Si Bandoyong ug Ang Kataposang Lasang

Ug nahukaw na usab ang katulogon ni Bandoyong niining buntagasa lain na upod nga
sinating kasikas o hugan-ob sa sidlakan-habagatang bahin sa ilang nagkahagip-ot nga
katilingban sa nagkahigos bilang tribu sa mga Matigsalog sa kalikopan sa kataposang lasang sa
Dakbayan sa Dabadaba.

“Nadaot na pod ang akong adlaw karon,” nangagho sa kapungot si Bandoyong sa iyang
nabati dili pa dugay.

Kon napasagdan ang pagsum-ok sa taga-patag sa tiilan sa lasang ug habog nga bukid sa
Tapak sa iyang katigulangan, apil na ang iyang amahan nga napulo kapin na ka tuig, niining
higayona ingon sa nagkatibuok na ang hukom ni Bandoyong aron hunongon ang pagpamuril
sa ubos.

Niadto pang miaging semana nga gisanasana ni Bandoyong ang iyang pagabuhaton
batok sa nagpanguot og tumbahonong lawaan, tuog ug pipila ka nanghibiling apitong sa
kadaplinan sa Suba sa Tambobon. Nabalaka na man god si Bandoyong nga kon dili babagan
ang way puas nga paglugos sa lasang, moabot ang panahon nga silang mga tribuhanong
molupyo wala nay pagdis-ogan sa liogan sa Bukid Tapak. Sukad sa pagkamatngon niyag buot,
tingali kapito na sila magbalhin-balhin pataas sa lasang aron likayan ang pagsum-ok sa mga
Bisaya ug uban pang mga lalin nga dala sa taga-Luzon ug Kabisay-an nga namuhonan sa
panoroso ug pagbugtaw sa natural nga bulawan ug sa bulawan kuno ni Yamashita.

“Unsa? Suklan mo ang mga tumbador sa ubos?” mabalak-on ug mahinagnghaong sukit

ni Anawi, ang asawa ni Bandoyong nga susama kahamtong sa kapikas niini sa pangedarong
kap-atag upat, samtang namahaw silag linung-ag nga tapol nga humay sa Ata ug kasahos sa
binaw nga niadto pang miaging semana naayam. Wala lang maggunok ang ilang tulo ka mga
anak nga sila Ambang ang bayong-bayong na ug mga manghod nag sila si Dagila ug Lala.
“Oo, babagan ko na sila, Anawi!”
“Aron mahisama ka sa akong apohan niadto nga gipulpog sa mga bala sa mga tawo ni
Lam Tek Soy?”
“Apan unsay imong ikasukol?” dasdas sa kapikas nga mihunong pagkaon aron
modimdim sa nag-asaw-asaw sa kainit sa kape sa karaang atsa nga tagomon.
“Ang kaisog uban sa akong sundang, bangkaw ug ang kabiling samurai ni Uyong
Giyan.”
“Sundang batok armalayit ug masinggan?”
“Ang pagbuntog sa kaaway di lamang ipaagi sa matang sa mga armas. Ang kahugot sa
tinguha batok sa pagpanlupig ug pagpasipala maoy lig-ong sandiganan sa kadaogan,” pahayag
ni Bandoyong sa asawa sa tumang kaseryoso sa pilosopiya sa iyang baroganan.

S-siyaaak… Kraaak…Boggg!
“Nakadungog ka niaron, Anawi?”
 Miyango ang asawa.
“Lain na usab nga punoan ang natumba sa mga kawatan sa atong palibot!” ni
Bandoyong dayong tindog ug gikab-ot ang sinakbang sundang nga gisab-it sa haligi sa kosina.
“Asa ka, Bandoyong?”
“Magbaid sa tugkaran!”

Human makabaid sa iyang sundang, nananghid si Bandoyong sa iyang asawa nga

mosuroy sa mga silingan ug kabanay sa pikas og pikas nga kabungtoran nga gipatung-an sa
ilang yano nga pinuy-anan. Gama sa kahoy ug kawayan nga inaptan sa mga palwa sa dahon sa
patikan, tingali matawag ang maong payag nga arang-arang og diyotay sa uban nilang katribu
nga nag-ilaid sa ilang karabanit isip yano nga mga mag-uuma ug mangangayam.

“Ayaw bayag patuga-tuga sa imong laraw, Ban, ha?”

“Sus, buang ba god ko nga himoon ko man dihadiha.”
“Aw, nabalaka lang god ko.”

Sahi sa iyangasawa, ang siyam ka mga amahan sa banay nga iyang nasungko bahin sa
iyang tinguha sa pagdupa batok sa mga tumbador og kahoy pulos nangakak ug mipabugnaw
sa laraw ni Bandoyong.

“Mora ka lag nagdakdak sa imong ulo sa lag-it, Bandoyong.” miingon ang iyang uyoan
nga maoy kataposan niyang gipakigkitaan una mosalop ang Adlaw.

“Nganong nakaingon ka ana, Tiyo?”

“Hibawo sa, anak,” ni Tiyo Ludok sa pag-umangkon, “di na ang yanong Insek-wakang
ang imong banggaon karon. Mas grabe kining kalseha sa mga mamumuril sa kahoy sa atong
nameligrong lasang.”

“Unsay buot ipasabot mo, Tiyo?”

“Duha ka dagkong puwersa ang imong atubangon kon ipadayon mo ang pagpitol
kanila. Sila ang mga daotang itlog saArmi ug Rebelde…kinsa nagkomboya sa pagpaus-os og
tablon ug troso nagdto sa tigpuhonang Hapon sa ubos alang sa dakong pahat sa kitaon sa
panumbahay. Di katiaw-tiawan ang ilang mga armas batok sa kinsang moali sa ilang agianan.”

“Apan katugotan ba nato sila, Tiyo, sa hangtod…hangtod sa kapurilan sa nahibilin

natong lasang sa atong katunhayanisip nag-ungaw nga tribu sa laog nga buhilaman?”

“Apan biya ka kon itandi sa tigbakay o sa away sa kabayo batok niining bangis nga diha
ka grupo,” puypoy ni Ludok sa kinamanghorang anak sa ilang kinamagulangang igsoon.
“Mora ka lag gitugpong manok sa kaaway nga way tari. Dayag ang imong kapildihan o
kalaglagan sa gilusad mong pakibisog, Bandoyong?”
 “Aduna ba kitay kapilian niining atong kahimtangkaron? Di ba sa kadugayan kita
maugtas man sa katimawa kon magpadayon ang pagpasipala ug pagpahimulos sa lasang sa
mga hiwing grupo?”

“Ako ug ang kadaghanan aduna pa, anak. Mopili kami sa pagpakahilom aky sa maalaot
sa baba sa pusil sa mga hinanib sa kapitalista!”

“Kon mao kana, Tiyo, di na ko maglangay pag laing oras aron pagbali sa imong
baroganan nga supak sa akong baroganan. Adto na ko, Tiyo…”

“Hinumdomi, Bandoyong, way bayani nga buhi!” paagpas nga mga pulong sa uyoan.
Bisan nasawod kadto sa mga dalunggan ni Bandoyong, apan wala na siya molingi sa namulong
nga kadugo. Bug-os na ang iyang hukom sa pagsagop og kawsa alang sa pagluwas
sakataposang lasang nga dugokan sa katunhayan sa ilang tribu.

Minghoy nga mipauli si Bandoyong nga walay nakuhang pagbulig sa iyang isigkatribu.
Bisag kilumkilom na sa iyang paghiabot, wala malilong ang nagdag-om niyang panagway
nagdto sa asawa nga mitagbo kaniya sa kayda.

Sa misunod nga mga adlaw, nausa ang hunahuna ug lihok ni Bandoyong s aiyang
pakigbisog bataok sa mapasipad-ong taga-patag sa ilang kalikopan:pagpangalap og mga hilong
natural gikan sa mga gamot, tagok ug bunga sa kahoy ug duga sa mga tanom nga kamandag.
Iya kadtong latikon sumala sa tribuhanong pamaagi aron ihidhid sa mga sima sa pana o sa
suwab sa unsa mang hinagiban sahi sa sundang, punyal, bangkaw, suyak, kampilan, espada ug
uban pa.

Paglabayg usa ka semana, naandam na ang gikinahanglan niyang mga hilo ug mga
hinagbian batok sa mga kawatang tumbador. Una niyang gihimo mao ang gahong alang sa
baboy-ihalas kansang mga suyak nga akwayan gipanghidhiran sa kamandag diin ang tawo ug
sulop dili dangtag gutling sa pagting-ab human malit-ag. Ibabaw og diyotay sa maong gahong
sa kamatayon mao ang ling-on sa mga madanihong lawaan ug uban pang matang sa
trosohonong kahoy.

Aron walay moaslay sa mosaka sa maong dapit, gipahimutang ni Bandoyong ang iyang
kaugalingon sa palibot sa punoan sa usa sa iyang bangkaw, sundang, pana ug kabiling samurai
sa iyang apohan nga nakasuod og opisyal sa mga Hapon sa Okupasyon sa Dabadaba sa
panahon sa gubat pila na ka dekada ang milabay. Alang sa paglahutay sa iyang paghulat sa
iyang lit-agonon, adunay siyay balon nga kasahos sa baboy-ihalas, linung-ag gabi, tilad, ihalas
nga bungahoy. Ang nag-unang tambal sa iyang kauhaw mao ang mga higanteng tugdan sa
uway nga buraska sa mabugnaw nga tubig.

Apan misalop na lang ang Adlaw,walay mitungas nga tumbador aron molabang sa lit-
ag ni Bandoyong. Bisan sa ingon nga kaugmaran, wala mabugnaw ang buot ni Bandoyong sa
unang kapakyasan sa iyang paghinulat sa kaaway sa pinagga niyang lasang. Hangtod adunapa
siya ingkahinguhaan sa pagpakigbatok sa kagutom ug kauhaw dili siya moangka sa iyang
tahas. Didto siya mopahulay sa duol nga baba sa langob nga gituparan sa nangaraang dakit
paghiabot sa kagabhion.

Nianang pagkasunod adlaw, naapukaw si Bandoyong sa kaguliyang sa ubos bisan pa sa

kasayo kabuntagon nga giap-ap sa mga gabon. Mihinay-hinay siyag lugwa sa langob. Gipanup-
an ang nagkakadaghang tawo sa ubos. “Nakalit-ag ang akong gahong? Tawo o baboy-ihalas?”
mitambor ang dughan ni Bandoyong sa naglahugay nga kabalisa ug kahinam. “Unta way
naunay nga mga katribu sa akong lit-ag!”

Unya may mikasar og pusil. Wala madugay, daw gisangag ang palibot sa gahong sa
ubos sa mga butobuto sa dekalibreng armas. “May magabayad sa giutang nga kinabuhi sa usa
sa among kauban!” dinhay misinggit nga mabaharon.

“Kinahanglan gayod sa di madugay!” midason ang laing masuk-anong tingog.

“Kondili, sundalo, rebelde ang napagan sa akong gahong!” nagkanayon si Bandoyong
nunot ang paghugot og gunit sa iyang bangkaw.

Igo lang gipangagiwan sa mga gabon ang kalikopan sa lasang, dinhay panon nga
angakaduol sa baba sa langob. Wala ikapadayon ni Bandoyong ang paghaling aron mag-init og
tubig nga gamiton unat sa iyang pagpangape una motimog pamahaw. Nagtakin og mga
sundang ang kadaghanan, samtang ang uban nagpabansiwag sa ilang mga bangkaw ug pana,.
Nagsunod sila sa usa ka hamtong nga babaye.

“Bandoyong! Bandoyong!” tingog ni Anawi ang nabati ni Bandoyong nga

nagakabulokbulok ang tingog sa kabalakag kalisang, namunga nag kasilag ang imong tahas!”

Dili na kinahanglan tas-on pa sa pagpahayag sa iyang asawa an g buot ipasabot niini.

Nasayod na si Bandoyong sa sangpotanan sa iyang kawsa bisan sa pagsamkon pa lang niini.

“Abi ko bag ikaw lay moapas, Anawi?”

“Unsaon namugos man gayod nga manguban sila pagtultol sa imong nahimutangan
tungod sa ilang kabalaka nga moulbo karon ang kagubot tali sa mga tumbador nga namatyag
usa kanila sa imong lit-ag!” tubag ni Anawi nga mihasmag paghalog sa bana.

“Ikaw, Bandoyong,” miingon ang usa ka batan-ong netibo, “ang gitumbok sa mga
tumbador nga nagpalit-ag sa ilang kauban. Manimalos sila una mopasawop ang Adlaw karong
adlawa.”

Unya nahiapas ang uyoan ni Bandoyong nga giabyan usab og daghang mga kauban nga
armado sa lumadnong hinagiban. “Bandoyong, nausab na ang akong baroganan ug ingon man
sa unang naapektohang katribu niining atong nagkagamay nga kalibotan sa kataposang
lasang.” Si Ludok pa.

Gidawat ko ang inyong pagpaluyo karon kanako! Apan andama ang inyong
kaugalingon nga kini usa ka dakong sakripisyo sa matag tulo sa atong dugo!” pasidaan ni
Bandoyong.

Unya uban sa iyang uyoan ug pipila ka hamtong, naghimo sila si Bandoyong og

malangkobong laraw sulod sa langob sa pagpanalipod batok sa mga manunulong ug sa
pagpahigayon sa kasegurohan sa mga huyang ug tigulang sa ilang kaliwat.

“Sige, Anawi, balik na sa balay ug ikaw na ang bahala sa artong tulo ka mga anak,”agda
ni Bandoyong sa asawa sa dihang nahuman na ang mubong pagtigom sa mga ulo-ulo sa ilang
kumbate.

Mihalog si Anawi sa bana. Unya mihalok hugot kaayo sa mga ngabil ni Bandoyong nga
giyungyoangn sabalbas. “Pag-amping baya, Ban, ha?”

“Salig kanako ug sa atong mga anito!”

Ang gikahadlokang takna sa pagpanimalos sa m,ga tumbador ug ilang tigpaluyo

nagsingabot na gayod paduol sa tiilan sa langob. Apan nangandam na sila si Bandoyong. Iyang
gipakatap ang mga katribu sa natad sa panggubatan uban sa ilang mga pinuti, bangkaw ug
pana. Nagpabiling dakong babag sa mga sumusulong ang gahong sa kamatayon sa unahan.

“Bandoyong,” miabot nga naghangos ang tigpaniid ni Bandoyong sa sidlakang bahin,,

“adunay duha ka hut-ong sa mga armado nga molikom kanato. Sa sidlakan ang mga malditong
Armi ug sa habagatan ang tulibagbag nga mga walhong rebelde. Unta di mahitabo nga
paluparan kitag helikopter ug ayroplanong mamombahay.

“Kon mao kana, mangandam tag maayo. Hugtanay bakos, ha? Tipakloy, adtoa ang
gitapokan sa mga tigulang, babaye ug mga bata nga bisag unsay mahitabo di sila magbulag-
bulag aron sayon da silang salbahon ug panalipdan kon kinsa may mahibilin kanato nga
manggugubat!” mando ni Bandoyong nga giursahan og dugang determinasyon sa
pagpanalipod sa gamay nilang kalibotan.

“Oo, Bandoyong,” tubag sa hamtongong Tipakloy, “adtoaon ko sila karon.”

Unya miaginod ang mga gutlo ngadto sa gabonong palis.
“Araaaay! Arrrraaaayyy…” tataw nga timailhan kadto nga nakabag-ong na upod ang
gahong sinuyakan sa ubos batok sa tigpamuril sa mga kahoy.

Nagtinan-away sila si Bandoyong ug mga kaubang ulo-ulo siini samtang nagpaantaw sa

ubos nga gialihan sa ilang mga abentero sa gubat. Tugob sa kabuhong ang ilang panagway sa
una-unang kalamposansa ilang pagpanalipod sa ilang teritoryo. Apan miislag gilayon ang
hamubong selebrasyon sa ilang galamhan sa dihang may nangrakrak sa nagkadaiyang pusil.
Gisangag ang kalikopan sa ubos. Namungot ang wala pa matatsahi nga mga manunulong.

“Hapa tag maayo…pagkahuman balos kon makabintaha!”mando ni Bandoyong ilawom

sa pagsinggaak ug pagsangag sa mga bala gikan sa ubos.

Tingali pagbuot sa ilang bathala ug anito, ang gabon sa kahaponon. Gipulihag ulan.
Unya ang habol sa kilumkilom. Niining tungora, gipasapasa ang mando ni Bandoyong nga
panahon na nga gamiton ang inantigong kamangay ug kuotay ilawom sa kangitngit.

Ang pangasang pagbuto-buto sa ubos gibasa ni bandoyong nga usa ka kabalaka sa

sitwasyon sa mga manunulong ilawom sa kangiob. “Nakaalinggat sila nga nameligro sila nga
mosugal sa pagliot-liot dinhi sa ilaya nga kami ray nasinati kaayo,” nagkanayon si Bandoyong
sa kaugalingon samtang naghupo ubos sa dakit.

Wala madugay, gimando ni Bandoyong ang talagsaong pagsilot sa nanghulga sa

katunyahan sa ilang kalwiat. Busa nianang pagsidlak sa Adlaw sa pagkaugma, namantsa sa
dugo sa manunulong ang kalikopan sa ubos. Apan pipila sa mga manggugubat nga lumad
nagbuhis upod sa ilang kinabuhi.

Unya human sa tingpamahaw, usa ka gamayng ayroplano nga kolor patig

nagpanghulog og ohas bolitas nga nag-ingon: Bandoyong, dakong kaaway sa gobiyerno,
gimandoan sa Kasundalohan sa Nasod sa pag-ampo. Gamitan kamog ayroplano ug helikopter
iniglapas sa tagal. Kutob na lang sa alas 11 sa buntag ning adlawa ang inyong kaluwasan!”

Pipila sa maong pahibalo nasalo sa mga manggugubat ni Bandoyong. Ang usa ka kopya
gitunol nagdto kaniya. apan human mabasa ni Bandoyong ang mando alang kaniya, nangusmo
siya sa kapungot. Unya gikumot ang papel. “Di kita mosurender!”, panganti ni Bandoyong nga
nakapangiob sa pipila niya ka katribu.

Ang bahad sa pagtiwas sa ilang pakigbatok sa puwersa sa kasundalohan nga gamitag

mamombahay ayroplano og helikopter kon dili sila moangka sa gitakdang oras, nahitabo gayod
sa wala pay udtong tutok sa maong adlaw. Sa ubos, migamit usab ang Armadong Kusog sa
Pilipinas sa mortar ug kanyon aron pagpulpog sa ling-on sa panalipod nila ni Bandoyong. Kay
lagi hugtanay sa bakos, misukol ang mga lumad kutob sa ilang mahimo. Dinha man ganiy
mibangkaw sa mitapdas nga ayroplano ug miliyopk-liyok nga helikopter. Apan wala sila
magdugay sa ilang gibarogan.

“Unsa kahay maayog sungkoon ta si Kapitan Gadungan sa ubos?” dihay nagpasulpot

og suhestiyon sa hangin bisan nagkalubot-lubot na sila atubangan sanagpungasi nga mga bala.

“Alang sa una?” may nangukit.

 “Nga mopatunga niining kagubot tali sa manunulong og kanato” tubag sa tag-iya sa
sugyot. Usa ka hamtong nga Matigsalog nga daw hapit na dutlan sa panalaw
sanahilambigitang pakig-asdang sa dilim patas nga gera.

“Di na kinahanglan. Wa nay oras. Sa kataposang punto, dugay na nga nabihag ang
kapitan del baryong Bagobo-Bisaya sa kaatbang.” sakgaw ni Bandoyong sa panagbayloayg
hunahuna taliwala sa krisis. Unya mipuno: “Ikaduha nabutaan na ang pikas mata sa labawng
awtoridad bahin sa atong kahimtang sa mga hinanib ni Satanas!”

Nagpadayon sa kabangis ang mga bombardiyo gikan sa kahanginan ug sa tiilan sa mga

kabungturan nga gidungawan sa Bukid Tapak.

Bisan sa ingon nga kahimtang, mikuma ang mga netibo sa ilang nahimutangan aron
paghulat sa laing kahigayonan sa pagsukli sa ilang lahi nga katakos sa pakig-away.

“Mosukol kita hangtod sa kataposang agos sa atong dugo!” subling pahimangno ni

Bandoyong bisan inanayng nagkahilis na ang ihap sa iyang kaubanan gumikan sa
kakagamhananan sa mga armas nga giatubang.

Pag-abot sa kahaoponon, si Bandoyong na lay kataposang mibarog sa panggubatan.

Apan dakong samaron. Naigo sa bala ang iyang dughan ug napingsan pa ang iyang nawong,
mga abaga ug batiis sa granada nga gilabog sa nagatungas nga mga sundalo nga mipuli sa
unang nangapukan kagabii.

Kon wala pa moabot si Anawi, iyang mga anak ug ang katibuk-ang nanghibiling
molupyong lumadnon, hayan matiwasan pa si Bandoyong sa nagatungas nga mga sundalo.

“Igo na ! Igo na,” singgit sa Anawi, “nangahapla na ang inyong kaaway!”

Nagpatuo ang mga manunulong.

“Bandoyong! Samaron ka, Bandoyong!” tuaw ni Anawi nga giduyogan upod sa ilang tulo ka
mga anak.

“Mao kini ang bili sa akong pakigbisog, sa akong tahas sa pagluwas sa lasang, sa linaw
ug ubang butang alang sa katunhayan sa atong kaliwat,” hinayng pamulong ni Bandoyong sa
kapikas.

Unya, mihangad siya sa iyang kinamagulangang anak, ug nanugon: Ambang, ipadayon

ang akong bugno, Anak! Ayaw itugot nga mapuril ang kataposang lasang ug motang-on sa
pag-agos ang mga tubodug matiti ang linaw nga tinubdan sa atong kabuhian. Hinumdomi nga
kon wa nay lasang, wa na say maglupad nga agila. Unya mosunod na usab ang atong tribu
pagkahanaw!”
 Mibagtok lang ang nawong ni Ambang. Puno sa kaisog, wala siya mobuhig luha. Unya
iyang gipunit ang natakli nga bangkaw sa kiliran sa iyang nahayang nga amahan.

`Namatikdan kadto ni Bandoyong. Bisan sa iyang kahimtang, misayag ang panagway

nga nakakitag kabugason sa misalop nga Adlaw sa bayhon sa iyang bayong nga sumusunod sa
apasumpay sa hamiling tahas!