19.03.

2020

Azot ve Fosfor
Bileşiklerinin
Su Kalitesine Etkileri

Azot ve fosfor elementleri, mikroorganizmaların

büyümesi için gereklidir. Bunlara besi elementleri
(nütrient) denir. Azot, proteinlerin sentezi için temel yapı
taşı olduğundan, atıksuların biyolojik arıtımında azot
konsantrasyonunu bilinmesi gereklidir. Suyun azot
miktarı az ise, arıtım için dışarıdan azot ilavesi
gerekebilir.

Eğer, yüzeysel sulara verilen atıksu deşarjları nedeniyle

oluşan alg ve yosunların kontrolü istenirse, alıcı
ortamlara verilmeden önce, azotun uzaklaştırılması veya
miktarının azaltılması gereklidir.

1
 19.03.2020

Sularda Bulunan Azot Türleri

NH3-N : Amonyum Azotu

Org-N : Organik Azot
NO2-N : Nitrit Azotu
NO3-N : Nitrat Azotu

Genellikle atıksularda azot, esas itibariyle proteinli

maddelere ve üreye bağlı olarak bulunur. Bu
maddelerin ayrışması ile azot, amonyağa dönüşür. Atık
suyun tazelik derecesi, amonyak miktarı ile ölçülür.

Atıksularda azot pH’a göre, ya amonyum iyonu (NH4+)

ya da amonyak (NH3) şeklinde bulunur:
NH3 + H2O ↔ NH4+ + OH-

pH ≥ 7 ise denge sola doğru bozulur, pH ≤ 7 ise

amonyum iyonları ortama hâkim olur.

2
 19.03.2020

Aerobik ortamda bakteri faaliyeti sonucu amonyak

oksitlenerek nitrite ve nitrata dönüşür.

Atıksularda nitrit azotu önemsizdir. Çünkü, nitrit

kararsız olup kolaylıkla nitrata dönüşür.

Nitit konsantrasyonu atıksularda 1 mg/L’yi nadiren

geçer. Nitratlar ise azotun en ileri derecede
oksitlenmiş halleridir. Atıksularda 0-20 mg N/L
konsantrasyonlarında bulunabilir.

Azot ve azotlu maddeler, su kalitesinin

değerlendirilmesinde büyük bir öneme sahiptir. İçme
ve kullanma suları ile yüzeysel suların ve kirlenmiş su
kütlelerinin içerdiği çeşitli organik ve inorganik azotlu
bileşikler ölçülerek, suyun kalitesi hakkında karar
verilebilmektedir.

Sularda ve atıksularda bulunan başlıca azot bileşikleri

azalan oksidasyon kademesine göre nitrat azotu (NO3--
N), nitrit azotu (NO2--N), amonyak azotu (NH3-N) ve
organik azot (Org-N) şeklinde sıralanmaktadır. Bu azot
türlerinin yanı sıra azot gazı (N2-N) da azot çevriminde
yer almaktadır.

3
 19.03.2020

Azot çevriminde bulunan türler, biyokimyasal

reaksiyonlar sonucunda birbirlerine
dönüşebilmektedir. Toplam oksitlenmiş azot, nitrat ve
nitritin toplamıdır.

Nitrat, azot bileşikleri ile daha önceden kirlenmemiş

yüzey ve yeraltı sularında eser miktarlarda
bulunmaktadır. Yüzeysel sularda nitratın belirgin
biçimde görülmesi, o suyun daha önceden amonyum
ve organik azot içeren evsel ve endüstriyel atıksularla
kirlendiğini veya o suya henüz yeni biçimde doğrudan
nitrat deşarjının yapıldığını ifade eder.

Doğrudan nitrat deşarjları, ya nitratlı bileşiklerin

kullanıldığı yada üretildiği endüstrilere ait atıksular
veya tarım alanlarında kullanılan nitratlı gübrelerin
yağmur suları ile taşınmasından kaynaklanmaktadır.

Yeraltı sularında nitratın görülmesinin en büyük

nedeni bu sularda yağmur ve sulama suları ile nitrat
gübrelerinin taşınmasıdır. Nitrit bileşiği son derece
kararsız bir azot formu olup, ortamda nitrifikasyon
veya denitrifikasyon reaksiyonlarının
gerçekleşmekte olduğunu gösterir.

4
 19.03.2020

Nitrifikasyon
Nitrifikasyon; aerobik ortamda amonyağın nitrosomonas
(nitrifikasyon bakterisi) tarafından nitrite ve nitritin ise
nitrobakter (nitrifikasyon bakterisi) vasıtasıyla nitrata
dönüştürüldüğü iki aşamalı bir prosestir. Bu prosesler
aşağıdaki aşamalarda gerçekleşmektedir.

Denitrifikasyon

Anoksik kosullar altında, NO3-N, temel azota

dönüstürülmektedir. Biyolojik olarak kolayca
parçalanabilen karbonun yeterli miktarda varlığı
bu proses için önemlidir. Ortamda çözünmüş
oksijen olmamalıdır.

5
 19.03.2020

Yeni oluşmuş evsel atıksuda nitrat çok az miktarda

bulunmasına karşın nitrifikasyonun gerçekleştiği
biyolojik arıtma tesisi çıkışında konsantrasyon 30
mg/L’ye ulaşabilmektedir. Nitrat çoğu fotosentetik
ototroflar için önemli bir besin maddesidir ve bazen
sınırlayıcı besin maddesi olarak tanımlanmaktadır.

Nitrit ise hem amonyak azotunun nitrata

yükseltgenmesinde, hem de nitratın indirgenmesinde
ara oksidasyon kademesinde yer almaktadır. Söz
konusu indirgenme-yükseltgenme tepkimeleri atıksu
arıtma tesislerinde, su dağıtma sistemlerinde ve doğal
sularda gözlenebilmektedir.

Aktif çamur ve benzeri arıtma tekniklerinin

gerçekleşmesi için, suda ayrıştırılacak karbonlu
maddelerin %5’inden daha fazla miktarda azotlu
maddenin suda bulunması gerekmektedir. Evsel atıksu,
içerdiği karbon ve azot miktarları ile bakterilerin
biyolojik çoğalması için gerekli bu minimum koşulundan
daha elverişli oranlara sahiptir.

6
 19.03.2020

Bir kişinin günde kanalizasyona verdiği karbonlu atık

maddenin BOİ5 karşılığı ortalama 54 g/kişi-gün şeklindedir.
Buna karşılık, toplam azotlu madde miktarı 10 g/kişi-gün
olmaktadır. Böylece atıksuda oluşacak BOİ5:N oranı 100:5
olan minimum gereksinimi sağlar durumda olur. (54:10 =
100:18,5)

Birçok endüstri atık suyunda, özellikle evsel atıkların yeterli

miktarlarda karışmadığı endüstriyel atıksu akımlarında,
karbon:azot oranları yeterli olmayabilir. Bu takdirde biyolojik
üremenin sağlanması için bu sulara azotlu madde eklenmesi
veya eğer mevcutsa evsel atıksu karıştırılması gerekir.

AZOTLU BİLEŞİKLERİN ÇEVRESEL ÖNEMİ

İçme ve kullanma sularıyla, yüzeysel suların ve
kirlenmiş su kütlelerinin içerdiği organik ve
inorganik azotlu bileşiklerin ölçümü birçok
bakımdan önem taşır. İçme suyunda NH3 tespit
edilmesi, fekal bir kirlenmeye işaret eder. Kirlenmiş
sularda azot bileşiklerinin ilerleyen zaman içindeki
değişimi şekilde gösterildiği gibi gerçekleşmektedir.

7
 19.03.2020

Görüldüğü üzere amonyak azotu zaman içinde

azalmaya başlamakta ve buna karşılık nitrit ve
sonra nitrat artmaya başlamaktadır. Buna göre,
genel olarak, organik azot ve amonyak kirlenmenin
yeni ve nitrit ve nitrat ise kirlenmenin eski
olduğunu ifade edecektir.

Kirlenmiş sularda ölçülmesi gereken azot formları

amonyak azotu, nitrat azotu, nitrit azotu ve organik
azotdur.

8
 19.03.2020

Form Sembol Su Ortamındaki Rolü

Azot N2 Etkisiz gazdır. Atmosferden suya geçer.

Organik azot Org-N Proteinlerin parçalanmasıyla olusur.

Amonyak NH3 Sucul hayvanlar için oldukça toksiktir. Yüksek

pH’da daha çok ortaya çıkmaktadır.
Amonyum NH4+ Çok yüksek konsantrasyonları dısında toksik
degildir. Düsük pH’da daha çok ortaya çıkmaktadır.

Toplam amonyak NH3 + NH4+ İyonize ve iyonize olmamıs amonyagın toplamıdır.

Çogunlukla amonyak testlerinde toplam amonyak
azotu olarak ölçüm yapılır. Nitrifikasyon bakterileri
ile nitrite dönüsür.

Nitrit NO2- Sucul hayvanlar için toksiktir ve nitrifikasyon

bakterileri ile nitrata dönüsür.
Nitrat NO3- Çok yüksek konsantrasyonları dısında toksik
degildir. Su bitkileri tarafından kullanılabilir.

Amonyak Azotu Tayini

Amonyak, suda amonyum iyonu şeklinde çözünür.

Yukarıdaki çift yönlü reaksiyon, ortamın pH değerine bağlıdır.

Sularda amonyak azotu tayini yöntemleri;

nesslerizasyon, distilasyon yöntemi ve iyon seçici
elektrot yöntemleridir.

9
 19.03.2020

Distilasyon yöntemi: Numune siyanat ve organik azotun

hidrolizini azaltmak için borat tampon çözeltisi
yardımıyla pH 9.5 civarında tamponlanır. Daha sonra
numune, borik asit içinde toplanmak üzere distilasyona
tabi tutulur. Sıcaklık ve yüksek pH etkisiyle atıksudaki
amonyak su buharları ile beraber uçarak, soğutma
kısmından geçerken yoğuşur ve borik asit içine
absorblanır. Borik asit içinde biriken amonyak, sülfürik
asit kullanılarak titrimetrik olarak ölçülür.

Distilasyon

Absorbsiyon

Titrasyon

10
 19.03.2020

Hesaplama
Numunedeki amonyak azotunu hesaplamak için
aşağıdaki denklem kullanılır:

Burada [NH3-N] mg/L cinsinden amonyak azotu

konsantrasyonu, S mL cinsinden sülfürik asit sarfiyatı
ve V mL cinsinden alınan numune hacmidir.

11
 19.03.2020

Toplam Kjeldahl Azotu (TKN) Tayini

Kjeldahl metodu, organik azotu ölçmenin bir yoludur.
Kjeldahl metodunda sudaki organik azot parçalanarak
amonyağa dönüştürülür ve suda zaten bulunan
amonyak ile birlikte ölçülerek Toplam Kjeldahl Azotu
(TKN) olarak anılır. TKN ile amonyak azotu tayininde
elde edilen sonuçlar arasındaki fark organik azotu verir.
Toplam N ile TKN-N genelde karıştırılır. Toplam N ayrıca
nitrat ve nitriti de kapsar. Eğer bir suda nitrat ve nitrit
yoksa o zaman Toplam N, TKN-N’ye eşit olacaktır.

12
 19.03.2020

Fosfor
Sularda fosfor çeşitli fosfor bileşikleri şeklinde bulunur
ve gerek doğal su ortamında gerekse atık su ortamında
gerçekleşen pek çok reaksiyona girer.

Fosforun Çevre Mühendisliğinde önemli olan formları,

orto-fosfatlar ve poli-fosfatlar ve organik fosfatlardır.
Organik bileşiklerde bağlı bulunan fosfor, genellikle
toplam fosforun küçük bir oranını oluşturur.

Yaygın kullanıma sahip fosfat bileşikleri

Ortofosfatlar
Trisodyum fosfat Na3PO4
Disodyum fosfat Na2HPO4
Monosodyum fosfat NaH2PO4
Diamanyum fosfat (NH4)2HPO4
Polifosfatlar
Sodyum hekzametafosfat Na3(PO3)6
Sodyumtripolifosfat Na5P3O10
Tetrasodyum pirofosfat N4P2O7

13
 19.03.2020

Evsel atıksular genellikle fosfor bileşiklerince zengindir.

Son yıllarda deterjan yapımında, katkı maddesi olarak
fosfat ve polifosfat bileşikleri, büyük miktarlarda
kullanılmaktadır.

Sentetik deterjan tüketiminin artışı ile birlikte yüzeysel

sulara fosfor deşarjı da artış göstermiştir. Genellikle
evsel atıksularda 4-15 mg/L civarında fosfor bulunur.

Evsel atıksu, fosfor bileşikleri bakımından zengindir.

Sentetik deterjan kullanımından önce, evsel atıksudaki
inorganik fosfor konsantrasyonu genellikle 2 ile 3 mg/L ve
organik fosfor konsantrasyonu ise 0,5 ile 1,0 mg/L arasında
bulunmaktaydı.

Atıksudaki insan kaynaklı inorganik fosforun çoğu, insan

atığındaki proteinlerin metabolik olarak parçalanmasından
kaynaklanmaktadır. İnsanlar tarafından atılan fosfor
miktarı, proteinli gıda alınmasına bağlı olarak değişmekle
beraber, kişi başına ortalama 1,5 g/gün’dür.

14
 19.03.2020

Polifosfatlar, su kaynaklarında korozyonu önlemek amacıyla

kullanılmaktadır. Polifosfatlar, yumuşatılmış suların kalsiyum
karbonat stabilizasyonunda yeniden karbonlama ihtiyacını
gidermek için de kullanılırlar.

Sentetik deterjanların çoğu, dolgu malzemesi ve kireç

bağlayıcı olarak büyük miktarlarda polifosfat içerirler.
Bunların çoğu yapılarında yaklaşık %12–13 fosfor ya da
%50’nin üzerinde polifosfat bulundururlar. Bu tip maddelerin
kullanımının artması, evsel atıksulardaki fosfor miktarının
büyük oranda artmasına neden olmuştur. Sentetik
deterjanların kullanılmaya başlanması ile sucul ortamlardaki
fosfor konsantrasyonları 2 ila 3 kat arttığı tahmin
edilmektedir.

Atıksu arıtımının biyolojik proseslerinde rol oynayan

bütün organizmalar üreme ve yeni hücrelerin sentezi için
fosfora gereksinim duyarlar. Bu bakımdan, evsel atıksular
içerdikleri organik maddenin stabilizasyonu için gerekli
fosfor miktarından çok fazla miktarda fosfor
içermektedirler.

Ancak birçok endüstriyel atıksu, arıtımda kullanılan

mikroorganizmaların optimum büyüme şartlarını
sağlayacak kadar fosfor içermemektedir yada hiç
içermemektedir. Bu tarz durumlarda fosfor eksiği,
atıksuya inorganik fosfor eklenmesi yoluyla giderilir.

15
 19.03.2020

Fosfor yüzeysel suların biyolojik üreme potansiyelini

saptamak ve alıcı sulara deşarjda fosfor limitlerini
ortaya koymada bir faktör olarak ele alınmakta ve
değerlendirilmektedir.

Fosfor tayinleri atıksu arıtma tesisi çalışmalarında ve

nehir kirlenmesi kontrol alanlarında rutin bir işlem
olarak yapılmaktadır. Fosforun biyolojik arıtmada, besi
maddesi olarak görev yapması nedeni ile birçok
endüstriyel kullanılmış su arıtma tesislerinde yeterli
olup olmadığının kontrolü gerekmektedir. Yeterli
seviyede bulunmaması durumunda ilave edilmesi
gereklidir.

Fosfor Tayin Yöntemleri

Mühendislik uygulamalarında, genellikle orto, poli ve
organik formdaki fosfor türü miktarlarının bilinmesi
gerekmektedir. Ortofosfat analizlerinde, polifosfatların
analiz üzerindeki girişimleri önemsizdir ve
ortofosfatlar yeterli hassasiyetle ölçülebilmektedir.
Poli ve organik formdaki fosfor türleri ise toplam
fosfor analizlerinde ortofosfat formuna dönüştürülür.

16
 19.03.2020

ORTOFOSFAT TAYİNİ
Ortofosfat formda bulunan fosfor (H2PO4-, HPO4-2, PO4-3)
gravimetrik, volumetrik ve kolorimetrik metotlar kullanılarak
kantitatif olarak ölçülebilmektedir. Suda çok yüksek fosfat
miktarı bekleniyorsa tayin için gravimetrik metot
kullanılabilir. Ancak, böyle yüksek konsantrasyonlu durumlar
mühendislik uygulamalarında çok sıkça
karşılaşılmamaktadır. Volumetrik metot ise fosfat
konsantrasyonun 50 mg/L’yi aştığı durumlarda kullanılmaya
uygundur. 50 mg/L’yi aşan durumlara, buhar kazanlarında ve
anaerobik çürütücülerin üst kısımlarında biriken sularda
rastlanmaktadır. Bu metot bir çökelek oluşturma, çökeleğin
süzülmesi, sulandırılması ve titrasyonundan ibarettir. Ancak
çok vakit alır. Su ve atıksu analizlerinde kolorimetrik
metotlar önerilir.

Ortofosfat tayininde üç kolorimetrik metot

kullanılmaktadır. Bu metotlar, esasen aynı olmasına
rağmen, renk oluşumu için kullanılan reaktiflerde
farklılık gösterirler.

Kullanılan kolorimetrik yöntemler:

• Vanadomolibdofosforik Asit Kolorimetrik Yöntemi
• Kalayklorür Yöntemi
• Askorbik Asit Yöntemi

17
 19.03.2020

Fosfat iyonu; amonyum molibdat ile, asit şartlarda, amonyum

fosfomolibdat olarak bilinen kompleksi oluşturur.

PO4-3 +12(NH4)2MoO4 + 24H+ → (NH4)3PO4 .12MoO3 + 21NH4+ + 12H2O

Amonyum fosfomolibdat kompleksinde, molibden, numunede mevcut

fosfor miktarı ile orantılı olarak bir mavi-renkli çözelti oluşturmak üzere
kolaylıkla indirgenebilir. Askorbik asit veya kalay (2) klorür gibi
indirgenler kullanılarak elde edilen mavi rengin şiddeti ölçülerek fosfat
tayinini çok daha duyarlı bir şekilde yapmak mümkündür.

(NH4)3PO4. 12MoO3 + Sn2+ → (Molibden mavisi) + Sn4+

POLİFOSFAT TAYİNİ
Polifosfatlar numuneye sülfürik asit ilave edildikten sonra en az 90
dakika kaynatmak suretiyle ortofosfatlara dönüştürülebilir. Ancak
daha sonra hidrolizi hızlandırmak amacıyla eklenen fazla asiti
gidermek için nötralizasyon yapılmalıdır. Bütün bu işlemlerden
sonra ortamdaki toplam inorganik fosfor ortofosfat formunda
olacağından ortofosfat tayini için anlatılan metotlardan biri
kullanılarak ortamdaki toplam fosfor bulunabilir.

Eğer ortamdaki orto ve poli formdaki fosfor miktarı ölçülmek

isteniyorsa iki numune hazırlanır. Bunlardan birinde doğrudan
ortofosfat tayini yapılırken diğerinde öncelikle polifosfat dönüşümü
yapılarak oluşan ve önceden mevcut olan toplam ortofosfat
ölçülür. İki sonuç arasındaki fark ortamdaki polifosfat miktarını
verecektir.

Toplam inorganik fosfat (TİF) = ortofosfat (OF) + polifosfat (PF)

18
 19.03.2020

ORGANİK FOSFOR TAYİNİ

Analiz, organik fosforun parçalanmasını ve bu suretle fosfat
iyonuna dönüştürülmesini gerektirir. Ortamdaki organik
maddeler standart metotlarda belirtilen üç ayrı ıslak oksidasyon
yada ayrıştırma metotlarından biri ile parçalanabilirler.
Prosedürler arasındaki fark oksidantlar olup, oksidant olarak
perklorik asit, nitrik asit-sülfürik asit karışımı ya da persülfat
kullanılır. Bunların arasında en güçlü olanı perklorik asittir.
Ayrıştırma işleminde patlamalardan kaçınmak için özel kapaklar
kullanılmalıdır. Bu nedenlerle analiz tecrübeli kişiler tarafından
veya onların nezaretinde yürütülmelidir.

Ayrıştırma işlemi tamamlandıktan sonra, ortamdaki tüm fosfat

iyonları, ortofosfat tayini ölçülür. Ölçülen fosfat miktarı toplam
fosfordur (TP). Toplam fosforla inorganik fosfor arasındaki fark,
organik fosforu vereceğinden sadece organik fosfor ölçülmek
isteniyorsa yine iki farklı numune hazırlanmalıdır. Bu
numunelerden birinde toplam inorganik fosfor (TİF) tayini
yapılırken diğerinde toplam fosfor (TP) tayini yapılır.

19
 19.03.2020

Fosfor türleri ve analizlerinin şematik gösterimi

20