Crispr-Cas

Wat maakt het zo revolutionair en is

het maatschappelijk gewenst

Vak: Biologie

Lieke Plazier

Adriaan Kröner

5vwo

Begeleider: dhr. Van de Ven

Rudolf Steiner
College 30 - 6 - 2022
Inhoudsopgave
pagina
Voorwoord 3
Samenvatting & Verklaring van Auteurschap 4
Inleiding 5

Hoofdstuk 1 Wat is genetische modificatie 7

1.1 Wat is genetische modificatie in het algemeen 7

1.2 Toepassingen 8
1.3 De basis van Crispr-Cas 9

Hoofdstuk 2 Wat is de techniek van Crispr-Cas 10

2.1 Wat is Crispr-Cas9 10

2.2 Ontdekking 11
2.3 Het gebruik van Crispr-Cas9 11
2.4 Wettelijke regelgeving en morele discussie 12
2.5 De kosten van Crispr-Cas9 13

Hoofdstuk 3 Wat heeft het ons gebracht en wat gaat het ons brengen 14

3.1 Crispr-Cas tot op de dag van vandaag 14

3.2 Interview met professor Daan Swarts 17
3.3 Wat kan Crispr-Cas brengen in de toekomst 20

Hoofdstuk 4 Zouden mensen er voor openstaan om Crispr-Cas toe te 24

passen in het dagelijks leven, bij dieren, planten en mensen (voor het
voorkomen van ziektes en dergelijke)

4.1 Dieren en Planten 24

4.2 Mensen 26
4.3 Enquête 27
4.4 Algemene conclusie, staan mensen ervoor open? 31

Conclusie, Wat maakt Crispr-Cas zo revolutionair en is het maatschappelijk 33

gewenst?

Terugblik Lieke 35
Terugblik Adriaan 37
Bronnen 39
Bijlage De enquête met de resultaten 45

2
Voorwoord
Wij, Adriaan Kröner en Lieke Plazier, zijn leerlingen van het Rudolf Steiner College.
We zitten in 5vwo en hebben het profiel ‘Natuur en Techniek’ en ‘Natuur en
Gezondheid’ gekozen. Voor ons profielwerkstuk leek het ons leuk om samen te
werken, we wisten alleen nog niet wat voor onderwerp we wilden. Gelukkig hadden
we veel dezelfde vakken, en we waren allebei wel erg geïnteresseerd in biologie.
We zijn gaan zoeken naar verschillende biologische onderwerpen en kwamen
uiteindelijk terecht op Crispr-Cas. We waren allebei erg geïnteresseerd in wat het
precies was, wat er allemaal mee kon en hoe het werkte en dus besloten we dit te
gaan onderzoeken.

Het belangrijke aan Crispr-Cas is, dat het een heel actueel onderwerp is. Er wordt
nu heel veel onderzoek naar gedaan, en men komt steeds nieuwe dingen te weten.
Het is een bijzondere techniek dat echt veel invloed kan gaan hebben. Misschien dat
je er nu nog nooit van hebt gehoord, of nog niets van weet, maar het kan in de
toekomst echt wel een rol gaan spelen in je leven.

Doordat het onderwerp heel actueel is, is er enorm veel over te vinden. We hebben
heel veel informatie kunnen vinden, er zijn veel artikelen over en ook een aantal
boeken. Naast dat we gekeken hebben naar wat Crispr-Cas kan en hoe het werkt,
hebben we ook stil gestaan bij de ethische kant van dit onderwerp, wat hier sterk
aan verbonden zit.
Naast alle informatie die we overal hebben kunnen vinden, hebben we ook zelf
informatie kunnen halen uit een enquête, en zijn we in gesprek gegaan met
professor Daan Swarts.

We willen graag alle mensen bedanken die ons hebben geholpen aan ons
profielwerkstuk, professor Daan Swarts, onze begeleider en biologie leraar Ger van
de Ven, en natuurlijk iedereen die onze enquête heeft ingevuld.

We zijn ons erg gaan verdiepen in het onderwerp, we zijn interessante dingen te
weten gekomen, en we hopen dat jij, na het lezen van dit profielwerkstuk, wat meer
te weten bent gekomen en misschien ook wel wat meer geïnteresseerd bent
geworden in deze moderne, medische techniek Crispr-Cas.

3
Samenvatting
Elk organisme bestaat uit DNA, waarin alle eigenschappen van dat organisme zitten.
Genetische modificatie is een manier om DNA van een organisme te veranderen. Dit
gebeurt, doordat de gewenste genen uit het DNA van een organisme gehaald
worden en dat wordt toegevoegd, in een cel, in het DNA van een ander organisme.
Crispr-Cas is een nieuwe, snelle, redelijk goedkope manier van genetische
modificatie.

Op dit moment kunnen we dus heel specifiek het DNA van organismen wijzigen of
corrigeren. Crispr-Cas wordt toegepast op planten, zodat ze bijvoorbeeld tegen
bestrijdingsmiddelen kunnen. Er wordt veel onderzoek gedaan naar Crispr-Cas op
dieren en ook op mensen. Er komen hier wel veel regels en wetten bij kijken.
In de toekomst zouden we met Crispr-Cas veel ziektes kunnen voorkomen en zelfs
misschien kanker kunnen bestrijden. Ook is er een mogelijkheid dat je in de
toekomst je eigen kind kan samenstellen. Er is dus ook veel kritiek rondom
genetische modificatie bij de mens, omdat men niet altijd vind dat je de natuur
zodanig moet aanpassen.

Wat Crispr-Cas zo revolutionair maakt, is dat de techniek erg snel en gemakkelijk

werkt en het kostenvriendelijker is, vergeleken met vergelijkbare technieken. Het
biedt ons, in de nabije toekomst al, heel erg veel mogelijkheden die andere
technieken lang niet zo snel hadden kunnen waarmaken.

De maatschappij weet eigenlijk nog te weinig over Crispr-Cas en genetische

modificatie, dus of men hiervoor open staat is nog lastig te bepalen. Wel hebben we
gezien dat de mensen die onze enquête hadden ingevuld, redelijk open stonden voor
het gebruik van Crispr-Cas bij planten en gewassen. Bij dieren en mensen wordt er
nog veel onderzoek naar gedaan, dus of al die mogelijkheden ook gerealiseerd
kunnen worden, is nog niet zeker. Men heeft er daarom nog niet een duidelijke
mening over.

Verklaring van Auteurschap

Wij zijn op de hoogte van de regelgeving rond plagiaat. Wij zijn zelf de auteur van dit
verslag, we hebben alles zelf geschreven en we hebben alles voorzien van bronnen.

4
Inleiding
In dit verslag gaan we onderzoek doen naar Crispr-Cas. Dit is een veelbelovende
techniek dat organismen genetisch kan modificeren. We gaan kijken naar wat het
precies is, hoe het werkt, wat de mogelijkheden zijn etc. We gaan dit allemaal
onderzoeken aan de hand van een (tweedelige) hoofdvraag, een aantal deelvragen,
een interview en een enquête.

De hoofdvraag van ons onderzoek luidt:

Wat maakt Crispr-Cas zo revolutionair en is het maatschappelijk gewenst?

Deze hoofdvraag gaan wij proberen te beantwoorden aan de hand van de volgende
deelvragen:
-wat is genetische modificatie
-wat is de techniek van Crispr-Cas
-wat heeft het ons gebracht, wat gaat het ons brengen
-zouden mensen er voor openstaan om Crispr-Cas toe te passen in het dagelijks
leven (bij dieren, planten en mensen (voor voorkomen van ziektes en dergelijke))

De deelvragen zijn ieder een hoofdstuk. Deelvraag 1, wat is genetische modificatie,

is dus hoofdstuk 1. Hier hebben we het over de algemene informatie, zodat je de
basis van Crispr-Cas goed snapt. We gaan het hebben over DNA, wat genetische
modificatie is, en over de toepassingsmogelijkheden. De informatie voor deze vraag
hebben we van het internet gehaald en uit ons biologieboek.

In hoofdstuk 2, wat is de techniek van Crispr-Cas, kijken we vooral naar hoe het
precies werkt. We komen te weten wat Crispr-Cas is, hoe het is ontdekt, hoe het
wordt gebruikt en wat de wetten en de kosten zijn. De informatie is van het internet
en van filmpjes.

Hoofdstuk 3, wat heeft het ons gebracht en wat gaat het ons brengen, richt zich
vooral op de ontwikkeling die het nu al heeft doorgemaakt en wat we van Crispr-
Cas is de toekomst kunnen gaan verwachten. In dit hoofdstuk komt ook het
interview voor dat we hebben gehouden met een onderzoeker. De informatie om
deze vraag te beantwoorden hebben we van internet en van het interview dat we
hebben gehouden.

Hoofdstuk 4, zouden mensen er voor openstaan om Crispr-Cas toe te passen in het

dagelijks leven, kijkt echt naar het ethische deel van het hele verhaal. Dit is namelijk
een belangrijk deel wat niet vergeten mag worden. We gaan kijken wat de voor- en
nadelen zijn, zodat we kunnen begrijpen waarom mensen voor of tegen Crispr-Cas
zijn. In dit hoofdstuk komt ook een enquête voor die we hebben gemaakt, deze
resultaten nemen we ook mee in het antwoord op deze deelvraag. De informatie
voor deze vraag hebben we van het internet en van onze enquête.

5
Na alle deelvragen komt de conclusie waar we antwoord gaan geven op de
hoofdvraag. We blikken even terug op de antwoorden van onze deelvragen en
trekken daaruit vervolgens de conclusie op onze hoofdvraag.

Na de conclusie volgt nog een terugblik op hoe wij het maken van dit werkstuk
hebben ervaren.

6
 Hoofdstuk 1 Wat is genetische modificatie
In dit hoofdstuk willen wij je eerst wat algemene informatie geven voordat we echt
gaan kijken naar Crispr-Cas. Het is namelijk erg handig als je eerst de basis weet,
zodat je dadelijk een duidelijker beeld krijgt over Crispr-Cas. We beginnen dus eerst
met genetische modificatie. Als je weet wat dit is, dan weet je al wat beter wat
Crispr-Cas doet.

1.1 Wat is genetische modificatie in het algemeen?

1.1.1 DNA
Om te begrijpen wat genetische
modificatie is, moeten we weten
wat DNA van een organisme is.
Een organisme is een levend
wezen met een eigen
stofwisseling. Elk organisme
bestaat uit cellen, waaronder ook
DNA. DNA ziet er uit als een
dubbele spiraal die aan elkaar vast
Afbeelding 1.1, DNA en RNA [1] zit, door waterstofbruggen. Zo’n
spiraal heeft een bepaalde
genetische code, die zich steeds herhaald. RNA is een enkele streng die de
genetische code kan overnemen. Dit wordt vervolgens gelezen door een ribosoom
die door middel van die code een eiwit kan maken. DNA zorgt dus dat er
verschillende soorten eiwitten ontstaan. Eiwitten zorgen voor enorm veel dingen,
zoals oogkleur, haar en lengte. DNA zorgt dus voor alle genetische eigenschappen
in een organisme.

1.1.2 Genetische modificatie

Je kunt DNA ook aanpassen, hierdoor verander je dus genetische eigenschappen en
kan je dus een organisme een beetje veranderen. Dit gebeurt door de gewenste
genen uit het DNA van het ene organisme te halen, en dat toe te voegen aan het
DNA van een ander organisme (in één cel). Je kan zo dus heel precies het DNA van
een organisme aanpassen, zodat het een bepaald gewenste eigenschap krijgt. Dit
aanpassen van DNA heet genetische modificatie.

1.1.3 Meerdere mogelijkheden

Genetische modificatie is niet de enige manier om
goede eigenschappen toe te voegen aan organismen.
Je kan dit ook doen door organismen te kruisen. Het
voordeel van genetische modificatie is dat je dan
alleen de gewenste eigenschappen kan
overbrengen, met kruisen gaan alle eigenschappen
mee, gewenst en ongewenst. Genetische modificatie
werkt makkelijker en veel sneller dan kruisen en het
afbeelding 1.2, dna, genetische
modificatie [2] 7
is daarom veel beter om toe te passen in de praktijk en beter te gebruiken bij
wetenschappelijk onderzoek. Ondanks dat genetische modificatie een mooie
vervanger lijkt te zijn voor het kruisen van organismen, zal het dit nooit voorgoed
vervangen. Consumenten moeten namelijk altijd zelf de keus houden of ze voedsel
willen eten wat genetisch gemodificeerd is.

1.2 Toepassingen

1.2.1 Planten
Genetische modificatie kan dus op elk organisme
toegepast worden. Het wordt bijvoorbeeld bij
planten en voedselgewassen gebruikt om te
zorgen dat het immuun wordt voor een ziekte. Zo
wordt maïs bijvoorbeeld genetisch gemodificeerd
Afbeelding 1.3, genetisch gemodificeerd
dat kan groeien in gebieden waar dit eerst erg
voedsel [3]
lastig was. Het genetisch modificeren van
gewassen wordt wereldwijd al gedaan. Er kan patent worden aangevraagd door
bedrijven die een nieuwe plant variëteit ontwikkelen. Dit kan dus veel geld
opleveren. In de EU vindt dit nog niet veel plaats, maar dit kan binnenkort wel gaan
veranderen. Wel worden er al veel genetisch gemodificeerde producten ingevoerd,
waarvan heel veel veevoer.

1.2.2 Dieren
Ook kan genetische modificatie
gebruikt worden op dieren. Genetische
modificatie kan erg handig zijn voor
fokkers, het is veel sneller dan het
kruisen (het ‘natuurlijke’ fokken) en ze
kunnen zorgen dat het diersoort alleen
goede eigenschappen heeft. Er zijn
bijvoorbeeld varkens genetisch
gemodificeerd waardoor ze niet meer
vatbaar zijn voor de varkensgriep. Afbeelding 1.4, genetisch gemodificeerde varkens [4]
Landbouwdieren worden in Europa nog
niet genetisch gemodificeerd. Buiten Europa soms wel, maar die dieren worden nog
niet voor productie gebruikt. Het genetisch modificeren van dieren is in Nederland
officieel niet toegestaan, maar er mogen wel uitzonderingen gemaakt worden.

1.2.3 Micro-organismen
Micro-organismen (virussen, bacteriën etc.) worden ook genetisch gemodificeerd.
Vooral met doel voor geneesmiddelen. Genetische modificatie kan namelijk ook een
ziekmakend gen uitschakelen, dit wordt dus gebruikt om medicijnen te ontwikkelen.
Een organisme waarbij het DNA is veranderd heet transgeen of ggo (genetisch
gemodificeerd organisme).

8
 1.2.4 Mensen
Genetische modificatie kan dus ook mogelijk
zijn op mensen, maar er zijn hier wel strenge
regels voor. Er wordt door experts
beoordeeld welke aanpassingen zijn
toegestaan en welke niet. In Nederland is het
verboden om opzettelijk DNA van de mens te
wijzigen. Maar, genetische modificatie kan er
dus wel voor zorgen dat er bijvoorbeeld
Afbeelding 1.5, genetisch gemodificeerd genetische ziektes bij de mens voorkomen
embryo [5] kunnen worden. Er wordt nog steeds veel
onderzoek gedaan naar genetische
modificatie en de regels zijn verschillend in elk land. In China is bijvoorbeeld al een
tweeling geboren waarvan de cellen genetisch gemanipuleerd zijn.

1.3 De basis van Crispr-Cas

Genetische modificatie is dus een grote verzamelnaam voor het aanpassen van DNA
in een organisme. Dit kan dus bij elk soort organisme, en dus ook bij de mens. In
theorie zou je met genetische
modificatie heel veel dingen kunnen
oplossen, het is alleen de vraag of
we dat wel moeten willen en of dat
volgens de wet mag.
Je hebt dus verschillende manieren
van genetisch modificeren, en een
van deze technieken die
tegenwoordig veel wordt gebruikt is
Crispr-Cas. Hier gaan wij in de rest
van dit verslag onderzoek naar doen. Afbeelding 1.6, genetische modificatie, crispr-cas [6]

9
Hoofdstuk 2 Wat is de techniek van Crispr-Cas9
In dit hoofdstuk gaan wij onderzoeken hoe de nieuwe manier van genetische
modificatie werkt. Deze nieuwe manier heet Crispr-Cas9. In dit hoofdstuk gaan wij
kijken naar waar Crispr-Cas9 vandaan komt, en leggen wij uit hoe dit wordt
toegepast in de praktijk. We kijken naar de ontdekkers van de techniek, naar de
juridische kant van het verhaal. En ook komt er en financieel deel van deze techniek
in. Deze onderwerpen hebben wij in dit hoofdstuk onderzocht, hierin zijn wij tot
verschillende nieuwe inzichten gekomen. Deze nieuwe inzichten hebben wij gebruikt
bij het maken van dit hoofdstuk.

2.1 Wat is Crispr-Cas9

2.1.1 Bacteriën en virussen
Om te begrijpen wat Crispr-Cas9 inhoudt moeten we eerst kijken naar virussen en
bacteriën, deze organismen zijn al sinds het begin van de evolutie aartsvijand van
elkaar. Dit komt doordat virussen, zogenaamde bacteriofagen, elke dag weer
bacteriën proberen over te nemen. Dit leidt dan tot de dood van de bacterie. Het
virus doet dit door zijn eigen DNA of RNA in de bacterie te injecteren, hierdoor
wordt deze bacterie gebruikt als fabriekje
om kopieën van het virus te maken. Op het
moment dat dit virus zijn erfelijke materiaal
injecteert, komt er een eiwittenklomp in
actie. Deze eiwittenklomp wordt ook wel
een Cascadecomplex genoemd. Dit
Cascadecomplex gaat op zoek naar het
DNA van het virus en houdt zich hieraan
vast. Er komt dan een ander eiwit aan die
het DNA van het virus in stukken knipt. afbeelding 2.1 virussen en bacteriën [7]

2.1.2 Crispr-systemen
Het Cascadecomplex kan onderscheid maken tussen het DNA van de cel zelf en van
het virus, door middel van CRISPR. Dit staat voor ‘Clustered Regularly Interspaced
Short Palindromic Repeats’. Dit zijn terugkerende codes in het DNA. Dit werd voor
het eerst opgemerkt bij een onderzoek in 1987 naar het Gen E-coli. Ze zagen toen
dat er een specifiek stukje DNA zich steeds herhaalde in de code van de bacterie.
Het stukje Crispr is dus als het ware een soort enorme DNA-bibliotheek, de
zogenaamde Crispr-systemen, met hierin steeds dezelfde korte stukjes eigen DNA
en ingebouwde stukjes DNA van virussen. Dit stukje ingebouwde DNA wordt
spacer-DNA genoemd. Dit soort spacer-DNA wordt opgebracht in het Crispr nadat
de bacterie een aanval van de Bacteriofagen heeft overleefd, dan bewaard de
bacterie namelijk een stukje van het virus-DNA. Nadat de bacterie het virus-DNA
onschadelijk heeft gemaakt wordt een stukje van het virus-DNA ingebouwd als
spacer-DNA in het Crispr-systeem. Pas vele jaren later werd het duidelijk dat deze
sequentie DNA, het Crispr, een belangrijke rol speelde in het afweermechanisme
van de bacteriën tegen de virussen.

10
 2.1.3 Het eiwit Cas9
Het eiwit Cas9 werkt samen
met het Crispr. Crispr slaat
het spacer-DNA op, en cas9
schrijft dit over in korte
RNA-fragmenten met
Afbeelding 2.2, RNA-sequenties [8]
behulp van RNA sequenties
(Afbeelding 2.2). Hiermee scant hij vervolgens het DNA totdat het een match vindt
met een virus-DNA stukje. Als het Cas9 dan een match heeft gevonden, kan het
eiwit Cas9 het virus-DNA kapot knippen en op deze manier onschadelijk maken. Dit
kan Cas9 doordat het een endonuclease is, wat betekent dat het specifieke
nucleotiden uit het DNA kan knippen. Deze nucleotiden zijn in dit geval de
sequenties die overeenkomen met het DNA dat is overgeschreven vanuit het Crispr-
systeem.

2.2 Ontdekking

Jennifer Doudna en Emmanuelle Charpentier waren de onderzoekers die hebben

ontdekt dat je dit afweermechanisme zelf kon aanpassen. Deze ontdekking werd
gezien als een enorme doorbraak in de wetenschap, zo schreef ook De Volkskrant.
Hierin schreven zij zelfs over
Emmanuelle Charpentier dat
haar onderzoek naar Crispr-
Cas: ‘De revolutie ontdekte die
de wereld nodig had’, en
speculeerde ook over hoe dit
invloed gaat hebben op de
toekomst: ‘Genetisch
veranderde baby’s, nieuwe
geknutselde gewassen, Afbeelding 2.3 Jennifer Doudna en Emmanuelle Charpentier,
sensationele genezingen.’ [14] Ontdekkers van Crispr-Cas [9]

2.3 Het gebruik van Crispr-Cas9

Een postdoc van Mvr. Doudna kon na het onderzoek naar dit bacteriële
verdedigingssysteem twee RNA-strengen combineren tot één stuk. [12] Dit stuk
noemt men ‘Gids-RNA’. Dit gids-RNA was volgens eigen zeggen te programmeren.
Toen dit inzicht er kwam, dat je gids-RNA kon programmeren, was het nu mogelijk
om een willekeurig stuk DNA te gebruiken als gids-RNA. Dit leidde tot de
mogelijkheid om heel specifiek te kunnen knippen in het DNA. Maar, als je alleen het
DNA knipt ben je er nog niet, het moet nog gerepareerd worden. De cel waarin het
DNA in kapot geknipt is, zal zichzelf zo snel mogelijk proberen te herstellen.
Onderzoekers hebben ontdekt dat je ook een stuk DNA met het eiwit Cas9 kan
meesturen. Als er dan geknipt wordt in het DNA, dan wordt het stukje DNA, wat het
Cas9 eiwit met zich mee had, hiertussen geplaatst. Wel is het belangrijk dat de

11
 uiteinden van het stukje DNA
passen op de uiteinden van de
kapot geknipte streng. Is dit
het geval, dan zal de cel het
meegestuurde stukje erfelijk
materiaal inbouwen.
En doordat onderzoekers in
dit meegestuurde stukje DNA
andere nucleotiden kunnen
zetten, soms zelfs hele genen,
wordt het DNA aangepast.

2.3.1 Cas9 in actie

Afbeelding 2.4, CRISPR-Cas9: het precisieschaartje voor de biotechnoloog [10]
Het eiwit Cas9 met het
geprogrammeerde stukje Gids-RNA gaat het DNA langs, hierbij probeert het zijn
stukje Gids-RNA te koppelen aan het DNA. Als hij een stukje DNA heeft gevonden
wat overeenkomt met het gids-RNA, dan knipt hij dit stuk DNA met een rechte knip.
Cas9 kan echter niet zomaar een overeenkomend stuk DNA knippen, om te kunnen
knippen in het DNA heeft het een PAM-sequentie nodig. [16]
Een PAM-sequentie is een stukje DNA dat direct naast de doel plaats zit van het
Gids-RNA, de afkorting staat voor protospacer aangrenzende motieven.[17]

De PAM-sequentie komt in werking zodra een Cas9 nuclease de sequentie herkent,

zodra hier sprake van is, destabiliseert de PAM-sequentie de aangrenzende DNA-
sequentie. Hierdoor kan het Gids-RNA, wat
bestaat uit het crRNA en het tracrRNA, zich
binden met de doelplaats, en kan het Cas9
eiwit het DNA doorknippen. Gids-RNA is de
gehele ‘enkelstrings CRISPR-sequentie’.

Het crRNA verbindt zich met de doelplaats,

als het crRNA instaat is om te verbinden
met de streng van het DNA dan wordt het
DNA geknipt door Cas9.(Afbeelding 2.5) Na
het doorknippen wordt het meegebrachte
stukje erfelijk materiaal, het donor DNA,
met de reparatie van het DNA op de open Afbeelding 2.5, Schematische weergave van Cas9 met Gids-RNA
plek gezet. [11]

2.4 Wettelijke regelgeving en de morele discussie

2.4.1 De wettelijke regelgeving
Op 25 juli 2018 oordeelde het Europese Hof van Justitie dat elk organisme die
verkregen is via Mutagenese, dus ook via Crispr, genetisch gemodificeerde
organismen zijn. Hiermee zijn ze dus verplicht zich aan de voorschriften van de

12
ggo-richtlijn te houden als het gaat over het gebruik van ggo’s (Genetisch
Gemodificeerde Organismen).[15] Dit zorgde voor erg strenge regels op het gebied
van het gebruik van ggo’s waardoor ze nu erg schaars zijn. Dit leidde dan ook tot
teleurstelling in de bio-industrie, ook stelde voormalig minister van landbouw
Carola Schouten dat Crispr echter wordt gezien als een onmisbare techniek. De
techniek werd eerder ook opgenomen in het regeerakkoord van 2017.[14]

2.4.2 De morele discussie

Over het gebruik van Crispr-Cas is een ethische discussie gaande, die wordt geleidt
door twee groepen. Het gaat hierbij dan voornamelijk over het behandelen van
embryo’s voor genetisch aangelegde ziektes. In hoofdstuk 4 wordt dit verder
behandeld, mede door een enquête hebben wij deze mening van mensen hierover in
kaart gebracht.

2.5 De kosten van Crispr-Cas9

Vanwege het feit dat het eiwit Cas9 heel specifiek geprogrammeerd kan worden en
in alle cellen werkt, is het een stuk gemakkelijker geworden om een stuk DNA aan
te passen. Voor het aanpassen is nu alleen een geprogrammeerd eiwit Cas9 nodig,
en die gaat daarna opzoek naar het te vervangen stukje DNA. Hierdoor is deze
manier van genetische modificatie veel gemakkelijker, sneller en een stuk
goedkoper. Door de precisie van het geknipte DNA is het ook nog erg efficiënt. Dit
komt door de werking van Crispr-Cas9, hiervoor hebben we maar weinig
‘onderdelen’ nodig. Hierdoor blijft het nog wel een complex mechanisme, maar na
het samenstellen van het Gids-RNA, doet het Cas9 eiwit zelf de aanpassingen in het
DNA. Waar voorheen voor elk stukje DNA een menselijke handeling nodig was, hoeft
dat nu niet meer, hiermee is het dus gemakkelijker, sneller en efficiënter.

In dit hoofdstuk hebben wij gekeken naar de werking van Crispr-Cas9, we hebben
gezien dat Crispr-Cas9 oorspronkelijk bij bacteriën en virussen vandaan komt.
Verder hebben wij gekeken naar het eiwit Cas9, dat door het volledig
programmeerbare Gids-RNA, heel precies kan knippen in het DNA. We hebben
gezien dat dit Gids-RNA uit verschillende delen bestaat, en dat deze delen
samenwerken met het DNA om mutaties op te sporen en te verwijderen. Aan het
einde van het hoofdstuk hebben wij nog gekeken naar de regelgeving en de
discussie rondom Crispr-Cas9, waarna we afsloten met een stuk over de kosten
van de techniek. Hierin hebben wij ondervonden dat Crispr-Cas9 op verschillende
gebieden nog niet helemaal wordt geaccepteerd, en dat er strenge regels voor zijn
opgesteld. Wel is Crispr-Cas9 veel goedkoper dan de eerdere manieren van
genetisch modificeren, deze kostenvermindering is te verklaren aan de hand van het
gemak bij gebruik. Cas9 werkt in alle cellen, en je hoeft alleen het juiste Gids-RNA
mee te sturen. Dat maakt het gemakkelijk en kostenvriendelijk.

13
Hoofdstuk 3 Wat heeft het ons gebracht en wat
gaat het ons brengen

In dit hoofdstuk gaan wij kijken naar de verschillende mogelijkheden met Crispr-
Cas9, wat we er al mee kunnen en wat we er in de toekomst mee kunnen bereiken.
Terwijl we dit onderzoeken, kijken we naar de hedendaagse gevaren, en naar wat de
verdere ontwikkeling van Crispr-Cas9 in de weg staat. Voor deze vragen hebben wij
een interview gehad met Professor D. Swarts uit Wageningen, hiermee hebben wij
deze vraagstellingen beter leren begrijpen en hebben wij dat uitgewerkt in dit
hoofdstuk.

3.1 Crispr-Cas9 tot op de dag van vandaag

3.1.1 De hedendaagse gevaren van

Crispr-Cas9
Onderzoekers van de Tu Delft hebben
ontdekt dat er een mechanisme in de
cellen het gene editing met Crispr-Cas9
verstoord.[18] Dit mechanisme komt voor
als Crispr-Cas9 op de verkeerde manier is
ingezet. Door dit mechanisme kunnen
Afbeelding 3.1, genetische modificatie [31]
inactieve genen actief worden, dit kan erg
gevaarlijk zijn.
Dit mechanisme kan plaatsvinden in heterozygote organismen, heterozygoot
betekent dat het voor een bepaalde eigenschap die zich op een bepaalde plaats op
de chromosomen bevindt, twee verschillende exemplaren bestaan. Mensen zijn ook
heterozygoot, dus kan dit ook bij de mens plaatsvinden. Wat er dan gebeurt is dat
als een van de chromosomen wordt aangetast, het ‘herstelmechanisme’ wordt
geactiveerd. Dit herstelmechanisme is het probleem, want wat dit doet is het andere
chromosoom als sjabloon gebruiken om het aangetaste chromosoom te repareren.
Doordat reparatie met behulp van het andere chromosoom veel efficiënter is dan
het repareren met het meegestuurde stukje DNA, werkt het bedoelde herstel van
het chromosoom niet. Dit kan dan weer leiden tot een verlies van heterozygositeit,
en dit is erg slecht voor de gezondheid. Ook kan dit leiden tot kanker, omdat
hierdoor ook ziektegenen tot expressie kunnen komen.
Verder bleek in een onderzoek van Michael Kosicki dat het mechanisme van Crispr-
Cas9 in het DNA, in grote getalen off-target afwijking kreeg. Deze afwijkingen waren
niet alleen rond de plek waar Cas9 zijn werk had moeten doen, maar ook verder in
de strengen DNA waren mutaties te vinden.[19]

Samenvattend zien wij dus dat de hedendaagse gevaren van de techniek van Crispr-
Cas9, uit een aantal onderdelen bestaat. Als eerste zien we dat de mmenselijke
factor van het goed toepassen van de techniek, gebeurd dit niet zorgvuldig genoeg
kan dit tot nare gevolgen leiden. Ten tweede zijn de off-target afwijkingen nog een
14
 gevaar voor de veiligheid, deze onbedoelde afwijkingen kunnen zorgen voor
mutaties en ziektes zoals kanker. Dan ten derde moeten we rekening houden met
het reparatie mechanisme van het lichaam zelf, mocht dit mechanisme een snellere
manier vinden om het eigen DNA te repareren. En dit dus niet doet met het
meegestuurde stukje erfelijk materiaal, leidt dit tot grote gevaren en in enkele
gevallen zelfs tot het verlies van heterozygositeit. Hiermee hebben we gekeken
naar de gevaren van de techniek, en niet naar de effecten die dit kan hebben op de
samenleving. Want dit zijn problemen die niet aan de techniek van Crispr-Cas9 te
verwijten zijn, maar aan het verdere gebruik van de mens.

3.1.2 Wat kunnen we doen op dit

moment
Op het moment van het schrijven van dit
onderzoek kunnen we met behulp van het
eiwit Cas9 steeds specifieker DNA wijzigen
en corrigeren, we kunnen zelf gefabriceerd
Gids-RNA met het eiwit Cas9 meesturen.
Cas9 is een endonuclease, wat betekent dat
het dus nucleotiden kan knippen in het DNA.
Dit doet hij op een specifieke plek door het
Afbeelding 3.2, genetische modificatie [32] meegestuurde Gids-RNA. Zodra er een
match is van het Gids-RNA knipt hij het
stukje DNA, en vervangt dit met het meegestuurde stukje erfelijk materiaal. Voor
een verdere uitleg over hoe het werkt, kijk dan in hoofdstuk 2 voor meer informatie.
Doordat we nu DNA specifieker en nauwkeuriger kunnen aanpassen, kunnen we nu
specifieke genen gaan aanpassen en op deze manier kunnen we de eigenschappen
van een organisme veranderen. Zo kunnen we nu planten aanpassen en beginnen
we op dit moment met het behandelen van enkele ziektes bij mensen en dieren,
echter is dit bij mensen en dieren nog wel experimenteel.

3.1.3 Wanneer wordt Crispr-Cas9 toegepast

Op dit moment gebruiken we Crispr-Cas9 voor een aantal ingrepen, zowel bij
mensen en dieren als bij planten. Bij planten gebruiken we Crispr-Cas9 op dit
moment om eigenschappen van de plant aan te passen zoals hoe snel deze groeit,
of hoe goed deze plant tegen extreme weersomstandigheden kan. Dit wordt gedaan
om bijvoorbeeld tarwe of mais in slechtere omstandigheden, zoals droogte, te laten
groeien. Vroeger, voor het gebruik van Crispr-Cas9, konden we dit ook al een beetje,
maar met Crispr-Cas9 kunnen we dit veel efficiënter en kostenvriendelijker doen.
Voorheen moest je vele cyclussen gebruiken om de plantenzaadjes met de
gewenste eigenschappen te kweken, met Crispr-Cas9 kan je het gewenste resultaat
al binnen een of twee cyclussen bereiken. Er zijn vele onderzoeken gedaan of dit
genetisch gemodificeerde voedsel niet slecht voor de mens zou zijn, maar na vele
onderzoeken concludeerde het WHO, de World Health Organisation, dat het
volkomen veilig was om dit voedsel te consumeren.[20] In 24 landen wereldwijd
wordt al genetisch gemodificeerd voedsel gegeten, dit voedsel wordt ook nog

15
uitgebreid getest voor dat dit in de schappen van de supermarkt komt.
Plantenexpert Angenent zegt dan ook, “Ik zou voedsel bewerkt met CRISPR-Cas zo
eten”.[20]

Als we kijken naar hoe het op dit moment wordt toegepast bij mensen en dieren,
zien we dat hier niet veel met eigenschappen van het organisme wordt gedaan. Bij
mensen en dieren wordt Crispr-Cas9 voornamelijk gebruikt om genetische ziektes
mee te verhelpen, of om kleine mutaties in het DNA te veranderen.

3.1.3.1 Eerste Nederlandse patiënt behandeld met CRISPR-Cas9-

infuus
Op 24 mei 2022 is er voor het eerst in de geschiedenis van Nederland een
mens behandeld met een Crispr-Cas9 infuus. Dit gebeurde in Amsterdam
UMC, de projectleider van dit onderzoek en de behandeling was Danny Cohn.
Bij deze vrouw werd een ernstige vorm van Hereditair angio-oedeem
behandeld, bij deze zeldzame erfelijke ziekte ontstaat er een tekort aan het
eiwit C1-esteraseremmer. Als dit zich in onvoldoende hoeveelheid in het
lichaam bevindt, dan krijgt het eiwit kallikreine vrij spel in het lichaam. Dit
leidt tot plotselinge zwellingen overal in het lichaam. Door middel van een
Crispr-Cas9-therapie via een infuus, werd het ‘medicijn’ toegediend.
De vrouw was wereldwijd de vijfde patiënt met Hereditair angio-oedeem die
deze behandeling
heeft ondergaan,
de behandeling is
nog
experimenteel.
Er wordt op het
moment nog
gekeken naar de
juiste dosis, en
hoe het herstel is
van de vijf
patiënten over de
hele wereld.
Afbeelding 3.3, Patiënt in het UMC in Amsterdam [21]
Bij deze
behandeling onderdrukt Crispr-Cas9 de aanmaak van een belangrijk
boodschapper-eiwit, hierdoor zal er geen signaal worden afgegeven wat leidt
tot zwellingen. Dit wordt gedaan doordat Crispr-Cas9 als een schaartje werkt
in de cellen, en in het geval van deze behandeling knipt hij dan het DNA en
laat dit stukje wat geknipt moet worden wegvallen, deze manier heet ‘Loss of
Fuction’. Door de onderzoekers die dit onderzoek uitvoeren wordt gezegd dat
het nu vooral afwachten is, maar wat de onderzoekers inmiddels wel
verwachten, is dat de patiënten volledig zullen herstellen. Zo zegt Danny
Cohn: “Door dit eiwit nog dieper én permanent te onderdrukken met CRISPR-
Cas9, ligt genezing nu binnen handbereik." [21]

16
3.2 Interview met Professor Daan Swarts
Op 17 juni 2022 hebben wij een interview gehad met
Professor Daan Swarts, een hoogleraar aan de universiteit
van Wageningen. In dit interview hebben wij verschillende
vraagstellingen met hem besproken, en hiermee hebben
wij voor ons nog onduidelijke onderwerpen weten op te
helderen. Voorafgaande aan dit interview hebben wij en
Professor Swarts duidelijk gecommuniceerd met elkaar,
hierna zijn we tot een datum gekomen voor het interview
en hebben we afgesproken op welke manier dit het
makkelijkst zou kunnen. We hebben Professor Swarts
uiteindelijk gesproken via een online meeting, op het Afbeelding 3.4, professor Daan Swarts
platform microsoft teams. Het interview begon met een [33]
kort gesprek over ons profielwerkstuk tot nu toe, gevolgd
door onze vragen. We eindigden met een gesprek over hoe we bij dit onderwerp
kwamen en hoe we hier mee bezig zijn geweest. Het gehele interview heeft
ongeveer 30 minuten geduurd, en in deze tijd hebben wij enorm veel geleerd. We
hebben gesproken over de praktische kant van het verhaal, bij bijvoorbeeld de
geneeskunde, maar ook over hoe het wordt gebruikt voor onderzoek in het
laboratorium. In het verloop van deze tekst gaat u lezen over ons gesprek, en vindt
u hier de beantwoorde vragen die wij hebben gesteld in ons interview.

Wat heeft u precies onderzocht met betrekking tot Crispr-Cas?

“Ik heb gestudeerd in Wageningen, hier deed ik eerst mijn master teases en daarna
mijn PHD. Hiervoor heb ik gewerkt in de onderzoeksgroep van John van der Oost,
John van der Oost is een van de wetenschappers die eigenlijk de fundamentele
eigenschappen van Crispr-Cas heeft ontdekt. Samen met andere groepen. Na mijn
PHD ben ik naar Zwitserland gegaan voor mijn postdoctoraal onderzoek, daar heb ik
drie tot vier jaar gewerkt in een groep van Martin Jínek. Dit is de onderzoeker die
eigenlijk als eerste Crispr-Cas9 heeft beschreven, en in deze groep heb ik
onderzoek gedaan naar Crispr-Cas12a. Dit is eigenlijk een nieuw soort homoloog
van Cas9, dit is dus een ander eiwit eigenlijk, maar principieel werkt dit op dezelfde
manier. Dit deed ik uit fundamentele interesse maar ook om te kijken of Cas12a voor
genoom-editing gebruikt zou kunnen worden.”

Crispr-Cas wordt ook gebruikt bij planten en dieren, wat is uw ervaring hiermee en
wat vind u hier van?

“Mijn ervaring hiermee is dat ik wel heb samengewerkt in groepen waar dit gedaan
wordt, zo ook in Wageningen, en ook nu is er iemand in onze groep bezig met
genoom-editing in planten. Bij ons gebeurt dit heel vaak uit een fundamenteel
perspectief, maar hierin kijken we dan dus ook naar of het werkt. Zijn er dan Crispr
varianten die beter werken? Of om te kijken naar wetenschappelijke vragen op te
lossen, hiervoor vind ik het gebruik van Crispr erg goed, het werkt goed en het is
wat dat betreft wel een revolutionaire techniek. Want hiermee kunnen we heel

17
makkelijk aanpassingen maken in het DNA, en dit maakt onderzoek een heel stuk
makkelijker. Dit geld ook bij dieren, hier sta ik ook helemaal achter. Ik denk wel ook
dat deze techniek een enorme stap kan zijn voor de geneeskunde”

Zou u het oké vinden om genetisch gemodificeerde producten op de markt te

brengen?

“Ja, daar heb ik heel weinig problemen mee. Want om dit in perspectief te zetten, we
doen dit eigenlijk al heel lang. We zetten vroeger, ik denk trouwens nog steeds, een
radioactieve bron in de buurt van planten, en keken dan naar de mutaties hiervan.
Met Crispr doen we dit dus ook, alleen dan gecontroleerder. Wel moet er altijd wel
gelet worden op de veiligheid van de producten, zodat als je dus een gen aanpast
dat het dan niet gevaarlijk wordt voor consumptie bijvoorbeeld.”

Vind u dat Crispr-Cas toegepast moet worden op mensen?

“Daar zou nog veel onderzoek gedaan naar moeten worden, voordat dit echt op
grote schaal gebruikt kan worden, maar volgens mij wordt dat op dit moment heel
netjes gedaan. Zo hebben ook vele landen afgesproken, dat ze geen embryo's
genetisch modificeren voordat we goed weten wat alle gevolgen zouden kunnen
zijn. Er zijn hier al wel proeven naar gedaan, zo zijn er bij een vrouw die in een
vroeg stadia van haar zwangerschap zit, een paar cellen van de baby afgenomen om
te kijken of ze hiermee een ziekte of een afwijking zouden kunnen voorkomen of
herstellen. Wel is het dan zo dat deze cellen niet langer dan een x aantal dagen
mogen groeien, zodat het dan nog binnen de ethische richtlijnen valt. Wel zien we nu
onderzoeken en proeven waarbij ze een aantal cellen uit een lichaam halen, en dat
ze deze dan aanpassen met Crispr-Cas. Waarna deze cellen terug in het lichaam
komen, en hier dan ziektes als kanker beter kunnen bestrijden.”

Zou u er voor zijn dat je uiteindelijk de eigenschappen van de mens kan veranderen?

“Ja dat is een goede vraag, daar heb ik eigenlijk nog niet zoveel over nagedacht. Mijn
gevoel zegt, dat is eigenlijk niet zo’n goed idee. Want straks krijg je dan dat rijke
mensen het wel kunnen betalen en anderen niet, waarmee je nog meer ongelijkheid
creëert. Maar als het bijvoorbeeld is om andere ziektes te herstellen, is het een
ander verhaal, en dan hoop ik ook dat het voor iedereen beschikbaar wordt.

Mocht het dan mogelijk worden om eigenschappen als metabolisme aan te passen,
zodat je meer voedingsstoffen kan opnemen. Zou u dat dan een goed idee vinden?

“Dat is een interessante vraag, want door meer voedingsopname zou je andere
wereld problemen zoals voedsel tekort op kunnen lossen, doordat je minder
voedsel per persoon nodig zal hebben. Dus ik zou niet meteen nee zeggen, maar in
principe zou ik zeggen tegen genezen van ziektes is het een mooie manier, maar
voor het veranderen van eigenschappen dat je een soort supermens krijgt, vind ik
een beetje next level.”

Wat zijn de grootste gevaren van Crispr-Cas volgens u?

18
“Op het moment zijn er zeker nog gevaren bij deze techniek, zo zijn er zogenaamde
off-target afwijking. Dan wordt er op een verkeerde plek in het DNA geknipt. In veel
gevallen kan dat door het lichaam gewoon herstelt worden, maar eens in de zoveel
tijd kan het ook voor een probleem zorgen. Dus ik denk dat dat het grootste gevaar
is als je Crispr-Cas nu al zou gaan gebruiken zonder goed onderzoek er naar te
doen, dat je aanpassingen van het DNA krijgt die je niet wil.”

Waarvoor vind u Crispr-Cas het meest belangrijk?

“In het onderzoek denk ik dat dat is om genen uit te schakelen of te kunnen
introduceren, zoals in laboratoria of in universiteiten. Zo is de moleculaire genetica
helemaal veranderd door Crispr-Cas. Want het is makkelijker om mutanten te
maken voor wetenschappelijk onderzoek, en hierdoor gaat dit ook een stuk sneller.
Ik denk dat dat nu het belangrijkste is van Crispr-Cas.”

Wat denkt u dat Crispr-Cas kan brengen in de toekomst?

“Ik denk dat er vele kansen liggen in zowel de geneeskunde als in de biotechnologie,
in de geneeskunde om dus bijvoorbeeld genen te verwijderen of te introduceren.
Maar ook in de biotechnologie, bijvoorbeeld dat algen kunnen worden gebruikt om
waardevolle dingen te maken. Ze maken dan bijvoorbeeld eiwitten of enzymen,
maar ook is er de mogelijkheid van chemische goedjes. En door Crispr-Cas wordt
het eigenlijk steeds makkelijker om aan deze bacteriën of algen te sleutelen.
Hierdoor kunnen ze dus misschien later nog beter deze waardevolle stofjes maken.”

Wat staat verdere ontwikkeling van deze techniek in de weg?

“Op dit moment zijn vooral de acceptatie, de politiek en de regelgeving de grootste

obstakels. Er moet vooral een beter draagvlak voor komen bij de mensen. Veel
mensen weten niet wat dit allemaal inhoud en hierdoor is er vaak een cynische blik
naar dit soort wetenschappelijke onderzoeken. Er moet vooral geen onveilige
ontwikkelingen worden gedaan, want dan zal er een slechte reputatie op komen te
staan en dan zal het erg lastig worden om dit te herstellen.”

Is deze verdere ontwikkeling realistisch, denkt u dat deze ontwikkeling ook echt zou
plaats vinden?

“Binnen tien jaar denk ik dat er grote stappen gemaakt zullen zijn in de
geneeskunde, want op dit moment zijn er enorm veel belovende clinical trials. Ik
denk dat er na analyseren en verwerken van deze onderzoeken al veel meer gedaan
zou kunnen worden, ook omdat het na deze onderzoeken steeds een groter
draagvlak zal krijgen, waardoor steeds meer mensen er voor open zullen staan. In
de wetenschap denk ik dat er niet meer zulke grote stappen nieuwe ontdekkingen
gedaan zullen worden, want in de wetenschap wordt het al als de normaalste zaak
van de wereld gezien en wordt het ook al enorm veel toegepast, hier zal dus minder
veranderen.

19
 Verder denk ik dat bij medisch gebruik, de schaal waarop dit gebruikt gaat worden,
steeds verder zal oplopen. Dit komt denk ik doordat zodra mensen gaan zien dat het
echt effect heeft, ze zelf daar ook voordeel van zouden hebben. Zou er bijvoorbeeld
een bepaald soort kanker te genezen zijn, dan zou de animo hier natuurlijk erg groot
voor zijn en zal het dus ook steeds meer worden toegepast. Maar dit is allemaal nog
wel afhankelijk van het draagvlak bij de mensen dus, om dit op grote schaal te
kunnen toepassen heb je genoeg mensen nodig die dit ook willen.”

3.3 Wat kan Crispr-Cas9 brengen in de Toekomst

3.3.1 Wat is er allemaal mogelijk

Met de techniek van Crispr-Cas9 is heel veel mogelijk, de mogelijkheden bij deze
techniek zijn meer dan je zult denken.
We weten al dat Crispr-Cas9 gebruikt kan worden om stukjes DNA te vervangen en
op deze manier de eigenschappen van een cel kan worden verandert. Maar wat je
nog niet weet is wat je met deze techniek kan, naast het verhelpen van genetische
ziektes. Crispr-Cas9 is tot veel meer in staat.

Gene Drives
Met gene drives wordt het mogelijk om Crispr-Cas9 bij een gehele populatie te laten
werken, voorheen was dit niet mogelijk. Want de aangebrachte mutaties werden
bijna nooit doorgegeven van generatie op generatie. Met gene drives kan dat wel, dit
kan door een hele precieze mutatie aan te brengen in het DNA van de
geslachtscellen van een organisme. Deze methode werkt het best bij organisme met
een korte levensverwachting, zoals muggen. Met gene drives kan een hele populatie
binnen een korte tijd veranderen. Met deze methode moeten we echter erg
oplettend zijn voor de gevaren, er kunnen namelijk onvoorziene gevolgen optreden
in de natuur als je er iets aan veranderd. Zo zouden er als je een parasiet zoals
malaria verdrukt, er een nog veel gevaarlijker parasiet kunnen opkomen door het
ontbreken van de malaria parasiet. [22] We kunnen deze methode daarom ook pas
op grotere schaal gaan gebruiken wanneer we meer weten over de gevolgen.

In de toekomst is, na verdere ontwikkeling, het genezen van nog meer ziektes
mogelijk. Niet alleen genetische ziektes, maar ook maar ziektes zoals bijvoorbeeld
Aids. Aids is de verzamelnaam voor allerlei soorten ziektes die het afweersysteem
niet meer juist laten functioneren, hieronder valt ook de ziekte HIV. Er zijn hier al
verschillende onderzoeken naar gaande, in een
van deze onderzoeken naar HIV is er getest met
een menselijke T-lymfocytische cel. Deze werd
gemodificeerd door middel van Crispr-Cas9,
zodat deze T-lymfocytische cel zelf het HIV-1
genoom kon elimineren.[23] In de toekomst is
het dus een mogelijkheid, dat zodra deze
onderzoeken succesvol zijn, HIV te kunnen
genezen door middel van een Crispr-Cas9-
therapie.

20
Afbeelding 3.5 Menselijke T cel(blauw) valt kanker cel
aan [24]
Ook ziektes als kanker kunnen worden bestreden door middel van een aanpassing
van de T-cellen. In 2016 is er naar het bestrijden van kankercellen in Amerika een
grote test gestart.[24] In deze test kijken ze naar of het wel veilig is voor de mens,
om kanker te genezen met Crispr-Cas9. Dit testen ze door de T-lymfocytische cellen
aan te passen om de kankercellen op te sporen en
te elimineren. Ook hier is het zo dat zodra deze methode voor het bestrijden van
kanker, na de ontwikkelingsfase, in de toekomst gebruikt kan worden. Mogelijk hoef
je later voor kanker alleen een injectie te krijgen van je eigen genetisch
gemodificeerde cellen, en je bent genezen.

Ook kunnen mensen die nu oud zijn, last krijgen van ziektes die vooral voorkomen
bij de oudere generatie, maar in de toekomst kan dit veranderen. Onderzoekers over
heel Europa hebben zich bezig gehouden met het zoeken naar de genen die
veranderen met tijd.[25] Als je deze genen kan identificeren die leiden tot een ziekte
of mankementen aan het lichaam, kan je deze met behulp van Crispr-Cas9
aanpassen, zodat deze genen helemaal niet meer of minder veranderen over tijd, en
dus zorgen dat er minder ziekte of mankementen zullen zijn bij de oudere
mensen.[26]

Met Crispr-Cas9 is er nu een

onderzoek om te kijken of er een
mogelijkheid is om uitgestorven
dieren tot leven te wekken, of
betergezegd te herscheppen.[22]
Hier doen wetenschappers
onder leiding van geneticus
Goerge Church onderzoek naar,
zij gaan proberen een Mammoet
tot leven te wekken. Dit willen ze
doen door het DNA van een
Afbeelding 3.6 , model wolharige mammoet [22] Aziatische olifant aan te passen
door middel van Crispr-Cas9,
met DNA van de mammoet. Dit DNA hebben ze verkregen via mammoetkarkassen
uit de arctische permafrost. De permafrost is de grond die het hele jaar bevroren is.
Het genetisch modificeren van je kinderen wordt in de toekomst ook een
mogelijkheid, zo kan je er voor zorgen dat een kind geboren wordt zonder het
syndroom van Down. Het syndroom van Down leidt er toe dat in Europa veel
moeders hun zwangerschap beëindigen[27] Als het syndroom van Down kan worden
verholpen met Crispr-Cas9 voordat het kind geboren is, zal dit betekenen dat er een
stuk minder abortus zal zijn. Ook kan je op de
zelfde manier bij baby’s er voor zorgen dat hij
immuun is tegen vele ziektes, maar ook
aandoeningen zoals alzheimer kunnen
voorkomen worden. Je kunt in de toekomst
allerlei soorten eigenschappen van een kind
veranderen, zoals metabolisme en kracht.[2] Dit
alles door bij het embryo verschillende Crispr-
Cas9-therapieën te doen. Afbeelding 3.7 , xenotransplantatie [34]

21
Daarnaast biedt Crispr-Cas9 ook mogelijkheden bij het transplanteren van een
dierlijk orgaan, naar de mens. Het kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat mogelijke
dierenziektes niet worden overgedragen op de mens en het kan werken tegen
immuunreacties. Er wordt hier op het moment nog onderzoek naar gedaan, maar in
de toekomst zou dit mogelijk kunnen worden.

3.3.2 Wat staat deze verdere ontwikkeling in de weg

Op het moment staat de techniek van Crispr-Cas9 voor een aantal hindernissen
voordat het zich kan ontwikkelen tot zijn ware grote, er zit nu nog veel meer
potentie in. Maar om deze potentie waar te kunnen maken, moeten we nog een
aantal dingen beter leren begrijpen.
Voor verdere ontwikkeling van Crispr-Cas9 moeten we dus een aantal dingen
verbeteren. De precisie is een van punten die nog verbeterd moet worden, als
Crispr-Cas9 op grote schaal wil worden toegepast. Op dit moment kunnen we alleen
nog een grotere groep nucleotiden vervangen en niet een specifieke nucleotide. Dit
zorgt er voor dat er sneller fouten kunnen worden gemaakt bij het wegknippen. Ook
is de mogelijkheid op off-target afwijkingen hierdoor groter, er wordt inmiddels al
wel gewerkt aan een versie van het Cas9 eiwit dat 1 enkele nucleotide kan
vervangen. Maar tot dan is precisie nog een probleem.
Niet alleen het Cas9 eiwit is een probleem voor de precisie, ook is het bij
heterozygote organismen zo dat er gezorgd moet worden dat bij het aanpassen van
cellen, de cel niet zelf de reparatie maakt aan de hand van het verkeerde stuk
erfelijk materiaal. Dit kan dan juist leiden tot ernstige gezondheidsproblemen, en
het kan leiden tot kanker. Voordat dit op grote schaal kan worden toegepast moet
men dus zeker weten dat dit niet meer gebeurd, er moet een manier gevonden
worden om het DNA te laten genezen op de manier hoe wij dat willen. Dit zal er voor
zorgen dat off-target afwijkingen verminderen en de gevaren voor de gezondheid
sterk zullen afnemen.
De veiligheid is op dit moment ook nog een obstakel voor verdere ontwikkeling.
Voordat Crispr-Cas9 op grote schaal gebruikt kan worden, moeten er veel tests
gedaan worden in verband met de veiligheid op zowel korte termijn als lange
termijn.

Ook is de mens zelf een obstakel, er is namelijk nog veel discussie over de ethiek
van deze techniek. Dit zorgt er voor dat het proces van ontwikkeling van Crispr-
Cas9 minder snel gaat dan zou kunnen, er zijn veel procedures en regels die
gevolgd moeten worden bij onderzoek naar Crispr-Cas9 en bij genetische
modificatie in het geheel. Hierdoor duurt het langer voordat er grote stappen
kunnen worden gemaakt in dit onderzoek, wat leidt tot het niveau van Crispr-Cas9
dat we nu beheersen.

3.3.3 Op welke schaal kan dit worden toegepast

Volgens Professor Swarts moeten we dit bekijken uit verschillende kanten, de kant
van het wetenschappelijk onderzoek en de kant van het medische gebruik. Bij
wetenschappelijk onderzoek is het volgens professor Swarts al de normaalste gang
van zaken, hier wordt Crispr-Cas9 al vol op gebruikt. Hierin is hij dan ook van

22
mening dat het hier wel bijna op het maximale gebruikt wordt, het kan nog
efficiënter, maar in hoeveelheid zal er niet veel veranderen.
Bij medisch gebruik is dit echter een ander verhaal volgens professor Swarts, hier
is nog veel ontwikkeling mogelijk. Hier moet nog een stuk meer ontwikkelt worden,
en zal eerst op kleine schaal worden toegepast. Zodra de Crispr-Cas9-therapieën
een positief effect zullen hebben zal dit zorgen voor een groter draagvlak bij de
mensen. En volgens professor Swarts is dat op dit moment hetgeen wat ons in de
weg staat, het openstaan voor de techniek. Dit zogenoemde draagvlak is te
vergroten doordat er verschillende Crispr-Cas9-therapieën zouden slagen, hierdoor
komt er volgens professor Swart namelijk meer positieve aandacht naar deze
techniek.
Wel zegt professor Swarts dat voor deze ontwikkeling nog erg veel onderzoek
gedaan moet worden naar de effectiviteit en de gevolgen op zowel korte als lange
termijn.

23
 Hoofdstuk 4 Zouden mensen er voor
openstaan om Crispr-Cas toe te passen in het
dagelijks leven, bij dieren, planten en mensen (voor
het voorkomen van ziektes en dergelijke).
Met Crispr-Cas kan je dus ontzettend veel, maar naast alle veelbelovende voordelen
zitten er helaas ook nadelen aan. Aan de techniek zelf zitten niet zozeer veel
nadelen, maar wel aan de omgeving. Denk bijvoorbeeld aan de maatschappij, staan
zij open voor Crispr-Cas in het dagelijks leven, of zijn ze hier tegen. Dat is wat wij in
dit hoofdstuk willen onderzoeken, staat de maatschappij open voor het gebruik van
Crispr-Cas? We kijken naar de mogelijkheden bij dieren, planten en mensen, we
kijken naar de voor- en nadelen en naar de gevolgen. Ook bekijken we de mening
van de mensen met behulp van een enquête die we hebben gemaakt.

4.1 Dieren en Planten

4.1.1 Dieren
De onderzoeken over Crispr-Cas bij dieren vinden vooral buiten Europa plaats. In
Europa vinden geen genetisch gemodificeerde dieren plaats op de markt. In Amerika
duurde het bijna twintig jaar tot er een genetisch gemodificeerde zalm op de markt
werd toegelaten. Als onderzoeker kun je dus wel een goede verbetering vinden,
maar het is dan maar de vraag of dit ook echt gebruikt gaat worden. Bij het
onderzoeken van Crispr-Cas op dieren, wordt er het meest gekeken naar
productieverhoging, ziekteresistentie en productkwaliteit.

4.1.2 Voordelen
Door Crispr-Cas toe te passen op dieren
kan je zorgen dat de dieren bijvoorbeeld
groter worden, zonder dat ze meer
voedsel nodig hebben. Hierdoor heb je
meer vlees voor productie en kost het niet
meer voedsel en levert het dus meer geld
op.
Crispr-Cas kan er ook voor zorgen dat
koeien die geboren worden, geen horens
Afbeelding 4.1, Koe met hoorns [35]
krijgen. Hierdoor hoeven de koeien niet
meer onthoornd te worden, wat voor de
koe vaak een pijnlijk proces is. Dieren kunnen doormiddel van Crispr-Cas ook
makkelijker bestand zijn tegen ziektes, denk bijvoorbeeld aan de varkensgriep. En
er zou zelfs ook voor gezorgd kunnen worden dat een kip alleen vrouwelijke eitjes
legt, zodat de haantjes, die men niet wil, niet worden gedood.
Genetische modificatie bij dieren heeft dus echt wel veel voordelen, niet altijd alleen
voor de mens, maar ook voor de dieren zelf.
Naast deze voordelen is er natuurlijk ook kritiek. Lang niet iedereen is voor het
zodanig aanpassen van de natuur.

24
 4.1.3 Planten
Met het genetisch modificeren van planten
en gewassen, kun je ervoor zorgen dat
voedsel een langere houdbaarheidsdatum
heeft, dat het bestand is tegen ziektes en
plagen en niet gevoelig is voor onkruid-
en insectenbestrijding. Er zitten dus wel
degelijk voordelen aan het genetisch
modificeren van planten en gewassen.
Je mag gewassen alleen niet zomaar
genetisch modificeren, in Nederland moet
je hier een vergunning voor hebben. Als
er een nieuw ras van een gewas wordt
uitgevonden en je wil dit op de markt Afbeelding 4.2, Genome editing bij planten
brengen, dan moet het eerst worden en gewassen [36]
toegelaten. Er wordt dan onderzoek
gedaan naar het nieuwe ras. Als het vervolgens wordt toegelaten en het staat op
een rassenlijst van minimaal één lidstaat van de EU, dan mag het ras door heel de
EU verhandeld worden. Genetisch gemodificeerde gewassen moeten wel
traceerbaar zijn, en op het etiket moet aangegeven zijn dat het genetisch
gemodificeerd is, zodat de consument hier eventueel rekening mee zou kunnen
houden.

4.1.1 Nadelen
Voordat er dus een nieuw genetisch gemodificeerd product op de markt is, wordt er
dus heel veel onderzocht. Je kan er dus wel vanuit gaan dat het dan echt veilig en
gezond is. Toch zal niet iedereen voor het genetisch modificeren van planten en
gewassen zijn. Sommigen zien dit als een aantasting van de natuur. Het is dus
belangrijk dat de consument altijd kan blijven kiezen voor wel of geen
gemodificeerde producten.
Ook kan het gebeuren dat alleen grote multinationals het lukt toegang te krijgen tot
het genetisch modificeren, waardoor zij, vergeleken met kleine bedrijven die dit niet
voor elkaar krijgen, in een nog grotere machtspositie komen.
Een ander groot nadeel is er voor mensen die allergisch zijn voor bepaald voedsel.
Met genetische modificatie breng je genen van het ene organisme in het andere
organisme. Als je dan
bijvoorbeeld allergisch
bent voor noten, dan
moet je bij genetisch
gemodificeerd voedsel
heel goed op gaan
letten of er geen genen
uit een noot zijn
overgebracht. Voedsel
waar eerst geen noten
in zaten, kunnen dan
opeens wel noten
Afbeelding 4.3, etiket van voedsel met genetisch gemodificeerde ingrediënten [37] bevatten.

25
4.2 Mensen

4.2.1 Gene editing

Crispr-Cas kan op twee verschillende manieren gebruikt worden bij de mens. Je
kan het toepassen op een (volwassen) persoon, dit heet somatische editing, en je
kan het toepassen bij een embryo, eicel of zaadcel, dit heet kiembaan editing.
Het voordeel van kiembaan editing is dat de ingreep ook invloed heeft op de
nakomelingen. Het kan dus zorgen dat een erfelijke ziekte, dat al generaties wordt
doorgegeven, stopt. Als er bijvoorbeeld een familie is, waarbij iedereen generatie op
generatie darmkanker heeft, en er wordt ontdekt hoe men dit met Crispr-Cas weg
kan halen, dan kan deze Crispr-Cas techniek worden toegepast op het embryo van
iemand uit die familie die dan zwanger is. Het kind wordt dan geboren zonder
darmkanker en kan dit ook niet meer genetisch doorgeven op de volgende
generaties.
Bij somatische editing kan je een ziekte van één persoon voorkomen of genezen. Dit
zou je kunnen toepassen op iemand bij wie ontdekt wordt dat diegene leukemie
heeft of, zoals werd beschreven in hoofdstuk 3, iemand met een ernstige vorm van
oedeem.

4.2.2 Wetgeving
Onderzoek naar kiembaan editing wordt alleen
gedaan op restembryo’s, dit zijn embryo’s die
over zijn gebleven na een
vruchtbaarheidsbehandeling en die dus niet
meer gebruikt worden. Maar voor meer en beter
onderzoek kan men beter verder op menselijke
kweek embryo's. In Nederland is het echter
verboden om menselijke embryo’s te kweken,
maar in 2016 is deze wetgeving een beetje
aangepast. Embryo’s mogen nu wel, onder
strenge voorwaarden, gekweekt worden, alleen
Afbeelding 4.4, afwijkend, bevruchte eicel voor wetenschappelijk onderzoek.
dat al resteicel gebruikt kan worden. [38] Ook is er een andere wetgeving die kiembaan
editing moeilijk maakt. Celkerntransplantatie is
namelijk wel toegestaan, maar het terugplaatsen van embryo’s waar
celkerntransplantatie heeft plaatsgevonden in de baarmoeder, is niet toegestaan.
Onderzoekers zijn vrij zeker dat je met kiembaan editing genetische ziektes voor de
rest van de komende generaties kan voorkomen, maar er is hier nog meer
onderzoek voor nodig op menselijke kweek embryo’s, wat dus verboden is.

4.2.3 Druk van de maatschappij

Als de overheid besluit dat het veranderen van genen in de mens, gene editing, wel
is toegestaan, dan kan dat erg voordelig zijn om ernstige ziektes te voorkomen.
Maar de vraag is hoelang het daarbij blijft. Het zal eerst misschien alleen
toegestaan worden voor levensbedreigende ziektes, maar uiteindelijk zal men ook
vinden dat gene editing moet toegepast worden op andere ziektes en aandoeningen.
Het is natuurlijk heel lastig om te zeggen waar de grens ligt tussen ziektes en

26
 aandoeningen die zodanig ernstig zijn dat
gene editing wel toegepast mag worden en
ziektes en aandoeningen die minder
belangrijk zijn. De kans is dus groot dat
wanneer je gene editing mag toepassen op
ziektes, dat dat dan uiteindelijk ook gaat
gebeuren op aandoeningen en varianties,
zoals bijvoorbeeld autisme-
Afbeelding 4.5, worden kinderen een puzzel? [39] spectrumstoornis. Hier zou ook weer een
discussie op kunnen volgen, omdat
sommige mensen, bijvoorbeeld autisme, zien als een aandoening en anderen als
iets extra’s wat bij die persoon hoort. En wanneer gene editing ook toegepast mag
worden op aandoeningen, dan duurt het misschien ook niet lang meer voordat we
dingen gaan aanpassen die helemaal geen ziekte of aandoening zijn, gewoon een
eigenschap.
Je komt dan in een stadium waar we de genen van mensen eigenlijk aan het
verbeteren zijn. Hier kunnen veel mensen op tegen zijn, maar eigenlijk zie je dit nu
ook al een beetje in onze gezondheidszorg. Veel mensen nemen bijvoorbeeld een
vaccinatie, en dit is eigenlijk ook een vorm van verbetering.

Iets interessants om over na te denken is wat Nancy Popieul zegt in haar boek
‘Planten, levenskracht en DNA’ zegt: ‘De zin van ziekte en pijn, de zin blokkades en
weerstanden is, dat we daarvan leren. Het is de uitnodiging om ons bewust te
worden van ons leven.’ [ ]

Het is dus heel belangrijk dat de overheid, wetenschap en samenleving goed met
elkaar communiceren, zodat er strenge regels kunnen worden opgesteld over
wanneer gene editing toegepast mag worden op de mens. Maar omdat de meningen
van mensen heel erg verschillen als het gaat over het aanpassen van menselijk
DNA, is dat wel erg lastig.
Er zijn dus heel veel goede punten om Crispr-Cas toe te passen op de mens, maar
er zitten dus ook wel echt nadelen aan. Niet zo zeer in het feit dat het fout kan gaan,
maar meer in hoeverre we Crispr-Cas toegankelijk moeten maken voor de mens.

4.3 Enquête
Er zijn dus veel argumenten vóór, maar ook tegen Crispr-Cas toe passen in het
dagelijks leven. Bij gewassen is het erg handig om te gebruiken tegen bijvoorbeeld
plagen en bij dieren kan het zorgen voor een betere productkwaliteit. Ook voor
mensen heeft het echt voordelen, maar staan mensen er wel voor open om de
natuur zodanig aan te passen? Crispr-Cas kan nogal leiden tot discussies, want er
zijn erg uiteenlopende meningen over.
Wij waren zelf ook erg benieuwd naar de meningen van mensen over Crispr-Cas in
het dagelijks leven. Daarom hebben we een enquête gemaakt met vragen hierover.
De enquête zelf staat achter in dit verslag als bijlage. 185 mensen hebben deze
enquête ingevuld en op basis van de antwoorden gaan wij dus kijken hoe mensen
denken over Crispr-Cas in het dagelijks leven.

27
 4.3.1 Resultaten
Als eerst de resultaten van de enquête, deze staan ook
achterin dit verslag.

1. Het leek ons handig als we een beeld kregen van hoe
groot de leeftijdsgroepen waren van de mensen die onze
enquête invulden. De grootste groep mensen die onze
enquête heeft ingevuld, was tussen de 30 en 50 jaar. Een
kwart van alle mensen was boven de 50 jaar en
ongeveer een derde was tot 30 jaar. Vraag 1, leeftijd

2. 82% was vóór om Crispr-Cas te gebruiken met doel het voorkomen/genezen van
ziektes bij mensen en dieren.

3. We hadden uitgelegd dat het kweken van embryo’s niet is toegestaan, omdat het
geen gebruiksvoorwerp mag worden. Op de vraag of embryo’s wel gekweekt mogen
worden voor wetenschappelijk onderzoek, heeft 77% geantwoord dat dit niet moest
worden toegestaan.

4. Daarna legden we uit dat je met embryonale aanpassingen erfelijke ziektes kon
voorkomen. De vraag was of je dan vóór de genetische aanpassingen van embryo's
voor de wetenschap was. 57% antwoordde dat dit
niet moest worden toegestaan.

5. Stel je zou een baby perfect zicht, een verbeterd

metabolisme(stofwisseling), meer lengte of
sterkere spieren kunnen geven en zelfs de oogkleur
kunnen veranderen. Zou je dit bij je eigen kind doen?
Op deze vraag antwoordde 82% dat ze dit niet
wilden. 16 % wist het niet, en 2% wilde dit wel.

Vraag 5

6. Er zijn natuurlijk ook mindere gevolgen

van genetische modificatie, zoals misbruik
van de techniek of kinderen die in de
toekomst als een puzzel kunnen worden
samengesteld. 56% vond daarom dat
Crispr-Cas alleen toegankelijk moest zijn
voor de wetenschap. 45% vond dat er
strenge regels over moeten komen, 5%
vond dat er niets aan gedaan moest
worden, het is een eigen keuze en 3% vind
dat er strenge regels moeten komen, maar
Vraag 6 dat het wel voor iedereen toegankelijk is.

28
 7. We hebben ook uitgelegd dat Crispr-Cas eigenschappen van planten kan
aanpassen. Bijna twee derde was voor het aanpassen van voedselgewassen, 30%
was tegen het aanpassen van alle soorten planten en 7% was voor het aanpassen
van bomen en planten, maar niet voor het aanpassen van voedselgewassen.

8. Als laatste vroegen wij ons

af waarvoor men Crispr-Cas
het meest belangrijk vindt. Dit
was bij Crispr-Cas bij voedsel
(denk aan het voorkomen van
een voedseltekort in landen
zoals Afrika), net iets minder
belangrijk vond men Crispr-
Cas voor het immuun maken
tegen ziektes (denk aan het
bestrijden van kanker en
malaria) en het minst
belangrijk vond men Crispr-
Cas voor het verbeteren van
onze eigenschappen (denk
hierbij aan lengte,
Vraag 8
intelligentie, kracht etc.)

4.3.2 Resultaten analyseren

Op basis van alle resultaten van de enquête, zijn hier zijn de resultaten die het
meeste opvielen of wel opmerkelijk waren.

Heel veel mensen zijn vóór om Crispr-Cas te gebruiken met doel het
voorkomen/genezen van ziektes bij mensen en dieren (vraag twee), maar als je dan
vervolgens bij vraag vier verteld dat er embryo’s gekweekt moeten worden voor
verder onderzoek naar Crispr-Cas op de mens, dan zijn veel meer mensen weer
tegen. Het is dus erg belangrijk dat men goed beseft wat er allemaal voor nodig is.
Het voorkomen van ziektes klinkt natuurlijk heel goed, maar als je dan hoort dat er
embryo’s gekweekt voor moeten worden, dan is het een heel ander verhaal.

29
Verschil vraag 3 (links) en 4 (rechts)
 Bij vraag drie, waar we vertelden dat embryo’s kweken verboden is, omdat het geen
gebruiksvoorwerp mag worden, waren veel mensen het hiermee eens.
Waarschijnlijk omdat we er maar een kant van lieten zien. Want zodra we bij vraag
vier vertelden dat, wanneer dit wél wordt toegestaan, de kans groot is dat ze dan
uiteindelijk erfelijke ziektes kunnen voorkomen, waren er opeens veel meer
mensen wel mee eens om embryo’s te gebruiken.
Precies de helft van de mensen die op vraag vier ‘ja’ had ingevuld, is van gedachten
veranderd, want bij vraag drie hadden ze nog ‘nee’ ingevuld. Het is dus echt
belangrijk dat je alle aspecten noemt als je naar iemands mening vraagt en niet
alleen de goede of alleen de slechte.

Verschil vraag 4 tussen 30-50 jaar (links) en > 18 (rechts)

Onze enquête is het meest ingevuld door mensen boven de vijftig jaar. Zij zijn van
een oudere generatie en kunnen een hele andere kijk hebben op Crispr-Cas dan
jongeren. Daarom zijn we gaan kijken naar hoe erg de antwoorden van de
verschillende leeftijdsgroepen van elkaar verschillen.
Opvallend was dat bij kinderen onder de achttien de resultaten bij vraag drie anders
waren. Het verschil tussen embryo’s wel en niet gebruiken was veel kleiner, dan bij
oudere mensen. Bij vraag vier waren er zelfs meer die ja hadden ingevuld dan nee.
Jongeren zeggen dus sneller ‘ja’ voor het gebruik van embryo’s. Van alle mensen die
vinden dat er geen embryo’s gebruikt mogen worden, is driekwart boven de dertig.

Als laatste was er ook nog wel iets opvallends bij de mensen die tegen het
aanpassen van alle soorten planten en gewassen waren. De meeste van hen vonden
namelijk dat crispr-cas het meest gebruikt moest worden bij voedsel. Wat nogal
tegenstrijdig is.

4.3.3 Conclusie enquête

Als je dus om de mening van iemand vraagt over Crispr-Cas, is het dus heel
belangrijk dat ze goed ingelicht zijn over het onderwerp. Zodat ze niet alleen de
goede of slecht kant van het verhaal hebben gehoord. Dit zag je duidelijk terug bij
vraag twee en vier, en drie en vier.

30
Oudere mensen zijn sneller tegen het gebruik van embryo’s, en jongeren toch wat
sneller voor. Toch blijft het een discussiepunt en het is daarom denk ik belangrijk
dat er goede, duidelijke regels over zijn. Maar als men Crispr-Cas meer wil
toepassen, dan moet er misschien toch wat veranderd worden aan de wetgeving
van de embryo’s.
Men vind het ook belangrijk dat Crispr-Cas alleen toegankelijk moet worden voor de
wetenschap en dat er strenge regels voor moeten komen. Weinig mensen zijn dus
voor om Crispr-Cas toegankelijk voor iedereen te maken, waarschijnlijk omdat
Crispr-Cas dan niet meer gebruikt gaat worden voor noodzakelijke dingen, maar
ook voor het aanpassen van eigenschappen, waar veel mensen op tegen waren.
Als laatste was een groot deel voor het aanpassen voor voedselgewassen, maar
ook een aardig deel tegen. Het is daarom denk ik belangrijk dat mensen de keus
blijven houden tussen wel of geen genetisch gemodificeerde producten.

4.4 Algemene Conclusie, staan mensen er voor open?

Het kunnen voorkomen of genezen van ziektes klinkt natuurlijk heel erg
aantrekkelijk, veel mensen zullen het er snel mee eens zijn om hier alles aan te
doen. Maar wat zijn de consequenties hiervan op de mens en op de maatschappij?
Moeten we dit wel toelaten? Er zullen goede en duidelijke keuzes gemaakt moeten
worden.
Allereerst moet men goed geïnformeerd zijn, pas wanneer je alle voor- en nadelen
op een rijtje hebt, kun je voor jezelf bepalen of je voor of tegen Crispr-Cas bent.
Maar de vraag is of we nu al een conclusie kunnen trekken, want weten we er alles
al over? Ik denk niet dat we nu al als maatschappij een duidelijke conclusie kunnen
trekken, omdat er hier en daar nog niet alles helemaal helder is. Wel kunnen we
kijken naar wat we nu al weten.

Planten worden dus nu al wereldwijd genetisch gemodificeerd. Aangezien dit nu al

volop wordt gedaan, zal dit de komende jaren waarschijnlijk nog wel toenemen.
Mensen hebben hier natuurlijk verschillende meningen over, maar zolang er
duidelijke regels over blijven en de mens de keus blijft houden tussen wel of geen
genetisch gemodificeerd voedsel, dan moet het genetisch modificeren van voedsel
de komende jaren denk ik niet een heel groot probleem worden.

Dieren worden nog niet zo volop genetisch gemodificeerd als planten, er zijn hier
strengere regels over en verschillende meningen. De komende jaren zal er vooral
nog veel onderzoek gedaan worden naar het gebruik van Crispr-Cas op dieren. Er
zullen natuurlijk altijd verschillende meningen over blijven, maar wanneer het goed
wordt onderzocht, denk ik dat men er langzamerhand wel de voordelen in gaan zien
en er misschien wel achter zullen staan om het toe te passen op dieren.

Het genetisch modificeren van mensen blijft natuurlijk het grootste discussiepunt.
Er moet voorlopig echt nog wel veel onderzoek naar gedaan worden, voordat dit op
grote schaal wordt toegepast. Op dit moment wordt er echt heel veilig en op een

31
goede manier onderzoek naar gedaan, embryo’s zullen ook echt niet zo snel
gebruikt worden, voordat men precies weet wat de consequenties daarvan zijn.
Crispr-Cas op mensen toepassen is echt wel veelbelovend, vooral dan ook in de
medische wereld. De grootste obstakels die er nu eigenlijk nog zijn is de acceptatie,
de politiek en de wetgeving. Soms kunnen ook principes of religies in de weg staan.
Het wordt nu af en toe op mensen gedaan als experimentele behandeling, maar
wanneer het bekend wordt dat de Crispr-Cas behandelingen echt een positief effect
hebben, dan zal het draagvlak van de maatschappij langzaam wel wat groter
worden. Daarnaast moeten we natuurlijk wel consequent blijven met de
regelgeving, want het moet niet zo zijn dat in de toekomst rijke mensen hun kind
kunnen aanpassen, zodat het betere eigenschappen krijgt. Het draagvlak van de
mens moet dus wel wat vergroot worden, daarnaast moet er echt nog wel veel
onderzoek naar gedaan worden, maar de toepassing van Crispr-Cas op mensen is
dus echt wel veelbelovend.

32
Conclusie: Wat maakt Crispr-Cas zo revolutionair en
is het maatschappelijk gewenst?

Crispr-Cas is dus een vorm van genetische modificatie, waarmee je het DNA van
een organisme kan veranderen, dit zagen we in hoofdstuk 1, ‘wat is genetische
modificatie.’ Crispr-Cas is niet de enige manier die dit mogelijk maakt, maar Crispr-
Cas werkt makkelijker omdat er minder ‘onderdelen’ voor nodig zijn, het gaat
sneller omdat er minder menselijke handelingen zijn, waardoor het dus minder geld
kost. Crispr-Cas is dus sneller, gemakkelijker en kostenvriendelijker dan
vergelijkbare technieken.

In hoofdstuk 2 keken we naar hoe Crispr-Cas werkt. We hebben gezien dat Crispr
terugkerende codes in het DNA zijn. Ze kunnen stukjes DNA van o.a. virussen
inbouwen. Cas9 kan dit overschrijven in korte RNA-fragmenten. Cas9 kan DNA
scannen en wanneer het een match vind met het ingebouwde DNA, dan kan hij dit
kapot knippen. Zo kan Crispr-Cas dus ongewenste informatie verwijderen. Op de
plek waar het is verwijderd, zou ook weer een nieuw stukje DNA kunnen komen.

Er wordt nu nog steeds veel onderzoek gedaan naar Crispr-Cas, we kunnen dus al
veel dingen, zoals het knippen en plakken van stukjes DNA, maar in de toekomst
kan het ons waarschijnlijk nog veel meer gaan brengen. Dit hebben we bekeken in
hoofdstuk 3, ‘wat heeft het ons gebracht en wat gaat het ons brengen.’
Crispr-Cas biedt enorm veel mogelijkheden bij verschillende organismes. Planten
worden veel genetisch gemodificeerd met het doel dat producten een langere
houdbaarheidsdatum hebben en gewassen bestand zijn tegen plagen. Het kan dus
zorgen voor meer voedselzekerheid. Crispr-Cas bij dieren kan zorgen voor meer
vleesproductie, minder ziektes en een aantal handelingen die niet meer nodig zijn
zoals het onthoornen van koeien. Crispr-Cas bij micro-organismes heeft voordelen
bij het maken van medicijnen.
Helaas zijn er ook nadelen bij Crispr-Cas, zo kunnen genetisch gemodificeerde
producten vervelend zijn voor mensen met allergieën, ook mag je niet zomaar
organismes genetisch modificeren, er gelden hier strenge regels voor. Ook kan er
door Crispr-Cas een grotere verdeling in machtsposities komen, omdat misschien
alleen rijke mensen toegang kunnen krijgen tot Crispr-Cas. Aan de techniek zelf zit
het gevaar dat het vervelende gevolgen kan hebben wanneer het niet precies
genoeg wordt ingebracht.

In hoofdstuk 4 (staan mensen er voor open om Cripr-Cas toe te passen in het

dagelijks leven), werd duidelijk dat de mensen die onze enquête hadden ingevuld,
redelijk open staat voor Crispr-Cas bij planten, zolang je als consument zelf kan
blijven kiezen of je genetisch gemodificeerde producten wil eten of niet. Bij dieren
moet er nog wel meer onderzoek naar gedaan worden, maar men kan daar wel het
nut in van gaan zien. Crispr-Cas bij mensen is het grootste discussiepunt. Het kan
ons in de toekomst heel veel gaan bieden, zoals het voorkomen en verhelpen van
ziektes. Maar, er moet hier nog wel veel onderzoek naar gedaan worden, voordat
het op grote schaal kan worden toegepast. Wat ons dan verder nog tegenhoudt is

33
vooral de mens zelf. Het zodanig aanpassen van de natuur, is door velen nog lastig
te accepteren.

Dus wat maakt Crispr-Cas zo revolutionair? De techniek is enorm handig omdat dit,
in tegenstelling tot vergelijkbare technieken, erg snel werkt, gemakkelijker en
kostvriendelijker is. Het biedt ons heel erg veel mogelijkheden op elk organisme.
Het kan zorgen dat er in de toekomst minder ziektes zijn, maar we moeten er ook
op letten dat het niet uit de hand gaat lopen, zoals bijvoorbeeld het compleet
aanpassen van onze toekomstige kinderen, of het weer tot leven scheppen van
uitgestorven dieren. Maar zolang hier duidelijke regels over zijn, dan moet dit zo’n
vaart niet lopen. Crispr-Cas biedt ons dus ontzettend veel mogelijkheden, die met
andere technieken lang niet zo snel waar gemaakt kunnen worden.

Is Crispr-Cas ook maatschappelijk gewenst? Dit is een hele andere kant van het
verhaal. We passen met deze techniek wel de natuur heel erg aan.
Men staat over het algemeen redelijk open (de mensen die onze enquête hadden
ingevuld) voor het genetisch modificeren van planten en gewassen. Bij dieren is
men nog wat minder enthousiast, maar hier wordt ook nog meer onderzoek naar
gedaan en men weet hier nog niet alle voordelen van. Voor het aanpassen van de
genen van mensen, is men eigenlijk nog te weinig ingelicht over de positieve en
negatieve gevolgen. Er wordt hier ook nog volop, op een goede en veilige manier,
onderzoek naar gedaan. Het is belangrijk dat men zelf kan kiezen voor het gebruik
van Crispr-Cas en verder moeten we er voor zorgen dat het draagvlak bij de mens
langzaam wat groter wordt. Het kan ons in de (nabije) toekomst echt veel gaan
bieden, maar de mens moet dit nog wat meer accepteren. Als het nog wat verder
wordt uitgebreid en men ziet de positieve gevolgen, dan moet Crispr-Cas in de
toekomst wel een grotere rol gaan spelen in ons leven. Dus zolang het alleen voor
de wetenschap wordt gebruikt en er strenge regels over zijn, dan staat men er voor
open om Crispr-Cas te gebruiken in noodzakelijke situaties bij mensen.

Belangrijk is wel dat er rekening gehouden moet worden met het feit dat de
onderzoeken nu nog volop bezig zijn. Onze conclusie op de vraag waarom Crispr-
Cas zo revolutionair is, is aardig betrouwbaar, omdat er al enorm veel onderzoek
naar de techniek zelf heeft plaats gevonden. Men moet wel nog meer onderzoek
doen naar het gebruik van Crispr-Cas op mensen, zodat men zeker is over alle
mogelijke gevolgen. Dus onze conclusie op de vraag of het ook maatschappelijk
gewenst is, kan misschien over een aantal jaar helemaal niet meer kloppen, omdat
men makkelijk van mening kan veranderen. De maatschappij weet eigenlijk nog te
weinig over Crispr-Cas om hier een goede mening over te hebben, en dus is onze
conclusie op dit stukje vooral gebaseerd over wat wij hebben gelezen en gehoord
van mensen.

34
Terugblik
Lieke

Procesbeschrijving
Op school hadden we al hier en daar wat informatie gekregen over het
profielwerkstuk en onderling werden er al een beetje groepjes gevormd. Adriaan en
ik hadden allebei nog niemand en aangezien we dachten dat we wel een beetje
dezelfde richting op wilden en de samenwerking waarschijnlijk wel goed zou
verlopen, hebben we besloten samen het profielwerkstuk te maken. We hadden niet
exact dezelfde interesses, maar biologie kwam wel gelijk overeen en we besloten te
gaan zoeken op biologische onderwerpen. We waren allebei het onderwerp Crispr-
Cas tegengekomen en dit leek ons wel interessant, en naar er iets meer over te
lezen, besloten we dat dit ons onderwerp zou worden. Ik was zelf geïnteresseerd in
Crispr-Cas omdat ik heel benieuwd was naar alle mogelijkheden en of je er ziektes
bij mensen mee kon voorkomen.
Ik had niet echt bepaalde verwachtingen met het uitvoeren met het profielwerkstuk,
ik dacht dat wanneer we het goed zouden plannen, het dan wel goed zou moeten
komen. Ik had verwacht dat we veel informatie over Crispr-Cas zouden vinden,
omdat ik er achter kwam dat het erg actueel was. Er bleek nog veel meer informatie
te zijn dan dat ik had verwacht. Over de uitkomst van ons profielwerkstuk had ik niet
echt bepaalde verwachtingen. Ik had verwacht dat ik veel vaardigheden en
vermogens zou in gaan zetten en ontwikkelen. Zoals bijvoorbeeld plannen,
gestructureerd werken, gemotiveerd werken, goed communiceren, overleggen etc.

Terugblik op het wordingsproces

Naar mijn mening verliepen er veel dingen goed tijdens het maken van ons
profielwerkstuk. Het invullen van de activiteiten die we gingen en moesten doen,
dus het plan van aanpak, en het bijhouden van het logboek, ging erg goed, alles
verliep prima en ik heb daar geen verdere opmerkingen over.
Het samenwerken vond ik ook wel erg goed gaan. We waren het snel met elkaar
eens over dingen, zoals hoe we iets wilden aanpakken. We konden elkaar ook heel
goed aanvullen en de communicatie was goed en duidelijk. Ik was wel vaak degene
die iets voorstelde (zoals wanneer we wat zouden doen of wanneer we wat af
hebben) maar ik vond dit niet vervelend om te doen. De samenwerking met onze
begeleider vond ik ook prima gaan, ik heb daar geen punten over die minder goed
waren.
We konden ook echt goed aan informatie komen, er was ontzettend veel online te
vinden en soms ook wat via filmpjes of een boek. Je moest soms wel even goed
opletten uit welk jaar je bron was, want soms was de informatie niet meer actueel.
Het doorgronden van de informatie ging ook goed, soms waren stukjes even net wat
lastiger te begrijpen, maar als je daar dan weer wat over opzocht, dan werd dat ook
wel weer duidelijk.
Het opschrijven van de kennis vond ik heel erg goed gaan, we hebben het in een
gezamenlijk document gezet en wanneer dat stukje helemaal klaar was, heb ik dat
vervolgens in een net document gezet, zodat het gestructureerd bleef.

35
Voor het veldwerk hadden we twee dingen. De enquête hadden we meteen de eerste
dag gemaakt, dus dat was heel fijn, want daardoor hadden mensen alle tijd om het
in te vullen. Ook hebben we een interview kunnen houden, dit ging ook erg prima,
het was alleen nog wel even de vraag of we nog een interview konden doen, omdat
het wat langer duurde eer dat dit persoon antwoord gaf op onze mail, maar ook dit
is prima verlopen.
Het verwerken van de enquête is ook goed gegaan, in het begin wist ik even niet zo
goed waar ik moest beginnen, maar dit is prima gelukt, doordat je heel specifiek de
vragen met elkaar kon vergelijken. Het verwerken van het interview ging ook goed,
we hebben het alleen niet vóór onze kladversie af kunnen hebben door de
herkansingen die ook dat moment waren.
De conclusie schrijven was wel een beetje lastig, omdat je niet te veel moet
afdwalen, en omdat bij het tweede stukje van onze hoofdvraag, ‘is het
maatschappelijk gewenst,’ er niet een super duidelijke, sterke conclusie uit
getrokken kon worden, maar ik geloof dat het best prima is gelukt.
De conclusie maken vond ik dan ook wel het lastigst en het logboek bijhouden vond
ik het makkelijkst.
Ik denk dat ik er wel voor een groot deel voor heb gezorgd dat we heel
gestructureerd te werk gingen en dat we alles op de juiste momenten af hadden,
Adriaan is hierin meegegaan en ik geloof dat hij dit wel als prima heeft ervaren.
Ik heb dus eigenlijk niet echt punten die niet goed gingen. Ik vond het
profielwerkstuk best wel leuk om te maken, omdat ik het onderwerp erg interessant
vond en omdat je er, met z’n tweeën, zelfstandig aan kon werken en je geen andere
verplichtingen had van school.
Wat mij het meest heeft geïnspireerd is denk ik de vele mogelijkheden in de
technologie van nu en dan vooral in relatie met de geneeskunde. Dit, omdat dit mij
ook het meest interesseerde.

Zelfbeoordeling
Ik ben zeker tevreden met de uitkomst van ons profielwerkstuk. Het heeft me veel
geleerd, natuurlijk de hele techniek van Crispr-Cas, maar daarnaast ook alle
mogelijkheden van de techniek, en wat voor invloed het heeft en wat men er van
vind. Ook de verschillende standpunten waaruit iemand kan kijken op bepaalde
technologieën in bijvoorbeeld de geneeskunde. Door dit profielwerkstuk te maken
ben ik meer te weten gekomen over waar ik geïnteresseerd in ben, en ben ik er
achter gekomen dat ik het misschien wel leuk vind om volgend jaar een studie te
kiezen die ook een beetje deze richting in gaat.
Ik ben gegroeid in kennis, en ook in samenwerken. Ik ben het meest trots op het
eindresultaat, dat wij in twee weken dit hele onderzoek hebben kunnen doen en dat
zonder aan het eind nog heel veel te moeten doen.
Het enige wat ik misschien nog had willen doen was zelf de Crispr-Cas techniek
uitvoeren, maar dit was erg lastig, omdat dat niet zo makkelijk te doen is als je geen
onderzoeker bent hier in Nederland.
Het klinkt misschien een beetje stom, maar naar mijn idee is er echt niet iets dat we
enorm veel beter hadden kunnen doen, ik zou mezelf daarom een 8,3 als cijfer
geven.

36
Adriaan

Procesbeschrijving
Op school hadden we al hier en daar wat informatie gekregen over het
profielwerkstuk en onderling werden er al een beetje groepjes gevormd. Lieke en ik
hadden allebei nog niemand en aangezien we dachten dat we wel een beetje
dezelfde richting op wilden en de samenwerking waarschijnlijk wel goed zou
verlopen, hebben we besloten samen het profielwerkstuk te maken. We hadden niet
exact dezelfde interesses, maar biologie kwam wel gelijk overeen en we besloten te
gaan zoeken op biologische onderwerpen. We waren allebei het onderwerp Crispr-
Cas tegengekomen en dit leek ons wel interessant, en naar er iets meer over te
lezen, besloten we dat dit ons onderwerp zou worden. Ik was zelf geïnteresseerd in
Crispr-Cas omdat ik erg benieuwd was naar de mogelijkheden in de zorg en ik wou
graag leren een mogelijk “wondermiddel”
Samen met Lieke hadden we een goede planning gemaakt, en daardoor dacht ik wel
dat alles goed moest komen. Omdat dit een erg actueel onderwerp is was hier veel
informatie te vinden, er was nog veel meer informatie dan dat ik had verwacht. Over
de uitkomst van ons profielwerkstuk had ik niet echt bepaalde verwachtingen. Ik
had verwacht dat ik veel vaardigheden en vermogens zou in gaan zetten en
ontwikkelen. Zo heb ik veel moeten plannen en moest ik gestructureerd werken.

Terugblik op het wordingsproces

Naar mijn mening verliepen er veel dingen goed tijdens het maken van ons
profielwerkstuk. Het invullen van de activiteiten die we gingen en moesten doen,
dus het plan van aanpak, en het bijhouden van het logboek, ging erg goed, alles
verliep prima en ik heb daar geen verdere opmerkingen over.
Het samenwerken vond ik ook wel erg goed gaan. We hadden snel afspraken
gemaakt. We konden elkaar ook heel goed aanvullen en de communicatie was goed
en duidelijk. De samenwerking met onze begeleider vond ik ook prima gaan.
We konden ook echt goed aan informatie komen, er was ontzettend veel online te
vinden en soms ook wat via filmpjes. Het doorgronden van de informatie ging ook
goed, soms waren stukjes even net wat lastiger te begrijpen, maar als je daar dan
weer wat over opzocht, dan werd dat ook wel weer duidelijk. Het opschrijven van de
kennis vond ik heel erg goed gaan, we hebben het in een gezamenlijk document
gezet en wanneer dat stukje helemaal klaar was, heeft Lieke dat vervolgens in een
net document gezet, zodat het gestructureerd bleef. Voor het veldwerk hadden we
twee dingen. We hadden een enquête gemaakt en we hadden een interview gemaakt
met professor Daan Swarts. Het verwerken van het interview ging goed, we hebben
het alleen niet vóór onze kladversie af kunnen hebben door de herkansingen die ook
dat moment waren. Maar dat had ik op vrijdag 24 juni afgemaakt. Ik vond het in dit
project het lastigst om echt goed gefocust te blijven tijdens mijn werk, wel denk ik
dat dit mij goed gelukt is. Het makkelijkste was het bijhouden van het logboek. Ik
denk dat ik er wel voor een groot deel voor heb gezorgd dat we heel gestructureerd
te werk gingen en dat we alles op de juiste momenten af hadden. Ik heb dus
eigenlijk niet echt punten die niet goed gingen. Ik vond het profielwerkstuk erg leuk
om te maken, de verantwoordelijkheid die je kreeg om er wat moois van te maken
vond ik erg leuk. Ik was het meest geïnteresseerd door de vele mogelijkheden die

37
de techniek kan bieden, en dat het vooral de wil van de mens is die verdere
ontwikkeling in de weg staat.

Zelfbeoordeling
Ik ben zeker tevreden met de uitkomst van ons profielwerkstuk. Het heeft me veel
geleerd, natuurlijk de hele techniek van Crispr-Cas, maar daarnaast ook alle
mogelijkheden van de techniek, en wat voor invloed het heeft en wat men er van
vind. Ook vond ik het leuk om te zien dat het de mens is die nu het grote obstakel is
voor de techniek. Door dit profielwerkstuk te maken ben ik meer te weten gekomen
over waar ik geïnteresseerd in ben, hiermee heb ik zelfs misschien een richting
gevonden waarin ik zou willen gaan studeren.
Ik ben gegroeid in kennis, en ook in samenwerken. Ik ben het meest trots op het
eindresultaat, dat wij in twee weken dit hele onderzoek hebben kunnen doen en dat
zonder aan het eind nog heel veel te moeten doen.
Aangezien ik naar mijn mening niet echt enorme verbeterpunten zou zien, zou ik
mijzelf een 8,5 geven.

38
Bronnen

Hoofdstuk 1
Malmberg, DNA
https://bvj.secure.malmberg.nl/
datum van inzage: 7/6

auteur?, genetische modificatie

https://www.wur.nl/nl/Dossiers/dossier/Genetische-modificatie-1.htm
datum van inzage: 7/6

auteur?, genetische modificatie

https://www.rathenau.nl/nl/zoeken?keys=genetische+modificatie
datum van inzage: 7/6

peter Joosten, genetische modificatie en Crispr-Cas

https://www.peterjoosten.net/genetische-manipulatie/
datum van inzage: 7/6

[1] Afbeelding 1.1 https://www.examenoverzicht.nl/biologie/dna

Datum van inzage: 23/6

[2] afbeelding 1.2 https://www.ad.nl/wetenschap/wetenschappers-ontdekken-

genetisch-schaartje-waarmee-virussen-onschadelijk-worden-gemaakt~af213808/
Datum van inzage: 8/6

[3] afbeelding 1.3 https://www.foodagribusiness.nl/europa-opent-deur-naar-

genetische-modificatie/
Datum van inzage: 8/6

[4] afbeelding 1.4 https://www.pigbusiness.nl/artikel/177255-genetisch-

gemanipuleerde-varkens-resistent-tegen-klassieke-varkenspest/
Datum van inzage: 8/6

[5] afbeelding 1.5 https://www.nrc.nl/nieuws/2019/01/04/het-jaar-van-de-genetisch-

gemanipuleerde-mensenbabys-a3127934
Datum van inzage: 8/6

[6] afbeelding 1.6 https://www.agro-chemie.nl/topics/genetische-modificatie/

Datum van inzage: 8/6

39
Hoofdstuk 2

[7] Afbeelding 2.1 https://www.allyoucanlearn.eu/corona-virus

Datum van inzage: 8/6

[8] Afbeelding 2.2 Dr. Catherine Shaffer, RNA Sequencing, Feb 26 2019
https://www.news-medical.net/life-sciences/RNA-Sequencing.aspx
Datum van inzage: 7/6

[9] afbeelding 2.3] Berkeley College of Chemistry, Jennifer A. Doudna

https://chemistry.berkeley.edu/faculty/chem/doudna
Wikipedia, Emmanuelle Charpentier, 28 mrt 2022
https://nl.wikipedia.org/wiki/Emmanuelle_Charpentier
Datum van inzage: 7/6

[10] afbeelding 2.4 Redactie biomaatschappij.nl, Alleen de computer zal straks het
genoom nog doorgronden, 4 december 2019
https://www.biomaatschappij.nl/artikel/alleen-de-computer-zal-straks-het-
genoom-nog-doorgronden/
Datum van inzage: 8/6

[11] afbeelding 2.5 Geen auteur, Kan de "Cas9" worden beschouwd als een restrictie-
enzym?, Januari 2017
https://biology.stackexchange.com/questions/52360/can-the-cas9involved-on-the-
crispr-cas9-mechanism-be-considered-as-a-restric
datum van inzage: 8/6

[12] TU Delft, Sleutelen aan het leven,

https://www.tudelft.nl/stories/articles/sleutelen-aan-het-leven
Datum van inzage: 7/6

[13] Youtube kanaal Kurzgesagt – In a Nutshell, Genetic Engineering Will Change

Everything Forever, 2017
https://www.youtube.com/watch?v=jAhjPd4uNFY&t=950s
Datum van inzage: 7/6

[14] Wikipedia, CRISPR, 2 januari 2019

https://nl.wikipedia.org/wiki/CRISPR
Datum van inzage: 7/6

[15] Wikipedia, Genetische technologie “regelgeving”, 18 april 2022

https://nl.wikipedia.org/wiki/Genetische_technologie#Regelgeving
Datum van inzage: 8/6

[16] Geen auteur, What is the PAM sequence for CRISPR and where is it?
https://eu.idtdna.com/pages/support/faqs/what-is-a-pam-sequence-and-where-is-
it-located

40
Datum van inzage: 8/6

[17] Wikipedia, Protospacer adjacent motif, 27 april 2022

https://en.wikipedia.org/wiki/Protospacer_adjacent_motif
Datum van inzage: 8/6

Hoofdstuk 3

[18] TU Delft, Onderzoekers vinden mechanisme dat gene editing met CRISPR-Cas9
verstoort, 05 DECEMBER 2018
https://www.tudelft.nl/2018/tnw/onderzoekers-vinden-mechanisme-dat-gene-
editing-met-crispr-cas9-
verstoort#:~:text=Onderzoekers%20vinden%20mechanisme%20dat%20gene%20editin
g%20met%20CRISPR%2DCas9%20verstoort,-
Nieuws%20%2D%2005%20december&text=Met%20de%20ontdekking%20van%20CRIS
PR,van%20een%20cel%20kan%20veroorzaken
Datum van inzage: 10/6

[19] Sophie Broersen, CRISPR-Cas veroorzaakt mogelijk meer schade dan gedacht,
18 juli 2018
https://www.medischcontact.nl/nieuws/laatste-nieuws/artikel/crispr-cas-
veroorzaakt-mogelijk-meer-schade-dan-gedacht.htm
Datum van inzage: 10/6

[20] Nicole van 't Wout Hofland, Vijf vragen over CRISPR-Cas, 19 januari 2022
https://www.nemokennislink.nl/publicaties/vijf-vragen-over-crispr-cas/
Datum van inzage: 13/6

[21] Afbeelding 3.3 , Marleen Kamminga, Eerste Nederlandse patiënt behandeld met
CRISPR-Cas9-infuus, 24 mei 2022
https://www.amsterdamumc.org/nl/vandaag/eerste-nederlandse-patient-
behandeld-met-crispr-cas9-infuus.htm
Datum van inzage: 13/6

[22] Afbeelding 3.6, Bouwe van Straten, Wat maakt CRISPR zo revolutionair?
https://npokennis.nl/longread/7736/wat-maakt-crispr-zo-revolutionair
Datum van inzage: 15/6

[23] Kaminski, R., Chen, Y., Fischer, T. et al. Eliminatie van HIV-1-genomen uit
menselijke T-lymfoïde cellen door CRISPR/Cas9 Gene Editing. Sci Rep 6, 22555
(2016).
https://doi.org/10.1038/srep22555
Datum van inzage: 15/6

41
[24] afbeelding 3.5 , Reardon, S. Eerste klinische CRISPR-studie krijgt groen licht
van het Amerikaanse panel. Natuur (2016).
https://www.nature.com/articles/nature.2016.20137
Datum van inzage: 15/6

[25] Alice Park, These Are the Genes Linked to Aging, 22 ocktober 2022
https://time.com/4083380/genes-linked-to-aging/
Datum van inzage: 15/6

[26] Genetica en veroudering van veroudering, 28 april 2011

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3295054/
Datum van inzage: 15/6

[27] Suellen Hopfer, Termination rates after prenatal diagnosis of Down syndrome,
October 1999
https://www.researchgate.net/publication/12778383_Termination_rates_after_prenat
al_diagnosis_of_Down_syndrome_spina_bifida_anencephaly_and_Turner_and_Klinefe
lter_syndromes_a_systematic_literature_review_European_Concerted_Action_DADA
_Decision-making_
Datum van inzage: 15/6

[28] Dr Leora Fox, Een stap voorwaarts bij het bewerken van genen: CRISPR-Cas9
en de ZvH, 26 juli 2017
https://nl.hdbuzz.net/244
Datum van inzage: 16/6

[29] Wageningen University & Research, CRISPR-Cas - nauwkeurige aanpassing van

DNA
https://www.wur.nl/nl/show/CRISPR-Cas-nauwkeurige-aanpassing-van-DNA.htm
Datum van inzage: 16/6

[30] Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, CRISPR-technologie

https://biotechnologie.rivm.nl/CRISPR-Cas
Datum van inzage: 16/6

[31] Afbeelding 3.1, genetische modificatie, veelbelovend of verschikkelijk

https://blog.richardvanhooijdonk.com/nl/genetische-modificatie-veelbelovend-of-
verschrikkelijk/
Datum van inzag: 16/6

[32] Afbeelding 3.2, genetische modificatie

https://www.wur.nl/nl/Dossiers/dossier/Genetische-modificatie-1.htm
Datum van inzage: 16/6

[33] Afbeelding 3.4, professor Daan Swarts

https://www.wur.nl/en/newsarticle/Two-Wageningen-researchers-to-receive-
European-grants-worth-millions.htm
Datum van inzage: 25/6

42
[34] Afbeelding 3.7 , Xenotransplantatie
https://www.pigbusiness.nl/artikel/215362-transplantatie-varkenshart-binnen-drie-
jaar-klaar-voor-mens/
Datum van inzage: 16/6

Hoofdstuk 4
[35] Afbeelding 4.1 https://www.melkveebedrijf.nl/actueel/koeienhoorn-meer-dan-
alleen-dode-buitenste-hoornlaag/
Datum van inzage: 14/6

[36] Afbeelding 4.2 https://www.rathenau.nl/nl/maakbare-levens/genome-editing-

bij-planten-en-gewassen
Datum van inzage: 14/6

[37] Afbeelding 4.3 https://www.gentechvrij.nl/index.html

Datum van inzage: 14/6

[38] Afbeelding 4.4 https://centrumvpg.mumc.nl/wetenschappelijk-onderzoek/wat-

zijn-rest-eicellen-en-rest-embryos
Datum van inzage: 14/6

[39] Afbeelding 4.5 https://dekennisvannu.nl/site/artikel/Menselijke-embryos-voor-

het-eerst-in-VS-genetisch-gemanipuleerd-met-CRISPR/9275
Datum van inzage: 14/6

[40] Crispr-Cas door de bril van een ethicus, 23 sept 2021

https://stories.kuleuven.be/nl/verhalen/crispr-cas-door-de-bril-van-de-ethicus
Datum van inzage: 10/6

[41] Saskia van As, advies ingrijpen in het dna van de mens, maart 2017
https://www.gezondheidsraad.nl/binaries/gezondheidsraad/documenten/adviezen/2
017/03/28/ingrijpen-in-het-dna-van-de-mens/advies-Ingrijpen-in-het-DNA-van-
de-mens.pdf
Datum van inzage: 10/6

[42] Prof. dr. ing. Sybe Schaap, Crispr en het dier, 1 mei, 2018
https://cogem.net/app/uploads/2019/07/CGM180501-01-CRISPR-Het-Dier-
webversie.pdf
Datum van inzage: 10/6

[43] M. Habets, L. van Hove en R. van Est, genome editing bij planten, 2019
https://www.rathenau.nl/sites/default/files/2019-
01/Genome%20editing%20bij%20planten%20en%20gewassen_0.pdf
Datum van inzage: 11/6

43
[44] genetische modificatie
https://www.voedingscentrum.nl/encyclopedie/genetische-modificatie.aspx0
Datum van inzage: 12/6

[45] Paul Van de Calseijde, genetische modificatie van dieren, 24 dec 2015
https://www.oneworld.nl/lezen/klimaat/genetische-modificatie-van-dieren-de-
toekomst-van-ons-
voedsel/#:~:text=De%20voordelen%20van%20genetisch%20gemodificeerde%20dieren
&text=Recombinetics%20cre%C3%ABerde%20ook%20een%20rund,voedselproductie%
20op%20voor%20de%20toekomst
Datum van inzage: 12/6

[46] Voor- en nadelen genetische modificatie

https://www.dannyhaelewaters.com/genetische-modificaties-voor-of-tegen/
Datum van inzage: 12/6

[47] Boek, Planten, levenskracht en DNA, Nancy Popieul, 2012, Zorro uitgeverij
Datum van inzage: 15/6

44