‫فصل ‪ 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫اما نه تنها سخته‪ ،‬بلکه‬ ‫خب! باالخره به فصل گیاهی رسیدیم! حتماً از دوست و آشنا شنیدید که گیاهی خیلی سخته‪....‬‬
‫شوخی کردم باباااااااا !!! مگه میشه یه اپسیلون از زیست برای شاگردام دارک بمونه؟‬ ‫هیچ جوره نمیشه فهمیدش‬

‫گفتار ‪ – 1‬ویژگیهای یاختهی گیاهی‬

‫✓ در شکل‪ ،‬درخت انجیر معابد نشان داده شده است‪.‬‬

‫✓ این درختها چوبی و چند ساله هستند‪.‬‬
‫✓ این درختها هم ساقههای عمودی و هم ساقههای افقی دارند!‬
‫✓ امروزه نهاندانگان بیشترین گونههای گیاهی روی زمین را تشکیل میدهند‪.‬‬

‫طبقهبندی گیاهان‬

‫خزه‬ ‫بدون آوند‬

‫بدون دانه‬
‫بدون گل‬ ‫سرخس‬
‫بازدانگان‬
‫آونددار‬
‫دانهدار‬ ‫تک لپهای‬
‫گلدار‬ ‫نهاندانگان‬
‫دو لپهها‬

‫✓ سلولهایی که برای نخستین بار با میکروسکوپ رابرت هوک مشاهده شدند‪ ،‬سلولهای بافت چوب پنبهای بودند‪.‬‬
‫دیوارهی این سلولها چوب پنبهای شده است‪ ،‬نه چوبی!‬
‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫✓ ویژگیهای اولین یاخته دیده شده توسط بشر‪:‬‬

‫توسط رابرت هوک مشاهده شد‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫نوعی یاخته گیاهی مرده از بافت چوب پنبه بود که به صورت حفرهدار مشاهده شد‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫فقط دیواره سلولی در آن قابل مشاهده بود (چون بافت مرده بود)‬ ‫‪.3‬‬

‫✓ هر یاخته گیاهی دارای دو جزء کلی است‪:‬‬

‫‪ )1‬پروتوپالست‪ :‬بخشی است که توسط دیواره یاختهای دربر گرفته میشود‪ .‬پروتوپالست = غشا ‪ +‬سیتوپالسم ‪ +‬هسته‬

‫‪ )2‬دیواره سلولی‪ :‬عملکردهای گوناگونی دارد‪ :‬حفظ شکل سلولها‪ ،‬استحکام یاخته‪ ،‬کنترل انتقال مواد بین سلولها‪ ،‬جلوگیری‬
‫از ورود عوامل بیگانه بیماریزا‬

‫✓ دیواره سلولی برخالف غشای سلولی نفوذپذیری انتخابی نداره‪.‬‬

‫✓ سلول گیاهی که مرده باشه‪ ،‬فقط دیواره داره و دیگه پروتوپالست نداره‪.‬‬

‫سلولهای گیاهی و جانوری چند تفاوت دارند‪:‬‬

‫‪ .1‬وجود کلروپالست در سلول گیاهی همهی گیاهان‪ ،‬لکروپالست دارند؟؟‬

‫‪ .2‬وجود دیواره (نه غشای پالسمایی) در سلول گیاهی‬

‫‪ .3‬وجود واکوئول مرکزی در سلول گیاهی‬

‫‪ .4‬اکثر گیاهان سانتریول ندارند‪( .‬فقط خزه و سرخس‪ ،‬سانتریول دارند‪).‬‬

‫‪ .5‬گیاهان لیزوزوم ندارن‪.‬‬

‫✓ با توجه به شکل سلول و وجود کلروپالست در این سلول‪ ،‬شکل نشاندهندۀ‬

‫یک سلول پارانشیم سبزینهدار است‪.‬‬
‫✓ سلول نشان دادهشده در شکل‪ ،‬جزء سلولهایی هست که بیشتر حجم آنها‬
‫توسط واکوئول اشغال شده است‪.‬‬
‫✓ در سلولهای دارای واکوئول درشت‪ ،‬هسته‪ ،‬کلروپالست و سایر اندامکها‪،‬‬
‫درگوشههای سلول قرار میگیرند و مرکز سلول توسط واکوئول اشغال میشود‪.‬‬
‫✓ مادۀ زمینهای سیتوپالسم در این سلول‪ ،‬به صورت نواری باریک در مجاورت غشا است‪.‬‬
‫✓ یادت هست توی زیست تاحاال‪ ،‬کجاها واکوئول دیده بودی؟ واکوئول مرکزی گیاهان‪ ،‬واکوئول‬
‫غیرمرکزی گیاهان‪ ،‬واکوئول دفعی‪ ،‬واکوئول غذایی‪ ،‬واکوئول گوارشی و واکوئول انقباضی‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬
‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫تشکیل تیغه میانی‬

‫در تقسیم یاخته گیاهی‪ ،‬بعد از تقسیم هسته‪ ،‬در میانه یاخته تشکیل میشود‬
‫و یاخته را به دو بخش تقسیم میکند‪.‬‬

‫✓ جنس تیغه میانی نوعی پلیساکارید به نام پکتین است و هرگز چوبی نمیشود‪.‬‬
‫✓ پکتین مانند چسب دو یاخته را کنار هم قرار میدهد(‪ )1‬و توانایی جذب مقدار زیادی آب دارد (‪.)2‬‬
‫✓ به نحوه تشکیل تیغه میانی دقت کنید! این تیغه در ابتدا پیوسته نیست و به مرور تکمیل میشود‪.‬‬
‫✓ از نظر علمی‪ ،‬تیغهی میانی جزئی از دیوارهی سلولی نیست‪.‬‬
‫✓ تیغهی میانی لزوماً باعث تقسیم شدن به دو بخش مساوی نمیشود‪.‬‬

‫دیواره نخستین‬
‫✓ پس از ایجاد تیغه میانی‪ ،‬هر یاخته‪ ،‬الیه یا الیههای دیگری را روی تیغه میانی میسازد که به آن (یا آنها در‬
‫مجموع) دیواره نخستین گفته میشود‪.‬‬
‫✓ جنس دیواره نخستین‪ :‬رشتههای سلولزی در زمینهای از پروتئین و پلیساکاریدهای غیرپرشتهای‪ .‬پس در دیواره‬
‫نخستین هم پلیساکارید رشتهای (سلولز) قرار دارد و هم پلی ساکارید غیر رشتهای هم پروتئین (برخالف تیغه‬
‫میانی)‪.‬‬
‫✓ دیواره نخستین پروتوپالست را احاطه میکند اما قابلیت رشد و گسترش دارد‪.‬‬
‫✓ دیواره نخستین میتواند بسیار ضخیم شود (ایجاد بافت کالنشیم یا چسبآکنه) ولی هرگز چوبی نمیشود‪.‬‬

‫دیواره دومین (پسین)‬

‫✓ در بعضی (نه همه) گیاهان الیههای دیگری نیز به نام دیواره پسین بر روی (به سمت درون) دیواره نخستین ساخته‬
‫میشود‪.‬‬
‫✓ استحکام و تراکم دیواره پسین از دیواره نخستین بیشتر است‪.‬‬
‫✓ رشد یاخته بعد از تشکیل دیواره پسین متوقف میشود‪.‬‬
‫✓ در گیاهان دارای دیواره دومین‪ ،‬غشای یاخته با این دیواره در تماس است‪.‬‬
‫✓ در دیواره پسین هم رشتههای سلولز وجود دارد‪ .‬این رشتهها درون هر الیه موازی یکدیگرند ولی جهت آنها در‬
‫الیههای مجاور متفاوت است‪.‬‬
‫✓ تراکم رشتههای سلول در الیههای مختلف دیوارهی پسین‪ ،‬یکسان نیست‪.‬‬
‫✓ ضخامت الیههای مختلف دیواره پسین لزوما با یکدیگر یکسان نمیباشد‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫تیغه میانی همواره یک لیه است‪ .‬دیواره نخستین میتواند یک یا چند لیه باشد‪ .‬دیواره پسین همواره چند لیه است‪.‬‬

‫✓ ترتیب ضخامت الیههای گیاهی از کم به زیاد‪ )1( :‬غشای یاختهای (‪ )2‬دیواره نخستین (‪ )3‬تیغه میانی (‪ )4‬دیواره‬
‫پسین‪.‬‬
‫✓ تیغهی میانی توسط سلول مادری ساخته میشه ولی دیوارهی نخستین و پسین توسط سلولهای دختری‪.‬‬
‫✓ با تشکیل دیوارههای نخستین و پسین‪ ،‬تیغه میانی از پروتوپالسم دور میشود‪.‬‬
‫✓ تیغهی میانی همهی قسمتهای پروتوپالست را پوشش نمیدهد‪.‬‬
‫✓ غشای یاختهای نزدیکترین الیه به سیتوپالسم (میانیاخته) است و با آن در تماس است‪.‬‬
‫✓ بر اساس شلک‪ ،‬در بعضی نقاط ممکنه که تیغهی میانی بین ‪ 3‬سلول مشترک باشه‬
‫✓ تیغه میانی و دیواره نخستین در سلولهای گیاهی زنده بالغ همیشه وجود دارند‪ .‬یه استثنا داره ‪ ....‬زامههایی که در‬
‫الک دیواره ندارن‪.‬‬
‫لولهی گرده هستند‪ً ،‬‬
‫✓ هرچه الیهای از غشای سلول دورتر باشد‪ ،‬قدیمیتر ساخته شده است (زودتر ساخته شده)‬
‫✓ سیتوپالسم هرگز با تیغه میانی‪ ،‬دیواره نخستین و دیواره پسین برخورد ندارد بلکه همواره توسط غشای سلولی‬
‫احاطه میشود‪( .‬قیافتو اونجوری نکن! شلک رو دیدی اصن؟!)‬

‫دیوارهی پسین‬ ‫دیوارهی نخستین‬ ‫تیغهی میانی‬

‫جدیدترین‬ ‫جدیدتر از تیغه میانی‬ ‫قدیمیترین‬ ‫سن‬

‫هنگام تقسیم‬
‫در یاختهی مسن‬ ‫هنگام رشد یاخته‬ ‫زمان تشکیل‬
‫سیتوپالسم‬
‫زیاد‬ ‫متوسط‬ ‫کم‬ ‫ضخامت‬
‫چند الیه‬ ‫یک یا چند الیه‬ ‫یک‬ ‫تعداد لیهها‬
‫رشتههای سلولز‬ ‫پکتین ‪ +‬رشتههای سلولز‬ ‫پکتین‬ ‫جنس‬
‫ضخیمترین و محکمترین الیه‬ ‫قالب در برگیرندهی سلول‬ ‫اتصال دو سلول گیاهی‬ ‫ویژگی‬
‫توقف رشد سلول‬ ‫گسترش همراه با رشد سلول‬ ‫تاثیر بر رشد یاخته‬
‫سلولهای اسکلرانشیم‪ ،‬آوند چوبی و چوب پنبهای‬ ‫استثنا رو یادت نره‬ ‫همهی سلولهای گیاه‬ ‫محل حضور‬

‫‪4‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫ارتباط سلولهای گیاهی‬

‫‪ .1‬پالسمودسمها‬

‫✓ کانالهایی بین سلولهای گیاهی هستند که فقط در سلولهای زنده دیده میشود‪.‬‬
‫✓ با میکروسکوپ الکترونی قابل مشاهده هستند‪.‬‬
‫✓ مواد مغذی و ترکیبات دیگر از طریق آنها جابهجا میشود‪.‬‬
‫✓ به فراوانی در مناطقی به نام الن وجود دارند‪.‬‬
‫✓ توجه شود که پالسمودسمها جز النها در سایر مناطق یاخته هم وجود دارند‪.‬‬
‫✓ در نمای عرضی پالسمودسمها به صورت بیضوی دیده میشوند‪( .‬به شکل باال دقت کنید)‬

‫‪ .2‬النها‬

‫✓ طبق شکل کتاب درسی فاقد دیواره پسین هستند و فقط تیغه میانی و دیواره نخستین دارند‪ + .‬غشای سلولی‬
‫✓ در محل النها پالسمودسم به فراوانی دیده میشود‪ .‬البته در سایر مناطق هم دیده میشود پالسمودسم‪.‬‬
‫✓ دیواره یاخته در مجموع در آن منطقه نازکتر است‪ .‬پس میزان رشتههای سلولزی در محل النها‪ ،‬کمتر از سایر‬
‫قسمتهای دیوارۀ سلولی است‪.‬‬
‫✓ اگر پرسیدند جنس دیواره سازنده کانال پالسمودسم چیست بگویید غشای یاخته (به شلک توجه بفرمایید)‪.‬‬
‫✓ در سلولهای دارای دیوارۀ پسین‪ ،‬در محل النها‪ ،‬دیوارۀ پسین وجود ندارد و فقط تیغۀ میانی و دیوارۀ نخستین‬
‫دیده میشود‪.‬‬
‫✓ در یک سلول دارای دیوارۀ پسین‪ ،‬در محل النها‪ ،‬غشای سلول میتواند در تماس با دیوارۀ نخستین قرار بگیرد‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫✓ یادمون هست که جابجایی آب همیشه بر اساس اسمزه‪.‬‬

‫✓ در حالت تورژسانس‪ ،‬اندازۀ پروتوپالست و واکوئول بیشتر میشود و به دیوارۀ سلولی فشار وارد میشود‪.‬‬
‫✓ در حالت پالسمولیز‪ ،‬اندازۀ پروتوپالست و واکوئول کمتر میشود و بین پروتوپالست و دیواره‪ ،‬فاصله ایجاد میشود‪.‬‬
‫✓ تورژسانس و پالسمولیز‪ ،‬بر حجم آب در مادۀ زمینهای سیتوپالسم و واکوئول مؤثر هستند و طی این فرایندها‪ ،‬فقط‬
‫اندازۀ واکوئول و سیتوپالسم تغییر میکند و سایر اندامکها‪ ،‬بدون تغییر میمانند‪.‬‬
‫✓ در حالت تورژسانس نسبت به پالسمولیز‪ ،‬یاخته شکل کرویتری و اندازۀ بزرگتری دارد‪.‬‬

‫فاصلهی غشای‬ ‫کشیدگی‬ ‫اندازه و وزن‬ ‫تمایل به جذب‬ ‫فشار اسمزی داخل‬
‫سلول تا دیواره‬ ‫دیوارهی سلولی‬ ‫بافت‬ ‫آب‬ ‫سلول‬

‫کم‬ ‫زیاد‬ ‫زیاد‬ ‫کم‬ ‫کم‬ ‫تورژسانس‬

‫زیاد‬ ‫کم‬ ‫کم‬ ‫زیاد‬ ‫زیاد‬ ‫پالسمولیز‬

‫ترکیبات درون واکوئول‬

‫مواد موجود در واکوئول گیاهان‬

‫جابجایی بر اساس فشار اسمزی‬ ‫آب‬

‫گلوتن در گندم و جو ذخیره میشود‪.‬‬ ‫ترکیبات پروتئینی مثل گلوتن‬
‫برای رشد و نمو رویان مصرف میشود‪.‬‬
‫در ایجاد بیماری سلیاک نقش دارد‪.‬‬
‫در ریشه چغندر قرمز‪ ،‬کلم بنفش و میوههایی مثل پرتقال‬ ‫ترکیبات رنگی مثل آنتوسیانین‬
‫خونی وجود دارد‬
‫با تغییر ‪ ،pH‬تغییر رنگ میدهند‬
‫مثل اون اسیده در گیاهان ‪CAM‬‬ ‫ترکیبات اسیدی‬
‫مثلن برای کمک به گیاهان ‪ CAM‬در شرایط کمآبی‬ ‫ترکیبات پلیساکاریدی‬
‫مثل یون آلومینیوم در لگ ادریسی‬ ‫برخی یونها‬

‫‪6‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫✓ یاختههای دارای گلوتن در این سلول نشان داده شدهاند‪.‬‬

‫✓ سلولهایی که گلوتن در واکوئول خود دارند‪ ،‬به رنگ قرمز‪-‬قهوهای دیده میشوند‬
‫✓ هورمون جیبرلین بر الیهی خارجی آندوسپرم (الیهی لگوتندار) اثر گذاشته و باعث‬
‫رها شدن آنزیمهای گوارشی دانه میشود‪.‬‬

‫انواع پالست‬

‫کلروپالست‬

‫✓ حاوی رنگیزههایی به نام سبزینه است‪ .‬سبزدیسه‪ ،‬خودِ لکروپالسته‪ .‬سبزینه‪ ،‬رنگیزههایی که داخل لکروپالسته!‬
‫✓ توی کلروپالست‪ ،‬عالوه بر سبزینه‪ ،‬کاروتنوئید هم وجود دارد‪.‬‬
‫✓ در پاییز با کاهش طول روز و کم شدن نور‪ ،‬ساختار کلروپالستها در بعضی گیاهان تغییر کرده و به کروموپالست‬
‫تبدیل میشوند‪ .‬در این هنگام کلروپالست در برگ تجزیه شده و مقدار کاروتنوئیدها افزایش مییابد‪ .‬توی‬
‫گوجهفرنگی هم این اتفاق میفته‬
‫✓ هورمون اتیلن هم باعث تبدیل لکروپالست به کروموپالست در گوجهفرنگی میشه‪.‬‬
‫✓ کدوم سلولهای گیاهی لکروپالست دارند؟ پارانشیم‪ ،‬نگهبان روزنه‪ ،‬غالف آوندی در ‪ C4‬و سلولهای‬
‫میانبرگ‬

‫کروموپالست‬

‫✓ رنگیزههایی با نام کاروتنوئیدها در آن ذخیره میشوند‪ .‬مثالً در سلولهای ریشۀ گیاه هویج‪ ،‬مقدار فراوانی کاروتن‬
‫دارند که نارنجی است‪.‬‬
‫✓ ترکیبات رنگی دارای مولکولهایی به نام آنتیاکسیدان هستند که در پیشگیری از سرطان و بهبود عملکرد اندامهای‬
‫بدن موثرند‪.‬‬
‫✓ پس اگه پرسیدند که عامل ایجادکنندهی رنگ گیاهان کجاست‪ ،‬میگی واکوئول و پالستها‪.‬‬

‫آمیلوپالست‬

‫✓ به جای رنگیزه‪ ،‬مقدار فراوانی نشاسته دارند‪.‬‬

‫✓ ذخیرۀ نشاسته‪ ،‬هنگام رویش جوانه های سیب زمینی‪ ،‬برای رشد جوانهها و تشکیل پایههای جدید از گیاه‬
‫سیبزمینی مصرف میشود‪.‬‬
‫‪7‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬
‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫✓ برای اثبات وجود نشاسته در آمیلوپالست‪ ،‬از محلول لوگول استفاده میکنیم‪ .‬جایی که نشاسته باشه‪ ،‬به خاطر‬
‫واکنش با لوگول‪ ،‬بنفش رنگ میشه‪.‬‬

‫با کاهش نور تغییر میکند؟‬ ‫نشاسته‬ ‫کاروتنوئید‬ ‫سبزینه‬

‫به کروموپالست تبدیل میشود‬ ‫معموالً ندارد‬ ‫دارد‬ ‫خیلی دارد!‬ ‫کلروپالست‬
‫به کلروپالست تبدیل میشود‬ ‫ندارد‬ ‫خیلی دارد!‬ ‫ندارد‬ ‫کروموپالست‬
‫تغییر نمیکند‬ ‫دارد‬ ‫ندارد‬ ‫ندارد‬ ‫آمیلوپالست‬

‫✓ از گل محمدی برای تولید گالب و عطر استفاده میشود‪.‬‬

‫✓ از برگ نعنا برای ترکیبات دارویی و آدامس نعنایی استفاده میشود‪.‬‬
‫✓ از ریشهی روناس برای رنگآمیزی الیاف استفاده میشود‪.‬‬

‫✓ اگر دمبرگ انجیر را ببرید یا اینکه میوۀ تازۀ انجیر را از شاخه جدا کنید‪ ،‬از محل برش‪ ،‬شیرۀ سفید رنگی خارج‬
‫میشود که به آن شیرابه میگویند‬
‫✓ ترکیب شیرابه در گیاهان متفاوت‪ ،‬فرق میکند‪.‬‬
‫✓ الستیک برای اولین بار از شیرابۀ نوعی درخت ساخته شد‪.‬‬
‫✓ آلکالوئیدها از ترکیبات گیاهی اند و در شیرابۀ بعضی گیاهان به مقدار فراوانی وجود دارند‪ .‬نقش آنها دفاع از‬
‫گیاهان در برابر گیاه خواران است‪.‬‬
‫✓ آلکالوئیدها را در ساختن داروهایی مانند مسکّنها‪ ،‬آرام بخشها و داروهای ضد سرطان به کار میبرند‪.‬‬
‫✓ بعضی آلکالوئیدها اعتیادآورند‪.‬‬

‫‪8‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫اگر نور‪ ،‬مدت زمان کمتری به این گیاهان برخورد کند‪ ،‬بخشهای سبز رنگ بیشتر‬
‫شده و بخشهای قرمز‪ ،‬نارنجی و بنفش کمتر میشوند‪.‬‬

‫✓ یعنی در محیط کمنور‪ ،‬گیاه برای این که بتونه از همهی این نور ِ کم‬
‫استفاده کنه‪ ،‬تعداد لکروپالستهاش رو بیشتر میکنه و سبزتر میشه‬

‫گفتار ‪ – 2‬سامانهی بافتی‬

‫✓ سامانه بافتی به مجموعهای از بافتها و سلولهای گوناگون با یک وظیفهی خاص گفته میشود‪.‬‬
‫✓ در گیاهان نهاندانه (نه هر گیاهی)سه سامانه پوششی‪ ،‬زمینهای و آوندی وجود دارد‪.‬‬
‫✓ بیشترین مساحت گیاه‪ ،‬توسط بافت زمینهای و کمترین مقدار آن توسط بافت پوششی پوشیده‬
‫شده است‪.‬‬
‫✓ هم در برگ‪ ،‬هم در ساقه و هم در ریشه‪ ،‬بیرونیترین الیه؛ بافت پوششی است‪.‬‬
‫✓ در ریشه‪ ،‬سه سامانه به صورت دایرههای متحدالمرکز قرار دارند‪.‬‬
‫✓ در ساقه‪ ،‬بافت آوندی به صورت دایرههای کوچکی به سمت خارج قرار گرفتهاند و بافت زمینهای‬
‫بقیه مساحت را پر میکند‪.‬‬
‫✓ در برگ دستجات آوندی هم اندازه نمیباشند‪( .‬برخالف ساقه) و هر چه به کنارهها‬
‫میرویم‪ ،‬قطر دستجات آوندی کمتر میشود‪.‬‬

‫✓ تارهای کشنده نزدیک انتهای ریشه و باالتر از کالهک قرار میگیرند‪.‬‬

‫✓ باتوجه به شکل‪ ،‬رگبرگهای گیاه گوجه فرنگی بهصورت منشعب (نه موازی) هستند‪.‬‬
‫حواست هست که گوجه فرنگی‪ ،‬دولپه هست؟‬
‫✓ با توجه به شکل روبرو هر چه در گیاه به سمت باالتر حرکت میکنیم‪ ،‬اندازه برگها‬
‫کوچکتر میشوند‪.‬‬
‫✓ دقت کنید سلولها در هر سامانه بافتی در گیاه لزوما یکشکل نمیباشند‪ .‬مثال خود‬
‫سامانه بافتی زمینهای از سه نوع بافت نرمآکنه‪ ،‬سختآکنه و چسبآکنه تشکیل‬
‫میشود‪ .‬شلک سلولهای یک بافت توی جانوران چجوری بود؟‬
‫✓ لبهی برگهای گوجه فرنگی‪ ،‬دندانهدار است‪.‬‬
‫✓ ریشه به صورت مستقیم در خاک رشد میکند و از آن‪ ،‬ریشههای فرعی نیز خارج میشود‪.‬‬

‫‪9‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫سامانه پوششی‬
‫روپوست جوان در اندامهای هوایی (نه همه اندامها‪ .‬مثالً ریشهای که توی خاک باشه‪ ،‬پوستک نداره) مادهای از جنس‬
‫لیپید به نام پوستک را به سمت بیرون ترشح میکند‪.‬‬

‫✓ دقت کنید که پوستک فقط سطح بیرونی سلولهای روپوست را میپوشاند نه تمام اطراف آنها را‪.‬‬
‫✓ ترشح عملی فعال است که توسط سلولهای روپوستی و با صرف انرژی زیستی (‪ )ATP‬انجام میشود‪.‬‬
‫✓ اگر پرسیدند پوستک چندالیه است بگویید یک الیه که البته میتواند ضخیم یا نازک باشد‪.‬‬
‫✓ روپوست معمول از یک الیه یاخته تشکیل میشود‪ .‬مثالً سامانۀ بافت پوششی در برگ خرزهره یا پیراپوست در ساقه‬
‫و ریشۀ گیاهان چوبی دولپهای چند الیه هست‪.‬‬

‫جنس پوستک لیپید است و یکی از مواد لیپیدی موجود در پوستک کوتین نام دارد‪( .‬نمیتونه بگه فقط از کوتینه)‬

‫✓ پوستک الیه سلولی نمیباشد پس فاقد سلول‪ ،‬فاقد اندامک‪ ،‬فاقد متابولیسم و … است‪ .‬مثل غشای پایه 😉‬
‫✓ ضخامت پوستک در گیاهان مختلف متفاوت است‪( .‬مثالً در خرزهره زیاد است)‬
‫✓ در مجاورت روزن پوستک وجود ندارد‪ .‬شلک روبرو رو ببین‬
‫✓ اگه گفتی پوستک توی کدوم اندامک ساخته میشه؟‬

‫توی این شلک‪ ،‬حواست هست که اندازهی سلولهای روپوست‪ ،‬لزومن با همدیگه برابر نیست؟‬

‫وظایف پوستک‪:‬‬

‫‪ .1‬کاهش خروج آب (تعرق) از سطح برگ‬

‫‪ .2‬جلوگیری از ورود نیش حشره و عوامل بیماریزا ‪ -‬بعدن میبینیم ممکنه بعضی موقعا‪ ،‬خیلی هم موفق نباشه!‬

‫‪ .3‬حفظ گیاه در برابر سرما (نه گرما)‬

‫✓ خب! داریم سلول نگهبان روزنه رو میبینیم‪ .‬شلکشون شبیه لوبیا نیست؟ اینها‪ ،‬تنها سلولهای روپوست هستند‬
‫که توانایی فتوسنتز دارند‪.‬‬
‫✓ وظیفهی سلولهای نگهبان روزنه‪ ،‬تنظیم وضعیت روزنه برای کنترل ورود و خروج گازها‬
‫(مثل دیاکسید کربن‪ ،‬اکسیژن و بخار آب) میباشد‪.‬‬
‫✓ دیوارۀ شکمی سلولهای نگهبان روزنه ضخیمتر از دیوارۀ پشتی آنهاست‪ .‬به همین دلیل‬
‫در تورژسانس‪ ،‬دیوارۀ پشتی بیشتر منبسط میشود‪.‬‬
‫✓ با توجه به شکل مقابل سلولهای نگهبان روزنه اندازۀ کوچکتری نسبت به سلولهای روپوستی مجاور خود دارند‪.‬‬
‫✓ یه بار برای همیشه بگم‪ :‬به اون منفذی که وسطه‪ ،‬میگیم روزن‪ .‬حاال به مجموعهی روزن و دو سلول نگهبان‬
‫روزنهی اطرافش میگیم روزنه!‬

‫‪10‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫✓ کرک‪ ،‬نوعی ساختار سلولی تمایزیافته است که در اندامهای هوایی گیاه تشکیل‬
‫میشود‪ .‬بنابراین‪ ،‬در اندام فاقد پوست ضخیم‪ ،‬امکان تشکیل کرک وجود دارد‪ .‬در‬
‫واقع هم ساقه و هم برگ میتونن دارای کرک باشن‪.‬‬
‫✓ جلوتر میخونیم که کرکها در جلوگیری از خروج بیش از حد آب در خرزهره‬
‫نقش دارند‪.‬‬
‫✓ در یازدهم میخونیم که کرک در دفاع از گیاه (مثالً در مقابل حشرههای گیاهخوار)‬
‫نیز موثر است‪.‬‬
‫✓ سلولهای ترشحی‪ ،‬ظاهری گِرد دارند‪.‬‬
‫✓ االن توی شلک میبنی که روی سلول ترشحی‪ ،‬سلول کرک قرار گرفته؟ پس االن اینجا روپوست‪ ،‬دوالیه‬
‫هست!‬
‫✓ تعداد سلولهای کرک بیشتر از سلول ترشحی است؛ اما اندازهی سلول ترشحی بزرگتر است‪.‬‬
‫✓ به نظرت کدوم اندامکها در سلول ترشحی زیاده؟ آفرین! میتوکندری‪ ،‬شبکه آندوپالسمی و حتی شبکه لگژی‪.‬‬

‫بریم برای یه جمعبندی خوب!‬

‫دارای توانایی‬
‫فتوسنتز‬
‫نگهبان روزنه‬

‫شکل متفاوت دارد‬

‫کاهش تبخیر آب‬

‫در اندامهای هوایی‬

‫کرکها‬
‫در گیاه خرزهره‬
‫درون روزنههای غار‬ ‫انواع یاختههای تمایز یافته‬
‫مانند است‪.‬‬ ‫روپوستی‬
‫یاخته ترشحی‬

‫هر تارکشنده = یک‬

‫تار کشنده‬ ‫در ریشه جوان‬
‫یاخته روپوستی‬

‫‪11‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫سامانه بافت زمینهای‬

‫بافت پارانشیم‬

‫✓ در سامانۀ بافت زمینهای‪ ،‬سلولهای پارانشیمی فراوانترین سلولهای بافتی هستند‪.‬‬

‫✓ در شکل مشخص است که سلول پارانشیمی‪ ،‬ظاهری گِرد‪ ،‬واکوئول مرکزی و النها متعدد دارد‪.‬‬
‫✓ سلولهای پارانشیمی‪ ،‬دیوارۀ نخستین نازک و چوبینشده دارند؛ بنابراین نسبت به آب نفوذپذیرند‪.‬‬
‫✓ سلولهای پارانشیمی توانایی تقسیم و ترمیم قسمتهای آسیبدیده را دارند‪ .‬مثل سلولهای مربستمی‬
‫✓ سلولهای پارانشیمی در ذخیرهی مواد نیز نقش دارند‪.‬‬
‫✓ پارانشیم سبزینهدار (مثل میانبرگ اسفنجی و نردهای) میتواند فتوسنتز کنند؛ اما سایر سلولهای پارانشیمی مثل‬
‫سلولهای غالف آوندی در گیاهان دولپهای‪ ،‬توانایی فتوسنتز ندارند‪ .‬خالصهاش اینه که همهی پارانشیمها‬
‫فتوسنتز بلد نیستند!‬
‫✓ در بعضی گیاهان‪ ،‬پارانشیم هوادار وجود دارد‪ .‬در پارانشیم هوادار‪ ،‬فضای بین سلولی زیاد است‪ .‬در این فضا‪ ،‬هوا‬
‫ذخیره میشود‪ .‬هوا داخل سلول نیستا! بین سلولها هست‪.‬‬

‫بافت کالنشیم‬

‫✓ در زیر روپوست‪ ،‬چند الیه از سلولهای کالنشیمی قرار دارند‪.‬‬

‫✓ سلولهای کالنشیمی‪ ،‬دیوارۀ نخستین ضخیم دارند و ضمن ایجاد استحکام اندام‬
‫گیاهی‪ ،‬سبب انعطافپذیری اندام نیز میشوند‪.‬‬
‫✓ کالنشیم نسبت به پارانشیم اندازهی کوچکتر و النهای کمتری دارد‪.‬‬
‫✓ اگه خیلی خفن هستی‪ ،‬حواست باشه که داخل هستهی الکنشیم‪ ،‬چندین‬
‫هستک وجود داره!‬
‫✓ یاختهای که توسط کارمن زاجی رنگ میگیرد‪ ،‬دیوارۀ سلولزی دارد‪ .‬در بین سلولهایی که دیوارۀ سلولزی دارند‪،‬‬
‫سلولهای کالنشیم دارای دیوارۀ نخستین ضخیم و دارای مقدار زیاد سلولز هستند‪.‬‬
‫✓ در نوعی روش رنگآمیزی‪ ،‬دیوارۀ سلولزی سلولهای کالنشیمی به رنگ تیره در میآید‪ .‬بنابراین‪ ،‬در این روش‪،‬‬
‫از رنگ کارمن زاجی که دیوارۀ سلولزی را به رنگ قرمز در میآورد‪ ،‬استفاده نشده است‪.‬‬

‫‪12‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫✓ خوب حواستون به من باشه! توی شکل روبرو‪ ،‬الیهی باالیی‪ ،‬روپوست هست‪ .‬پایینِ روپوست‪،‬‬
‫چندالیهی سلولهای کوچک هست که همون کالنشیمها هستند‪ .‬زیرِ کالنشیمها‪ ،‬سلولهای‬
‫پارانشیم قرار دارند‪.‬‬

‫بافت اسکلرانشیم‬

‫✓ سلولهای اسکلرانشیمی‪ ،‬دیوارۀ پسین ضخیم و چوبیشده دارند‪ .‬دیوارۀ این سلولها ضخیم و به علت تشکیل مادهای‬
‫به نام لیگنین چوبی شده است‪.‬‬
‫✓ دو مدل اسکلرانشیم داریم‪ )1 :‬فیبرها که طویل هستند ‪ )2‬اسکلرئید که کوتاه هستند‪.‬‬
‫✓ در بخش خوراکی میوۀ گالبی‪ ،‬ذرههای سختی وجود دارند که از جنس اسکلرئید هستند‪.‬‬
‫✓ در اسکلرئیدها‪ ،‬انشعاباتی از مرکز یاخته در دیوارۀ پسین وجود دارد که به سمت دیوارۀ نخستین کشیده شده‬
‫است‪.‬‬
‫✓ انشعابات عرضی اسکلرئید بیشتر از فیبر است‪.‬‬
‫✓ سلولهای فیبر با داشتن دیوارۀ پسین ضخیم و چوبیشده‪ ،‬مانع انعطافپذیری اندام میشوند‪.‬‬
‫✓ در نوعی روش رنگآمیزی‪ ،‬دیوارۀ چوبی سلولهای فیبر به رنگ قرمز در میآید‪ .‬بنابراین‪ ،‬در این روش رنگ‬
‫آمیزی‪ ،‬از رنگ آبی متیل که دیوارۀ چوبی را به رنگ آبی در میآورد‪ ،‬استفاده نشده است‪.‬‬

‫‪13‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫اسکلرانشیمی‬
‫کالنشیمی‬ ‫پارانشیمی‬
‫فیبر‬ ‫اسکلرئید‬

‫شکل‬

‫بلند‬ ‫کوتاه‬ ‫بلند‬ ‫کوتاه‬ ‫طول‬

‫رایجترین در سامانۀ بافت‬
‫سامانۀ بافت‬ ‫زمینهای‬
‫ذرههای سخت‬
‫زمینهای‬ ‫معموالً زیر‬ ‫سامانۀ بافت آوندی‬
‫سامانۀ بافت زمینهای‬ ‫محل قرارگیری‬
‫اطراف دستههای‬ ‫روپوست‬ ‫پیراپوست (پریدرم)‬
‫گالبی‬
‫آوندی‬ ‫بافت خورش‬
‫دروندانه (آندوسپرم)‬
‫تولید طناب و‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫کاربرد‬
‫پارچه‬
‫کم (در گیاهان آبزی زیاد‬
‫کم‬ ‫کم‬ ‫فضای بین سلولی‬
‫است)‬
‫دارد‬ ‫دارد (ضخیم)‬ ‫دارد (نازک)‬ ‫دیوارۀ نخستین‬
‫دارد‬ ‫ندّاره‬ ‫ندّاره‬ ‫دیوارۀ پسین‬
‫دارد‬ ‫ندّاره‬ ‫ندّاره‬ ‫چوبی شدن دیواره‬
‫دارد‬ ‫دارد‬ ‫دارد‬ ‫لن‬
‫ندّاره‬ ‫دارد‬ ‫دارد‬ ‫پروتوپالست‬
‫ندّاره‬ ‫دارد‬ ‫دارد‬ ‫توانایی رشد‬
‫دارد‬ ‫دارد‬ ‫ندّاره‬ ‫نقش استحکامی‬
‫ندّاره‬ ‫ندّاره‬ ‫دارد‬ ‫توانایی تقسیم‬
‫ندّاره‬ ‫ندّاره‬ ‫دارد‬ ‫کلروپالست‬
‫استحکام‬
‫ذخیره مواد‬
‫استحکام‬ ‫انعطافپذیری‬ ‫وظیفه‬
‫فتوسنتز‬
‫اندام‬

‫‪14‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫سامانه بافت آوندی‬

‫سامانه بافت آوندی‪ ،‬وظیفهی جابجایی مواد در گیاه را برعهده دارد‪ .‬اصلیترین سلولهای این بافتها؛ آوندها هستند‪.‬‬

‫‪ )1 ‬آوند چوبی‬
‫✓ آوند چوبی سلولهای مردهای هستند که دیوارهی چوبی شدهی آنها باقی مانده است و در جابجایی شیرهی خام‬
‫نقش دارند‪.‬‬
‫✓ آوند چوبی به دو شکل دیده میشود‪:‬‬
‫‪ )1‬عناصر آوندی‪ :‬سلولهایی کوتاه و قطور هستند‪ .‬در این آوندهای چوبی‪ ،‬دیوارههای‬
‫عرضی از بین رفتهاند و لولهای پیوسته ایجاد میشود‪.‬‬
‫‪ )2‬تراکئید (نایدیسی)‪ :‬سلولهایی دوکی شکل‪ ،‬دراز و باریک هستند‪ .‬اینجا‬
‫دیوارههای عرضی از بین نرفته و حرکت مواد از طریق منافذ دیواره (همون‬
‫الن) انجام میشود‪.‬‬

‫✓ در تصویر مقابل؛ شکلهای متفاوت آوند چوبی نشان داده شده است‪ .‬این چوبی‬
‫شدن الگوهای مختلفی میتواند داشته باشد‪ .‬دقت کنید هرگز همهی همهی‬
‫سلول آوند چوب‪ ،‬لیگنینی نمیشود‪.‬‬
‫✓ شلک سمت راست‪ ،‬دو تراکئیدِ پشتِ سرِ هم را نشان میدهد‪ .‬بقیهی شلکها‪،‬‬
‫عناصر آوندی هستند‪.‬‬
‫✓ انتهای تراکئیدها به شکل مخروط است‪.‬‬

‫‪ )2 ‬آوند آبکش‬
‫✓ وظیفهی آوند آبکش‪ ،‬جابجایی شیرهی پرورده است‪.‬‬
‫✓ برخالف آوند چوب‪ ،‬بافتی زنده است‪ ،‬دیواره نخستین دارد‪ ،‬پروتوپالست آن از بین نرفته است و هرگز چوب در‬
‫دیواره آن رسوب نمیکند‪.‬‬
‫✓ هریاخته آبکشی=دیوارهنخستین ‪+‬غشاییاختهای‪+‬سیتوپالسم زنده‪.‬‬
‫✓ میدونی چرا بهش میگن آبکش؟ چون دیوارهی عرضی اینها‪ ،‬سوراخ سوراخ شده است و به آن صفحات آبکشی‬
‫میگویند‪ .‬یه وقت این رو با الن اشتباه نگیری ها! جایی که صفحات آبکشی باشه‪ ،‬اصالً دیوارهای وجود نداره‬
‫✓ در اطراف آوند آبکش‪ ،‬سلول همراه وجود دارد‪.‬‬
‫✓ سلولهای همراه توانایی فتوسنتز ندارند‪.‬‬
‫✓ سلولهای بالغ آوند آبکش هسته ندارند‪ .‬همزاد لگبولهای قرمزه هااااا‬

‫‪15‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫✓ این شکل‪ ،‬یک دسته آوندی را نشان داده است‪.‬‬

‫✓ سلولهای عناصر آوندی‪ ،‬کوتاهترین سلولهای سامانۀ بافت آوندی هستند‪.‬‬
‫✓ عالوه بر سلولهای آوند آبکش و چوبی‪ ،‬سلولهای فیبر و پارانشیم نیز در سامانۀ بافت آوندی وجود دارند‪.‬‬
‫سلولهای پارانشیمی اینجا به ذخیرهی مواد میپردازند‪.‬‬
‫✓ دستههای فیبر‪ ،‬آوندها را در برگرفتهاند‪.‬‬
‫✓ مقدار آوند چوبی < آوند آبکش‬
‫✓ مقایسه از نظر قطر‪ :‬عناصر آوندی < تراکئید < آوند آبکش‬
‫✓ تراکئیدها درونیتر و عناصر آوندی‪ ،‬خارجیتر هستند‪.‬‬

‫‪16‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫دیوارهی‬
‫وظیفه‬ ‫محل قرارگیری‬ ‫پروتوپالست‬ ‫سلول‬ ‫بافت‬ ‫سامانه‬
‫سلولی‬

‫جذب آب از خاک‬ ‫فقط ریشه‬ ‫تارکشنده‬

‫کاهش تبخیر از سطح برگ‪،‬‬
‫سختتر کردن حرکت حشرات‪،‬‬
‫کرک‬
‫حس برخورد حشرات در برگ گیاه‬
‫گوشتخوار‬ ‫نخستین و‬
‫زنده‬ ‫روپوست‬
‫ترشح مواد‬ ‫نازک‬ ‫ترشحی‬
‫پوششی‬
‫کنترل باز و بسته شدن روزنههای‬
‫نگهبان روزنه‬
‫هوایی ‪ +‬فتوسنتز‬
‫محفاظت از گیاه و کاهش تبخیر‬
‫روپوست‬
‫آب‬
‫محفاظت از گیاه و کاهش تبخیر‬ ‫ساقه و ریشهی‬ ‫پسین و‬
‫مرده‬ ‫چوب پنبه‬ ‫پریدرم‬
‫آب‬ ‫مسن‬ ‫چوب پنبهای‬
‫فتوسنتز‬ ‫اندامهای سبز گیاه‬ ‫سبزینهدار‬
‫نخستین و‬
‫ترمیم بافت آسیب دیده ‪ +‬ذخیرۀ‬ ‫همه بخشهای‬ ‫زنده‬ ‫پارانشیمی‬
‫نازک‬ ‫سایر‬
‫مواد‬ ‫گیاه‬
‫استحکام و انعطافپذیری اندامهای‬ ‫بیشتر زیر‬ ‫نخستین و‬
‫زنده‬ ‫کالنشیم‬ ‫کالنشیمی‬
‫جوان‬ ‫روپوست‬ ‫ضخیم‬
‫زمینهای‬
‫قسمتهای سخت‬
‫اسکلرئید‬
‫میوه‬
‫پسین ضخیم‬
‫استحکام گیاه‬ ‫بافت زمینهای‪ ،‬در‬ ‫مرده‬ ‫اسکلرانشیم‬
‫و چوبی‬
‫مجاورت بافت‬ ‫فیبر‬
‫آوندی‬
‫پسین ضخیم‬ ‫تراکئید‬
‫انتقال شیرهی خام‬ ‫دستههای آوندی‬ ‫مرده‬ ‫چوبی‬
‫و چوبی‬ ‫عنصر آوندی‬
‫آوندی‬
‫انتقال شیرهی پرورده‬ ‫نخستین و‬ ‫آوند آبکش‬
‫دستههای آوندی‬ ‫زنده‬ ‫آبکش‬
‫کمک به انتقال شیرهی پرورده‬ ‫نازک‬ ‫سلول همراه‬

‫‪17‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫گفتار ‪ – 3‬ساختار گیاه‬

‫✓ سلولهای مریستمی در نوک ساقه و نزدیک به نوک ریشه قرار دارند‪( .‬حواست باشه نزدیک به‬
‫نوک ریشه هستن)‬
‫✓ دائماً در حال تقسیم هستند‪ .‬مثل کدوم بافت از سامانهی زمینهای؟‬
‫✓ سلولهای مریستمی بسیار به هم فشرده هستند و فضای بینیاختهای کمی دارند‪.‬‬
‫✓ هستهای بزرگ و مرکزی دارند که بیشتر حجم یاخته را اشغال کرده است‪ ،‬نسبت هسته به سیتوپالسم آن زیاد‬
‫است‪.‬‬
‫✓ برخالف جانوران‪ ،‬رشد در گیاهان فقط در مریستمها انجام میشود‪.‬‬
‫✓ مریستمها به دو شکل وجود دارند‪:‬‬
‫‪ )1‬مریستم نخستین‬
‫‪ )2‬مریستم پسین‬
‫✓ فقط سلولهای مریستمی که در جوانههای ساقهها قرار‬
‫دارند‪ ،‬توسط برگهای جوان احاطه شدهاند‪ .‬در اطراف‬
‫مریستمهای نخستین ریشه‪ ،‬مریستمهای پسین و‬
‫مریستمهای نخستین میانگرهی در ساقه‪ ،‬برگهای‬
‫جوان وجود ندارند‪.‬‬
‫✓ فقط مریستمهای نخستین ریشه و مریستمهای جوانۀ انتهایی‪ ،‬در مناطق رأسی اندام گیاهی قرار دارند‪ .‬مریستمهای‬
‫پسین‪ ،‬مریستمهای نخستین در جوانهی جانبی و مریستمهای میانگرهی‪ ،‬در مناطق رأسی نیستند‪.‬‬
‫✓ هر موقع که سؤال در مورد گیاهان دولپهای (چوبی) باشه‪ ،‬حواست به مریستمهای پسین هم باشه‪.‬‬
‫یعنی اگه سؤال در مورد یک گیاه تکلپهای بود‪ ،‬فقط مریستمهای نخستین رو در نظر میگیریم‪.‬‬

‫✓ سلولهای زندۀ کالهک‪ ،‬ترکیبات پلیساکاریدی را به سطح ریشه ترشح‬

‫میکنند که نفوذ ریشه در خاک را آسان میکند‪ .‬گیاخاک هم میتونه به نفوذ‬
‫ریشه در خاک کمک کنه‪.‬‬
‫✓ یه سوال! میسشه بگیم که سلولهای نگهبان روزنه در ریشسهی تمام‬
‫گیاهان‪ ،‬توانایی فتوسنتز دارد؟‬

‫‪18‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫مقایسهی رشد نخستین و پسین در ساقه و ریشه‬

‫ساقه‬ ‫ریشه‬ ‫اندام‬

‫ساقه دو لپهای‬ ‫ساقه تک لپهای‬ ‫ریشه دو لپهای‬ ‫ریشه تک لپهای‬
‫مریستم نخستین‬ ‫مریستم نخستین‬ ‫مریستم نخستین‬ ‫مریستم نخستین‬ ‫رشد نخستین‬
‫کامبیون آوندساز و‬ ‫ندّاره‬ ‫کامبیون آوندساز و‬ ‫ندّاره‬ ‫رشد پسین‬
‫چوبپنبهساز‬ ‫چوبپنبهساز‬
‫مریستم نخستین ‪ +‬بیشتر‬ ‫مریستم نخستین‬ ‫مریستم نخستین ‪+‬‬ ‫مریستم نخستین‬ ‫افزایش قطر‬
‫مریستم پسین‬ ‫بیشتر مریستم پسین‬
‫دستههای آوندی روی‬ ‫دستههای آوندی به‬ ‫آوندهای چوبی در‬ ‫دستههای آوندی‬ ‫آرایش آوندی‬
‫یک دایره‬ ‫صورت پراکنده‬ ‫مرکز ریشه و آوندهای‬ ‫روی یک دایره‬
‫آبکشی در اطراف‬
‫آنها‬
‫در ریشه جوان و‬ ‫معموالً شامل یک‬ ‫در ریشه جوان و‬ ‫معموالً شامل یک‬ ‫روپوست‬
‫جایگزینی با پیراپوست در‬ ‫الیه سلول‬ ‫جایگزینی با پیراپوست‬ ‫الیه سلول‬
‫ریشهی مسن‬ ‫در ریشهی مسن‬
‫ضخامت کم‬ ‫ندّاره‬ ‫بسیار ضخیم‬ ‫ضخیم‬ ‫پوست‬
‫دارد‬ ‫ندّاره‬ ‫پوستک‬
‫دارد‬ ‫ندّاره‬ ‫کرک‬
‫دارد‬ ‫ندّاره‬ ‫سلول ترشحی‬
‫دارد‬ ‫ندّاره‬ ‫سلول نگهبان‬
‫ندّاره‬ ‫دارد‬ ‫تار کشنده‬

‫‪19‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫برش عرضی ریشه‬

‫‪ ‬یادداشت ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪.............................. .........................................................‬‬
‫‪....... ................................................................................‬‬
‫‪. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .‬‬
‫‪................. ....................................................................‬‬

‫برش عرضی ساقه‬

‫‪ ‬یادداشت ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪.............................. .........................................................‬‬
‫‪. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪................. ...................................................................‬‬

‫‪20‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫دو لپهای‬ ‫تک لپهای‬

‫گیاهان تیرۀ پروانهواران‬ ‫گیاهان تیرۀ خرما و گندم‬ ‫مثال‬

‫ریشۀ مستقیم و انشعابدار دارند‬ ‫غالباً ریشۀ افشان دارند‬ ‫ویژگی عمومی ریشه‬
‫برگ دارای پهنک و دمبرگ است‬ ‫برگ نواری و فاقد دمبرگ‬
‫ویژگی عمومی برگ‬
‫دارای رگبرگهای منشعب است‬ ‫دارای رگبرگهای موازی‬
‫مضربی از عدد ‪ 2‬یا ‪5‬‬ ‫مضربی از عدد ‪3‬‬ ‫تعداد گلبرگ‬
‫مقایسه ریشه‬
‫کمتر‬ ‫بیشتر‬ ‫قطر استوانه آوندی‬
‫آوندها در ریشه به صورت دستهای‬ ‫آوندها در ریشه به صورت دستهای قرار نمیگیرند (به‬ ‫وضعیت دستههای‬
‫قرار نمیگیرند (به صورت تکی)‬ ‫صورت تکی)‬ ‫آوندی‬
‫زیاد‬ ‫نسبت به دولپهایها کمتر‬ ‫ضخامت پوست‬
‫دارد‬ ‫دارد‬ ‫لیه آندودرم‬
‫دارد‬ ‫دارد‬ ‫لیه ریشهزا‬
‫ممکن است داشته باشد‬ ‫ندارد‬ ‫رشد پسین‬

‫آوند چوب به شکل ستاره و آوند‬ ‫چینش آوندهای چوب به شکل دایرههایی است که آوندهای‬
‫آرایش آوندها‬
‫آبکش در میان بازوهای آن قرار دارد‪.‬‬ ‫آبکش به شکل دایرهای بزرگتر اطراف آنها قرار میگیرد‬

‫مقایسه برگ‬
‫دارای پهنک و دمبرگ‬ ‫دارای پهنک‬ ‫اجزای برگ‬
‫دو نوع (نردهای و اسفنجی)‬ ‫وضعیت سلولهای‬
‫اسفنجی‬
‫هر دو فتوسنتزکننده هستند‬ ‫میانبرگ‬
‫منشعب‬ ‫موازی‬ ‫وضعیت رگبرگ‬
‫پهن (شکلهای مختلفی دارد)‬ ‫باریک و بلند‬ ‫شکل ظاهری برگ‬
‫مقایسه ساقه‬
‫وضعیت دستههای‬
‫به صورت منظم روی یک دایره‬ ‫به صورت پراکنده در کل ساقه‬
‫آوندی‬
‫بسیار کم‬ ‫ندارد (مشخص نیست)‬ ‫ضخامت پوست‬
‫ممکن است داشته باشد‬ ‫ندارد‬ ‫رشد پسین‬
‫آوندهای آبکش به سمت روپوست و‬
‫آوندهای آبکش به سمت روپوست و آوندهای چوبی به‬
‫آوندهای چوبی به سمت مرکز ساقه‬ ‫آرایش آوندها‬
‫سمت مرکز ساقه قرار دارند‪.‬‬
‫قرار دارند‪.‬‬

‫‪21‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫استوانه آوندی‬ ‫پوست‬ ‫روپوست‬

‫سامانۀ بافت آوندی‬

‫سامانۀ بافت زمینهای‬
‫دستههای آوندی به صورت‬
‫بین روپوست و استوانۀ‬ ‫سامانۀ بافت پوششی‬
‫منظم روی یک دایره‬ ‫ریشه‬

‫تک لپهای‬
‫آوندی‬ ‫دارای تار کشنده باالتر از کالهک‬
‫عدم حضور یاختۀ آوندی در‬
‫ضخامت زیاد‬
‫مرکز ریشه‬
‫پوست دیده نمیشود‪.‬‬ ‫سامانۀ بافت پوششی‬
‫ساقه‬
‫دستههای آوندی به صورت پراکنده وجود دارند ‪.‬‬ ‫پوستک‪ ،‬روزنۀ هوایی‪ ،‬یاختۀ نگهبان‬
‫سامانۀ بافت آوندی‬
‫آوندهای چوبی به صورت‬
‫ستارهایشکل در مرکز ریشه‬ ‫سامانۀ بافت زمینهای‬
‫سامانۀ بافت پوششی ریشۀ جوان‬
‫آوندهای آبکش در اطراف‬ ‫بین روپوست و استوانۀ‬
‫دارای تار کشنده باالتر از کالهک‬ ‫ریشه‬
‫آوندهای چوبی به صورت‬ ‫آوندی‬
‫جایگزینی با پیراپوست در ریشۀ مسن‬
‫متناوب‬ ‫ضخامت بسیار زیاد‬

‫دولپهای‬
‫حضور یاختۀ آوندی در مرکز‬
‫ریشه‬
‫سامانۀ بافت آوندی‬
‫سامانۀ بافت زمینهای‬
‫دستههای آوندی به صورت‬ ‫سامانۀ بافت پوششی ساقۀ جوان‬
‫بین روپوست و‬
‫منظم روی یک دایره‬ ‫پوستک‪ ،‬روزنه هوایی‪ ،‬یاختۀ نگهبان‬ ‫ساقه‬
‫استوانۀآوندی‬
‫عدم حضور یاختۀ آوندی در‬ ‫جایگزینی با پیراپوست در ساقۀ مسن‬
‫ضخامت کم‬
‫مرکز ساقه‬

‫‪22‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫کامبیوم آوندساز (چوب آبکش)‪:‬‬

‫✓ در ساقهی دولپهای‪ ،‬دستههای آوندی روی یک دایره قرار گرفتهاند‪.‬‬

‫✓ در ریشهی دولپهای‪ ،‬آوندهای چوبی در مرکز به صورت ستارهایشکل وجود دارند و آوندهای آبکش به صورت‬
‫متناوب در اطراف آنها قرار گرفتهاند‪.‬‬
‫✓ هم در ساقه و هم در ریشه‪ ،‬آوندهای آبکش نسبت به آوندهای چوبی‪ ،‬خارجیتر هستند و به سطح اندام نزدیکتر‬
‫میباشند‪.‬‬
‫✓ عالوه بر فاصلهی بین آوند چوب و آبکش در یک دستۀ آوندی‪ ،‬در فاصلۀ بین دستههای آوندی نیز کامبیوم‬
‫آوندساز دیده میشود‪.‬‬
‫✓ در ساقه‪ ،‬کامبیوم آوندساز به صورت یک دایره و در ریشه‪ ،‬به شکل ستاره دیده میشود‪.‬‬
‫✓ ضخامت پوست در ریشۀ دولپهای‪ ،‬بیشتر از ساقۀ دولپهای است‪.‬‬
‫✓ مقدار آوند چوبی ساخته شده توسط این کامبیوم‪ ،‬بیشتر از آوند آبکش است‪.‬‬

‫کامبیوم چوبپنبهساز‬

‫✓ عدسکها‪ ،‬محلهایی در پیراپوست هستند که سلولهای چوبپنبهای از هم فاصله گرفته و فضای الزم برای جذب‬
‫اکسیژن فراهم شده است‪ .‬اگر ساقه چوبی شود‪ ،‬جذب اکسیژن توسط عدسکها انجام میشود‪.‬‬

‫‪23‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫فصل شش‬ ‫از یاخته تا گیاه‬

‫✓ کامبیوم چوبپنبهساز در بافت زمینهای ساقه و ریشه تشکیل میشود‪ .‬به سمت داخل سلولهای پارانشیمی و به‬
‫سمت خارج‪ ،‬سلولهایی میسازد که به تدریج چوبپنبه در آنها رسوب کرده و الیهی چوبپنبه تشکیل میشود‪.‬‬
‫✓ به مجموعهی کامبیوم چوبپنبهساز و سلولهای حاصل از آن‪ ،‬پیراپوست گفته میشود‪.‬‬
‫✓ پیراپوست در اندامهای مسن جایگزین روپوست میشود‪.‬‬
‫✓ چی شد تا االن؟ در ساقه و ریشۀ گیاهان چوبی دولپهای‪ ،‬سامانۀ بافت پوششی از نوع پیراپوست (پریدرم) است‪.‬‬
‫سلولهای سطحی پیراپوست‪ ،‬سلولهای چوبپنبهای هستند و به دیوارۀ سلولی آنها‪ ،‬سوبرین (چوبپنبه) اضافه‬
‫شده است‪ .‬سوبرین دیگه کجا بود؟ با هم میخونیمش! توی دیوارهی سلولهای درونپوست ریشه رسوب‬
‫میکنه و باعث تشکیل نوار اکسپاری میشه‪.‬‬
‫✓ پیراپوست به دلیل چوبپنبهای شدن‪ ،‬نسبت به گازها نفوذناپذیر است‪ .‬پس به خاطر همین بود که باید عدسکها‬
‫به وجود میومدن!‬
‫✓ کامبیوم آوندساز به سمت خارج‪ ،‬آوند آبکش پسین و به سمت داخل‪ ،‬آوند چوبی پسین را میسازد‪.‬‬

‫‪ ‬الیههای یک درخت دوساله از بیرون به درون‬

‫آوند‬ ‫آوند‬
‫آوند‬ ‫آبکش‬ ‫ابکش‬ ‫پارانشیم‬ ‫پارانشیم‬ ‫چوب‬ ‫چوب‬
‫چوبی‬ ‫چوبی‬ ‫کامبیوم‬ ‫آبکش‬ ‫کامبیوم‬
‫چوبی‬ ‫پسین‬ ‫پسین‬ ‫پسین‬ ‫پسین‬ ‫پنبه‬ ‫پنبه‬
‫پسین‬ ‫پسین‬ ‫آوندساز‬ ‫نخستین‬ ‫چوبپنبهساز‬
‫نخستین‬ ‫سال‪2‬‬ ‫سال‪1‬‬ ‫سال‪1‬‬ ‫سال‪2‬‬ ‫سال‪2‬‬ ‫سال‪1‬‬
‫سال‪1‬‬ ‫سال‪2‬‬

‫پیراپوست یا پریدرم‬

‫پوست درخت‬

‫‪24‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬

‫تصویرنامه زیست شناسی دهم‬ ‫دکتر امیررضا صمدی‬

‫✓ خرزهره گیاهی است که در مناطق خشک و کمآب به صورت خودرو رشد میکند‪.‬‬
‫✓ پوستک ضخیم دارد‪.‬‬
‫✓ روزنههای خرزهره در مناطقی به نام فرورفتگیهای غارمانند قرار‬
‫میگیرند که دارای کرکهای فراوان هستند‪ .‬برای به دام انداختن‬
‫رطوبت‬
‫✓ این فرورفتگیها در روپوست زیرین قرار دارند‪.‬‬
‫✓ روپوست باالیی ضخیمتر از روپوست پایینی است‪.‬‬
‫✓ گل خرزهره‪ 5 ،‬گلبرگی است‪ .‬پس دو لپه هست‪.‬‬
‫✓ یادته که گفتیم روپوست خرزهره چند الیه هست؟‬

‫ایشاال همین جمع‪ ،‬همگی یه سفر به قشم و هرمز بریم! خیلی قشنگه! من که هنوزم دلم‬
‫این شلک روبرو‪ ،‬جنلگ حرا رو نشون‬ ‫توی ساحل الکپشتها مونده‪....‬‬
‫میده که در هرمزاگن و سیستان و بلوچستان وجود داره‪.‬‬

‫یه فصل از گیاهی تماااااام!‬

‫حاال بگو ببینم! با گیاهی چطوری؟ قهری یا آشتی؟‬

‫‪25‬‬ ‫فصل ‪ | 6‬از یاخته تا گیاه‬