Tańce regionalne – cz.

Tańce regionalne – cz. 1

 Tańce regionalne – cz. 1

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

Ważne daty
1238 – nazwa „Kaszuby” pojawia się pierwszy raz w bulii papieża Grzegorza IX

1257 – nazwa „Wielkopolska” została użyta pierwszy raz w dokumencie przez Macieja
z Lubinia – benedykta lubińskiego klasztoru, notariusza księcia Boleslawa Pobożnego

XV w. – pojawia się rzeczownik „Mazur”

1606 – pisarz Hieronim Morsztyn w poemacie Światowa rozkosz skarży się na Polaków
bardziej doceniających obce tańce niż te własne

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

Źródło: online-skills, licencja: CC0.

 II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:
1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł
muzycznych;
3. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.
III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną. Uczeń:
1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata) i/lub pisemnej (np. esej,
referat) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię;
3. interpretuje i odczytuje w kontekście dokonań epoki wybrane dzieła muzyczne.

Nauczysz się

charaktetyzować większość folklorystycznych regionów Polski;

opisywać wybrane tańce pochodzące z regionów: kaszubskiego, wielkopolskiego,

kurpiowskiego oraz z Warmii i Mazur;

definiować pojęcia: bulewé, kùflôrz, muzyka ludowa, oberek, polka kurpiowska.

Regiony folklorystyczne Polski

Taniec w kulturze Słowian już od czasów starożytnych był bardzo popularny – uważany nie
tylko za przejaw zabawy, ale i sztuki, która pozwalała urozmaicić monotonne życie.
W Polsce zaginęły ogólnosłowiańskie formy taneczne, a wskutek wpływów z różnych stron
Europy – tańce obce były przyjmowane, następnie – mieszane z pierwiastkami rodzimymi,
czyli polonizowane. Świadczy to nie tylko o przywiązaniu do tradycji, ale i o umiejętności
przyswajania nowości.

Prawdopodobnie już nie raz spotykaliście się z określeniem „tańce regionalne”. Ale czy
zastanawialiście się, jak wiele ich jest i co dla poszczególnych tańców jest najbardziej
charakterystyczne? Lub – przy jakich okazjach najczęściej się je wykonuje? W Polsce jest
wiele różnych folklorystycznych regionów. Wszystkie widzicie na mapie. Są to między
innymi Kaszuby, Warmia i Mazury, Śląsk, Podhale, Lubelszczyzna, Wielkopolska, Kurpie,
Mazowsze, Lubuskie oraz regiony związane z folklorem góralskim, czyli Podhale,
Żywiecczyzna, Sądecczyzna. W każdym z nich na przestrzeni wieków wykształciły się
różne tańce. Na ich odmienność wpłynął nie tylko temperament mieszkańców, ale
i ukształtowanie ziemi, dominujące obrzędy, czy też szczególnie ważne czynniki
socjologiczne.
 1
1. Podczas dzisiejszych zajęć zapoznacie się z najbardziej reprezentacyjnymi tańcami
czterech regionów – Kaszubskiego, Wielkopolskiego, Kurpiowskiego oraz Warmii i Mazur.

Mapa regionów etnograficznych Polski, wykop.pl, CC BY 3.0

Taniec na Kaszubach

1. Pomerania non cantat – Pomorze nie śpiewa. Właśnie tak niemieccy uczeni określali
niegdyś Pomorzan. Nic bardziej mylnego – Pomorze nie tylko śpiewa, ale i tańczy.
W melodiach Kaszubów można odszukać radość – niegdyś długo skrywane uczucie przed
niemieckim oprawcą.
Mapa regionów etnograficznych Polski, wykop.pl, CC BY 3.0

Często padają twierdzenia, jakoby melodie taneczne Kaszub były podobne do szwedzkich.
Wynika to przede wszystkim z tego, że opierają się one na specjalnej skali melodyki
kaszubskiej, która powstała na gruncie wpływów skandynawskich. Charakterystycznymi
cechami tańców kaszubskich są: wesołość, groteska, wdzięk, spokojne, łagodne rytmy.

Pierwszym z ważniejszych tańców regionu jest szewc – popularny szczególnie w Cetniewie

i okolicach. Jego nazwa pochodzi od sposobu tańczenia – tancerze naśladują ruchy szewca
nawijającego dratwę i wbijającego kołki w podeszwę buta. Taniec ten wykonywany jest
przez kobiety i mężczyzn, parami, choć szczególnie jest lubiany przez dzieci. Często
towarzyszy mu śpiew. W jego melodii możemy wyróżnić trzy części – część pierwszą
zachowaną w metrum 3/4 oraz część drugą i trzecią – obie zachowane w metrum 2/4.
Wysłuchajcie jej.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Szewc – taniec kaszubski, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Szewc – taniec kaszubski. Kompozycja posiada umiarkowane tempo.

Cechuje się spokojnym charakterem.

Tańcem, w którym również imituje się pracę, jest kowal. Ten ulubiony taniec zespołów
dziecięcych odznacza się naśladowaniem pracy kowala poprzez bicie młotem
i rozdmuchiwanie ognia. Melodia, która za chwilę zabrzmi, posiada pierwiastki niemieckie
i jest trzyczęściowa. Część A i B zachowana jest w takcie 6/8, natomiast cz. C – na skutek
wpływów polki – w takcie 2/4.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Kowal – taniec kaszubski, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Kowal – taniec kaszubski. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje
się żywiołowym charakterem.

Charakterystycznymi tańcami kaszubskimi jest także kùflôrz, czyli taniec rybaków

trzymających kufel piwa w ręku i wyrażających przy tym radość z udanych łowów, oraz
owczarz, wywodzący się z obrzędów powitania wiosny, podczas których wypędzano na
pastwiska owce po tzw. postrzyżynach. Obecnie jest to zabawa taneczna zachowana
w formie kaszubskiego walczyka (co sugeruje, że zachowany jest w metrum trójdzielnym).
W tańcu nie ma ograniczenia liczby uczestników – jedynym warunkiem jest jeden
mężczyzna lub chłopiec więcej niż pań. Chłopiec, który nie ma partnerki, jest „owczarzem”
i trzyma owczarski kij, przez który skacze w trakcie zabawy. Taniec jest bardzo wesoły, na
ogół wykonuje się go z przyśpiewką.

Taniec na Kaszubach cd.

1. Jak już wspomnieliśmy – tańce często związane są z obrzędami. Jednym z przykładów

może być kaszubski polonez. Zachowany jest w takccie 3/4. Tańczy się go nad ranem
w dniu zakończenia wesela. Prowadzony jest na ogół przez młodą parę, którą wyprzedza
zespół muzyczny. Korowód pokonuje liczne przeszkody, aż w końcu para młoda wchodzi
po pochyłej desce na stół, na której następnie się całuje. Wszyscy weselnicy – w ślad za nimi
– czynią to samo.

Dziecięcy zespół taneczny w strojach kaszubskich, polskatradycja.pl, CC BY 3.0

Wartym poznania jest również walc kaszubski – Laura, będący głęboko zakorzeniony
w tradycji Kaszub. Jego forma wyróżnia się wśród polskich tańców spokojem, łagodnością
oraz szczególnie ładną i wdzięczną melodią o dwuczęściowej budowie, zachowaną
w takcie 3/4. Część pierwsza melodii jest urozmaicona figurami tanecznymi, natomiast
w części drugiej para wykonuje jedynie obroty walca po obwodzie koła. Jest popularny
w grupie starszych dzieci. Wysłuchajcie przykładowej melodii takiego walca wykonanej
przez skrzypce.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Walc kaszubski – Laura, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: walc kaszubski – Laura. Kompozycja posiada umiarkowane tempo.

Cechuje się spokojnym charakterem.
Co ciekawe – taneczny folklor Kaszub to także tzw. tańce wyszydzenia. Dedykowane są tym,
którzy zachowują się niestosownie. Wykonanie takiego tańca miało dać do zrozumienia
danej osobie, że nie jest mile widziana w towarzystwie. Przykładem może być choćby taniec
bulewé, wyszydzający oszustów czerpiących korzyści z cudzego wysiłku. Sama nazwa
oznacza opłatę pobieraną przez właściciela byka za dopuszczenie do niego krowy. W tańcu
uczestniczy kilka par oraz dziad i baba. W czasie popisowego tańca tancerzy wkracza dziad
chcący zebrać pieniądze za pokaz umiejętności tańczących. Po chwili jest jednak skarcany
przez babę, której tłumaczy, że jedynie zarabiał pieniądze ciężko pracując. W końcu ktoś
z tłumu ogłasza, że wśród oglądających taniec jest osoba postępująca podobnie.

Taniec w Wielkopolsce
Wielkopolska to jeden z najstarszych regionów Polski. Nic więc dziwnego, że obfituje nie
tylko w różnordodne tańce, ale też w instrumenty i stroje ludowe. Tańce wielkopolskie są
bardziej dostojne i poważne, niż te wywodzące się z innych regionów. Do najbardziej
reprezentatywnych tańców należą wiwaty, przodki, foreje, chodzone (czyli prototypy
poloneza) oraz liczne zabawy taneczne. Spotyka się tu tańce popisowe, które wykonuje
jedna para. W tym regionie nie ma też zwyczaju wspólnych tańców starszyzny z młodzieżą.
Na ogół młodzi tworzą krąg wokół „pary popisowej” lub wokół tańczącej starszyzny.

1. Charakterystycznym tańcem jest walc wielkopolski, czyli walcerek. Jest to trójmiarowy

taniec wykonywany w parach. Można dopatrywać się w nim wpływów walca niemieckiego,
z tą różnicą, że w walcu niemieckim mamy do czynienia z przedtaktem. W walcu
wielkopolskim występują silne pierwiastki polskiej melodyki, która zbliża go do kujawiaka.
Rodzina z Biskupizny w strojach ludowych, polskatradycja.pl, CC BY 3.0

Najbardziej typowymi tańcami Wielkopolski są wiwaty. Cechują się między innymi silnym
związkiem z pieśniami, nieregularnością budowy, zróżnicowaniem agogicznym i metrum,
nietypowym rozmieszczeniem akcentów. Tańce te opierają się na prostych formach ruchu,
tj. chód, bieg, chodo‐bieg, czy kroki dosuwne i obrotowe. Wiwaty były tańczone niemal
przy każdej okazji, co świadczy o niezwykle radosnym usposobieniu Wielkopolan. Jest ich
wiele, a każdy nosi inną nazwę, pochodzącą od początkowych słów przyśpiewek lub od
okazji, podczas której je tańczono. Za chwilę wysłuchacie przykładu wiwatu weselnego,
zwróćcie uwagę na jego żywiołowość.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Wiwat biskupiański, online-skills, CC BY 3.0
Wiwat biskupiański, online-skills, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: WIWAT Biskupiański. Wykonawca: Janusz Prusinowski Trio. Kompozycja

posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.

Kolejnym charakterystycznym tańcem jest wisielok. Składa się z dwóch części i zachowany
jest w metrum dwumiarowym. Pierwsza część charakteryzuje się krokami dosuwanymi, zaś
druga – szybka – podskokami. Wisielok jest żywy, o silnie podkreślanej gestykulacji. Ideą
tańca jest ukazanie zalotów mężczyzny, który stara się zaimponować kobiecie siłą i postawą.
Wysłuchajcie typowej melodii wisieloka.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Wisielok – taniec wielkopolski, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Wisielok – taniec wielkopolski. Kompozycja posiada umiarkowane tempo.

Cechuje się spokojnym charakterem.

Ostatnim tańcem wartym omówienia – bo reprezentacyjnym Wielkopolski – jest przodek

szamotulski. Ma on charakter adoracyjny i rozpoczynany jest na ogół przez jedną parę, która
po pierwszym tańcu zaprasza pozostałych uczesników zabawy. Tańczony jest w wolnym
tempie, w metrum trójdzielnym. Budowa jest dwuczęściowa. Jan z Domachowa Bzdęga –
w Weselu biskupiańskim opisywał ten taniec następująco:

Para w środku tańczy, wirując w lewo lub w prawo zależnie od umiejętności jak w walcu, ale
nie krokiem posuwistym, tylko dreptanym, całymi stopami (...). Wokół pary tworzą koło
tancerze, którzy „służą” parze biegając rytmicznie jeden za drugim po obwodzie w lewo.
Podczas biegu trzaskają batami trzymanymi w zewnętrznych rękach i powiewają chustkami
weselnymi (...). Gdy melodia drugiej części kończy się, tancerze którzy „służą” przystają i trzy
razy przytupują. Powtarzając cały taniec od pierwszego taktu biegną w kierunku
przeciwnym. Na zakończenie melodii zawsze przytupują przed zmianą kierunku.

Wysłuchajcie teraz tradycyjnej melodii przodka szamotulskiego.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Przodek Szamotulski, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Przodek Szamotulski. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się
żywiołowym charakterem.

Tańce regionu Kurpiowskiego

Region Kurpiowski – tradycyjne stroje, www.polskatradycja.pl, CC BY 3.0

Przejdźmy teraz do tańców regionu kurpiowskiego. Charakterystyczne jest rozpoczynanie

ich korowodem oraz częste zmiany nastroju – żywe fragmenty przeplatają się z łagodnymi
motywami tanecznymi. Najbardziej zróżnicowane są tańce weselne (powiązane także
z innymi obrzędami) oraz tańce wieczorowe. Popularnymi są:

1. Powolniak - wbrew nazwie – zachowany jest w szybkim tempie. Spotyka się go

zarówno w takcie parzystym, jak i nieparzystym. Prowadzi to nieraz do sytuacji,
w której trzymiarowe kroki nie odpowiadają rytmowi. Para taneczna rozpoczyna taniec
marszem, który w dowolnym momencie przeradza się w żywiołowe obroty. Często
 tancerka wykonuje je z niewielkim opóźnieniem, tworząc tym samym pewnego rodzaju
kanon.
2. Okrąglak – taniec podobny do oberka. Zasadniczą różnicą jest jednak tempo – okrąglak
wykonywany jest wolniej. Znany jest w kilku odmianach, m. in: cochany, suwany
i chlapok.
3. Olender – jest to taniec wywodzący się z innych kultur, w szybkim tempie, w takcie
2/4. Tańczony przez dowolną liczbę par. Występuje w nim wiele figur zbiorowych,
a także – co ciekawe – wzajemne nawoływanie się tańczących. Charakterystyczne jest
powracanie w jego przebiegu polki kurpiowskiej.

Wśród ważniejszych tańców kurpiowskich znajdują się również: żuraw, czyli taniec
o zabarwieniu erotycznym w formie walca, wymagający od tańczących dbania o każdy
szczegół ruchu, oraz konik – prawdopodobnie najstarszy taniec tego regionu. Jest lekki,
zwinny. Rozpoczyna się korowodem, kończy zaś tańcem par, które jednocześnie śpiewają.
Typowym krokiem jest wyrzucanie nóg od kolana do tyłu.

Tańce z Warmii i Mazur

Ostatnim regionem, którego tańce przedstawimy, jest Warmia i Mazury. Panuje
przekonanie, że tańce i zabawy istniały tam od zawsze. Podobno wesela odbywały się nawet
cały tydzień, a co niedzielę – w karczmach lub na świeżym powietrzu – miały miejsce
zabawy taneczne. Często tańcom towarzyszyła kapela złożona ze skrzypiec, klarnetu, basu
i bębenka.

1. Najpopularniejszymi tańcami Warmii i Mazur są szot i baba. Szot tańczony jest niemal przy
każdej okazji – podczas wesel, chrzcin i większości zabaw. Dawniej był to taniec
spokojniejszy, pozbawiony przytupywania, jednak obecnie tańczy się go wesoło, żywo przy
tym przytupując. Zachowany jest w szybkim tempie, w takcie 2/4. Wskazane jest
wykonywanie go wraz ze śpiewem. Podstawowym krokiem tańca jest krok polkowy.

Kobiety w warmińskich strojach ludowych. Zdjęcie pochodzące z lat 20. XX w., 1.bp.blogspot.com, CC BY 3.0

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Szot, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Szot. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym
charakterem.

Z kolei baba to wolny, ciężki taniec połączony z mocnym kiwaniem się z boku na bok
odwzorowującym wyolbrzymiony chód starej kobiety. Babę tańczy się na Warmii krokiem
o nazwie kulawy z bukaniem. Na Mazurach zaś tancerze starają się odejść od powolnego
i ociężałego sposobu poruszania, dążąc do lżejszej formy. Wykonują babę krokiem
polkowym. Dodatkowo – tańcu towarzyszy śpiew o babie. Wysłuchajcie tradycyjnej melodii
baby.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Baba, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Baba. Kompozycja posiada wolne tempo. Cechuje się spokojnym
charakterem.

Tańcem także wymagającym naszej uwagi jest koseder. Jego nazwa pochodzi od słowa
„koso”, oznaczającego sposób tańczenia, polegający na wyrzucaniu nóg w różne strony.
Koseder to taniec dwuczęściowy, w takcie 2/4. Należy do tańców, w których zachowała się
stara forma tańca kołowego. Uczestnicy tańca śpiewają przy akompaniamencie muzyki. Gdy
śpiew milknie, w tańcu pojawia się wirowa polka.

Podsumowanie
Zespół Pieśni i Tańca „Gdynia”, www.nadmorski24.pl, CC BY 3.0

Zapoznaliście się z ogólnymi wiadomościami dotyczącymi najważniejszych

i najpopularniejszych tańców czterech regionów – Warmii i Mazur, Kurpii, Wielkopolski
i Kaszub.

W regionie kaszubskim wyszczególniliśmy tańce ilustrujące pracę, czyli szewca i kowala,

a także inne, tj. kùflôrz, czyli taniec uradowanych rybaków, owczarz, polonez kaszubski,
walc kaszubski – Laura i interesujące tańce wyszydzenia. Wśród wielkopolskich pojawiły
się: wiwaty, wisielok, walcerek oraz przodek szamotulski. Z kolei region kurpiowski to
przede wszystkim powolniak, będący w rzeczywistości tańcem szybkim, okrąglak i olender.
Kurpiowskie tańce często były odzdabiane klaśnięciami, okrzykami, gwizdami. Szczególną
uwagę tancerze zwracali na ukształtowanie rytmiczne tańca. Podobnymi cechami
odznacza się folklor taneczny Warmii i Mazur, w którym dominuje szot, baba i koseder.

Niektóre tańce mogą występować jednocześnie w różnych regionach. Musicie jednak

zdawać sobie sprawę z tego, że ich przejmowanie wiąże się z adaptacją zarówno w sferze
ich języka muzycznego, jak i figur tanecznych. Figury często wynikały – oprócz ogólnych
założeń – z atmosfery panującej podczas zabawy. Nie bez znaczenia pozostawała także
wyobraźnia tańczących. Obecnie tańce regionalne można oglądać w wykonaniu zespołów
pieśni i tańca, podczas różnego rodzaju uroczystości ludowych. Pamiętajcie również, że
tańczone są one w charakterystycznych dla danego regionu strojach ludowych.

Zadania
Ćwiczenie 1

Tańcem wyszydzenia w regionie kaszubskim jest:

 bulewé

 powolniak

 owczarz

Ćwiczenie 2

Przodek szamotulski to:

 taniec kaszubski

 taniec wielkopolski

 taniec mazurski

Ćwiczenie 3

Połącz regiony z odpowiadającymi im tańcami.

Warmia i Mazury szot

Kaszuby walcerek

Wielkopolska powolniak

Kurpie walc Laura

Ćwiczenie 4

Czym charakteryzuje się powolniak? Zaznacz prawidłowe odpowiedzi.

 szybkim tempem

 występuje w takcie parzystym lub nieparzystym

 wolnym tempem

Ćwiczenie 5

Zaznacz zdania prawdziwe.

 Muzyka ludowa to taka, która jest przekazywana za pomocą notacji muzycznej.

Tańcami, w których naśladowany jest ruch wykonywanej pracy, są kowal oraz


szewc.

 Bulewé to taniec wyszydzający oszustów czerpiących korzyści z cudzego wysiłku.

 Wiwaty są najbardziej typowymi tańcami regionu kaszubskiego.

Ćwiczenie 6

W którym wieku i gdzie pojawiła się pierwszy raz nazwa „Kaszuby”?

 XIII w., w dokumencie utworzonym przez Macieja z Lubinia

 XIII w., w bulli papieża Grzegorza IX

 XII w., w bulli papieża Grzegorza X

 Ćwiczenie 7

Ideą tańca wisielok jest ukazanie:

 zalotów mężczyzny do kobiety

 walki dwóch mężczyzn

 flirtu kobiety z mężczyzną

Polecenie 1

Korzystając ze zdobytej wiedzy z zakresu tańców regionalnych, postarajcie się stworzyć ich
definicję wraz z przedstawieniem kilku ogólnych cech charakterystycznych dla każdego
regionu.

Polecenie 2

Odnajdź po jednym tańcu z regionu kurpiowskiego, wielkopolskiego, kaszubskiego oraz Warmii

i Mazur, który nie został dziś przedstawiony. Opisz je.

Inna wersja zadania



Słownik pojęć
Bulewé
 taniec wyszydzający oszustów czerpiących korzyści z cudzego wysiłku. Nazwa oznacza
opłatę pobieraną przez właściciela byka za dopuszczenie do niego krowy.

Kùflôrz

(inaczej rëboczi tuńc – z j. kaszubskiego) jest to taniec kaszubski wyrażający radość
rybaków z udanych łowów, wykonywany przez mężczyzn.

Muzyka ludowa

jest to rodzaj muzyki przekazywany z pokolenia na pokolenie drogą ustną. Muzyka ta jest
istotną częścią spuścizny kulturowej danego regionu.
Kompozycje ludowe:
- mają etniczny charakter,
- są najczęściej anonimowe,
- spełniają określoną funkcję społeczną (np. towarzyszy obrzędom lub zabawom),
- przekazywane są ustnie.
Do dzisiaj przetrwała na wsi. W miastach jest wykonywana przez profesjonalne zespoły
ludowe.

Oberek

polski taniec ludowy, o żywym tempie i skocznej melodii w rytmie nieparzystym;

popularny na wsi w wielu regionach Polski, szczególnie lubiany na Mazowszu
i Radomszczyźnie. W swoim naturalnym kontekście (zabawy, wesela) zaczął zanikać w II
połowie XX wieku, obecnie tańczony wyjątkowo na weselach tylko przez starszych i na
ich życzenie.

Polka kurpiowska

taniec kurpiowski, którego podstawowym krokiem jest krok dosuwany, akcentowany

przytupem i podkreślony niewielkim ugięciem kolan. Oprócz niego występują: obroty,
podskoki, przysiady oraz – co ważne – elementy improwizacji. Melodia w polce
kurpiowskiej jest często powtarzana kilkakrotnie.

Źródło:

http://ozkultura.pl/wpis/2497/4
www.encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna
    


 0:00 0:32 
1. Szewc – taniec kaszubski

2. Kowal – taniec kaszubski

3. Laura - Walc kaszubski

4. Wisielok – taniec wielkopolski

5. Przodek Szamotulski

6. Szot

7. Baba

8. Wiwat biskupiański