Dawne procesy fonetyczne w języku polskim: system

samogłoskowy

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Psałterz floriański, [w:] Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa

średniowiecznego, Kraków 2006.
Biblia królowej Zofii, [w:] Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego,
Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN, 2006, online: h ps://sklep.ijp.pan.pl
 Dawne procesy fonetyczne w języku polskim: system
samogłoskowy

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Język używany na co dzień, na przestrzeni wieków zmienia się i ulega przekształceniom,

mimo że jego użytkownicy tego nie zauważają. Refleksja przychodzi dopiero wówczas,
kiedy np. na lekcji języka polskiego analizowany jest tekst staropolski. Nierzadko pojawia się
wtedy zdziwienie: to też jest język polski? Przecież jest niezrozumiały! Z kolei przodkowie
na pewno nie zrozumieliby wielu współczesnych słów, takich jak: komputer, akcelerator,
psycholożka czy okrzyknięte młodzieżowym słowem 2017 roku „iksde”, będące
fonetycznym zapisem symbolu, emotikony „xD”.

Twoje cele

Poznasz elementy gramatyki historycznej języka polskiego.

Dowiesz się, na czym polegały i jak przebiegały procesy fonetyczne
w polszczyźnie, w systemie samogłoskowym.
Zbadasz fragmenty zabytków językowych z dawnych wieków.
Nauczysz się chronologizować zmiany fonetyczne.
Przeczytaj

Na początek krótki fragment Biblii królowej Zofii pochodzącej z połowy XV w. Jest to jeden
z najstarszych zabytków polszczyzny:

“ Biblia królowej Zofii

<3> I rzekł Bog: „Badz
swiatło”. I stworzono swiatłosc. <4> A
uzrzał Bog swiatłosc, ize jest
dobra, i rozdzielił swiatłosc ode
cmy. <5> I nazwał jest swiatłosc
dniem, a cmy noca. I uczynił wieczor
a s jutra, dzien jeden. <6> Lepak
rzecze Bog: „Badz stworzenie w posrzod
wod, a rozdzieli wody od wod.
Biblia królowej Zofii, [w:] Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego, Kraków: Instytut Języka
Polskiego PAN, 2006, online: h ps://sklep.ijp.pan.pl

Powyższy cytat został oddany metodą transliteracji. Transliteracja to zapis tekstu znakami
innego alfabetu, przy zachowaniu ścisłej odpowiedniości liter. Alternatywą jest transkrypcja
fonetyczna, która uwzględnia wymowę; jest bardziej przystępna, ale niesie ryzyko
anachronizmów, ponieważ język staropolski różnił się od współczesnego, a grafia tamtego
okresu nie zawsze oddawała spodziewane dźwięki.

Polecenie 1

Dla porównania transliteracji z oryginałem zob. zdjęcie karty z Biblii królowej Zofii. Spróbuj
odnaleźć na niej transliterowany wyżej fragment.
Źródło: domena publiczna.

Przegłos lechicki
Przegłos jest procesem fonetycznym polegającym na zmianie samogłoski w inną pod
wpływem sąsiedztwa spółgłoskowego. W kontekście polszczyzny mówi się o przegłosie
lechickim dawnych samogłosek tzw. przednich (artykułowanych w przedniej części jamy
ustnej) ě i e w samogłoski tylne (artykułowane w tylnej części jamy ustnej) ‘a i ‘o. Proces
zachodził przed spółgłoskami t, d, s, z, n, r, ł. Schemat tego procesu wygląda następująco:
*ě (t, d, s, z, n, r, ł) > ‘a (t, d, s, z, n, r, ł) 
*e (t, d, s, z, n, r, ł) > ‘o (t, d, s, z, n, r, ł)

Co ważne, nowo powstała samogłoska tylna występuje po spółgłosce miękkiej. Przykłady

przegłosu lechickiego z tekstu Biblii królowej Zofii:

Przykład 1

*ě > ‘a
*uzьrělъ >  uźrzał 
*světlostь > światłość

Przykład 2

*e > ‘o
*sъtvorjeno > stworzono 
*věčerъ > wieczór

>< - kierunki zmian fonetycznych

ь ъ - jery (zob. niżej)

 * - forma rekonstruowana w prajęzyku (tu: prasłowiańskim)

Póżniejszą fazę rozwoju (przypadającą między IX a XI wiekiem) przegłosu lechickiego

nazywamy przegłosem polskim, który obejmował samogłoskę e. Zachodziła tu wymiana: e :
o (lecieć - latać) lub e : a (wieniec - wianek).

Rozwój jerów
Jery, czyli samogłoski zredukowane (półsamogłoski) były dziedzictwem prasłowiańskim.
Zapisujemy je w celach naukowo‐dydaktycznych znakami ь (jer przedni, miękki
i palatalizujący) oraz ъ (tylny, twardy i niepalatalizujący). W polszczyźnie nigdy jerów nie
zapisywano; ich zanik wyprzedził początki piśmiennictwa.

Przykłady z tekstu Biblii królowej Zofii:

Przykład 3

*tьmy > ćmy 

*bogъ > Bóg 
*dьnь > dzień

Ponieważ w systemie samogłoskowym – składającym się głównie z samogłosek długich bądź

krótkich – jery, czyli samogłoski półkrótkie, nie miały racji bytu, zaistniała potrzeba ich
likwidacji. Dalszy los jerów zależał od ich pozycji w wyrazie. W ten sposób powstały tzw.
jery słabe i mocne. Jery słabe z czasem zanikły całkowicie, jery mocne, zarówno twardy, jak
i miękki, przeszły w pełną samogłoskę e.
Jery słabe występowały w wygłosie (*domъ > dom) oraz w sylabie poprzedzającej sylabę
z pełną samogłoską lub jerem mocnym (*šьvьca > szewca). Jery mocne zajmowały wszystkie
pozostałe pozycje. Ich przejście w samogłoski pełne, nazywane wokalizacją, było
spowodowane tym, że mocne jery chłonęły iloczas zanikającego jeru z następnej sylaby.
Inaczej mówiąc: jeśli zapisano pełną samogłoskę liczbą 1, a półsamogłoskę (= jer) jako 0,5,
równanie wokalizacji wyglądało tak:

0,5 + 0,5 = 1,0

Przykład 4

*pьsъkъ > psek (później po wyrównaniach: piesek ). Zanikający na końcu wyrazu jer

oddaje swoją wartość 0,5 jerowi w poprzedzającej sylabie o takiej samej wartości 0,5, co
daje 1,0, a więc samogłoskę pełną – e

Jery słabe po zaniku pozostawiły po sobie ślad w postaci tzw. e ruchomego. Jest to zjawisko
polegające na tym, że w różnych formach danego wyrazu pojawia się e, którego nie ma
w innych formach.
 Przykład 5

mianownik, l. p., r. m. *jedъnъ > jeden

dopełniacz, l.p., r. ż. *jedъna > jedna
mianownik, l.p., * tьma > ćma
dopełniacz, l.mn. *tьmъ > ciem

Zanikający jer miękki pozostawił po sobie miękkość poprzedzającej spółgłoski. To dlatego

wiadomo, jaki jer występował w danej pozycji:
*bogъ > Bóg (twarda spółgłoska wygłosowa)
*světlostь > światłość (miękka spółgłoska wygłosowa)

Należy jeszcze wspomnieć o tzw. wzdłużeniu zastępczym. Był to proces przeniesienia

iloczasu zanikającego jeru do samogłoski pełnej, czyli schemat jest podobny do wokalizacji
jeru, z tym że tutaj poglądowe równanie można by zapisać:

1,0 + 0,5 = 1,5

W ten sposób powstały w polszczyźnie nowe samogłoski długie, jednak tylko przed
spółgłoskami dźwięcznymi:
*nogъ > noog > nōg (dopełniacz l.mn. od wyrazu noga), ale przed spółgłoską
bezdźwięczną: *nosъ > noos > nos.

Iloczas i ścieśnienie samogłosek

Iloczas to systemowe zróżnicowanie samogłosek na długie (wymawiane długo) i krótkie
(wymawiane krótko). W epoce prasłowiańskiej i staropolskiej występował iloczas i miał on
charakter dystynktywny, tj. różnicował znaczenia wyrazów, podobnie jak we współczesnym
języku czeskim. Samogłoski długie w staropolszczyźnie miały różne źródła (por. fragment
wyżej o wzdłużeniu zastępczym).

1. Podwyższanie artykulacji samogłosek długich prowadzące do zmian barwy.

2. Przesunięcie akcentu inicjalnego (na pierwszej sylabie) na paroksytoniczny 
(na przedostatniej sylabie); w trójsylabowych wyrazach po przesunięciu akcentu
z pierwszej sylaby na drugą okazało się, że samogłoska w pierwszej jest długa,
a w drugiej akcentowana, przez co zaszła potrzeba zmiany w celu ułatwienia wymowy.
3. Kontakty z językami wschodniosłowiańskimi.

Konsekwencją zaniku iloczasu było powstanie samogłosek ścieśnionych (pochylonych).

Doszło do neutralizacji opozycji samogłoska krótka : samogłoska długa, zastąpionej nową
opozycją samogłoska jasna : samogłoska ścieśniona (a : ā > a : á).

Samogłoski pochylone miały następującą wartość wymawianiową:

á = [ao] – dźwięk pomiędzy [e] a [i]
é = [ey/ei] – dźwięk pomiędzy [e] a [y] po twardej lub [i] po miękkiej spółgłosce
ó = [ou] – dźwięk pomiędzy [o] a [u]

Samogłoski ścieśnione podlegały dalszym procesom rozwojowym. Zachowały się 

w gwarach, natomiast w języku ogólnym utożsamiły się z samogłoskami jasnymi:

á>a
é>e
ó > u (zapisywane jako ó)

Słownik
e ruchome

samogłoska e pojawiająca się w miejscu dawnego jeru mocnego

iloczas

systemowe zróżnicowanie samogłosek na długie (wymawiane długo) i krótkie

(wymawiane krótko). Iloczas jest cechą dystynktywną, co znaczy, że różnicuje znaczenia
wyrazów, tak jak we współczesnym języku czeskim

jer mocny

jer w sylabie przed sylabą z jerem słabym (zob. jer słaby), podlegający wokalizacji

palatalizacja

(łac. palatum - podniebienie) - zmiękczenie spółgłoski przez samogłoskę przednią (e, ě,

ę, i, ь) lub jotę

jer słaby

jer w sylabie przed sylabą z samogłoską pełną lub jerem mocnym (zob. jer mocny); jery
słabe uległy w polszczyźnie zanikowi

przegłos lechicki

proces fonetyczny, któremu podlegały samogłoski szeregu przedniego e i ě przed

spółgłoskami t, d, s, z, n, r, ł. W tych warunkach samogłoski te zmieniły się: e > ‘o, ě >
‘ae i ě przed spółgłoskami t, d, s, z, n, r, ł. W tych warunkach samogłoski te zmieniły
się: e > ‘o, ě > ‘a

samogłoska jasna
kontynuant dawnej samogłoski krótkiej

ścieśnienie (pochylenie)

podwyższenie artykulacji samogłoski długiej wiążące się z utratą jej długości i zmianą
barwy

wokalizacja

(łac. vōcālis - zdolny mówić, dźwięczny, donośny) - przekształcenie się jeru w pełną
samogłoskę
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Zapoznaj się z linią chronologiczną i zanotuj schematycznie kolejność procesów. Następnie, na

podstawie zdobytej wiedzy także z innych sekcji, podaj przykłady wyrazów, które dowodzą
tych zmian.

IX–X w. 1

Przegłos lechicki – przejście samogłosek

przednich w samogłoski tylne przed
spółgłoskami przedniojęzykowo-zębowymi: e >
‘o, ě > ‘a.

2 Materiał audio dostępny pod adresem:

h ps://zpe.gov.pl/b/P15Zbba12

X w.

Rozwój jerów - zanik i wokalizacja dawnych

półsamogłosek powodujące powstanie na ich
miejscu samogłosek pełnych lub zera dźwięku
alternującego z e ruchomym.

Materiał audio dostępny pod adresem: 3

h ps://zpe.gov.pl/b/P15Zbba12

XV–XVI w.

Zanik iloczasu – koniec opozycji długości

i krótkości w systemie wokalicznym polszczyzny
i powstanie nowej opozycji samogłoska jasna :
samogłoska ścieśniona. Samogłoski ścieśnione
miały podwyższoną artykulację i już wtedy
odznaczały się tendencją do mieszania się
z samogłoskami jasnymi, o czym świadczą
zabytki językowe.

Tytułowa strona Orthographi Stanisława

Zaborowskiego. To jeden z najważniejszych
traktatów o polskiej ortografii. Został napisany
w języku łacińskim w latach 1514-1515
Wikimedia Commons, domena publiczna

Materiał audio dostępny pod adresem: 5

h ps://zpe.gov.pl/b/P15Zbba12

poł. XVIII w.
Zanik samogłoski pochylonej á spowodowany
najprawdopodobniej wpływem języka szlachty
ruskiej.

6 XIX w.

Zanik pochylonego ó wywołany podwyższeniem

jego artykulacji do dźwięku u, z którym ó
pochylone się utożsamiło; śladem pochylenia
jest ortograficzny zapis ó.

koniec XIX w. 7

Zanik é spowodowany niedostatecznym

zróżnicowaniem fonetycznym oraz
wyrównaniami analogicznymi. Samogłoska
ścieśniona é znika z języka ogólnego w 1891
roku

8
 Okładka pierwszego tomu czasopisma „Prace
Filologiczne" z 1885 roku. Powołana w 1890 roku
komisja ortograficzna na łamach tego czasopisma
ogłosiła drukiem jedne z pierwszych zasad
ortograficznych polszczyzny, w 1895 roku.
crispa.uw.edu, domena publiczna

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o.

Polecenie 2

Wyjaśnij, czemu służy kodyfikacja zasad ortograficznych. Jakie znaczenie może mieć
powstanie np. traktatu Zaborowskiego albo Komisji ortograficznej w 1890 roku. Przypomnij
sobie, jaka instytucja obecnie rekomenduje zasady poprawnościowe.

Polecenie 3

Przygotuj lektury szkolne z okresów wymienionych w linii chronologicznej: XV-XVI, XVIII i XIX
wiek. Przejrzyj je i odszukaj wyrazy lub wyrażenia, które odpowiadają wymienionym procesom
w systemie samogłoskowym. Wyjaśnij ich ówczesne znaczenie, jeśli współcześnie uległo
zmianom.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DDvZFtVo0

Film nawiązujący do treści materiału z wykładem profesora Jana Miodka.

Polecenie 4

Na podstawie wykładu profesora Miodka sformułuj notatkę, w której podsumujesz proces

fonetyczny w systemie samogłoskowym.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 醙

Ułóż procesy w kolejności chronologicznej.

powstanie samogłosek ścieśnionych 

przegłos lechicki 

zanik i wokalizacja jerów 

zanik iloczasu 

Ćwiczenie 2 輸

Oznacz zdania jako prawdziwe bądź fałszywe.

Prawda Fałsz
Przegłos lechicki polegał na zmianie samogłosek a i o.  
W języku polskim nie istniało rozróżnienie samogłosek na
 
długie i krótkie.

Jery nie wokalizowały się w wygłosie (na końcu) wyrazów.  

Po przegłosie samogłoska tylna mogła występować po
 
spółgłosce miękkiej.
Wszystkie jery po zaniku pozostawiły miękkość
 
poprzedzającej spółgłoski.
Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz wyrazy polskie, w których pojawia się e ruchome.

 wioska

 wieś

 szpak

 uczta

 domek

 zmarszczka

 wieczór

 piekło

 pies

 niebo
Ćwiczenie 4 醙

Wśród polskich przekładów Księgi Psalmów szczególne znaczenie ma najstarsze

z zachowanych tłumaczeń, czyli Psałterz królowej Jadwigi (Psałterz floriański),
przygotowywany na przełomie XIV i XV w. Wiele wskazuje, że przeznaczono go dla królowej
Jadwigi Andegaweńskiej, pierwszej żony Władysława Jagiełły. Z poniższego fragmentu
Psałterza floriańskiego wynotuj dwa wyrazy, w których odmianie pojawia się e ruchome.
Zapisz ich mianownikową formę.

“ Psałterz floriański

<1> Błogosławiony mąż, jen jest nie szedł po radzie niemiłościwych i na

drodze grzesznych nie stał jest, i na stolcu nagłego spadnienia nie
siedział jest.

<2> ale w zakonie bożem wola jego i w zakonie jego będzie myślić we
dnie i w nocy.

<3> A będzie jako drzewo, jeż szczepiono jest podług ciekących wod,
jeż owoc swoj da w swoj czas,

<4> a list jego nie spadnie, i wszystko, csokoli uczyni, prześpieje.

<5> Nie tako niemiłościwi, nie tako, ale jako proch, jenże rzuca wiatr od
oblicza ziemie.

Źródło: Psałterz floriański, [w:] Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego, Kraków 2006.
Ćwiczenie 5 醙
Zaznacz wyrazy, w których doszło do wzdłużenia zastępczego.

 wod

 mąż

 list

 prześpieje

 będzie

 wola

Ćwiczenie 6 醙
Sądowe pisma, Ortyle prawa magdeburskiego z rękopisu Biblioteki Baworowskich, tzw.
Ortyle Maciejowskiego pochodzą z początku XVI wieku. Zaznacz w podanym fragmencie na
zielono formy wyrazowe z przegłosem e > ‘o

zielony

Gdy mężczyzna
pojmie żonę a onej wianuje na swym
jimieniu jidacych sto grzywien mniej
9 albo więcej procz sądu, a ten to mąż umrze
a zostawi po sobie długi i dziatki, co lat
nie mają, i brata albo siostry […].
Ortyle z rękopisu Biblioteki Baworowskich tzw. Maciejowskiego, w: Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa
średniowiecznego, Kraków, Instytut Języka Polskiego PAN, 2006.
Ćwiczenie 7 難
Zabytek języka polskiego Modlitwy Wacława pochodzą z XV w. Zbiór składa się z trzech
części i zawiera głównie modlitwy-godzinki. Zaznacz na czerwono w poniższym fragmencie
formy wyrazowe, w których zaszedł przegłos ě > ‘a.

czerwony

Dobrowolnie
9 obiatowac będę
tobie i spowiadać się
będę jimieniu twemu,
12 Panie, iże dobre
jest. Iże ze wszego
smętku wychwaciłeś
mię i na nieprzyjaciele
3 moje nienawidziało
oko moje.
Modlitwy Wacława, w: Biblioteka zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego, Kraków, 2006.

Ćwiczenie 8 難

Wstaw w puste miejsca brakujące jery.

*ptak > ptak

*myš > mysz
*gold > głód
*s n > sen
*š m r > szmer

ъ ъ ь ь ъ ъ ъ
Ćwiczenie 9 難

Zapisz 3 nieomawiane na lekcji słowa, w których zaszedł przegłos lechicki, oraz trzy, w których
występuje e ruchome. Jeśli czujesz się na siłach - zrekonstruuj formy prasłowiańskie tych
wyrazów.

Przegłos lechicki "e" ruchome

zrekonstruowana forma zrekonstruowana forma

Dla nauczyciela

Autor: Maria Gniłka‐Somerlik

Przedmiot: Język polski

Temat: Dawne procesy fonetyczne w języku polskim: system samogłoskowy

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

i rozszerzony

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Cele kształcenia – wymagania ogólne
IV. Samokształcenie.
3. Kształcenie nawyków systematycznego uczenia się, porządkowania zdobytej wiedzy i jej
pogłębiania oraz syntezy poznanego materiału.
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Kształcenie literackie i kulturowe.
1. Czytanie utworów literackich. Uczeń:
1) rozumie podstawy periodyzacji literatury, sytuuje utwory literackie w poszczególnych
okresach: starożytność, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm,
Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, literatura wojny i okupacji, literatura lat 1945–
1989 krajowa i emigracyjna, literatura po 1989 r.;
2. Odbiór tekstów kultury. Uczeń:
1) przetwarza i hierarchizuje informacje z tekstów, np. publicystycznych, popularnonaukowych,
naukowych;
II. Kształcenie językowe.
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń:
1) stosuje zasady ortografii i interpunkcji, w tym szczególnie: pisowni wielką i małą literą, pisowni
łącznej i rozłącznej partykuły nie oraz partykuły -bym, -byś, -by z różnymi częściami mowy;
pisowni zakończeń -ji, -ii, -i ; zapisu przedrostków roz-, bez-, wes-, wz-, ws-; pisowni przyimków
złożonych; pisowni nosówek ( a, ę ) oraz połączeń om, on, em, en ; pisowni skrótów
i skrótowców;
III. Tworzenie wypowiedzi.
2. Mówienie i pisanie. Uczeń:
4) zgodnie z normami formułuje pytania, odpowiedzi, oceny, redaguje informacje, uzasadnienia,
komentarze, głos w dyskusji;
6) tworzy spójne wypowiedzi w następujących formach gatunkowych: wypowiedź o charakterze
argumentacyjnym, referat, szkic interpretacyjny, szkic krytyczny, definicja, hasło
encyklopedyczne, notatka syntetyzująca;
IV. Samokształcenie.
1. rozwija umiejętność pracy samodzielnej między innymi przez przygotowanie różnorodnych
form prezentacji własnego stanowiska;
3. korzysta z literatury naukowej lub popularnonaukowej;
11. korzysta z zasobów mul medialnych, np. z: bibliotek, słowników on-line, wydawnictw
e-book, autorskich stron internetowych; dokonuje wyboru źródeł internetowych, uwzględniając
kryterium poprawności rzeczowej oraz krytycznie ocenia ich zawartość;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
II. Kształcenie językowe.
1. Gramatyka języka polskiego. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego,
a ponadto rozumie proces kształtowania się systemu gramatycznego i potrafi wskazać jego
elementy we fleksji, fonetyce i składni.
2. Zróżnicowanie języka. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego,
a ponadto:
1) rozumie i wyjaśnia różnicę między etymologicznym a realnym znaczeniem wyrazu;
4. Ortografia i interpunkcja. Uczeń: spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego,
a ponadto stosuje podstawowe zasady pisowni polskiej (fonetyczną, morfologiczną, historyczną
i konwencjonalną) w zachowaniu poprawności zapisu wypowiedzi.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności.

Cele operacyjne. Uczeń:

przedstawia przebieg procesu fonetycznego w polszczyźnie;

wyjaśnia rozwój systemu samogłoskowego w polszczyźnie, a w tym pojęcia: przegłosu
lechickiego, jeru, iloczasu i ścieśnienia głosek;
bada procesy fonetyczne polszczyzny na podstawie fragmentów zabytków języka
polskiego;
dostrzega pozostałości dawnego procesu fonetycznego we współczesnej polszczyźnie.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

 ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja;
rozmowa kierowana.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją

Faza wprowadzająca

1. W fazie wstępnej lekcji nauczyciel pyta uczniów, czy poddali kiedyś refleksji takie
zawiłości językowe, jak różnice w odmianie jednego wyrazu, np.: pies – psa; mech –
mchu; dech – tchu; pozew – pozwu.
2. W ogólnoklasowej dyskusji uczniowie mogą poruszyć kwestię pochodzenia języka
polskiego, o jego bliskim pokrewieństwie z językiem czeskim i wspólnej przynależności
do grupy języków zachodniosłowiańskich (dlatego np. współcześnie nauka języka
czeskiego przynosi szybki efekt).
3. Nauczyciel przedstawia uczniom „Wprowadzenie” do lekcji oraz jej cele. Wyraźnie
zaznacza, że lekcja dotyczy rozwoju systemu samogłoskowego w polszczyźnie.
Osobnego omówienia wymaga system spółgłoskowy.

Faza realizacyjna

1. Uczniowie zapoznają się z multimedium, które chronologicznie przedstawia

najważniejsze zmiany w języku. Wykonują polecenia 1. i 2. Nauczyciel poleca uczniom
wspólne wykonanie ćwiczeń 1‐3 i 5 z sekcji „Sprawdź się”, które pozwolą ugruntować
dotychczas zebraną wiedzę.
2. Szczegółowych informacji dotyczących zmian w systemie samogłoskowym polszczyzny
uczniowie poszukują w sekcji „Przeczytaj”. Na podstawie tej wiedzy wykonują
ćwiczenia: 4 i 6‐8.

Faza podsumowująca
W podsumowaniu lekcji nauczyciel prezentuje uczniom hasło ze Słownika
etymologicznego Krystyny Długosz‐Kurczabowej (Warszawa 2009). Zalecanym przykładem
jest hasło: pies (s. 397). Odwołuje się ono do początkowej fazy lekcji a praca z nim może
wyjaśnić wątpliwości, które się wówczas pojawiły. Uczniowie zapoznają się z budową hasła
i przede wszystkim chronologią procesu gramatycznego.

Praca domowa:

W ramach pracy domowej uczniowie mogą wykonać polecenie 3. z sekcji multimedialnej.

Materiały dodatkowe:

Janusz Strutyński, Elementy gramatyki historycznej języka polskiego, Kraków 1998.

Krystyna Długosz‐Kurczabowa, Stanisław Dubisz, Gramatyka historyczna języka
polskiego, Warszawa 2001.

Wskazówki metodyczne

Uczniowie mogą wykorzystać multimedium „Prezentacja multimedialna” do

przygotowania się do lekcji powtórkowej.