‫پایش وضعیت (‪ )CM‬ماشینهای الکتریکی به روش آنالیز پاسخ فرکانسی (‪)FRA‬‬

‫بیات ‪۴‬‬ ‫سعید محمودی ‪ ،۱‬رضا نوروزیان ‪ ،۲‬حسن رضا میرزائی ‪ ،۳‬مریم‬

‫‪ -۱‬دانشکده مهندسی‪ ،‬گروه مهندسی برق‪ ،‬دانشگاه زنجان‪ ،‬زنجان‪ ،‬ایران ‪Email:saeedmahmoudi2030@gmail.com‬‬

‫‪ -2‬دانشکده مهندسی‪ ،‬گروه مهندسی برق‪ ،‬دانشگاه زنجان‪ ،‬زنجان‪ ،‬ایران‪Email:noroozian@znu.ac.ir‬‬

‫‪ -3‬دانشکده مهندسی‪ ،‬گروه مهندسی برق‪ ،‬دانشگاه زنجان‪ ،‬زنجان‪ ،‬ایران‪Email:hasanrezamirzaei@gmail.com‬‬

‫‪ -۴‬دانشکده مهندسی‪ ،‬گروه مهندسی برق‪ ،‬دانشگاه زنجان‪ ،‬زنجان‪ ،‬ایران‪Email:bayatmaryam90@gmail.com‬‬

‫چکیده‬
‫آناليز پاسخ فركانسي يكي از روشهاي جديـد و قدرتمنـد در عيبيابي‪ 1‬و مانيتورينگ ترانسفورماتورهاي قدرت است كه تابع انتقال سيستم‬
‫را در يـك رنـج وسـيع فركـانس موردمطالعه قرار داده و بر اساس نحوه تغييرات و تحليل آنها‪ ،‬انواع عيوب و خطاهاي حادثشده‪،‬‬
‫قابلشناسايي است‪ .‬در عمل چون روش ‪ FRA‬يك روش گرانقيمت است‪ ،‬اغلب بر روي ترانسفورماتورهاي بزرگ و پرقدرت‪ ،‬ژنراتورها و‬
‫موتورهاي با توان باال كه باز و يا بستن آنها براي تشخيص عيب‪ ،‬بسيار هزينهبر است‪ ،‬انجام ميشود‪ .‬از قابليتهاي بارز اين روش‪ ،‬تشـخيص‬
‫عيـب در مراحـل ابتدائي شكلگيري و قبل از رسيدن آن به مراحل بحراني است‪ .‬تواناييها و كارايي روش مذكور در تشخيص برخي از‬
‫عيوب و صدمات متداول در تجهيزات برقي بهخصوص در ترانسفورماتورهاي قدرت‪ ،‬گامي در جهت بهكارگيري و اجرا نمودن اين روش‬
‫تحقيقاتي و نوين هدفمند بر روي ماشينهاي الكتريكي كه بيشترين المان مورداستفاده در صنعت ميباشند‪ ،‬است‪ .‬در اين مقاله روش ‪FRA‬‬
‫را بهعنوان روش كاربردي و دقيق‪ ،‬در پايش وضعيت ماشين الكتريكي و سيمپيچ آن بررسيشده و درنهايت نتايج حاصلشده از تست‪ ،‬ارائه‬
‫خواهد شد‪.‬‬

‫واژههای كلیدی‪ :‬آناليز پاسخ فركانسي (‪ ،)FRA2‬ترانسفورماتور‪ ،‬ماشينهاي الكتريكي‪ ،‬پايش وضعيت (‪)CM3‬‬

‫‪ -1‬مقدمه‬

‫‪1‬‬
‫‪Diagnosis‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Frequency Response Analysis‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Condition Monitoring‬‬
‫مسئله پايش وضعيت و عيبيابي در ماشينهاي الكتريكي‪ ،‬كه يكي از مهمترين چالشهاي موجود در صنعت است‪ ،‬در دهههاي اخير بسيار‬
‫موردتوجه پژوهشگران قرارگرفته است‪ .‬در اين مقاله با استفاده از روش كاربردي و دقيق ‪ ،FRA‬عالوه بر روشهاي موجود پايش وضعيت‪،‬‬
‫از توقفهاي ناخواسته و هزينهبر و شناسايي حاالت خطا در اسرع وقت جلوگيري ميشود [‪ .]1-3‬اين مقاله به بسط روش قدرتمند ‪FRA‬‬
‫كه در ترانسفورماتورهاي قدرت و سيمپيچي آن صورت ميگيرد‪ ،‬بر روي ماشينهاي الكتريكي دوار ميپردازد‪ .‬ترانسفورماتورهاي قدرت در‬
‫زمره گرانترين و درعينحال استراتژيكيترين تجهيزات در مراكز نيروگاهي و دستگاههاي انتقال انرژي ميباشند كه وقوع هرگونه عيـب يـا‬
‫خرابـي در آنها موجب كاهش قابليت اطمينان شبكه و نيز افزايش هزينـههــاي تعميــر و نگهــداري مــيگــردد‪ .‬ازاينرو سيستمهاي‬
‫تشخيص عيب و مانيتورينگ اهميت دوچندان يافتـهانـد‪ .‬در اين راستا روشهاي مختلفي مانند مانيتورينگ حرارتـي‪ ،‬آنـاليز روغن‪ ،‬اندازه‪-‬‬
‫گيريهاي تخليه جزئي و غيره بكـار گرفتـهشـدهاند [‪ .]4‬معموالً هر روش براي تشخيص انواع خاص از عيوب و صــدمات وارده بــه‬
‫ترانســفورماتور كــاربرد دارد‪ .‬از ميــان روشهاي موجــــود اســــتفاده از روش آنــــاليز پاســــخ فركانســي بهمنظور تشخيص‬
‫صدمات فيزيكي وارده به سيمپيچ و هسته (از قبيـل جابجايي و دفورمه شدن سيمپيچ و يا هسته ناشـي از نقـل و انتقاالت و يا نيروهاي‬
‫اتصال كوتاه و ‪ )...‬بهطور چشـمگيري افزايشيافته است [‪ .]7-5‬روش تابع تبديل يك روش مقايسهاي است‪ .‬يعني اندازهگيريهاي جديد را‬
‫بايد با اندازهگيريهاي مرجعي در كنار هم قرار داده و اگر انحرافات زيادي در نتايج اندازهگيريها مشاهده شود‪ ،‬بايد جهت تشخيص وقوع‬
‫عيب اين انحرافات را موردبررسي و تحليل قرارداد [‪ .]8-10‬استفاده از روش مذكور به دو دليل اهميت فوقالعادهاي مـييابد‪ .‬اول آنكه‪ ،‬با‬
‫توجه به آمارهاي موجـود در شـركتهاي خـدمات پـس از فـروش‪ ،‬عمـده عيـوب و صـدمات رايـج وارده بـه سيمپيچ ترانسفورماتورها‬
‫تغيير ساختار فيزيكي آنهـا را بـه همـراه مـيآورد‪ .‬دوم‪ ،‬حساسيت بـاالي ايـن روش بـه تغييـرات فيزيكـي خيلي كوچـك در سـاختار‬
‫ترانسـفورماتور هست كـه در حقيقـت مراحـل ابتـدايي شـكلگيـري عيـب را كـه توسـط روشهاي ديگر قابل آشكارسازي نيست‪ ،‬نمايان‬
‫ميسازد[‪ .]11‬در اين مقاله ابتدا به معرفي انواع روشهاي پايش وضعيت ماشينهاي الكتريكي موجود و سپس به تشريح روش ‪،FRA‬‬
‫قابليتها و چالشهاي آنكه بر روي ترانسفورماتور و سيمپيچ آن انجام شده‪ ،‬پرداخته ميشود‪ .‬سپس روش ‪ FRA‬را بهعنوان روش جديد و‬
‫كاربردي در پايش وضعيت ماشين الكتريكي و سيمپيچ آن بررسيشده و نتايج حاصلشده آن ارائه ميشود‪.‬‬

‫‪ -2‬پایش وضعیت ماشینهای الکتریکی دوار‬

‫روشهاي پايش وضعيت براي ماشينهاي الكتريكي دوار در چهار گروه دستهبندي ميشوند‪ .‬چهار گروه عبارتاند از‪ :‬روشهاي الكتريكي‪،‬‬
‫مكانيكي‪ ،‬شيميايي و حرارتي‪.‬‬
‫روشهاي مبتني بر تزريق سيگنال براي عيبيابي در سيستمهاي با درايو حلقه بسته مناسب به نظر ميرسد ولي پيادهسازي آنها بهواسطه‬
‫محدوديتهاي سختافزاري و عملياتي براي بسياري از كاربردها دشوار است [‪ .]12‬روش پايش جريان موتور كه محبوبترين روش به شمار‬
‫ميرود‪ ،‬عيبيابي موتور را با استفاده از سنسورهاي ارزانقيمت امكانپذير ميكند‪ .‬ولي اين روش براي كاربردهايي كه در آنها بار پيوسته‬
‫تغيير ميكند مناسب به نظر نميرسد‪ .‬روشهاي تحليل در حوزه زمان و فركانس در سالهاي اخير بسيار موردتوجه قرارگرفتهاند ولي‬
‫پيچيدگي و نيازمنديهاي سختافزاري گرانقيمت‪ ،‬محدوديت اين روش براي سيستمهاي درايو ساده و كمهزينه است [‪ 12‬و ‪ .]13‬تحليل‬
‫توان موتور به خاطر نياز به هر دو سيگنال ولتاژ و جريان و همچنين به دليل پيچيدگي وابستگي با اينرسي درايو داراي محدوديت است‬
‫[‪ .]14‬پايش تخليه جزئي عمدتاً در موتورهاي بزرگ و سيمپيچ استاتور ژنراتورها مورداستفاده قرار ميگيرند [‪ .]15‬بيشتر خطاهاي پرتكرار‬
‫در ماشينهاي دوار مانند عيب غير هممركزي ميتواند به كمك تحليل ارتعاشات شناسايي شود [‪ .]16‬به كمك رديابي مواد خاص شيميايي‬
‫در هواي خروجي موتور يا تحليل روغن آن برخي عيوب نظير خرابي عايقها قابلتشخيص است [‪ .]17‬همچنين اندازهگيري دما و مدلسازي‬
‫حرارتي بهعنوان ابزارهاي مفيدي براي پايش وضعيت موتورهاي الكتريكي معرفيشدهاند [‪ .]18‬نهايتاً امروزه از تركيب روشهاي هوشمند‬
‫كه خود تركيبي از يك يا چند روش قبل هستند مانند منطق فازي و الگوريتمهاي تكاملي [‪ ]19‬استفاده ميشود [‪ .]20‬يكي از مهمترين‬
‫تجهيزات كه بهصورت گسترده در صنعت استفاده ميشود‪ ،‬ماشينهاي الكتريكي بخصوص موتورهاي القايي الكتريكي است‪.‬‬

‫عوامل متعددي در بازدهي كلي يك سيستم ماشين محرک نقش دارند كه مهمترين آنها ضريب توان‪ ،‬ضريب بار و مالحظات اقتصادي‬
‫بشمار ميآيند‪ .‬همچنين‪ ،‬ابعاد و قيمت بر كيلووات توان خروجي در ماشينهاي الكتريكي دوار با باال رفتن تعداد قطبها افزايش مييابد‪ .‬از‬
‫طرفي با زيادشدن تعداد قطبها‪ ،‬بازدهي و ضريب توان ماشينهاي الكتريكي دوار كاهش مييابد‪.‬‬

‫مشخصههاي مختلفي براي تشخيص عيوب ماشينهاي الكتريكي دوار وجود دارد كه براي تعيين وضعيت آنها مورداستفاده قرار ميگيرند‪.‬‬
‫در ادامه روش ‪ FRA‬بهعنوان يكي از روشهاي كاربردي و دقيق براي ‪ CM‬ماشينهاي الكتريكي‪ ،‬معرفي و موردبررسي قرار ميگيرد‪ .‬بخش‬
‫‪ 3‬كلياتي درباره روش ‪ FRA‬و نحوه انجام آن بر روي سيمپيچ ترانسفورماتور را شرح داده‪ ،‬سپس در بخشهاي بعدي‪ ،‬اين روش بهصورت‬
‫تخصصي بر روي سيمپيچ ماشين الكتريكي دوار بررسي ميشود‪.‬‬

‫‪ -3‬روش آنالیز پاسخ فركانسی (‪ )FRA‬برای تعیین عیب‬

‫روش ‪ FRA‬بر اين اصل استوار است كه امپدانس‪ ،‬ادميتـانس و يا هر تابع تبديلي از يك شبكه مداري ‪ ،RLC‬بهصورت تابعي از فركانس‬
‫تعريف ميشود‪ .‬بنابراين ميتوان براي يك شـبكه خطـي تغييرناپذير بازمان‪ ،‬تـابع تبـديلي بـين دونقطه از آن مـدار تعريف كرد و اين تابع‬
‫تبديل را بهصورت دو نمودار دامنه و فاز برحسب فركانس رسم كرد‪ .‬هر ترانسفورماتور قدرت نيز ميتواند بهصورت يك مدار الكتريكـي‬
‫مخـتلط شـامل مقاومتهـا‪ ،‬اندوكتانسها و خازنها ارائه گردد‪ .‬شكل ‪ 1‬بهصورت نمونه‪ ،‬مـدل الكتريكي سيمپيچ ديسكي يك ترانسفورماتور‬
‫قدرت‪ 4‬را نشان ميدهد‪ R .‬و ‪ L‬مقاومت و اندوكتانس هر ديسك از سيمپيچ ميباشـد‪ Rs .‬و ‪ Cs‬مدل كننده اثر عايقي‪ 5‬هر بخـش هسـتند‪،‬‬
‫كـه ‪ Rs‬مقـدار بسيار بزرگي دارد‪ Cg .‬و ‪ Rg‬به ترتيب خازن پراكندگي بـين هـر ديسك با زمين و مقاومت عايقهاي بـين هـر ديسك بـا‬
‫زمـين ميباشند [‪.]21‬‬

‫‪4‬‬
‫‪Power transformer‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Insolation Effect‬‬
 ‫شکل ‪ :۱‬مدل الکتریکی سیمپیچ ترانسفورماتور‬

‫روش آناليز پاسخ فركانسي يك روش مناسب براي بررسي و تشخيص عيوب و صدمات فيزيكي ترانسفورماتور هست‪ .‬دو روش براي به دست‬
‫آوردن تابع تبديل (يا تابع انتقال) ترانسفورماتور وجود دارد‪ .‬درروش اول‪ ،‬ترانسفورماتور بهوسيله يك ولتاژ ضربه تحريك ميشود تا طيف‬
‫فركانسي سيگنالهاي اندازهگيري شده در حوزه زمــان‪ ،‬بهوسيله‪ FFT6‬محاسبهشده و از تقسـيم خروجـي بـر ورودي‪ ،‬تـابع انتقـال در‬
‫حوزه فركانس به دست مـيآيـد‪ .‬درروش دوم‪ ،‬يـك مـوج سينوسي با دامنه مشخص در رنج وسيعي از فركانس كـه قـبالً تنظيمشده‪ ،‬توسط‬
‫دستگاهي بـه نـام ‪ Network Analyzer‬بـه سيمپيچ ترانسفورماتور اعمال و خروجي حاصـل از آن انـدازهگيري ميشود و بدين ترتيب‬
‫تابع انتقال حاصـل مـيشود‪ .‬مزايا و معايب هركدام از روشهاي فوقالذكر در مرجـع [‪ ]22‬بيان گرديده است‪ .‬شـكل ‪ 2‬يـك نمونه پاسخ‬
‫فركانسي را براي يك ترانسفورماتور در دو حالت (تانك با روغن و بدون روغن) نشان ميدهد‪ .‬همانطور كه مشـاهده ميشود به دليل تغيير‬
‫عناصر مداري تحت تأثير نـوع عـايق‪ ،‬پاسخ فركانسي در دو حالت متفاوتاند‪.‬‬

‫‪6‬‬
‫‪Fast Fourier Transform‬‬
 ‫شکل ‪ :۲‬نمونهای از پاسخ فركانسی یک ترانسفورماتور [‪]۱۱‬‬
‫ارزيابي وضعيت سيمپيچهاي ترانسفورماتور با استفاده از روش ‪ ،FRA‬از طريق مقايسه انجام ميشود‪ .‬به عبارت دقيقتر‪ ،‬پس از اندازهگيري‬
‫و به دست آوردن تابع تبديل‪ ،‬بايد تابع تبديل بهدستآمده با تابع تبديل متناظر و مرجعي از ترانسفورماتور مقايسه گردد‪ .‬بدين منظور از‬
‫سه روش مقايسه استفاده ميشود [‪:]11‬‬
‫• مقايسه مبتني بر زمان‪ :‬اندازهگيريها بر روي سيمپيچي ترانسفورماتور و در زمانهاي مختلف انجام ميپذيرد‪ .‬اين روش نيازمند وجود‬
‫اطالعات قبلي درباره سيمپيچ ترانسفورماتور است‪ ،‬كه البته براي بسياري از ترانسفورماتورهاي موجود در شبكه برق سرا سري وجود ندارد‪.‬‬
‫• مقايسه مبتني بر ساختار متقارن‪ :‬اندازهگيريها بر روي هر يك از سه فاز يك ترانسفورماتور انجام ميشود و نتايج مقايسه ميگردد‪.‬‬
‫چنانچه نتايج بهدستآمده براي سه فاز كامالً بر هم منطبق باشند‪ ،‬حاكي از سالمت فيزيكي و مكانيكي ترانسفورماتور است‪.‬‬
‫• مقايسه مبتني بر طراحي يكسان‪ :‬اندازهگيريها بر روي ترانسفورماتورهاي ساختهشده توسط يك شركت سازنده و داراي طراحي يكسان‪،‬‬
‫انجام ميپذيرد‪ .‬به چنين ترانسفورماتورهايي اصطالح ترانسفورماتورهاي خواهر اطالق ميگردد‪.‬‬
‫هدف از اندازهگيريهاي پاسخ فركانسي ايـن اسـت كـه تـابع انتقــالي‪ 7‬دلخــواه از ترانســفورماتور در يــك رنــج وســيع فركانسي‬
‫(معموالً تا ‪ 2‬مگاهرتز) به دست آيد‪ .‬معادلـه ‪ 1‬تعريف تابع انتقـال را نشـان مـيدهـد كـه ‪ X1‬و ‪ X2‬به ترتيب ورودي و خروجي دلخواه‬
‫براي به دست آوردن تابع موردنظر ميباشند كه از جنس ولتاژ يا جريان هستند‪ f .‬فركانس موردنظر است‪.‬‬
‫)𝑓(‪𝑋2‬‬
‫)𝑓(‪𝑇𝐹(𝑓) = 𝑋1‬‬ ‫(‪)1‬‬

‫با توجه به مطالبي كه پيشتر بيـان گرديـد‪ ،‬تسـت و انـدازهگيريهاي متعددي بر روي تعدادي از ترانسفورماتورهاي سـالم و معيوب‬
‫انجامشده است‪ .‬در برخي از اين انـدازهگيريهـا اثر شرايط اندازهگيري و ساختار مدار تست‪ ،‬مـورد ارزيـابي قرارگرفته است و در برخي ديگر‬
‫تالش شده است تا با ايجاد برخي عيوب بهصورت مجـازي‪ ،‬اثـر آن بـر روي تـابع انتقـال نمايــان گــردد‪ .‬شــكل ‪ ،3‬يك نمونه پاسخ‬
‫فركانسي سه فاز يــك ترانســفورماتور سه فاز را نشان ميدهد [‪ .]23‬ورودي به هر يـك از پايانههاي فشارقوي اعمال و خروجي از سـر‬
‫نـوترال انـدازهگيـري شـده اسـت‪ .‬همانطور كه مشاهده ميشود سه تـابع انتقـال كامالً بـر هـم منطبقاند‪ .‬ايـــن موضـــوع ســـالمت‬
‫هندســـي و فيزيكـــي ترانسفورماتور را تائيد ميكند‪ .‬اختالف پاسخها در اولين رزونانس قابلمشاهده در شـكل‪ ،‬كامالً طبيعي است‪ .‬به‬
‫دليل اينكه شار عبوري از سـاق وسـط هسته دو مسير رلوكتانسي يكسان‪ ،‬بهطرف دو فـاز ديگـر مـيبيند‪ ،‬حالآنكه ساقهاي كناري دو‬
‫مسـير متفـاوت بـر سـر راه دارند‪ .‬به همين دليل سـاقهاي كنـاري دو فركـانس رزونـانس پـايين و سـاق وسـط تنهـا يـك رزونـانس در‬
‫منحنـي پاسخ فركانسي بروز ميدهند (اثر رلوكتانسي هسته)‪.‬‬

‫‪7‬‬
‫‪Transfer function‬‬
 ‫شکل ‪ :۳‬مقایسه پاسخ فركانسی سه فاز ترانسفورماتور [‪]۲۳‬‬

‫پاسخ فركانسي ســيمپــيچ بــه پارامترهــاي فيزيكــي ترانسـفورماتور‪ ،‬حسـاس اسـت‪ .‬فركانسهاي رزونانس‪ ،‬فـاز و دامنه توابع انتقال‪،‬‬
‫با تغيير پارامترهاي فيزيكي سـيمپـيچ تغييـر ميكنند‪ .‬جدول ‪ 1‬رابطه بين برخي عيوب رايـج و پارامترهـاي متأثر غالب را نشان ميدهد‪.‬‬

‫جدول ‪ :1‬رابطه بین نوع خطای واقعشده و پارامترهای متأثر [‪]۱۱‬‬

‫پارامترهای‬ ‫نوع خطا‬

‫فیزیکی‬

‫اندوكتانسها‬ ‫دفورمهشدن سیمپیچها‪ ،‬اتصال كوتاه‬

‫سیمپیچها‪ ،‬شکستهای موضعی‬

‫خازنهاي‬ ‫جابجایی دیسکها‪ ،‬شلشدن نگهدارندهها‬

‫موازي‬ ‫ناشی از نیروهای مکانیکی‬

‫خازنهاي سري‬ ‫پیر شدن عایقها و نفوذ رطوبت‬

‫نكته اساسي و قابلتوجه اين اسـت كـه عيـوب فوقالذكر توسط برخي روشهاي ديگر نيز قابلتشخيص ميباشـند‪ ،‬امـا تنها زماني كه‬
‫ميزان عيب‪ ،‬قابلتوجه ميگردد‪ .‬جدول ‪ 2‬كارايي برخي روشهاي عيبيابي متداول و ميزان توانايي آنهـا را در تشخيص عيوب و صدمات‬
‫مكانيكي مقايسه مـيكنـد و توانايي روش ‪ FRA‬را تصديق ميكند‪.‬‬
 ‫جدول ‪ :2‬مقایسه برخی روشهای عیبیابی متداول و روش پاسخ فركانسی و میزان توانایی آنها را در تشخیص عیوب و صدمات‬

‫مکانیکی [‪]۱۱‬‬

‫جابجاييهاي‬ ‫شلشدن نگه‪-‬‬ ‫دفورمهشدن‬ ‫دفورمهگي ورقه‪-‬‬ ‫‪Hoop‬‬ ‫اتصال حلقه‬

‫‪bulking‬‬
‫محوري سيمپيچ‬ ‫دارندههاي سيم‪-‬‬ ‫سيمپيچها‬ ‫هاي سيمپيچ‬

‫پيچ‬

‫جریان‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫به سهولت‬ ‫بعيد‬ ‫به سهولت‬

‫تحریک‬

‫نسبت تبدیل‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫به سهولت‬

‫راكتانس‬ ‫محتمل‬ ‫محتمل‬ ‫محتمل‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫بهسختي‬

‫تشتی‬

‫‪tanδ‬‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬ ‫بعيد‬

‫خازن ظرفیت‬ ‫محتمل‬ ‫بهسختي‪ ،‬اگر‬ ‫بهسختي‪ ،‬اگر‬ ‫بعيد‬ ‫محتمل‬ ‫بهسختي‬

‫شديد باشد‬ ‫شديد باشد‬

‫آنالیز روغن‬ ‫بهسختي‪ ،‬اگر‬ ‫بعيد‬ ‫بهسختي‪ ،‬اگر‬ ‫بهسختي‬ ‫بهسختي‪ ،‬اگر‬ ‫به سهولت‬

‫شديد باشد‬ ‫شديد باشد‬ ‫شديد باشد‬

‫‪FRA‬‬ ‫به سهولت‬ ‫به سهولت‬ ‫به سهولت‬ ‫به سهولت‬ ‫به سهولت‬ ‫به سهولت‬

‫‪ -4‬روش پیشنهادی ‪ FRA‬برای پایش وضعیت ماشینهای الکتریکی‬

‫جدول ‪ 2‬كه حاصل تست و بررسي دقيق بر روي ترانسفورماتور و سيمپيچ آن است‪ ،‬ميزان دقت و كاربرد روش ‪ FRA‬را بهوضوح نشان‬
‫ميدهد‪ .‬چالش و عيبي كه هنوز در اين روش وجود دارد و تا اآلن بهصورت كامل رفع نشده است‪ ،‬اين است كه تغييرات تابع انتقال‬
‫نشاندهنده وقوع چه نوع عيبي در سيمپيچ ترانسفورماتور است‪ .‬به بيان واضـحتر‪ ،‬همبسـتگي‪ 8‬بـين نوع خطاي واقعشده و نحوه تغيير تابع‬
‫انتقال هنوز بهطور كامل شناختهشده نيست‪.‬‬

‫‪8‬‬
‫‪Correlation‬‬
‫در آنـــاليز پاسخ فركانسي‪ ،‬معموالً رفتـــار فركانســـي سيمپيچ ترانسفورماتور را به سه رنج فركانسـي پـايين‪ ،‬متوسـط و بـاال تقسيم‬
‫ميكنند [‪:]11‬‬

‫‪ -‬رنج فركانس پايين‪ :‬در فركانسهاي كمتر از ‪ ،2KHz‬خازن سري بين سيمپيچها اثر كمي دارد‪ .‬از طرفي به علت مهم بودن ميزان نفوذ‬
‫شار در هسته‪ ،‬امپدانس تحريـك هسـته اثـر غالـب دارد‪ .‬در فركانسهاي پايين معموالً يك فركانس رزونانس با دامنه حداقل وجود دارد‪.‬‬
‫اين رزونانس به علـت تقابـل بـين خـازن مـوازي سـيمپيچهـا بـا انـدوكتانس مغناطيسـي هسـته ظـاهر ميگردد‪ .‬اگر دو مسير شار‬
‫متفـاوت در هسـته وجـود داشـته باشد‪ ،‬دو رزونانس فركانس پايين قابلمشاهده است‪ .‬به همين علت در ترانسفورماتورهاي سه فاز‪ ،‬فازهاي‬
‫كناري داراي دو فركانس رزونانس و فاز وسطي داراي يــك فركــانس رزونــانس مــيباشــند‪ .‬اخــتالف بــين پاسخهاي فركانسي در‬
‫اين رنـج بـه مفهـوم وجـود عيـب در ساختار هسته يا اثرگذاري عيب بر روي آن است‪.‬‬

‫‪ -‬رنج فركانسي متوسط‪ :‬در اين حالت با باال رفتن فركـانس‪ ،‬نفوذپذيري‪ 9‬شارهاي مغناطيسي در هسته بهشدت كـاهش مييابد و هسته‬
‫بهطور زيادي بهصورت يك مرز زمين شده عمل ميكند‪ .‬بنابراين از اثر هسته صرفنظر ميگردد‪ .‬اين رنج به خطاهايي كه موجب تغيير در‬
‫خصوصيات‪ 10‬كل سيمپيچ ميگردد‪ ،‬مانند دفورمهگي يـا جابجاييهاي قابلتوجه در سيمپيچهاي فشارقوي يا فشـار ضعيف حساس است‪.‬‬
‫در اين رنج با توجه به تقابل بين خازنهاي موازي و اندوكتانسهاي سيمپيچي‪ ،‬يك گـروه از فركانسهاي رزونــانس وجــود دارد‪ .‬معموالً‬
‫ايــن رنــج تا ‪ 600 KHz‬باشد‪.‬‬

‫‪ -‬رنج فركانسي باال‪ :‬به تغييرات بسيار كوچك در سيمپـيچ حساس است‪ .‬آسيبهاي جزئـي و موضـعي سـيمپـيچ‪ ،‬اغلـب منجر به ايجاد‬
‫فركانسهاي رزونانس جديـد ميگـردد‪ .‬در ايـن رنج‪ ،‬گروه زيادي از فركانسهاي رزونانس ناشي از تقابل بـين خازنهاي موازي و سري و‬
‫اندوكتانسهاي بخشهاي مختلـف سيمپيچ وجود دارد‪ .‬هرچـه محـدوده فركانسـي قابلاندازهگيري افزايش يابد‪ ،‬طبيعتاً حساسيت تابع‬
‫انتقال به تشـخيص خطاها ولو بسيار كوچك افزايش مييابد‪ .‬ذكر اين نكته ضروري است كه تقسيمبندي بـه نـواحي فركانســـي مختلـــف‬
‫امـــري تجربـــي بـــوده و بـــراي ترانسفورماتورهاي خشك يا توزيع به علت تفاوت در مقادير خازنها و اندوكتانسها اين رنج متفاوت‬
‫است‪.‬‬

‫در مراجع مختلف از مدلهاي متنوعي از سيمپيچ استفادهشده است‪ ،‬مدلهايي كه شامل يك يا چند المان پسيو (مقاومت‪ ،‬سلف و خازن)‬
‫هستند‪ .‬براي رنج فركانسي مختلف مدار معادل در سيمپيچ عوض ميشود‪ .‬درواقع هر مدلي در كاربرد خاصي ميتواند مورداستفاده قرار‬
‫بگيرد‪ .‬بهعنوانمثال در كاربردهاي فركانس پايين هيچگاه خازنهاي پراكندگي بين قسمتهاي مختلف سيمپيچ ترانسفورماتور را در نظر‬
‫نميگيرند‪ ،‬درحاليكه در فركانس باال اين خازنها بر روي عملكرد ترانسفورماتور تأثيرگذار هستند‪ .‬يا زماني كه تعداد دور سيمپيچ‬
‫ترانسفورماتور كم است‪ ،‬از تلفات هدايتي سيمپيچها صرفنظر ميشود‪.‬‬

‫شكل شماره ‪ 1‬نمونه شكل سيمپيچ ترانسفورماتور براي تست ‪ FRA‬را نشان ميدهد كه اگر اين تست بر روي سيمپيچ ماشين الكتريكي‬
‫نيز انجام شود‪ ،‬مدلي مشابه به همين شكل‪ ،‬به دست خواهد آمد؛ بنابراين روش كاربردي ‪ FRA‬را ميتوان بهعنوان يك روش پايش وضعيت‬

‫‪9‬‬
‫‪Permeability‬‬
‫‪10‬‬
‫‪Characteristics‬‬
‫براي سيمپيچ ماشين الكتريكي و ساير قسمتهاي آن‪ ،‬با استفاده از دادههاي مرجع‪ ،‬مشابه ترانسفورماتور‪ ،‬معرفي كرد‪ .‬شكل ‪ 4‬مدار معادل‬
‫چهار قطبي بك موتور القايي را براي اجراي روش ‪ FRA‬نشان ميدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ :۴‬مدار چهار قطبی موتور القایی [‪]۲۴‬‬

‫بهعنوانمثال در مرجع [‪ ]24‬و شكل ‪ 5‬محيط آزمايش بر روي يك نمونه از موتورهاي آزمايشگاهي دوقطبي با توان ‪ ،5kVA‬ولتاژ نامي‬
‫‪ 400V‬و با دور نامي ‪ 1500rpm‬در فركانس ‪ 50Hz‬را موردبررسي قرار دادهاند‪.‬‬

‫شکل ‪ :5‬تجهیزات مورداستفاده درروش ‪]۲۴[FRA‬‬

‫اين روش به علت داشتن دقت بسيار خوب ميتواند تستي كامالً قابلاطمينان براي تشخيص عيوب سيمپيچي و ساير قسمتهاي ماشين‬
‫الكتريكي تلقي شده و انجام شود‪ .‬نحوه اتصاالت براي انجام تست بهصورت مداري در شكل ‪ 6‬نشان دادهشده است‪.‬‬
 ‫شکل ‪ :۶‬عیبیابی ‪ FRA‬در ماشین سنکرون [‪]۲۴‬‬

‫يك نمونه تست ‪ FRA‬صورت گرفته بر روي موتور القايي آزمايشگاهي با مشخصات گفتهشده‪ ،‬براي تشخيص خطاي اتصال به زمين استاتور‪،‬‬
‫در شكل ‪ 7‬مشاهده ميشود‪ .‬براي انجام اين تست از مقادير متفاوت مقاومتي استفادهشده است كه در ادامه به آن پرداخته ميشود [‪.]24‬‬

‫‪ -1‬خطاي اتصال مستقيم به زمين با مقاومت صفر‪ :‬اين مدل از تستهاي صورت گرفته بر روي موتور الكتريكي بر روي سيمپيچ قطبهاي‬
‫قابلدسترسي انجام ميشود‪ .‬براي عيبيابي با ‪ ،FRA‬ولتاژي با سطوح مختلف در پايانههاي ‪ W1‬و ‪ W2‬سيمپيچي اعمال كرده و هشت‬
‫خروجي از آن حاصل ميگردد‪ .‬در شكل ‪ 7‬با روش ‪ FRA‬بهسادگي محل خطا را مشخصشده است‪ .‬در فركانس پايين و در رنج ‪ 30Hz‬تا‬
‫‪ 2KHz‬خطا كامالً مشخص و قابلرؤيت است‪ .‬اين تست را ميتوان با مگر نيز اندازهگيري كرد ولي محل دقيق عيب را نميتوان با اين‬
‫دستگاه تشخيص داد‪.‬‬

‫‪.‬‬

‫شکل ‪ :۷‬تست روش ‪ FRA‬بر روی قسمتهای مختلف سیمپیچی استاتور در تشخیص خطای اتصال به زمین [‪]۲۴‬‬
‫‪ -2‬خطاي اتصال به زمين با مقاومت غير صفر‪ :‬در اين تست‪ ،‬از مقاومت متغير براي سطوح سيمپيچي استفاده و فقط ‪ 2‬درصد از كالف را‬
‫شامل شده است‪ .‬نتيجه تست ‪ FRA‬انجامشده براي رنج مقاومتي ‪ Ω2‬تا ‪ ،Ω100‬در شكل ‪ 8‬ارائهشده است‪ .‬نتايج نشاندهنده اين موضوع‬
‫است كه روش پاسخ فركانسي به مقاومت اتصال به زمين وابسته است‪ .‬اگر مقدار مقاومت زياد باشد‪ ،‬نمودار حاصلشده بيشتر شبيه به نمودار‬
‫مرجع خواهد بود و اگر مقدار مقاومت كم باشد‪ ،‬نمودار حاصل بسيار شبيه به نمودار شكل ‪ 7‬و مقاومت صفر خواهد بود‪.‬‬

‫شکل ‪ :۸‬تست ‪ FRA‬انجامشده برای خطای اتصال به زمین استاتور با مقادیر خطای مقاومتی متغیر [‪]۲۴‬‬

‫‪ -5‬اندازهگیری ‪ FRA‬روی سیمپیچ یک ژنراتور معیوب‬

‫پس از آسيب فيزيكي به روتور يك ژنراتور ‪ 32‬قطب‪ ،‬اقدام به انجام تست ‪ FRA‬از سيمپيچ اين قطبها گرديد تا خطاهاي احتمالي در آنها‬
‫شناسايي گردد‪ .‬شكل ‪ 9‬مدار آزمايش را نشان ميدهد‪ .‬در همه قطبها‪ ،‬پايانه بيروني سيمپيچ با يك ولتاژ سينوسي فركانس متغير تحريك‬
‫و ولتاژ خروجي در پايانه ديگر آن اندازهگيري شد‪.‬‬
 ‫شکل ‪ :9‬مدار تست پاسخ فركانسی قطبهای روتور‬

‫درنتيجه حاصل از آزمودن‪ ،‬تابع تبديل اندازهگيري شده شامل دو نمودار است كه يكي از آن دو مربوط بهاندازه پاسخ فركانسي و ديگري‬
‫مربوط به فاز آن است‪ .‬اساس كار تعيين عيب توسط اين تست‪ ،‬مقايسه پاسخ فركانسي قطبها در دو حالت سالم و معيوب است‪ .‬با توجه‬
‫به عدم انجام اين تست قبل از وقوع عيب و ازآنجاكه سيمپيچ قطبها داراي ساختار مشابهي هستند‪ ،‬ميتوان پاسخ فركانسي قطبها را با‬
‫يكديگر مقايسه نمود‪ .‬با دقت در تفاوت پاسخهاي فركانسي قطبهاي مختلف ميتوان به سالم يا معيوب بودن آنها پي برد‪ .‬در شكل ‪10‬‬
‫پاسخ فركانسي ‪ 32‬قطب روتور بهصورت همزمان نشان دادهشده است‪ .‬مشاهده ميشود پاسخ فركانسي قطبهاي شماره ‪ 18‬و ‪ 25‬داراي‬
‫اختالف فاحشي نسبت به قطبهاي ديگر ميباشد؛ و احتماالً در ساختار آنها عيبي حادثشده است‪.‬‬
 ‫شکل ‪ :۱0‬پاسخ فركانسی سیمپیچ قطبهای رتور‬

‫‪ -6‬نتیجهگیری‬
‫امروزه ‪ FRA‬بهعنوان يكـي از روشهاي قدرتمنـد عيبيابي و مانيتورينـگ ترانسـفورماتورها‪ ،‬عليالخصوص در مباحث مهندسي تعميرات‬
‫و نگهداري‪ ،‬شناخته ميشود‪ .‬در اين مقاله تالش شدهاست تا با معرفي كردن اجمـالي روش ‪ ،FRA‬يك روش كاربردي براي ‪ CM‬ماشينهاي‬
‫الكتريكي معرفي گردد‪ .‬اين مقاله اثباتي براي اجراي روش ‪ FRA‬بر روي ماشينهاي الكتريكي و قابليت انجام آن است‪ .‬نتايج عيبيابي به‬
‫روش ‪ FRA‬محل دقيق عيب در ماشين الكتريكي را مشخص ميكند كه خود يك پتانسيل براي استفاده از روش ‪ FRA‬در ماشين الكتريكي‬
‫محسوب ميشود‪ .‬در پابان بايد در نظر داشت براي انجام دقيق تست ‪ FRA‬بر روي ماشين الكتريكي‪ ،‬آزمايشها و تحقيقات بيشتري انجام‬
‫شود و به توسعه اين روش بيشازپيش پرداخته شود‪.‬‬

‫‪ -7‬مراجع‬
‫[‪ ]11‬حرمت اهلل فيروزي‪ ،‬محمد خارزي‪ ،‬علي فرشيدنيا‪ ،‬افشين ذوال فقاري‪" ،‬روش نوين آناليز پاسخ فركانسي و كاربرد آن در تعيين وضعيت ترانسفورماتورهاي قدرت در‬
‫ايران"‪ ،‬كنفرانس بينالمللي مهندسي برق ايران‪ ،‬تهران‪ ،‬آبان ‪.1388‬‬
‫ "پيشرفتهاي اخير درزمينه عيبيابي و پايش وضعيت ماشينهاي الكتريكي‬،‫ سيد ابوالفضل مرتضوي زاده‬،‫] سيد محمد موسوي گزافرودي‬20[
.1392 ‫ اسفند‬،‫ دانشگاه صنعتي شريف‬،‫ تهران‬،‫دوار"هشتمين كنفرانس تخصصي پايش وضعيت و عيبيابي ايران‬
[1] Li, Ruoyu, and David He. "Rotational Machine Health Monitoring and Fault Detection UsingEMD-Based Acoustic
Emission Feature Quantification."Instrumentation and Measurement, IEEETransactions on 61.4 (2012): 990-1001.
[2]S.A. Mortazavizadeh, A. Vahedi and A. Zohouri, ―Detection of Stator Winding Inter-turn Short Circuit In Induction
Motor Using Vibration Specified Harmonic Amplitude‖, 2nd International Conf. on Acoustics & Vibration, Sharif Univ. of
Technology, Tehran, Iran, Dec. 2012.
[3] El Hachemi Benbouzid, Mohamed. "A review of induction motors signature analysis as a medium for faults detection."
Industrial Electronics, IEEE Transactions on 47.5 (2000): 984-993.
[4] E. Rahimpour, J. Christian, K. Feser, H.Mohseni“Transfer function method to diagnose axial displacement and radial
deformation of transformer windings.” IEEE trans. Power Delivery.vol.18,no.2,April 2003.
[5] Wang, M. Vandermaar, A.J. Srivastaka, K.D. “transformer winding movement monitoring in Service-Key Factors
Affecting FRA Measurement”, Electrical Insulatimagazine, IEEEVolume:20, issu:5, Sept-Oct2004.
[6] M.Wang, A.John Vandermaar, K.D. Srivastaka, “Improved Detection Of Power Transformer Winding Movement By
Extending The FRA High Frequency Range”, IEEE Transaction on Power Delivery, VOL:20,NO.3,July2005.
[7] Leibfried, T. Feser, K. "Monitoring of Power Transformer using the Transfer Function Method", IEEE Transaction on
Power Delivery, Vol.14, No.4, October1999.
[8]E.Rahimpour, et al "Transfer FunctionMethod to Diagnose Axial Displacement and Radial Deformation of Transformer
Windings ",IEEE Transactions on Power Delivery, Vol.18, No.2, APRIL 2003, pp 493-309.
[9] K.Feser, et al " The Transfer Function Method for Detection ofWinding Displacements on Power Transformers after
Transport, Short Circuit or 30 Years of Service ", Cigre 2000.
[10] J.Christian and K.Feser," Procedures for Detecting WindingDisplacements in Power Transformers by the Transfer
FunctionMethod ", IEEE Transactions on Power Delivery, Vol.19, No.1,JANUARY 2004, pp 214-220.
[12] Wu, Jian-Da, and Chiu-Hong Liu. "Investigation of engine fault diagnosis using discrete wavelet
transform and neural network. "Expert Systems with Applications 35.3 (2008): 1200-1213.
[13] Jung, Jee-Hoon, Jong-Jae Lee, and Bong-Hwan Kwon. "Online diagnosis of induction motors
using MCSA." Industrial Electronics, IEEE Transactions on53.6 (2006): 1842-1852.
[14] Bellini, Alberto, et al. "Quantitative evaluation of induction motor broken bars by means of
electrical signature analysis." Industry Applications, IEEE Transactions on 37.5 (2001): 1248-1255.
[15] Stone, G. C. et al. "Development of automatic, continuous partial discharge monitoring systems
to detect motor and generator partial discharges." Electric Machines and Drives Conference Record,
1997. IEEE International. IEEE, 1997.
[16]S.A. Mortazavizadeh, A. Vahedi and A. Zohouri, ―Detection of Stator Winding Inter-turn Short
Circuit In Induction Motor Using Vibration Specified Harmonic Amplitude‖, 2nd International Conf.
on Acoustics & Vibration, Sharif Univ. of Technology, Tehran, Iran, Dec. 2012.
[17] Xufeng, Jiang, et al. "Study on Aero-engine Wear Fault Diagnosis by Direct Reading
Ferrograph." Measuring Technology and Mechatronics Automation (ICMTMA), 2011 Third
International Conference on. Vol. 3. IEEE, 2011.
[18] Moreno, J. Fernández, F. Pérez Hidalgo, and M. D. Martinez. "Realisation of tests to determine
the parameters of the thermal model of an induction machine." Electric Power Applications, IEE
Proceedings. Vol. 148. No. 5. IET, 2001.
[19]Yazidi, Amine, et al. “A web-based remote laboratory for monitoring and diagnosis of ac electrical machines.” Industrial
Electronics, IEEE Transactions on 58.1(2011):4950-4959.
[21] A.Akbari, P.Werle, H.Borsi and E.Gockenbach, '' Transfer Function-Based Partial Discharge Localization in Power
Transformers: A Feasibility Study'', IEEE Electrical Insulatin Magazine,Vol.18,No.5,PP.22-32,September/ October 2002.
[22]Tenbohlen. S, S.Ryder. “Making Frequency Response Analysis measurement: a Comparison of the Swept frequency and
Impulse Response Methods”, Proceedings of 13th International Symposium on High Voltag Engineering, Delft, Netherlands,
2003.
[23]” Power transformers – Part 18: Measurement of frequency response” IEC 60076-18, Edition 1.0,2012-07.
[24] Carlos. A. Platero, F. Blazquez, Pablo. Farias, Dionisio. Ramırez.” Influence of Rotor Position in FRA Response for
Detection of Insulation Failures in Salient-Pole Synchronous Machines” IEEE TRANSACTIONS ON ENERGY
CONVERSION, VOL. 26, NO. 2, JUNE 2011.