See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/334724304

Geopolityczny wymiar bezpieczeństwa III Rzeczypospolitej

Article · January 2017

CITATIONS READS

0 40

1 author:

Leszek Sykulski
Wyzsza Szkola Biznesu i Przedsiebiorczosci w Ostrowcu Swietokrzyskim
49 PUBLICATIONS   109 CITATIONS   

SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

Geopolityka i geostrategia View project

All content following this page was uploaded by Leszek Sykulski on 27 July 2019.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 Wydawnictwo Wyższej Szkoły Gospodarki Krajowej w Kutnie

NR 8 GRUDZIEŃ 2017 PÓŁROCZNIK

ISSN 2353-8392

KUTNO 2017
 Leszek Sykulski
Wyższa Szkoła Biznesu i Przedsiębiorczości
w Ostrowcu Świętokrzyskim

Geopolityczny wymiar bezpieczeństwa narodowego III

Rzeczypospolitej

Streszczenie
Artykuł prezentuje geopolityczny wymiar bezpieczeństwa narodowego Polski po 1989 r. Autor
koncentruje się na najważniejszych procesach politycznych na świecie oddziałujących na układ
sił i interesów. Przedstawione są zarówno uwarunkowania geograficzno-wojskowe, jak i mecha-
nizmy rywalizacyjne między mocarstwami oraz analiza wybranych polskich dokumentów stra-
tegicznych. Konkluzją artykułu jest stwierdzenie, że nadal największym zagrożeniem dla bezpie-
czeństwa RP z punktu widzenia geopolityki i geostrategii jest konflikt zbrojny na jednocześnie
dwóch kierunkach strategicznych, tzw. wariant B+R (Białoruś + Rosja) lub, obecnie bardziej
adekwatnie, wariant W+Z (Wschód kontra Zachód).

Słowa kluczowe: geopolityka, bezpieczeństwo narodowe, geostrategia.

Summary
Article present geopolitical dimension of national security of Poland after 1989 year. Author
concentrates on main political processes in the world affecting the balance of interests and
power. There are presented also geographical-military conditions as well as rivalry mechanisms
among world powers and analyses of the selected Polish strategic documents. The conclusion
of the article is the statement that still the greatest threat to the security of the Republic of Po-
land from the point of view of geopolitics and geostrategy is armed conflict at the same time
in two strategic directions, the so-called variant B+R (Belarus + Russia) or, at present more
appropriately, the E+W version (East vs. West).

Keywords: geopolitics, national security, geostrategy.

Geopolityka a bezpieczeństwo – wprowadzenie

Pojęcie bezpieczeństwo ma swój pierwowzór w łacińskim słowie securitas i w okresie Imperium
Rzymskiego oznaczało ni mniej ni więcej tylko polityczną stabilność. Z czasem jego znaczenie
zawęziło się tylko do ochrony. W XX wieku pojęcie bezpieczeństwa weszło na stałe do słownika
325
Leszek Sykulski

dyplomacji by stać się ważnym elementem polityki zagranicznej stojącej na straży bezpieczeń-
stwa narodowego. Podział na bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe ma charakter
umowny w rozważaniach o relacjach międzynarodowych. Należy jednak zaznaczy, że z uwagi
na postępujące procesy globalizacyjne bezpieczeństwo narodowe zyskuje coraz bardziej między-
narodowy charakter. Problematyka bezpieczeństwa międzynarodowego odnosi bezpieczeństwo
narodowe (bezpieczeństwo państwa) do systemu zorganizowania i funkcjonowania środowiska
międzynarodowego1.
Ogólnie bezpieczeństwo międzynarodowe możemy zdefiniować jako „brak obiektyw-
nie istniejących zagrożeń i subiektywnych obaw oraz zgodne dążenie i działanie społeczności
międzynarodowej na rzecz ochrony określonych wartości państwowych i pozapaństwowych
(społecznych) za pomocną norm, instytucji i instrumentów zapewniających pokojowe rozstrzy-
ganie sporów oraz tworzenie gospodarczych, społecznych, ekologicznych i innych przesłanek
dynamicznej stabilności i eliminowania zagrożeń”2.
Istnieje szereg ważnych pytań, bez – co najmniej – próby odpowiedzi na które trudno
budować sensowną strategię bezpieczeństwa narodowego i dalej – narodową strategię obron-
ności. Jednymi z ważniejszy pytań są: kto dziś i kto w przyszłości stanowi największe zagrożenie
dla Europy?, czy Unia Europejska stanie się docelowo państwem federacyjnym z własnymi
siłami zbrojnymi stojącymi ponad armiami narodowymi?, czy proces rozbrojeniowy nabierze
cech powszechności i długookresowości?3
Po raz pierwszy termin geopolityka został użyty przez szwedzkiego politologa Rudolfa Kjel-
lena w artykule pt. Studier över Sverigers politiska gränser na łamach czasopisma „Ymer” w 1899
(w oryginale geopolitiken)4. Geopolityka w ostatnich kilkudziesięciu latach robi zawrotną karierę
na całym świecie. Początkowo tylko na Zachodzie, a po 1991 r. także na Wschodzie. Dziś nie
ma ani jednego liczącego się kraju mającego ambicje mocarstwowe, który nie prowadziłyby
własnych badań geopolitycznych.
Odpowiadając na pytanie czym jest geopolityka, można powiedzieć najprościej, że jest to inter-
dyscyplinarna nauka zajmująca się badaniem zależności między przestrzenią geograficzną a ośrod-
kami siły, w perspektywie historycznego długiego trwania5. Głównymi kategoriami poznawczymi
geopolityki są przestrzeń, czas i ośrodek siły. Poprzez ośrodki siły geopolityka rozumie terytorialne
struktury przestrzenne, do których zaliczyć można zarówno państwa, jak i organizacje między-
narodowe, a nawet cywilizacje. Jest to geopolityka akademicka. Obok niej możemy wyróżnić
1
M. Pietraś, Bezpieczeństwo międzynarodowe, [w:] M. Pietraś (red.), Międzynarodowe stosunki polityczne, UMCS, Lublin 2007, s. 323-324.
2
Słownik z terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002, s. 14-15. Por. R. Kuźniar, A. Bieńczyk-Missala, B. Balcerowicz,
P. Grzebyk, K. Madej M., Pronińska, M. Tabor, M. Sułek M., A. Wojciuk, Bezpieczeństwo międzynarodowe, Scholar, Warszawa 2012,
s. 43-49.
3
Cz. Mojsiewicz, Problemy bezpieczeństwa zbiorowego w Europie, [w:] W. Malendowski (red.), Nowy ład międzynarodowy in statu nascendi,
UAM, Poznań 1993, s. 23.
4
S. Holdar, The Ideal State and the Power of Geography. The Life-work of Rudolf Kjellen, [w:] „Political Geography Quaterly” 1992, vol. 11,
issue 3, s. 307; Pojęcie szerzej omówione w późniejszych publikacjach, zob. R. Kjellen, Stormakterna. Konturer kring samtidens storpolitik,
Stockholm 1905; R. Kjellen, Staten som livsform, Stockholm 1916.
5
L. Sykulski, O aktualności geopolityki: krótkie wprowadzenie, „Geopolityka 2008, nr 1, s. 4.

326
 Geopolityczny wymiar bezpieczeństwa narodowego III Rzeczypospolitej

także geopolitykę stosowaną, przez którą rozumiemy sposób prowadzenia polityki, w którym
najważniejsza rolę odgrywa myślenie przestrzenne w kategoriach rywalizacji i walki o wpływy.
W badaniach i analizach geopolitycznych uwypuklane jest znaczenie przestrzeni, środowi-
ska geograficznego. Główny akcent badawczy położony jest na analizę płaszczyzny konfrontacji
między ośrodkami siły oraz badanie koncepcji ładu międzynarodowego. W tym kontekście
światowa polityka energetyczna – geoenergetyka jest traktowana przez geopolityków jako jedno
z narządzi władzy nad przestrzenią. Zarówno zasoby surowcowe, jaki i sieci przesyłu stanowią
pole rywalizacji przestrzennej. Często można zauważyć, że układ sieci przesyłowych (w tym
np. interconnectorów) ma określone znaczenie geopolityczne. Zarówno wertykalne jak i ho-
ryzontalne linie rurociągów są wyznacznikiem konkretnych interesów geoekonomicznych,
a jak wiadomo z koncepcji geoekonomicznej Friedricha Lista (1789-1846), wraz z rozszerzaniem
wpływów gospodarczych idzie zawsze rozszerzenie wpływów politycznych.
Do zrozumienia polityki międzynarodowej od początku XX w. po dziś dzień niezbędna
jest znajomość podstawowych koncepcji geopolitycznych. Fundamentalnym twierdzeniem
geopolitycznym jest koncepcja Halforda Johna Mackindera (1861-1947), brytyjskiego geo-
grafa i geopolityka. Brzmi ono: Who rules the East Europe, commands The Heartland; who rules
the Heartland, commands the World-Island; who rules the Word-Island, controls the World (Kto
panuje nad Wschodnią Europą, panuje nad Heartlandem; kto panuje nad Heartlandem, panuje
nad Światową Wyspą; kto panuje nad Światową Wyspą, panuje nad światem. Przez Światową
Wyspę Mackinder rozumiał kontynenty Eurazji i Afryki na terenie których skupiony jest naj-
większy odsetek ludności świata i to na niej rozgrywały się główne wydarzenia dziejowe. Heart-
land sytuował w środkowo-północnej części Światowej Wyspy tak, że obejmował także Europę
Środkowo-Wschodnią aż po Łabę6.
Koncepcje Mackindera rozwijał m.in. niemiecki generał Karl Haushofer (1869-1946),
którego koncepcja połączenia eurazjatyckiej masy kontynentalnej dzięki sojuszowi niemiec-
ko-rosyjskiemu i stworzenia geopolitycznej osi Paryż-Berlin-Moskwa są dziś bardzo aktualne
w Federacji Rosyjskiej. Głównym przedstawicielem tego kierunku myślenia jest prof. Aleksan-
der Dugin (ur. 1962), autor podręcznika-bestsellera pt. Podstawy geopolityki, zalecanego jako
lektura w rosyjskich szkołach wojskowych i dyplomatycznych7. Nawiązuje on wprost do myśli
geopolitycznej Haushofera propagując stworzenie kontynentalnego imperium poprzez sojusz
rosyjskiego i niemieckiego ośrodka siły8. Postuluje powrót do klasycznej osi geopolitycznej
Paryż-Berlin-Moskwa-Tokio, rozszerzonego o Teheran9. Jego koncepcje są popularne wśród
środowisk z rosyjskich resortów siłowych.

6
H. J. Mackinder, Democratic Ideals and Realisty, Washington DC 1996, s. XVIII.; H. J. Mackinder, The Geographical Pivot of History,
„Geographical Journal” 1904, vol. 23, s. 421-437; E.W. Gilbert, The Right Honoruable Sir Halford J. Mackinder, P.C., 1861-1947, [w:] „The
Geographical Journal” 1961, vol. 127, s. 27-29.
7
А. Г. Дугин, Основы геополитики. Геополитическое будущее России, Москва 1997.
8
Tamże, s. 68-73, 219-228.
9
Tamże, s. 229-245.

327
Leszek Sykulski

Koniunktura międzynarodowa po 1991 r.

Po rozpadzie ZSRS, upadku systemu komunistycznego w Europie Środkowo-Wschodniej
i załamaniu się geostrategicznego systemu dwubiegunowego na świecie, rozpoczął się złożony
proces krystalizowania się nowego ładu międzynarodowego. Demontaż systemu bipolarnego
zaowocował uzyskaniem pozycji hegemonicznej przez Stany Zjednoczone, co jest jednakże
trendem schyłkowym, gdyż proces geopolityczny zmierza wyraźnie do wykształcenia systemu
policentrycznego – wielobiegunowego. Instytucjonalnym przykładem tego trendu jest np. po-
wstanie i wzrost znaczenia grupy G20, powołanej w 1999 r. Henry Kissinger już na początku
lata osiemdziesiątych XX w. stwierdził, że „epoka supermocarstw, która na pewien czas zajęła
miejsce poprzedniego układu sił dobiega końca”10.
System unipolarny wydaje się być najbardziej prawdopodobnym scenariuszem ukształtowa-
nia się nowego ładu międzynarodowego. Warto jednak wspomnieć o kilku innych możliwych
scenariuszach: Nowej Pentarchii, Pax Consortis, Bigemonii, Pax Nipponica, Pax Sinica i Im-
perium Eurasiaticum. Nowa Pentarchia to w teorii stosunków międzynarodowych nic innego
jak dominacja pięciu głównych mocarstw. Od początku lat dziewięćdziesiątych za „wielkiej
piątki” zalicza się: Stany Zjednoczone, Rosję, Chiny, zjednoczoną Europę i Japonię. Wariant
„Pax Consortis” zakłada, że USA wycofają się z roli hegemona i za podstawę swojej polityki
przyjmą izolacjonizm. Stosunki międzynarodowe zaś będą kształtowane przede wszystkim przez
czynniki ekonomiczne. Scenariusz „Bigemonii” również kładzie nacisk na dominację czynników
ekonomicznych w systemie bezpieczeństwa międzynarodowego. Zakłada amerykańsko-japoń-
ską hegemonię w tej sferze. „Pax Nipponica” i „Pax Sinica” to warianty zakładające zdobycie
międzynarodowej preponderancji (przewagi) prze odpowiednio: Japonię i Chiny. Imperium
Eurasiaticum, czyli Imperium Eurazjatyckie jest odbiciem teorii tzw. neoeurazjanizmu, zakła-
dającego polityczne zjednoczenie większej części Eurazji od Atlantyku do Pacyfiku pod egidą
zjednoczonej Europy i Rosji. Układ ten w dużej części miałby się opierać na geopolitycznej osi
Paryż-Berlin-Moskwa11.

Bezpieczeństwo międzynarodowe w Strategii Bezpieczeństwa Narodowego RP z 2007 r. i Strate-

gii Obronności RP z 2009 r.
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP (zwana dalej SBN)12 z 2007 r. była skorelowana
„Koncepcją Strategiczną NATO i Europejską Strategią Bezpieczeństwa – stanowi podsta-
wę do opracowania wykonawczych dyrektyw strategicznych, a w szczególności Polityczno-
-Strategicznej Dyrektywy Obronnej RP, strategii poszczególnych dziedzin bezpieczeństwa

10
W. Malendowski, Bipolarny system stosunków międzynarodowych – geneza i główne determinanty, [w:] W. Malendowski (red.), Nowy ład
międzynarodowy in statu nascendi, UAM, Poznań 1993, s. 7-8; W. Malendowski, Nowy porządek światowy („New World Order”) – przesłanki
budowy systemu stosunków międzynarodowych, [w:] tamże, s. 126.
11
Tamże, s. 115-120; A. Barańska, R. Potocki, Geopolityka Europy: oś Paryż-Berlin-Moskwa?, [w:] R. Bäcker, J. Marszałek-Kawa, Teorie
i casusy globalizacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s. 89-106.
12
Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP, Warszawa 2007.

328
 Geopolityczny wymiar bezpieczeństwa narodowego III Rzeczypospolitej

narodowego, strategicznych planów reagowania obronnego i zarządzania kryzysowego oraz wie-

loletnich programów transformacji systemu bezpieczeństwa państwa, w tym programów poza-
militarnych przygotowań obronnych i programów rozwoju sił zbrojnych” (pkt 5 SBN).
SBN wskazywała na najważniejsze zagrożenia międzynarodowe dla bezpieczeństwa RP:
• „uzależnienie polskiej gospodarki od dostaw surowców energetycznych – ropy nafto-
wej i gazu ziemnego – z jednego źródła”;
• „załamanie procesu integracji europejskiej na skutek powrotu państw do podejmowa-
nia działań wyłącznie przez pryzmat interesów narodowych oraz ambicji traktowania
UE jako przeciwwagi dla Stanów Zjednoczonych, a także niezdolności UE do kre-
owania wspólnej polityki”;
• terroryzm międzynarodowy;
• przestępczość zorganizowana (pkt 31-36).

Strategia Obronności RP (dalej SO)13, będąca strategią sektorową do SBN, przyjęta dwa lata
później, wniosła pewne korekty do spojrzenia na bezpieczeństwo globalne. Czytamy w niej m.in.
że „ryzyko konfliktu zbrojnego na dużą skalę zmniejszyło się radykalnie, natomiast nie zniknęła
groźba konfliktów o charakterze regionalnym i lokalnym. Konflikt w Gruzji potwierdził aktu-
alność tradycyjnych zagrożeń militarnych i znaczenie siły zbrojnej, także w bliskim otoczeniu
Europy. Nie można wykluczyć dalszego wystąpienia zjawisk konfliktogennych na obszarze po-
stradzieckim, a także nasilenia się sporów na Bałkanach. Poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa
na świecie stanowią napięcia na linii Zachód – świat muzułmański, a także istnienie szerokiej
strefy niestabilności obejmującej Bliski i Środkowy Wschód” (pkt 11). SO za SBN potwierdzał,
że „na czele listy zagrożeń pozamilitarnych znajdują się zagrożenia związane z bezpieczeństwem
gospodarczym, a zwłaszcza energetycznym”, a także zagrożenia asymetryczne, z których naj-
ważniejsze są: terroryzm międzynarodowy, w tym cyberterroryzm i terroryzm z użyciem broni
masowego rażenia (pkt 13-14).
Analiza powyższych dokumentów wskazuje, że percepcja strategiczna polskich analityków
szczebla rządowego w pierwszej dekadzie XXI wieku nie uwzględniała mechanizmu odradzania
się rosyjskiego imperializmu, ani nie obejmowała takich procesów i mechanizmów geopolitycz-
nych, które w geopolityce noszą nazwę Pułapki Tukidydesa i Pułapki Kindlebergera. Pierwszy
z nich odnosi się do mechanizmu eskalacyjno-rywalizacyjnego między dominującym świa-
towym hegemonem, a mocarstwem pretendującym do tej roli. Mechanizm ten, nawiązujący
nazwą do starożytnego historyka, opisującego wojnę peloponeską między Atenami i Spartą,
wielokrotnie prowadził w historii do dużych konfliktów o władzę w poszczególnych regio-
nach geopolitycznych, jak i w skali globalnej (np. rywalizacja między Wielką Brytanią i III
Rzeszą). Drugim ważnym procesem jest mechanizm Kindlebergera, noszący nazwę od amery-
kańskiego historyka społeczno-gospodarczego, który zajmował się historią wielkiego kryzysu
13
Strategia Obronności RP, Warszawa 2009.

329
Leszek Sykulski

gospodarczego z 1929 r. Proces ten polega na stopniowym wycofywaniu się dominującego

mocarstwa – światowego hegemona, gwaranta istniejącego globalnego systemu gospodarcze-
go – z roli głównego dostarczyciela i dystrybutora dóbr publicznych. Koniec pierwszej dekady
XXI wieku wskazywał wyraźnie na rozpoczęcie się procesu powolnego wycofywania się Ame-
rykanów z głębszego angażowania się w niektórych regionach świata, kosztem koncentracji
na Azji Wschodniej i Pacyfiku14.

Wymiar geograficzno-militarny bezpieczeństwa RP

Zdarza się często, iż tak jak przy opisywaniu rzeczywistości geopolitycznej różnego rodzaju
badacze i analitycy rzadko posługują się w swoich rozważaniach bazą geograficzną, tak w przy-
padku rozpatrywania problematyki obronności coraz rzadziej korzysta się w publicznym
dyskursie z dorobku geografii wojennej, geografii wojskowej czy geografii bezpieczeństwa.
W kontekście rozważań nad międzynarodowym środowiskiem bezpieczeństwa i co za tym
idzie bezpieczeństwem Polski, należy przedstawić po krótce kilka założeń geograficznych,
które legły u podstaw kształtowania się koncepcji Obrony Terytorialnej w III RP.
W koncepcjach przedstawionych w pierwszej połowie lat 90-tych na terytorium RP wy-
dzielono trzy obszary strategiczne: zachodni, wschodni oraz centralny. Obszary zachodni
i wschodni obejmowały terytorium Polski od granicy państwowej do tylnej granicy drugich
rubieży obrony. Centralny Obszar Strategiczny stanowił terytorium RP znajdujące się między
tylnymi granicami drugich rubieży obrony. Stanowi on obszar dyslokowania głównych sił
odwodu Naczelnego Dowódcy SZ RP i głównej części Sił Powietrznych. Dwoma głównymi
kierunkami strategicznymi były kierunki: zachodni i wschodni15.
Pierwsze strategiczne rubieże obrony (zachodnia i wschodnia) oparte były na rzekach
granicznych oraz miejscowościach w pasach przygranicznych (konieczne w tym przypadku
jest przygotowanie zawczasu systemu masowych zapór i niszczeń). Drugie strategiczne ru-
bieże obrony opierały są na zachodzie: na Nysie Kłodzkiej, środkowym biegu Odry, terenach
leśnych i jeziornych wzdłuż linii: Sulechów, Zbąszyn, Międzyrzecz, Gorzów Wielkopolski,
Wałcz, Szczecinek, Miastko, Słupsk. Za pośrednią linię obrony służyć miał teren od Gorzowa
poprzez Pojezierze Myśliborskie i Pojezierze Drawskie do Kołobrzegu. Na wschodzie druga
strategiczna rubież obrony opiera się na środkowej i dolnej Wiśle, a od południa na Dunajcu.
Pośrednią rubieżą obrony mógłby być teren wzdłuż Bugo-Narwi, dolnego odcinka Narwi,
Ostrołęki, Piszu i Wielkich Jezior Mazurskich16.
Między rubieżami obronnymi wyznaczano, w oparciu o równoleżnikowe odcinki rzek,
tzw. rubieże ryglowe. W strategicznym obszarze zachodnim mogłyby to być: dolny odcinek
14
G. Allison, The Thucydides Trap: Are the U.S. and China Headed for War?, “The Atlantic”, 24 September 2015. Por. G. Allison, Destined
for War: Can America and China Escape Thucydides’s Trap?, Boston 2017.
15
B. Balcerowicz, J. Marczak, J. Pawłowski, Problemy strategii obrony Polski. Opracowanie studyjne, AON, Warszawa 1993, s. 231; B. Balcerowicz,
Czynniki geograficzne w strategii wojennej RP. Skrypt, AON, Warszawa 1991, s. 16-17.
16
Tamże, s. 17-24.

330
 Geopolityczny wymiar bezpieczeństwa narodowego III Rzeczypospolitej

Warty, Odra w okolicy Sulechowa, ujście Nysy Łużyckiej, Bory Dolnośląskie, pasmo Sudetów.
Na obszarze wschodnim: dolny odcinek Bugu, dolny odcinek Wieprza, Pojezierze Włodaw-
skie, dolny odcinek Sanu z kompleksami leśnymi wokół, pasmo Bieszczad i Beskidu Niskiego.
Ponadto należy wspomnieć o strategicznych rejonach obrony, które stanowić powinny przy-
gotowane do obrony obszary na podejściach do następujących miejscowości – na zachodzie:
Szczecin, Stargard, Kostrzyn, Gorzów Wielkopolski, Świebodzin, Żary, Żagań, Zgorzelec,
Legnica, Wrocław. Na wschodzie: Augustów, Białystok, Olsztyn, Ostrołęka, Warszawa, Sie-
dlce, Lublin, Chełm, Zamość, Przemyśl, Rzeszów17.
Ponadto należy wspomnieć o strategicznych rejonach obrony, które stanowić powinny
przygotowane do obrony obszary na podejściach do następujących miejscowości – na zacho-
dzie: Szczecin, Stargard, Kostrzyn, Gorzów Wielkopolski, Świebodzin, Żary, Żagań, Zgo-
rzelec, Legnica, Wrocław. Na wschodzie: Augustów, Białystok, Olsztyn, Ostrołęka, Warsza-
wa, Siedlce, Lublin, Chełm, Zamość, Przemyśl, Rzeszów. Koncepcje te straciły na znaczeniu
z uwagi na kolejne rozszerzenie NATO, którym 12 marca 1999 roku została objęta Polska.
Współcześnie odchodzi się od wyznaczania rejonów obrony, zastępując obszary strategiczne
obszarami operacyjno-strategicznymi. Na kierunku zachodnim wyznacza się dodatkowo
północno-zachodni obszar operacyjno-strategiczny.
Obszar Rzeczpospolitej Polskiej, według podziału administracyjnego, wynosi 312 695 km2
(bez morskich wód wewnętrznych i wód terytorialnych) i rozciąga się między najważniejszy-
mi przewężeniami (pasażami, pomostami) kontynentu europejskiego: bałtycko-adriatyckim
(około 950 km oraz bałtycko-czarnomorskim (ok. 1200 km). Większość kraju położona jest
na pomoście bałtycko-czarnomorskim. Północna część przesmyku bałtycko-adriatyckiego
przechodzi przez zachodnią część terytorium Polski. Przez ten obszar biegnie najkrótsza droga
łącząca port w Szczecinie z Pragą i Wiedniem. Pasaż ten na linii Odry i Nysy Łużyckiej ma duże
znaczenie wojskowe z uwagi na odchylenie Sudetów i pasma Rudaw w kierunku północnym
i wcięcie Bałtyku głęboko w ląd. Nizinna część przewężenia ma zaledwie 400 km szerokości
i przechodzą tędy główne szlaki komunikacyjne łączące Europę Zachodnią i Wschodnią18.
Południe obu pasaży to góry (Alpy Wschodnie, Masyw Czeski, Karpaty Wschodnie),
północ to wybrzeże Morza Bałtyckiego, na południe od którego rozciągają się łatwo prze-
jezdne niziny Środkowo- i Wschodnioeuropejskie. Takie ukształtowanie terenu w naturalny
sposób kanalizuje ruch wojsk na kierunku wschód-zachód i decyduje o bardzo dużej randze
i znaczeniu regionu, w którym usytuowany jest nasz kraj19.
Na terytorium Polski występuje kilka naturalnie ukształtowanych przejść na linii wschód-za-
chód, które w historii wielokrotnie pełniły rolę szlaków wojennych. Są to na wschodzie bramy:

17
B. Balcerowicz, J. Marczak, J. Pawłowski, Koncepcja strategicznej obrony Polski lat dziewięćdziesiątych, AON , Warszawa 1991, s. 3-10.
18
J. Skrzyp, Geostrategiczne aspekty bezpieczeństwa Polski, AON, Warszawa 1999, s. 52, 54-56; J. Skrzyp, Geostrategiczne położenie Polski,
Warszawa 1998, s. 17-18.
19
J. Skrzyp, Z. Mondrzycki, S. Stańczuk, J. Buława, Z. Lach, Geografia wojenna Polski, AON wewn. 4697/95, Warszawa 1995, s. 7-8.

331
Leszek Sykulski

Podlaska, Wołyńska i Przemyska, na zachodzie bramy: Lubuska i Łużycka oraz na południu:

Brama Morawska20.

Właściwości przestrzenne państw-sąsiadów III RP o największych potencjale militarnym

Przez granicę państwową rozumiemy linię graniczną określającą zasięg terytorialny zwierzch-
ności danego państwa i jego zwierzchność nad określonym terytorium. Rozdziela ona również
w kierunku pionowym przestrzeń powietrzną, wodną i wnętrze Ziemi21.
Ogólna długość granic RP wynosi 3544 km. Jeśli chodzi o granice naturalne, to moż-
na wyróżnić granicę morską o długości 528 km (14,9% całkowitej długości granic), granicę
górską, biegnącą wzdłuż Sudetów i Karpat, która liczy 1050 km (29,7%) i granicę biegnącą
wzdłuż rzek o długości 1285 km (36,2%). Pozostała długość granic – 681 km (19,2%) – jest
granicą sztuczną 22 .
Polska graniczy z: Republiką Federalną Niemiec, Republiką Czeską, Słowacją, Fede-
racją Rosyjską, Białorusią oraz Ukrainą. Najdłuższa jest granica z Czechami, która wynosi
786 km, najkrótsza z Litwą – 102 km. Granica z Ukrainą wynosi 526 km długości, ze Sło-
wacją – 518 km, z Niemcami – 467, z Białorusią – 407 km, i z Rosją (Obwodem Kalinin-
gradzkim) – 210 km 23.
Terytorium Białorusi charakteryzuje się kanalizującą właściwością dostępności terenu.
Jej powierzchnia zajmuje 207, 6 tys. km2, a ludność obecnie poniżej 10 mln. Białoruś dzieli się
na trzy obszary fizjograficzne: pasa pojezierzy na północy, pas wysoczyzn w części środkowej
oraz Polesie na południu. Teren Polesia jest silnie zabagniony, charakteryzuje się dużym zale-
sieniem i bardzo rozwiniętą siecią wodną. Historycznie obszar ten rozdzielał fronty na dwa
kierunki strategiczne: północno-wschodni i południowo-wschodni24. Główne kanały komuni-
kacyjne wschód-zachód i północ-południe na Białorusi przebiegają przez Wysoczyznę Orszań-
ską (krzyżują się w Orszy) rozciągającą się na wschód od Wysoczyzny Mińskiej i ciągnącej się
aż do granicy z Rosją, gdzie przechodzi w Wyżynę Smoleńsko-Moskiewską. Jest to kluczowy
obszar dla działań wojennych, ponieważ leży u wylotu Bramy Smoleńskiej. Długość tego ob-
szaru wynosi ok. 100 km, natomiast szerokość od 20-30 km25.
Jeśli chodzi o infrastrukturę wojskową, to największa liczba garnizonów wojskowych
znajduje się w części środkowej w trójkącie Baranowicze, Borysów i Bobrujsk. Drugi ważny
trójkąt to Brześć, Grodno, Baranowicze. Ważniejsze lotniska wojskowe: Baranowicze, Lida,
Prużany, Kobryń, Bereza, Byczycha, Maczuliszcze, Bobrujsk, Postawy. Na terytorium Białorusi
stacjonują dwa bardzo ważne rosyjskie obiekty wojskowe: baza łączności marynarki wojennej
20
Tamże, s. 10-12
21
Słownik terminów…, s. 45
22
J. Skrzyp, Geografia wojenna…, s. 15.
23
Tamże, 15-17.
24
Z. Lach, Wojskowo-geograficzne studium Białorusi, AON, Warszawa 1996, s. 23-24, 49.
25
Z. Lach, Wojskowo-geograficzna…, s. 44.

332
 Geopolityczny wymiar bezpieczeństwa narodowego III Rzeczypospolitej

w Wilejce i system wczesnego ostrzegania w Baranowiczach. Zostały one wydzierżawione

Rosji w 1996 r. na okres 25 lat26.
Powierzchnia Ukrainy wynosi 603,7 tys. km2, a ludność obecnie nieco ponad 47 mln.
Terytorium Ukrainy położone jest w południowo-zachodniej części Niżu Wschodnioeuro-
pejskiego. Rozciągłość terytorium z zachodu na wschód wynosi ok. 1300 km, z północy na po-
łudnie ok. 900 km. Znaczenie geostrategiczne Ukrainy jest wynikiem jej położenia w Europie
oraz dużego potencjału gospodarczo-obronnego. Posiada dużo surowców strategicznych, m.in.
węgiel kamienny, gaz ziemnym, rudę żelaza, uranu i manganu, siarkę, sól potasową, a także
strategiczne obszary: Doniecki Okręg Przemysłowy, Naddnieprzański Okręg Przemysłowy
i Strefę Karpacką występowania ropy i gazu. Strategicznie bardzo ważną rolę ogrywa Półwy-
sep Krymski, który, wcinając się w głąb Morza Czarnego, umożliwia sprawowanie nad nim
kontroli27.
Obwód Kaliningradzki leży w pasie Pobrzeży Wschodniobałtyckich. Jego obszar wyno-
si 15 096 km2 wraz z częściami zalewów Wiślanego i Kurońskiego, bez nich – 13 404 km2.
Ludność – ok. 1 mln. Obszar ten mimo niedużej powierzchni posiada kluczowe znaczenie
geostrategiczne w Europie Środkowo-Wschodniej. Granica z Polską ma charakter sztuczny
z wyjątkiem około dwudziestokilometrowego odcinka Puszczy Rominckiej. Granicę z Polską
przecina 17 dróg utwardzonych. Rosja za pomocą Obwodu jest zdolna do militarnego oddzia-
ływania na Polskę i Litwę. Marynarka Wojenna dyslokowana jest w dwóch bazach wojennych:
Bałtijsku i Kaliningradzie, wojska lotnicze w czterech bazach zaś siły lądowe (11 Armia) rozsiane
są po wielu garnizonach w pobliżu granicy polskiej (m.in. Karniewo, Mamonowo, Dołgoru-
kowo, Niwienskoje, Gwardiejsk, Znamiensk, Czerniachowsk, Gusiew, Czernyszewskoje)28.
Terytorium Obwodu Kaliningradzkiego charakteryzuje się dobrze rozwiniętą siecią rzecz-
ną. Dwie największe rzeki to Niemen i Pregoła. Ta ostatnia przecina równoleżnikowo Nizinę
Staropruską na dwie części: północną i południową. W Obwodzie Kaliningradzkim występuje
także wiele obszarów podmokłych i bagnistych29. Sieć kolejową tworzą dwie linie tranzytowe
oraz kilka linii o znaczeniu lokalnym. Linia tranzytowa o kierunku równoleżnikowym biegnie
z Rosji przez Wilno do Kaliningradu i dalej do Gdańska, natomiast linia południkowa z Rygi
przez Szawle, Sowietsk, Czerniachowsk do Olsztyna. Największymi węzłami kolejowymi są:
Kaliningrad, Czerniachowsk i Sowietsk 30.
Powierzchnia Niemiec wynosi 356,9 tys. km2, a ludność ponad 82 mln. Pod względem
krajobrazowym na terenie RFN można wyróżnić trzy duże jednostki: na północy Nizina Środ-
kowoeuropejska, w części środkowej Średniogórze Środkowoeuropejskie i na południu Alpy
26
Z. Lach, Wojskowo-geograficzna…, s. 165-166, J. Skrzyp, Geostrategiczne aspekty bezpieczeństwa..., s. 25.
27
J. Skrzyp, Z. Lach, Wojskowo-geograficzna charakterystyka Ukrainy, AON, Warszawa 1995, s. 5-9, 67, rys. 4.1, 87-93; J. Skrzyp, Geostrategiczne
aspekty bezpieczeństwa…, s. 29.
28
J. Skrzyp, Z. Lach, Obwód Kaliningradzki – charakterystyka wojskowo-geograficzna, AON, Warszawa 1997, s. 6-10, 32.
29
Tamże, s. 21, 25.
30
Tamże, s. 39.

333
Leszek Sykulski

i ich przedgórze. Granica z Polską w zdecydowanie większej części ma charakter naturalny

(Odra i Nysa Łużycka). Sieć rzeczna w Niemczech układa się raczej w kierunkach zbliżonych
do południkowego (np. Łaba, Wezera, Mozela)31.
O bardzo dużym znaczeniu geopolitycznym Niemiec decyduje ich potencjał demogra-
ficzny (drugie miejsce w Europie po Rosji), gospodarczy (RFN znajdują się w pierwszej piątce
na świecie po względem produkcji przemysłowej i w pierwszej trójce pod względem obrotów
handlowych) i polityczny (są głównym rozgrywającym – obok Francji – w Unii Europejskiej).
O znaczeniu geostrategicznym RFN decyduje, obok czynników wymienionych powyżej ich
położenie geograficzne oraz operacyjne przygotowanie kraju, w tym duże możliwości wsparcia
logistycznego32.

Najważniejsze zagrożenia geostrategiczne dla bezpieczeństwa III RP w kontekście geopolityki

i geostrategii
Z punktu widzenia geostrategicznego potencjalne zagrożenie militarne grozi Polsce z dwóch
kierunków strategicznych – północno-wschodniego i południowo-wschodniego. Wśród trzech
państw – potencjalnych agresorów (Federacja Rosyjska, Białoruś, Ukraina) dwa z nich mają
większy od Polski potencjał militarny33, demograficzny i przestrzenny (Rosja, Białoruś). Zwa-
żywszy jednak na polityczno-militarne powiązania Federacji Rosyjskiej z Białorusią (ZBiR)
z punktu widzenia geostrategii należy traktować oba kraje jako jednego potencjalnego agreso-
ra. Nie można oczywiście wykluczyć ewentualnych rosyjskich prowokacji z wykorzystaniem
słabszego sojusznika, bez oficjalnego angażowania się samej Rosji.
Żaden z wyżej wymienionych sąsiadów Polski nie wysuwa oficjalnych żądań terytorialnych
wobec Polski. Natomiast każdy z nich – w wyjątkiem Rosji – posiada jakieś nieoficjalne roszcze-
nia terytorialne wobec RP. Pewne roszczenia wypływają również z różnych kręgów politycznych
naszego sojusznika z NATO i Unii Europejskiej – Niemiec34.
Obecnie Polska posiada na jednym z kierunków strategicznych, podobnie jak w okresie
międzywojennym, bardzo niekorzystnie ukształtowaną pod względem strategicznym granicę.
Przed wojną tym kierunkiem był kierunek zachodni. Obecnie jest to północno-wschodni kie-
runek strategiczny. Odległość z Brześcia do Warszawy wynosi około 150 km, co w połączeniu
z możliwością otwarcia drugiego kierunku od północy (Obwód Kaliningradzki) stanowi główne
zagrożenie militarne.
31
Z. Lach, J. Skrzyp, A. Łaszczuk, Wojskowo-geograficzna charakterystyka Niemiec (Republika Federalna Niemiec), AON, Warszawa 2000,
s. 6.
32
Tamże, s. 12-14.
33
Dane na temat potencjału militarnego tych państw (strony internetowe: stan z 10.12.2017 r.): http://www.
bmvg.de; http://www.mil.ru; http://mod.mil.by; http://www.mil.gov.ua; http://www.cia.gov; http://www.
globalsecurity.org; http://www.janes.com; http://defence.janes.com; http://www.janes-defence-weekly.
com; http://idr.janes.com; www.batory.org.pl/ftp/program/forum/rap1pl.rtf; http://osw.waw.pl/pub/
prace/nr2/02.htm-72k; http://atplatoon.w.interia.pl/rolasilpol.html; www.rcie.zgora.pl/pliki/opracowania/
kaliningrad_jako_rosyjska_enklawa_wewnatrz_ue.pdf; J. Zieliński, Armie sąsiadów Polski, Warszawa 1993.
34
P. Eberhardt, Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej, Lublin 2004, s. 274.

334
 Geopolityczny wymiar bezpieczeństwa narodowego III Rzeczypospolitej

Nadal największym zagrożeniem dla bezpieczeństwa RP z punktu widzenia geostrategii jest

konflikt zbrojny na jednocześnie dwóch kierunkach strategicznych, tzw. wariant B+R (Białoruś
+ Rosja) lub, obecnie bardziej adekwatnie, wariant WŠZ (Wschód kontra Zachód). Teoretycz-
nie możliwy jest bowiem wariant B+R i dodatkowo np. konflikt graniczny z Ukrainą, wspartą
przez ZBiR i militarnie przez Szanghajską Organizację Współpracy.
Jakkolwiek obecny układ polityczny jest dla Polski nadal niekorzystny, to nie można wy-
kluczyć w przyszłości jego zmiany. Z czterech najsilniejszych sąsiadów Polski, połowę stanowią
kraje niestabilne politycznie, o słabo ukształtowanej tożsamości narodowej (Ukraina i Białoruś).
Polska jest członkiem NATO i Unii Europejskiej, co daje naszemu krajowi gwarancje jakiejś
pomocy na wypadek wojny (art. 5 Traktatu Waszyngtońskiego nie precyzuje, o jaką pomoc
chodzi). Należy jednak pamiętać, że Sojusz mógłby mieć poważne problemy z gwarancjami
w wypadku hipotetycznej agresji na dowolne państwo NATO ze strony innego członka NATO.
Czyli w przypadku hipotetycznego konfliktu RFN i Polski, pozostali członkowie Sojuszu mo-
gliby zachowywać neutralność, bądź co najwyżej ograniczać się do zabiegów dyplomatycznych.
Oczywiście w kontekście dodatkowego wzmocnienia, wynikającego z przynależności do UE
obu państw, te rozważania są zupełnie teoretyczne i prawdopodobieństwo ich wystąpienia jest
minimalne.
Czynnikiem, który jest w stanie zmienić obecny, póki co, dość korzystny dla Polski układ
polityczny w regionie, jest globalna dekoniunktura gospodarcza. Jak uczy historia w przypadku
głębszej recesji gospodarczej do władzy dochodzi radykalna opozycja wykorzystująca hasła na-
cjonalistyczne i ksenofobiczne. W każdym z czterech ww. państw funkcjonują takie ugrupowa-
nia polityczne (np. w Niemczech NPD czy na Ukrainie Kongres Ukraińskich Nacjonalistów).
W przypadku ewentualnej konfrontacji na którymkolwiek z kierunków, agresja militarna
byłaby z pewnością ostatnim narzędziem wpływu na nasz kraj. Wcześniej należałoby się spo-
dziewać presji niemilitarnej, czyli wszelkich działań z użyciem narzędzi:
• ekonomicznych – działania obliczone na destabilizację gospodarczą: wstrzymanie
dostaw surowców energetycznych, zastosowanie embarga gospodarczego na poszcze-
gólne produkty, bądź w wersji totalnej, próby wpływu na rynek papierów wartościo-
wych z użyciem m.in. kapitału spekulacyjnego,
• politycznych, wspieranych na gruncie kulturowym – działania mające na celu wywar-
cie presji na arenie międzynarodowej oraz wewnątrz kraju na władze, środki maso-
wego przekazu oraz opinię publiczną. Zawierać mogą w sobie: kreowanie negatyw-
nego wizerunku Polski w świecie, ograniczenie lub zerwanie wzajemnych stosunków
dyplomatycznych, aktywizacja działalności mniejszości narodowych niekorzystnych
dla polskich interesów, wykorzystywanie mniejszości religijnych do wywierania
presji, aktywizacja lokalnej agentury operacyjnej i agentury wpływu, dezinformacja
oraz działania psychologiczne,

335
Leszek Sykulski

• informacyjnych – działania destabilizujące funkcjonowanie państwa z użyciem wszel-

kich technologii i działań asymetrycznych.

W przypadku ewentualnego użycia sił zbrojnych wobec Polski na którymś z kierunków

strategicznych, należy się spodziewać jego stopniowania, od działań skrytych i subdywersyj-
nych, przez działania dywersyjne i terrorystyczne (np. ataki na obiekty infrastruktury krytycz-
nej35 i operacyjnego przygotowania terenu, zamachy terrorystyczne indywidualne i zbiorowe,
także z wykorzystaniem elementów dezinformacyjno-psychologicznych – np. upozorowania
ich na działalność opozycyjnych czynników wewnętrznych – w celu spotęgowania paniki),
na demonstracji (koncentracji wojsk nad granicą, ewentualnych demonstracyjnych narusze-
niach granicy państwowej /lądowej, powietrznej i morskiej) i na otwartej agresji skończywszy.
W przypadku otwartej agresji militarnej celem strategicznym może być:
• zajęcie określonych terytoriów, będących przedmiotem roszczeń,
• podporządkowanie polityczne kraju, poprzez narzucenie mu określonej formy
rządów,
• aneksja całości terytorium RP (ewentualnie jego rozbiór między kilka państw) i likwi-
dacja polskiego ośrodka siły.

W przypadku dwóch ostatnich czynników głównym celem operacyjnym będzie zapew-

ne opanowanie obszaru „rdzeniowego” („rdzenia państwa”), w tym stolicy, co jest szczególnie
niebezpieczne ze strony kierunku wschodniego, ze względu na niedużą odległość Warszawy
od granicy państwowej oraz proporcjonalnie mniejszą liczbę jednostek operacyjnych SZ RP
na ścianie wschodniej. W tym kontekście zmniejszenie liczebności sił zbrojnych, nawet w sytu-
acji ich pełnej profesjonalizacji, bez wprowadzenia kompensacyjnego systemu powszechnego
przeszkolenia wojskowego i budowy systemu powszechnej obrony narodowej zagraża bezpie-
czeństwu państwa.
Szczególne zagrożenia wypływają również z podważania tożsamości narodowej, osłabiania
więzów kulturowych i religijnych i inne działania wynikające z czynników zewnętrznych i we-
wnętrznych przyczyniające się do obniżenia patriotyzmu i pozbawianie woli walki, heroizmu
i innych koniecznych cech wszystkich obywateli naszego państwa36.

35
Infrastruktura krytyczna – w myśl ustawy o zarządzaniu kryzysowym z 26.04.2007 r. są to systemy i wchodzące ich skład, powiązane
ze sobą, obiekty kluczowe dla bezpieczeństwa państwa i jego obywateli.
36
B. Balcerowicz, J. Marczak, J. Pawłowski, Problemy strategii obrony Polski. Opracowanie studyjne, Warszawa 1993, s. 214-218; L. Sykulski,
Geostrategiczne zagrożenia dla Polski w kontekście geografii wojennej, „Geopolityka” 2008, nr 1, s. 104-113.

336
 Geopolityczny wymiar bezpieczeństwa narodowego III Rzeczypospolitej

Bibliografia
1. Allison G., The Thucydides Trap: Are the U.S. and China Headed for War?, “The Atlantic”, 24
September 2015.
2. Allison G., Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’s Trap?, Boston 2017.
3. Balcerowicz B., Czynniki geograficzne w strategii wojennej RP, Warszawa 1991.
4. Balcerowicz B., Marczak J., Pawłowski J., Koncepcja strategicznej obrony Polski lat dziewięćdziesiątych,
Warszawa 1991.
5. Balcerowicz B., Marczak J., Pawłowski J., Problemy strategii obrony Polski: Opracowanie studyjne,
Warszawa 1993.
6. Barańska A., Potocki R., Geopolityka Europy: oś Paryż-Berlin-Moskwa?, [w:] R. Bäcker, J. Marszałek-
Kawa, Teorie i casusy globalizacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006.
7. Czaputowicz J., Bezpieczeństwo w teoriach stosunków międzynarodowych, [w:] Bezpieczeństwo
międzynarodowe. Teoria i praktyka, pod red. K. Żukrowskiej, M. Gracika, Warszawa 2006, s. 47-78.
8. Czerpak R., Bezpieczeństwo energetyczne [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. Teoria i praktyka, pod
red. K. Żukrowskiej, M. Grącika, Warszawa 2006.
9. Дугин А. Г., Основы геополитики. Геополитическое будущее России, Москва 1997.
10. Eberhardt P., Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej, Lublin 2004.
11. Gilbert E.W., The Right Honoruable Sir Halford J. Mackinder, P.C., 1861-1947, [w:] „The
Geographical Journal” 1961, vol. 127.
12. Holdar S., The Ideal State and the Power of Geography. The Life-work of Rudolf Kjellen, [w:] „Political
Geography Quaterly” 1992, vol. 11, issue 3.
13. Jakubczak R., Marczak J., Obrona Terytorialna Polski na progu XXI wieku, Warszawa 1998.
14. Jakubczak R., Wojska Obrony Terytorialnej, Warszawa 2002.
15. Lach Z., Skrzyp J., Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007.
16. Lach Z., Wojskowo-geograficzne studium Białorusi, AON, Warszawa 1996.
17. Lach Z., Skrzyp J., Łaszczuk A., Wojskowo-geograficzna charakterystyka Niemiec (Republika
Federalna Niemiec), AON, Warszawa 2000.
18. Kjellén R., Staten som livsform, Stockholm 1916.
19. Kjellén R., Stormakterna. Konturer kring samtidens storpolitik, Stockholm 1905.
20. Kupiecki R., NATO: transformacja ze strategią w tle, „Sprawy międzynarodowe” 2006, nr 3, s. 48-67.
21. Kuźniar R., Globalizacja i porządek międzynarodowy, „Sprawy Międzynarodowe” 2003, nr 1, s. 9-34.
22. Kuźniar R., NATO w nowym środowisku strategicznym, „Sprawy międzynarodowe” 2006, nr 3.
23. Kuźniar R., Bieńczyk-Missala A., Balcerowicz B., Grzebyk P., Madej M., Pronińska K., Tabor M.,
Sułek M., Wojciuk A., Bezpieczeństwo międzynarodowe, Scholar, Warszawa 2012.
24. Mackinder H. J., Democratic Ideals and Realisty, Washington DC 1996.
25. Mackinder H. J., The Geographical Pivot of History, „Geographical Journal” 1904, vol. 23.
26. Madej M., Globalizacja zagrożeń asymetrycznych, „Sprawy Międzynarodowe” 2003, nr 1, s. 117-135.

337
 Leszek Sykulski

27. Malendowski W., Bipolarny system stosunków międzynarodowych – geneza i główne determinanty,
[w:] W. Malendowski (red.), Nowy ład międzynarodowy in statu nascendi, UAM, Poznań 1993.
28. Malendowski W., Nowy porządek światowy („New World Order”) – przesłanki budowy systemu
stosunków międzynarodowych, [w:] W. Malendowski (red.), Nowy ład międzynarodowy in statu
nascendi, UAM, Poznań 1993.
29. Mojsiewicz Cz., Problemy bezpieczeństwa zbiorowego w Europie, [w:] W. Malendowski (red.), Nowy
ład międzynarodowy in statu nascendi, UAM, Poznań 1993.
30. Pietraś M., Bezpieczeństwo międzynarodowe, [w:] M. Pietraś (red.), Międzynarodowe stosunki
polityczne, UMCS, Lublin 2007.
31. Skrzyp J., Geostrategiczne aspekty bezpieczeństwa Polski, AON, Warszawa 1999.
32. Skrzyp J., Geostrategiczne położenie Polski, Warszawa 1998.
33. Skrzyp J., Lach Z., Obwód Kaliningradzki – charakterystyka wojskowo-geograficzna, AON, Warszawa
1997.
34. Skrzyp J., Lach Z., Wojskowo-geograficzna charakterystyka Ukrainy, AON, Warszawa 1995.
35. Skrzyp J., Mondrzycki Z., Stańczuk S., Buława J., Lach Z., Geografia wojenna Polski, AON,
Warszawa 1995.
36. Słownik z terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002.
37. Sykulski L., Geostrategiczne zagrożenia dla Polski w kontekście geografii wojennej, „Geopolityka” 2008, nr 1.
38. Sykulski L., O aktualności geopolityki: krótkie wprowadzenie, „Geopolityka 2008, nr 1.
39. Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP, MSZ, Warszawa 2007.
40. Strategia Obronności RP, MON, Warszawa 2009.
41. Zieliński J., Armie sąsiadów Polski, Warszawa 1993.

338

View publication stats