Centre for Distance &

Online Education

Rabindra Bharati University

Self-Learning Materials

for
M.A. (VOCAL MUSIC)
(Under CBCS)

Semester C.C Unit

1 1.2 ALL
RabindraBhavan, EE 9 & 10, Sector – II, Salt Lake City, Kolkata – 700091, Phone - (033) 23584014/ 4016/ 4018
Website: www.rbudde.in, E-mail: director.cdoe@rbu.ac.in
COURSE CONTRIBUTORS

NAME DESIGNATION INSTITUTIONAL AFFILIATION

DR. NUPUR GANGULY ASSOCIATE PROFESSOR RABINDRA BHARATI UNIVERSITY.
VOCAL MUSIC DEPATMENT
PROF. DEBASISH FORMER DEAN OF FINE ARTS FACULTY RABINDRA BHARATI UNIVERSITY.
MONDAL

COURSE EDITOR

NAME DESIGNATION INSTITUTIONAL AFFILIATION

DR. KANKANA MITRA ASSOCIATE PROFESSOR RABINDRA BHARATI UNIVERSITY.
HEAD OF THE VOCAL MUSIC
DEPARTMENT

EDITORIAL ASSISTANCE

NAME DESIGNATION INSTITUTIONAL AFFILIATION

DR. SUJATA DEY ASSISTANT PROFESSOR CENTRE FOR DISTANCE AND ONLINE EDUCATION
RABINDRA BHARATI UNIVERSITY.
DR. TANMOY PAL ASSISTANT PROFESSOR CENTRE FOR DISTANCE AND ONLINE EDUCATION
RABINDRA BHARATI UNIVERSITY.

March, 2021 © Rabindra Bharati University

All rights reserved. No part of this SLM may be reproduced in any form, by mimeograph or any other means, without
permission in writing from the Rabindra Bharati University, Kolkata.

Printed and published on behalf of the Rabindra Bharati University, Kolkata by the Registrar, Rabindra Bharati
University.

Printed at: East India Photo Composing Centre

69, Shishir Bhaduri Sarani, Kolkata- 700006

 M.A. CBCS (Semester-I)

VOCAL MUSIC
¸”‰¬œ¬ÛS

Compulsory Course (CC) : 1.2 Group-A Musicology 5

Compulsory Course (CC) : 1.2 Group-B Theory of Tala 15

 CC : 1.2

Group-A

Musicology

¸—·œÓ¬ø¬ı…±

 ¸—·œÓ¬ø¬ı…±¬ı˛ ¸—:± (Definition of Musicology)

’±˜¬ı˛± ˚±Àfl¬ 븗·œÓ¬ø¬ı…±í ¬ıÀ˘ Ô±øfl¬, ˝◊ά◊À¬ı˛±¬Ûœ˚˛¬ı˛± Ó¬±Àfl¬˝◊ ¬ıÀ˘Ú ëø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øÊí (Musicology)º ¤˝◊ ˙søȬ ëø˜Î¬◊øÊfl¬í
¤¬ı— ë˘øÊí (Music + logy) ¤˝◊ ≈øȬ ˝◊—À¬ı˛Êœ ˙Às¬ı˛ ¸˜i§À˚˛ ·øͬӬº ëø˜Î¬◊øÊfl¬í (Music) ˙Às¬ı˛ ’Ô« ¸—·œÓ¬, ¤¬ı— ë˘øÊí
(Logy) ˙Às¬ı˛ ’Ô« ˙±¶a, ø¬ı:±Ú, ø¬ı…± √õ∂ˆ‘¬øÓ¬º ë˘øÊí ˙søȬ ˘…±øÈ¬Ú ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ëŒ˘±À·±¸í (Logos) ˙s ŒÔÀfl¬ ¬ı˛+¬Û±ôL√ø¬ı˛Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º
’Ô« ¤fl¬˝◊º ¸≈Ó¬¬ı˛±— ø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øÊ ¬ı˘ÀÓ¬ Œ¬ı±Á¬±˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˙±¶a, ø¬ı…±, ø¬ı:±Úº ’Ô«±» ¸—·œÓ¬ø¬ı…±º
øfl¬Â√≈ ëø¬ı…±í ˙søȬ ¸—¶‘®Ó¬, ˚±¬ı˛ ’Ô« ’ÀÚfl¬ ¬ı…±¬Ûfl¬ › ·ˆ¬œ¬ı˛º ëø¬ı…±í ˙søȬ ëø¬ıƒí Ò±Ó≈¬ ŒÔÀfl¬ ά◊»¬Ûiß ˝À˚˛ÀÂ√, ˚±¬ı˛ ’Ô« ë:±Ú
’Ê«Ú fl¬¬ı˛±, ¸Ó¬…Àfl¬ Ê±Ú±íº ¸Ó¬…-:±Ú ¸¬ı«±˝◊ √õ∂˜±Ì-¸±À¬Û鬺 ¸≈Ó¬¬ı˛±— ˚± ’¸Ó¬… ¬ı± ’√õ∂À˜˚˛ ’Ô«±» √õ∂˜±Ì fl¬¬ı˛± ˚±˚˛ Ú±, Ó¬± fl¬‡ÀÚ±˝◊
ëø¬ı…±¬ı˛í ’ôL√ˆ≈¬«Mê ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Ú±º ’Ó¬–¬Û¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê Œ˚ Œfl¬±ÀÚ± ø¬ı¯∏À˚˛¬ı˛ ¸Ó¬…-:±Ú˝◊ 븗·œÓ¬ø¬ı…±í ¬ı± ø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øʬı˛
’ôL√ˆ≈¬«Mêº
¤ fl¬±À˘¬ı˛ ¸¬ı«À|ᬠ¬ı±„±˘œ ¸—·œÓ¬-ø¬ı¬Z±Ú ¬ı± ø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øÊà ά– ø¬ı˜˘ ¬ı˛±˚˛ [1911-1997 ø‡Ëà±s] ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú  .
ëëø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øʬı˛ √õ∂Ò±Ú fl¬Ó«¬¬ı… ˝˝◊˘ ˚±˝± Ú±˝◊, ˚±˝± ¬ı≈Á¬± ˚±˝◊ÀÓ¬ÀÂ√ Ú±,
˚±˝± ˘≈fl¬±Ú ¬ı˛ø˝˚˛±ÀÂ√ Ó¬±˝± ’±ø¬ı©®±¬ı˛ fl¬¬ı˛±, Ó¬±˝± ¬ı≈Á¬±˝◊˚˛± Œ›˚˛±,
Ó¬±˝± ‡≈“øÊ˚˛± ¬ı±ø˝¬ı˛ fl¬¬ı˛±º ά¬’¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ’±ø¬ı©®±¬ı˛, ’¬ÛÀ¬ı˛¬ı˛ ˜Ó¬±˜Ó¬
¸—¢∂˝ fl¬ø¬ı˛˚˛± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¸ø˝Ó¬ ø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øʬı˛ Œfl¬±Ú ¸•Ûfl«¬ Ú±˝◊¬ˇíí
√õ∂‡…±Ó¬ øé¬Ì-ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ø¬ı¬Z±Ú Œ√õ∂±ÀÙ¬¸¬ı˛ ø¬Û. ˙±•§˜”øÓ«¬ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, ø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øÊà ¬ı˘ÀÓ¬ Œ¬ı±Á¬±˚˛ ¸—·œÓ¬˙±À¶a é¬ ¬ı…øMêº
√õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ·±g¬ı« ¸—·œÓ¬˙±À¶a¬ı˛ Ó¬M3:, ¸—·œÓ¬-¸±ø˝ÀÓ¬…¬ı˛ ø¬ıÀ¬ı‰¬fl¬º ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ øSê˚˛±Rfl¬ › fi¬Û¬ÛøMfl¬ ά◊ˆ¬˚˛ ø¬ı¯∏À˚˛ é¬,
Ó¬…±·¬ı˛±Ê± Ó“¬±¬ı˛ ¤fl¬øȬ fl‘¬øÓ¬ÀÓ¬ [·±ÀÚ] ·±˚˛fl¬-¬ı±fl¬À¬ı˛ ¸—·œÓ¬ø¬ı…±¬ı˛ :±Ú±Ê«ÀÚ¬ı˛ ›¬Û¬ı˛ ¸˜øÒfl¬ &èQ øÀ˚˛ÀÂ√º fl‘¬øÓ¬øȬ ˝À2Âñ
븗·œÓ¬˙±¶a-:±Ú˜≈í [¬ı˛±·-˜≈‡±¬ı˛œ, Ó¬±˘-’±øÓ¬±˘]º
¸≈Ó¬¬ı˛±— ¸—·œÓ¬ø¬ı…± ¬ı˘ÀÓ¬ Œ¬ı±Á¬±˚˛, ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe √õ∂Ó¬…é¬ › ¬ÛÀ¬ı˛±é¬ˆ¬±À¬ı ¸•Ûøfl«¬Ó¬ ø¬ı¯∏À˚˛ ø¬ı:±Úøˆ¬øMfl¬ ’Ô¬ı± ¬ÛXøÓ¬·Ó¬
:±Ú‰¬‰«¬±º
˜Ò…˚≈À· ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬-ø¬ı¬Z±ÚÀ¬ı˛ (Musicologists) ¬ı˘± ˝Ó¬ 븗·œÓ¬-Ú±˚˛fl¬íº ¤“¬ı˛± ¸—·œÓ¬ ø˙鬱±ÀÚ¬ı˛ ’øÒfl¬±¬ı˛œ øÂ√À˘Ú ¤¬ı—
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±ø¬ı˛fl¬ › fi¬Û¬ÛøMfl¬ ¤˝◊ ≈˝◊ øÀfl¬˝◊ Ó“¬±¬ı˛± ¸˜±Ú ¬Û±¬ı˛˙œ« øÂ√À˘Úº

[¬5¬]
 ¸—·œÓ¬ø¬ı…±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛øÒ (Scope of Musicology) :
¸—·œÓ¬ø¬ı…±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛øÒ Î¬◊¬Û˘øt fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À˘ ’±˜±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬ø¬ı…±¬ı˛ ’±À˘±‰¬… ø¬ı¯∏˚˛¬ıd ¸•ÛÀfl«¬ ¶§2 ұ¬ı˛Ì± Ô±fl¬ÀÓ¬ ˝À¬ıº ¤˝◊
Ò±¬ı˛Ì±¬ı˛ ’ˆ¬±À¬ı ¸—·œÓ¬ø¬ı…±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛øÒ ¸•ÛÀfl«¬ ’±˜¬ı˛± Œfl¬±ÀÚ±ˆ¬±À¬ı˝◊ ¸≈øÚø«©Ü ¸œ˜±À¬ı˛‡± Ȭ±ÚÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛¬ı Ú±º øfl¬c Ó¬±¬ı˛ ’±À· ’±˜±À¬ı˛
ø¬ıÀù≠¯∏Ì˝◊ ˝À2 ëø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øÊí ¬ı± ¸—·œÓ¬ø¬ı…±º
¸—·œÓ¬

 
√õ∂Ó¬…é¬ ø¬ı¯∏˚˛ ¬ÛÀ¬ı˛±é¬ ø¬ı¯∏˚˛
(Direct) (Indirect)
 
¸—·œÓ¬±Ú≈á¬±Ú ¬ı± ¸—·œÓ¬ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙Ú [fl¬] ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸ (History of Music)
(Music Performance or Music Recitals) [‡] ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˙«Ú (Philosophy of Music)

[fl¬] ·œÓ¬ñ (i) Ò˜œ«˚˛ (Religious)—Δ¬ıøfl¬ › [·] ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ø¬ı:±Ú (Science of Music)
Œ˘Ãøfl¬fl¬ [˜±·«, Œ˙œ] (i) ¸±Ò±¬ı˛Ì Ò√ıøÚ:±Ú¬ , (General Acoustics)
(ii) Ò˜«øÚ¬ı˛À¬Ûé¬ñŒ˘Ãøfl¬fl¬ [Œ˙œ] (ii) ¸±—·œøÓ¬fl¬ Ò√ıøÚø¬ı:±Ú¬ , (Musical
Acoustics)
[‡] ¬ı±…ñ (i) ¤fl¬fl¬ ¬ı±Ú  . (iii) √õ∂±À˚˛±ø·fl¬ ¸—·œÓ¬-Ó¬M3¬ ,
(ii) ¸˝À˚±·œ ¬ı±Ú (Applied Theory of Music)
[·] Ú«Úñ (i) Ú‘M [ˆ¬±¬ı › ’øˆ¬Ú˚˛ ø¬ı˝œÚ]
(ii) Ú‘Ó¬… [ˆ¬±¬ı › ’øˆ¬Ú˚˛-˚≈Mê] [‚] ¸±—·œøÓ¬fl¬ ¬ı˛‰¬Ú± ¬ı± √õ∂¬ıg  .
(Musical Compositions)
[‚] ڱȬ… [Ú‘Ó¬…ڱȬ…˚·œÓ¬Ú±È¬…] (i) Δ¬ıøfl¬ñ ¸±˜·±Ú, ’Ú…±Ú… Ò˜œ«˚˛ ·œÓ¬º
(ii) Œ˘Ãøfl¬fl¬ñ·œÓ¬, ¬ı±… [Ó¬Ó¬, ’±ÚX, ‚Ú,
¸”ø¯∏¬ı˛] [˜±·« › Œ˙œ]
[„] ¬ı±…˚ÀLa¬ı˛ ·Í¬Ú¬ ,
(Structure of Musical Instruments)
(i) Ó¬Ó¬¬ ,
(ii) ’¬ıÚX ¬ı± ’±ÚX¬ ,
(iii) ¸≈ø¯∏¬ı˛,
(iv) ‚Úº
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê √õ∂Ó¬…é¬ › ¬ÛÀ¬ı˛±é¬ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘ ŒÔÀfl¬ ’±˜¬ı˛± ¸˝ÀÊ˝◊ ¸—·œÓ¬ø¬ı…±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛øÒ ¸•§Àg ¤fl¬È¬± ¶Û©Ü Ò±¬ı˛Ì± fl¬¬ı˛ÀÓ¬
¬Û±¬ı˛øÂ√º ¤È¬± ’¬ı˙…˝◊ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ‘ø©Üˆ¬øe¬ı˛ ø¬ı‰¬±À¬ı˛ ά◊¬Û¶ö±ø¬ÛÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ¤¬ı±¬ı˛ ¬Û±(±Ó¬… :±ÚœÀ¬ı˛ ‘ø©ÜÀÓ¬ ëø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øÊí ¤¬ı—
ø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øʬı˛ ¬Ûø¬ı˛øÒ ¸•§Àg :±Ú-˘±ˆ¬ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ÊÚ…º ’±˜¬ı˛± ëfl¬ø˘k ¤Úƒ¸±˝◊Àflv¬±¬Ûœøά˚˛± ’¬ı ø˜Î¬◊øÊfl¬í ¢∂ÀLö¬ı˛ ¸±˝±˚… øÚø2º

[¬6¬]
 ά◊¬ÛÀ¬ı˛±Mê ¢∂ÀLö ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√ Œ˚, ëëø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øÊíí ˝À2 ¸±—·œøÓ¬fl¬ ¬ı˛‰¬Ú± › Ó¬±¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±À¸¬ı˛ ¬ÛXøÓ¬·Ó¬ ’Ò…˚˛Úº ¤˝◊ ˝◊—¬ı˛±Êœ
¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±øȬ ‡≈¬ı ¸±•xøÓ¬fl¬, ¤¬ı— ˜±ÀÁ¬˜ÀÒ… Œfl¬±Ú Œfl¬±Ú ¬ı…øMê øÚÀÊÀ¬ı˛ ëø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øÊàƒí, ’Ô«±» ¸—·œÓ¬ ¸˜±À˘±‰¬fl¬ › ¸—·œÓ¬-
·À¬ı¯∏fl¬À¬ı˛ Ó≈¬˘Ú±˚˛ ά◊ißÓ¬Ó¬¬ı˛, ˜ÀÚ fl¬À¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±øȬÀfl¬ w˜±Rfl¬ˆ¬±À¬ı √õ∂À˚˛±· fl¬À¬ı˛Úº
ʱ˜«±Ú ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏± ëø˜Î¬◊øÊfl¬±ø˘¸ ά◊˝◊»ÀÊÚƒ˙…±Ùȃ¬í [’Ô«±» ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ø¬ı:±Ú], ˚±¬ı˛ øÚø˝Ó¬ ’Ô« ˝À2 ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬ › ˝◊øÓ¬˝±¸
’Ú≈¸g±ÀÚ¬ı˛ Δ¬ı:±øÚfl¬ ¬ÛXøÓ¬&ø˘¬ı˛ √õ∂À˚˛±·º ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±øȬ ¬Û±(±Ó¬… ŒÀ˙ ¸¬ı«√õ∂Ô˜ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú øÙˬƒø¬ı˛‡ƒ øSê¸±μ±¬ı˛ 1863
ø‡Ëà±Àsº Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ 1885 ø‡Ëà±Às ëøˆ¬ÀÓ¬˘ƒÊ¬ı˛ø|Ùƒ¬Èƒ¬ Ù≈¬À˚˛¬ı˛ƒ ø˜Î¬◊øÊflƒ¬ ά◊˝◊»ÀÊÚƒ˙…±Ùƒ¬Èƒ¬ Ú±˜fl¬ ¤fl¬øȬ ¬Û±øé¬fl¬ ¬ÛøSfl¬±¬ı˛ ø˙À¬ı˛±Ú±À˜
˙søȬ ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º ¬ÛøSfl¬±øȬ¬ı˛ √õ∂Ô˜ ‡ÀG ø˜– ø·Àά± ¤…±Îƒ¬˘±¬ı˛ƒ ëø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øÊí ø¬ı¯∏˚˛øȬÀfl¬ ≈øȬ ’—À˙ ø¬ıˆ¬Mê fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú,
˚±¬ı˛ √õ∂Ô˜ ’—˙øȬ øÂ√˘ñ[fl¬] ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸ ’—˙ ά¬¸±—·œøÓ¬fl¬ ¬Û≈“øÔ ø˘‡Ú, ¸±—·œøÓ¬fl¬ Δ˙˘œ¸˜”À˝¬ı˛ Œ|Ìœfl¬¬ı˛Ì, Ó¬±øM3fl¬ ¤¬ı—
¬ı…¬ı˝±ø¬ı˛fl¬ ‘ø©ÜÀÓ¬ ¸±—·œøÓ¬fl¬ ¬ı˛‰¬Ú±¸˜”À˝¬ı˛ øÚ˚˛˜±¬ı˘œ, ¬ı±…˚La±ø ¸—Sê±ôL√ ’±À˘±‰¬Ú±¬ˇ ¤¬ı— [‡] ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬ÛXøÓ¬·Ó¬ ’—˙ ά¬˝±À˜±øÚ,
Â√μ › ¸≈¬ı˛ ¸—Sê±ôL√ øÚ˚˛˜±¬ı˘œ, ¸±—·œøÓ¬fl¬ ÚμÚÓ¬M3, ¸±—·œøÓ¬fl¬ ø˙鬱 ¸—Sê±ôL√ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘ ¤¬ı— ¸±—·œøÓ¬fl¬ Œ|̜ӬM3˜”˘fl¬ ø¬ı:±Ú
√õ∂ˆ‘¬øÓ¬¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú±¬ˇº ¤Â√±Î¬ˇ±, ’±ÀÂ√ [fl¬] › [‡] ’—À˙¬ı˛ ¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬Û”¬ı˛fl¬ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘¬ı˛ ¸±Ò±¬ı˛Ì › ø¬ıÀ˙¯∏ ’Ò…˚˛Úº ά◊±˝¬ı˛Ì
¶§¬ı˛+¬Û ¬ı˘± ˚±˚˛ñÒ˜œ«˚˛ √õ∂±Ô«Ú±-¸—·œÓ¬&ø˘¬ı˛ ø¬ıøÒøÚÀ¯∏Ò, Ú‘ÀÓ¬…¬ı˛ ˝◊øÓ¬˝±¸, Ò√ıøÚø¬ı:±Ú ˝◊Ó¬…±øº
Œ˚À˝Ó≈¬ ‹øÓ¬˝±ø¸fl¬ ‘ø©ÜÀÓ¬ ¸—·œÓ¬Õ˙˘œ&ø˘¬ı˛ ø¬ıfl¬±˙-¸—Sê±ôL√ ¬ı…±‡…±¬ı˛ ¬ı…±¬Û±À¬ı˛ ø¬ı:±Úøˆ¬øMfl¬ ’øˆ¬·˜ÀÚ¬ı˛ ˜”˘… ¤¬ı— ¸œ˜± ά◊ˆ¬˚˛˝◊
’±¬Û±Ó¬¸Ó¬…, Ó¬±˝◊ ¸—·œÓ¬ ˝◊øÓ¬˝±¸ ’Ò…˚˛Ú, ¤¬ı— ø¬ıÀ˙¯∏ˆ¬±À¬ı ¸—·œÓ¬-¬Û≈“øÔ¬ı˛ › ˜≈ø^Ó¬ ¬Û≈¬ı˛±Ó¬Ú ¸—·œÓ¬-¢∂ÀLö¬ı˛ √õ∂øÓ¬ø˘ø¬Ûfl¬¬ı˛Ì › ¸•Û±Ú,
¸—·œÓ¬-¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬±À¬ı˛ Δ¬ıø˙©Ü…¸˜”˝, ¬ı±…˚La±ø¬ı˛ :±Ú, ¸—·œÓ¬Õ˙˘œ › ¸—·œÓ¬-¬Ûø¬ı˛À¬ı˙Ú±¬ı˛ ¬ÛXøÓ¬ ˝◊Ó¬…±ø ø¬ı¯∏À˚˛ ’±˝+Ó¬ Ú”Ó¬Ú :±ÀÚ¬ı˛
ά◊汬ıÚ ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ ¬ı…±‡…± √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ Œé¬ÀS› ’±Êfl¬±˘ ëø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øÊí ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±øȬ ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝À2º ¸—·œÓ¬-ø¬ı¯∏˚˛fl¬ ¬ı˛‰¬Ú± [fl¬À•Û±øÊ˙Ú]
Â√±Î¬ˇ±›, ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±øȬ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛øÒ ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ √õ∂¸±ø¬ı˛Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√ ¸—·œÓ¬-Ó¬±øM3fl¬À¬ı˛ ¢∂Lö-¬ı˛‰¬Ú±˚˛, ¸—·œÓ¬-¬Ûø¬ı˛À¬ı˙Ú ¸—Sê±ôL√ ¬Û±Í¬…¬Û≈ô¶∏fl¬ ¬ı˛‰¬Ú±˚˛,
¸—·œÓ¬-’øˆ¬Ò±Ú ¬ı˛‰¬Ú±˚˛ ¤¬ı— ¸—·œÓ¬-¸˜±À˘±‰¬fl¬À¬ı˛ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ¢∂ÀLö¬ı˛ Œé¬ÀS›º ¤Ó¬ƒ¸ÀM3›, ø˜Î¬◊øÊÀfl¬±˘øʬı˛ ˜”˘ ά◊ÀV˙… øÚø˝Ó¬
¬ı˛À˚˛ÀÂ√ ¸±—·œøÓ¬fl¬ ¬ı˛‰¬Ú±ø˙Àä¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬Û”Ì« :±Ú±Ài§¯∏À̺ Œ˚À˝Ó≈¬ Ó¬±¬ı˛ ¸Àe ¸—·œÓ¬-¬Ûø¬ı˛À¬ı˙fl¬, Œ|±Ó¬± ¤¬ı— ¸—·œÓ¬-‹øÓ¬˝±ø¸fl¬À¬ı˛ ¤fl¬È¬±
’ø¬ıø2Âiß ¸•Ûfl«¬ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ºíí

 øSê˚˛±Rfl¬ ¸—·œÀÓ¬ ¸—·œÓ¬ø¬ı…± ¬Û±Àͬ¬ı˛ ά◊¬ÛÀ˚±ø·Ó¬± (Utility of studying Musicology in

Practical Music) :
√õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏« ¸—·œÓ¬Àfl¬ ¬Û=˜ Œ¬ıÀ¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê fl¬¬ı˛± ˝À˚˛øÂ√˘º √õ∂ÀÓ¬…fl¬ Œ¬ıÀ¬ı˛ ≈øȬ øfl¬ Ô±Àfl¬º ¤fl¬øȬÀfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ ë:±Úfl¬±Gí
¤¬ı— ’¬Û¬ı˛øȬ ˝À2 ëøSê˚˛±fl¬±Gíº Δ¬ıøfl¬-˚≈À· :±Úfl¬±ÀG¬ı˛ ‰¬‰«¬± fl¬¬ı˛ÀÓ¬Ú ë¸Ó¬…^©Ü±í Ÿ¬ø¯∏·Ì [’Ô«±» ±˙«øÚfl¬·Ìº ¤“À¬ı˛˝◊ Œ¬ı˜La ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛
øÚ¬ı˛Ç≈˙ ’øÒfl¬±¬ı˛ øÂ√˘, ’Ú… fl¬±À¬ı˛±¬ı˛ Ú˚˛º ’¬Û¬ı˛¬ÛÀé¬, Δ¬ıøfl¬ ˚±·˚:±ø øSê˚˛±fl¬±ÀG¬ı˛ ’øÒfl¬±¬ı˛œ øÂ√À˘Ú ˚±ø:fl¬ ¬Û≈À¬ı˛±ø˝Ó¬·Ìº ¸≈Ó¬¬ı˛±—
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œé¬ÀS› [Œ˚À˝Ó≈¬ ¬Û=˜ Œ¬ı] √õ∂±‰¬œÚfl¬±À˘ ¸—·œÓ¬˙±À¶a¬ı˛ ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬±¬ı˛± ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ :±Úfl¬±G [’Ô«±¤û ¸—·œÓ¬ø¬ı…±] øÚÀ˚˛
‰¬‰«¬± fl¬¬ı˛ÀÓ¬Ú ¤¬ı— ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ øSê˚˛±fl¬±ÀG¬ı˛ ¸Àe ˚≈Mê øÂ√À˘Ú ·±˚˛fl¬ ¬ı±fl¬ › ÚÓ«¬fl¬·Ìº øfl¬c :±ÀÚ¬ı˛ ¸Àe øSê˚˛±¬ı˛ ø¬ıÀ¬ı˛±Ò ά◊¬Ûø¶öÓ¬
˝À˘ [’Ô«±» |n∏øÓ¬ › ¶ú‘øÓ¬¬ı˛ ø¬ıÀ¬ı˛±Ò ‚ȬÀ˘] √õ∂±‰¬œÀÚ¬ı˛± :±ÚÀfl¬˝◊ [’Ô«±» Œ¬ı ¬ı± |n∏øÓ¬Àfl¬˝◊] √õ∂±˜±Ì… ø˝À¸À¬ı ¢∂˝Ì fl¬¬ı˛ÀÓ¬Úº ¸—·œÀÓ¬¬ı˛
Œé¬ÀS› ¤˝◊ ¬ı…¬ı¶ö± ’±Ê› ¬Û‘øÔ¬ıœ¬ı˛ ¸¬ı«S √õ∂‰¬ø˘Ó¬ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º Œ˜±È¬ fl¬Ô± ˙±À¶a¬ı˛ ¸Àe øSê˚˛±¬ı˛ Œ˜˘¬ıgÚ ø‰¬¬ı˛fl¬±˘˝◊ fl¬±˜…º
¸—·œÓ¬Àfl¬ ˚ø ëø¬ı…±í ø˝¸±À¬ı ¢∂˝Ì fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝˚˛, Ó¬±¬ı˛ :±ÀÚ¬ı˛ øfl¬øȬ øSê˚˛±¬ı˛ ¸Àe ¸˜±Ú ˜˚«±±˚˛ ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬¬ı˛ÀÓ¬˝◊ ˝À¬ı ’±˜±À¬ı˛º
:±Ú ’Ê«ÀÚ¬ı˛ ¸Àe øÊ:±¸±, ’Ài§¯∏Ì, ø¬ıÀù≠¯∏Ì › ¸Ó¬…±¸Ó¬… øÚÌ«˚˛ ’ø¬ıÀ2Â…ˆ¬±À¬ı ÊøάˇÀ˚˛ Ô±Àfl¬º ø¬ı…±˘˚˛·Ó¬ ¸—·œÓ¬ø˙鬱¬ı˛ Œé¬ÀS
¤&ø˘ ’ø¬ıÀ2Â… ’eº ¸≈Ó¬¬ı˛±— ø¬ı…±˘˚˛, ˜˝±ø¬ı…±˘˚˛ ¤¬ı— ø¬ıù´ø¬ı…±˘˚˛·Ó¬ ¸—·œÓ¬ø˙鬱¬ı˛ ¬ı…±¬Û±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬ø¬ı…±¬ı˛ ‰¬‰«¬± ¬ı…Ó¬œÓ¬ ’±˜±À¬ı˛
·Ó¬…ôL√¬ı˛ ŒÚ˝◊º ø¬ıù´ø¬ı…±˘À˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ·À¬ı¯∏̱, √õ∂fl¬±˙Ú±, ¸—¬ı˛é¬Ì √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ &èQ ’±À¬ı˛±¬Û fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ¤˝◊
fl¬±ÊøȬ Œfl¬±ÀÚ±ˆ¬±À¬ı˝◊ ’Ú≈ᬱÀÚ¬ı˛ ά◊¬ÛÀ˚±·œ ø¬ıÀÚ±Úœ˚˛ ¸—·œÓ¬ø˙鬱 ±ÀÚ¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬Û±›˚˛± ¸y√√¬ı Ú˚˛º ¤øȬ ¸—·œÓ¬ø¬ı…± ‰¬‰«¬±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛±˝◊
¸y√√¬ıº ’Ú…øÀfl¬, øSê˚˛±Rfl¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œé¬ÀS› ëά◊ißÓ¬Ó¬¬ı˛ ¸—·±Ó¬ ¬Ûø¬ı˛À¬ı˙Ú±¬ı˛í ÊÚ… ø¬ı:±Úøˆ¬øMfl¬ ¸±—·œøÓ¬fl¬ :±Ú, ’Ô«±» ¸—·œÓ¬ø¬ı…±¬ı˛
:±Ú ‡≈¬ı˝◊ Êè¬ı˛œº

[¬7¬]
 Concept of Indian Gandharva Vidya and Nada Vidya :
¸—¶‘®Ó¬ ˆ¬±¯∏±˚˛ Œ˘‡± √õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ı¯∏œ«˚˛ ¸eœÓ¬˙±¶a ¢∂Lö&ø˘ÀÓ¬ ≈øȬ ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¬ıU˘ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ Œ‡± ˚±˚˛º ¤fl¬øȬ ·±g¬ı« ø¬ı…±
¬ı± ·±g¬ı«˙±¶a ¤¬ı— ’¬Û¬ı˛øȬ Ú±-ø¬ı…±º øfl¬c ‹¸¬ı √õ∂±‰¬œÚ ¢∂Lö&ø˘ÀÓ¬ ¤ ≈øȬ ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¸øͬfl¬ ¬ı…±‡…± Œ›˚˛± Ú± Ô±fl¬±ÀÓ¬ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘
Ú±Ú± ˜Ó¬Àˆ¬ ¤¬ı— ø¬ıw±øôL√ ¸‘ø©Ü ˝À˚˛ÀÂ√º
√õ∂±‰¬œÚfl¬±À˘ ë·g¬ı«í ʱøÓ¬ˆ≈¬Mê ¸eœÓ¬ ø¬ı¯∏˚˛fl¬ Œ˚Àfl¬±ÀÚ± ’±À˘±‰¬Ú±Àfl¬˝◊ ë·±g¬ı«í ¬ı± ·g¬ı« ʱøÓ¬ ¸‘©Ü ¬ı˛+À¬Û Œ¬ı±Á¬±ÀÚ± ˝Ó¬º ˆ¬¬ı˛Ó¬˜≈øÚ¬ı˛
ڱȬ…˙±À¶a [’±Ú≈˜±øÚfl¬ ø‡Ë–¬Û”– 200] ë·±g¬ı«í ¸•ÛÀfl«¬ ˚± ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√ Ó¬± ˝À2 ¤˝◊¬ı˛fl¬˜ñ
ë˚»Ó≈¬ Ó¬Laœfl‘¬Ó¬—À√õ∂±Mê— Ú±Ú±ÀÓ¬±…¸˜±|˚˛˜ƒº
·±g¬ı«ø˜øÓ¬ ӬʃÀ:˚˛— ¶§¬ı˛Ó¬±˘¬Û±|˚˛˜ƒºº
’Ó¬…Ô«ø˜©Ü— Œ¬ı±Ú±— Ó¬Ô± √õ∂œøÓ¬fl¬¬ı˛˜ƒ¬Û≈Ú–º
·g¬ı«±Ìø˜— ˚¶ú±»Ó¬¶ú±ƒ ·±g¬ı«˜≈‰¬…ÀÓ¬ºº
’¸» Œ˚±øÚˆ«¬À¬ı ·±S— ¬ıœÌ± ¬ı—˙ô¶∏ÕÔ¬ı ‰¬º
¤ÀÓ¬¬ı±Õ˜¬ı ¬ıp¬±ø˜ ø¬ıøÒ— ¶§¬ı˛¸˜≈øOÓ¬˜ƒººí
’Ô«±», Ú±Ú±√õ∂fl¬±¬ı˛ ’±ÀÓ¬±…¬ı±À…¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê Œ˚¸¬ı Ó¬Laœ¬ı±À…¬ı˛ fl¬Ô± ά¤˝◊ ¢∂ÀLö¬ˇ ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√, Ó¬± ¸¬ı˝◊ ¶§¬ı˛, Ó¬±˘ › ¬Û ’±|˚˛œ
·±g¬ı«-¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê ¬ıÀ˘ ʱÚÀ¬ıº Œ¬ıÓ¬±øÀ·¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ¤˝◊ ·±g¬ı«¸—·œÓ¬ Œ¬ıÓ¬±À¬ı˛ ˝◊øoÓ¬, ˜e˘±˚˛fl¬ ¤¬ı— √õ∂œøÓ¬fl¬¬ı˛º ¤˝◊
Œ˚ ·g¬ı«-ʱøÓ¬ ¸‘©Ü ¸—·œÓ¬, ¤Àfl¬˝◊ ·±g¬ı« ¬ıÀ˘º ¤¬ı˛ ά¬·±g¬ı«¸—·œÀÓ¬¬ı˛¬ˇ ά◊»¬ÛøM¶ö˘ ˝À2 ˜Ú≈¯∏…-Œ˝, ¬ıœÌ± ¤¬ı— ¬ı“±˙œº ¤˝◊ ά¬øÓ¬Ú√õ∂fl¬±¬ı˛¬ˇ
¶§¬ı˛¸˜”À˝¬ı˛ øÚ˚˛˜±¬ı˘œ ’±ø˜ ¬ıÌ«Ú± fl¬¬ı˛À¬ı±º ¶§¬ı˛, Ó¬±˘ › ¬Û±ø|Ó¬ ·±g¬ı«¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬ı˛+¬Û› øÓ¬Ú√õ∂fl¬±¬ı˛ ø¬ı…˜±Úº ¤˝◊ øÓ¬Ú√õ∂fl¬±¬ı˛
·±g¬ı«¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˘é¬Ì › fl¬±˚«› ’±ø˜ ¬ıÌ«Ú± fl¬¬ı˛À¬ı±º
ˆ¬¬ı˛Ó¬˜≈øÚ ëfl≈¬Ó¬¬Ûí √õ∂¸Àe ’±ÀÓ¬±…-¬ı±À…¬ı˛ [Striking Instruments] ’ôL√ˆ≈¬«Mê ¬ıœÌ±ø Ó¬Ó¬¬ı±À…¬ı˛ [String Instruments] ά◊À~‡
fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Ó¬± ¸¬ı˝◊ ¶§¬ı˛, ¬Û › Ó¬±˘±|˚˛œ ·±g¬ı«¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mêº Ó¬±¬ı˛ ˜±ÀÚ ˝À2Â, ·±g¬ı«¸—·œÓ¬ øÂ√˘ ¶§¬ı˛, Ó¬±˘ › ¬ÛÀ¬ı˛ ¸˜i§À˚˛
·øͬӬº ¸≈Ó¬¬ı˛±— ·±g¬ı« ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¬ı˛+¬Û› øÓ¬Ú√õ∂fl¬±¬ı˛ ˝ÀÓ¬ ¬ı±Ò…, ˚Ô±ñ[1] ¶§¬ı˛-√õ∂Ò±Ú ¶§¬ı˛±|˚˛œ ·±g¬ı«¸—·œÓ¬, [2] Ó¬±˘√õ∂Ò±Ú Ó¬±˘±|˚˛œ
·±g¬ı«¸—·œÓ¬, [3] ¬Û √õ∂Ò±Ú ¬Û±|˚˛œ ·±g¬ı«¸—·œÓ¬º ’¬ı˙… ¸¬ı ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜”À˘ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√ ëÚ±í ¬ı± ¶§¬ı˛, ˚± ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ˜ÀÓ¬ øÓ¬Ú√õ∂fl¬±¬ı˛,
˚Ô±ñ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ fl¬FʱӬ Ú±, Ó¬LaœÊ±Ó¬ ¬ıœÌ±¬ı˛ Ú±, ¤¬ı— Ù≈¬»fl¬±¬ı˛Ê±Ó¬ ¬ı“±˙œ¬ı˛ Ú±º
¤‡±ÀÚ ¤fl¬øȬ fl¬Ô± ø¬ıÀ˙¯∏ˆ¬±À¬ı ά◊À~‡… ¤˝◊ Œ˚, ˆ¬¬ı˛Ó¬˜≈øÚ ·±g¬ı«¸—·œÓ¬Àfl¬ Œ¬ıÓ¬±À¬ı˛ ˝◊øoÓ¬, ˜e˘±˚˛fl¬ › √õ∂œøÓ¬fl¬¬ı˛ ¬ı˛+À¬Û
Œ‚±¯∏̱ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ˜±Ò…À˜ ’±˜±À¬ı˛ ¬ı≈øÁ¬À˚˛ øÀ˘Ú ·±g¬ı«¸—·œÓ¬ Ò˜œ«˚˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ ¸—·œÓ¬ (Religious Music) øÂ√˘ ˚± Œfl¬±ÀÚ±ˆ¬±À¬ı˝◊
¸±Ò±¬ı˛Ì ˜±Ú≈À¯∏¬ı˛ ˜ÀÚ±¬ı˛:fl¬ ø¬ıÀÚ±Úœ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¬ı± Ê˘ƒ¸±¬ı˛¸—·œÓ¬ øÂ√˘ Ú±º Ò˜œ«˚˛ ¸—·œÓ¬ øÂ√˘ ¬ıÀ˘˝◊ Ó¬±¬ı˛ ‰¬‰«¬± ¬ı± ’Ú≈˙œ˘Ú ¤¬ı—
√õ∂À˚˛±· Œ¬ı-˜øμ¬ı˛±øÀÓ¬˝◊ ˝ÀÓ¬±º
·±g¬ı«¸—·œÓ¬Àfl¬ 똱·«í ¸—·œÓ¬ ¬ı˛+À¬Û› ’±‡…±ø˚˛Ó¬ fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º 똱·«í ¤˝◊ ˙søȬ¬ı˛ ’Ô« ’Ài§ø¯∏Ó¬º ’Ô«±», ˚± ’Ú≈¸g±Ú ¬ı± ·À¬ı¯∏̱¬ı˛
˜±Ò…À˜ ¸‘©Üº ‡≈¬ı ¸y√√¬ı √õ∂±‰¬œÚ ·±g¬ı«¸—·œÓ¬ ø¬ı:±Úøˆ¬øMfl¬ ˝›˚˛±¬ı˛ fl¬±¬ı˛ÀÌ˝◊ ¤˝◊¬ı˛fl¬˜ ¸—:±˚˛ ’±‡…±ø˚˛Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ’ÀÚÀfl¬ ˜ÀÚ
fl¬À¬ı˛Ú, ·±g¬ı«¸—·œÀÓ¬ Œ˚ Ó¬±˘¬ÛXøÓ¬ ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝ÀÓ¬±, Ó¬±ÀÓ¬ Ó¬±À˘¬ı˛ ’¬ı˚˛¬ı ¬ı± Œ˝ ŒÂ√±È¬ ¬ıάˇ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¬ı˛œøÓ¬ øÂ√˘º ’ÀÚfl¬È¬± ’±Ò≈øÚfl¬fl¬±À˘¬ı˛
ø¬ı˘ø•§Ó¬, ˜Ò… › ^n∏Ó¬ ˘À˚˛¬ı˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ˜ÀÓ¬±º ˜±·« Ó¬±À˘¬ı˛ ’Ô«±» ·±g¬ı« Ó¬±À˘¬ı˛ ¤˝◊ øÓ¬Ú√õ∂fl¬±¬ı˛ ¬ı˛+¬ÛÀfl¬ ¬ı˘± ˝ÀÓ¬± ˚Ô±SêÀ˜ñ
ø‰¬S˜±·«, ¬ı‘øM ¬ı± ¬ı±øÓ«¬fl¬ ˜±·« ¤¬ı— øé¬Ì˜±·«º ’Ô«±» Ó¬±À˘¬ı˛ ŒÂ√±È¬ ¬ı˛+¬Û, ˜±Á¬±ø¬ı˛ ¬ı˛+¬Û › ¬ıάˇ ¬ı˛+¬Ûº
·±g¬ı«¸—·œÀ¬ı˛ ˆ¬±¯∏± øÂ√˘ ¸—¶‘®Ó¬º ¤ÀÓ¬ Œfl¬±ÀÚ±¬ı˛+¬Û Ò±Ó≈¬ ¬ı± Ó≈¬flƒ¬ øÂ√˘ Ú±º Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÀÓ«¬ ë¬ıdí ˙søȬ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬¬ı˛± ˝ÀÓ¬±º
Œ˚˜Úñ¤fl¬ Ó≈¬Àfl¬¬ı˛ ·±ÚÀfl¬ ¤fl¬-¬ıdfl¬, ≈˝◊ Ó≈¬flƒ¬-Œfl¬ ≈˝◊ ¬ıdfl¬ ˝◊Ó¬…±øº ¸¬ı«±øÒfl¬ ’±È¬øȬ Ó≈¬flƒ¬ ¬ı± ë¬ıdí ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝ÀÓ¬±º ·±g¬ı«-Ó¬±À˘¬ı˛
¬Û ¬ı± ·œøÓ¬fl¬ø¬ıÓ¬±Àfl¬, ¬ı˛±·¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œé¬ÀS, ë’±øé¬ø5fl¬±í ¬ı˘± ˝ÀÓ¬±º ʱøÓ¬·±ÀÚ¬ı˛ Œé¬ÀS Œ˚˜Ú ¬ıd ¬ı˘± ˝ÀÓ¬±, ŒÓ¬˜øÚ ¬ı˛±··œÀÓ¬¬ı˛
Œé¬ÀS ë’±øé¬ø5fl¬±í ¬ı˘± ˝ÀÓ¬±º

[¬8¬]
 Ú±ø¬ı…±ºº
’±˜¬ı˛± ʱøÚ √õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏« Œ˘Ãøfl¬fl¬ ¸—·œÓ¬ ά¬’Ô«±» ¸±Ò±¬ı˛Ì ˜Ú≈¯∏…¸˜±ÀÊ ‰¬ø‰«¬Ó¬ ¸—·œÓ¬¬ˇ ≈í√õ∂fl¬±¬ı˛ øÂ√˘º ¤fl¬øȬÀfl¬ ¬ı˘±
˝ÀÓ¬± ·±g¬ı« ¬ı± ˜±·« ¸—·œÓ¬ ¤¬ı— ’¬Û¬ı˛øȬÀfl¬ ¬ı˘± ˝ÀÓ¬± Œ˙œ ¬ı± ’±=ø˘fl¬º Œ˙œ ¬ı± ’±=ø˘fl¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛› øÓ¬Ú√õ∂fl¬±¬ı˛ ¬ı˛+¬Û øÂ√˘º
˚Ô±ñ[fl¬] ’øˆ¬Ê±Ó¬ ¬ı± Ú±·ø¬ı˛fl¬, [‡] ¢∂±˜… ¤¬ı— [·] ά◊¬ÛʱӬœ˚˛º ’±˜±À¬ı˛ ’±À˘±‰¬… ø¬ı¯∏˚˛¬ıd ’øˆ¬Ê±Ó¬ ¬ı± Ú±·ø¬ı˛fl¬ ¸—·œÓ¬º
¤˝◊ ¸—·œÓ¬› øÂ√˘ ¬Û≈Ú¬ı˛±˚˛ øÓ¬Ú√õ∂fl¬±¬ı˛º ˚Ô±ñ[1] Ò˜œ«˚˛ ¬ı± ˜øμ¬ı˛±ø|Ó¬, [2] ¬ı˛¬ı±¬ı˛œ ¤¬ı— [3] ¬ı…¬ı¸±ø˚˛fl¬º
˜±·«¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˚±¬ıÓ¬œ˚˛ ˙±¶aœ˚˛ øÚ˚˛˜±¬ı˘œÀfl¬ Œ˚˜Ú ·±g¬ı« ˙±¶a ¬ı± ·±g¬ı«ø¬ı…± ¬ı˘± ˝ÀÓ¬±, ŒÓ¬˜øÚ Œ˙œ ’øˆ¬Ê±Ó¬¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˚±¬ıÓ¬œ˚˛
øÚ˚˛˜±¬ı˘œÀfl¬ Ú±ø¬ı…±¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê fl¬¬ı˛± ˝ÀÓ¬±º ¤˝◊ fl¬±¬ı˛ÀÌ Î¬◊M¬ı˛ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ’ÀÚfl¬ ÒËn∏¬Û·±ÀÚ ÚÀ¬ı˛ √õ∂˙—¸± fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º ˜Ó¬e ˜≈øÚ
¬ı˛ø‰¬Ó¬ ë¬ı‘˝ÀV˙œí ¢∂ÀLö [ø‡Ëø©Ü˚˛ 5˜-6ᬠ˙Ó¬±sœ] Ú± ¸•ÛÀfl«¬ ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√  .
ëÚ Ú±ÀÚ ø¬ıÚ± ·œÓ¬— Ú Ú±ÀÚ ø¬ıÚ± ¶§¬ı˛±–ºº
Ú± Ú±ÀÚ ø¬ıÚ± Ú‘M— Ó¬¶ú±iß±±Rfl¬— Ê·»º
Ú±¬ı˛+¬Û– ¶ú‘ÀÓ¬± ¬ıËp¬± Ú±¬ı˛+À¬Û± ÊÚ±«Ú–ºº
Ú±¬ı˛+¬Û± ¬Û¬ı˛± ˙øMêÚ«±¬ı˛+À¬Û± ˜À˝ù´¬ı˛–º
˚≈Mê— ¬ıËp¬Ì– ¶ö±Ú— ¬ıËp¬¢∂øLö( ¸– ¶ú‘M–ºº
Ó¬iúÀÒ… ¸—ø¶öÓ¬– √õ∂±Ì– √õ∂±Ì±ƒ ¬ıø˝ê ¸˜≈·˜–º
¬ıø˝ê ˜±èÓ¬¸—À˚±·±iß±– ¸˜≈¬Ûʱ˚˛ÀÓ¬
Ú±±≈»¬Û…ÀÓ¬ ø¬ıμ≈Ú«±» ¸¬ı«— ‰¬ ¬ı±0˚˛˜ƒºí
’Ô«±», Ú± øˆ¬iß ·œÓ¬ ¸•Û±øÓ¬ ˝˚˛ Ú±, Ú± ¬ı…Ó¬œÓ¬ ¶§¬ı˛øÚÌ«˚˛¸y√√¬ı Ú˚˛º Ú±À¬ı˛ ¸˝À˚±ø·Ó¬± ¬ı…øÓ¬À¬ı˛Àfl¬ Ú‘Ó¬… ’Ú≈øá¬Ó¬ ˝ÀÓ¬
¬Û±À¬ı˛ Ú±º ¸¬ı øfl¬ ŒÔÀfl¬˝◊ ¤˝◊ Ê·» Ú±±Rfl¬ ¬ı˛+À¬Û √õ∂øÓ¬ˆ¬±Ó¬ ˝˚˛º ¬ıËp¬±Ú± ¬ı˛+À¬Û ¶ú‘Ó¬ ˝Ú, ÊÚ±«Ú Ú±¶§¬ı˛+¬Û, ¬Û¬ı˛±˙øMê Ú±¬ı˛+¬Û±¬ ,
˜À˝ù´¬ı˛› Ú±¬ı˛+¬Ûº ˚±Àfl¬ ¬ıËp¬±¬ı˛ ¶ö±Ú ¬ı± ¬ıËp¬¢∂øLö ¬ı˘± ˝˚˛, Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÒ… √õ∂±Ì¸—ø¶öÓ¬ ˝À˚˛ ’±ÀÂ√º √õ∂±Ì ŒÔÀfl¬ ¬ıø˝ê¸˜≈ƒ·Ó¬ ˝À2º
¬ıø˝ê ˚‡Ú ˜±èÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe ¸—˚≈Mê ˝˚˛, Ó¬‡Ú Ú±À¬ı˛ ά◊»¬ÛøM ‚ÀȬº

 Essential components of Indian Musicological texts [ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬˙±À¶a¬ı˛ ’¬Ûø¬ı˛˝±˚«

ά◊¬Û±±Ú]  .
¬Û‘øÔ¬ıœ¬ı˛ √õ∂±‰¬œÚÓ¬˜ Œ˙&ø˘¬ı˛ ˜ÀÒ… ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ı¯∏«˝◊ ¤fl¬˜±S Œ˙, Œ˚‡±ÀÚ ’øÓ¬ √õ∂±‰¬œÚfl¬±˘ ŒÔÀfl¬˝◊, ˙Ó¬±sœ¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ˙Ó¬±sœ ˚±¬ı»,
¬ıUø¬ıÒ ¸—·œÓ¬˙±À¶a¬ı˛ ¢∂Lö ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛ ’±¸ÀÂ√º ˝◊ά◊À¬ı˛±¬Û ¤¬ı— ’Ú…±Ú… ¬Û±(±Ó¬… ŒÀ˙ ’±Ò≈øÚfl¬ ˚≈À· ’¸—‡… ¸—·œÓ¬˙±À¶a¬ı˛ ¢∂Lö
¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝ÀÓ¬ Œ‡± Œ·À˘› √õ∂±‰¬œÚ ¤¬ı— ˜Ò…˚≈À· ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ˜Ó¬Ú ¤Ó¬ ¢∂Lö ’±¬ı˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝˚˛øÚº ¤˝◊ ‚Ȭڱ˝◊ √õ∂˜±Ì fl¬À¬ı˛ Œ˚, ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ı¯∏«˝◊
¬Û‘øÔ¬ıœ¬ı˛ √õ∂Ô˜ Œ˙ Œ˚‡±ÀÚ ¸—·œÓ¬˙±¶a ¬ı± ¸—·œÓ¬ø¬ı:±ÀÚ¬ı˛ ‰¬‰«¬±˚˛ ‰¬¬ı˛˜ ø˙‡À¬ı˛ Œ¬ÛÓÀÂ√øÂ√˘º
’øÓ¬ √õ∂±‰¬œÚ fl¬±˘ ŒÔÀfl¬˝◊ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏« ¸—·œÓ¬˙±¶a ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ¤fl¬È¬± ‹øÓ¬˝… ¬ı± Ò±¬ı˛± ’Ú≈¸‘Ó¬ ˝À˚˛ ’±¸ÀÂ√, ˚± ˜Ò…˚≈À·¬ı˛ ¬Û”¬ı«fl¬±˘
¬Û˚«ôL√ ’Ô«±» ø‡Ë©Üœ˚˛ 15˙ ˙Ó¬fl¬ ¬Û˚«ôL√ √õ∂‰¬ø˘Ó¬ øÂ√˘º øfl¬c ˜Ò…˚≈· ŒÔÀfl¬ Œ¸˝◊ ‹øÓ¬À˝…¬ı˛ øfl¬Â√≈Ȭ± ¬ı…Ó¬…˚˛ ‚ÀȬº ’±¬ı±¬ı˛ ’©Ü±˙
˙Ó¬Àfl¬¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ŒÔÀfl¬ ˜Ò…˚≈·œ˚˛ Ò±¬ı˛±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ‚ÀȬ ¸—·œÓ¬˙±À¶a¬ı˛ ¢∂Lö&ø˘ Δ¬ı:±øÚfl¬ ‘ø©Ü ’Ú≈˚±˚˛œ ’±À˘±‰¬Ú±Rfl¬ ¬ı± ø¬ıÀù≠¯∏̱Rfl¬
˝À˚˛ ¬ÛÀάˇº
√õ∂±‰¬œÚfl¬±À˘ ¸—·œÓ¬ øÓ¬Ú ø¬ıˆ¬±À·¬ı˛ ¸˜i§À˚˛ ·øͬӬ øÂ√˘, ˚Ô±ñ·œÓ¬, ¬ı±… › ÚÓ«¬Úº ¸≈Ó¬¬ı˛±— √õ∂±‰¬œÚ ¸—·œÓ¬˙±¶a ¤˝◊ øÓ¬ÚøȬ
˜≈‡… ά◊¬Û±±ÀÚ ·øͬӬ øÂ√˘º ¤˝◊ ¸±—·œøÓ¬fl¬ Ò±¬ı˛± øÓ¬ÚøȬ¬ı˛ ¸±Ò±¬ı˛Ì (Common) ά◊¬Û±±Ú ˝À2 ëÚ±í ¬ı± ¸±—·œøÓ¬fl¬ Ò√ıøÚº Ú±À¬ı˛
’ôL√ˆ≈¬«Mê ˝À2Âñ¶§¬ı˛, |n∏øÓ¬, ¢∂±˜, ˜”2«ڱ, Ó¬±Ú [qX › fl”¬È¬ Ó¬±Ú], ’˘—fl¬±¬ı˛ ˝◊Ó¬…±øº Ú±À¬ı˛ ¤˝◊ ø¬ı¯∏˚˛&ø˘ ¶§¬ı˛±Ò…±À˚˛¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê
¬ıÀ˘ øÓ¬Ú ˚≈À·˝◊ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬˙±À¶a¬ı˛ ¤øȬÀfl¬ √õ∂Ô˜ ά◊¬Û±±Ú ¬ı˛+À¬Û ¶§œfl‘¬Ó¬º √õ∂±‰¬œÚfl¬±À˘ ·œÀÓ¬¬ı˛ ¸≈¬ı˛ ø˝¸±À¬ı ëʱøÓ¬í ¤¬ı— ë¬ı˛±·í
¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝ÀÓ¬±º øfl¬c ëʱøÓ¬í Ú±˜fl¬ ¸≈¬ı˛-fl¬±Í¬±À˜± øÂ√˘ ø¶ö¬ı˛-¶§¬ı˛ [’Ô«±» ¢∂±˜-¶§¬ı˛] ¤¬ı— Ó¬±˘-√õ∂Ò±Ú › Â√μ±ø|Ó¬º Ó¬±˝◊, √õ∂±‰¬œÚfl¬±À˘

[¬9¬]
¶§¬ı˛±Ò…±À˚˛ ʱøÓ¬¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º ¸≈Ó¬¬ı˛±— ¶§¬ı˛±Ò…±À˚˛¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛ ά◊¬Û±±Ú ˝À˘± ¬ı˛±·±Ò…±˚˛º ¤˝◊ ’Ò…±À˚˛ ≈í¬ı˛fl¬˜ ¬ı˛±À·¬ı˛
’±À˘±‰¬Ú± Ô±Àfl¬, ˜±·«-¬ı˛±· ¬ı± ·±g¬ı« ¬ı˛±·, ¤¬ı— ’±=ø˘fl¬ ¬ı± Œ˙œ-¬ı˛±·º ˜±·«-¬ı˛±À·¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ ¬ÛÀ¬ı˛ ’Ô«±» ’±øé¬ø5fl¬±¬ı˛ ά◊±˝¬ı˛Ì
Ô±Àfl¬º
Ó‘¬Ó¬œ˚˛ ά◊¬Û±±Ú ˝À2 ¸±—·œøÓ¬fl¬ ¬ı˛‰¬Ú± ¬ı± √õ∂¬ıgº ¤øȬ ˝À2 ·œÓ¬-√õ∂¬ıg, ˚± ’±=ø˘fl¬ ¬ı± ëŒ˙œí ’øˆ¬Ê±Ó¬ ’Ô«±» Ú±·ø¬ı˛fl¬
¬ı˛±·±ø|Ó¬-·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û˚«±À˚˛¬ÛÀάˇº ¬ı˛±·±ø|Ó¬ (Melodic) ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û ¸—Sê±ôL√ ’±À˘±‰¬Ú± Ô±fl¬À˘› ¬ÛÀ¬ı˛ ά◊±˝¬ı˛Ì Ô±Àfl¬ Ú±º fl¬±¬ı˛Ì Œ˙œ
¬ı± ’±=ø˘fl¬ ·±Ú ˝›˚˛±¬ı˛ fl¬±¬ı˛ÀÌ, ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ Ú±Ú± √õ∂±ÀôL√ ’¸—‡… ¬ı˛±·±ø|Ó¬ ’±=ø˘fl¬ ¬ı±¯∏±˚˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¬ÛÀ¬ı˛ ά◊±˝¬ı˛Ì Œ›˚˛± ¬ı±ô¶∏ø¬ıfl¬
fl¬±¬ı˛ÀÌ ¸y√√¬ı Ú˚˛º ’±¬ı±¬ı˛ ·±g¬ı« ¬ı± ˜±·« ¸—·œÓ¬ Ó¬±˘ › Â√μ √õ∂Ò±Ú ˝›˚˛±¬ı˛ èÌ Ó¬±˘-’Ò…±À˚˛¬ı˛ ά◊¬Û±±ÀÚ ·±g¬ı« ¬ı± ˜±·«-·œÀÓ¬¬ı˛
’±À˘±‰¬Ú± Ô±Àfl¬º
‰¬Ó≈¬Ô« ά◊¬Û±±Ú ˝À2 ¬ı˛±·, ʱøÓ¬ √õ∂ˆ‘¬øÓ¬¬ı˛ ˙±¶aœ˚˛ ¸≈¬ı˛fl¬±Í¬±À˜±º ¬ı˛±· ≈í√õ∂fl¬±¬ı˛ñ·±g¬ı« ¬ı± ˜±·« ¬ı˛±· ¤¬ı— Œ˙œ ¬ı± ’±=ø˘fl¬
¬ı˛±·º ¤˝◊ ≈í√õ∂fl¬±¬ı˛ ¬ı˛±À·¬ı˛ ˘é¬Ì ¬ı± Δ¬ıø˙©Ü… ¸eœÓ¬˙±À¶a ¬ıÌ«Ú± fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¬ı˛œøÓ¬ ’±ÀÂ√º ¤Â√±Î¬ˇ±› ’±À¬ı˛fl¬√õ∂fl¬±¬ı˛ √õ∂±‰¬œÚ ·±g¬ı« ¸≈¬ı˛fl¬±Í¬±À˜±
øÂ√˘, Ó¬±Àfl¬ ¬ı˘± ˝Ó¬ ʱøÓ¬º ʱøÓ¬¬ı˛ ˘é¬Ì&ø˘ Ó¬»¸˝ ·±ÀÚ¬ı˛ ¶§¬ı˛ø˘ø¬Û ¸À˜Ó¬ ά◊±˝¬ı˛Ì Œ›˚˛± ˝Ó¬ √õ∂±‰¬œÚ ¸eœÓ¬ ˙±À¶a¬ı˛ ¢∂ÀLöº
√õ∂±‰¬œÚ ¸eœÓ¬˙±¶a ¬ı˛‰¬Ú±¬ı˛ ¬Û=˜ ά◊¬Û±±Ú ˝À2 ¬ı±…±Ò…±˚˛, ˚±ÀÓ¬ √õ∂±‰¬œÚ Ó¬Ó¬ ¬ı±…, ¸≈ø¯∏¬ı˛ ¬ı±…, ‚Ú¬ı±… ¤¬ı— ’±ÚX¬ı±À…¬ı˛
‰¬‰«¬± Ô±Àfl¬º ¤Â√±Î¬ˇ±› Ô±Àfl¬ ‹ ¬ı±…˚La&ø˘¬ı˛ ¬ı±Ú√õ∂øSê˚˛±º

 Conception of Natya Shastra, Brihaddeshi, Sangeet Ratnakar, Swaramela

Kalanidhi

 Natya Shastra [ڱȬ…˙±¶a]

ˆ¬¬ı˛Ó¬˜≈øÚ¬ı˛ ëڱȬ…˙±¶aí ڱȬÀfl¬¬ı˛ øfl¬ ŒÔÀfl¬ ’±øefl¬ ¸•§Àg Œ˚˜Ú ¤fl¬øȬ √õ∂Ò±Ú ¤¬ı— √õ∂Ô˜ √õ∂±˜±øÌfl¬ ¢∂Lö ŒÓ¬˜øÚ √õ∂Ò±ÚÓ¬˜ ¸eœÓ¬
˙±¶aº
¬ı±¬ı˛ ˝±Ê±¬ı˛ Œù≠±fl¬ øÚÀ˚˛ ’±‰¬±˚«… ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ëڱȬ…˙±¶aí ¸•Û”Ì« øÂ√˘º ¬ÛÀ¬ı˛ ˜±S Â√˚˛ ˝±Ê±¬ı˛ Œù≠±fl¬ øÚÀ˚˛ ¤˝◊ ¢∂Lö ’±R√õ∂fl¬±˙ fl¬À¬ı˛º
ڱȬÀfl¬¬ı˛ ’e ø˝À¸À¬ı ¬ı± ڱȬÀfl¬¬ı˛ ¸˝±˚˛fl¬¬ı˛+À¬Û ˆ¬¬ı˛Ó¬ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
ëڱȬ…˙±¶aí ¢∂Lö 36-øȬ [˜Ó¬±ôL√À¬ı˛ 37øȬ] ’Ò…±À˚˛ ø¬ıˆ¬Mêº Ó¬À¬ı 28 ŒÔÀfl¬ 33 ’Ò…±˚˛&ø˘˝◊ ø¬ıÀ˙¯∏ˆ¬±À¬ı ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛
¬ı˝Ú fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ øˆ¬øM √õ∂døÓ¬ÀÓ¬ ¤˝◊ ¸eœÓ¬±À˘±‰¬Ú± ’Ó≈¬˘Úœ˚˛º
ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ¸˜À˚˛ Δ¬ıøfl¬ Ó¬Ô± ¸±˜·±ÀÚ¬ı˛ √õ∂‰¬˘Ú ¸±˜À¬ıÀ¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸œ˜±¬ıX øÂ√˘, Ó¬±˝◊ ø¬ıÀ˙¯∏ fl¬À¬ı˛ øÓ¬øÚ Ú±È¬…˙±À¶a ˜±·« › ’øˆ¬Ê±Ó¬
Œø˙ ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ øÀ˚˛ÀÂ√Úº ˜±·«Àfl¬ ë·±g¬ı«í ’±‡…± øÀ˚˛ øÓ¬øÚ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú, ·±g¬ı« ¸‘ø©Ü ˝À˚˛ÀÂ√ ·±Ú Ó¬Ô± ¸±˜·±Ú ŒÔÀfl¬º ·±g¬ı«
·±Ú øÓ¬Ú ¬ı˛fl¬˜  . ¶§¬ı˛, Ó¬±˘ › ¬Û±Rfl¬º øÓ¬øÚ 18øȬ ʱøÓ¬, ‰¬±¬ı˛ Œ|Ìœ¬ı˛ ·±Ú, Ò±lÓ≈¬, ’˘Ç±¬ı˛ √õ∂ˆ‘¬øÓ¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ øÀ˚˛ÀÂ√Ú. ¯∏άˇÊ±ø
¸±Ó¬ ¶§¬ı˛ Â√±Î¬ˇ± ¬ı±œ, ¸—¬ı±œ, ’Ú≈¬ı±œ › ø¬ı¬ı±œ ¶§¬ı˛ ά◊ø~ø‡Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ¢∂±˜ ˜±S ≈øȬ, ¯∏άˇÊ › ˜Ò…˜  . 댬ZÃ
¢∂±À˜Ã ¯∏άˇÀʱ ˜Ò…˜À(øÓ¬íº ·±g±¬ı˛ ¢∂±À˜¬ı˛ √õ∂‰¬˘Ú ¸˜±Ê ŒÔÀfl¬ Ó¬‡Ú Œ˘±¬Û Œ¬ÛÀ˚˛øÂ√˘ Œ¬ı±Á¬± ˚±˚˛º ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ˜ÀÓ¬ |n∏øÓ¬¸—‡…±
22øȬ  . ëÓ¬S±ø|Ó¬± ¬Z±ø¬ı—˙øÓ¬–í [28˚22] ¤¬ı— ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ |n∏øÓ¬ ¸—‡…±¬ı˛ Œ˚ ø¬ıˆ¬±À· ¯∏άˇÊ±ø ¸±Ó¬ ¶§¬ı˛ ’±ÀÂ√, øͬfl¬ Œ¸˝◊ ˆ¬±À¬ı˝◊
øÓ¬øÚ |n∏øÓ¬ øÚÌ«˚˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú, ˚Ô± 4˚3˚2˚4˚4˚3˚2º ˆ¬¬ı˛Ó¬ ¢∂±˜ ’Ú≈¸±À¬ı˛ |n∏øÓ¬¬ı˛ Ú±˜ ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº øÓ¬øÚ Ú±È¬…˙±À¶a ʱøÓ¬&ø˘¬ı˛
˙øȬ ˘é¬À̬ı˛› ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
ˆ¬¬ı˛Ó¬, ’±ø‰«¬fl¬, ·±øÔfl¬ √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ Δ¬ıøfl¬ ¶§À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÓ¬± ¤fl¬¶§¬ı˛, ø¬Z¶§¬ı˛, øS¶§¬ı˛, ‰¬Ó≈¬–¶§¬ı˛, ¬Û=¶§¬ı˛, ¯∏ȃ¬¶§¬ı˛ › ¸5¶§À¬ı˛¬ı˛ ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
ˆ¬¬ı˛Ó¬ ʱøÓ¬&ø˘¬ı˛ ˆ¬±¬ı ¤¬ı— ¬ı˛À¸¬ı˛› ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ øÀ˚˛ÀÂ√Úº Ó¬±Â√±Î¬ˇ± ˜±·Òœ, ’Ò«˜±·Òœ, ¸—ˆ¬±ø¬ıÓ¬± › ¬Û‘Ô≈˘± ¤˝◊ ‰¬±¬ı˛ ¬ı˛fl¬˜ ·œøÓ¬¬ı˛›
øÓ¬øÚ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ øÀ˚˛ÀÂ√Úº

[¬10¬]
 Birhaddeshi [¬ı‘˝ÀV˙œ]
˜Ó¬Àe¬ı˛ ë¬ı‘˝ÀV˙œí ¤˜Ú ¤fl¬øȬ ¢∂Lö ˚±ÀÓ¬ ’±˜¬ı˛± ·±g¬ı« ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ÌÓ¬ ’¬ı¶ö±˚˛ Œ¬ÛÓÀÂ√ ˚±˝◊º ¬Û”À¬ı«¬ı˛ ˙±¶aœÀ¬ı˛ Ó¬ÀM3¬ı˛ ¸Àe
øÓ¬øÚ ’Ó¬…ôL√ øÚø¬ıάˇˆ¬±À¬ı ˚≈Mêº ¢∂ÀLö ’ÀÚÀfl¬¬ı˛ Ú±˜˝◊ ά◊À~‡ fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º ˙±¶aœÀ¬ı˛ ’±À˘±ø‰¬Ó¬ ʱøÓ¬¬ı˛±·, ¢∂±˜¬ı˛±·, ˆ¬±¯∏±¬ı˛±· Ú±Ú±ˆ¬±À¬ı
¬ı…¬ı˝±À¬ı˛¬ı˛ fl¬Ô± ¬ı˘¬ı±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ˝◊øÚ ¬ıU Œø˙¬ı˛±· √õ∂À˚˛±À·¬ı˛ ¸g±Ú øÀ˚˛ÀÂ√Úº ’Ô«±» ¸eœÀÓ¬ ¬ıU ¸—¶‘®øÓ¬¬ı˛ Ò±¬ı˛± ¤À¸ ø˜À˙ÀÂ√º ˜Ó¬e
¬Û”À¬ı«¬ı˛ ¸eœÓ¬ ˙±¶aœÀ¬ı˛ ¬ı˛‰¬Ú± ŒÔÀfl¬ ά◊¬Û±±Ú ¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛ ¶§fl¬œ˚˛ ˜Ó¬±˜Ó¬ ¬ı…Mê fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº 22øȬ |n∏øÓ¬ Â√±Î¬ˇ± øÓ¬Ú ¢∂±À˜¬ı˛ 66øȬ
|n∏øÓ¬, ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛˝◊ ’Ú≈¬ı˛+¬Ûº Ó¬±Â√±Î¬ˇ± Ú±, ¶§¬ı˛, ¶§¬ı˛øÚÌ«˚˛, ˜”Â√«Ú±, Ó¬±Ú, ¬ıÌ«, ’˘—fl¬±¬ı˛, ˆ¬±¯∏±˘é¬Ì, ¬ı˛±·˘é¬Ì ¬ıÌ«Ú± ’±fl¬¯∏«Ìœ˚˛º Ó¬±Â√±Î¬ˇ±
øÓ¬øÚ Ê±øÓ¬, ¢∂˝, ’—˙, ·œÓ¬ √õ∂ˆ‘¬øÓ¬¬ı˛ ¬ıÌ«Ú±› fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ’±ø‰«¬fl¬, ·±øÔfl¬ › ¸±ø˜fl¬À|ø̬ı˛ ·±Ú&ø˘¬ı˛ Ú±À˜±À~‡ fl¬¬ı˛ÀÓ¬› øÓ¬øÚ Œˆ¬±À˘ÚøÚº
¢∂±À˜¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ øÀÓ¬ ø·À˚˛ øÓ¬øÚ ˆ¬¬ı˛Ó¬Àfl¬ ’Ú≈¸¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú ¤¬ı— øÓ¬øÚ ¯∏άˇÊ › ˜Ò…˜ ¢∂±À˜¬ı˛ ˜±S ’øô¶∏Q ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
Ó¬±Ú&ø˘¬ı˛ ά◊À~‡ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ø·À˚˛ øÓ¬øÚ ’ø¢üÀ©Ü±˜, ¬ı±ÊÀ¬Û˚˛, Œ¯∏±Î¬ˇ˙œ, ¬ı˛±Ê¸”˚˛, ø¬ıù´øÊ» √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ Ó¬±ÀÚ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ øÀ˚˛ÀÂ√Úº ’Ô«±» ’±À˘±‰¬Ú±¬ı˛
Œ˜Ãø˘fl¬Ó¬± ’±ÀÂ√ ¬ı˛±À·¬ı˛ ¬ı±œQ › ¸—¬ı±œÀQ¬ı˛ ¬ı…±‡…±˚˛, ¶§¬ı˛ ’øÒᬱSœ Œ¬ıÓ¬±¬ı˛ ά◊À~‡, ˜”Â√«Ú±¬ı˛ Δ¬ıø˙©Ü… ¬ıÌ«Ú±˚˛, ‰¬±¬ı˛ ¬ı˛fl¬À˜¬ı˛ ¬ıÀÌ«¬ı˛
¬Ûø¬ı˛‰¬À˚˛ [¶ö±˚˛œ, ¸=±¬ı˛œ, ’±À¬ı˛±˝œ, ’¬ıÀ¬ı˛±˝œ] › ·œøÓ¬ ø¬ıˆ¬±À· [˜±·Òœ, ’Ò«˜±·Òœ, ¸y√√±ø¬ıÓ¬±, ¬Û‘Ô≈˘±]º
ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ’Ú≈¸¬ı˛ÀÌ ’±Í¬±¬ı˛øȬ ʱøÓ¬¬ı˛±À·¬ı˛ ˘é¬Ì ¤¬ı— ¬ı˛±·˙Às¬ı˛ ¬ı…±‡…±ÀÓ¬ ¬ı˛±· ’ÀÔ« ë¬ı˛?Àfl¬± ÊÚø‰¬M±Ú±—í ¤˜Úˆ¬±À¬ı ά◊À~‡ ¬Û”À¬ı«
¬Û±›˚˛± ˚±˚˛ Ú±º ¢∂±˜¬ı˛±· ŒÔÀfl¬ ˆ¬±¯∏±¬ı˛±·, ˆ¬±¯∏±¬ı˛±· ŒÔÀfl¬ ø¬ıˆ¬±ø¯∏Ó¬±, ø¬ıˆ¬±ø¯∏Ó¬± ŒÔÀfl¬ ’ôL√¬ı˛ˆ¬±¯∏± ¬ı˛±· ø¬ıÀù≠¯∏Ìœ ¸˜±Ò± fl¬À¬ı˛ ˜Ó¬e
73øȬ Œø˙ ¬ı˛±À·¬ı˛ ¬ıÌ«Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Œø˙ √õ∂¬ıg&À˘± Â√±Î¬ˇ± Œø˙ ¤˘± √õ∂¬ıÀg¬ı˛ fl¬Ô±› ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ˜Ó¬eº
¸¬ıÀ˙À¯∏ ¤fl¬Ô±˝◊ ¬ı˘± ¬ı˛fl¬±¬ı˛ Œ˚ ˜Ó¬eÀfl¬ øÚÀ˚˛˝◊ ˚ø ·±g¬ı« ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ˚≈À·¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¸˜±ø5 ø‰¬ôL√± fl¬¬ı˛± ˚±˚˛ Ó¬±˝À˘ Ó“¬±Àfl¬ øÚÀ˚˛
ÚÓ≈¬Ú ˚≈À·¬ı˛ ¸”‰¬Ú± ˝À˚˛ÀÂ√ ¤fl¬Ô±› ¬ı˘± ‰¬À˘º ˜Ó¬Àe¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ŒÔÀfl¬˝◊ Ó¬±˝◊ ¬ı˛±· ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ˚≈À·¬ı˛ Œ·±Î¬ˇ±¬ÛMÚ ’Ú≈˜±Ú fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º

 Sangeet Ratnakar [¸eœÓ¬ ¬ı˛P±fl¬¬ı˛]

˙±e«À¬ı √õ∂̜Ӭ ë¸eœÓ¬ ¬ı˛P±fl¬¬ı˛í √õ∂±˜±øÌfl¬ ¤¬ı— ¸eœÓ¬ Ê·ÀÓ¬ ¤fl¬øȬ ’˜”˘… ¬ı˛Pø¬ıÀ˙¯∏/ ˙±e«À¬ı ’øˆ¬Ê±Ó¬ Œø˙ ¸eœÀÓ¬¬ı˛˝◊
ø¬ıÀ˙¯∏ˆ¬±À¬ı ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú › ’±À˘±‰¬Ú±˚˛ øÓ¬øÚ ˆ¬¬ı˛Ó¬ › ˜Ó¬Àe¬ı˛ ¬Û±—fl¬ ’Ú≈¸¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº øÓ¬øÚ ë¸eœÓ¬ ¬ı˛P±fl¬¬ı˛í ¢∂LöÀfl¬
¸±Ó¬øȬ ’Ò…±À˚˛ ˆ¬±· fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Œ˚˜Ú ¶§¬ı˛·Ó¬±Ò…±˚˛, ¬ı˛±·ø¬ıÀ¬ıfl¬±Ò…±˚˛, √õ∂fl¬œÌ«fl¬±Ò…±˚˛, √õ∂¬ıg±Ò…±˚˛, Ó¬±˘±Ò…±˚˛, ¬ı±…±Ò…±˚˛ › ÚÓ«¬Ú±Ò…±˚˛º
¤˝◊ ¸¬ı ’Ò…±À˚˛ ˙±e«À¬ı ¶§¬ı˛, ¬ı˛±·, Ó¬±˘, √õ∂¬ıg, ¬ı±…, Ú‘Ó¬… ¸•§Àg ø¬ı˙ˆ¬±À¬ı ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Ò√ıøÚ, Ú±, |n∏øÓ¬, ¶§¬ı˛, ¬ı±fl¬…±—˙
› ¸eœÓ¬±—À˙¬ı˛ fl¬Ô± ¬ı˘±¬ı˛ ¬Û¬ı˛ ˙±e«À¬ı ¸eœÓ¬ ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬±ñ…¬ı±À¤û˚˛fl¬±¬ı˛í ¤¬ı˛ ˘é¬Ì¯∏ ·±˚˛Àfl¬¬ı˛ Œ±¯∏-&Ì › ·œÀÓ¬¬ı˛ Œ±¯∏ &Ì ¸•§Àg
¬ıÀ˘ÀÂ√Úº
˙±e«À¬ı ‰¬±¬ı˛øȬ ¶§¬ı˛¸±ÒÚ±¬ı˛ fl¬Ô± ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ¬ı±œ, ¸˜¬ı±œ, ’Ú≈¬ı±œ ¤¬ı— ø¬ı¬ı±œ ¸•ÛÀfl«¬› Ó“¬±¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± ’±ÀÂ√º ·œÓ¬
√õ∂¸e ˙±e«À¬ı qX, øˆ¬iß±, Œ·Ãάˇœ, Œ¬ı¸¬ı˛± › ¸±Ò±¬ı˛Ìœ ¤˝◊ ¬Û“±‰¬ √õ∂fl¬±¬ı˛ ·œøÓ¬ ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ ’±ø|Ó¬ › ’ôL√ˆ≈¬«Mê ¢∂±˜¬ı˛±·&ø˘¬ı˛ Œ|Ìœø¬ıˆ¬±·
fl¬À¬ı˛Úº ¤˝◊ ¬Û˚«±À˚˛ ά◊¬Û¬ı˛±· ¤¬ı— ¬ÛÀ¬ı˛ ˆ¬±¯∏±¬ı˛±· › ø¬ıˆ¬±¯∏±¬ı˛±À·¬ı˛ ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛Úº ¬ı˛±· › ʱøÓ¬ ·±ÀÚ Œ˚ ¸≈¬ı˛øȬ Œ˚ ˆ¬±À¬ı √õ∂˚≈Mê
˝À¬ı Ó¬±¬ı˛ Œ˚ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ¸y√√¬ı ¤fl¬Ô± øÓ¬øÚ ¬ıÀ˘ÀÂ√Úº ¬ı˛±À·¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ øÀÓ¬ ø·À˚˛ øÓ¬øÚ ˜”Â√«Ú±¬ı˛ Δ¬ıø˙©Ü… ¤¬ı— √õ∂À˚˛±· ¸•ÛÀfl«¬ ’±À˘±‰¬Ú±
fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ÒËn∏¬ı¬ıœÌ± › ‰¬˘¬ıœÌ±¬ı˛ ¸±˝±À˚… øfl¬ˆ¬±À¬ı |n∏øÓ¬¬ı˛ fl¬äÚ± ¸•ÛÀfl«¬ Ò±¬ı˛Ì± fl¬¬ı˛± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ ˙±e«À¬ı Ó¬± ¸˝Êˆ¬±À¬ı ¬ıÌ«Ú±
fl¬À¬ı˛ Œ·ÀÂ√Úº
ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ¸˜˚˛ ·±g±¬ı˛ › øÚ¯∏±À¬ı˛ ø¬ıfl‘¬Ó¬ˆ¬±À¬ı ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º øfl¬c ˙±e«ÀÀ¬ı¬ı˛ ¯∏άˇÊ › ˜Ò…À˜¬ı˛ ø¬ıfl‘¬Ó¬ ˆ¬±¬ı Œ‡± ˚±˚˛º qÒ≈
Ó¬±˝◊ Ú˚˛ øÓ¬øÚ ¯∏άˇÊ › ¬Û=À˜¬ı˛ ø¬ıfl‘¬Ó¬ ˆ¬±¬ı› ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº øÓ¬øÚ ·±ÀÚ¬ı˛ Œ‰¬À˚˛ ¤fl¬¶§¬ı˛, ø¬Z¶§¬ı˛˚≈Mê ’±ø‰«¬fl¬±ø Ó¬±ÀÚ¬ı˛ ά◊¬ÛÀ¬ı˛
Œ¬ıø˙ ŒÊ±¬ı˛ øÀ˚˛ÀÂ√Úº √õ∂±‰¬œÚ ¶§¬ı˛ø˘ø¬Û¬ı˛ ¤fl¬øȬ ά◊ißÓ¬¬ı˛+¬Û Ó“¬±¬ı˛ ¢∂ÀLö˝◊ Œ‡± ˚±˚˛º
ڱȬ…˙±À¶a¬ı˛ ˜Ó¬ ˙±e«À¬ı› ¸eœÓ¬¬ı˛P±fl¬À¬ı˛ Ó¬Ó¬, ’¬ıÚX, ‚Ú › ¸≈ø¯∏¬ı˛ ¤˝◊ ‰¬±¬ı˛ √õ∂fl¬±À¬ı˛¬ı˛ ¬ı±…˚ÀLa¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ øÀ˚˛ÀÂ√Úº

[¬11¬]
 ¸¬ıÀ˙À¯∏ ˙±e«ÀÀ¬ı¬ı˛ ¤˝◊ ‹øÓ¬˝±ø¸fl¬ ‘ø©Üˆ¬øe¬ı˛, Ó¬±øM3fl¬ ¢∂LöøȬÀÓ¬ √õ∂Ó¬…é¬ ¸eœÓ¬ ’øˆ¬:Ó¬±¬ı˛ ¤¬ı— ˙±¶aœ˚˛ ’øˆ¬:Ó¬±¬ı˛ ¸±˚≈Ê…
’˜”˘… ¸±ø˝øÓ¬…fl¬ ¸M± ø¬ıfl¬ø˙Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√. ¢∂LöøȬ qÒ≈ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ·øÓ¬ √õ∂fl‘¬øÓ¬ › fl¬Ô± ¬ı˛+¬Û˝◊ Òø¬ı˛À˚˛ Œ˚˛øÚ, ά◊M¬ı˛fl¬±À˘¬ı˛ ÊÚ… øˆ¬øMˆ”¬ø˜
¸≈‘Ϭˇ fl¬À¬ı˛ Œ¬ı˛À‡ Œ·ÀÂ√º

 Swaramela Kalanidhi [¶§¬ı˛À˜˘ fl¬˘±øÚøÒ]

1550 ‡Ëœà±Às ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¬ı˛±˜±˜±ÀÓ¬…¬ı˛ 붧¬ı˛À˜˘ fl¬˘±øÚøÒí øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ¸eœÓ¬ Ê·ÀÓ¬¬ı˛ ¤fl¬øȬ ˜”˘…¬ı±Ú ¢∂Löº 붧¬ı˛À˜˘ fl¬˘±øÚøÒÀÓ¬
Œ˜±È¬ 5øȬ √õ∂fl¬¬ı˛Ì ¬ı± ’Ò…±˚˛ ’±ÀÂ√ñά◊À¬Û±ƒ‚±Ó¬ √õ∂fl¬¬ı˛Ì, ¶§¬ı˛ √õ∂fl¬¬ı˛Ì, ¬ıœÌ± √õ∂fl¬¬ı˛Ì, Œ˜˘ √õ∂fl¬¬ı˛Ì › ¬ı˛±· √õ∂fl¬¬ı˛Ìº
√õ∂ÔÀ˜ ·±g¬ı« ¤¬ı— ·±Ú ¸•§Àg ’±À˘±‰¬Ú± fl¬À¬ı˛ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ¬ıÓ«¬˜±Ú ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¬ı˛+¬Û·±Ú ¬ı± Œ˙œ ¸eœÀÓ¬ ø¬ı¬ı‘Ó¬º ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ά◊À~‡À˚±·…
˝À2 7øȬ ø¬ıfl‘¬Ó¬ ¶§À¬ı˛¬ı˛ fl¬Ô±º ¤ ø¬ı¯∏À˚˛ ˙±e«À¬ı ¬ıøÌ«Ó¬ 12øȬ ø¬ıfl‘¬Ó¬ ¶§À¬ı˛¬ı˛ ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛ ¬ıÀ˘ÀÂ√Úñ√õ∂fl‘¬Ó¬¬ÛÀé¬ 7øȬ˝◊ ø¬ıfl‘¬Ó¬ ¶§¬ı˛
’±ÀÂ√º ˚Ô±ñ[1] ‰¬Ó≈¬¯∏άˇÊ, [2] ‰≈¬…Ó¬˜Ò…˜, [3] ‰≈¬…Ó¬¬Û=˜, [4] ¸±Ò±¬ı˛Ì ·±g±¬ı˛, [5] ’ôL√¬ı˛ ·±g±¬ı˛, [6] Δfl¬ø˙fl¬ øÚ¯∏±, [7]
fl¬±fl¬˘œ øÚ¯∏±º øÓ¬øÚ ¤fl¬øȬ ¢∂±À˜˝◊ ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛Ú ¤¬ı— Ó“¬±¬ı˛ ˜ÀÓ¬ ˜”Â√«Ú± ˜Ò…|n∏øÓ¬ ŒÔÀfl¬ qèº ¬ı˛±˜±˜±Ó¬… Œ˜˘ √õ∂fl¬¬ı˛ÀÌ 7øȬ qX
¶§¬ı˛ø¬ıø˙©Ü ˜≈‡±¬ı˛œ Œ˜˘Àfl¬ qX Œ˜˘ ¬ıÀ˘ÀÂ√Úº ’±Ò≈øÚfl¬ ø˝μ≈¶ö±Úœ ¶§¬ı˛ ø¬ı‰¬±À¬ı˛ ¤¬ı˛ ¬ı˛+¬Û ˝À¬ı ¸±, Ÿ¬, ¬ı˛, ˜, ¬Û, , Òº 63øȬ ÊÚ…¬ı˛±À·¬ı˛
Œ|Ìœ ø¬ıˆ¬±À·¬ı˛ ÊÚ… ¬ı˛±˜±˜±Ó¬… 20øȬ Œ˜˘ ¬ı± ͬ±ÀȬ¬ı˛ fl¬Ô± ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº Ó“¬±¬ı˛ ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ¢∂ÀLö¬ı˛ ë¬ıœÌ± √õ∂fl¬¬ı˛Ìí ’Ò…±À˚˛ øÓ¬Ú ¬ı˛fl¬˜
¬ıœÌ±¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± ’±ÀÂ√º qX Œ˜˘ ¬ıœÌ±, ˜Ò…˜ Œ˜˘ ¬ıœÌ±, ’‰≈¬…Ó¬ ¬ı˛±ÀÊf Œ˜˘ ¬ıœÌ±, qX Œ˜˘ ¬ıœÌ±˚˛ Œ˜±È¬ 7øȬ Œ˘Ã˝Ó¬Laœ
¬ı± Ò±Ó¬¬ıÓ¬Laœ ¸øißÀ¬ıÀ˙¬ı˛ fl¬Ô± ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√º qX Œ˜˘ ¬ıœÌ±˚˛ Œ˙¯∏ 3øȬ Ó¬Laœ ˝À2 ø‰¬fl¬±¬ı˛œ¬ı˛ Ó¬±¬ı˛º
붧¬ı˛À˜˘ fl¬˘±øÚøÒí ¢∂ÀLö¬ı˛ Œ˙¯∏ ’Ò…±˚˛ ˝À2 ¬ı˛±· √õ∂fl¬¬ı˛Ìº ¤˝◊ √õ∂fl¬¬ı˛ÀÌ ¬Û– ¬ı˛±˜±˜±Ó¬… ’±¬ı±¬ı˛ ¬ı˛±·&ø˘Àfl¬ ά◊M˜-˜Ò…˜-’Ò˜
¤˝◊ øÓ¬Ú Œ|ÌœÀÓ¬ ¬ı·œ«fl¬¬ı˛Ì fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ¬ı˛±·&ø˘¬ı˛ ¶§¬ı˛±¬ı˘œ, ¢∂˝, ’—˙, Ú…±¸, ¶§À¬ı˛¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ øÀ˚˛ÀÂ√Úº

 Musical elements of the following musicological text :

– –
a) Sańgi ta-Samayasara;
[fl¬] ¸—·œÓ¬-¸˜˚˛¸±¬ı˛  .
¢∂LöøȬ¬ı˛ ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬± ¬Û±ù´«À¬ı Ú±˜fl¬ ÊÕÚfl¬ ΔÊÚ-Ò˜«±¬ı˘•§œ ¸—·œÓ¬˙±¶aœº ¢∂LöøȬ ’±·±À·±Î¬ˇ± ¬Û±Í¬ fl¬¬ı˛À˘ Œ¬ı±Á¬± ˚±˚˛, √õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬
ΔÊÚÀ¬ı˛ ¤fl¬øȬ ¸˜±ôL√¬ı˛±˘ ¸—·œÓ¬-˜Ó¬ √õ∂‰¬ø˘Ó¬ øÂ√˘ ˚± ¬ıU˘±—À˙ ˆ¬¬ı˛Ó¬-˜≈øÚ, ˜Ó¬e-˜≈øÚ › ˙±e«À¬ı √õ∂ˆ‘¬øÓ¬À¬ı˛ ˜Ó¬ ŒÔÀfl¬ ’ÀÚfl¬±—À˙
¶§Ó¬Laº √õ∂ÀÓ¬…fl¬ ¸—·œÓ¬˙±À¶a¬ı˛ ·À¬ı¯∏fl¬ øfl¬—¬ı± ø˙鬱Ԝ«À¬ı˛ ¢∂LöøȬ¬ı˛ ’±À…±¬Û±ôL√ ¬Û±Í¬ ’Ó¬…ôL√ Êèø¬ı˛º
¬Û±ù´«ÀÀ¬ı¬ı˛ ¸˜˚˛fl¬±˘ øÚÀ˚˛ øfl¬Â√≈øÚ ’±À· ¬Û˚«ôL√ ‡…±øÓ¬˜±Ú ¸—·œÓ¬-¬ÛøGÓ¬À¬ı˛ ˜ÀÒ… ˚ÀÔ©Ü ˜Ó¬Àˆ¬ øÂ√˘º ¤˜Úøfl¬ |ÀX˚˛ ¶§±˜œ
√õ∂:±Ú±ÚμÊœ› ¬Û±ù´«À¬ıÀfl¬ 9˜-11˙ ˙Ó¬±sœ¬ı˛ ¸—·œÓ¬:±Úœ ¬ı˛+À¬Û ø‰¬ø˝êÓ¬ fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Úº øfl¬c ’±Ò≈øÚfl¬ ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ’Ú…Ó¬˜ Œ|ᬠ¸—·œÓ¬-
¬ı…±‡…±fl¬±¬ı˛ |ÀX˚˛ ά. ø¬ı˜˘ ¬ı˛±˚˛ ˜˝±˙˚˛˝◊ ¸¬ı«√õ∂Ô˜ ¬Û±ù´«ÀÀ¬ı¬ı˛ ¸˜˚˛fl¬±˘ ¸•§Àg ’±˜±À¬ı˛ ¸øͬfl¬ Ó¬Ô… ά◊¬Û˝±¬ı˛ ŒÚº ¬Û±ù´«À¬ı,
ë√õ∂Ó¬±¬Û-¬Û‘øÔ¬ıœˆ≈¬Ê±í Ê·Àfl¬ ˜À~¬ı˛ [1138-50 ø‡Ë–], Œˆ¬±Ê-¬ı˛±Ê, Ó‘¬Ó¬œ˚˛ Œ¸±À˜ù´¬ı˛ [Ê·Àfl¬-˜À~¬ı˛ ø¬ÛÓ¬±] ¤¬ı— ¬Û¬ı˛˜œ«¬ı˛ Ú±˜
ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº ’±¬ı±¬ı˛ ˙±e«À¬ı ø˘ø‡Ó¬ 븗·œÓ¬-¬ı˛P±fl¬¬ı˛í [1235 ø‡Ë–] ¢∂ÀLö¬ı˛ Ȭœfl¬±fl¬±¬ı˛ ¬ı˛±Ê± ø¸—˝ˆ”¬¬Û±˘ [ø‡Ë– 15˙ ˙Ó¬±sœ]
¬Û±ù´«ÀÀ¬ı¬ı˛ 븗·œÓ¬-¸˜˚˛¸±¬ı˛í ¢∂Lö ŒÔÀfl¬ ’ÀÚfl¬ ά◊X‘øÓ¬ øÀ˚˛ÀÂ√Úº ¸≈Ó¬¬ı˛±—, Œfl¬±Ú› ¸Àμ˝ ŒÚ˝◊ Œ˚, ¬Û±ù´«À¬ı SÀ˚˛±˙ ø‡Ë©Ü±Às¬ı˛
:±Úœº ά. ø¬ı˜˘ ¬ı˛±À˚˛¬ı˛ ˜ÀÓ¬, 븗·œÓ¬-¸˜˚˛¸±¬ı˛í ¢∂LöøȬ ’±Ú≈˜±øÚfl¬ 1270 ø‡Ë©Ü±Às ¬ı˛ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º
¬Û±ù´«ÀÀ¬ı¬ı˛ 븗·œÓ¬-¸˜˚˛¸±¬ı˛í ¤¬ı— ˙±e«ÀÀ¬ı¬ı˛ 븗·œÓ¬-¬ı˛P±fl¬¬ı˛í ¢∂Lö ≈øȬ ¬Û±˙±¬Û±ø˙ Œ¬ı˛À‡ ¬Û±Í¬ fl¬¬ı˛À˘ Œ¬ı±Á¬± ˚±˚˛ Œ˚, ›˝◊
¸˜À˚˛ ά◊M¬ı˛ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬ ˙±¶aœ˚˛ ¸—·œÓ¬ ¸•§Àg ’±À¬ı˛fl¬øȬ ˜Ó¬ ¸˜±ôL√¬ı˛±˘ˆ¬±À¬ı √õ∂‰¬ø˘Ó¬ øÂ√˘º ¤˝◊ ¢∂ÀLö √õ∂¬ıg ·±ÀÚ¬ı˛ ¬Û”À¬ı« √õ∂À˚±Ê… ¬ıU
√õ∂fl¬±¬ı˛ ¬ı˛+¬Û, Œ˙œ ’øˆ¬Ê±Ó¬ ·±ÀÚ¬ı˛ ¶§Ó¬La ¬ı…±‡…± ˝◊Ó¬…±ø ¸•§Àg ¬Û±ù´«À¬ı Œ˚ˆ¬±À¬ı ά◊¬Û¶ö±¬ÛÚ± fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú Ó¬±ÀÓ¬ ¸—·œÓ¬-·À¬ı¯∏fl¬À¬ı˛
ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Sê˜ø¬ı¬ıÓ«¬Ú ¸•§Àg ø¸X±ôL√ ¢∂˝ÀÌ ÚÓ≈¬Úˆ¬±À¬ı ά◊¬Z≈X fl¬¬ı˛À¬ıº

[¬12¬]
 ¤˝◊ ¢∂ÀLö˝◊ ¸¬ı«√õ∂Ô˜ ’±˜¬ı˛± ëëfl¬Ôfl¬íí ˙søȬ Œ¬Û˘±˜º ¤Àfl¬ ¬Û±ù´«À¬ı ·œÓ¬Õ˙˘œ˝◊ ¬ıÀ˘ÀÂ√Úº ¤˝◊ ¢∂ÀLö˝◊ ¸¬ı«√õ∂Ô˜ ’±˜¬ı˛± ëëÀfl¬±˜˘-
¶§¬ı˛íí ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˘é¬… fl¬¬ı˛˘±˜º ¸±¬ı˛e √õ∂‰¬±ø¬ı˛Ó¬ Œ˚-ëëfl¬˘±¬ıôL√œíí ‡˚˛±˘-¤¬ı˛ ¸Àe ëë¬ıø˝˘¬ı±íí [¬ıø˝˘›˚˛±] ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±øȬ ˚≈Mê
˝À˚˛ ’±ÀÂ√, Ó¬±Àfl¬ øˆ¬iß ’ÀÔ« ¤˝◊ ¢∂ÀLö ά◊À~‡ fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º √õ∂±‰¬œÚ ë블άˇíí Œ|Ìœ¬ı˛ qX √õ∂¬ıÀg¬ı˛ ’æ≥Ó¬ ¬ı·œ«fl¬¬ı˛Ì fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√,
˚± ’±¬ı˛ ’Ú… Œfl¬±Ú› √õ∂±‰¬œÚ ¢∂ÀLö Œ‡± ˚±˚˛ Ú±º ëëŒ˙œíí ¬ı˛±· ¤¬ı— ëë√õ∂¬ıgíí-¤¬ı˛ ¤˜Ú ¬ÛXøÓ¬·Ó¬ ¬ı·œ«fl¬¬ı˛Ì ¸¬ı«±˝◊ Ú”Ó¬ÚÀQ¬ı˛ ±¬ıœ
¬ı˛±À‡º ¸¬ı øfl¬ øÀ˚˛ ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¬¬ı˛À˘ ¢∂LöøȬ¬ı˛ ά◊¬ÛÀ˚±ø·Ó¬± ¸•§Àg Œfl¬±Ú› ¸—˙˚˛ Ô±Àfl¬ Ú±º 븗·œÓ¬-¸˜˚˛¸±¬ı˛í ¢∂LöøȬ¬ı˛ ≈øȬ ¸—¶®¬ı˛Ì
’±ÀÂ√º ¤fl¬øȬ øS¬ı±f˜ ¸—¶®¬ı˛Ì, ˚± ’¸•Û”Ì« › ’qX ¬Û±Àͬ ¬Û”Ì«, ¤¬ı— ’¬Û¬ı˛øȬ ¸•Û”Ì« ˚±¬ı˛ ¸•Û±Ú± › ø˝μœÀÓ¬ ’Ú≈¬ı± fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú
ά◊M¬ı˛-ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ’Ú…Ó¬˜ Œ|ᬠ¸—·œÓ¬˙±¶aœ ’±‰¬±˚« ά. Δfl¬˘±˙‰¬f Œ¬ı ¬ı‘˝¶ÛøÓ¬º

 ¬ÛøGÓ¬ ’À˝±¬ı˘ › Ó“¬±¬ı˛ ¸—·œÓ¬-¬Ûø¬ı˛Ê±Ó¬  .

¬ÛøGÓ¬ ’À˝±¬ı˘ 븗·œÓ¬ ¬Ûø¬ı˛Ê±Ó¬í ¢∂ÀLö¬ı˛ ¬ı˛‰¬ø˚˛Ó¬±º ˝◊øÚ ¤˜Ú ¤fl¬ ¸˜À˚˛ Êiú¢∂˝Ì fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú ˚‡Ú √õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¬ÛXøÓ¬¬ı˛
¸—·œÓ¬ ˘≈5º ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬ ¤¬ı— øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ¸—·œÓ¬˙±¶aœ¬ı˛± ë˘é¬… ¸—·œÓ¬í-Œfl¬ (Practical Music) ¸±˜ÀÚ Œ¬ı˛À‡ ÚÓ≈¬Úˆ¬±À¬ı
¸—·œÓ¬˙±¶a ¬ı˛‰¬Ú± fl¬¬ı˛øÂ√À˘Úº Ó¬±˝◊ ¤˝◊ ˚≈À·¬ı˛ ¸—·œÓ¬˙±¶a&ø˘ÀÓ¬ ¤fl¬øÀfl¬ Œ‡± ˚±˚˛ √õ∂±‰¬œÚ ¸—·œÓ¬˙±À¶a¬ı˛ 붧¬ı˛±Ò…±˚˛í ŒÔÀfl¬ ø¬ıô¶∏¬ı˛
ά◊X‘øÓ¬ › ¸˜fl¬±À˘ √õ∂±‰¬œÚ ¶§¬ı˛¢∂±À˜¬ı˛ ’¬ı…¬ı˝±˚«Ó¬± ¤¬ı— ’Ú…øÀfl¬ ¸˜fl¬±˘œÚ √õ∂‰¬ø˘Ó¬ ¬ı˛±·&ø˘¬ı˛ ø¬ı¬ı¬ı˛Ì › ˘é¬Ìº ¤˝◊ ¸˜À˚˛ √õ∂±‰¬œÚ
√õ∂¬ıg&ø˘ ˘≈5 ˝À˚˛ ø·À˚˛øÂ√˘ ¤¬ı— ¸±˘·¸≈άˇ Œ|Ìœ¬ı˛ √õ∂¬ıÀg¬ı˛ √õ∂ˆ¬±¬ı ’±=ø˘fl¬ ¬ı± Œ˙œ ø¬ıø˙©Ü ·œÓ¬&ø˘¬ı˛ ›¬Û¬ı˛ ¬ÛÀάˇº Œ¸&ø˘Àfl¬
˙±¶aœ˚˛ ·œÓ¬¬ı˛+À¬Û ÊÚø√õ∂˚˛ fl¬À¬ı˛ ŒÓ¬±˘±¬ı˛ Œ‰¬©Ü± ˝ø2¢º ¬ı±… › ÚÓ«¬ÀÚ¬ı˛ Œé¬ÀS› ¤fl¬˝◊ ¬ı…±¬Û±¬ı˛ ‚ÀȬøÂ√˘º
¤˝◊ ¢∂ÀLö¬ı˛ ¸¬ıÀ‰¬À˚˛ ø‰¬M±fl¬¯∏«fl¬ ø¬ı¯∏˚˛ ˝À2 ӬLaœ-ø¬ıˆ¬±À·¬ı˛ ˜±Ò…À˜ ˜Ò…˚≈À·¬ı˛ ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ˘é¬…¸—·œÀÓ¬ ¬ı…¬ı˝±˚« qX-ø¬ıfl‘¬Ó¬
¶§¬ı˛±¬ı˘œ˘ ø‰¬ø˝êÓ¬ fl¬¬ı˛±º ¬Û– ’À˝±¬ı˘ Ó¬Laœ-ø¬ıˆ¬±À·¬ı˛ ˜±Ò…À˜ Œ˚ qX-¸5Àfl¬¬ı˛ [˜Ò…˚≈·œ˚˛ ¯∏άˇÊ¢∂±À˜¬ı˛] ¶§¬ı˛¶ö±Ú ø¬ı¬ı‘Ó¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Ú
Œ¸øȬ ’±Ò≈øÚfl¬ ëfl¬±Ù¬œí ͬ±ÀȬ¬ı˛ ¶§¬ı˛±¬ı˘œ¬ı˛ ¸Àe U¬ıU ø˜À˘ ˚±˚˛º ’¬ı˙… ’À˝±¬ı˘ ‹ qX ¶§¬ı˛±¬ı˘œÀfl¬ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ëΔ¸g¬ıœí Œ˜˘º ’Ú…øÀfl¬
’±¬ı±¬ı˛ øÓ¬øÚ 22øȬ |n∏øÓ¬ÀÓ¬ 43øȬ ¶§¬ı˛Ú±˜ ¬ıø¸À˚˛øÂ√À˘Úº Ó¬±À¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤fl¬ ¤fl¬øȬ |n∏øÓ¬ÀÓ¬ ¤fl¬±øÒfl¬ ¶§¬ı˛Ú±˜ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º
Δ¬ı:±øÚfl¬ ‘ø©ÜÀÓ¬ ŒÓ¬± ¬ıœÌ±˚˛ ¤fl¬ ¸5Àfl¬¬ı˛ ’ôL√·«Ó¬ 22øȬ ’øÓ¬¸”Ñ |n∏øÓ¬ÀÓ¬ ’Ó¬&ø˘ ¶§¬ı˛¶ö±¬ÛÚ ¸y√√¬ı Ú˚˛, Ó¬±˝À˘ 43øȬ ¶§¬ı˛Ú±˜
ʱڬı±¬ı˛ ¶§±Ô«fl¬Ó¬± Œfl¬±Ô±˚˛∑ ˝“…± ›˝◊ ¶§¬ı˛Ú±˜&ø˘ ʱڱÀÚ± ˝À˚˛øÂ√˘ Œ˙œ ¬ı˛±·-¬ı˛±ø·Ìœ¬ı˛ ¶§¬ı˛&ø˘¬ı˛ ›ÊÚ Œ¬ı±Á¬±¬ı±¬ı˛ ÊÚ…º fl¬ÀF
¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ˆ¬±À¬ı 7øȬ qX › 5øȬ ø¬ıfl‘¬Ó¬ ¶§¬ı˛˝◊ ˘±À·º øfl¬c √õ∂ÀÓ¬…fl¬ ¬ı˛±À·¬ı˛ ¶§¬ı˛&ø˘¬ı˛ fl¬Ó¬fl¬&ø˘ øÚø«©Ü √õ∂À˚˛±·ˆ¬øe Ô±Àfl¬ ˚±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛±
¬ı˛±·øȬ Œ|±Ó¬±¬ı˛ ˜ÀÚ ¤fl¬øȬ ø¬ıÀ˙¯∏ ’Ú≈ˆ”¬øÓ¬ ¬ı± ˆ¬±¬ı Êiú±ÀÓ¬ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛º ¤¬ı˛˝◊ Ú±˜ ë¬ı˛±·-fl¬±fl≈¬í, ˚± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝À˘ qX-
ø¬ıfl‘¬Ó¬ 12øȬ ¶§À¬ı˛¬ı˛ ›ÊÀÚ¬ı˛ Ó¬±¬ı˛Ó¬˜… ά◊2‰¬±¬ı˛Ì ˆ¬øe ¬Z±¬ı˛± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝˚˛º ¤˝◊øȬ˝◊ ˝À2 ¬ı˛±·¬ı˛±ø·Úœ¬ı˛ |n∏øÓ¬, ˚± ‚¬ı˛±Ì±¬ı˛ ›ô¶∏±À¬ı˛±
¬ıÀ˘ Ô±Àfl¬Úº
√õ∂¬ıÀg¬ı˛ ¬ıÌ«Ú±˚˛ ’À˝±¬ı˘ ¸—·œÓ¬-¬ı˛P±fl¬¬ı˛Àfl¬ ’Ú≈¸¬ı˛Ì fl¬¬ı˛À˘› ≈ ¤fl¬øȬ Ú±˜, ¤¬ı— Ó¬±À¬ı˛ ˘é¬Ì ¤fl¬È≈¬ ’Ú…¬ı˛fl¬˜ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ’À˝±¬ıÀ˘¬ı˛
fl¬±À˘¬ı˛ øfl¬c ‹¸¬ı √õ∂¬ıg √õ∂‰¬ø˘Ó¬ øÂ√˘ Ú±, ˚± øÂ√˘ Ó¬± ˝À2 ’¬ı«±‰¬œÚ ø¬ı¬ıøÓ«¬Ó¬ fl¬À˚˛fl¬øȬ √õ∂¬ıg, ˚±À¬ı˛ øSê˚˛±Rfl¬ ¸—·œÓ¬&Ìœ¬ı˛±
Œ¸ ¸˜À˚˛ ¬ı˘ÀÓ¬Ú ˜±·«·œÓ¬, ’À˝±¬ı˘ Ó“¬±¬ı˛ ¸˜À˚˛¬ı˛ ˙±¶aœ˚˛ ·±ÚÀfl¬ ¬Û“±‰¬ ˆ¬±À· ø¬ıˆ¬Mê fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úñ¬ı˛+¬Û, ¬ı˛+¬Ûfl¬, ¬ıd, √õ∂¬ıg [˜±·«·œÓ¬]
¤¬ı— Œ·˚˛º ¤À¬ı˛ ˜ÀÒ… ë¬ı˛+¬Ûí ¤¬ı— 댷˚˛í Ú±˜ ≈øȬ ’±˜±À¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ’æ≥Ó¬ ŒÍ¬fl¬ÀÂ√º ë¬ıdí ¸•§Àg ’À˝±¬ı˘ ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ë¬ıμœ˙ ¬ıd¬ı˛˝◊
Ú±˜±ôL√¬ı˛º ë¬ı˛+¬Ûfl¬í ¸±˘·-¸”άˇ Œ|Ìœ¬ı˛ √õ∂¬ıg, ˚±ÀÓ¬ √õ∂¬ıÀg¬ı˛ ¬Û”¬ı« øÚø«©Ü ¬ı˛±·, Ó¬±˘, Ò±Ó≈¬, ˜±Ó≈¬, Â√μ ˝◊Ó¬…±ø¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ‚øȬÀ˚˛ ø˙äœ
’Ô¬ı± ¬ı±·ƒÀ·˚˛fl¬±¬ı˛ Ú”Ó¬Ú ¬ı± ë¬ı˛+¬Ûfl¬í Œ|Ìœ¬ı˛ ·œÓ¬ ΔÓ¬¬ı˛œ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¶§±ÒœÚÓ¬± Œ¬ÛÀÓ¬Úº øfl¬c ë¬ı˛+¬Ûí ¤¬ı— 댷˚˛í ·“±› ¸•§Àg Œfl¬±ÀÚ±
¶Û©Ü Ò±¬ı˛Ì± fl¬¬ı˛± ˚±˚˛ Ú±º Ó¬À¬ı ’Ú≈˜±Ú ˝˚˛ Œ˚, ¬ı˛+¬Ûfl¬ √õ∂¬ıg ŒÔÀfl¬ Ó¬»fl¬±˘œÚ Œ˚ flv¬…±ø¸fl¬±˘ ·œÓ¬&ø˘ ’±ø¬ıˆ”¬«Ó¬ ˝ø2¢ Œ¸&ø˘Àfl¬
˝˚˛ÀÓ¬± ë¬ı˛+¬Ûí Ú±À˜ ’øˆ¬ø˝Ó¬ fl¬¬ı˛± ˝ÀÓ¬±, 댷˚˛í ¬ı˘ÀÓ¬ ˜ÀÚ ˝˚˛ ά◊¬Û˙±¶aœ˚˛ ¸fl¬˘ ·±ÚÀfl¬˝◊ Œ¬ı±Á¬±ÀÚ± ˝Ó¬º
¸eœÓ¬-¬Û±ø¬ı˛Ê±ÀÓ¬¬ı˛ ¬ı±…±Ò±˚˛ › Ó¬±˘±Ò…±˚˛ [¬ıÓ«¬˜±ÀÚ ˘≈5] ·À¬ı¯∏fl¬À¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ fl¬˜ &èQ¬Û”Ì« Ú˚˛º ¤ÀÓ¬ √õ∂±‰¬œÚ ≈-¤fl¬øȬ Ó¬Laœ¬ı±…
Â√±Î¬ˇ±› øÚ¬ıg › ’øÚ¬ıX ëŒÓ¬Ã•§≈¬ı˛í ¬ı±À fl¬Ô± ¬ı˘± ’±ÀÂ√, ʱڱÀÚ± ’±ÀÂ√, ¤fl¬± ’±˜œ¬ı˛ ‡≈¸À¬ı˛± ¬Z±¬ı˛± ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ëGœí ¬ı±À¬ı˛ fl¬Ô±º
’¬ıÚX ¬ı±…±ø¬ı˛ ˜ÀÒ… ˜‘e, ≈μ≈ˆ¬œ, Œˆ¬¬ı˛œ, ά˜è, ¬ÛȬ˝ ˝◊Ó¬…±ø¬ı˛ ˘é¬Ì ¬ıøÌ«Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√˝◊, Ó¬±¬ı˛ ¸Àe ‰¬Sê¬ı±… › fl¬¬ı˛‰¬Sê ¬ı±À…¬ı˛
¬ı˛+¬Û› ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√º ¸≈ø¯∏¬ı˛ ¬ı±…±ø¬ı˛ ˜ÀÒ… Ú±Ú±√õ∂fl¬±¬ı˛ ¬ı“±˙œ Â√±Î¬ˇ±› Ú±·¸¬ı˛ [¸±¬Û≈Àάˇ¬ı˛ ¬ı“±˙œ], ˜≈‡¬ıœÌ± [ˆ”¬Ê«¬ÛS ¬ı± ¬ı±‰«¬ ·±ÀÂ√¬ı˛ Â√±˘

[¬13¬]
øÀ˚˛ ΔÓ¬¬ı˛œ ¬ı“±˙œ ˚± ≈øȬ ŒÍ“¬±ÀȬ¬ı˛ ˜ÀÒ… ’±Î¬ˇ±’±øάˇˆ¬±À¬ı Œ‰¬À¬Û ÒÀ¬ı˛ ¬ı±˘Àfl¬¬ı˛± ¬ı±Ê±˚˛], ¬ıSêœ [ø¬ıά◊·ƒÀ˘¬ı˛ ˜Ó¬Ú øfl¬c ˜ÀÒ… øÓ¬ÚøȬ
¬Û“…±‰¬ ’±ÀÂ√], ‰¬e≈ [øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬ ¬ı…¬ı˝±˚« Œ˜±‰¬eƒ] √õ∂ˆ‘¬øÓ¬¬ı˛ ˘é¬Ì ¬ıøÌ«Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º Ê˘˚La ¬ı± Ê˘Ó¬¬ı˛Àe¬ı˛ fl¬Ô±› Œ˘‡±
’±ÀÂ√º
븗·œÓ¬ ¬Ûø¬ı˛Ê±Ó¬í ¢∂ÀLö¬ı˛ ¬ı˛±·±Ò…±˚˛ ¤fl¬øȬ ’˜”˘… ¸—À˚±ÊÚº ’À˝±¬ı˘ ¬ıU √õ∂±‰¬œÚ Œ˙œ ¬ı˛±À·¬ı˛ ¶§¬ı˛fl¬±Í¬±À˜± ά◊¬Û˝±¬ı˛ øÀ˚˛ ’±˜±À¬ı˛
¬ı≈Á¬ÀÓ¬ › Ó≈¬˘Ú± fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¸≈ø¬ıÀÒ fl¬À¬ı˛ øÀ˚˛ÀÂ√Úº

[¬14¬]
 CC : 1.2

Group-B

Theory of Tala

 Ó¬±À˘¬ı˛ ¸—:± › ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ √õ∂±‰¬œÚ ¬ÛXøÓ¬ ŒÔÀfl¬ ¬ıÓ«¬˜±Ú ¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± (Definition
of Tala. Ancient and Modern system of Tala its sources)

 Ó¬±À˘¬ı˛ ¸—:± › ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ √õ∂±‰¬œÚ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬

√õ∂±‰¬œÚ ¸eøÓ¬ ˙±À¶a¬ı˛ ¢∂Lö±øÀÓ¬ Ó¬±À˘¬ı˛ ¸—:± ≈ˆ¬±À¬ı Œ›˚˛± ’±ÀÂ√º Ó¬±À¬ı˛ ˜ÀÒ… ¤fl¬øȬÀfl¬ ¬ı˘± ˚±˚˛ ¬ı≈…»¬ÛøM·Ó¬ ’Ô« ¸—:±
¤¬ı— ’¬Û¬ı˛øȬÀfl¬ Ò˜œ«˚˛ ø‰¬ôL√±¬ı˛ ’±Ò±À¬ı˛ Œ˚˛ ¸—:±ºŒ˚˜Ú ¬ı≈…»¬ÛøM·Ó¬ ’ÀÔ« Œ˚ ¸—:± Œ›˚˛± ˝À˚˛ÀÂ√, Œ¸ ¸eœÓ¬ ¬ı˛P±fl¬¬ı˛ ¢∂ÀLö¬ı˛
Œ˘‡fl¬ ˙±e«À¬ı ¬ıÀ˘ÀÂ√ÚñëëÓ¬±˘ô¶∏˘ √õ∂øӬᬱ˚˛±ø˜øÓ¬º Ò±ÀÓ¬±‚«ø¤û ¶ú‘øÓ¬–ííº ’Ô«±» ë√õ∂øӬᬱí ëÓ¬˘í Ò±Ó≈¬¬ı˛ ¸Àe 낤ûí √õ∂Ó¬…˚˛ Œ˚±·
fl¬À¬ı˛ Ó¬±˘ ˙søȬ øÚ©Ûiß ˝À˚˛ÀÂ√º ’±¬ı±¬ı˛ Ò˜œ«˚˛ ’ÀÔ« ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√ñëëÓ¬-¤¬ı˛  . Œ√õ∂±ÀMê± ˘-fl¬±À¬ı˛ ¬Û±¬ı«Ó¬œ ¶ú‘Ó¬±º ø˙¬ı˙øMê ¸˜±À˚˛±·±»Ó¬±˘
˝◊Ó¬…øˆ¬Òœ˚˛ÀÓ¬ºíí
’Ô«±» Ó¬±˘ ˙søȬ¬ı˛ ëÓ¬í-fl¬±À¬ı˛ ˙—fl¬¬ı˛ ¤¬ı— ë˘í-fl¬±À¬ı˛ ¬Û±¬ı«Ó¬œ ˜ÀÚ fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ¸≈Ó¬¬ı˛±— ø˙¬ı [˙Ǭı˛] › ˙øMê [¬Û±¬ı«Ó¬œ] ’±À·
øÚ©Ûiß ˝À˚˛ÀÂ√ ¬ıÀ˘˝◊ ˙søȬ ëÓ¬±˘í ¬ı˛+À¬Û ’±‡…±ø˚˛Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º
’±˜¬ı˛± ¸±Ò±¬ı˛Ìˆ¬±À¬ı ¬ı˘ÀÓ¬ ¬Û±ø¬ı˛ñfl¬Ó¬fl¬&ø˘ ¬ı±…鬬ı˛ [fl¬±˘] ¬ı± ¬Û±Í¬±é¬¬ı˛ ˚±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± øÚø«©Ü ¸—‡…fl¬ ˜±S±¬ı˛ ¤¬ı— Ó¬±˘ √õ∂fl¬±˙,
Ó¬»¸˝ ‚±Ó¬ › ¬Û±Ó¬ ¤¬ı— √õ∂¶§Ú [¸˜ƒ], ˚ø, ’√õ∂¶§Ú ·øÓ¬Â√Àμ¬ı˛ ¤˝◊ Δ¬ıø˙©Ü…&ø˘ ˜Ò≈¬ı˛ˆ¬±À¬ı ¬ı…Mê fl¬À¬ı˛ ·œÓ¬-¬ı±…-ÚÓ«¬ÚÀfl¬ Â√μ
¬ı˛é¬±˚˛ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛ Ó¬±˝±˝◊ ëÓ¬±˘íº ’Ô«±» √õ∂¶§Ú, ˚ø› ˜±S±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ Â√μ ¸˜ø©ÜÀfl¬ Ó¬±˘ ¬ıÀ˘º √õ∂¶§Ú Ú± Ô±fl¬À˘ Ó¬±˘
˝˚˛ Ú±º ˝˚˛, fl¬Ó¬fl¬&ø˘ ˜±S±˚˛ ¸˜ø©Üº √õ∂¶§Ú ˝À2Âñ·±Ú ¬ı± ¬ı±Ú ¤¬ı˛ Œ˚ ʱ˚˛·±˚˛ ŒÊ±¬ı˛ Œ›˚˛± ˝˚˛ ¬ı± ŒÁ“¬±fl¬ Œ›˚˛± ˝˚˛º
Œ¸±Ê± fl¬Ô±˚˛ Ó¬±ø˘ Œ›˚˛±º ’±¬ı˛ ë˚øÓ¬í ¬ı˘ÀÓ¬ Œ¬ı±Á¬±˚˛ ëø¬ı¬ı˛±˜í ¬ı± Ô±˜±º

 ά◊ÀV˙… (Objective) :
¸eœÀÓ¬¬ı˛ ’Ú…Ó¬˜ &èQ¬Û”Ì« ά◊¬Û±±Ú ˝˘ Ó¬±˘, ¸—·œÓ¬Àfl¬ ʱڱ › Œ¬ı±Á¬±¬ı˛ ÊÚ… Ó¬±˘ › Ó¬±À˘¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß Î¬◊¬Ûfl¬¬ı˛Ì ¸•§Àg ʱڱ
¬ı˛fl¬±¬ı˛º ˚‡Ú ŒÔÀfl¬ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¸”‰¬Ú± ˝À˚˛ÀÂ√ Ó¬‡Ú ŒÔÀfl¬˝◊ Â√μ › Ó¬±À˘¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ qè ˝À˚˛ÀÂ√º Ù¬À˘ ëÓ¬±˘í ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ’Ú…±Ú…
ά◊¬Û±±ÀÚ¬ı˛ ˜Ó¬˝◊ √õ∂±‰¬œÚº ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÓ¬ fl¬˜À¬ıø˙ 5000 ¬ıÂ√À¬ı˛¬ı˛ ¬Û≈¬ı˛±Ó¬Úº ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œ˚˜Ú ø¬ıfl¬±˙ ‚ÀȬÀÂ√, ŒÓ¬˜øÚ Ó¬±À˘¬ı˛›
ø¬ıfl¬±˙ ˝À˚˛ÀÂ√º ¸—·œÓ¬ ¸•§Àg ¬ıU ·À¬ı¯∏̱ ˝À˚˛ÀÂ√º Ó¬±À˘¬ı˛ Ò¬ı˛ÌÒ±¬ı˛Ì ¬ıÀ˘ÀÂ√º ·±Ú › ¬ı±… Ò±¬ı˛±¬ı˛ ¸Àe ·ˆ¬œ¬ı˛ˆ¬±À¬ı ¸•Ûøfl«¬Ó¬
ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘º ¸±˜øÊfl¬ › ¬ı˛±ÊÕÚøÓ¬fl¬ fl¬±¬ı˛ÀÌ ŒÚ˙± › ø¬ıÀÀ˙¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe ¸•Ûfl«¬ ·Àάˇ ›Í¬±¬ı˛ fl¬±¬ı˛ÀÌ› Ú±Ú± ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú
˝À˚˛ÀÂ√ ·œÓ¬, ¬ı±… › Ó¬±À˘¬ı˛º ¤&ø˘¬ı˛ ¸Àe ¸•Ûøfl«¬Ó¬ˆ¬±À¬ı˝◊ Ó¬±À˘¬ı˛ Ó¬M3 ·Àάˇ ά◊ÀͬÀÂ√º ˚± ʱڱ › Œ¬ı±Á¬± ¬ı˛fl¬±¬ı˛ ø˙鬱Ԝ«À¬ı˛º

 ˆ”¬ø˜fl¬± (Introduction) :
Ó¬±˘ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛˝◊ ø¬ıÀ˙¯∏ &èQ¬Û”Ì« ’—˙º ’ʶ⁄ ¬ıÂ√¬ı˛fl¬±À˘¬ı˛ ¸±—·œøÓ¬fl¬ :±Ú › ·À¬ı¯∏̱¬ı˛ Ù¬À˘ Ó¬±À˘¬ı˛ ø¬ıfl¬±˙ ‚ÀȬÀÂ√º ¸—·œÓ¬
Œ˚˜Ú ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú˙œ˘ ŒÓ¬˜øÚ Ó¬±˘ › SêÀ˜˝◊ ά◊ißÓ¬Ó¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬ÀÚ¬ı˛ Ò±¬ı˛±˚˛ ¸˜±Àʬı˛ › √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ ¸Àe ¸•Ûøfl«¬Ó¬ ˝À˚˛ ¤ø·À˚˛ ‰¬À˘ÀÂ√º

[¬15¬]
’±ø˜ ¸˜±ÀÊ Œ˚˜Ú ¬Û”Ì«±e ø¬ıfl¬ø˙Ó¬ ¸—·œÓ¬ øÂ√˘ Ú±, ŒÓ¬˜øÚ Ó¬±˘› øÂ√˘ Ú±º øfl¬c Â√μ øÂ√˘º Ó¬±À¬ı˛ ¬ıø˘á¬ › ¸—¢∂±˜œ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛
Œ¬ı“À‰¬ Ô±fl¬±¬ı˛ √õ∂À‰¬©Ü±¬ı˛ ˜ÀÒ… ·øÓ¬ øÂ√˘º ¤fl¬¸Àe Êœ¬ıÚ˚±¬ÛÚ fl¬¬ı˛±¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÚ øÂ√˘º √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ Ú±Ú±Ú Î¬◊O±Ú-¬ÛÓ¬Ú, Â√μ˜˚˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛
’Ú≈À√õ∂¬ı˛Ì± øÂ√˘º Œ˚&ø˘ Ó¬±À¬ı˛ ¸—·œÓ¬ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ ¸Àe ø˜À˘ø˜À˙ √õ∂fl¬±˙ Œ¬ÛÓ¬º
ø˙fl¬±¬ı˛ › ¸—¢∂À˝¬ı˛ ˚≈· ŒÔÀfl¬ ˚‡Ú ŒÔÀfl¬ ά◊»¬Û±ÀÚ¬ı˛ ˚≈À· √õ∂À¬ı˙ fl¬À¬ı˛ÀÂ√, Êœ¬ıÚÀ¬ı±Ò ˝À˚˛ÀÂ√ ’ÀÚfl¬À¬ıø˙ ¸—˚Ó¬ › ¸˜i§˚˛˜”˘fl¬º
Ó¬‡Ú Ó¬±À¬ı˛ Êœ¬ıÀÚ¬ı˛ Â√μ ø¬ıfl¬ø˙Ó¬ ˝ÀÓ¬ qè fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ¸—·œÓ¬ › ÚÓ≈¬Úˆ¬±À¬ı ˝±øʬı˛ ˝À˚˛ÀÂ√º Ù¬À˘ Ó¬±˘ ¬ı± Â√μ ø¬ıø2Âi߈¬±À¬ı ø¬ıfl¬ø˙Ó¬
˝˚˛øÚº ¸—·œÓ¬ Ò±¬ı˛±, √õ∂fl‘¬øÓ¬ › ¸˜±Àʬı˛ ¸Àe ¸•Ûøfl«¬Ó¬ˆ¬±À¬ı˝◊ ø¬ıfl¬ø˙Ó¬ › ά◊ißÓ¬ ˝À˚˛ÀÂ√º Â√μ fl¬œˆ¬±À¬ı Ó¬±˘ ˝À˚˛ ά◊ͬ˘, fl¬œˆ¬±À¬ı
ÚÓ≈¬Ú ÚÓ≈¬Ú Ó¬±˘ ¸‘ø©Ü ˝˘, fl¬œˆ¬±À¬ı ø¬ıøˆ¬iß Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ¸”‰¬Ú± › ø¬ıfl¬±˙ ˝˘, ¤&ø˘ ʱÚÀ˘ Ó¬±˘Àfl¬ ’ÀÚfl¬ ¸˝Ê › ¶Û©Ü
fl¬À¬ı˛ ʱڱ ˚±˚˛º Ó¬À¬ı ¤˝◊ ¸—øé¬5 ¬Ûø¬ı˛¸À¬ı˛ ˝˚˛ÀÓ¬± ¸¬ıøfl¬Â√≈ ʱڱ › Œ¬ı±Á¬± ˚±À¬ı Ú± Ó¬À¬ı Ó¬±¬ı˛ ’ÀÚfl¬È¬±˝◊ ’±ˆ¬±¸ ¬Û±›˚˛± ˚±À¬ıº

 ˜±S± › Â√μ  .
·øÓ¬¬ı˛ ¤fl¬fl¬Àfl¬ Ú±Ú±ˆ¬±À¬ı ø‰¬ø˝êÓ¬› fl¬¬ı˛± ˝˚˛ ¬ı± ¬ı˘± ˝˚˛º ά◊M¬ı˛ › ά◊M¬ı˛-¬Û”¬ı« ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ·øÓ¬¬ı˛ ¤fl¬fl¬Àfl¬ ˜±S± ¬ı˘±
˝˚˛º ˜±S±&ø˘¬ı˛ ø¬ıÚ…±À¸¬ı˛ Ù¬À˘› øSê˚˛± ˚≈Mê ˝À˚˛ ˝˚˛ Â√μº ’Ô«±» ˜±S±&ø˘¬ı˛ ά◊¬Û˚≈Mê ø¬ıÚ…±À¸¬ı˛ Ù¬À˘ Â√μ ˝˚˛º fl¬±À¬ı…› Â√μ
√õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛, ’±¬ı±¬ı˛ Ú±Ú± fl¬±Àʬı˛ ˜ÀÒ…› Â√μ ά◊˚¬Ûiß ˝˚˛º fl¬±¬ı… › ¸—·œÀÓ¬ Â√Àμ¬ı˛ ·øÓ¬ œ‚«±ø˚˛Ó¬ › øÚø«©Üº ˝+ƒ¸•ÛμÚ ›
ù´±¸ √õ∂ù´±À¸¬ı˛ ·øÓ¬ ’Ú≈ˆ¬¬ı fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º Œ˚‡±ÀÚ øÚø«©Ü ¸˜˚˛ ’ôL√¬ı˛ 1|1 Â√Àμ¬ı˛ ≈øȬ øSê˚˛± ¸—·øͬӬ ˝˚˛º ˚± ¸˝Ê±Ó¬ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛
Â√μ ¸˝Ê±Ó¬ Ú˚˛ºÓ¬±Àfl¬ ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛± ˝˚˛º Ó¬±˝◊ Ú±Ú± ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ˜ÀÒ… Ú±Ú± Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ Â√μ ˘é¬… fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º Œ˚˜Ú, 2|2 Â√μ, 3|3 Â√μº
¤&ø˘ ¸¬ı˛˘ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛º ’±¬ı±¬ı˛ 2|3, 3|2, 2|4, 4|2, 2|5, 5|2 ˝◊Ó¬…±ø ø¬ı¯∏˜˜±øSfl¬ Â√μº ø˜| Â√μ ˝˘ 3|2|1|2, 2|2|3, 2|4|4,
4|2|4, 3|2|3 ˝◊Ó¬…±øº ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß ¬ı˛fl¬˜ ŒÁ“¬±Àfl¬¬ı˛ Ù¬À˘ ¬ı± øÚ챬ı˛ Ù¬À˘ ø¬ıøˆ¬iß Â√μ ’Ú≈ˆ≈¬Ó¬ ˝˚˛ ¬ı± ¸‘ø©Ü ˝˚˛º ¸≈À¬ı˛¬ı˛ Δ¬ıø‰¬S
’±Ú±¬ı˛ ÊÚ… ¶§À¬ı˛¬ı˛ ÚÓ≈¬Ú ÚÓ≈¬Ú ¸˜i§˚˛ ¸±ÒÚ fl¬¬ı˛± ˝˘, ’±¬ı±¬ı˛ Â√μ Δ¬ıø‰¬ÀS…¬ı˛ Ù¬À˘ › ¸≈À¬ı˛¬ı˛ Δ¬ıø‰¬S… ¸‘ø©Ü ˝˚˛º

 Ó¬±˘  .
Ó¬±˘ ˙søȬ ˜”˘Ó¬– ¸—·œÓ¬ › Ú‘ÀÓ¬…¬ı˛ Œé¬ÀS˝◊ ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝˚˛º ¬ı˛¬ıœfÚ±Ô ¬ıÀ˘ÀÂ√Ú ëëfl¬±À¬ı… ˚± Â√μ, ¸—·œÀÓ¬ Ó¬±˝◊ ˝˘ Ó¬±˘íº
fl¬±À¬ı… ’鬬ı˛&ø˘ ά◊2‰¬±ø¬ı˛Ó¬ ˝˚˛º ˚± ˜±S±&ø˘¬ı˛ fl¬±ø¬ı…fl¬ √õ∂fl¬±˙º ¸—·œÀÓ¬ Â√Àμ¬ı˛ ˜ÀÒ…fl¬±¬ı˛ ˜±S±&ø˘ ¸≈À¬ı˛¬ı˛ ¸±˝±À˚… √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛º
Ó¬±Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ Ó¬±˘º ¸≈À¬ı˛ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝À˘, Â√Àμ¬ı˛ ˜±S±&ø˘ ¸≈¬ı˛ ¸˜‘X › Ú±Ú± Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ øSê˚˛±˚˛ ¸˜‘X ˝À˚˛ ›Àͬº ’±Úμ ¬ı±À…¬ı˛
¸±˝±À˚… Ó¬±Àfl¬ Ú±Ú± Œ¬ı±˘ ¬ı±Ìœ ά◊»¬Û±Ú ¸˝ ¸eÓ¬ fl¬¬ı˛± ˝˚˛º Ó¬‡Ú ¸≈¬ı˛ ’±À¬ı˛± ά◊»fl¬¯∏« ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛º ¸—·œÓ¬ ¬Û”Ì«Ó¬± ¬Û±˚˛º
Ó¬±˘ Â√±Î¬ˇ± ¸—·œÓ¬ ά◊»¬Ûiß ˝˚˛ Ú± ¤˜Ú Ú˚˛º Ó¬À¬ı Ó¬± ¬ı…øÓ¬Sꘜº ˚±Àfl¬ Ϭ±˘± ¸≈¬ı˛ ¬ı˘± ˝˚˛º ’±˘±¬ÛÀfl¬› Ó¬±˘ ¬ıø˝ˆ”¬«Ó¬ ¸—·œÓ¬ ¬ı±
¸—·œÓ¬±—˙ ¬ı˘± ˝˚˛º Ϭ±˘± ¸≈À¬ı˛ ¬ı± ’±˘±À¬Û¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ˚ ¸≈¬ı˛, Ó¬± Œ˜±È¬±˜≈øȬ ø¬ı˘ø•§Ó¬ 1|1 Â√Àμ ŒÂ√±È¬ ŒÂ√±È¬ ’—À˙ √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛º

 ˘˚˛  .
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ·øÓ¬Àfl¬ ˘˚˛ (Tempo) ¬ı˘± ˝˚˛º ·øÓ¬¬ı˛ Δ¬ıø‰¬S… ¸‘ø©Ü ˝˚˛ ˘˚˛Àfl¬ Ú±Ú±ˆ¬±À¬ı ¬ı±øάˇÀ˚˛ › fl¬ø˜À˚˛º ˚±Àfl¬ ˘˚˛fl¬±¬ı˛œ ¬ıÀ˘º
¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œ¸Ãμ˚« ¸‘ø©Ü¬ı˛ ÊÚ… ˘˚˛fl¬±¬ı˛œ¬ı˛ ø¬ıÀ˙¯∏ &èQ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º
˘˚˛ ˝˘ ·øÓ¬º ¸±Ò±¬ı˛Ìˆ¬±À¬ı ˜Ò…˘À˚˛˝◊ Œ¬ıø˙¬ı˛ˆ¬±· ¸—·œÓ¬ ¬Ûø¬ı˛À¬ıø˙Ó¬ ˝˚˛ºÓ¬±¬ı˛ ·øÓ¬ Œ¬ıø˙ ˝À˘ ¬ı˘± ˝˚˛ ^n∏Ó¬ ˘˚˛º ˜Ò…˘À˚˛¬ı˛
Œ‰¬À˚˛ fl¬˜ ·øÓ¬ ˚≈Mê ¸—·œÓ¬Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ ø¬ı˘ø•§Ó¬ ˘˚˛º ø¬ı˘ø•§Ó¬Àfl¬ Œ¬ıø˙ ø¬ı˘ø•§Ó¬ fl¬¬ı˛À˘ ¬ı˘±˝˚˛ ’øÓ¬ ø¬ı˘ø•§Ó¬º ¤fl¬˝◊ˆ¬±À¬ı ^n∏Ó¬
˘˚˛Àfl¬ ’±À¬ı˛± Œ¬ıø˙ ^n∏Ó¬·øÓ¬ÀÓ¬ ¸—·œÓ¬ ¬Ûø¬ı˛À¬ıø˙Ó¬ ˝À˘ Ó¬±¬ı˛ ˘˚˛Àfl¬ ’øÓ¬^n∏Ó¬ ¬ı˘± ˝˚˛º

 ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ø¬ıȬ (Beat) › ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ˜±S±¬ı˛ ˜ÀÒ… Ó≈¬˘Ú±  .

¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ¸Àe ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œ¬ı˙ øfl¬Â√≈ ¸˜Ó¬± › ¬Û±Ô«fl¬… ¬ı˛À˚˛ÀÂ√. ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Â√μ Δ¬ıø‰¬S… ¬ı˛À˚˛ÀÂ√, Ó¬À¬ı
ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Â√μ Δ¬ıø‰¬S… Ó≈¬˘Ú±˚˛ ’ÀÚfl¬ Œ¬ıø˙º ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ·øÓ¬Àfl¬ ¬Ûø¬ı˛˜±¬Û fl¬¬ı˛± ˝˚˛ ˜±S±¬ı˛ ¸±˝±À˚…, øé¬Ì

[¬16¬]
ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬ ’鬬ı˛ fl¬±˘ øÀ˚˛º ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ·øÓ¬Àfl¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˝˚˛ ø¬ıȬ (Beat)-¤¬ı˛ ¸±˝±À˚…º ’±˜¬ı˛± ˚±Àfl¬ ˘˚˛ ¬ıø˘, ¬Û±(±ÀÓ¬…
¬ı˘± ˝˚˛ ŒÈ¬À•Û± (Tempo)º ŒÈ¬À•Û±Àfl¬ ˜±¬Û± ˝˚˛ ¤fl¬ ø˜øÚÀȬ fl¬Ó¬&ø˘ ø¬ıȬ ˝˘ Ó¬± øÀ˚˛º ˝◊—À¬ı˛ÊœÀÓ¬ ¬ı˘± ˝˚˛ ø¬ıȬ¸ƒ¬Û±¬ı˛ ø˜øÚȬ
(Beats Per Minute)º ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ·øÓ¬ ¬ı± ˘˚˛Àfl¬ ˜±¬Û±¬ı˛ ÊÚ… ˝◊À˘fl¬¬∏CøÚ' ˚ÀLa¬ı˛ ¸±˝±˚… ŒÚ›˚˛± ˝˚˛º Œ˜À¬∏C±ÀÚ±˜ ¤¬ı˛fl¬˜˝◊
¤fl¬øȬ ˚Laº
ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬ Œ˚˜Ú ø¬ıøˆ¬iß ˘˚˛ ¬ı± ·øÓ¬ÀÓ¬ ¸—·œÓ¬ ¬Ûø¬ı˛À¬ıø˙Ó¬ ˝˚˛, ŒÓ¬˜øÚ ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬› ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß ŒÈ¬À•Û±Àfl¬
¬ı˘± ˝˚˛ ’…±ø˘À¢∂± (Allegro), ’…±Úά±ÚÀÓ¬ (Audante) › Œ√õ∂Àà± (Presto)º ’±À· ˝◊Ȭ±ø˘˚˛±Ú ¤˝◊ ˙s&ø˘¬ı˛ ¸±˝±À˚… ø¬ı˘ø•§Ó¬,
˜Ò… › ^n∏Ó¬ ˘˚˛ Œ¬ı±Á¬±ÀÚ± ˝Ó¬º ¤‡Ú ø¬ıȬ¸ƒ ¬Û±¬ı˛ ø˜øÚȬ-¤¬ı˛ ¸±˝±À˚… ’±À¬ı˛± ¸”ш¬±À¬ı ˘˚˛Àfl¬ øÚø«©Ü fl¬¬ı˛± ˝˚˛º
Œ˚ ¸¬ı ˙Às¬ı˛ ¸±˝±À˚… ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß ˘˚˛Àfl¬ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˝˚˛ Œ¸&ø˘ ˝˘  .
Larghissimo—very, very slow (24 bpm and under)
Grave—very slow (25-45 bpm)
Largo—broadly (40-60 bpm)
Lento—slowly (45-60 bpm)
Larghetto—rather broadlyy (60-66 bpm)
Adagio—slow and stately (literally, “at ease”) (66-76 bpm)
Adagietto—slower than andante (72-76 bpm)
Andante—at a walking pace (76-108 bpm)
Andantino—slightly faster than andante (although, in some cases, it can
be taken to mean slightly slower than andante) (80-108 bpm)
Marcia moderato—moderaltey, in the manner of march (83-65 bpm)
Andante moderato—between andante and moderato (thus the name)
(92—112 bpm)
Moderato—at a moderate speed (108-120 bpm)
Allegretto—by the mid-19th century, moderately fast (112-120 bpm); see
Paragraph above for earlier usage
Allegro moderato—close to, but not quite allegro (116-120 bpm)
Allegro—fast, quickly, and bright (120-168 bpm) (molto allegro is slightly
faster than allegro, but always in its range)
Vivace—lively and fast (168-178 bpm)
Allegrissimo or Allegro vivace—very fast (172-176 bpm)
Presto—very, very fast (168-200 bpm)
Prestissimo—even faster than presto (200 bpm and over)
Vivacissimo—very fast and lively (172-176 bpm)

[¬17¬]
 ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Ó¬±˘-¤¬ı˛ ¸Àe ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Â√μ › ˘˚˛-¤¬ı˛ ¬Û±Ô«fl¬… ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬ Ó¬±À˘¬ı˛ ˜±S±&ø˘¬ı˛
˜ÀÒ…fl¬±¬ı˛ Ú±Ú± ’˘—fl‘¬Ó¬ ¬ı˛+¬ÛÀfl¬ ˚ÀÔ©Ü &èQ Œ›˚˛± ˝˚˛º ¬Û±(±Ó¬… ¸—·œÀÓ¬ ˘˚˛Àfl¬ Ú±Ú±ˆ¬±À¬ı øÚ˚˛LaÌ fl¬¬ı˛± ˝˚˛ øͬfl¬˝◊, øfl¬c ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛
ά◊2‰¬±e ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ˜Ó¬ ˆ¬¢ü±—˙ ˜±S±˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ·øÓ¬Àfl¬ øÚ˚˛LaÌ fl¬¬ı˛± ¬ı± ’˘Ç‘Ó¬ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¬ı˛œøÓ¬ Ó≈¬˘Ú±˜”˘fl¬ˆ¬±À¬ı fl¬˜º ˘˚˛fl¬±¬ı˛œ¬ı˛
‰¬˜»fl¬±¬ı˛œQ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ ’±fl¬¯∏«Ì ¬ı‘øX fl¬À¬ı˛ › Ó¬± øÚÀ˚˛ ø˙䜬ı˛± ¬ı˛œøÓ¬˜ÀÓ¬± ·À¬ı¯∏̱ › ÚÓ≈¬Ú ÚÓ≈¬Ú ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛ ‰¬À˘ÀÂ√Úº
ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ fl¬F¸—·œÓ¬ › ˚La¸—·œÀÓ¬ ¸≈¬ı˛ ¸‘ø©Ü¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ˚˜Ú Â√Àμ¬ı˛ ά◊»fl¬¯∏« ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛± ˝˚˛, ŒÓ¬˜øÚ ’¬ıÚX ¬ı±À… ¸eÀÓ¬¬ı˛ ¸˜˚˛
¬ı± ¤fl¬fl¬ˆ¬±À¬ı Œ¬Û˙fl¬±¬ı˛, fl¬±˚˛±, ά◊ͬ±Ú, ‰¬Sê±¬ı˛, ŒÓ¬˝±˝◊ ˝◊Ó¬…±ø¬ı˛ ˜±Ò…À˜ Â√μ › ˘À˚˛¬ı˛ ˚±≈ ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ¬Û±(±ÀÓ¬…¬ı˛ ëø¬ıȬí-
Œfl¬ ’±˘±±ˆ¬±À¬ı ’˘Ç‘Ó¬ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¬ı˛œøÓ¬ Ó≈¬˘Ú±˜”˘fl¬ fl¬˜º
ë¸eœÓ¬ ˜fl¬¬ı˛μí ¢∂ÀLö Ú±¬ı˛ ¬Û=ø¬ıÒ ˜±·«Ó¬±À˘¬ı˛ ˙˘é¬Ì ø˝À¸À¬ıñfl¬±˘, ˜±·«, øSê˚˛±, ’e, ¢∂˝, ʱøÓ¬, fl¬˘±, ˘˚˛, ˚øÓ¬ ›
√õ∂ô¶∏±À¬ı˛¬ı˛ ά◊À~‡ fl¬À¬ı˛ÀÂ√Úº
ë¸eœÓ¬ ‰”¬Î¬ˇ±˜øÌí ¢∂ÀLö øfl¬Â√≈ øfl¬Â√≈ ˆ¬¢ü±—˙ ¸•Ûiß ˜±S±ø¬ıø˙©Ü Ó¬±À˘¬ı˛ Ú±˜ ά◊À~‡ ’±ÀÂ√, ˚± ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ √õ∂¬ıg Ó¬±˘ Ú±À˜ ‡…±Ó¬
˝À˚˛ÀÂ√º Ó¬± ˚Ô±SêÀ˜ñ
1
1º ¤fl¬Ó¬±˘ñ ñ ˜±S±ø¬ıø˙©Üº
2
1
2º √õ∂À˜± Ó¬±˘ñ 3ñ íí
2
1
3º ø¬ı¯∏˜ Ó¬±˘ñ 5ñ íí
2
1
4º Ê˚˛|œ Ó¬±˘ñ 7ñ íí
2
1
5º |œ ÚμÚ Ó¬±˘ñ 9 ñ íí
2
ˆ¬¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ڱȬ…˙±À¶a øfl¬Â√≈ ˆ¬¢ü±—˙ ˜±S±ø¬ıø˙©Ü Ó¬±À˘¬ı˛ Ú±À˜±À~‡ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º Œ˚˜Úñ
1
1º ˘‚≈À˙‡¬ı˛ñ 1 ñ ˜±S±º
4
1
2º ø¸—˝Úœ˘ñ 3 ñ ˜±S±º
2
1
3º ·ÊÚœ˘ñ 2 ñ ˜±S±º
2
1
4º Ê·Á¬˜˘ñ 3 ñ ˜±S±º
4
[¬18¬]
 ¤Â√±Î¬ˇ±› Œ¬ı˙ øfl¬Â√≈ ¬Û”Ì«˜±S±¬ı˛ Ó¬±À˘¬ı˛ Ú±˜› ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º ˚Ô±ñ
1º ¬ıdÓ¬±˘, ˘ø˘Ó¬ Ó¬±˘ ñ 3 ˜±S±ø¬ıø˙©Üº
2º øS·Ó¬, Â√μfl¬ íí ñ 4 íí
3º ‰¬Ó≈¬©Ûœ, Δfl¬¬ı±¬ı˛ [Δfl¬¬ı±È¬] íí ñ 5 íí
4º ˝◊fˆ¬±¸, ‰¬‰«¬¬ı˛œ, œ¬Ûfl¬ íí ñ 6 íí
5º ¸±e« ¬ıX«Ú, øSˆ¬iß íí ñ 12 íí
6º ¬ı˛±· Ó¬±˘ [˜Ó¬±ôL√À¬ı˛ ¬ı˛±ÊÓ¬±˘] íí ñ 14 íí
√õ∂±‰¬œÚfl¬±À˘ ’ä ¸˜˚˛ ¬Ûø¬ı˛˜±À¬Û¬ı˛ ¤fl¬fl¬ øÂ√˘ 뢂≈í ˜±S±º fl¬, ‰¬, Ȭ, Ó¬, ¬Û ¤˝◊ ¬Û“±‰¬øȬ ’鬬ı˛Àfl¬ ¤fl¬ÀS ά◊2‰¬±¬ı˛Ì fl¬¬ı˛ÀÓ¬ Œ˚È≈¬fl≈¬
¸˜˚˛ ˘±À·ñ‹ ¸˜˚˛ ¬Ûø¬ı˛˜±¬Û ˝À˘± Ó¬±˘ ˜±S±¬ı˛ Œé¬ÀS 1 ˘‚≈¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛˜±Ìº ’±¬ı±¬ı˛ ≈øȬ ˘‚≈-˜±S±¬ı˛ ¸˜±Ú øÂ√˘ ¤fl¬ &è ˜±S±º
¤fl¬ ˘‚≈˜±S± › ¤fl¬ &è ˜±S±¬ı˛ ¸˜±Ú øÂ√˘ ¤fl¬ õ≠≈Ó¬ ˜±S±º
Ó¬±À˘¬ı˛ ˘‚≈-&è-õ≠≈Ó¬-˜±S±¬ı˛ ø‰¬˝ê&ø˘Àfl¬ ¬ı˘± ˝ÀÓ¬± Ó¬±˘±eº Œ˚˜Úñ
˘‚≈-˜±S± = 5øȬ ¬ıÀÌ«¬ı˛ ^n∏Ó¬ ά◊2‰¬±¬ı˛Ì fl¬±˘ = Ó¬±˘±e I
&è-˜±S± = 10øȬ íí íí íí íí = Ó¬±˘±e S
õ≠≈Ó¬-˜±S± = 15øȬ íí íí íí íí = Ó¬±˘±e S
˜±·«Ó¬±À˘¬ı˛ ’e&ø˘Àfl¬ ˘‚≈ ŒÔÀfl¬ &蘱S±¬ı˛ ¬ı˛+¬Û±ôL√¬ı˛ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¬ı˛œøÓ¬Àfl¬ ¬ıÀ˘ fl¬˘±-√õ∂À˚˛±·º ¤¬ı˛ ’±¬ı±¬ı˛ 3 ¬ı˛fl¬˜ Œˆ¬ ’±ÀÂ√, Œ˚˜Úñ
[1] ¤fl¬-fl¬˘, [2] ø¬Zfl¬˘ › [3] ‰¬Ó≈¬©®˘º ¤fl¬øȬ &蘱S±¬ı˛ √õ∂À˚˛±·Àfl¬ ¤fl¬-fl¬˘, ≈øȬ &蘱S±¬ı˛ √õ∂À˚˛±·Àfl¬ ø¬Z-fl¬˘ ¤¬ı— ‰¬±¬ı˛øȬ
&蘱S±¬ı˛ √õ∂À˚˛±·Àfl¬ ‰¬Ó≈¬©®˘ ¬ıÀ˘º ¤fl¬øȬ Ó¬±À˘¬ı˛ Œ˜±È¬ ˜±S± [’鬬ı˛] ˚ø 20 ˝˚˛ Ó¬±˝À˘ ›˝◊ Ó¬±˘øȬ 20 ÷ 10 = fl¬˘±¬ı˛
Ó¬±˘ ˝À¬ıº fl¬±¬ı˛Ì ·±g¬ı« ˜ÀÓ¬ 10 ’é¬À¬ı˛ ¤fl¬ &è ˝˚˛º
˜±·«Ó¬±À˘¬ı˛ &èQ¬Û”Ì« ø¬ı¯∏˚˛ ˝À2Âñ똱·«íº ¤¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± ¤fl¬-¤fl¬øȬ ’é¬À¬ı˛ fl¬˚˛øȬ ¶§¬ı˛ ά◊»¬Ûiß ˝˚˛ Ó¬± Œ¬ı±Á¬±ÀÚ± ˝˚˛º √õ∂±‰¬œÚ Œø˙
Ó¬±À˘ 6 √õ∂fl¬±¬ı˛ ˜±·« øÂ√˘º ˚Ô±ñøé¬Ì ˜±·«, ¬ı±øÓ«¬fl¬ ˜±·«, ø‰¬S˜±·«, ø‰¬SÓ¬¬ı˛ ˜±·«, ’øÓ¬ø‰¬SÓ¬˜ ˜±·«, ø‰¬SÓ¬˜ ˜±·«º
˜±·« Ó¬±˘±é¬¬ı˛ ¶§¬ı˛
’øÓ¬ø‰¬SÓ¬˜ ˜±·« 1 1
ø‰¬SÓ¬˜ ˜±·« 1 2
ø‰¬SÓ¬¬ı˛ ˜±·« 1 4
ø‰¬S ˜±·« 1 8
¬ı±øÓ«¬fl¬ ˜±·« 1 16
øé¬Ì 1 32
˝ô¶∏¬Z±¬ı˛± Ó¬±˘ √õ∂˙«Ú fl¬¬ı˛±Àfl¬ øSê˚˛± ¬ıÀ˘º øSê˚˛± ≈˝◊ √õ∂fl¬±¬ı˛ ¸˙s øSê˚˛± ¤¬ı— øÚ–˙s øSê˚˛±º ¸˙s øSê˚˛±Àfl¬ ë¬Û±Ó¬í ¤¬ı— øÚ–˙s
øSê˚˛±Àfl¬ ëfl¬˘±í ¬ı˘± ˝ÀÓ¬±º ’±À· ¸˙s øSê˚˛± øÂ√˘ ¤fl¬√õ∂fl¬±¬ı˛ [ÒËn∏¬ıfl¬±]º
¸˙s øSê˚˛± 4 √õ∂fl¬±¬ı˛ › øÚ–˙s øSê˚˛± 7 √õ∂fl¬±¬ı˛º

[¬19¬]
 Ó¬±˘ øSê˚˛±
|
 
¸˙s ¬ı± ¬Û±Ó¬ øÚ–˙s øSê˚˛± ¬ı± fl¬˘±
 
          
ÒËn∏¬ı ˙˜…± Ó¬±˘ ¸—øÚ¬Û±Ó¬ ¸ø¬Û«Ìœ fl‘¬¯û ¬ÛøΩÚœ ø¬ı¸øÊ«Ó¬± ø¬ıøé¬5± ¬ÛÓ¬±fl¬± ¬ÛøÓ¬Ó¬±
¸ø¬Û«Ìœ  . ¬ı“± øÀfl¬ ˝±Ó¬ øÚÀ鬬Û,
¬ÛøΩÚœ  . ›¬Û¬ı˛ ŒÔÀfl¬ ÚœÀ‰¬ ˝±Ó¬ Ú±˜±ÀÚ±,
ø¬ı¸øÊ«Ó¬±  . Á¬Èƒ¬fl¬± øÀ˚˛ ˝±Ó¬ ŒÙ¬˘±,
ø¬ıøé¬5±  . ˝±Ó¬ ˜≈Àͬ± fl¬¬ı˛±,
¬ÛÓ¬±fl¬±  . ›¬ÛÀ¬ı˛ ˝±Ó¬ ›Í¬±ÀÚ±,
¬ÛøÓ¬Ó¬±  . ÚœÀ‰¬ ˝±Ó¬ ¬ı˛±‡±º ˜±·« Ó¬±À˘¬ı˛ ˘é¬Ì&ø˘ øÂ√˘ ’Úάˇº ’Ô«±» ¶ö±Ú-fl¬±˘-¬Û±S Œˆ¬À Ó¬±¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ‚ȬӬ Ú±º

 ’øˆ¬Ê±Ó¬ Œø˙ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬  .

’Ú…øÀfl¬, Œ˘Ãøfl¬fl¬ Ó¬±˘&ø˘ ø¬ZÒ±ø¬ıˆ¬Mê ˝À˚˛ ¬ÛÀάˇ, ˚Ô±ñ’±=ø˘fl¬ ¬ı± ëŒø˙ Ó¬±˘í ¤¬ı— Œ˘±fl¬Ó¬±˘ ¬ı± ¬Û~œ·±ÀÚ¬ı˛ Ó¬±˘º
·±g¬ı« Ó¬±À˘ Œ˚˜Ú Ó¬±˘ Δ¬ıø˙©Ü…Àfl¬ Ó¬±À˘¬ı˛ ˘é¬Ì ¬ı˘± ˝Ó¬º ŒÓ¬˜Ú˝◊ Œø˙ Ó¬±À˘ ›˝◊ Ò¬ı˛ÀÚ¬ı˛ Δ¬ıø˙©Ü…Àfl¬ ¬ı˘± ˝Ó¬ ë√õ∂±Ìíº ’±Ú≈˜±øÚfl¬
3˚˛-4Ô« ˙Ó¬±sœÀÓ¬ ˘≈5 ·±g¬ı«Ó¬±À˘¬ı˛ ’Ú≈fl¬¬ı˛ÀÌ Œ˙œ Ó¬±À˘ 10øȬ ˘é¬Ì ¬ı± ˙√õ∂±Ì Êiú±˚˛º
ë√õ∂±Ìí ˙søȬ ¸—¶‘®Ó¬ ¤¬ı— Ó¬±¬ı˛ √õ∂Ò±Ú ≈øȬ ’Ô«ñ[1] ¬ı±˚˛≈ ¤¬ı— [2] ˘é¬Ìº ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸—·œÀÓ¬¬ı˛ Œé¬ÀS ë˘é¬Ìí-Œfl¬˝◊ ¢∂˝Ì
fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º Ó¬±À˘¬ı˛ 10øȬ ˘é¬Ì ˝˘ñfl¬±˘, ˜±·«, øSê˚˛±, ’e, ¢∂˝, ʱøÓ¬, fl¬˘±, ˘˚˛, ˚øÓ¬, √õ∂ô¶∏±¬ı˛º
ëëfl¬±˘-˜±·«-øSê˚˛±e±øÚ ¢∂˝-ʱøÓ¬-fl¬˘±-˘˚˛±–º
˚øÓ¬– √õ∂ô¶∏±¬ı˛fl¬À(øÓ¬ Ó¬±˘√õ∂±Ì± ˙ ¶ú‘Ó¬±–ííºº [¸—·œÓ¬ ˜fl¬¬ı˛μ]
fl¬±˘ ñ Ó¬±À˘¬ı˛ ¤fl¬-¤fl¬øȬ ˜±S±¬ı˛ ¬ı…±ø5 ˝˘ fl¬±˘º ¸¬ıÀ‰¬À˚˛ é≈¬^Ó¬˜ ¬ı…±ø5˚≈Mê fl¬±˘ ˝À˘±ñë’Ú≈^n∏Ó¬í [¤fl¬øȬ ¬ıÀÌ«¬ı˛
¬ı± ’é¬À¬ı˛¬ı˛ ^n∏Ó¬ ά◊2‰¬±¬ı˛Ìfl¬±˘]º ≈øȬ ¬ıÀÌ«¬ı˛, øÓ¬ÚøȬ ¬ıÀÌ«¬ı˛, 4øȬ ¬ıÀÌ«¬ı˛, 5øȬ ¬ıÀÌ«¬ı˛, 6øȬ ¬ıÀÌ«¬ı˛, 8øȬ ¬ıÀÌ«¬ı˛, 12øȬ
¬ıÀÌ«¬ı˛ › 16øȬ ¬ıÀÌ«¬ı˛ ά◊2‰¬±¬ı˛À̬ı˛ ¸˜ø©Ü øÚÀ˚˛ñ^n∏Ó¬, ^n∏Ó¬ ø¬ı¬ı˛±˜, ˘‚≈, ˘‚≈-ø¬ı¬ı˛±˜, &è, õ≠≈Ó¬, fl¬±fl¬¬Û ˝◊Ó¬…±ø
˜±S±-√õ∂fl¬±¬ı˛ ¸‘ø©Ü ˝À˚˛ÀÂ√º
˜±·« ñ Ó¬±À˘¬ı˛ ’¬ı˚˛¬ı-¤¬ı˛ ŒÂ√±È¬-¬ıάˇ± fl¬¬ı˛±˝◊ ˝À˘±-˜±·«º ·±g¬ı« Ó¬±À˘¬ı˛ ’Ú≈¸¬ı˛ÀÌ √õ∂±‰¬œÚ Œ˙œ Ó¬±À˘¬ı˛ 5 √õ∂fl¬±¬ı˛ ˜±·«
¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ˚Ô±ñø‰¬S, ø‰¬SÓ¬¬ı˛, ø‰¬SÓ¬˜, ¬ı‘øM ¤¬ı— øé¬Ì ˜±·«º
øSê˚˛± ñ Ó¬±À˘¬ı˛ ˜±S±, fl¬˘± · ø¬ıˆ¬±· √õ∂˙«ÀÚ¬ı˛ ÊÚ… ˝±Ó¬ › ’±„≈˘ ¸=±˘ÚÀfl¬ øSê˚˛± ¬ıÀ˘º ’øˆ¬Ê±Ó¬ Œø˙-Ó¬±À˘¬ı˛
√õ∂±‰¬œÚ ˝ô¶∏øSê˚˛± øÂ√˘ øڕ߬ı˛+¬Ûñ
[1] ¸˙s-øSê˚˛±ñ[fl¬] ÒËn∏¬ıfl¬± ¬ı± ÒËn∏¬ı = ≈˝◊ ˝±ÀÓ¬¬ı˛ Œ‰¬ÀȬ± øÀ˚˛ ¸˙Às ’±‚±Ó¬ fl¬¬ı˛±˝◊ ëÒËn∏¬ıfl¬±íº
[2] øÚ–˙s-øSê˚˛±ñ[fl¬] ¸ø¬Û«Ìœ = ¬ı“± øÀfl¬ ˝±Ó¬ ŒÙ¬˘±º [‡] fl‘¬¯û ¬ı± fl‘¬¯û…± = ά±ÚøÀfl¬ ˝±Ó¬ ŒÙ¬˘±º

[¬20¬]
 [·] ¬ÛøΩÚœ = ˙s Ú± fl¬À¬ı˛ ÚœÀ‰¬¬ı˛ øÀfl¬ ˝±Ó¬ Ú±˜±ÀÚ±º [‚] ø¬ı¸øÊ«Ó¬± = ¸±˜ÀÚ¬ı˛ øÀfl¬ ˝±ÀÓ¬¬ı˛ Œ‰¬ÀȬ± øÚÀ鬬Û
fl¬¬ı˛±º [„] ø¬ıøé¬5± = ˝±ÀÓ¬¬ı˛ Œ‰¬ÀȬ± ÚœÀ‰¬¬ı˛ øÀfl¬ ˜≈‡ fl¬À¬ı˛ ά◊¬Û¬ı˛ øÀfl¬ ˝±Ó¬ ŒÂ√“±Î¬ˇ±¬ı˛ ˆ¬øeº [‰¬] ¬ÛÓ¬±fl¬± = ˝±ÀÓ¬¬ı˛
’±„≈˘&ø˘ ¬Û¬ı˛¶Û¬ı˛ ¸—˘¢ü fl¬À¬ı˛ ¤¬ı— fl¬Ú≈˝◊ Œˆ¬À„ Œ¸±Ê± ˝±Ó¬ ά◊¬ÛÀ¬ı˛ ›Í¬±ÀÚ±º [Â√] ¬ÛøÓ¬Ó¬± = ≈øȬ ˝±Ó¬ øÚ–˙Às
˝“±È≈¬¬ı˛ ά◊¬ÛÀ¬ı˛ ¬ı˛±‡±º
¢∂˝ ñ ë¢∂˝í ˙Às¬ı˛ ’Ô« qè ¬ı± √õ∂±¬ı˛øy√√fl¬, ¬ıÓ«¬˜±Úñ¸˜ƒº øÓ¬Ú √õ∂fl¬±¬ı˛ ¢∂À˝ ’±ÀÂ√º ˚Ô±ñ[fl¬] ¸˜-¢∂˝, [‡] ’Ó¬œÓ¬
¢∂˝, [·] ’Ú±·Ó¬-¢∂˝º
ʱøÓ¬ ñ ëʱøÓ¬í ˝À2 Â√μº 5 ¬ı˛fl¬˜ ʱøÓ¬ ’±ÀÂ√º ˚Ô±ñS…|, ‰¬Ó≈¬¬ı˛|, ø˜|, ‡G, ¸—fl¬œÌ«º
fl¬˘± ñ ëfl¬˘±í ˝À2 Ӭ±À˘¬ı˛ √õ∂ÀÓ¬…fl¬ ø¬ıˆ¬±À·¬ı˛ ’ôL√·«Ó¬ &蘱S±¬ı˛ ¸˜ø©Üº ˜±·«-Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ ¤fl¬˝◊ Ó¬±˘Àfl¬ ø¬ıˆ¬±À·¬ı˛
’ôL√·«Ó¬ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¸—‡…±¬ı˛ ˝ò±¸-¬ı‘øX ‚øȬÀ˚˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ’±fl¬±¬ı˛Àfl¬ ŒÂ√±È¬-¬ıάˇ fl¬¬ı˛± ˝ÀÓ¬±º ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±À˘ ¤¬ı˛+¬Û
¬ıÓ«¬˜±Úº
˘˚˛ ñ ë˘˚˛í ˝À2 ˜±S±¬ı˛ ·øÓ¬º ¤˝◊ ˘˚˛ 3 √õ∂fl¬±¬ı˛º ˚Ô±ñø¬ı˘ø•§Ó¬, ˜Ò…, ^n∏Ó¬º fl¬˘±¬ı˛ ¸±˝±À˚… ’øÓ¬-ø¬ı˘ø•§Ó¬, ’øÓ¬-
^n∏Ó¬ ˝◊Ó¬…±ø fl¬¬ı˛±¬ı˛ Œ¬ı˛›˚˛±Ê ’±ÀÂ√º
˚øÓ¬ ñ Ó¬±˘-·øÓ¬ ¬ı± ˘À˚˛ Δ¬ıø‰¬S… ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛±Àfl¬ ë˚øÓ¬í ¬ıÀ˘º ø¬ı˘ø•§Ó¬, ˜Ò… › ^n∏Ó¬ ˘˚˛Àfl¬ Ú±Ú± Δ¬ıø‰¬ÀS… ¸±Ê±ÀÚ±˝◊
˝À2 Ӭ±À˘¬ı˛ ë˚øÓ¬íº Ó¬±˘-˙±À¶a 5 ¬ı˛fl¬˜ ˚øÓ¬¬ı˛ ά◊À~‡ ’±ÀÂ√º ˚Ô±ñ[fl¬] ¸˜±-˚øÓ¬, [‡] Œ¶⁄±Ó¬¬ı±˝… ¬ı± Œ¶⁄±Ó¬·Ó¬±-
˚øÓ¬, [·] Œ·±¬Û≈2±ñ˚øÓ¬, [‚] ˜‘e-˚øÓ¬, [„] ø¬Û¬Ûœø˘fl¬± ¬ı± ʘè ˚øÓ¬º
√õ∂ô¶∏±¬ı˛ ñ ë√õ∂ô¶∏±¬ı˛í ˝À2 ø¬ıô¶∏±¬ı˛º ¤Àfl¬ Ó¬±˘±e øÀ˚˛ √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˝ÀÓ¬±º
ø¬ı– ^– √õ∂±‰¬œÚ Ó¬±À˘¬ı˛ Ó¬±˘±Àe ^©Ü¬ı…¬......º ø¬ıø˙©Ü Ó¬±À˘¬ı˛ Ó¬±˘±e ø¬ıøˆ¬iߺ ˚ø Œfl¬Î¬◊ ¤˝◊ √õ∂ô¶∏±À¬ı˛ ˘‚≈, ^n∏Ó¬,
’Ú≈^n∏Ó¬ ˝◊Ó¬…±ø Ó¬±˘±Àe ’±ÚX¬ı±À…¬ı˛ Œ¬ı±˘ ¬ıø¸À˚˛ ¬ı±Ê±Ú, Ó¬±˝±À˘ Ó¬±˘˙±À¶a √õ∂ô¶∏±À¬ı¬ı˛ ¸±Ô«fl¬Ó¬±, ¬ı≈Á¬ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛À¬ıÚº
√õ∂±‰¬œÚ ¸—·œÓ¬ ˙±¶a±ø¬ı˛ ¢∂Lö&ø˘ÀÓ¬ ëŒø˙ Ó¬±˘í ¬ı˘ÀÓ¬ ë’øˆ¬Ê±Ó¬ Œø˙í Ó¬±˘&ø˘Àfl¬˝◊ Œ¬ı±Á¬±ÀÚ± ˝À˚˛ÀÂ√º
’=˘Àˆ¬À Œø˙ Ó¬±À˘¬ı˛ Ú±˜, ¬ı˛+¬Û ¤¬ı— ¸—‡…± Ú±Ú± √õ∂fl¬±¬ı˛ ˝ÀÓ¬±º
Œø˙ Ó¬±À˘¬ı˛ √õ∂Ò±Ú Δ¬ıø˙©Ü…  .
[fl¬] ·øÓ¬Â√Àμ¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ‚ȬÀ˘ ¤fl¬˝◊ ¸—‡…fl¬ Ó¬±˘ ˜±S± ¸ÀM3›, ≈øȬ Ó¬±À˘¬ı˛ Ú±˜ ¬Û‘Ôfl¬ ˝À˚˛ ˚±À¬ı [Œ˚˜ÚñŒ‰¬ÃÓ¬±˘, ¤fl¬Ó¬±˘]º
[‡] Œø˙ Ó¬±À˘¬ı˛ ¬ı˛+¬Û √õ∂±‰¬œÚfl¬±À˘ Ó¬±˘±e ¤¬ı— fl¬±¬ı…Â√Àμ¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˝ÀÓ¬±º ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ [˜Ò…˚≈À·] Œø˙ Ó¬±˘Àfl¬
Ó¬±˘˜±S± ¬Z±¬ı˛± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˝ÀÓ¬±º
[·] Ó¬±À˘¬ı˛ Â√μ ¬ı± ·øÓ¬Â√μ Ó¬±À˘¬ı˛ ø¬ıˆ¬±· ¬Z±¬ı˛± √õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝ÀÓ¬±º ˜±S± ¸—‡…± ¤fl¬ ŒÔÀfl¬› ·øÓ¬Â√Àμ¬ı˛ ÊÚ… Ú±˜fl¬¬ı˛Ì ’±˘±±
˝À¬ıº
[‚] ø¬ıøˆ¬iß ˘À˚˛¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú, ˚Ô±ñø¬ı˘ø•§Ó¬, ˜Ò… › ^n∏Ó¬º
[„] ¤Àé¬ÀS ¸¬ı«±˝◊ Ó¬±À˘¬ı˛ ˙√õ∂±Ì ¬ı± ˙˘é¬Ì ’Ú≈¸‘Ó¬ ˝ÀÓ¬± [fl¬±˘, ˜±·«, øSê˚˛±, ’e, ¢∂˝, ʱøÓ¬, fl¬˘±, ˘˚˛, ˚øÓ¬ ¤¬ı—
√õ∂ô¶∏±¬ı˛]º Ó¬±À˘¬ı˛ ˙√õ∂±À̬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛± ˝˘ Ú±, fl¬±¬ı˛Ì ¤¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± ¤fl¬±øÒfl¬¬ı±¬ı˛ ˝À˚˛ÀÂ√º
Œø˙ Ó¬±˘ ^n∏Ó¬, ˘‚≈ √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ ˜±S±¬ı˛ ¸˜i§À˚˛ ·øͬӬ ˝ÀÓ¬±º ˜±S±ø¬ı˛ ¸˜˚˛ øÚÒ«±¬ı˛ÀÌ ¸±˝±˚… fl¬¬ı˛±¬ı˛ ÊÚ… ά◊˝±¬ı˛ ¸Àe fl¬±—¸ Ó¬±˘
¬ı±ÊÓ¬º Δ¬ıø‰¬ÀS…¬ı˛ fl¬±¬ı˛ÀÌ ¬ı± Œ¸Ãμ˚« ¸‘ø©Ü¬ı˛ ÊÚ… ˜±S±¬ı˛ ¸˜˚˛ ˝◊Ó¬¬ı˛-ø¬ıÀ˙¯∏ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ fl¬±—¸-Ó¬±˘-¬ı±… fl¬‡ÀÚ± ¸±˜±Ú… ^n∏Ó¬Ó¬¬ı˛ ¬ı±
ù≠ÔÓ¬¬ı˛ ˝À˚˛ ¬ı±ÊÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛Ó¬º ’Ô«±», Œ˚‡±ÀÚ ˜±·«-Ó¬±À˘ ˘‚≈-˜±S±¬ı˛ ˜±Ú øÂ√˘ ’¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Úœ˚˛ 5øȬ ’鬬ı˛ ά◊2‰¬±¬ı˛Ìfl¬±˘ [fl¬-‰¬-Ȭ-Ó¬-
¬Û ¬ıÌ« ^n∏Ó¬ ά◊2‰¬±¬ı˛Ì], Œ¸‡±ÀÚ Œø˙-Ó¬±À˘ ˘‚≈-˜±S±¬ı˛ ˜±Ú fl¬‡ÀÚ±-5, fl¬‡ÀÚ±-4, fl¬‡ÀÚ± ¬ı±-6øȬ ’é¬À¬ı˛¬ı˛ ¤fl¬S ά◊2‰¬±¬ı˛Ì fl¬±˘
˝ÀÓ¬ ¬Û±¬ı˛Ó¬º Œø˙fl¬±À˘¬ı˛ ’¬Û¬ı˛ Δ¬ıø˙©Ü… øÂ√˘ ˜±·« › ʱøÓ¬-˘é¬À̬ı˛ ’ˆ¬±¬ı ¤¬ı— øSê˚˛±-˘é¬À̬ı˛ fl¬‡ÀÚ± øˆ¬iß±ÀÔ« ¬ı…¬ı˝±¬ı˛º

[¬21¬]
 ’±Ò≈øÚfl¬ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬  .
’±Ò≈øÚfl¬fl¬±À˘ ø¬ı¬ıøÓ«¬Ó¬ Œø˙-Ó¬±˘ ‰¬˘ÀÂ√º ¤˝◊ Ó¬±˘ ≈˝◊ √õ∂fl¬±¬ı˛  . [1] ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛, [2] øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛º
[1] ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘  . ¬ı˘ÀÓ¬-ø˝μ≈¶ö±øÚ, ¬ıeÀ˙œ˚˛, ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ √õ∂ˆ‘¬øÓ¬ Ó¬±˘ ¬ı≈Á¬±˚˛º ¤˝◊ Ó¬±˘&ø˘¬ı˛ fl¬À˚˛fl¬øȬ √õ∂±‰¬œÚ, fl¬À˚˛fl¬øȬ
√õ∂±‰¬œÚ ŒÔÀfl¬ ø¬ı¬ıøÓ«¬Ó¬ ¬ı± ¬Ûø¬ı˛¬ıøÓ«¬Ó¬ ¤¬ı— ’Ú…&ø˘ Ú”Ó¬Úº ¤&ø˘ ¤fl¬fl¬-˜±S±øˆ¬øMfl¬, ’Ó¬¤¬ı √õ∂±‰¬œÚ ˘‚≈-&è ˜±S±-ø¬ıÚ…±¸ ŒÔÀfl¬
¶§Ó¬Laº ¤˝◊ Ó¬±˘&ø˘¬ı˛ ø¬ıˆ¬±·&ø˘, √õ∂¶§Ú, ø¬ı¶§Ú √õ∂ˆ‘¬øÓ¬¬ı˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛&ø˘ ÚÓ≈¬Ú ¸—À˚±ÊÚº ¤˝◊ Δ¬ıø˙©Ü…&ø˘¬ı˛ √õ∂±¬ı˛øy√√fl¬ ’¬ı¶ö± ¬Û=˙-
˙Ó¬Àfl¬ ˘é¬… fl¬¬ı˛± Œ·ÀÂ√º
[2] fl¬Ì«±È¬fl¬ Ó¬±˘  . øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝ÀÓ¬ Œ‡± ˚±˚˛º Ó¬±˘&ø˘ √õ∂±‰¬œÚ Œø˙ Ó¬±˘ ŒÔÀfl¬ ¢∂˝Ì fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√ ¤¬ı— Ó¬±˘-
ʱøÓ¬ Œˆ¬À ¤&ø˘¬ı˛ Ú±Ú± ¬ı˛+¬Û±ôL√¬ı˛ ‚øȬÀ˚˛ › ø¬ıøˆ¬iß Ú±˜ øÀ˚˛ ¸—·œÀÓ¬ √õ∂À˚˛±· fl¬¬ı˛± ˝À2º fl¬Ì«±È¬fl¬ Ó¬±˘ √õ∂±‰¬œÚ ˘‚≈-&è ø¬ıÚ…±¸,
’鬬ı˛ ¸—‡…± ¬Z±¬ı˛± ˘‚≈¬ı˛ ¸˜˚˛ øÚ¬ı˛+¬ÛÌ, Ó¬±˘-Œˆ¬ ¬ı± Ó¬±˘-ʱøÓ¬ ˝◊Ó¬…±ø ¬ı˛œøÓ¬ Œ˜ÀÚ ‰¬À˘º fl¬˘±Àfl¬ ’鬬ı˛-fl¬±À˘¬ı˛ ø¬ıˆ¬±· ¬ı± ¸”ѱ—˙
¬ı˛+¬Û ¢∂˝Ì fl¬¬ı˛± fl¬Ì«±È¬fl¬-Ó¬±À˘¬ı˛ Δ¬ıø˙©Ü…º
ø‡Ëàœ˚˛ ¬Û=˙ ˙Ó¬fl¬ ŒÔÀfl¬ ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Œø˙ Ó¬±À˘¬ı˛ ¸Àe ¬Û±¬ı˛ø¸fl¬ M긔˘ ¬ı± Ó¬±˘øÚ˚˛À˜¬ı˛ ø˜|Ì ‚ÀȬ ά◊»¬Ûiß ˝˚˛ ø˝μ≈¶ö±øÚ
Ó¬±˘º ¤˝◊ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ √õ∂±‰¬œÚ Œø˙ Ó¬±À˘¬ı˛ 10øȬ √õ∂±Ì ά◊À¬Ûøé¬Ó¬ ˝À˚˛øÂ√˘º ¤¬ı˛ øSê˚˛± ˜±S ≈í√õ∂fl¬±¬ı˛ Ô±Àfl¬ñÓ¬±ø˘ ¤¬ı— ‡±ø˘º Ó¬±˘±e
˘≈5 ˝À˚˛ ø·À˚˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛‰¬˚˛ qÒ≈˜±S ’鬬ı˛˜±S± øÀ˚˛ Œ¬ı±Á¬±ÀÚ± ˝ÀÓ¬ Ô±Àfl¬º ë¢∂˝í ’±Ê› ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ëʱøÓ¬í ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬ Ó¬±˘
√õ∂‰¬˘ÀÚ Ú± Ô±fl¬À˘› øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ’±¬ı±¬ı˛ ëfl¬˘±í-¬ı˛ Œé¬ÀS› Ó¬±˝◊º ø˝μ≈¶ö±øÚ Ó¬±À˘ ø¬ı˘ø•§Ó¬-˜Ò…-^n∏Ó¬˘˚˛ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝À˚˛
Ô±Àfl¬, øfl¬c fl¬Ó¬È¬± ˘˚˛ fl¬˜À¬ı ¬ı± Œ¬ıÀάˇ ˚±À¬ı Ó¬± ¸øͬfl¬ˆ¬±À¬ı øÚÒ«±¬ı˛Ì fl¬¬ı˛± ŒÚ˝◊º
’¬ı˙… ¤fl¬Ô± ¬ı˘± Œ˚ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛ Œ˚ ’±Ò≈øÚfl¬ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ √õ∂±‰¬œÚÀfl¬ ’¬ı˘•§Ú fl¬À¬ı˛˝◊ ¸‘ø©Ü ˝À˚˛ÀÂ√º Ó¬±˝◊ ¤ÀÓ¬ √õ∂±‰¬œÚ-
ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ’ÀÚfl¬ ά◊¬Ûfl¬¬ı˛Ì˝◊ ¬ıÓ«¬˜±Úº ¤fl¬ fl¬Ô±˚˛ √õ∂±‰¬œÚ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ ¬ı˘ÀÓ¬ ·±g¬ı« ¬ı± ˜±·« Ó¬±˘Àfl¬ Œ¬ı±Á¬±˚˛ ¤¬ı— ’øˆ¬Ê±Ó¬
Œø˙ Ó¬±˘Àfl¬› Œ¬ı±Á¬±˚˛ ’±¬ı˛ ’±≈øÚfl¬ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ ¬ı˘ÀÓ¬ ø˝μ≈¶ö±øÚ, fl¬Ì«±È¬fl¬œ, fl¬œÓ«¬Ú±e, ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ › ¬ı˛±¬ıœøffl¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬Àfl¬ Œ¬ı±Á¬±˚˛º
¤˝◊ Ó¬±˘&ø˘ √õ∂±‰¬œÚ ˜±·« › Œø˙ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ ŒÔÀfl¬ ¶§±Ó¬La…º
√õ∂±‰¬œÚ ˜±·« › Œø˙ Ó¬±À˘¬ı˛ ’±fl‘¬øÓ¬Àfl¬ ŒÂ√±È¬-¬ıάˇ fl¬¬ı˛±¬ı˛ ÊÚ… 똱·«í √õ∂À˚˛±· fl¬¬ı˛±¬ı˛ ¬ı˛œøÓ¬ √õ∂‰¬ø˘Ó¬ øÂ√˘º ’±Ò≈øÚfl¬fl¬±À˘¬ı˛ Œø˙
Ó¬±À˘› ›˝◊ √õ∂±‰¬œÚ ˜±·«-√õ∂À˚˛±· ’±˘±± Ú±À˜ √õ∂‰¬ø˘Ó¬ ’±ÀÂ√º ά◊±˝¬ı˛Ì  .
[fl¬] √õ∂±‰¬œÚ ˜±·« Ó¬±À˘ñ
[1] ÒËn∏¬ı ˜±·« [¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ ’¬ı¶ö±]
[2] ø‰¬S ˜±·« [ø¬ı˘ø•§Ó¬ ˘˚˛]
[3] ¬ı±øÓ«¬fl¬ ˜±·« [’øÓ¬ ø¬ı˘ø•§Ó¬ ˘˚˛]
[4] øé¬Ì ˜±·« [’øÓ¬ ’øÓ¬ ø¬ı˘ø•§Ó¬ ˘˚˛]
[‡] √õ∂±‰¬œÚ Œø˙ Ó¬±À˘ñ
[1] ’øÓ¬ ø‰¬SÓ¬˜ ˜±·« [’øÓ¬ ^n∏Ó¬ ˘˚˛]
[2] ø‰¬SÓ¬˜ ˜±·« [^n∏Ó¬˘˚˛]
[3] ø‰¬SÓ¬¬ı˛ ˜±·« [˜Ò…˘˚˛]
[4] ø‰¬S˜±·« [ø¬ı˘ø•§Ó¬ ˘˚˛]
[5] ¬ı±øÓ«¬fl¬ ˜±·« [’øÓ¬ ø¬ı˘ø•§Ó¬ ˘˚˛]

[¬22¬]
 [6] øé¬Ì ˜±·« [’øÓ¬ ’øÓ¬ ø¬ı˘ø•§Ó¬ ˘˚˛]
[·] ˜Ò… › ’±Ò≈øÚfl¬ ˚≈·œ˚˛ Œø˙ Ó¬±À˘ñ
[1] fl¬Ì«±È¬fl¬ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬  . ¤fl¬-fl¬˘±, ø¬Zfl¬˘±, Œ‰¬Ãfl¬±fl¬˘±º
[2] ø˝μ≈¶ö±øÚ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬  . ø¬ı˘ø•§Ó¬, ˜Ò…, ^n∏Ó¬ ˘À˚˛¬ı˛ ¬ı˛+¬Ûº
[3] fl¬œÓ«¬Ú±e Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬  . ¬ıάˇ, ˜Ò…, ŒÂ√±È¬º
[4] ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬  . ’±fl≈¬m±, ˜˚˛±˝◊, ’¬ı˛±›¬ı±º
[5] ¬ı˛±¬ıœøffl¬ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬  . ø˝μ≈¶ö±øÚ Ó¬±˘¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ’Ú≈¬ı˛+¬Ûº

 ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬ √õ∂‰¬ø˘Ó¬ ø¬ıøˆ¬iß Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ¸±Ò±¬ı˛Ì :±Ú (General knowledge of the

different system of Tala Prevalent in India)

¬Û”À¬ı«˝◊ ’±À˘±ø‰¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√ √õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏« ≈˝◊ √õ∂fl¬±¬ı˛ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ √õ∂‰¬ø˘Ó¬ øÂ√˘º ¤fl¬øȬÀfl¬ ¬ı˘± ˝ÀÓ¬± ·±g¬ı« ¬ı± ˜±·« Ó¬±˘
¬ÛXøÓ¬ ¤¬ı— ’¬Û¬ı˛øȬ øÂ√˘ ’øˆ¬Ê±Ó¬ Œø˙ ¬ı± ’±=ø˘fl¬ ’øˆ¬Ê±Ó¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬º ·±g¬ı« ¬ı± ˜±·« Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ ˜±fl«¬ ¬ı˛œøÓ¬-ÚœøÓ¬ Œ˜ÀÚ
‰¬˘ÀÓ¬ ¤¬ı— ˚± Œ˙-fl¬±˘-¸•x±˚˛ Œˆ¬À ¬ı˛+¬Û ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ˝ÀÓ¬± Ú±º øfl¬c Œø˙ ¬ı± ’±=ø˘fl¬ ’øˆ¬Ê±Ó¬ Ó¬±À˘¬ı˛ Œé¬ÀS ¤˝◊¬ı˛+¬Û
øÚ˚˛À˜¬ı˛ ø˙øÔ˘Ó¬± ˘é¬… fl¬¬ı˛± Œ˚Ó¬º ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ ø‡Ëàœ˚˛ ¬Û=˙ ˙Ó¬Àfl¬, ¤˝◊ Œ˙œ-Ó¬±˘ ŒÔÀfl¬˝◊ ’±Ò≈øÚfl¬ Ó¬±˘&ø˘¬ı˛ Êiú ˝˚˛º ¤˝◊¸¬ı
Ó¬±˘&ø˘ ˙±¶aœ˚˛, ά◊¬Û˙±¶aœ˚˛ ¤¬ı— ˘‚≈ √õ∂fl‘¬øÓ¬¬ı˛ ¸—·œÀÓ¬ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝˚˛º fl¬œ ά◊M¬ı˛ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ fl¬œ fl¬Ì«±È¬øfl¬ ¸—·œÀÓ¬ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝˚˛º ˚ø›
fl¬Ì«±È¬øfl¬ ¸—·œÀÓ¬ √õ∂±‰¬œÚ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬¬ı˛ øfl¬Â√≈Ȭ± ’—˙ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬¬ı˛± ˝˚˛º
˚±˝◊ Œ˝±fl¬ ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ √õ∂‰¬ø˘Ó¬ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬Àfl¬ ≈˝◊ ˆ¬±À· ø¬ıˆ¬Mê fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√, ˚Ô±ñ
[1] ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬º
[2] øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬º

 ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬

¤˝◊ ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ ŒÔÀfl¬ ø¬ıøˆ¬iß ¶§Ó¬La ¤¬ı— ø¬ıø˙©Ü Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ¸‘ø©Ü ˝À˚˛ÀÂ√º ¤˝◊ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬&ø˘ øÚÀʬı˛ øÚÀʬı˛
¶§Ó¬La øSê˚˛±ÀÓ¬ √õ∂øӬᬱ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√º ¤˝◊ Ó¬±˘&ø˘ ˝˘ñ
[fl¬] ø˝μ≈¶ö±øÚ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬º
[‡] fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬º
[·] ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬º
’±¬ı±¬ı˛ øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ fl¬Ì«±È¬fl¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ Ú±À˜ ø¬ıÀ˙¯∏ ‡…±øÓ¬ ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛ÀÂ√º
√õ∂±‰¬œÚ ˜±·« Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ø¬ı¬ı¬ı˛Ì ¤¬ı— ’øˆ¬Ê±Ó¬ Œø˙ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ø¬ı¬ı¬ı˛Ì ’±À·˝◊ ’±À˘±‰¬Ú± fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º ¤‡±ÀÚ øé¬Ì
ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ › ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ø¬ıøˆ¬iß Ò±¬ı˛±¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú± ¸—Àé¬À¬Û fl¬¬ı˛± ˝˘º

[¬23¬]
 ø˝μ≈¶ö±øÚ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬  .
ø˝μ≈¶ö±øÚ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ Œ˚ Œfl¬±ÀÚ± Ó¬±˘Àfl¬ ŒÍ¬fl¬±, ˜±S±, ˘˚˛, Ó¬±ø˘, ‡±ø˘, ˘‚≈, Â√μ ¤¬ı— Ó¬±˘ ʱøÓ¬ ¬Z±¬ı˛± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˝˚˛º
ŒÍ¬fl¬±¬ı˛ ¬ı…±¬Û±À¬ı˛ Œ‡± ˚±˚˛ Œ˚ Ó¬¬ı˘± › ¬Û±‡›˚˛±Ê Œˆ¬À ≈øȬ ¬Û‘Ôfl¬ Œˆ¬ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º ¤Â√±Î¬ˇ±› ’=˘Àˆ¬À øfl¬—¬ı± ¸•x±˚˛ Œˆ¬À
ŒÍ¬fl¬±¬ı˛ › ¬ı˛+¬ÛÀˆ¬ ¬Ûø¬ı˛˘øé¬Ó¬ ˝˚˛º Œ˚˜Ú Œfl¬±ÀÚ± ¸•x±À˚˛¬ı˛ ±ƒ¬ı˛± Ó¬±À˘¬ı˛ ŒÍ¬fl¬±ñë Ò± øÒ Ú±íº Ú± øÓ¬ Ú±í, ’±¬ı±¬ı˛ ’¬Û¬ı˛ ¤fl¬
+ 0
¸•x±À˚˛¬ı˛ ±ƒ¬ı˛± Ó¬±À˘¬ı˛ ŒÍ¬fl¬±Àfl¬ñë øÒflƒ¬ øÒ Ú±˚ Ú± Ó≈¬ Ú±í ¬ı˛+À¬Û √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ¤Â√±Î¬ˇ± ’±À¬ı˛± ’ÀÚfl¬ Œˆ¬› ˘é¬… fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º
+ 0
øfl¬c Œfl¬±ÀÚ± Œé¬ÀS˝◊ Â√Àμ¬ı˛ Œˆ¬ ˝˚˛ Ú±º
ø˝μ≈¶ö±Úœ Œfl¬±ÀÚ± Ó¬±À˘¬ı˛ Œ˜±È¬ ˜±S±Àfl¬ fl¬À˚˛fl¬øȬ ‡ÀG ø¬ıˆ¬Mê fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝˚˛º ¤ø ‡G&ø˘Àfl¬ ø¬ıˆ¬±· ¬ı˘± ˝˚˛º Ó¬±À˘¬ı˛ ø¬ıˆ¬±·&ø˘Àfl¬
’±¬ı±¬ı˛ ‚±Ó¬ ¬Z±¬ı˛± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ˝˚˛º √õ∂Ò±Ú ‚±Ó¬øȬ ¸¬ı±¬ı˛ ’±À· Ô±Àfl¬º ¸—¶‘®Ó¬ ˆ¬±¯∏±˚˛ Ó¬±Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ ë√õ∂¶§Úí ¤¬ı— ‰¬˘øÓ¬ fl¬Ô±˚˛
¤Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ ë¸˜íº ’Ú…±Ú… ‚±Ó¬&ø˘Àfl¬ ’ÀÚÀfl¬ ë¬Û±Ó¬í ¬ıÀ˘ Ô±Àfl¬º ¤˝◊ ¬Û±Ó¬ 2 √õ∂fl¬±¬ı˛º ˚Ô±ñ¸˙s › øÚ–˙sº øÚ–˙s ¬Û±ÀÓ¬˝◊
ø˝μ≈¶ö±øÚ˝◊ ˙±¶aœ˚˛ Ó¬±À˘ ëÙ“¬±fl¬í ¬ı˘±¬ı˛ ¬ı˛œøÓ¬ ’±ÀÂ√ ¤¬ı— ¸˜ƒ ¬ı…Ó¬œÓ¬ ’Ú…±Ú… ‚±Ó¬&ø˘Àfl¬ Ó¬±ø˘ ¬ı˘± ˝À˚˛ Ô±Àfl¬º
ø˝μ≈¶ö±øÚ Ó¬±˘&ø˘Àfl¬ ˜±S± ¬Z±¬ı˛± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˝À˘› ˜±S±¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± ø¶ö¬ı˛ ¸˜˚˛fl¬±˘ ŒÚ˝◊º ’Ô«±» øͬfl¬ fl¬Ó¬È¬± ¸˜˚˛Àfl¬ ¤fl¬˜±S±
¬ıÀ˘ ¢∂±˝… fl¬¬ı˛± ˝À¬ı Ó¬±¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± Δ¬ı:±øÚfl¬ ø¸X±ôL√ ŒÚ˝◊º Ù¬À˘ ¤fl¬˜±S±¬ı˛ ¬ı˛+¬Û ¤fl¬˝◊ ¬ı…øMê¬ı˛ fl¬±ÀÂ√ ¸˜˚˛Àˆ¬À ¤fl¬ ¤fl¬¬ı˛fl¬˜ Œˆ¬À
√õ∂fl¬±ø˙Ó¬ ˝˚˛º øfl¬c ˜±S±¬ı˛ 3 √õ∂fl¬±¬ı˛ Œˆ¬ ¬ı˛À˚˛ÀÂ√º [ø¬ı˘ø•§Ó¬-˜Ò…-^n∏Ó¬ ˘À˚˛¬ı˛ ˜±S±]º ¤Â√±Î¬ˇ±› ·œøÓ¬Õ˙˘œ¬ı˛ √õ∂À˚˛±ÊÀÚ ’øÓ¬ ø¬ı˘ø•§Ó¬,
’øÓ¬ ’øÓ¬-ø¬ı˘ø•§Ó¬, ’øÓ¬-^n∏Ó¬ ¤¬ı— ’øÓ¬ ’øÓ¬-^n∏Ó¬ ˘˚˛ ’ÀÚfl¬ Œé¬ÀS ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝À˚˛ Ô±Àfl¬º ¤˝◊¸¬ı Œé¬ÀS› ˜±S±¬ı˛ √õ∂fl‘¬øÓ¬ ¬ıÀ˘
˚±˚˛º ’Ô«±» 1 ˜±S±¬ı˛ ¬ı˛+¬Û ¬Û”À¬ı«±Mê 7 √õ∂fl¬±¬ı˛ ·øÓ¬ √õ∂±5 ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ¤˝◊ fl¬±¬ı˛ÀÌ˝◊ ’±˜¬ı˛± Œ‡ÀÓ¬ ¬Û±˝◊ ’øÓ¬ ø¬ı˘ø•§Ó¬ ˘À˚˛ ¤fl¬
˜±S±¬ı˛ fl¬±˘ ø¬ı˘ø•§Ó¬ ¤fl¬Ó¬±À˘¬ı˛ ¤fl¬˜±S±¬ı˛ √õ∂±˚˛ 4 &Ì ¤¬ı— ˜Ò…˘À˚˛¬ı˛ √õ∂±˚˛ 8 &Ì œ‚«¶ö±˚˛œ ˝˚˛º
ø˝μ≈¶ö±øÚ ˙±¶aœ˚˛ Ó¬±˘&ø˘ Â√μ ¬Z±¬ı˛± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ¤˝◊ Â√μ 3 [øÓ¬Ú] √õ∂fl¬±¬ı˛º ˚Ô±ñ¸˜, ø¬ı¯∏˜ › ø˜|º Œ˚ Ó¬±À˘¬ı˛
√õ∂øÓ¬ø¬ıˆ¬±À· ¸˜±Ú ¸—‡…fl¬ ˜±S± Ô±Àfl¬ Ó¬±Àfl¬ ¸˜ Â√μ ¬ıÀ˘ [±¬ı˛±, øSÓ¬±˘¬......]º ˚ø 2øȬ ¬Û±˙±¬Û±ø˙ ø¬ıˆ¬±À· 2 √õ∂fl¬±¬ı˛ ˜±S±
Ô±Àfl¬ Ó¬±Àfl¬ ø¬ı¯∏˜ Â√μ [Á“¬±¬ÛÓ¬±˘, ŒÓ¬›Î¬ˇ±] ¬ıÀ˘º ¸˜ › ø¬ı¯∏˜ Â√μ ¬ı…Ó¬œÓ¬ ’¬Û¬ı˛ ¸fl¬˘ Ó¬±˘Àfl¬ ø˜|Â√μ ¬ı˘± ˝˚˛ [Ò±˜±¬ı˛, ¬ıËp¬Ó¬±˘]º
’±Ò≈øÚfl¬ ø˝μ≈¶ö±øÚ Ó¬±À˘¬ı˛ ’±¬ı˛› 2øȬ Δ¬ıø˙©Ü… ˝À2ÂñëÓ¬±ø˘í › 뇱ø˘íº Ó¬±À˘¬ı˛ ·øÓ¬Â√μÀÓ¬ Œ˚‡±ÀÚ Œ˚‡±ÀÚ ŒÁ“¬±fl¬ Ô±Àfl¬
Œ¸‡±ÀÚ Œ¸‡±ÀÚ Ó¬±ø˘ ¬ı± ¸˙s ‚±Ó¬ Œ›˚˛± ˝˚˛º ¤˝◊ ‚±Ó¬ 2 √õ∂fl¬±¬ı˛-¶§Ìƒ › √õ∂¶§Úº ¸±Ò±¬ı˛Ì ‚±Ó¬Àfl¬ ¬ıÀ˘ ¶§Ú ¤¬ı— √õ∂¬ı˘ ‚±Ó¬Àfl¬
√õ∂¶§Ú ¬ıÀ˘º √õ∂¶§Ú ¸±Ò±¬ı˛ÌÓ¬– Ó¬±À˘¬ı˛ ¢∂˝ ¬ı± qèÀÓ¬ Œ›˚˛± ˝˚˛º ‡±ø˘ ˙søȬ ¬Z±¬ı˛± Ó¬±˘-Â√Àμ¬ı˛ øÚ–˙s øSê˚˛±Àfl¬ ¬ıÀ˘º ‡±ø˘
˙søȬÀfl¬ ’ÀÚfl¬ ¸˜˚˛ Ó¬±˘ ¬ı±fl¬¬ı˛± Ù“¬±fl¬¬ı˛+À¬Û ’øˆ¬ø˝Ó¬ fl¬À¬ı˛ Ô±Àfl¬Úº fl¬Ô±øȬ ’±¸À˘ ëÙ“¬±‡ƒíº ¤øȬ ¬Û±¬ı˛ø¸fl¬ ˙s, ˚±¬ı˛ ’Ô« ø¬ıˆ¬±ÊÚº
’±˜œ¬ı˛ ‡¸è Œ˚ ë¸≈˘Ó¬±˘í ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛øÂ√À˘Ú Ó¬±¬ı˛ √õ∂fl‘¬Ó¬ Ú±˜ øÂ√˘ñëά◊¸≈˘-¤-Ù“¬±‡ƒÓ¬±íº ¬Û±¬ı˛ø¸fl¬ ëά◊¸≈˘í ˙Às¬ı˛ ’Ô« Ó¬±˘º ¬Û±¬ı˛ø¸fl¬
Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬¬ı˛ øÚ˚˛˜±Ú≈¸±À¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± Ó¬±˘ ø¬ıˆ¬±À· Ó¬±À˘¬ı˛ Œ¬ıø˙ ˜±S± Ô±fl¬À˘˝◊ Œ¸‡±ÀÚ ‹ ø¬ıˆ¬±·Àfl¬ ≈˝◊øȬ ø¬ıˆ¬±À· ø¬ıˆ¬Mê fl¬¬ı˛±
˝À˚˛ Ô±Àfl¬ Ù“¬±fl¬ øÀ˚˛ ¤¬ı— Ù“¬±fl¬ ¬ı± ø¬ıˆ¬±À·¬ı˛ ˜±Ô±˚˛ qÚ… ø‰¬˝ê Œ›˚˛± ˝˚˛º ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«fl¬±À˘ ά◊M¬ı˛ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ ¤˝◊
√õ∂Ô±øȬ Œ¬ı˙ øfl¬Â√≈ Ó¬±À˘¬ı˛ ˜ÀÒ… √õ∂dÓ¬ ˝˚˛ ¤¬ı— √õ∂Ô±øȬÀfl¬ ø˝μ≈¶ö±øÚ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ Ú±À˜ ’øˆ¬ø˝Ó¬ fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ Ô±Àfl¬º

 fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬  .
fl¬œÓ«¬Ú ˝À2 ¬Û”¬ı« ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ Δ¬ı¯û¬ı ¸•x±À˚˛¬ı˛ ˜ÀÒ… √õ∂‰¬ø˘Ó¬ ¤fl¬√õ∂fl¬±¬ı˛ ˆ¬øMê¬ı˛±¸Rfl¬ [¬ı˛¸±ø|Ó¬] ·±Úº fl¬œÓ«¬ÀÚ¬ı˛ √õ∂‰¬ø˘Ó¬ Ó¬±˘&ø˘¬ı˛
√õ∂fl¬±À¬ı˛ ¤¬ı— √õ∂À˚˛±À· fl¬Ó¬fl¬&ø˘ ’ÚÚ… ¸±Ò±¬ı˛Ì Δ¬ıø˙©Ü… Ô±fl¬±˚˛ ëëfl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛íí ¤fl¬øȬ ¬Û‘Ôfl¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ¶§œfl‘¬øÓ¬ Œ›˚˛± ά◊ø‰¬Ó¬º
¤˝◊ ·±ÀÚ ¬ı…¬ı˝+Ó¬ Ó¬±˘&ø˘¬ı˛ Ú±˜fl¬¬ı˛Ì ø¬ı‰¬±¬ı˛ fl¬¬ı˛À˘ Œ‡± ˚±˚˛ Œ˚, ¤&ø˘ ’øˆ¬Ú¬ı ¤¬ı— Œ¬ıø˙¬ı˛ˆ¬±· Œé¬ÀS˝◊ ¬ı±—˘± ˆ¬±¯∏± √õ∂ˆ¬±ø¬ıÓ¬º
±¸¬Û…±¬ı˛œ, Γ¬±¸¬Û±ø˝¬ı˛±, Ò±˜±˘œ, ‰¬=≈¬Û≈Ȭ, ·?Ú, ‚¬ı˛±, fl¬±È¬±‚¬ı˛±, ¬Û=˜ ˝◊Ó¬…±ø 8 ˜±S± ¬ı± 16 ˜±S±¬ı˛ Ó¬±˘&ø˘¬ı˛ Ú±˜ ¬ı±—˘±
ˆ¬±¯∏±øˆ¬øMfl¬º Œ˘±Ù¬±, Ê˘, Œ±¬ı± ˝◊Ó¬…±ø-6 ¬ı± 12 ˜±S±¬ı˛ Ó¬±˘&ø˘¬ı˛ Ú±À˜› ¤fl¬˝◊ ˝◊øeÓ¬º ¤fl¬Ó¬±ø˘, Œ±Í≈¬fl¬œ, ˙Àfl¬±¯∏œ, ˙fl≈¬˙œ,
ŒÓ¬›È¬, ¸˜, Œ˚±Ó¬À¸±˜ [˚øÓ¬] ˝◊Ó¬…±ø-7, 14, 21 ˜±S±¬ı˛ Ó¬±˘&ø˘¬ı˛ Ú±˜› ¤fl¬˝◊ ¬ı˛+¬Ûº

[¬24¬]
 fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ Œ¬ıø˙¬ı˛ˆ¬±· Œé¬ÀS Ó¬±À˘¬ı˛ √õ∂Ò±ÚÓ¬ ≈˝◊øȬ ’e Ò¬ı˛± ˝˚˛ñÂ√≈Ȭ › øSê˚˛±º Ó¬±À˘¬ı˛ ’—˙&ø˘¬ı˛ ˜ÀÒ…
¤fl¬øȬ Ó¬±˘±‚±Ó¬ › ’¬Û¬ı˛ fl¬À˚˛fl¬øȬ øÚ–˙s øSê˚˛± ¸—À˚±ÊÚ Œ˚ ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ ’e≈ø˘ ¬Z±¬ı˛± Œ¬ı±Á¬±ÀÚ± ˝˚˛ Ó¬±Àfl¬˝◊ ¬ı˘± ˝˚˛ Â√≈Ȭº ¤&ø˘
¸±Ò±¬ı˛ÌÓ¬ 2 ˜±S± 4 ˜±S± ¬ı± 8 ˜±S±¬ı˛ ˝À˚˛ Ô±Àfl¬º ’±¬ı±¬ı˛ Œ˘Ã˚˛± [Ú±›˚˛±] √õ∂øÓ¬Àé¬ÀS˝◊ Â√≈ÀȬ¬ı˛ ’Ô« ¸—‡…fl¬ ˜±S± ¸˜øi§Ó¬ ’eº
fl¬œÓ«¬Ú±e Ó¬±˘-øSê˚˛±¬ı˛ ˜ÀÒ… ¸≈-√õ∂±‰¬œÚ ·±g¬ı« ¬ı± ˜±·«Ó¬±À˘¬ı˛ øfl¬Â√≈ øfl¬Â√≈ ’±ˆ¬±¸ ¬Û±›˚˛± ˚±˚˛º √õ∂Ô˜Ó¬–, ¤˝◊ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ √õ∂øÓ¬øȬ
Ó¬±À˘¬ı˛ øÓ¬ÚøȬ ·øÓ¬ ¶§œfl‘¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º ˚Ô±ñ^n∏Ó¬, ˜Ò…, ø¬ı˘ø•§Ó¬º ^n∏Ó¬Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ ëŒÂ√±È¬í ˜Ò…Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ñë˜Ò…˜í, ø¬ı˘ø•§Ó¬Àfl¬
¬ı˘± ˝˚˛ñë¬ıάˇíº Œ˚˜Ú ˙Àfl¬±¯∏œ Ú±˜ fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±˘Àfl¬ ^n∏Ó¬·øÓ¬ÀÓ¬ ¬Ûø¬ı˛À¬ıø˙Ó¬ fl¬¬ı˛À˘ Ó¬±˘øȬÀfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ñëŒÂ√±È¬ ˙Àfl¬±¯∏œí,
¤¬ı˛ ˜±S± 7 [¸±Ó¬], ˜Ò… ·øÓ¬ÀÓ¬ ¬Ûø¬ı˛À¬ıø˙Ó¬ ˝À˘ Œ¸øȬñë˜Ò…˜ ˙Àfl¬±¯∏œí, ¤¬ı˛ ˜±S± 14 [Œ‰¬ÃV] ¤¬ı— ø¬ı˘ø•§Ó¬ ·øÓ¬ÀÓ¬ ¬Ûø¬ı˛À¬ıø˙Ó¬
˝À˘ Œ¸øȬ ˝À¬ıñë¬ıάˇ ˙Àfl¬±¯∏œí ¤¬ı˛ ˜±S± 28º ·±g¬ı« ¬ı± ˜±·« Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ ’±˜¬ı˛± ŒÀ‡øÂ√ ¤fl¬˝◊ Ó¬±˘ fl¬˘±Àˆ¬À ø¬Z&Ì ¤¬ı—
‰¬Ó≈¬&«Ì¬ı˛+À¬Û ¬Ûø¬ı˛À¬ıø˙Ó¬ ˝ÀÓ¬±º Ó¬±Àfl¬ ¬ı˘± ˝ÀÓ¬± ¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ ¬ı± ¤fl¬fl¬˘, ø¬Z&Ì ’±˚˛M ¬ı± ø¬Z-fl¬˘ ¤¬ı— ‰¬Ó≈¬&«Ì ’±˚˛M ¬ı± ‰¬Ó≈¬©®˘º
˜±À·«¬ı˛ ø¬ı‰¬±À¬ı˛ ¤&ø˘Àfl¬ ¬ı˘± ˝ÀÓ¬±ñø‰¬S˜±·«, ¬ı±øÓ«¬fl¬˜±·« ¤¬ı— øé¬Ì˜±·«º ·±g¬ı« Ó¬±À˘¬ı˛ ¤˝◊ Δ¬ıø˙©Ü…-fl¬œÓ«¬Ú±e Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬
¸≈¬ı˛øé¬Ó¬ ’±ÀÂ√º ·±g¬ı« Ó¬±À˘ Œ˚˜Ú ·øÓ¬Àˆ¬ ¬ı± ˜±·«Àˆ¬ ŒÍ¬fl¬±˚˛ ø¬ıøˆ¬ißÓ¬± Œ‡± Œ˚ÀÓ¬±, ŒÓ¬˜øÚ fl¬œÓ«¬Ì±eœ˚˛ Ó¬±˘&ø˘ÀÓ¬ ë¬ıάˇí,
ë˜Ò…í › ëŒÂ√±È¬í Œˆ¬Àe ŒÍ¬fl¬±¬ı˛› ¶§Ó¬LaÓ¬± ¬ıʱ˚˛ ¬ı˛±‡± ˝˚˛º
fl¬œÓ«¬Ú±e Ó¬±À˘¬ı˛ ·øÓ¬ øÚÌ«˚˛ ˝˚˛ Ó¬±˘-’±¬ıÓ«¬ÀÚ¬ı˛ ¸—‡…± ’Ú≈˚±˚˛œº Œ˚˜Úñ7 ˜±øSfl¬, 8 ˜±øSfl¬, 10 ˜±øSfl¬ Ó¬±˘ ˝◊Ó¬…±øº
fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±˘&ø˘ÀÓ¬ Ó¬±ø˘ ¤¬ı— ‡±ø˘ √õ∂˙«Ú ø¬ıÀ˙¯∏ øÚ˚˛À˜ fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ Ô±Àfl¬º Ó¬±ø˘ › ‡±ø˘ Â√±Î¬ˇ± ’±¬ı˛› ≈øȬ øSê˚˛± ˜≈^± ¬Z±¬ı˛±
√õ∂ø˙«Ó¬ ˝˚˛º Œ˚˜ÚñëŒfl¬±¯∏œí ¤¬ı— ëfl¬±˘íº Œfl¬±¯∏œ √õ∂˙«ÀÚ¬ı˛ ¬ı˛œøÓ¬ ˝À2 ٓ¬±Àfl¬¬ı˛ ’Ú≈¬ı˛+¬Û ¤¬ı— Ó¬±˘±‚±Ó¬ ¬ı± Ù“¬±fl¬ √õ∂˙«ÀÚ¬ı˛ ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ«
øSê˚˛±¬ı˛ ÊÚ… Œ˚ ˝ô¶∏ ά◊ÀM±˘Ú fl¬¬ı˛± ˝˚˛ Ó¬±Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ fl¬±˘º Ó¬±˘› Ù“¬±fl¬, ’Àe¬ı˛ ’Ú≈ˆ¬±¬ıfl¬ ¬ı± øÚÀ«˙fl¬ ¤¬ı— Œfl¬±¯∏œ › fl¬±˘
¸˜Ó¬± ¬ı˛é¬±˚˛ ¬ı…ø˚˛Ó¬ ˝˚˛º Ó¬À¬ı ¤¬ı˛ ¬Û±Ô«fl¬… ¤˝◊ Œ˚, ˚‡Ú Ó¬±˘±Àe¬ı˛ ’Ú≈ˆ¬±¬ıfl¬ ˝À˚˛ √õ∂fl¬±˙ ˝˚˛ Ó¬‡Ú Ó¬±Àfl¬ Ù“¬±fl¬ ¬ıÀ˘ ¤¬ı— ¤˝◊
øSê˚˛± ˚‡Ú ’Àe¬ı˛ ’ˆ¬…ôL√À¬ı˛¬ı˛ ˜±S±¬ı˛ ¸˜Ó¬± ¬ı˛é¬±˚˛ ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝˚˛ Ó¬‡Ú Ó¬±Àfl¬ ëŒfl¬±¯∏œí ¬ı˘± ˝˚˛º
fl¬œÓ«¬Ú±e Ó¬±˘-øSê˚˛±˚˛ ¤fl¬øȬ ø¬ıÀ˙¯∏ ¬ı˛œøÓ¬ ˝À˘± ˜≈Â√«Ú±º ¤˝◊ øSê˚˛±¬ı˛ ¸˜˚˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ˜±S± ¸—‡…±¬ı˛ øfl¬Â√≈ Œ˝¬ı˛ÀÙ¬¬ı˛ ‚ÀȬº ’Ô«±»
øÚø«©Ü ˜±S± ¸—‡…± ˚ø 14 ˝˚˛, Œ¸‡±ÀÚ 16, 17, 18 ˜±S±› ˝ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º ’¬ı˙… ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ ¤˝◊ ¬ı˛œøÓ¬ ’ÀÚÀfl¬ ¶§œfl¬±¬ı˛ fl¬À¬ı˛ÚøÚº
fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ŒÍ¬fl¬±Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ ë뢛˚˛±ííº ’ÀÚfl¬Àé¬ÀS˝◊ 뢛˚˛±í-&ø˘ ≈˝◊ ’±¬ıÀÓ«¬¬ı˛º ¤fl¬ñë&è ˘›˚˛±í, ≈˝◊ 뢂≈ ˘›˚˛±íº
˚Ô±SêÀ˜ Ó¬¬ı˘±¬ı˛ ‡≈ø˘ › ˜≈ø¬ı˛ ˜ÀÓ¬±º fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ¤˝◊¬ı˛fl¬˜ Δ¬ıø˙©Ü… ˆ¬±¬ı˛Ó¬¬ıÀ¯∏«¬ı˛ ’Ú… Œfl¬±ÀÚ± ˙±¶aœ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ Œ‡±
˚±˚˛ Ú±º
fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±˘ ¬ı±Ê±ÀÚ±¬ı˛ ¤fl¬È¬± øÚ˚˛˜ ˘é¬… fl¬¬ı˛± ˚±˚˛ Œ˚ ˚‡Ú ë’±‡¬ı˛í Œ·À˚˛ ˘˚˛ ¬ı±øάˇÀ˚˛ 똱ӬÚí ·±›˚˛± ˝˚˛ Ó¬‡Ú Œ‡±˘¬ı±fl¬
˘˚˛ ¬ı±øÊÀ˚˛ ëfl¬±È¬±˘í ¬ı±Ê±Ú ¤¬ı— Ó¬‡Ú Ó¬±À˘ ø¬Z&Ì ŒÔÀfl¬ ’±È¬&Ì ¬Û˚«ôL√ ˘˚˛ ¬ı±Î¬ˇ±Ú ˝˚˛º
fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ’±À¬ı˛fl¬È¬± Δ¬ıø˙©Ü… ˝À2 ëŒÊ±Î¬ˇ±í ¤¬ı— ëÂ√≈È¬í ¬ı± ëÂ√≈Ȭ±íº ¸˜˜±S±ø¬ıø˙©Ü ¬Û±˙±¬Û±ø˙ ≈øȬ Ó¬±ø˘ ¬ı± ‚±Ó¬Àfl¬ ëŒÊ±Î¬ˇ±í
¤¬ı— ëÂ√≈È¬í ¬ı± ëÂ√≈Ȭ±íº ¸˜˜±S± ø¬ıø˙©Ü ¬Û±˙±¬Û±ø˙ ≈˝◊ Ó¬±ø˘ ¬ı± ‚±Ó¬Àfl¬ ëëŒÊ±Î¬ˇ±íí ¬ıÀ˘º ’±¬ı˛ Ó¬±˘ ’¬ı˚˛À¬ı¬ı˛ ¤fl¬±øÒfl¬ ’Àe¬ı˛ ˜ÀÒ…
Ó¬±˘ ¬ı± ‚±Ó¬ ¤¬ı— fl¬À˚˛fl¬øȬ øÚ–˙s-øSê˚˛±¬ı˛ ¸˜i§À˚˛ ëÂ√≈È¬í ¬ı± ëÂ√≈Ȭ±í ·øͬӬ ˝˚˛º

 Â√≈Ȭ › ŒÊ±Î¬ˇ±¬ı˛ ¸˜øi§Ó¬ fl¬À˚˛fl¬øȬ Ó¬±À˘¬ı˛ ά◊±˝¬ı˛Ìñ

[1] ¬ı˛+¬Ûfl¬ Ó¬±˘ = 1øȬ Â√≈Ȭ 1øȬ ŒÊ±Î¬ˇ±º
[2] ’±Îƒ¬ Ó¬±˘ = 2øȬ Â√≈Ȭ 1øȬ ŒÊ±Î¬ˇ±º
[3] ˙Àfl¬±¯∏œ Ó¬±˘ = 3øȬ Â√≈Ȭ 1øȬ ŒÊ±Î¬ˇ±º
[4] ¬ıœ¬ı˛ø¬ıSê˜ Ó¬±˘ = 4øȬ Â√≈Ȭ 1øȬ ŒÊ±Î¬ˇ±º
[5] ˙˙œÀ˙‡¬ı˛ Ó¬±˘ = 5øȬ Â√≈Ȭ 1øȬ ŒÊ±Î¬ˇ±º

[¬25¬]
 ≈øȬ Ó¬±˘ ø˜|ÀÌ ÚÓ≈¬Ú Ó¬±À˘¬ı˛ ά◊±˝¬ı˛Ìñ
[1] ø¬ı¯∏˜¬Û=˜ ñ 1øȬ ’±Î¬ˇÓ¬±˘ ¤¬ı— 1øȬ ¬ı˛+¬Ûfl¬ Ó¬±˘ ø˜|À̺
[2] ˜˝±˜∞I◊fl¬ ñ 1øȬ ’±Î¬ˇÓ¬±˘ ¤¬ı— 2øȬ ¬ı˛+¬Ûfl¬ Ó¬±˘ ø˜|À̺
[3] ˝◊fˆ¬±¸ ñ 1øȬ ˙Àfl¬±¯∏œ ¤¬ı— 1øȬ ’±Î¬ˇ Ó¬±˘ ø˜|À̺
[4] ˜ÚÀ±˘± ñ 1øȬ ˙Àfl¬±¯∏œ ¤¬ı— 2øȬ ¬ı˛+¬Ûfl¬ Ó¬±˘ ø˜|À̺

 fl¬À˚˛fl¬øȬ fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ά◊±˝¬ı˛Ìñ

[1] Œ˘±Ù¬±, ˜±S± = 6 [øˆ¬iß ˜ÀÓ¬ 12], ¤fl¬ Ó¬±ø˘ › ¤fl¬ ‡±ø˘
1 2 3 4 5 6
&è ˘›˚˛± = ʱ Œ· ʱ ʱ Œ‡ Ú±
+ 0
˘‚≈ ˘›˚˛± = Ó¬± fl¬ Ó¬± Ó¬± ø‡ øȬ
+ 0
[2] ±¸¬Û±ø˝¬ı˛±, ˜±S± = 8 [4˚4 Â√μ] ¤fl¬ Ó¬±ø˘, ¤fl¬ ‡±ø˘ › ‰¬±¬ı˛ [4] fl¬±˘º
˘›˚˛± = øÁ¬øÚ Ó¬± ŒÓ¬ÀȬ Ó¬± ø‡Î¬◊¬ı˛ ±ø‡ Œ¬Û± Œ‡±
+ • 0 • 2 • 0 •
[fl¬±À˘¬ı˛ ø‰¬˝ê ëø¬ıμ≈í]
[3] ŒÂ√±È¬ ˙Àfl¬±¯∏œ ¬ı± ŒÂ√±È¬ ˙Àfl¬±˙œ, ˜±S± = 7 [2˚2˚1˚2 Â√μ], ‰¬±¬ı˛ Ó¬±ø˘ øÓ¬Ú ‡±ø˘º
1 2 3 4 5 6 7
&è ˘›˚˛± = Á¬± - - øÁ¬ Ú±fl¬øÁ¬øÚ Á¬±ñøÁ¬ Ú±fl¬øÁ¬øÚ Á¬±&¬ı˛ƒ¬ı˛ƒ Á¬±À·Ú±fl¬ ŒÓ¬ÀȬÀÓ¬ÀȬ
+ 0 2 0 3 4 0
1 2 3 4 5 6 7
˘‚≈ ˘›˚˛± = Ó¬± - - øÔ Ú±fl¬øÁ¬øÚ Ó¬± - - øÔ Ú±fl¬øÁ¬øÚ Ó¬± - ά◊¬ı˛ƒ¬ı˛ƒ Ó¬±»Ó¬±- Œ‡ - Œ‡ -
+ 0 2 0 3 4 0
¤˝◊ ’Àe¬ı˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ’±¬ı˛› ¤fl¬øȬ Δ¬ıø˙©Ü… ˝À˘±, Ó¬±ø˘ ¤¬ı— ‡±ø˘ ø˜À˘ ¤fl¬øȬ ø¬ıˆ¬±· ø‰¬ø˝êÓ¬ ˝˚˛º

 ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬  .
Œ‰¬Ó¬Ú± ¤¬ı— ¶ÛμÚ˙œ˘ Œ˘±fl¬-Ú‘Ó¬… ˝À2 ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ú‘Ó¬…º ¬ı˛— › ¬ı˛+¬Û-¤ ’øˆ¬¬ı…Mê ¤˝◊ Ú‘Ó¬…Õ˙˘œº ’øÒfl¬±—˙ Ú‘Ó¬… fl‘¬¯û˘œ˘±
¸•Ûøfl«¬Ó¬º ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ ˙±¶aœ˚˛ Ú‘Ó¬…º ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ ¤˝◊ Ú‘Ó¬…Àfl¬ Œfl¬f fl¬À¬ı˛ ·Àάˇ ά◊ÀͬÀÂ√ ’±¬ı±¬ı˛ ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬Àfl¬ Œfl¬f
fl¬À¬ı˛˝◊ ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ú‘Ó¬… Δ˙˘œ ·Àάˇ ά◊ÀͬÀÂ√º ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ ¤fl¬ øÀfl¬ Œ˚˜Ú ’øÓ¬ √õ∂±‰¬œÚ ˜±·«Ó¬±À˘¬ı˛ √õ∂À˚˛±· ŒÓ¬˜øÚ ¬ı±—˘±¬ı˛
fl¬œÓ«¬Ú±e Ó¬±˘ ¬ı˛œøÓ¬› √õ∂ˆ¬±¬ı ŒÙ¬À˘ÀÂ√º ’±˜¬ı˛± ʱøÚ, ˜˝±ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ ˚≈À· ˜ø̬Û≈À¬ı˛¬ı˛ ¸Àe ’±˚«-¸—¶‘®øÓ¬¬ı˛ ¸•Ûfl«¬ øÂ√˘ Ó¬±˝◊ ¤È¬±˝◊
¶§±ˆ¬±ø¬ıfl¬ Œ˚ ˜ø̬Û≈À¬ı˛¬ı˛ √õ∂±‰¬œÚ ¸—·œÓ¬ ·±g¬ı«-Ó¬±˘ ¬ı± ˜±·«-Ó¬±À˘ ‰¬ø‰«¬Ó¬ ˝ÀÓ¬±º ¤¬ı˛¬Û¬ı˛ |œÕ‰¬Ó¬Ú…ÀÀ¬ı¬ı˛ Œ·Ãάˇœ˚˛ Δ¬ı¯û¬ı Ò˜« √õ∂ˆ¬±ø¬ıÓ¬
fl¬À¬ı˛ ˜ø̬Û≈¬ı˛Àfl¬ ¤¬ı— Œ¸˝◊ ŒÔÀfl¬˝◊ [Œ¯∏±Î¬ˇ˙ ˙Ó¬±sœ ŒÔÀfl¬ñ˜ø̬Û≈À¬ı˛¬ı˛ ˙±¶aœ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ ¬ı±—˘± fl¬œÓ«¬Ú±eœ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ √õ∂ˆ¬±¬ı

[¬26¬]
¬ÛάˇÀÓ¬ Ô±Àfl¬º Ó¬±¬ı˛¬Û¬ı˛ ¸5˙ ˙Ó¬±sœ¬ı˛ Œ˙¯∏ ¬ı± ’©Ü±˙ ˙Ó¬±sœ¬ı˛ qèÀÓ¬˝◊ ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ øÚʶ§Ó¬± ˘±ˆ¬ fl¬À¬ı˛º ˜ø̬Û≈ø¬ı˛
Ó¬±˘ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ ˜‘e˝◊ Œ¬ıø˙ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝À˚˛ Ô±Àfl¬º
¬ıÓ«¬˜±ÀÚ ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘&ø˘Àfl¬ ≈˝◊ ˆ¬±À· ˆ¬±· fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º ˚Ô±ñëqX Ó¬±˘í ¤¬ı— ëŒÙ¬¬ı˛ Ó¬±˘íº ¤˝◊ ŒÙ¬¬ı˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ’±¬ı±¬ı˛
≈øȬ ˆ¬±·º ˚Ô±ñëÂ√±˚˛±˘· Ó¬±˘í ¤¬ı— ëø˜| Ó¬±˘íº ≈øȬ Ó¬±À˘¬ı˛ ø˜|ÀÌ Œ˚ Ó¬±˘ ¸‘ø©Ü ˝À˚˛ÀÂ√ Ó¬±Àfl¬ Â√±˚˛±˘· Ó¬±˘ ¤¬ı— ≈øȬ ’øÒfl¬
Ó¬±˘ ø˜|ÀÌ Œ˚ Ó¬±˘ ¸‘ø©Ü ˝À˚˛ÀÂ√ Ó¬±Àfl¬ ø˜| Ó¬±˘ ¬ıÀ˘º

 ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±À˘¬ı˛ øfl¬Â√≈ ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±¬ı˛ ’±À˘±‰¬Ú±  .

[1] [fl¬] ø˝μ≈¶ö±Úœ Ó¬±À˘¬ı˛ ¸˜ƒ ¬ı± √õ∂Ô˜ Ó¬±ø˘ = ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ ëÓ¬±ÚƒÀfl¬±flƒ¬íº
[‡] ø˝μ≈¶ö±Úœ Ó¬±À˘¬ı˛ ø¬ZÓ¬œ˚˛ Ó¬±ø˘ = ë’øÚq¬ı±íº
[·] ø˝μ≈¶ö±Úœ Ó¬±À˘¬ı˛ Ó‘¬Ó¬œ˚˛ Ó¬±ø˘ = ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ ë’Ú≈˜q¬ı±íº
[‚] ø˝μ≈¶ö±Úœ Ó¬±À˘¬ı˛ ‰¬Ó≈¬Ô« Ó¬±ø˘ = ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ = ˜ø¬ı˛q¬ı±º
[„] ¤fl¬ ’±¬ıÓ«¬ = Œfl¬±˚˛‰¬±º
[‰¬] Ó¬±À˘¬ı˛ ¤fl¬±øÒfl¬ ’±¬ıÀÓ«¬¬ı˛ ŒÍ¬fl¬± = ¬Û±ø¬ı˛„ƒº
[Â√] Ó¬±À˘¬ı˛ ŒÍ¬fl¬± = ˜¬Û≈—º
[Ê] Ó¬±À˘¬ı˛ Ù“¬±fl¬ ¬ı± ‡±ø˘ = ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ ‡≈»˝±˝◊º
[Á¬] øé¬Ì ˝Àô¶∏¬ı˛ Ó¬±˘±‚±Ó¬ [ά±˚˛±¬ı˛] = Œ˚˛»º
[¤û] ¬ı±˜ ˝Àô¶∏¬ı˛ Ó¬±˘±‚±Ó¬ [¬ı“±˚˛±] = ›˝◊º
[Ȭ] Ó¬±À˘¬ı˛ ˜Ò…˘˚˛ = ˜±˚˛±˚˛º
[ͬ] ^n∏Ó¬ ˘˚˛ = ’Ô≈¬ı±º
[ά] ø¬ı˘ø•§Ó¬ ˘˚˛ = ’Ó¬m±º
[Ϭ] ’øÓ¬ ø¬ı˘ø•§Ó¬ ˘˚˛ = ˚±•ú±Ó¬m±º
[Ì] ’Ó¬œÓ¬ ¢∂˝ = ˝±˝◊·» ¬Û± Œ˘Ã¬ı±º
[Ó¬] ’Ú±·Ó¬ ¢∂˝ = ’Ú≈·Ó¬º
˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±À˘ √õ∂±‰¬œÚ ’øˆ¬Ê±Ó¬ Œø˙ Ó¬±À˘¬ı˛ ˙ ˘é¬ÌÀfl¬ ¢∂˝Ì fl¬¬ı˛± ˝À˚˛ÀÂ√º ˚ø› ¤˝◊ ˘é¬Ì&ø˘¬ı˛ ˜ÀÒ… Œ¬ı˙ fl¬À˚˛fl¬øȬ
˘é¬À̬ı˛ Ú±˜ › ¬ı˛+¬Û ¬Ûø¬ı˛¬ıøÓ«¬Ó¬ ˝À˚˛ÀÂ√º Œ˚˜Ú Ó¬±À˘¬ı˛ ʱøÓ¬¬ı˛ Œé¬ÀS ‰¬Ó≈¬¬ı˛|, ¤…¶⁄, ø˜|, ‡G, ¸—fl¬œÌ« ¢∂˝Ì fl¬¬ı˛À˘› ˜ø̬Û≈ø¬ı˛
Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ Ó¬±À˘¬ı˛ ʱøÓ¬¬ı˛ ¸—‡…± ’±¬ı˛› Œ¬ıø˙º ’±¬ı±¬ı˛ fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ˜Ó¬Ú ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±À˘ Ó¬±À˘¬ı˛ 뢂≈í ’—À˙˝◊ Œfl¬¬ı˘
ëʱøÓ¬í ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝ÀÓ¬±º ^n∏Ó¬, ’Ú≈^n∏Ó¬ÀÓ¬ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝ÀÓ¬± Ú±º ¤‡±ÀÚ Î¬◊±˝¬ı˛Ì Œ›˚˛± ˝˘ñ
ʱøÓ¬ ¬ıÌ«-fl¬±˘ ’é¬À¬ı˛¬ı˛ ά◊2‰¬±¬ı˛Ì ø¬ıøÒ
¤fl¬±fl¬œ 1 = 1øȬ
¬Ûøé¬Ìœ 2 = 2øȬ
¤…¶⁄ 3 = 3øȬ

[¬27¬]
 ʱøÓ¬ ¬ıÌ«-fl¬±˘ ’é¬À¬ı˛¬ı˛ ά◊2‰¬±¬ı˛Ì ø¬ıøÒ
‰¬Ó≈¬¬ı˛¶⁄ 4 = 4øȬ
‡G 5 = 5øȬ
Ÿ¬Ó≈¬ 6 = 6øȬ
ø˜| 7 = 7øȬ
¸—fl¬œÌ« 9 = 9øȬ
¤˝◊ Ó¬±À˘¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ √õ∂±‰¬œÚ ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¬ı˛œøÓ¬ ’Ú≈¸±À¬ı˛ ëëÓ¬±˘±eíí ¬Z±¬ı˛± Ó¬±˘Àfl¬ Œ¬ı±Á¬±¬ı±¬ı˛ øÚ˚˛˜ ¬ıÓ«¬˜±Úº ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬
¤Àfl¬ ë’e-√õ∂±Ìí ¬ı˘± ˝˚˛º ¤˝◊ ’e-√õ∂±Ì ˝À˘± fl¬Ó¬fl¬&ø˘ ø‰¬˝êº ˚±¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± Ó¬±À˘¬ı˛ ø¬ıˆ¬±·, ˜±S±-fl¬±˘ ¸˝Ê ¸¬ı˛˘ˆ¬±À¬ı Œ¬ı±Á¬±ÀÚ±
˚±˚˛º ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ 8-øȬ ’e√õ∂±Ì ˜±Ú± ˝˚˛º ˚Ô±ñ
[1] ’Ú≈^n∏Ó¬, [2] ^n∏Ó¬, [3] ^n∏Ó¬-ø¬ı¬ı˛±˜, [4] ˘‚≈, [5] ˘‚≈-ø¬ı¬ı˛±˜, [6] &è, [7] õ≠≈Ó¬, [8] fl¬±fl¬¬Ûº
¸—Àé¬À¬Û ¤À¬ı˛ ¬ı˘ñ’, , -ø¬ı, ˘, ˘-ø¬ı, ·, ¬Û › fl¬º
¤˝◊ ’e-√õ∂±À̬ı˛ ø‰¬˝ê › ¬ıÌ«fl¬±˘ ¸•ÛÀfl«¬ ¤fl¬È¬± Â√fl¬ Œ›˚˛± ˝À˘±ñ
’e-√õ∂±À̬ı˛ Ú±˜ ’e-√õ∂±À̬ı˛ ø‰¬˝ê ’e-√õ∂±À̬ı˛ ¬ıÌ«fl¬±˘
[1] ’Ú≈^n∏Ó¬  [fl¬Ì«±È¬øfl¬¬ı˛ ’Ú≈¬ı˛+¬Û] 1
[2] ^n∏Ó¬ O [ íí ] 2
[3] ^n∏Ó¬-ø¬ı¬ı˛±˜ 'O [√õ∂±‰¬œÚ ˜ÀÓ¬ ñ O'] 3
[4] ˘‚≈ I [fl¬Ì«±È¬øfl¬¬ı˛ ’Ú≈¬ı˛+¬Û] 4 [‰¬Ó≈¬¬ı˛¶⁄ ʱøÓ¬ÀÓ¬]
[5] ˘‚≈-ø¬ı¬ı˛±˜ 'I [√õ∂±‰¬œÚ ˜ÀÓ¬ I'] 5
[6] &è S [fl¬Ì«±È¬øfl¬¬ı˛ ’Ú≈¬ı˛+¬Û] 8
[7] õ≠Ó≈ ¬ 'S [√õ∂±‰¬œÚ ˜ÀÓ¬ 'S] 10
[8] fl¬±fl¬¬Û X 16
¤˝◊ ’e-√õ∂±À̬ı˛ ¶ö±˚˛œQ ë¬ıÌ« ¬ı± ’é¬À¬ı˛¬ı˛ ά◊2‰¬±¬ı˛Ìfl¬±˘ øÀ˚˛ Œ¬ı±Á¬±ÀÚ± ˝ÀÓ¬±º ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ ˜‘Àe¬ı˛ Œ¬ı±˘-¬ı±Ìœ¬ı˛ ¸˜i§À˚˛
¬ıÌ«√õ∂±Ì ·øͬӬ ˝˚˛º ά◊±˝¬ı˛Ìñ
 ¤fl¬ ¬ıÌ«fl¬±˘ = Ó¬± ŒÓ¬Ú ø¬ıÚ ‡Ë‡Ë øÒÚƒÀÒÚ
1 1 1 1 1
 ≈˝◊ ¬ıÌ«fl¬±˘ = Ó¬± ŒÓ¬Ú ø¬ıÚ ‡Ë‡Ë øÒÚƒÀÒÚ Ó¬±-ø‡»ÀÓ¬Ú¬....
1 2 1 2 1 2
 øÓ¬Ú ¬ıÌ«fl¬±˘ = ø‡ Ó¬± ŒÒÚ Ó¬±ø‡Ú S ¢∂ ŒÓ¬ôL√±ø‡Ó¬± Ó¬± Œ‡Ú
1 2 3 1 2 3 1 2 3
fl¬œÓ«¬±Ú±eœ˚˛ Ó¬±À˘ = ŒÂ√±È¬-˜Ò…-¬ıάˇ ø˝À¸À¬ı ˜±S± ø¬Z&Ì › Œ‰¬Ã&Ì ˝À˚˛ ˚±˚˛ ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬› ŒÓ¬˜Ú ‚ÀȬ, Ó¬À¬ı Ú±˜-
fl¬¬ı˛ÀÌ ¬Û±Ô«fl¬…º ŒÂ√±È¬ ˝À2Âñë’±fl≈¬m±í, ˜Ò… ˝À2Âñë˜˚˛±˝◊í ¤¬ı— ¬ıάˇ ˝À2 뒬ı˛±›˚˛±íº √õ∂±‰¬œÚ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ ˚±-¤fl¬-fl¬˘, ø¬Zfl¬˘

[¬28¬]
¤¬ı— ‰¬Ó≈¬¶®˘ Ú±À˜ ¬Ûø¬ı˛ø‰¬Ó¬º ’±fl≈¬m± ˚øñ4 ˜±S±¬ı˛ ˝˚˛ ˜˚˛±˝◊ ˝À¬ıñ8 ¤¬ı— ’¬ı˛±›˚˛± ˝À¬ıñ16 ˜±S±º ¤¬ı˛¬Z±¬ı˛± Ó¬±À˘¬ı˛ ’e
øͬfl¬ Œ¬ı˛À‡ ’e-√õ∂±À̬ı˛ ¬ıÌ«fl¬±˘Àfl¬ ˝ò±¸-¬ı‘øX ‚Ȭ±ÀÚ±º
 øÓ¬ÚøȬ ’ÀǬı˛ ά◊±˝¬ı˛Ì Œ›˚˛± ˝˘ñ[ëfl¬˘±-√õ∂±Ìí]
Ó¬±À˘¬ı˛ Ú±˜ fl¬˘±√õ∂±Ì ’e-√õ∂±Ì ʱøÓ¬-√õ∂±Ì ¬ıÌ«-√õ∂±Ì Ó¬±ø˘ ‡±ø˘
[1] Ó¬±Úƒ‰¬¬Ûƒ ’±fl≈¬m± ¤fl¬ ˘‚≈ (I) Is 4 [‰¬±¬ı˛] 1øȬ 1øȬ
[2] Ó¬±Úƒ‰¬¬Ûƒ ˜˚˛±˝◊ ¤fl¬ ˘‚≈ (I) Is 8 [’±È¬] 1øȬ 1øȬ
[3] Ó¬±Úƒ‰¬¬Ûƒ ’¬ı˛±›˚˛± ¤fl¬ ˘‚≈ (I) Is 16 [Œ¯∏±À˘±] 1øȬ 1øȬ
ø¬ıˆ¬±· ¤¬ı— ŒÍ¬fl¬± [¬Ûø¬ı˛„] Œ‡±ÀÚ± ˝˘ñ
+ 0
’±fl≈¬m±  . 1 2 3 4
[¤fl¬-fl¬˘] ø¬ıˆ¬±· Ó¬± øÒÚ øÒÚ Ó¬±
+ 0
˜˚˛±˝◊  . 1 2 3 4 5 6 7 8
[ø¬Z-fl¬˘] ø¬ıˆ¬±· ŒÒÀÒ ŒÒÚ ŒÓ¬Ú Ó¬± ŒÓ¬Ú -¬Ó¬± Ó¬± ø·Ú±·±¬ı˛
+ 0
’¬ı˛±›˚˛±  . 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
[‰¬Ó≈¬©®˘] ø¬ıˆ¬±· øÒÚ ŒÒôL√± øÒÚøÒÚ ŒÓ¬ôL√± Ó¬± ŒÓ¬μ± Ó¬±Ó¬± ŒÔ˝◊¢∂¢∂ Ó¬±ÀÓ¬Ú øÒÚ
11 12 13 14 15 16
Ó¬»ÀÒÚ øÒÚ¢∂¢∂ ÒœôLÚ√ øÒÚ Ó¬»ÀÓ¬Ú Ó¬±
¤‡±ÀÚ ¬Ûø¬ı˛©®±¬ı˛ Œ¬ı±Á¬± ˚±À2 Œ˚, ’±fl≈¬m± fl¬˘±√õ∂±Ì ˝À˘ ˜±S±-¸—‡…± ˝À2Âñ4 [¤fl¬øȬ Ó¬±ø˘, ¤fl¬øȬ ‡±ø˘], ˜˚˛±˝◊ ˝À˘ ˜±S±-
¸—‡…± ˝À2Âñ8 [¤fl¬øȬ Ó¬±ø˘, ¤fl¬øȬ ‡±ø˘], ¤¬ı— ’¬ı˛±›˚˛± ˝À˘ ˜±S± ¸—‡…± ˝À2Âñ16 [¤fl¬øȬ Ó¬±ø˘, ¤fl¬øȬ ‡±ø˘]º Ó¬±ø˘-
‡±ø˘¬ı˛ ”¬ı˛Q ˝À2 ˚Ô±SêÀ˜ñ2, 4 › 8 ˜±S±º
˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ Ó¬±À˘¬ı˛ ëfl¬˘±í √õ∂±Ì › øSê˚˛±-√õ∂±Ì˝◊ øˆ¬i߈¬±À¬ı ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝À˚˛ Ô±Àfl¬, øfl¬c ’Ú…±Ú… √õ∂±Ì&ø˘ √õ∂±‰¬œÚ ’øˆ¬Ê±Ó¬
Œø˙ Ó¬±À˘¬ı˛˝◊ ’Ú≈¬ı˛+¬Ûº
 ¤‡±ÀÚ ˜ø̬Û≈ø¬ı˛ Ó¬±À˘¬ı˛ øSê˚˛±-√õ∂±À̬ı˛ ά◊±˝¬ı˛Ì Œ›˚˛± ˝˘ñ
˝±Ó¬ › ’±„≈À˘¬ı˛ ¸±˝±À˚… Ó¬±À˘¬ı˛ ¬ıÌ«-fl¬±˘ ¬ı± ˜±S± √õ∂ˆ‘¬øÓ¬¬ı˛ √õ∂˙«ÚÀfl¬ ¬ıÀ˘ñøSê˚˛±-√õ∂±Ìº 븘ƒí-Œfl¬ ά±Ú ˝±ÀÓ¬ Ó¬±ø˘ øÀ˚˛,
’Ú…±Ú… Ó¬±ø˘Àfl¬ ά±Ú › ¬ı±˜ ˝±ÀÓ¬¬ı˛ Ó¬±ø˘ øÀ˚˛ Œ¬ı±Á¬±ÀÚ± ˝˚˛º ά±Ú ˝±ÀÓ¬¬ı˛ Ó¬±ø˘Àfl¬ ¬ıÀ˘ ëŒ˚˛»í › ¬ı±˜ ˝±ÀÓ¬¬ı˛ Ó¬±ø˘Àfl¬ ¬ıÀ˘
ë›˝◊íº ≈øȬ ø¬ıˆ¬±· ˚≈Mê Ó¬±À˘ñŒ˚˛» › ›˝◊, øÓ¬ÚøȬ ø¬ıˆ¬±· ˚≈Mê Ó¬±À˘ñŒ˚˛», Œ˚˛», ›˝◊º
˜ø̬Û≈¬ı˛ ʱӬœ˚˛ Ú‘Ó¬…, fl¬˘±Ú‘Ó¬… › ˜ÀÚ±¬ı˛?Ú Ú‘ÀÓ¬…¬ı˛ ¤˝◊¬ı˛+¬Û Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝À˚˛ Ô±Àfl¬º Ó¬À¬ı ¸¬ı«±øÒfl¬ √õ∂‰¬ø˘Ó¬ Ú‘Ó¬… ë뢱˝◊
˝À¬ı˛±¬ı±íí ¤¬ı— ëë¬ı˛±¸˘œ˘±-˚˛íí ¤˝◊¬ı˛+¬Û Ó¬±˘-øSê˚˛± ¬ıÓ«¬˜±Úº

 øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ ¬ı± fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬  .

øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ ¸eœÀÓ¬ Œ˚ Ó¬±˘ ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ fl¬¬ı˛± ˝˚˛ Ó¬±Àfl¬ fl¬Ì«±È¬øfl¬ ¬ı± øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛Ó¬œ˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ ¬ıÀ˘º ø˝μ≈¶ö±øÚ ¬ÛXøÓ¬¬ı˛
˜ÀÓ¬± fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ › Œø˙ ¬ı± ’±=ø˘fl¬º ¸≈Ó¬¬ı˛±— ¤˝◊ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ¤fl¬È¬± ¶§fl¬œ˚˛ Δ¬ıø˙©Ü… ’±ÀÂ√º ¤˝◊ Δ¬ıø˙À©Ü…¬ı˛ ÊÚ…˝◊

[¬29¬]
2øȬ ¬ÛXøÓ¬ ’±˘±± ˝À˚˛ Œ·ÀÂ√º Ó¬±À˘¬ı˛ ÊÚ… ’±¬ıø˙…fl¬ ά◊¬Û±±Ú¸˜”˝, ˚Ô±ñŒÍ¬fl¬±, ø¬ıˆ¬±·, ˘˚˛, ˜±S±, Â√μ ˝◊Ó¬…±ø ø¬ı¯∏˚˛¸˜”˝
Ó¬±À˘¬ı˛ Δ¬ıø˙©Ü… √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛ÀÓ¬ ¸±˝±˚… fl¬À¬ı˛º ¤&ø˘¬ı˛ ¸—øé¬5 Ó≈¬˘Ú±˜”˘fl¬ ’±À˘±‰¬Ú±˝◊ ά◊ˆ¬˚˛ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ˜ÀÒ… ¬Û±Ô«fl¬… √õ∂fl¬±˙
fl¬¬ı˛À¬ıº
Œfl¬±ÀÚ± Ó¬±À˘¬ı˛ Œ˜±È¬ ˜±S±¸˜”˝, ø¬ıˆ¬±·, ‚±Ó¬ [¸˙s-øÚ–˙s] ˝◊Ó¬…±ø Ó¬±À˘¬ı˛ Œ¬ı±˘ ¬ı± ¬Û±Í¬±é¬¬ı˛ ¬Z±¬ı˛± √õ∂fl¬±˙ fl¬¬ı˛±Àfl¬˝◊ Ó¬±À˘¬ı˛
ŒÍ¬fl¬± ¬ı˘± ˝˚˛º ø˝μ≈¶ö±øÚ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ Œ˚˜Ú Ó¬±˘ ŒÍ¬fl¬±¬ı˛ Œfl¬±ÀÚ± øÚø«©Ü øÚ˚˛˜ ŒÚ˝◊, fl¬Ì«±È¬øfl¬ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ øfl¬c ŒÓ¬˜Ú Ú˚˛º ¤˝◊ ¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬
øé¬Ìœ ¸eœÓ¬ ˙±¶aœ¬ı˛± Ó¬±˘&ø˘¬ı˛ fl¬À˚˛fl¬øȬ ’Úάˇ ø¬ı:±Úøˆ¬øMfl¬ ŒÍ¬fl¬± ¸‘ø©Ü fl¬À¬ı˛ Œ·ÀÂ√Ú ˚± Œ˙ › fl¬±˘ Œˆ¬À ¬Û‘Ôfl¬ ˝˚˛º Ó¬À¬ı
˜”˘ ŒÍ¬fl¬±¬ı˛ ¬ÛÀ¬ı˛ ø˙äœ Ó¬±À˘¬ı˛ √õ∂ô¶∏±¬ı˛-ø¬ıô¶∏±¬ı˛ ¬ı±Ê±ÀÚ±¬ı˛ ¸˜˚˛ øÚÊ øÚÊ fl¬äÚ± ’Ú≈¸±À¬ı˛ ¬Û‘Ôfl¬ Œ¬ı±˘ √õ∂À˚˛±· fl¬À¬ı˛ ¬Û≈Ú¬ı˛±˚˛ ˜”˘
ŒÍ¬fl¬±˚˛ øÙ¬À¬ı˛ ’±¸ÀÓ¬ ¬Û±À¬ı˛º fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±˘&ø˘¬ı˛ ŒÍ¬fl¬± ˜”˘Ó¬ñÓ¬±, fl¬±, ø, ø˜, Ó¬±, øfl¬, Ȭ ˝◊Ó¬…±ø Sêø˜fl¬ ’鬬ı˛&ø˘ Ó¬±À˘¬ı˛ ø¬ıˆ¬±·
’Ú≈¸±À¬ı˛ ø¬ıÚ…ô¶∏ ˝À¬ıº
øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬¬ı˛ Ó¬±˘-˜±S±Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ ë’鬬ı˛-˜±S±íº fl¬, ‡, · ˝◊Ó¬…±ø ¬ıÀÌ«¬ı˛ ^n∏Ó¬ ά◊2‰¬±¬ı˛Ì fl¬±˘Àfl¬ ¬ı˘± ˝˚˛ ’鬬ı˛-˜±S±º
√õ∂±‰¬œÚ ˙±¶aœ˚˛ Ó¬±À˘¬ı˛ ˙-˘é¬Ì ¬ı± ˙-√õ∂±Ì øé¬Ì ˆ¬±¬ı˛ÀÓ¬ øÚᬱ¬ı˛ ¸Àe ¬Û±˘Ú fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ¤˝◊ ˙øȬ √õ∂±Ì ˝À2Âñ¢∂˝, fl¬˘±, ˘˚˛,
˜±S±, ˚øÓ¬, ˜±·«, øSê˚˛±, ʱøÓ¬, ’e, √õ∂ô¶∏±¬ı˛º
fl¬Ì«±È¬øfl¬ Œø˙Ó¬±À˘ 5˚6 √õ∂fl¬±¬ı˛ ë’eí ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝À˘› ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ Œfl¬¬ı˘ñ’Ú≈^n∏Ó¬, ^n∏Ó¬ › ˘‚≈ ¤˝◊ 3øȬ ’e ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝˚˛º
fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±À˘ ¬Û“±‰¬ √õ∂fl¬±¬ı˛ ëʱøÓ¬ ’±ÀÂ√º Œ˚˜Úñ‰¬Ó≈¬¬ı˛¶⁄, S…¶⁄, ø˜|, ‡G, ¸—fl¬œÌ«º √õ∂±‰¬œÚ Œø˙ Ó¬±À˘ 6 √õ∂fl¬±¬ı˛ 똱·«í øÂ√˘º
¤&ø˘ ˝À˘±ñøé¬Ì ˜±·«, ¬ı±øÓ«¬fl¬ ˜±·«, ø‰¬S ˜±·«, ø‰¬SÓ¬¬ı˛ ˜±·«, ø‰¬SÓ¬˜ ˜±·«, ’øÓ¬ ø‰¬SÓ¬˜ ˜±·«º ’±Ò≈øÚfl¬ fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±À˘ ˜±S
3 √õ∂fl¬±¬ı˛ fl¬±˘ ¬ı…¬ı˝+Ó¬ ˝˚˛º √õ∂Ô˜fl¬±˘ ¬ı± ’øÓ¬ ø‰¬SÓ¬˜ ˜±·«, ø¬ZÓ¬œ˚˛ fl¬±˘ ¬ı± ø‰¬SÓ¬˜ ˜±·« ¤¬ı— Ó‘¬Ó¬œ˚˛ fl¬±˘ ¬ı± ø‰¬SÓ¬¬ı˛ ˜±·«º
Ó¬±À˘¬ı˛ øSê˚˛± ¬ı˘ÀÓ¬ ˝ô¶∏-øSê˚˛± Œ¬ı±Á¬±˚˛º ¬ıÓ«¬˜±ÀÚ fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±À˘ Œ˚ ˝ô¶∏øSê˚˛± ’±ÀÂ√ Ó¬± ˜±·« › Œø˙ øSê˚˛±¬ı˛ ø˜|ÀÌ ¤fl¬ ÚÓ≈¬Ú
øSê˚˛±º ¤˝◊ øSê˚˛±˚˛ ÒËn∏¬ıfl¬± ’±ÀÂ√, ø¬ı¸øÊ«Ó¬± ’±ÀÂ√ ¤¬ı— ˜±·« øSê˚˛±¬ı˛ ’e≈˘œ √õ∂˙«Úº Ó¬±˘±é¬À¬ı˛¬ı˛ ¸”Ñ ’—˙Àfl¬ ëfl¬˘±í ¬ıÀ˘º Ó¬±À˘¬ı˛
¤fl¬øȬ ’鬬ı˛ ˜±S±˚˛ ¤fl¬øȬ ¶§¬ı˛ Ô±fl¬À˘ñë¤fl¬-fl¬˘±í, 2øȬ ¶§¬ı˛ Ô±fl¬À˘ñëø¬Z-fl¬˘±í, ë4øȬ ¶§¬ı˛ Ô±fl¬À˘ ‰¬Ó≈¬¶®˘± ˝À¬ıº ¬Û¬ı˛¬ıÓ¬œ« fl¬Ì«±È¬øfl¬
Ó¬±À˘ ëfl¬˘±Àˆ¬í ¬ıdøȬ ·øÓ¬Àˆ¬-¤ ¬ı˛+¬Û±ôL√ø¬ı˛Ó¬ ˝˚˛º ë˘˚˛í Ú±˜fl¬ Ó¬±À˘¬ı˛ √õ∂±ÌøȬ¬ı˛ ’Ô« ˝˘ Ó¬±À˘¬ı˛ ’ôL√ˆ≈¬«Mê ’é¬¬ı˛-˜±S± fl¬±À˘¬ı˛
·øÓ¬º ˘˚˛ øÓ¬Ú √õ∂fl¬±À¬ı˛¬ı˛ñ^n∏Ó¬, ˜Ò…, ø¬ı˘ø•§Ó¬º fl¬Ì«±È¬fl¬œ ¸eœÀÓ¬¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±˚˛ ¤À¬ı˛ ¬ı˘± ˝˚˛ñ^n∏Ó¬˜ ¬ı± ¤fl¬fl¬˘±, ˜Ò…˜ ¬ı± ø¬Z-
fl¬˘± ¤¬ı— Œ‰¬Ãfl¬±fl¬˘±º ˙√õ∂±À̬ı˛ ’Ú…Ó¬˜ √õ∂±Ì ˝À2 ë¢∂˝íº ¸±eœøÓ¬fl¬ ¬Ûø¬ı˛ˆ¬±¯∏±˚˛ ë¢∂˝í ˙søȬ¬ı˛ ’Ô« ˝À˘± ’±¬ı˛y√ ¬ı± qèº Ó¬±˘˙±À¶a
3 ¬ı˛fl¬˜ ¢∂À˝¬ı˛ fl¬Ô± ¬ı˘± ˝À˚˛ÀÂ√º ˚Ô±ñ¸˜, ’Ó¬œÓ¬ › ’Ú±·Ó¬º Ó¬±À˘¬ı˛ Ú¬ı˜ √õ∂±Ì ˝À˘±ñë˚øÓ¬íº ˘À˚˛¬ı˛ ˝ò±¸-¬ı‘øX ˝À˘± ˚øÓ¬º
˚øÓ¬ 3 √õ∂fl¬±¬ı˛, ˚Ô±ñ¸˜±, Œ¶⁄±Ó¬·Ó¬±, Œ·±¬Û≈2±º øfl¬c, fl¬Ì«±È¬fl¬œ ¸eœÀÓ¬ 4 [‰¬±¬ı˛] √õ∂fl¬±¬ı˛ ˚øÓ¬, ˚Ô±ñø¬Ûø¬Ûø˘fl¬˜ƒ, ˜‘e˜, Œ¬ı˜Ò…˜,
Œ·±¬Û≈2˜ƒº Ó¬±À˘¬ı˛ ˙-√õ∂±À̬ı˛ Œ˙¯∏ √õ∂±Ì ˝À˘± ë√õ∂ô¶∏±¬ı˛íº √õ∂ô¶∏±¬ı˛ ˙Às¬ı˛ ’Ô«ñëø¬ıô¶∏‘øÓ¬íº √õ∂ô¶∏À¬ı˛¬ı˛ ¸±˝±À˚… Œfl¬±ÀÚ± ¤fl¬øȬ Ó¬±˘ ŒÔÀfl¬
’±¬ı˛› ’ÀÚfl¬ √õ∂fl¬±¬ı˛ Ó¬±˘ ¸‘ø©Ü fl¬¬ı˛± ˚±˚˛º Œfl¬±ÀÚ± øÚø«©Ü ʱøÓ¬¬ı˛ Ó¬±À˘¬ı˛ Œ˜±È¬ ’鬬ı˛-˜±S±Àfl¬ ¤fl¬˝◊ Œ¬ı˛À‡ Ó¬±˘øȬ¬ı˛ ’e&ø˘¬ı˛
Œ˝¬ı˛ÀÙ¬¬ı˛ ‚Ȭ±ÀÚ± ˝˚˛ ¤˝◊ √õ∂ô¶∏±¬ı˛ √õ∂øSê˚˛±˚˛º
fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ 7 √õ∂fl¬±¬ı˛ Ó¬±˘ ¬ıÓ«¬˜±Úº ¤˝◊ fl¬±¬ı˛ÀÌ˝◊ fl¬Ì«±È¬øfl¬ ¸5Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ Ú±À˜ ¤fl¬È¬± fl¬Ô± √õ∂‰¬ø˘Ó¬º ¤˝◊ ¸5Ó¬±À˘¬ı˛
Ú±˜ › ’Àe¬ı˛ ά◊±˝¬ı˛Ì Œ›˚˛± ˝˘ñ
Ó¬±À˘¬ı˛ Ó¬±˘±e
[1] ¤fl¬˜ƒ I [˘‚≈]
[2] ¬ı˛+¬Ûfl¬˜ƒ O I [^n∏Ó¬˜ƒ, ˘‚≈]
[3] Á¬•Û Ó¬±˘˜ƒ I  O [˘‚≈, ’Ú≈^n∏Ó¬˜, ^n∏Ó¬˜]
[4] øS¬Û≈Ȭ Ó¬±˘˜ƒ I O O [˘‚≈, ^n∏Ó¬˜, ^n∏Ó¬˜]
[5] ˜È¬…˜ƒ Ó¬±˘˜ƒ I O I [˘‚≈, ^n∏Ó¬˜, ˘‚≈]

[¬30¬]
 [6] ÒËn∏¬ı Ó¬±˘˜ƒ I O I I [˘‚≈, ^n∏Ó¬˜, ˘‚≈, ˘‚≈]
[7] ’A Ó¬±˘˜ƒ I I O O [˘‚≈, ˘‚≈, ^n∏Ó¬˜, ^n∏Ó¬˜]
fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ 5 √õ∂fl¬±¬ı˛ ëʱøÓ¬í ¬ıÓ«¬˜±Úº ¤˝◊ ʱøÓ¬&ø˘ ˝À˘±ñ‰¬Ó≈¬¬ı˛¶⁄ = 4 ˜±S± ø¬ıø˙©Ü, S…¶⁄ = 3 ˜±S± ø¬ıø˙©Ü,
‡G = ˜±S±ø¬ıø˙©Ü, ø˜| = 7 ˜±S±ø¬ıø˙©Ü ¤¬ı— ¸—fl¬œÌ« = 9 ˜±S±ø¬ıø˙©Üº
¤‡±ÀÚ ¤fl¬øȬ fl¬Ô± Œ˚ ¤˝◊ ʱøÓ¬ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬ÀÚ Ó¬±À˘¬ı˛ Œ˜±È¬ ’鬬ı˛ fl¬±˘À˜¬ı˛ ¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ‚ÀȬº Ó¬À¬ı ʱøÓ¬ Œˆ¬À ˘‚≈ ’Àe¬ı˛ ˜±Ú
¬Ûø¬ı˛¬ıÓ«¬Ú ˝˚˛, øfl¬cñ^n∏Ó¬˜ ¸¬ı¸˜˚˛˝◊ 2 ¤¬ı— ’Ú≈^n∏Ó¬˜ ¸¬ı¸˜˚˛˝◊ñ1 ˝À¬ıº ά◊±˝¬ı˛Ì¶§¬ı˛+¬Û Á¬•Û Ó¬±˘À˜¬ı˛ ‡G ʱøÓ¬ ¤¬ı— ¸—fl¬œÌ«
ʱøÓ¬ ’Ú≈¸±À¬ı˛ ’鬬ı˛ fl¬±˘˜ƒ ˙«±Ú ˝À˘±º
[fl¬] Á¬•ÛÓ¬±˘˜ƒ ‡G ʱøÓ¬ ñ
I  O
= 5 + 1 + 2 = 8 ’鬬ı˛ fl¬±˘˜ƒº
[‡] Á¬•ÛÓ¬±˘˜ƒ ¸—fl¬œÌ« ʱøÓ¬ ñ
= 9 + 1 + 2 = 12 ’鬬ı˛ fl¬±˘˜ƒº
fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬¬ı˛ ’±À¬ı˛fl¬øȬ ø¬ıÀ˙¯∏ ø¬ı¯∏˚˛ ˝À˘± ڱάˇ±˝◊ ¬ı± ڱάˇ±˝◊º ڱάˇ±˝◊ › 5 √õ∂fl¬±¬ı˛ ʱøÓ¬¬ı˛ ’Ú≈¬ı˛+¬Ûº Ó¬À¬ı ڱάˇ±˝◊ ¸¬ı
¸˜˚˛ &̜Ӭfl¬º ά◊±˝¬ı˛Ì ¸˝À˚±À· ڱάˇ±˝◊ Œ‡±ÀÚ± ˝À˘±º
[fl¬] øS¬Û≈Ȭ Ó¬±˘˜ƒ ‰¬Ó≈¬¬ı˛¶⁄ ʱøÓ¬ ¤¬ı— S…¶⁄ ڱάˇ±˝◊ñ
I O O
= 4 × 3 + 2 × 3 + 2 × 3
= 12 + 6 + 6 = 24 ’鬬ı˛ fl¬±˘˜ƒº
[‡] øS¬Û≈Ȭ Ó¬±˘˜ƒ ¸—fl¬œÌ« ʱøÓ¬ ¤¬ı— ø˜| ڱάˇ±˝◊ñ
I O O
= 9 × 7 + 2 × 7 + 2 × 7
= 63 + 14 + 14 = 91 ’鬬ı˛ fl¬±˘˜ƒº
¤‡±ÀÚ Œ‡± ˚±À2 Œ˚ ʱøÓ¬ ¤¬ı— ڱάˇ±˝◊ Œˆ¬À Ó¬±À˘¬ı˛ ’鬬ı˛-fl¬±˘˜ƒ ¬Ûø¬ı˛¬ıøÓ«¬Ó¬ ˝À2º ¤È¬±˝◊ ¤fl¬È¬± ø¬ıÀ˙¯∏ Δ¬ıø˙©Ü…º
fl¬Ì«±È¬øfl¬ Ó¬±˘-¬ÛXøÓ¬ÀÓ¬ Ó¬±À˘¬ı˛ ŒÍ¬fl¬±Àfl¬ ë¬Û±Í¬±é¬¬ı˛˜ƒí ¬ı˘± ˝˚˛º ¤&ø˘ ë˝ô¶∏-øSê˚˛±í ¬Z±¬ı˛± √õ∂˙«Ú fl¬¬ı˛± ˝˚˛º ¬Û±Í¬±é¬¬ı˛˜ƒ ΔÓ¬ø¬ı˛ÀÓ¬
Œ˚ ë¬ıÌ«í ¬ı…¬ı˝±¬ı˛ ˝˚˛ Œ¸&ø˘ ˝˘ñ
Ó¬, fl¬, ø, ø˜, Ó¬, øfl¬, Ȭ ˝◊Ó¬…±øº
ʱøÓ¬ S…¶⁄ ˝À˘ñÓ¬, øfl¬, Ȭ
‰¬Ó≈¬¬ı˛¶⁄ ˝À˘ñÓ¬, fl¬, ø, ø˜
‡G ˝À˘ñÓ¬, fl¬, Ó¬, øfl¬, Ȭ
ø˜| ˝À˘ñÓ¬, fl¬, ø, ø˜, Ó¬, øfl¬, Ȭ
¸—fl¬œÌ« ˝À˘ñÓ¬, fl¬, ø, ø˜, Ó¬, fl¬, Ó¬, øfl¬, Ȭ ˝◊Ó¬…±øº

[¬31¬]