ՏԱՔԱՐՅԱՆՆեՐԻ ՖեՈԴԱԼԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ

ԱՌԱՋԱՑՄԱՆ ձԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ

Լ. 1 ԲԱԲԱՅԱՆ

Սեչջո ւկյան լա յնածավա լ պետության քայքայումից Հետո Անդրկովկաս֊

Հյում և Հայաստանում ստեղծված սելջուկ֊ թուրքական ֆեոդալական իշխան ու-
թյուններիճ ամիրայությունների 1ւ օրրստօրե հզորացող Վրա и տ ան ի միջև, հա-
մառ պայքարր} որն սկսվել էր XII դ* 20-ական թվականներից և կարճ րնդմի֊
ջումներով շարունակվել ավելի քան մեկ հարյուրամյակճ վճռվեց հօգուտ Վրաս-
տանի։ Վրա и տան ը, որ համեմատաբար զերծ էր մնա ցեղ սելջուկ-թուրքական
արշավանքներից Լ XII դ. սկղրնե րին Անդրկովկասում ամ են ահ զոր ու ազդե-
ցիկ պետությունն էր դարձել, ապրում էր ֆեոդալական զարգացման իր ծաղկ֊
ման շրջանը։

Երկրի հարավ-արևե լյան շրջանները մաքրելով սելջուկ-թուրքական նվա-

ճողներից, թոթափելով նրանց լուծը, վերականգնելով վրացական պետության
քաղաքական անկախությունր, Դա վիթ Շինարար թադսյվորը սկսեց ըն դարձա-
կել իր պետ ութ յան սահմանները ի հաշիվ մли հ մ Լ դա կա ն իշխանությունների,
նպատակ ունենալով ապահովել /[բացական պետության հարավային ու հա -
յւավ-արևե լյան սահման ներր։
Հայաստանի և Անդրկովկասի տարբեր շրջաններում ստեղծված սելջուկ-
թուրքական ամիրայությունների միջև անընդհատ տեղի ունեցող կռիվները t

ծանր հարկերն ու կամայականությունները բնակչութքան համար ստեղծել էին

անտանելի վիճակ։ Նշվածդ տերիտորիաներում ժողո։[րղի մեջ սելջուկ-թուրքերի
դեմ սկսվել էին ազատագրական խմորումներ։ Վրա и տան ի առաջխաղացումը
դեպի ամիրայությունների տ երիտ որի ան եր ը հայերի մեջ առաջ բերեց ազատա-
գրական շարժման մի նոր վերելք։ Սելջուկ-թուրքական նվաճողների դեմ մղած
պա յքարու մ Վր աստանը հանդիսացավ անդրկովկասյան ժողովոլրդների ուժե-
րի միավորողն ո լ մոբիլիզացնողը։ Վրա и տան ի հզորացումը դարձավ Անդր-
կովկասի ժողովուրդն երի ազատագրական պայքարի հաղթանակի գլխավոր
երաշխիքը։

Ֆե ո դա լական հարաբերությունների զարգացման ու ծաղկման շրջան ապ-

րող Վրա ստ ան իճ Անդրկովկասում գերիշխող դիրք գրավելու, իր հարավ՛՛արևել-
յան սահմանները ապահով դարձնելու ձգտումը և ղրանից բխող արտաքին
նվաճումները օբյեկտիվորեն համընկնում էին Անդրկովկասի մյուս ժողովուրդ-
ների ազատագրական պայքարի շահերին ու ձգտումներին։
XII դ. վբաց Անանուն պատմիչը իր «Ղաէէիթ արքայից արքայի պատմու-
թյունը» երկի մեջ դրում է. асԵվ օգոստոսի քսանին Րոժանա աղբյուրների մոտ
կանգնած (Գավիթ թագավորիJ մոտ եկան Անեցի ավագների (դի՛վանա) դպիր՜
 Զաքարյաննե րի իշխանության աո աջ աք մ ան Հարցի մասին 107

՜ները և հայտնեցին քաղաքն ու բերդը նրան (1՝աւէիթին) տալու մասին։ Եվ նա

շտապ կերպով Հրավիրագրեր ուղարկեց բոլորին. և երրորդ օրը նրա (Ղ՝ավթի)
առաջ կան գնմս ծ / ր վաթսուն հազար Հեծ յա լ, ուղևորվեց և. երրորդ օրը Հեշտու՛-
թյամբ դրժվեց Անի քաղաքն ու նրա բերդերը, և Անվո գյուղերն ո լ գա վառ֊,
՛ները...»՝։

Անի քաղաքի գրավման Համար ձեռնարկված՛ ռաղմակա,ն գործողության

այսպիսի արագ ու Հաղթական ավարտը թշնամաբար տրամադրված շրշա պա -
տում, Հասկանալի է, երբեք Հնարավոր չէր։ Քաղաքը Հանձնվել է առանց
մարտական գործողություններիt և այդ բանում Հայ բնակչության ակտիվ
աջակցությունը վճռական դեր է կատարել։ Ժամանակակից աղբյուրների վկա՛
յություններից ելնելովդ անվիճելի պետք է Համարել այն Հանգամանքը, որ
ինչպես ՛հա վիթ Շինարար թագսւվորը, այնպես և նրա Հա շորդ գաՀակա լն երը
իրենց ռազմական գործողությունների ժամանակ [այն աջակցություն Էին
ստանում տեղական ժողովուրդն երից, որով և թերևս պայմանավորված Էր
•ձեռնարկված միջոցառման Հաղթական ավարտր։

Լինելով բավական խելամիտ ու Հեռատես քաղաքական ֊պետական ԴՈՐ ՜

-ծիչէ Վրա и տան ի 0*ավիթ Շինարար թագավորը կարողացավ ժամանակին շատ
՜Հմտորեն օգտագործեղ ւէրա ցական պետության և Անդրկովկասի ժողովուրդ՛-
՛ների շաՀերի Համրնկնման Հանդամ անքր։ Վրացական պետ ութ յան ր ան Հրա -
մեշտ էր իր Հարավ֊արևելքում ունենալ վստաՀելի և զորեղ, իրենից վասալա-
կան կախման մեջ դրված иաՀմանւսկից տեղական իշխանություններ։ Այզ
՜նպատակով Վրաստ անի գահակալն երը, սկսած Ղավիթ Շինարարից, իրենց
շուրջն էին համախմբել Անդրկովկասի ֆե ո դա լական ռա զմական ուժերը, որոնք
վրա ցական բանակի շարքերում իրենց գործուն յա մասնակցությամբ վճռական
դեր խաղացին Անդրկովկասի տերիտորիտներր սելջուկ֊թուրքական նվաճող-
ներից ազատագրելու գործում:

((Թագակիրների պատմականն ու գ֊ովասանքը» աշխատության մեջ Անա-

նուն պատմիչը գրում է. «...ՏԵվ արքայական տոնախմբությանն) Թամար և
1՝ա վիթ Հթագավորքին ու նրանց որդի 4՛ ե որ գին.., Տփղիս քաղաքից դուրս նախ
և առաջ ողջունեցին օսերն ու ղփչախները հներն ու նորերը, ապօս՝ Հերացիք
և կախք, ապաճ վրացիք (քարթվելները), որից Հետո թորեցիք, շավշ֊կղարջ֊
տայեցիք, ապա՝ սոմխիթցիբ (սոմխիթարնի), ո բիս Հետո ափխազներն և
սվան֊մեգրել֊գուրիացիք.

.. ՀԵif) բոլորը ժողովեցան Սոմխիթում, ուր գնաց և Թամ արն, ու տեսավ,

որ այնտեղ էր շիրվանշահր ( շարվաշե) և ամիր֊ՄիՀրանը, նաև Ղփչախի
թագավորի եղբայրը մեծ զորքով, ուր նրանք մի քանի օր մնացին աղոթելու
Համար. •«

...Եվ կանգ առան (վրաց ղո րքԼ լ/րJ Եկեղյաց (Ելեկեցիի) գետի ւէրա՝ և
Հանվելով այնտեղից՝ գնացին Շամքոր

.. .Հովհան (Ւվանե) Մխարգրձելը... վւոքր արշավախմրով անցավ 4՝եղա ր ֊

քուն իք. • .JD^I

1 Պրոֆ. Լ» Մ ե լ ի ք и ե թ-P ե կ, Վրաչյ աղբյուրները Հայաստանի և Հայերի մւսսին,

•Հատ. Ա, Երևան, 1934, կ 218,
2 Պրոֆ. Լ. Մ ե լ ի ք и ե թ Բեկ, նշվ. աշխ., Հատ. Բ, Երևան, 1936, էջ 15»
108 Լ. Հ . г արա չան

Շիրւքանի ժողովրդի ու նրա զինված ուժերի ակտիվ մասնակցությունը

ապահովեց Ղավիթ Շինարարի ռազմական գործողությունների հաշող ընթաց֊
քըճ Շիր վանի նախկին թագավորության տերիտորիան սելջուկ ֊թուրքերից ազա-
տագրելու և վրացական պետությանը կցեվու. գործում։ Պ՚ավիթ Շինարարին
հաջորդող րեմնա թագավորը անկախություն տվեց Շիրվանին. վերականգնվեց
Օիրվանի քաղաքական անկախությունը։
Հա յա ստ ան ի ֆեոդալական տների շատ ներկայացուցիչներ, որոնք այս
կամ այն չափով պահպանել էին իրենց գոյությունր, հատկապես երկրի հյու-
սիսային շրջանն երում, Վրաս տ անի Ղաւլիթ Շինարար թագավորի կողմից լայն
հովանավորություն են ստանում։ Նրանց մի մասը իրենց քաղաքական-տըն-
տեսական դիրքը պահպանելու, մյուս մասը՝ կորցրածր վերականգնելու, եր-
րորդ մասը ճ նոր դիրք ձեռք բերելու նպատակով մտնում էին վրացական բա-
նակը ծառայության։ Մատթեոս Ուռհայեցին գրում է, ((Առ սա (Գավիթ թագա֊
վորը — Г, ) ժողուէեցան մնացյալ զորքն հ ա յ ո ց . Ա յ դ ճանապարհով վյրա-
ցական բանակում սկսեցին կազմակերպվել հայկական զինվորական միավո-
րումներ, որոնց թիվը անընդհատ աճում էր ի հաշիվ հայկական ֆեոդալական
ուժերի։
Հայկական ֆեոդալական ուժերի ակտիվ մասնակցությունը ւէրացական
արշավանքներին պայմանավորված էր երկու հիմնական հանգամանքով*
առաջին ը ազատագրական այն դերն էր, որ օբյեկտիվորեն կատարում էին այդ
արշավանքները հայկական հողերում և երկրորդը՝ հայ ֆեոդալական էշխոԴ_
դասակարգի ներկայացուցիչների նկատմամբ վբացական գահակալների վա՛-
րած քաղաքականությունը։
Ազատագրելով Հայաստանի տերիտորիայում այս կամ այն շրջանը, վրաց
թագավորները այնտեղ կառավարիչ էին նշանակում հայ իշխաններից. դրա֊
նով իսկ նրանք ապահովում էին այգ շրջանների կա խումն իրենցից ե մյուս
կողմիցճ ավելի շահագրգռում հայ ֆեոդալ դասակարգի վերնախավին, խթա֊
նում նրա ակտիվությունը ռազմական գործողություններում։
Հետագայում այս ճանապարհով Մահկանաբերդի Արծրունիները և հատ-
կապես Զորագետի Զաքար յան ֆեոդալական տան ներկա յա ցուցիչները, շնոր-
հիվ ռազմական հմտության, շատ շուտով (ոեորգի 111-ի և հատկապես Թամար
թագուհու տիրապետության շրջանում) աչքի ընկան վրա ցական արքունիքում
աստիճանաբար ձեռք բերեցին բարձրաստիճան պաշտոններ և երկրի քաղա-
քական կյանքում կարևոր դեր խաղացին*։
Վրաց րասիլի պատմիչը գրում է. ((Ներքին (մասում) առաջին կուսա-
կալությունն Գա դումն էր, որը Վահրամի հորճ 3,ա քա ր ի ա Ս խ ա րգրձելի ի ձեռ֊
քումն էր. և սրանք (էին, որ) կուսակալություն էին անում, քաջարի մարդիկ 1ւ
պատերազմներում միանգամայն փորձված ու հաղթող, և երկյուղածությամբ
աստծո և հավատարմությամբ առ պատրոնն հույժ գովելի։ (Սրանից) վերևն
էր Ձորակերտն ու Տաշիրը, ուր {Հաքարիան ու Հովհանն (Իվանեն) առաջին
անգամ սկսեցին իբրև առյուծ պայքարել վերև ոլ ներքև և ամեն տեղ։ Եվ

3 Մ ա տ թ ե >ո и Ո ւ ռ հ ա յ ե ց ի , ժամանակագրութիւն, վաղարշապատ, 1898, էք 3561

4 С. E p e м я н, Юрий Боголюбский по армянским и грузинским источникам,
«Պետական համալսարանի գիտական աշխատություններ»f Հատ. XXIII ։ 1946, էք 398 —
399, Գ. Հովսեփյան, Խւսղբսւ կյանք կամ Պ ո ոշյանք հայոց պատմության մեք, Վաղարշա-
պատ, 1928, էջ 4, 8։
 Զա քար յ անն և րի իշխանության առաջացման հարցի մասին 100

յէերևն էր Ջավախքը (Տքավախեթը), ուր կուսակալներ էին Սարդիս խարգրձել

Թմոգվեցին և Շալվա Թորեցին, կից ճ Արտահանը (Արտանին), ուր կուսակալ
Լին մեսխերը. ..
...Եվնրանց էր տալիս (Թամարն ) Անին, ինչպես վկայում է հայոց (սոմեխ-
ների) թագավորների մեծ՜ և հռչակավոր անունը, որը պարսից շահն շահ ութ յո ւ ֊
նից (շան շե որա) էր վերցրած...»**։

Զաքար յան տան ներկայացուցիչները *[բա ցա կան արքունիքում այդպիսի

վստահություն և դիրք ձեռք բերեցին հատկապես այն բանից հետո, երր Սար֊
գիս Զաքար յան ը Գեորգի I I I ֊ ի դեմ ծագած ֆեոդալական ապստամբության
ժամանակ անցաւէ նրա կողմը և ակտիվ դեր կատարեց կենտրոնախույս ուժե-
րի ճնշման գործում, ավելի ուշ նրա որդին երըճ Զ՝1** քարեն ու Եվան են նույնպես
ակտիվ մասնակցություն ունեցան Թ ամար թագուհու դեմ բարձրացված ապրս֊
տամբության ճնշմանը։
Լինելով կուսակալներ ե. վրացական արքունիքում ա չրի ընկնելով իրենց
ռազմական գործունեությամբ, Զշաքարյանները միավորում են հայկական ֆեո ֊
դալական ուժերը։ 1185 թ. Սարդիս Զաքար յա ն ը ՝ Զ քարեի ա և Ւվանեի հայրը,
ւյյսսցական արքունիքում նշանակվեց ւիրաց-հա յկական զինված՛ ուժերի գե-
րագույն հրամանատար — ամիրս պա սա լար, դրանից հետո 6 հայկական զինված
ուժերի ամիրսպասալարությունը կամ հայկական տերմինով՝ սպարապետու֊
թյունը անցն ում է նրա ավագ որդուն՝ Ըաք/սրեին т ԶաքարԼի մասին, որպես
ամիրսպասալարիt վկայություններ են պահպանվել Սանահնի 1187 և Հոռո-
մայրի 1191 թվականների արձանագրություններում t
Այս կապակցությամբ ակադեմիկոս Հ. Մ ան ան գլանը գրում է. «... Թեև
•այդ ժամանակներում (խոսքր մինչև 1185 թվականի մասին է — Ր . ) Վրաս-
տանի զորքերի գւխավոր հրամանատարներ կամ ամիր-սպաս ալարներ էին
Րվանե Օրբելինt Գամրեկել Թորեցին և ուրիշները։ Հավանական է ուրեմն, որ
նրանք (խոսքը Սարդս ի և Զաքարեի մասին է—Լ. г. J , ա1Դ թվականներին, լի՛
նելով հայ զորքերի հրամանատարներճ օգնականներ էին Վրաստանի ամիր֊
л պա սա լա բներին մ՝ t
1192 թ. վրա ց-հա յկական զինված ուժերի ամիրսպասալարության պաշ-
տոնը t որր Սարդսի մահից հետո անցել էր 9՝ամրեկել Թորեցուն, վերջինիս մա-
հից հետո անցնում է Սարգսի որդունՀ Զաք,արե ին;
Հայ ֆեոդալական վերնա խյսվի և, հատկապես, Զա քա ր յան ֆեոդալական
տան ներկայացուցիչների ճ վրացական արքունիքում գրաված դիր ԲՈլէ ^ խա-
ղացած դերով, ինչպես և հայ ժողուէբդի ուժ երր վրաց гш գրատ ունին երի պե-
տության քաղաքական ձգտումների իրականացման շահերին ծառայեցնելու
հանգամանքով պետք է բացատրել վրաց զ ահա կ ալն երի՝ հայերի նկատմամբ
այղ շրջանում վարած հովանավորող քաղաքականությունը։ ccrbu/ի հա յությու-
նր Ղաւ[իթ Շինողն ունեցավ բարեմիտ ու հոգատար վերաբերմունք,— իրավա-
ցիորեն գրում է Հ, Մանւսնդյանը։—Հայոց և վրաց եկեղեցիների կրոնադա-

5 Մ ե լ ի ք и ե թ-fl ե կ , նշվ. աշխ., հատ. P. էջ 34։

С. Т. Е р е м я н, Агарцинская надпись 1184 г. Տե՛ս «Исследования по истории
6

культуры народов Востока», Сборник в честь академика И. А. Орбели, 1930, կ 82»

7 Հ. Մ ան անգ'յ ան, Քննական տեսություն հաւ ժողովրդի պատմության, հատ. 9՝,
նրևան, 1952, կ 126։
110 է, Հ. P արա յան

վան աբան ական տարբերությունը ոչ մի ազդեցություն չունեցավ նրա այդ բա-

րեհաճ քաղաքականության վրա-..))*՝։
Եվ իսկապես, Գավիթ Շինարար թագավորի ((բարեմիտ ու հոգատար» վե-
րաբերմունքը դեպի հա յերր ելնում էր իր ծաղկումն ապրող վբաց ական ֆեո-
դալական պետ ութ յան շահերից։ Այդ նույն շահերը պահանջում էին և դավա-
նաբանական տարբերության հանդուրժողականություն։ Այդ դավանաբանա-
կան տարբերությունը հետագայում էլ չխանգարեց վրա ց ֆե ո դա լական վեր-
նախավին, հայ ֆեոդ աղ ա կա ն վերնախավի ներկայացուցիչներին վստահելու
իրենց պետության ամենաբարձր ու երկրի կառավարման գործում առաջնային
ու որոշիչ պաշտոնները։

XIII դարի վրաց Անանուն պատմիչը (((Թագակիրների պատմականն ու

գովասանքը» երկի հեղինակը յ գրում է. «(Ապա Թամար թագուհին) ա մի րս սլա ֊
սալար նշանակեց Սարդիս Մխարգրձելիին, որը բարեծնունդ էր և արշավանք-
ների ու քաջագործությանց մեջ սնված, և շնորհեց նրան Լոռին՝ ի իշխանություն
և ի տիրապետություն Ս ոմխիթի, և շնորհատվություն արավ նրա որդի Զաքա-
րիային ես, և այս Զաքա րի ա և Հաէհանն ( Ւվան ե J Միւ ա րդրձե լի ի որդիքճ հավա-
տարիմ էին թագավորներին և փորձված արշավանքների մեջ, մարդիկ ան-
վանի, թեև կրոնով հայեր /սոմեխներ) էին..
*հտ վան աբանա կան հանդուրժողականության և հովանավորող քաղաքա-
կանության գաղտնիքը բացահայտ ում են XIII դարի վբ՝աց պատմիչները։ Նըշ-
ված հեղինակի մոտ կարդում ենք. ((.*. Ալգա առաջ եկավ մեծ տրտմությունr
քյսնի որ վախճանվեց Զա քարի ա ամիրս պա и ալ արը,,, որը հույժ մեծարեց ափ
և լի էր ամենայն բարիքներով, նսւդթող, քաջ և. finild ifuifաււող...: ...Սրան
(Զաքարիային) ողբացին թագավորն (ե) Վրա и տան ի ամեն մի մարդ, քանի որ
այս ժամանակներին իշխանների միջև նրանից ավելի քաջարի ոչ ոք չէր երե-
վացել

XIII դարի մի ուրիշ Անանուն պատմիչ նշում է. <Հ..ւԵվ էր նրա (Р* ամա րի
ււրդիճ 4*եորգ—Լաշայի) թագավորությունը մեծ խաղաղության մեջ, և նրա բո-
լոր գործերի վարիչ և խորհրդական էին (դեռևս) նրա ծն ողից սկսած, Մխար֊
դրձել(ներ) Զաքա րի ա ման դատ ուրթուխ ուց ե и և ամիրսպա սա լարն ու Հով-
հան (Րվանե) աթաբակր** о)' /
XIV դարի հայ (ГԱնանուն ժամանակագրության» մեջ կարդում ենք. Հ(փ.՚պա-
տուեալք ի թադուհոյն ի վր՛ացի Թամ արա յ, որ էր դուստր 4*ե որգա յ քաջի։ Աո քա
քաջութեամբն իւրեանց թափեցին բազում բերդերս և գաւառս ի թուրքա
Եթե վրաց իշխող դասակարգին հայերի նկատմամբ վարած հովանավորող
քաղաքականություԱր բխում էր վրացական ֆեոդալական պետության շահե-
րից, ապա վրաց աշխատավոր ժողովուրդը ինչպես միշտ, այնպես էլ հատկա-
պես XI դարի կեսերից եղբայրական հոգատարություն ցուցաբերեց Հայաս-
տանի հարավային և արևմտյան շրջաններից մասսայական չափերի հասած
հա, գաղթականության նկատմամբ։ Շնորհիվ այդ եղբայրական հո դատ արու֊֊

^ Հ՛ Մ ան անգյան, նշվ. աշխ», էշ 95։

9 է. Մ ե լ ի ք и ե թ-P ե կ, նշվ» աշխ., հատ. г, էջ 11։
10 Նույն տեղում, էջ 24։
«I Նույն տեղում, էջ 44։
12 «Անանուն ժամանակագրությանս, էք 19։
 Զ աք արյան)/հր ի իշխանության առաջացման Հարցի մասին l i t

թյան, հարյուր հազարավոր հայ րն տանիքն եր ապաստան գտան եղբայրական

ւէրաց ժողովրդի մոտ և փրկվեցին ֆիզիկական բնաջնջումից։
Կիրակոս Գանձակեցին գրում է. «Այլ և անողորմ ազդն վրաց բազում
գութս և խնամս ցուցանէին • երթելոցն առ նոսա պանդխտանալ։ Եւ այսպէս
ողորմածն աստուած՛ մխիթարեաց զվշտագնեալսն»՝^։
Հեղինակի կողմից «անողորմ» բառի գործածումը, կարծ՛ում ենք, կապ-
ված՜ է վրաց ա կան բանակի կողմից նրա հայրենի քաղաքիճ Գ՛անձակին պատ֊
Սառած ավերածությունների հետ։
XIII գարի առաջին տասնամյակում փաստորեն ավարտվում է Հայաս-
տանի տերիտորիայի մեծագույն մասի ազատագրումը սե լջուկ-թուրքական
տիրապետությունից։ Հայ ժողովրդի սլայքարը վրացական պետության հովա-
նավորությամբ և որ կարևորն էճ եղբայրական վրաց ժողովրդի զինված՛ ուժ երր
ակտիվ մասնակցությամբ, հաղթանակով է ավարտվում։ Պ՝րա հետ միասին
իրականացվում է վրաց գահակալների, հատկապես Ղավիթ Շինարարի նպա-
տակը, ապահովվում է /Լրացական սլետության հարավ-արևելյան սահման-
ների անվտանգությունր։ Ք արթլիս Ցխովրե բայում կարդում ենք. (((Ռուս ու֊
դանի որդի Գաւաթի գահակալության պահին վբաց) թագավորությունն ապա֊
հով էր Խվարազմացիներից, քանի որ Շահնշահ (Շանշէ) ման դա տ ուրթուխ ու-
ցեսն Անիումն էր, Ավագ (Ավաք) ա մ իրս պա սալար ը Րջնի ում, նմանապես և
Վահրամ (Վարամ՝) Գ ա գ ե ց ի ն և «Եկավ Ռուքնադդինր, որը հետն ո լներ
Ղիմուշկից և հայսկույս Արաբից (ժողոված) ղորքճ այս (Թամարի) թագավո-
րությունը կործանելու համար։ (Ifխարգրձելներր) դուրս ելան նրանց հանդեպ
Рши են (Рш и ի ան) երկրռւմ, վւախստի ենթարկեցին, կոտորեցին և բնաջինջ
արին նրանց *+
Կարապետ եպիսկոպոսր շատ դիպուկ նկատել է• «Կուր և Եփ/հատ գետերի
չ բարաշխների մեջ ընկնող և Սևանա լիճը շրջապատ ող Հյուսիս-արևել-
յան Հայաստանի լեռնաշխարհը պատած էր զինվորական իշխանությունների
մի եռա տակ և քառատակ շղթա յով, որ ամուր պատվար էր հանդիսանում !լրաց
թագավորության համար))^։
Եթե վրացական ֆեոդալական վերնախավը Հա յա и տան ի և հայերի նկատ-
մամբ վարած քաղաքականության մեջ հետապնդում էր որոշակի նպատակ, որի
մասին ասվեց վերևում, ապա ոչ պակաս որոշակի քաղաքականն նպատակ էին
հետապնդում և հայ ֆեոդալական վերնախավի ներկայացուցիչները՝ ԶաՔաԲ՛

յան ֆեոդալական տան գլխավորությամբ։

Զաքար յ անն երի ֆեոդալական տունը XII դարի վերջին երկու տասնամ-
յակներում բավական զերիշխող դիրք էր գրավել վրացական արքունիքում և
պետ ութ յան քաղաքական կյանքում խոշոր դեր էր կատարում, իր ձեռքում
կենտրոնացնելով ժամանակի պետական բարձրագույն պաշտոններր (ամիր-
սպաս ալա բութ յան, ման դատ ուրթ-ուխուց եսի, մ սախուրթ-ուխուցեսի — արքունի
մեծ՛ վեզիրի և աթաբեկության պաշտոններր)։

№ Կի ր ա կ ո и Գանձակեցի, Պ ատմություն Հայոց f աշխատասիրությամբ Կ• Ա. Մե-

յիք-ՕՀանջանյանի, Երևան, 1961, կ? 2621
14 Հ . Մ ե լ ի ք ս ե թ Բ h կ, նշվ. աշխ., Հատ. P, Էշ 53։

Նույն տեղում, Էջ 43$

,16 Կարապետ եպիսկոպոս, Նյութեր Հայ մե/իքոլթյան մասին, պրակ Р, Էջմիա-
ծին, 1914, Էջ 27, տե՛ս և Հ. Մ անանդ յան, նշվ. աշխ, f Հատ. Գ, Էջ 160т
112 Լ. Հ. Բաբա յան

Ֆե ո գա լա կան այգ տան ներկայացուցիչներից հատկապես Ս արգիս Цш ֊

քար յան ի որդիները՝ Զաքարեն և Ւվանեն, լինելով բավական հմուտ ոչ միայն
որպես ռազմական, այլև քաղա,բական գործիչներ, ժամանակին կարողացան
հասկանալ иտեղծված քաղաքական իրադրությունը , մի կողմից վրացական
ֆե ո դա լա կան պետության ձգտ ում ը ճ ապահովելու երկրի հ ա ր ա վ֊ա րևե լյան
սահմանները, մյուս կողմից՝ հայ ժողովրդի հասունացած ցասումն ու ատ ե ֊
լությունը օտար նվաճողների սելջուկ -թուրքերի դեմ, հայրենիքի ազատագրման
համ ար պայքարի պատրաստակամ ությո*ձ»ը և, որ կարևորն է, իրենց գերիշ-
/սող դիրքր (վյւացական արքունիքում գրաված պաշտոնների շնորհիվ), Հա-
յաստանում դեռևս իրենց դոյությունը պահպանած հայկական ֆեոդալական
տների նկատմամբ։ Ստեղծված այդ միանգսւմայն նպաստավոր իրադրությունը
հենց անհրաժեշտ էր նրանց, որպեսզի իրականացնեին իրենց իսկ քաղաքա-
կան նպատակը , այն էճ Վրա ստ ան ի հովանավորությամբ, նրա զինված ուժերի
անմիջական մաս՚՚ւակցությամբ ազատագրել Հայաստանի տերիտորիան սել-
ջուկ -թուրքերից, վերականգնել երկրի քաղաքական անկախությունը y • հա մա -
իւմբել հա յ կա կաս ֆեոդալական ուժերը վրացական պետության ազդեցու-
թյան ոլորտում, վասալական փոխհարաբերությամբ ստեղծել հայկական ինք-
նավար իշխանություն և դրան ով իսկ ապահովել հայ ֆեոդալ դասակարգի
քաղաքական ու տնտեսական դերիշխող դիրքը Հայ աշխատավորական մաս֊
սաների նկատմամբ։

Զաքար յ ան ֆեոդալական տան քաղաքական այդ ձգտումների նախաձեռ-

նողը եղավ Սարդիս ՀՀաքարյանըt սրի շնորհիվ հենց այդ ընտանիքը ւգերիշ-
խող դիրքի հասավ։ Նա աշխատում էր ամեն կերպ ապահովել ւ[բացական ար-
քունիքում իր ունեցած թելտգրողի դերը։ Թերևս այդ բանով բացատրվի այն
եռանդուն պայքարը^, որ ծավալվել էր Թամ ար թագուհու ամուսնության շուր-
ջը։ Ինչպես նշել է Ս. Երեմյանը, Սարգիսն ամեն ջանք գործ էր դնում, որ Թա-
Iքարի ապագա ամուսինը զինվորական տաղանդ չունենա և չխառնվի երկրի
զինված ուժերի ղեկավարման հարցերին, որպեսզի իրենք Զաքարյանները
լայն հնարավորություն ունենան վրաց-հայկական զինված ուժերը իրենց նպա-
տակներին ծառայեցնելու։
Այդ ուղղությամբ ՍԳսրգսի պայքարը շարունակում են նրա որդիները,
որոնք ամեն կերպ աշխատեցին ասպարեզից հեռացնել Թա մ ա ր ի ռուս ամուս-
նուն՝ 4՝եորդի Րոգոլյուբսկուն^, հանձին սրի նրանք տեսնում էին իրենց մըր֊
ցյսկցին ոա զմական գործունեության ասպարեզում։
Զաքարյանն երի հաղթանակների ու հաջողությունների մասին հայ և վրաց
ադբյուրներր բավաէլան հարուստ վկայություններ են պահսլանել^։
Շուրջ 25-ամյա հաղթական արշավանքների շնորհիվ Հայաստանի ազա-
տագրված բոլոր տերիտորիաները, բացի Կարս քաղաքից, Վ_Ր 3 ա Դա"
հակալները տվեցին Զաքարյաններին՝ մի մասը որպես սեփականություն,
մյուսը՝ ի տիրապետություն^։

17 С. Е р е м я н , Юрий Бы'олюбский, Էջ 401,

Նույն տեղում, Էջ 4121
19 Կ ի ր ա կ ո и 7՛ ա ն А ա կ h rj ի f Էջ 151, Ս ա ե փ ա ն ո и Օ ր բ ե լ յ ա ն , Պ ատմ ութիւն
նահանգին Ս իսական, Թիֆլիս, 1910, Էջ 391—392, Վ ա ր դ ա ն վարդապետ, Պ ատմ ու թիւն
տիեզերական, Էք 181 — 182, Լ. Մ ե լ ի ք и ե թ֊Բ ե կ, նշվ. աշխ., հատ. Բ, Էշ 43։
20 Լ. Մ ե լ ի ր и ե թ֊Բ h կ, նշվ. աշխ., հատ. Բ, Էչ 361
 Զարարյանների իշխանության առաջացման հարցի մասին 113

Պե տք է ենթադրել, որ վրաց թագավորները Լոռին Рш դրա ա ունին եր ի Կ չու֊

րիկյան ճյուղից վերցնելուց հետո, այն տվել են իրենց արքունիքում ամիր -
սպասալարի պաշտոն գրավողներին որպես սեփականություն, միաժամանակ,
ռրպես տրադիցիա այն դիտվել է ե «հայոց (и ո մեխն երի) թագավորի տեղ))* ։
Վրաց Օրրելյաններից հետո այն անցել է ա մ իր и պ ա սալա ր ի և ման դատ ուրթ
ուխուցեսի պաշտոնը գրավող *Հուրասարին. «(Ապա ft՝ ամ ար թագուհին) ամիր֊
սպասալար նշանակեց Սարդիս Մխա րգրձելիին... և շնորհեց նրան Լոռին ի իշ-
խանություն ե ի տիրապետություն Սոմխիթի...»^։

Այսպիսով, ամիրսպւսиալարության պաշտոնի հետ Սարգիսը ստանում է

• և՛ Լոռինt որպես սեփականություն, և՝ Հայաստանը (Սոմխիթին), արդեն ոչ
որպես կուսակալություն, այլ որպես իշխանություն և տիրապետություն։ Հե-
տաքրքիր է Րասիլի պմստմիչի հետևյալ վկայությունը, «.. .Ապա Պ՛ա վիթ (Սոս-
լանը) ...հրամայեց Цш քարիւս և Հովհանին (Ւվանեին) գնան և սաստիկ պա֊
տերազմեն... (Երր Կ արս ը պաշարեցին և ան շ ուր մնացած քաղաքացիներից
շատերը կոտորվեցին)ճ մնացածները խնդրեցին վթի 3» ՈՐ ճամարն ինքր
հասնի նրանց մոտ, որպեսզի անձնատուր լինեն նրան... իսկ երբ ( Թամարը)
հասավ (բերդի) բանալիները հանձնեցին նրա ոբդի Գեորգին (Դեորգիին),
ապա Թա մ ա րինՀ խնդրելով խա՛ղաղություն (հաստատել), և երդվեցին, որ ոչ
ոքի չհանձնի Կարսը (Կարի), ինչպես Անին (Անիսը) և Դվինը, այլ իր թագա-
վորությանը կցի^ (г ամարն) այս առթիվ հաստատ խոսք տվեց և հրամայեց
իր որդի Գեորգին (Դե որդիին), որ մտնի և ստանա քաղաքն ու բերդը; Եվ եղավ
այսպես, այս մի քաղաքն ու ր երդը (կամարն) իրեն վերապահեց
Մեր կարծիքով թասի լի այս վկայությունը հիմք է տալիս կարծելու, որ
ժամանակակիցները Տ»աքա ր յաններին տրված տերիտորիաները չեն համարել
վյրացական պետ ութ յան ր կցված շրջանն ե ր, այլ դիտել են որպես ՀԼաքարյան-
ների ինքնուրույն տիրապետություն, «ոչ ոքի չհանձնի Կարսը... ինչպես
Անին... և Դվինը, այլ իր թագավորությանը կցի...»։ Եթե նկատի ունենանք
նույն սլատմիչի և այն վ կա յությունը, որ Կարսը գրավելուց հետո այն տրվում
է Հովհան Ախալցիխեցուն ոչ որպես տիրապետություն, այլ կուսակալություն2 ! ,
ապա պարզվում է, որ քԼաքարյւսնների կողմից սւզատագրված և ՛էրաց թագա-
վորների կողմից նրանց տրված տերիտորիաները արդեն դիտվել են ոչ թհ
որպես կուսակալություններ, ինչպես Կարսը, այլ որպես տիրապետություն։
Թ,սւ մ ա ր ի դեմ ֆեոդալների ապստամբության փորձը ճնշելուց և Արդաբիլե
սուլթանի դեմ տարած հաղթանակիդ հետո, ((...մեծապես շնորհապարտ թա-
գավորը նրանց շնորհեց շատ բերդեր և քաղաքներ ու երկրներ։ Եվ այսպեսճ
աստծուն փառաբանող, ուրախությամբ լի ապրում էին նրանք (Մխ արգրձել ֊
ներր), որոնք շրջակայում գտնվողներից ստանում էին հարկեր Ասա ր աջ ա) և
անհամար րնծաներ...»^։

Ապացուցելու համար, որ այդ նվաճումների ժամանակ Զաքարյանները

ունեցել են իրենց քաղաքական նպատակը, վկսւյակոչենք XIII դարի վբա&

21 Մ ե լ ի ք и ե թ֊Բ ե կ, նշվ. աշխ., հատ. Р., էջ 11, 14։

22 նույն տեղում։
23 Նույն տեղում, էջ 36։
24 Նույն տեղում, էջ 20, 35։
25 Նույն տեղում, էջ 23։

& Հան դես գ Ai 1

114 Լ* Հ. Բաբա յան

Անանուն պատմիչին. «Սրանից հետո Կայենի տեր Հովհան (Իվանե) գործա-

կալը (մսախուըթուխուցեսը) գրգեց Գավիթ (թագավոր)ին վճռական, անվանի
ե. մեծ ուժով արշավանք ձեռնարկել ավեր ելու մեծ Գեղարքունիքր (Գե լաքունը
Պարսից֊բազարն ու Գորլաքունր (որը դարձյալ վրաց հաղթությամբ վերջա -

Թերևս հետագայում ինքնուրույն պետություն ստեղծելու և նրա հարավա-

յին ու արևելյան иահմաններր ապահով դարձնելու ակնկալությամբ պետք է
բացատրել նաև այն հանգամանքը, որ Զաքարյանները ոչ միայն շահագրգըռ-
վածություն ցուցաբերեցին /Լրացական զինված ուժերի պարսկական արշա-
վանքների գործում, այլև այդ արշավանքների նախաձեռնողներն ու կազմա-
կերպիչներր հանդիսացան։ Վրաց նույն պատմիչը գրում է. «Ա պա թագավորի
մոտ եկան Մխարգրձել Զ աքար ի ա ա մի ր и սլա սալարն և Հովհան (Իվանե) գոր-
ծակալը (մսախուրթուխուցեսն) և Վս/հրամ (Վարամ) Գագեցին, և զեկուցին.
«...Այժմ հ ր ա մ ա յ ե ց ե ք Վրասւոանի qiirf ին, որպեսզի պատրաստ լինի արշա-
վելու Խորասան (Խվարասան)...» Եվ բոլորը՝ լսելով Մխարգրձելների կոչն ար-
շավանքի ելնելու մասին՝ հավանեցին այս, և որոշեցին արշավել...»^։
Զաքարյանների քաղաքական ձգտումների և այդ ձգտումներից բխոԳ
պլանների իրականացման տեսակետից չափազանց հետաքրքրական է Իվա-
նեի աթաբեկության պաշտոն ստանալու մասին վրաց պատմիչի («Թագավոր-
ների պատմականն ու գովասանքը» երկի հեղինակի) հետևյալ վկայությունը.
«
Ապ ա (թագավորր) կանչեց Զա քարի այի եղբայր Հովհան (Իվանե) գործակա-
լին (Մսախուրթուխուցեսին), և կամեցավ շնորհել նրան նրա եղբոր պա տիվն ու.
տվեց նրան ամ իրս պա սա լա բություն։ Իսկ Հովհանը (Իվանեն )ճ զարմանալով
այս առթիվի ասաց թագավորին• «Այն սլատիվը, որ դու ինձ շնորհեցիր, շատ
և շատ մեծ է, բայց ես արժանի չեմ իմ եղբոր անունով կոչվել ու չեմ ուզում՛
ամաչեք գրավելով նրա տեգր, ուստի և շ ն ո ր հ ի ր ինձ ա թ ս ւ ր ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն , քանի
որ Վրաստանում դուք՝ թագավորներդ տակավին սահմանած չունիք աթաբա-
կություն։ Սրանով դու կ գ ո ր ա ց ն Լ ս քո շնորհն առ ինձ, քանի որ կ ա ր Բ ա ն ա ց ն ե ս
բարձրագույն նոր պ ա ս ս ] ի , և աթաբակություն կշնորհես ինձ, ինչպես ընդուն-
ված է սուլթանների մոտ, քանի որ սուլթանների օրենքով աթաբակը թագա-
վորների և սուլթանների Հայր և դաստիարակ է (համարվում, և այդ պատճա-
սով էլ) կոչվում է «աթարակս։ Սրանով կղորացնես քո շնորհը նախ և առա շ
առ ինձ»։ Լսելով այսճ թագավորը շնորհեց նրան աթաբակություն, որ մինչ-
այն Վրաստանի արքունիքում (թագավորների առաջ) ոչ ոքի չէր տրվել, և
ղործակալություն (մ и ա խ ուրթուի։ ուց ե и ո ր ա ) շնորհեց (թագավորը) %աքարիա
Ղ-ագեցոլ որդի Վահրամին (Վարամին), որբ պատվական մարդ էր և արշա-
ւ/անքն երում հաղթող։ Եվ այսպես նրանք Թամար թագուհու մոտ էին)№։
Կարևորն այստեղ եղբոր պաշտոնը կամ անունը ժառանգելու կամ կրելու
հարցը չէր իհարկե։ Մեզ թվում է Իվանեն շատ ավելի հեռատես քաղաքական
Գ ՛ ո ր ծ ի չ էր։ Նա հրաժարվել էր ամիրսսլասալարության պաշտոնից ոչ վերևում
բերված նրա բացատրության պատ ճառուէ «այն պատիվը, որ դու ինձ շնոր-
հեցիր, շատ ու շատ մեծ է», այն ժամանակ, երբ փափագում է «բարձրագույն

25 Մ ե լ ի ք и ե թ-P ե կ, նշվ. աշխ., հատ. Բ, էշ ISt

Նույն տեղում, էջ 231 Տե՛ս և էշ 22—23։
23 Նույն տեղում, էշ 24։
 ԶաքարյաննԼր/,t ի շխ ան / / i / J յ ա ն առաջացման Հարցի մասին

նոր պատվի»։ Մեր կարծիքով բազմավաստակ գիտնական Գարե գին Հովսեփ-

յանը միանգամայն ճիշտ հետևության Է հանգել «Խաղբակյանք կամ Պռոշ-
յանք» գիտական մեծ հետաքրքրություն ներկայացնող իր աշիյատոլթյան մեջ։
.Ամի րս պա и ալա րություն ր և աթաբեկությունր ժամանակի ոգու հե տ կապ-
ված մի երևույթ Էր, երկու տիտղոսներն ու պաշտոններն Էլ առնված են պար-
սիկներից, գուցե և մասամբ Ասորիքից, ուր քաչքայվել սկսվող սելջուկյան
մեծ պետության մեշ թույլ թագավորն երի կողքին երևան են գալիս բարձր զո-
րապետներն ու ա թաբեկները, իսկական կառավարիչը հանգիստն ալով պե-
տության, և հետզհետե անկախ իշխանություններ հաստատ՛ելով այլևայլ մա-
սերում։ Չլիներ խորեզմների և ապա թաթարական մեծ արշավանքներն ու տի֊
րապետոլթյունր, ՀԼաքարյւսնների նորահաստատ պետությունն Էլ հավանորեն
նույն ճանապարհով պիտի գնարք ինչպես մակաբերել կարելի Է նրանց գոր-
ծածած տիտղոսներից և պետությունը բնորոշող արտահայտություններից»*^։
Իվանե Զաքարյանր Գավիթ Նինարարի կամ Գևորգի 111-ի թագավորու-
թյան օրոք երբեք չէր հանդգնի <rբարձրագույն նոր պատվի» արժանանալու
պահանջ ներկայացնել։ Համոզված լին ելով, որ վրաց ական պետության ար-
շավանքներն ու նվաճումները հիմնականում ավարտվել են, հետևապես ամիր֊
սպասալարի պաշտոնը այլևս երկրի քաղաքական կյանքում նախկին գերիշխող
դիրքս ու հեղինակությունը չի ունենալու, նա ձգտում էր իր քաղաքական նպա-
տակները իրականացնելու համար իսկապես ((բարձրագույն պատիվ ու դիրք#
ձեռք բերել, իսկ քաղաքական իրադարձությունների նոր պայմաններում այդ-
պիսին կարող էր լինել աթաբեկության պաշտոնը։ Թամարի թագավորության
(1184—1213) շրջանում, հատկապես վերջին տարիներին, ւ[ր ա ց ա կ ան պետու-
թյան ներսում բավական աշխուժացել էին ֆեոդալական կենտրոնախույս
ուժերը, արդեն զգացվում էր հզոր պետության մոտալուտ խարխլումը։ Իվա-
նեն ճամարից հետո ասպարեզի վրա չէր տեսնում ճամարին կամ նրա նա ֊
խորգ գահակալներին համարժեք թեկնածու։ Նա շատ լավ գիտակցում էր, որ
այդ պայմաններում աթաբեկությունը երկրի քաղաքական կյանքում դառնալու
էր ամենաբարձր պաշտոնը և վճռական դեր էր խաղալու կառավարման գոր-
ծում ։ Ահա թե ինչու աթաբեկության պաշտոնը Իվանե ի համար ավելի դրա -

ՎԻւ Կր*
XIV դարի վբաց Անանուն «Ժամանակագրության» հեղինակը նշում է, որ
«աթաբեկությունը բոլոր իշխաններից (երիսթավներից) սււլսւվել գ ե ր ա զ ա ն ց ԷՐ
և նա արքունիքի վաղիրն Հ վեզիրն J էր...Հ)^։
Վրացի գիտնական С . К - з е - f r ( К а к г б а д з е ) Իր « Г р у з и н с к а я ц а р и ц а Т а -
м а р а В е л и к а я » հոդվածում Իվանե աթաբեկին անվանում է «թագավորության
փաստական կ ա ուս վա г ի չը» 3 1 /
Պատահական չպետք է համարել այն հանգամանքը, որ Զ ա քարյաններր
այդ շրջան ում ֆեոդալական միասնական կենտրոնացված պետություն ստեղ-
ծելու հարցր չէին դրել։ Ազատագրված տերիտորիաներում նրանք փաստորեն

29 Գ. Հ ո.վ и ե փ յ ա ն, նշվ. աշխ., էջ 13։

30 է. Մ ե լ ի ք и ե թ֊Բ ե կ, նշվ. աշխ., հատ. Р, էջ 50։
31 «Кавказское С Л О В О » , 1916, էջ 99, տե՛ս և Գ. Հովսեփյան, նշվ. աշխ., էջ lit
Ս. Ե ր ե մ յ ան, նշվ. աշխ., էջ 398—399,

Տ*
116 է. Հ. г ար այ ան

ստեղծեց ին երեք խոշոր ֆ ե ո գա լա կ ան իշխանություններ. այդ էին պահանջում

վրա ցական ֆեոդալական պետության շահերը։
Այսպիսով, XII դարի վերջին և XIII դարի и կղբին պատմական Հայաս-
տանի տերիտորիայի մեծ մասում, /[բացական պետության ազդեցության
ոլորտում, տարածվեցին Զաքարյան տան երեք ավագ ներկայացուցիչների
գլխավորությամբ ստեղծված ֆեոդալական տիրապետություններ։ Այս երեք
իշխանությունների միջև փոխհարաբերությունները պայմանավորված էի՛՛ւ
Զաքա րյան տան ավագ կամ ազդեցիկ ներկա յա ցուցչի գերիշխանությամբ,
իսկ այդ գերիշխանությունն արդեն ելնում էր վրացական արքունիքում նրանց
գրաված պաշտոններից։ Զաքարեի կենդանության ժամանակ այդ գերիշխա-
նությունը կապված էր նրա գրաված դիրքի ու պաշտոնների (ամ իրս պա ս։ս -
լար և մանդատուրթ֊ուխուցես) հետ, նրա մահից հետո այգ գերիշխանությունը
պայմանավորեց աթաբեկության պաշտոնը։

Ղրանով պետք է բացատրել, որ աղբյուրներում երկրի տերեր միշտ դիտ-

վել են ամիրսպասալարության կամ աթաբեկության տիտղոսները կրող անձ-
նավորությունն երը, տվյալ էտապումճ Զաքարեն և Իվանեն, ((** .ի տէրութեան
քաղաքիս և բոլոր երկրիս մեծ հայոց**. Զաքարեի և Իւանէի»-*
Մեզ հասած, ինչպես հայկական, այնպես և /[բացական, աղբյուրների
վկայությամբ այդ իշխանությունը փաստորեն օժտված էր ներքին լիակատար
ինքնավարությամբ։ Աղբյուրներում այդ իշխանությանը շատ հս/ճախ վերա-
գրված են ((թագաւորութիւն», ((պետական իշխանութիւն», ((աշխարհակալ
տէրութիւն» և այլ տերմին՛ հասկացողություններ^։ •
Զաքար յան ֆեոդալական իշխանությանը վերա գրելով նման տերմիններ,
ժամանակակիցն երր դրանով իսկ արտացոլել են այդ իշխանության այն ժա-
մանակվա իրավական-քաղաքական գիրքը։ Ֆեոդալական այդ տան մի քանի
ներկա յա ցուցիչներէ Զաքարեն, ԻվանսԱ, Զաքարեի որդի Շ ահնշահը, Իվանե ի
որդի Ավագր աղբյուրներում հիշվում են ((թագս/լոր», ((արքա», ((արքայազն»,
«շահնշահ», իսկ մի տեղ էլ ((կեսար» տիտղոսներու/՝' ՚։
Զաքարյանները, որոնք վրացական արքունիքում վարում էին բարձրաս-
տիճան պաշտոններ և իրավահավասար էին ֆեոդալական Վրա и տա ն ի խոշոր
ազնվականներինՀա յմՒս տան ում գործում էին ինքնուրույն, որպես երկրի
փաստական տերեր-պիրակաղներ։ Ձևականորեն լին ե լո /է Վրա и տան ի կառա-
վարման սիստեմում, նրանք այնքան ինքնուրույն էին, որ իրենց համարում
էին Բ ա գրա տ ո ւն ին եր ի ժա ռանգոր գները՛'^։
Զաքարյանների իշխանությանը և նրա ներկայացուցիչներին վերոհիշյալ
տերմինները վերագրելը, միաժամանակ նրանց վարած ինքնուրույն քաղաքա-

32 <rՎիմական տարեգիր», էշ 39, տԼ и և էջ 41։

33 о Վ ի մ ա կ ա ն տարեգիր», էշ 47, 50, 57г 9*. Հովսեփյան, նշվ. աշխ՛, էշ 12»
J , լ ի շ ա ն , Շ իրակ, էշ 27, Մատենադարան, ձեռ* Л? 1519, թ. 295 ա։
34 ա լ ա լ չ ա ն уք ճ անապարհորգո/թիւն ի Մեծն Հայաստան, Р մաս, էշ 13, 58, <rՎիմա-
կան տարեգիր», էշ 41, Ա լ ի յ ա ն, Շ իրակ, էշ 10, 41, 43, Շ ահխաթունյանց Հ ո վ հ.
եպ., Ստորագրութիւն կա թոգիկէ Լք մ ի ածն ի և Հինգ գ/սւառա ց Արարասւայ, Լշմիածին-, 1842, Հատ*
2, էշ 182, տե и և Հ, Մ ան ա ն գ յ ան, Քննական տեսություն***, հա/ո* Я՝, էշ 144 — 155,
Ա շ. Հովհաննիսյան, Դրվ ագներ հայ ազս/տագրական մտքի պատմության, Երևան,
1957, գիրք 1, էշ 157 և այլն։
35 Մ ե լ ի ք и ե թ֊Բ ե կ, նշվ. աշխ*, հատ. Բ, էշ 50—51/
36 £ ալ ա լյան ը t նշվ* աշխ*, էշ 131 — 132, <(Վ իմական տարեգիր», էշ 141/
 Զաքար յ անն ե ր ի իշխանության առաջացման հարըի մասին 117

կան ությունը և Րա դրա տ ունին երի թագավորական տան ժառանգորդների դե-

ր ում հանդես գալը, իհարկե, պատահական երևույթներ չէին։ Մեր կարծիքով
դրանք արդյունք էին քաղաքական այն իրադրության, որ ստեղծվել էր Ան֊
դըրկովկասում XII դարի վերջին տասնամյակներում և XIII դարի սկզբներին։
Ք՛աղաքական նպաստավոր պայմաններում հայկական պետականության վե-
րականգնման՝ Զ՚աքարյանների ակնկալությունների կոնկրետ դրսևորումներն
էին դրանք։ Իրավացի է ւսկադեմիկոս Աշոտ Հովհաննիսյանը, երր գրում է.
«Րոլոր պայմաններում պիտի կարծել, որ XII դարի վերջերում և մինչև մոն-
ղոլական արշավանքների սկիւլրները Զաքարյանների զին ա.կ ան և քաղաքա-
կան֊վարչական հաջողությունները հայ ֆեոդալական միջավայրում աճեցրել
էին հայ քաղաքական ինքն որոշման զորեղ տրամադրություններ...»^։
(гР ար թլի и Ցխովյւերայի)) վկայությամբ վրացական գահակալն երր իրենց
վասալ յսոշոր ֆեոդալական իշխանությունները դիտում էին որսլես թագավո-
րություններ, հատկապես այդ շեշտվում է այն բանից հետո, երբ նրանք իրենց
վերագրեցին «արքա յից-արքա)) տիտղոսը։ Համաձայն աղբյուրների վկայու-
թյան,.այն ժամանակ վրացական պետության սիստեմում յոթ այդպիսի վա-
սալա յին թա գա վորությունն ե ր են նշվումՔանի որ այդ թագավորություն-
ների թվում միշտ հիշվում է և Սոմիւեթին, որի տակ վրաց ժամանակակիցները
հա սկան ում էին Հա յ ա и տ անիճ սելջուկ - թուրքերից ազատագրված տերիտորիա -
ն երր fհիմնականում երկրի հյուսիսային շրջանները , ուստի մեր կարծիքով
Աաքարյանները, անկախ ոագրատունիների հետ նրանց ունեցած ՚ ազգակցա-
կան կապերից, իրենց դիտել են որպես Սոմխիթի թագավորներ՝ վրա ցական
գահակալների խոշոր վասալի իրավունքներով։ Րագնայրի 1242 թ. ավետա -
րանի հիշատակարանում կարդում ենք, ((<. .սիրեցեալն ել մեծաց ե ալն . ..մ ան-
դատորթախուցէս մեծի թագաւորութեանն Շահանշահ յաջորդեալ զաթոռ թա-
գաւորութեան հաւրն ի ւ ր ո յ . ։ Հայտնի է, որ վբաց խոշոր ֆեոդալները իրենց
տերիտորիաներում օժտված էին լիակատար ինքնուրույնությամբ։ Եթե դրան
ավելացնենք վրացական արքունիքում Զաքարյանների գրաված դիրքըt ապա
հասկանալի է, որ այս բո լոր լւ նպաստել է Հաքար յ անն երին իրենց գահակալա-
կան տիտղոսներ վերագրել։

Հետաքրքիր է այն հանգամանքը, որ Զաքարյան ֆեոդալական տան միջին

սերնդի (եթե կարելի է այդպես ասել) ներկայացուցիչներին են վերագրված
<fթագավոր», «աշխարհակալ)), ч շահն շ ահ» տիտղոսները, այսինքն այն սերրն -
դին, որի մեջ հղացավ հա (կական պետականության վերականգնման գաղաւիա-

րր, սրր միավորեց հա/կական ֆեոդալական ուժերր, сin ղովրդւսկան լայն մաս-
սաների ակտիվ մասնակցությամբ իրականացրեց հայրենիքի ազատագրման
գործը։ Ստեղծված քաղաքական նպաստավոր պայմանները հենց հնարավորու-
թյուն ընձեռեցին Զաքարե և Իվանե եղբայրներին կատարելու հայկական պետա-
կանության վերականգնման ուղղությամբ առաջին քայլը ճ վրացական պետու-
թյան սիստեմում ստեղծելով վա սա լա յին փոխհարաբերությամբ հայկական

Յ՛ Ա շ, Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ. , գիրր 1, էջ 160։

38 Լ. Մ ե լ ի թ и ե թ֊Բ ե կ, նշվ. աշխ., հատ. Բ, էջ 9, հատ. Ա, էջ 250»
39 Լ. Մ ե լ ի ք и ե թ֊Բ ե կ, նշվ. աշխ., հատ. Բ, էջ 21, նույն տեղում, էջ 10, տե՛ս և հատ.
Ա, էջ 217, 218|
40 Մատենադարան, ձևռ. № 1519, թթ. 295ա —295բ։
 Լ. Հ. րաբայան

ինքնավար ֆեոդալական իշխանություն, այն էլ ոչ միահեծան տիրապետու-

թյան սկզբունքներով։
Ֆեոդալական միասնական պետություն ստեղծելու համար անհրաժեշտ
պայմաններ դեռևս չէին հասունացել, բացի այդ թերևս նման հարցադրումր,
ինչպես վերևում նշել ենք, չէր բիյոլմ վրացական պետության շահերից։ Այդ
իսկ պատճառով այդ հարցը օրակարգի հարց չէր կարող հանդիսանալ։ Հայ-
կական ինքնավար իշխանությունը հարաւԱւց և արևմուտքից շրջապատված էր
սելջուկ ֊թուրքական ամիրայություններով, որոնք այնքան էլ հեշտությամբ
չէին հաշտվում հայկական տերիտորիաներր իրենց տիրապետությունից դուրս
գալու փաստի հետ ե ամեն ջանք դործադրում էին կորցրածը հետ վերցնելու
ուղղությամբ։ Հասկանալի է, որ նման պայմաններում հայկական ազատա-
գրված տերիտորիաները միշտ վտանգված էին նոր ասպատակություններով
ու ավերածություններով, իսկ հայկական ֆեոդալական ռազմական ուժերը,
թվական գերակշռություն ունեցող թշնամոլ համեմատ, բավական աննշան
էին։ Վրացական պետության հզորության և ազդեցիկ դիրքի ու նրա զինված
գերազանց ուժերի մեջ էին հայ իշխողները տեսնում հայրենիքի ապահովության
երաշխիքը։ Հայկական հին ֆեոդալական տների վերականգնման ու ամրա-
պնդման և ֆեոդալական նոր տների ստեղծման քաղաքականությունը, որ վա-
րում էին հե пли տես քաղաքական ֊պետ ական գործիչներ ՏԼաքարե և Իվանե եղ-
բայրները, մեր կարծիքով, նպատակ ուներ վերականգնել և ամրապնդել հայ-
կական ֆեոդալական զինված ուժերը, հետագայում դա անհրաժեշտ պետք է
լիներ միասնական պետության ստեղծման ու ապահովման համար։

Միանգամայն ճիշտ է նկատել ակադեմիկոս Աշ. Հովհաննիսյանը, որ

«Հաքարյանների հայկական ակնկալությունները կարող էին խրախուսված
լինել Շիրվանի թագավորությունը վերականգնելու օրինակից։ Հայտնի է, որ
Գավիթ Շինարարի կողմից սելջուկների լուծը Շիրվանից վերացվելուց և եր֊
կիրը Վրա и տանին Կցվելուց հետո, Շինարարի որդի Ղեմնան վերականգնեց
Շիրվանի ինքնուրույնությունը, վերադարձնելով «շիրվանշահի» տիտղոսը երկ-
րի նախկին տերերին՝ 4 եսրան իդներին»*^ ։
Գահակալական որոշ տերմիններ, ինչպիսիք են՝ аթագավոր», «շահնշահ»,
«արքա» և այլն, ստեղծված սոցիալ-քաղաքական նոր իրադրությունների
պայմաններում մեր կարծիքով ամբողջությամբ չեն պահպանել վաղ ֆեոդա-
լիզմի ժամանակաշրջանի իմաստը։
Օտար նվաճողների տիրակալության պայմաններում ամենափոքր ազա-
տության ու ինքնուրույնության ձեռք բերումը անկախության հավակնություն-
ներ էր ծնում հայ ֆեոդալական իշխող դասակարգի ներկայացուցիչների մեջ։
(ՀՍիայն ՀԼաքարյանները չէ,— գրում է Աշոտ Հովհաննիսյանը,— որոնց նկատ-
մամբ ժամանակակիցները առատաձեռն էին արքա յարժան պատիվներով։
Այսպես, Կիլիկ յան մի հիշատակարանում Հ(շահնշահя տիտղոսով է մեծարված
Արա դա ծոտն ում, Շիրակում, Նիգում և Անբերդից մինչև Երասխի սահմանն
ընկած գավառների տեր, Հո վհ անն ա վան քի կառուցող Վաչեի Արդի Քուրդ իշ-
խանը։
Ինչպես դեռ պիտի տեսնենք, հետագայում ևս հաճախ аթագավորության»
էին ձգտում այնպիսի ֆեոդալներ, որոնց ազդեցությունն ընդգրկում էր հայ

41 Աք Հովհաննիսյան, նշվ. աշխ., կ 158։

 Զաքարյանների իշխանության առաջացման հարցի մասին

էթնոսի ընդարձակ մասսիվ, և այնպիսիները, որոնց քաղաքական տարերքը

պարփակված էր հայկական գավառայնության գոգում։ Այլ խոսքով հայկական
անկախության հավակնություններ էին սնում և նրանք, որոնց իշխանությունը
կրում էր իր մեջ համակենտրոնացման տենդենցներ, և շատերը նրանցից,
որոնց իշխանությունր կրում էր իր ՛էրա հերձամիտ մասնատիրության դրոշմ))**։
((Թագավոր)), «շահնշահ)), «արքա», «տիրակալ» և այլ տիտղոսներ ր մեզ հե֊
տաքրքրող ժամանակաշրջանում արտահայտել են ավելի նեղ իմաստ, այն է
ինքնիշխան կառավարիչ, ինքնավարություն վայելող տեր, նախկին նախ արար,
փոխ արքա, և այլ հասկացություններ։ Զաքար յանն երին վերագրվող տիտղոս-
ների առկայության պատճառներր ոչ այնքան (Բագրատունիների ժառանգորդ֊
ների դերում հանդես դա լու մեջ պետք է փնտրել, որքան, ինչպես արդեն ասել
ենք, ժամանակի սոցիալ-քաղաքական իրադրության մեջ, որի արդյունքն են
այդ տիտղոսներր. դրանք արտացոլում են Զաքարյանների իրավա-քաղաքա -
կան վիճակ ր ։
Խաչենի իշխան Հասան Ջալալը, որը ոչ մի կապ չուներ Ршգրատ ունյաց

թագավորական տան հետ, գրում է. «Ես նուաստ ծառայ այ Ջ ա լա լ гш ւլայ

Հասան, որդի Վախտանդայ թոռն մեծին Հասանայ բնակաւոր ինքնակալ բարձր
և մեծ Արցախ ական աշխարհի թագաւոր եւ ի յոգնասահման նահանգիս»*^։
Այս կապակցությամբ ա կա դե մի կ ո и Հովս եփ Օրբելին միանգամայն տե-
գին է նկատում. «Հասկանալի է, որ «ինքնակալ», «ինքնակալական» խոսքերր
և այս, և նախկինում մեջբերված, պետք է հասկանալ ամենևին ոչ այդ խոս-
քերի այժմյան իմաստով, անսահմանափակ ներքին իշխանության իմաստով,
այլ ընդհանրապես որևէ արտաքին, օտարերկրյա իշխանությունից անկախու-
թյան իմաստով։ Այգ նույն տերմինը ունենք և Տաշիրի թագավորների և ավելի
ուշ վրացական թագավորների տիտղոսներում...»**։
Կիլիկյան հիշատակարանում նշված Քուրդ իշխանը նույնպես ոչ մի կասլ
չուներ Рш գրատ ունին երի թա գա վորական տան հետ, սակայն այդ չէր խանդա-
բում, որպեսդի նրան վերագրվեր շահնշահ տիտղոսը։
բազմավաստակ գիտնական 4\ա ր ե դին Հովսեփյանը գրում է. «Զաքար-
յանների այն ձգտումր, որ Բագրատունի թագավորների տիտղոսներով էին
հանդես գալիս կամ հանդես էին գալիս որպես Բագրատունին երի ժառանգ-
ներ իրական ապացույց է Հայաստանում նրանց գերագույն իշխ ան ութ յան»*՝* ։
Կարծում ենք, որ Զաքարյաններիճ Рш դրա տուն իների թագավորական տան
հետ կապվելու ձգտումը հիմնականում անհրաժեշտ էրճ բուն երկրռւմ մյուս
հայ ֆեոդալական իշխանությունների նկատմամբ իրենց դե րի շիւ ող դիրքը
հիմնավորելու և դրանով իսկ Հա յաս տան ի ազատագրված տերիտորիաներում
վերակենդանացած հին, ինչպես և նորաստեղծ ֆեոդալական իշխանություն-
ների հան դեպ իրենց ֆեոդալական գեր իշխ ող տիրապետությունր ապահովելու
համ ար։
Այդ ձգտումը, մեր կարծիքով, հատկապես ցայտուն դրսևոր վեց, երբ Սար֊
էյիս Զաքար յանը Թա մա րից ստացավ Սոմխեթին ի տիրապետություն։ Այդ

42 Ա շ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յ ա ն , նշվ. աշխ., Էջ 159 — 160։

43 И. А. О р б е л ւ:, ЬАсан Д ж а л а л , князь Хаченский, Петербург, 1909, Էջ 4 3 0 :

44 Նույն տեղում, Էջ 431։

4 5 Գ. Հ ո վ ս ե փ յ ա ն , նշվ. աշխ., Էջ 141
 Լ. Հ. P արա յան

շրշան ում արդեն Զաքւս ր են ե հ վան են Հան դես են դալիս որսլես իշխան աց
իշխաններ, իսկ Անիի 1187 թ. արձանագրության մեջ կարդում ենքէ ((Սուրբ
Մեղսաքաւիչ պատարագ, որ ի սմա կա տ արի} ՍաՀակադխտոյ է, ծնողի Զա~
քարիայի ել յՐւանէ, թագաւորաց Ruling»4*/

Ժամանակակից աղբյուրներից Հայտնի է, որ շաՀնշաՀ տիտղոսը կրում էին

Ս արգիս Զա քար յանի ավագ որդու՝ Զաքարեի ժառանգները, որոնք տիրում էին
it իրակ — Անիի տերիտորիայում։ Ակադեմիկոս Ն» IГա որ իր <гАнШ> աշխատու-
թյան մեջ միշտ նկատել է, որ ՇաՀնշաՀ անունը ընկալվում էր ոչ միայն իբրհ
Զաքա րյ անն ե րի տոհմանուն, այլև իբրև Հայ г ագրատ ունին երի ժ առան դու֊
թյուն ը ստացւսձ (մենք կասեինքճ Րագրատունիների ժառանգական տիրույթին
տիրած — ԼԳ ր. ) իշխանք։ տհաղոսԱկադեմիկոս Ա շ ո ա Հովհաննիսյանը իր
աշխատ ութ յան 158 էջի 4-րդ ծանոթագրության մեջ բերելով Մառի այս կար-
ծիքը, գրում է. «Այս բացատրությամբս նրանք (Զաքար յ ան երր—(. Ր*) ՒբՐ
թե կամենում էին Հենց ընդգծել Անիի նկատմամբ ունեցած իրենց ժա ռանդա ֊
կան իրավունքներըև դանում է, որ դժվար է Շահնշահ անձնանունից Հանել
այդքան Հեռամետ եզրակացություն, ավելի Հա վան ական է Համարում. Վար֊
ղան վարդապետի պարզաբանում ր, այն է, որ Զ ա քա րի ա սպասալարը իր որ-
դուն տվեց ՇաՀնշաՀ անձնանուն ((ի սլա տիւ ւո Լրութեան ԱնւոյЯ49/

Աղբյուրներից Հայտնի է, որ Զաքարյանների ֆեոդալական տան ներկա-

յացուցիչներից «շաՀնշաՀը)) իբրև գա հա կ ալ ա կ ա ն տիտղոս, և ոչ անձնանուն,
առաջին անդամ վերագրվել է Զաքարիա ամիրսպասալարին և ոչ նրա Սարգիս
որդուն։ 1211 թ. 4՝ ե տաշեն ի ավետարանի Հիշատակարանում գրված է . (Г. **և
ի սսլարապետութեան Զաքարիա շահնշաՀի. .*»։ 1215 թ. Անիի մի արձանա-
գրության մեջ կարդում ենք.

((Ր թուիս ՌԿՊ՝... ի պետութեանս մանդատ որթախուցէս ամիրս սլա и ա -

լար 0 ահնշահ Զաքարիա յի որդ... (որդի — Լ. P.) Շ ահն շահ Սարդս ի ես Սար-
գիս, սրդի Սամուէլի»^։

Այստեղ ինչսլե и տեսնում ենք, Զաքարիա յի մ ան դատ ուրթ-ուխ ո ւց ե и, ամիր֊

սպասալար տիտղոսների կսղքին նրան վերագրվսւծ է և շաՀնշահ տիտղոսը,
նույն տիտղոսով է Հիշվում և նրա Սարդիս որդին։ Մեզ թվում է այստեղ երկու
կարծիք լինել չի կարող ա լԱ մասին, որ Զ քար
ա յանն երի ֆեոդալական տան
Զաքարեի ճյուղի ներկա յա ցուց իչն երր, սկսած իրենից՝ ((շաՀնշաՀ)) տիտղոսը
կրել են կա սլված Շիրակ — Անիի նկատմամբ քաղաքական և սեփականատիրա-
կան իրավունքից ելնելով, այլ իասքով նրանց կողմից այդ տիտղոսը ընկալ-
վել է սկզբում ոչ որպես անձնանուն, այլ որպես Անիի —՞Շ իրակի տերիտորիա յի
и ե փ ական ա տ երե րի տրա ղիցիոն տիտղհս, տիտղոս, որը միաժամանակ և Համ-
ընկնում էր և արտաՀայտհւմ Զաքարեի դրաված ի րա վաքա ղա թական դՒրԲԸ>՛
Հետո и!լиե\1 է օգտագործվել որպես անձնանուն^։

46 Ա շ. Հ ո վ հ ա ն ն ի ս յ ա ն , նշվ. աշխ., (« 158, ձան. 4։

47 Նույն տեղում։
48 Նույն տեղում։
Նույն տեղում։
50 VՎիմական տարեգիր», կա Е 7 1
մ' Տե и և պրոֆ. Ս. Պողոսյան, Գյուղացիների ճորտացումը ե գյուղացիական շար-֊
մամներր Հայաստանում IX—XIII դ արերում, հրեան 1956, էշ 279։
 Զաքարյաննեոի իշխանէ ւխան առաջացման հարցի մասին 121

Վաչուտ յան Քուրդ իշխանին շահնշահ տիտղոսով մեծարելը թերևս պայ-

մանավորված Է նույնպես Շ իրակիս սւեր լինելու հանդամանրով։
Ինչպես ասվեց, Զաքար յան ֆեոդալական տան երեք ավադ ներկա յա ցու֊
ցիչեերր պատմական Հայաստանի ազատագրված տերիտորիաներում ստեղ-
ծեցին իրենց առանձին տիրապետությունները։
Ամ իրս պա и ալար ԶաՔ1սրեի իշխանությունը տարածվում Էր ԶաՔարյ ան
տան ժառանգական կալվածքի ճ Հոռիի մի մասի, Րագրա տունյաց ն ախկին
Շիրակ — Անի թագավորության շրջանների և նրանց սահմանակից Արագածոտ -
նի ու այլ գավառների վրա մինչև Ներքին Րասեն՝**։ Ւշխան ութ յան կենտրոն ն
Էր Անի քաղաքը։
Ւվանե աթաբեկի իշխանությունը տարածվում Էր Լոռու մի մասի, Այրա-
րատյան նահանգի արևելյան մի քանի շրջանների և Սևանա լճի շուրջը գտնվող
երկրներիճ գլխավորապես 9՝ եղար,բուն իքի, Սողքի, Վայոց ձորի, հյուսիս-արևել-
յան Սյունիքի ու մի քանի ՛այլ մասերի վրա°^է Կենտրոնն Էր ՛վին քաղաքը։
Զաքար յան երրորդ իշխ ան ություն ր, համեմատաբար փոքր, պա տ կ ան ում
Էր Զաքարեի և Ւվանե ի հորեղբոր՝ Վահրամի Զաքարե որդուն և տարածվում
Էր երկրի հյուսիս-արևելյան շրջաններում՝ Քուստիում, Փառիսոսում (ներկա
Շամշադին) և րարդմանում54/ Եվա ն ե ի աթաբեկություն и տան ալուց հետո այս
Զաքարեն վրա ցա կան արքունի՛քում ստանձնում Է գործակ ալի ճ մսա խ ուրթ -
ուխուցեսի պաշտոնր։
Զաքարյանների այս իշխանություններում նրանց հովանավորության
ներքո վերակենդանացան և երկրի քաղաքական կյանքում սկսեցին կարևոր
դեր խաղալ ոչ միայն հայկական նախկին ֆեոդալական տների մնացորդն երր,
որոնք իրենց գոյությունը մանր իշխանությունների ձևով շարունակեի Էին
պահպանել սելջուկ"թուրքական տիրապետության շրջանում, այլև առաջ եկան
ֆեոդալական նոր տներ։ Սկզբնական շրջանում, ինչպես ասվել Է, վրաց գա-
հակալն ե րր, այնուհետև Զաքւսրե և Ւվանե եղբայրները ազատագրված գա-
վառների կողմնակալ կառւսվարիշներ Էին նշանակում (ժառանգական իրա-
վունքով) պատերազմական գործողություններում իրենց ծառայություններով
ու քաջություններով աչքի ընկած զորավարներին և այս ճանապարհով ստեղ-
ծում ֆեոդալական նոր տներ։ 4*արեգին Հովսեփյանի խոսքերով ասած՝ «Զա-
քարյանների ստեղծագործություններն Էին Հ(Վաչուտյանց, Օրրել յանց և Պռոշ-
յանց իշխանությունները, բացի այս մեծ իշխանություններից նրանց «ստեղ-
ծագործություններից» Էին և ՛հոփյանների ու մի Հարք այլ համեմատաբար
ավելի փոքր ֆե ո դա լա կան տներ։
Սյունյաց Օրբելյանների և Պռոշյանների մասին Ստ. Օրբելյանը գրում Է•
«Յե տ որոյ հրամանաւ թագաւորին տայ փոխան հայրենեացն Լի պարտ ի
անանցական գրով զՀրաշկաբերդ իւր գաւառովն և այլ բազում գեղօրէս ի Վա -

52 Հ. Մ անանդյան, նշվ. աշխ., հաա. Գ, էշ 14G, Գ. Հովսեփյան, Խաղրակյանթ,

մասն Ա, էշ 16։
53 Հ, Մ ասանդյան, նշվ. աշխ՛, հատ. Я՝, (• 147 , Я". Հովսեփյան, Խաղրակյանր f

մասն Ա, էջ 16։
54 Հ. Մ ան անգ յան, նշվ. աշխ., հատ. Գ., էք 147։ Р.ш բ ւսր յանն ե րի իշխան՛ությունների
տերիտորիաների պատկերումէ» տե'ч ( J . Տ. Երեմ յանի կազմած՛ քարտեզոլմճ Հայաստանր՜
մոնղոլների նվաճումների նախօրյակին, <(ՀԱՍՈ՝ Ատլասս, Երևան, 1961։
.15 Գ, Հովսեփյան, Խաղրակյանր, մասն Ա, էք՛ 16։
122 Լ* Հ. P ա բա չան

էոց ձոր, ի Կոտայսն ղ Է լառն և այլ գիւղս յոլովս, ի Գեղարքունի զՀամասրի և

ա յլ գէդօրէս բօյյզումք ի Կժա յ են զԱղստև իւր կե ր ո ւյն ։ Ել զի նա եղեւ առաջնորդ
առման Սիւնեաց ե այլ րերղերոյն, տա յ և ի ձեռս նորա զՄիւնիս, զՈ րոտն,
զր\արկուշատ և զայլ բերդորէսն։
Եւ կա ցուց ան են թագաւորն Լաշայ և Աթաբէկն Ելանէ զԼիպարիտ, ն կողմ-
ճ ա կ ա ւ այսմ աշխարհի f նմանապէս և զմիւս իշխանն զամ են օրհնեալն զՎասակ
Խաչենեցի, զհայրն քրիստոսասէր ե. բա րե պաշտ պարոնին Պ ռոշա յ f կա ցուց ա֊
ն են կողմնակալ ի Վայոց ձոր գաւա ռիս»Ձ^։
((Ի թագավորութեան վրաց Հաշային եւ Ւվանէի Աթաբէգի ես Վասակ որդի
Խաղրակայ կողմնապահի ի յ՛առնլոյ մինչեւ ի Րարկուշատ, եւ առի զամրոցա-
նիս Եղեգեաց Ձորոյ**.))"։
Հովհանն ա վանքի արձանագրությունն երից մեկում կա բդում ենք* ((***ես
Վաչէ իշխանաց իշխան 11 Ր դի Աարգսի Վաչուտանց, սիրեցեա լ ի սոցանէ
(խոսքր Զաքարեի և Իվանե ի մասին է—կ* P*) մեծաւ պատուով, վասն հալա ֊
տարիմ ծառայութեան իմոյ կոչեցայ ի ւքերակա g ու թիւն գաւառիս
Ինչպե и հին, այնպես և նոր ֆեոդալական տները ըստ տերիտորիալ սկրզ ֊
րունքի մտնում էին Զաքարյան ֆեոդալական տ ան վերը նշված երեք իշխա-
նությունների մեջ ե ենթարկվում նրանց։
Զաքարիա ա մ ի ր и պ ա սա լա ր ի տանր ենթարկվում էին Վաչուտ յանն երի,
Պ ահլավունիների, Հոնենց և մի շարք ուրիշ ֆե ո դա լական-իշխանական անե-
րբ, Իվանե աթաբեկի տանրճ Օրրել ( անները, Պռոշյաններր, Ղոփյանները\ ե
ուրիշներ։
Զաքա ր յանն երր հատուկ ուշադրություն էին դարձնում նախկին հայ ֆեո-
դալական խոշոր տների շառավիղների վրա, նպատակ ունենալով վերականգ-
նել նրանց դիրքը ե ծառայեցնել իրենց նպատակներին։
Ստ* Օրբելյանը գրում է. ((Ղւսրձեալ ե յետ աւուրց ինչ այր մի մեծազգի ի
տոհմէ իշխանացն Րաղաց, թոռն J?ուրջեանց Մահևան անուն, ղորոյ զնախ-
նիսն յաւերման ժամանակին բերեալ էր Աթաբէկն Եվ ան է և բնակեցուցեալ ի
Վայոց ձոր և տուեալ հայրենեօք գՆրբոյն բերդ այլովք ա դարակօք»^։
Հայ պատմագրության մեջ Զաքարյանների տիրապետության շրջանի ինչ-
պես հին, այնսլես ե նոր ^առաջացած ֆեոդալական տների պատմությանը
նվիրված են մի քանի աշխատությունների (հատկապես՝ 7*. Հովսեւիյա նի, Կա-
րապետ եպիսկոպոսի, Հ. Ղեոնղ Մովսեսյանի, Շահնազարյանի, Մ* Րարխու֊
տ ար յանցի, Հ* Օրրելու, Ս* Երեմ յան ի առանձին գործեր կամ հոդվածներ նւԼիր֊
ված Խաղբակյան-Պռոշյան, Զա քար յան, Կյուրիկյան Рш գրատ ունին երի, Ար֊

56 Ա տ* О ր բ և լ յ ա ն, կշ 397։
57 Ա I ի շան, Սիսական, Վենետիկ, 1893, էշ 143։
Ալի շան, Այրարատ, էշ 168։
59 Ա տ. Օ ր բ ե լ յ ա ն , էշ 366։
60 գ. Հ ո վ ս ե փ յ ա ն , նշվ. աշխ., П о т о м с т в о Тарсаича Орбеляна и Мина Х а т у н а ,
«Христианский Восток», том II, вып. II, 1913, Կարապետ եպիսկոպոս,
Նյութեր հայ մելիքության մասին, Մ ո վ и ե и յ ա ն Հ. Ղ և ո ն դ, Լոռի և Բագրատունի տան
Կորիեկյան ցեղի պատմությունը, Վիեննա, 1923, Ա* Շահնազարյան, Զաքարյան տոհմի
ձագումր, «Շողակաթ», Բ ա ր խ ո լ տ ա ր յ ա ն ց Մ ակար եւղ., Արցախ, Բաքու, 1895 և Պատ-
մութիւն Աղվանից, Ա, Վաղարշապատ, 1902, Հ. Օրրելու4 ll ДСЭН ДЖЯЛЭЛ КНЯЗЬ ХачеНСКИЙ,
П е т е р б у р г , 1909, Ս. Երեմ յանի երկու հոգվաձներր, Ալիշանի, Հ. Մ ան ան դ յան ի, Ս. Պ ո զո и յան ի
նշված աշխատությունները։
 Զաքարյանների իշխան՛՝ լթյան առաջացման Հարցի մասին 123

ցախի իշխանական տների, Դ՝ոփ յանն երի, և Ալի շանի մի քանի աշխատություն֊
ներ, Հ* Մանանդյան ի և՝ Ս. Պ ո ղո и յանի նշված՛ աշխատությունները), որ֊
տեղ հեղինակները սահմանափակվել են համառոտ տեղեկություններ տա ֊
լով։ Սակայն մեղ հետաքրքրող շրշանի ֆեոդալական տների մասին ա սպա ֊
րեղի վրա չունենք լուրջ դիտական ուսումնասիրություններ նվիրված այդ
տների ա մ բ ո ղ ջ ա կ ա ն պ ա տ մ ո ւ թ յ ա ն ս (խոսքը, իհարկե, չի վերաբերում 9*. Հով-
и եփ յան ի ((Խաղբա կյանք կամ Պ ռոշյանք» և Կարապետ եպիսկոպոսի ((Նյութեր
՛հայ մելիքության մասին» աշխատություններին), մի բան, որ չափազանց ան֊
Հրաժեշտ է երկրի սոցիալ-քաղաքական ֊տնտեսական հարաբերությունների
յւլատմության ամբողջական պատկերը լուսաբանելու համար։

К ВОПРОСУ О В О З Н И К Н О В Е Н И И
ФЕОДАЛЬНОГО КНЯЖЕСТВА ЗАХАРИДОВ

Л . О. Б А Б А Я Н

(Резюме)
В борьбе с сельджукско-тюркскими завоевателями Грузия, которая
сравнительно мало подвергалась их нашествиям, в начале XII в. стала
самым мощным и влиятельным государством в Закавказье. Она явилась
сплачивающим и мобилизующим центром феодальных сил закавказских
народов. Ее стремление обеспечить безопасность юго-восточных границ
государства и вытекающие из этого внешнеполитические акции объектив-
но совпадали с интересами освободительной борьбы закавказских народов.
Активное участие армянских феодальных сил в грузинских завоева-
ниях обусловливалось двумя основными обстоятельствами—освободи-
тельным характером завоеваний армянских территорий и покровитель-
ственной политикой грузинских царей в отношении армянских феодалов.
Представители армянской феодальной верхушки во главе с Захаридами
имели свои политические цели, а именно — под покровительством Грузии,
при непосредственном участии ее вооруженных сил, освободить террито-
рию Армении, восстановить политическую независимость страны, создать
в орбите грузинского государства вассальное автономное феодальное кня-
жество.
В первом десятилетии XIII в. осуществились политические цели как
грузинского государства, так и феодального дома Захаридов. Благодаря
25-летней борьбе освободилась значительная часть территории Ар-
мении. Эта территория грузинскими царями была передана Заха-
ридам, одна часть как собственность, а другая — для управления
Հի սեփականութիւն և ի իշխանութիւն ).
Братья Захаре и Иванэ, занимая в грузинском дворе высшие государ-
ственные посты, считались крупными вассалами грузинских царей.
Армянское княжество Захаридов пользовалось полной автономностью,
их вассальные обязанности перед грузинскими царями ограничивались
несением военной и административно-государственной службы.