Si Bandoyong at ang Natitirang Gubat

Nagambala na naman ang pamamahinga ni Bandoyong nitong umaga dahil sa ibang

ingay at lagapak na kanyang naririnig sa may Timog-Silangang bahagi ng paliit na paliit
nilang pamayanan ng Matigsalog, sa loob ng natitirang gubat sa lungsod ng Dabadaba.
“Sira na naman ang araw ko ngayon,” naghihimutok na pahayag ni Bandoyong dahil sa
kanyang narinig nitong umaga lang.
Kung napabayaan man na makapasok ang mga taga-patag sa paanan ng kagubatan
ng matayog na Bundok Tapak ng kanyang kanunununuan, at ng kanyang ama, mga
sampung taon na ang nakararaan, ngunit sa pagkakataong ito nasa kailangang matigil
na ang ginagawang pagtotroso sa ibaba, ito ang nabubuong pasya ni Bandoyong.

Noong isang linggo pa tinitimbang at pinag-iisipan ni Bandoyong ang gagawin laban sa

mga magnanakaw na namutol ng naglalakihang Lawaan, Tuog at ilang puno ng Apitong
na nasa gilid ng Ilog Tambohon. Labis na nabahala si Bandoyong na kapag hindi
mapigil ang walang pakundangang panggagahasa ng mga magtotroso sa kagubatan,
darating ang panahon na silang mga tribuhanong komunidad ay wala nang lugar na
mauurongan sa liig ng Bukid Tapak. Nang magkaisip si Bandoyong, siguro ay mga
pitong beses na silang nagpalipat-lipat at umurong paitaas ng kagubatan upang
makaiwas sa pumapasok na mga Bisaya at ng iba pang migrante na dala ng mga taga-
Luzon at Kabisay-an na magtotrosong kapitalista at mga miniro ng ginto at ng mga
naghahanap umano ng kayamanan ni Yamashita.

“Ano? Lalabanan mo ang mga mamumutol sa ibaba?” ang nag-aalala at hindi

makapaniwalang usisa ni Anawi, ang asawa ni Bandoyong na kasingtanda niya ng
edad na apat napu’t apat, isang umaga habang pinagsasaluhan nila ang kahahain lang
na tapol na bigas galing sa isang Ata at kasahos na karne ng usa na nahuli sa
pangangaso noong isang linggo. Samantalang walang kibo lamang ang tatlo nilang
anak, ang binatang si Ambang at ang nakababatang mga kapatid nito na sina Dagila at
Lala.
“Oo, pipigilin ko na sila, Anawi!”
“Gusto mo bang matulad sa aking lolo na tinadtad ng bala ng mga tauhan ni Lam Tek
Soy?”
“Kung hindi ako, eh sino? Kung hindi ngayon, kailan pa?”
“Ngunit ano ang ipanlalaban mo?” diin ng asawa na huminto sa pagnguya para
namnamin ang umuusok na kape sa loob ng antigong tasa na kulay lila.
“Ang tapang kasama ng aking sundang, sibat at ang ipinamanang samurai ni Uyong
Giyan.”
“Sundang laban sa armalayt at masinggan?”
“Ang pagpabagsak ng mga kalaban ay hindi lamang sa pamamagitan ng baril. Ang
matibay na paninindigan upang magapi ang mga mapagsamantala at abusado ay ang
aking pinakasandata sa pagkamit ng tagumpay,” ang pahayag ni Bandoyong sa asawa
na napakaseryoso sa kanyang pilosopiya at paninindigan.
“S-siyaaak…Kraaak… Boggg!”
“Narinig mo, Anawi?”
Tumango ang asawa.
“Isang puno na naman ang tinumba ng mga kawatan sa ating paligid!” wika ni
Bandoyong sabay tayo at inabot ang nakataklos na sundang na nakasabit sa isang
haligi ng kosina.
“Saan ka pupunta, Bandoyong?”
“May hahasain lang sa may balisbisan!”
Nang mahasa ang kanyang sundang, nagpaalam si Bandoyong sa kanyang asawa na
siya ay pupunta muna sa mga katribu at kamag-anakan sa magkabilang bundok kung
saan sa kalagitnaan ay nakatirik ang kanilang tahanan na yari sa kahoy at kawayan na
inatipan ng palwa at ng mga dahon ng patikan, maituturing siguro ang payag na ito na
medyo maganda-ganda lamang nang kaunti kaysa sa ibang katribu na totoong
kahabag-habag at sira-sira dahil hamak na magsasaka at mangangaso lamang.

“Huwag kang magpadalos-dalos sa iyong ninanais, Ban, ha?”

“Sus, hindi pa naman ako nasisiraan ng ulo para isagawa ito agad-agad.”
“Aw, nag-aalala lang naman ako.”
Tulad ng kanyang asawa, ang siyam na mga datu ng kanilang lipi na kanyang nilapitan
para idulog ang pagnanais na pigilin ang mga tumbador ng kahoy ay naduwag at hindi
sumuporta sa nagliliyab na pagnanais ni Bandoyong.
“Para mo lang inuuntog ang iyong ulo sa lag-it, Bandoyong,” wika ng kanyang tiyo na
siyang pinakahuling tawo na kanyang kinausap bago lumubog ang araw.
“Bakit mo nasabi iyan, Tiyo?”
“Alam ko, anak,” ni Tiyo Ludok sa pamangkin, “Hindi lang ordinaryong Insik- Wakang
ang iyong babanggain ngayon. Mas grabe pa ngayon ang mga uri ng mga mamumutol
ng kahoy sa ating nanganganib na kagubatan.”
“Ano ang ibig ninyong ipahiwatig, Tiyo?”
“Dalawang malalaking puwersa ang iyong kakaharapin kung talagang pursigido ka sa
pagpigil sa kanila. Sila ang mga mababangis na itlog ng Armi at Rebelde…sila ang
nagkakomboya sa pagpapababa ng mga tabla at troso para sa kapitalistang Hapon na
nasa bayan dahil, sa mas malaking matatanggap na pera. Hindi biro ang dala nilang
mga baril na kanilang gagamitin sa sinomang hahadlang sa kanilang daraanan.”

“Pero hahayaan lang ba natin sila, Tiyo, hanggang sa…hanggang sa malipol ang
kahuli-hulihang kagubatan na tanging bumubuhay sa ating tribu na nasa laylayan dahil
sa mga gahaman at bundat na mga nasa sibilisasyon?”
“Pero wala kang binatbat kung ikukumpara sa sabong o sa derbe ng kabayo laban
nitong dalawang mababangis na grupo,” payo ni Ludok sa nakababatang anak ng
kanilang panganay na kapatid. “Matutulad ka lamang sa isang manok-pansabong na
inihagis ng walang tari. Lantaran ang iyong kabiguan o kamatayan sa pagsisikap mong
lumaban, Bandoyong!”

“Meron pa ba tayong mapagpipilian sa ating kalagayan ngayon? Di ba lalo tayong

maghihirap at gagapang kung magpapatuloy ang pagsasamantala at pagwasak sa
kagubatan nitong mga ganid na grupo?”
“Ako at ang karamihan meron pa, anak. Pipiliin namin ang pagtikom ng aming mga
bibig kaysa sa tikumin ng mga bala ng mga sakim na kapitalista!”
“Kung gayon, Tiyo, di na ako maglalaan pa ng ilang oras upang baliin ang iyong
paninindigan na taliwas sa akin. Magpapaalam na ako, Tiyo…”
“Isaisip mo, Bandoyong, walang bayaning buhay!” pahabol na salita ng tiyuhin. Kahit na
nakapasok iyon sa mga tainga ni Bandoyong, ngunit hindi na ito lumingon sa
nagsasalitang kadugo. Buong-buo na ang kanyang pasyang pagpigil upang sagipin ang
kahuli-hulihang kagubatan na bumubuhay sa kanilang tribu.
Laylay ang mga balikat ni Bandoyong nang umuwi dahil wala ni isa mang katribu na pumanig sa
kanya. Takipsilim na nang siya ay pumanhik ngunit hindi niya maitatago sa asawang
sumalubong sa kayda ang dismayado niyang mukha.
Sa sumunod na mga araw, nagkaisa ang isipan at katawan ni Bandoyong sa pagnanais nito na
pigilan ang mga mapagsamantalang taga-patag na makapasok sa kanilang kagubatan: nangalap
ng mga natural na lason galing sa mga ugat, dagta at bunga ng mga kahoy at dagta ng mga
tanim na makamandag. Ang mga iyon ang kanyang gagamitin batay sa tribuhanong
pamamaraan upang ipahid sa dulo ng pana at talim ng iba pang sandata bukod sa sundang,
punyal, sibat, suyak, kampilan, espada, at iba pa.
Pagkalipas ng isang linggo, handa na ang kakailanganin niyang mga lason at ang iba pang mga
sandata laban sa mga kawatang tumbador. Una niyang ginawa ay ang patibong para sa baboy-
ramo na may mga matutulis na kahoy at puno ng kawayan na pinahiran niya ng kamandag at
alin man sa tao o baboy ang mahulog dito ay hindi na aabutin ng ilang minuto pagkatapos
mabitag. Sa bandang ibabaw ng gahong ng kamatayan ay ang nakatayong mapang-akit na
naglalakihang puno ng Lawaan at iba pang klase ng matatayog na punong kahoy.

Upang hindi mapansin ng sinomang papasok na tumbador sa lugar na iyon, nagkubli si

Bandoyong sa gitna ng punong Dakit na may malagong dahon at baging katabi ng
kanyang sibat, sundang, pana, at ang minana niyang samurai galing ng kanyang lolo na
naging kaibigan ng isang opisyal ng Hapon sa Okupasyon sa Dabadaba noong
panahon ng giyera ilang dekada na ang nakararaan. Upang makatagal sa kanyang pag-
aabang sa mabibitag na tumbador buhat sa kanyang bitag, ay nagbaon siya ng
kasahos na baboy ramo, nilagang gabi, nganga, at mga netib na bunga ng kahoy. Ang
pangunahing pantanggal niya ng uhaw ay ang mga gahigante at malalagong puno ng
ratan na bukal ng malamig na tubig.

Papalubog na ang araw ngunit, wala ni isa mang tumbador ang umakyat at mahulog sa
gahong ni Bandoyong. Kahit na bigo sa araw na iyon, subalit hindi nanlamig ang
nagliliyab na damdamin ni Bandoyong sa pagtatanggol ng kanyang pinakamamahal na
kagubatan laban sa mga tumbador. Hangga’t mayroon pa siyang mapagkukunan ng
pagkain at tubig upang labanan ang gutom at uhaw ay hinding-hindi niya tatalikdan ang
kanyang tungkulin. Doon siya magpapahinga malapit sa bunganga ng kuweba katabi ng
matandang puno ng dakit pagsapit ng gabi.

Kinabukasan, habang kinukumutan pa ng puting ulap ang umaga ay ginising si

Bandoyong sa ingay buhat sa nagkakagulong tawo sa ibaba.
Dahan-dahan siyang gumapang palabas ng kuweba. Napansin niyang dumarami na
ang mga tawo sa ibaba. “May nabitag ang aking gahong? Tawo kaya o baboy ramo?”
kumakalabog sa dibdib ni Bandoyong ang nag-uunahang pananabik at pagkabalisa.
“Sana wala sa tribu ko ang nahulog sa patibong!”

Maya-maya ay may kumasa ng baril. Ilang sandali pa, sinangag ng bala ang paligid
malapit sa gahong sa ibaba ng mga putok ng dekalibreng baril.
“May magbabayad sa inutang na buhay ng aming kasama!” may sumigaw ng
pagbabanta.
“Sa lalong madaling panahon!” ng isa pang nagngangalit na boses.
“Kung hindi sundalo, rebelde ang nahulog sa patibong!” wika ni Bandoyong habang
mahigpit na nakahawak sa kanyang sibat.

Kahahawi lang ng mga ulap na bumalot sa buong kagubatan, nang may napansin
siyang isang pangkat ng mga tao na naglalakad papunta sa kanyang pinagtataguan.
Hindi na nagawa pa ni Bandoyong na mag-init ng tubig para sa kanyang kape bago
sana siya mag-agahan. Nakatakin ng sundang ang karamihan sa grupong iyon,
samantalang ang iba ay hawak hawak ang kanilang sibat at pana. Nakasunod sila sa
isang may edad na babaye.
“Bandoyong! Bandoyong!” tinig iyon ni Anawi na narinig ni Bandoyong na nabubulol
dahil sa magkahalong takot at pag-aalala, “Nagbunga na ng poot ang iyong ninanais!”
Hindi na kailangang pahabain pa ang pahayag ng kaniyang asawa ukol sa gustong
ibalita nito. Alam na ni Bandoyong ang kahihinatnan ng kanyang ninanais sa simula pa
man.
“Akala ko ba ikaw lang ang susunod, Anawi?”
“Pinilit kasi ako ng mga ito na isama sila sa iyong kinaroroonan dahil nag-aalala sila na
sisiklab ngayon ang gulo sa pagitan ng mga tumbador na namatayan ng kasamahan
dahil sa iyong ginawang patibong!” sagot ni Anawi na kaagad yumapos sa asawa.
“Ikaw, Bandoyong,” wika ng isang binatilyong netibo, “Ang tinukoy ng mga tumbador na
bumitag sa kanilang kasamahan. Gaganti sila bago magtatakip silim ngayong araw na
to!”
Sumunod naman ang tiyo ni Bandoyong na may mga kasamang armado ng lumadnong
sandata. “Bandoyong, binali ko na ang aking paninindigan at maging ng ating mga
katribu na lubhang apektado nitong nangyayari sa ating mundo dito sa kahuli-hulihang
kagubatan,” wika ni Ludok.
“Tinatanggap ko ang inyong pakikiisa sa akin ngayon! Ngunit tibayan ninyo ang
inyong mga sarili dahil ito ay hindi birong sakripisyo, katumbas nito ang bawat patak at
pagdanak ng ating dugo!” babala ni Bandoyong.

Kasama ng kaniyang tiyo at ilang matatanda, gumawa sina Bandoyong ng isang

malaking plano sa loob ng kuweba para sa kanilang pakikidigma laban sa mga
mananalakay at para sa kaligtasan ng mga mahihina at matatanda ng kanilang lipi.

“Sige, Anawi, bumalik ka na sa bahay at ikaw na muna ang bahala sa ating tatlong
anak,” utos ni Bandoyong sa kanyang asawa pagkatapos ng madaliang pagpupulong
para sa nagbabadyang kaguluhan.

Niyakap ni Anawi ang asawa. At hinalikan nang mariin ang mga labi ni Bandoyong na
ngayon ay puno na ng balbas. “Mag-iingat ka, Ban, ha?”
“Manalig ka sa akin at sa ating mga diwata!”

Ang kinatatakutang sandali ng paghihigante ng mga tumbador at ng kanilang mga

kasabwat ay papalapit na sa may paanan ng kuweba. Nakahanda na sina Bandoyong.
Kanyang pinapwesto ang mga katribu para sa pakikipaglaban gamit ang kanilang mga
pinuti, sibat at pana. Ngunit isang malaking balakid para sa mga manlulusob ang
gahong ng kamatayan na kanilang madaraanan.

“Bandoyong,” humihingal na dumating ang espiya ni Bandoyong sa silangang bahagi,

“May dalawang pulutong ng mga armado ang lulusob sa atin. Sa silangan ang mga
malditong Armi samantalang sa Habagatan naman ang grupong makakaliwa na mga
sira-ulong rebelde. ‘Wag sanang mangyari na papaliparan tayo ng helikopter at
ayroplanong mamomomba.”

“Kung gayon, maghanda tayong lahat. Higpitan ng sinturon na ito, ha? Tipakloy,
puntahan mo ang pinagtataguan ng mga matatanda, babaye at mga bata upang kahit
na anong mangyari ay hindi sila magkakahiwalay at madali silang maililigtas at
maipagtatanggol sa sinong mandirigmang matitira sa atin!” utos ng lalong
determinadong Bandoyong sa pagtatanggol ng kanilang lumiliit na mundo.

“Oo, Bandoyong,” sagot ng may edad na Tipakloy, “pupuntahan ko sila ngayon din.”
Gumagapang ang mga sandali sa maulap na tanghali.
“Araaay! Araaayy…” Hayag na palatandaan iyon ng may nahulog sa ginawang gahong
sa ibaba laban sa mga tumbador ng kahoy.

Nagtinginan sina Bandoyong at ang kanyang mga kasamahang mandirigma habang

nagmatyag sila sa ibabang bahagi kung saan nakaharang at nakapwesto na roon ang
ibang kasamahang mandirigma. Tigib ng kasiyahan ang kanilang mga mukha dahil sa
itinuring nilang kauna-unahang tagumpay sa pagtatanggol ng kanilang mundo. Ngunit
napawi kaagad ang kanilang maiksing selebrasyon dahil sa sabay sabay nagpaputok
ang mga kalaban gamit ang iba’t ibang baril. Sinangag ng umaalingawngaw at
mauugong na putokan ang ibabang bahagi. Galit na galit ang mga hindi pa
nagagalusang mananalakay.

“Dumapa tayo nang mabuti… pagkatapos ganti kung may pagkakataon!” utos ni
Bandoyong sa gitna ng walang tigil na putukan mula sa ibaba.

Marahil ay kagustuhan ng kanilang diwata at anito, na ang ulap sa hapong iyon ay

mahahalinhinan ng ulan. Ganundin sa kumot ng takipsilim. Sa mga sandaling iyon,
pinagpapasa na nila ang utos ni Bandoyong na oras na umano ng paggamit ng
inantigong taktika ng pakikipaglaban. Ito ay sa paraang paggapang at pagtiklo sa mga
kaaway sa ilalim ng nakabubulag na dilim.
Ang manaka-nakang putok ng baril sa ibaba ay pinakiramdaman ni Bandoyong na
isang nakapaninindig balahibong sitwasyon para sa mga sumasalakay sa ilalim ng
dilim.
“Napansin yata nila na napakadelikado para sa kanila ang sumugal at sumalakay dahil
ni hindi nila alam ang pasikot-sikot dito sa ilaya na kami lamang ang nakaaalam,”
monologo ni Bandoyong habang nakadapa sa ibaba ng dakit.

Hindi nagtagal, inutos ni Bandoyong ang kakaibang parusa laban sa mga mananalakay
ng kanilang lugar kung saan sila namumuhay. Kinabukasan, sa pagsikat ng araw,
nabahiran na ng dugo ng mga kaaway ang palibot sa ibabang bahagi. Ngunit ilan sa
mga mandirigmang lumad ay nagbuwis din ng kanilang buhay.

Pagkatapos ng oras ng agahan, isang maliit na ayroplano na kulay patig ang naghulog
ng ohas bolitas na may nakasulat: “Bandoyong, malaking kaaway ng gobyerno,
inuutusan ka ng Sandatahang Lakas ng Pilipinas na sumuko. Gagamitan kayo ng
ayroplano at helikopter pagkalipas ng hinihinging palugit. Hanggang alas 11 na lang ng
umaga sa araw ding ito ang inyong kaligtasan!”

Ilan sa inihulog na babala ay nakuha ng mga mandirigma ni Bandoyong. At binigay ito

sa kanya. Lalong nangngangalit si Bandoyong pagkatapos niya itong mabasa at
nilamukos ang papel. “Hindi tayo susuko!” mariing sabi ni Bandoyong na nagpadilim sa
kanyang mga katribu.

Ang banta sa patuloy nilang paglaban sa pwersa ng kasundalohan na sila ay gagamitan

ng ayroplano at helikopter na namomomba, kapagka sila ay patuloy na magmatigas ay
naganap bago pa man tumirik ang araw ng araw ring iyon. Sa ibaba, gumamit naman
ang Sandatahang Lakas ng Pilipinas ng mortar at kanyon upang pulbusin ang pwersa
nina Bandoyong na humaharang sa mga papaakyat na militar. Dahil sa utos na higpitan
ng sinturon, lumaban ang mga lumad sa abot ng kanilang makakaya. Katunayan may
isang netibo ang nagpalipad ng kanyang sibat direkta sa ayroplano at helikopter. Ngunit
hindi sila nakatagal.

“Hindi ba mas maganda kung puntahan na lang natin si Kapitan Gadungan sa ibaba?”
may nagbato ng panukala sa hangin kahit na nag-uumpugan na ang kanilang mga
puwit sa pagkadapa sa harap ng umuulan na mga bala.
“Para saan pa?” may sumalo
“Upang pumagitna sana sa labanang ito ng mga mananalakay sa atin,” sagot ng may-
ari ng panukala, isang may edad na Matigsalog na malapit nang dapuan ng takot sa
nararanasang hindi patas na giyera.
“Hindi na kailangan. Wala nang oras. Higit sa lahat, matagal nang nabihag ang kapitan
del baryong Bagobo-Bisaya ng kabila,” ni Bandoyong sa pakikipagpalitan ng opinyon sa
gitna ng krisis. At muling nagsalita: “Pangalawa nabulag na ang mata ng mga matataas
na opisyal kaugnay sa ating nararanasan ngayon sa mga kampon ni Satanas!”

Patuloy ang pagbagsak ng mga bomba sa paanan ng Bukid Tapak.

Bagama’t dehado ay maiging nag-aabang ng pagkakataon ang mga netibo upang
makaganti gamit ang kanilang inantigong estilo sa pakikipaglaban.

“Tayo ay lalaban hanggang sa kahuli-hulihang patak ng ating dugo!” sigaw ni

Bandoyong kahit na paunti na nang paunti ang bilang ng kaniyang mga kasamahan
dahil sa mga de-kalibreng armas na hinaharap ng mga netibong mandirigma.

Kinahapunan, tanging si Bandoyong na lamang ang kahuli-hulihang nakatayo sa

pinagbabakbakan. Ngunit tadtad ng sugat. Tinamaan ng bala ang kanyang dibdib at
may tama pa sa mukha, mga balikat at paa ng granadang itinapon ng mga umaakyat na
mga militar na pumalit sa mga napatay noong isang gabi.

Kung hindi lang dumating si Anawi, ang kanilang mga anak at ang buong liping
Matigsalog na natira, hayan tinuluyan na ng mga paakyat na mga sundalo si
Bandoyong.
“Tama na! Tama na,” sigaw ni Anawi, “Nakahandusay na kami!”
Napatigil ang mga sundalo.

“Bandoyong! May mga tama ka, Bandoyong!” umiiyak na sabi nito sa asawa at ng
kanilang dalawang anak.

“Ito ang halaga ng aking pakikipaglaban, ng aking tungkulin na ipagtanggol ang

kagubatan, ang lawa, at iba pang bagay alang-alang sa pagpapanatili ng ating lipi,”
pabulong na sabi ni Bandoyong sa Asawa.

Maya’t maya pa, tiningala niya ang kanyang panganay na anak, at nagbilin:
“Ambang, ipagpatuloy mo ang aking ipinaglalaban, Anak! Huwag mong hayaan na
mawasak ang kahuli-hulihang lasang upang hindi tumigil sa pag-agos ang mga bukal at
nang hindi matuyo ang tubig na pinagmumulan ng ating buhay. Isaisip mo na kapag
nabuwal ang lasang, wala ka nang makikitang lumilipad na Agila. Sa kalaunan ay
tuluyang mabubura ang ating tribu!”
Hindi tuminag ang mukha ni Ambang. Tigib ng tapang, at wala ni isa mang patak ng
luha. Marahan nitong dinampot at mahigpit na hinawakan ang sibat na nasa tagiliran ng
kanyang nakahandusay na ama.

Napansin iyon ni Bandoyong. Bagama’t nag-aagaw buhay ay maaaninag sa mukha nito

ang pag-asa habang nakatitig sa araw na unti-unting nilalamon ng kadiliman sa anino
ng kanyang bayong na magpapatuloy ng isang bukod tanging tungkulin!