PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA, 2021 * tom 26, nr 1, s.

9–20
doi:10.4467/20843879PR.21.001.14115
www.ejournals.eu/Psychologia-Rozwojowa

ANNA PAPIŃSKA 0000-0002-5503-7391

Wydział Psychologii,
Uniwersytet Humanistycznospołeczny SWPS, Warszawa
Faculty of Psychology, SWPS University, Warsaw
apapinska@swps.edu.pl

Mentalizacja jako czynnik ochronny pomiędzy

pozabezpiecznym przywiązaniem a rozwojem zaburzeń
psychopatologicznych

Mentalization as a Protective Factor between Insecure Attachment and

the Development of Psychopathological Disorders

Abstract. The development of mental disorders in adults has its roots in the early childhood ex-
periences. Transmitted from generation to generation, an insecure attachment impairs the ability
to mentalize, which plays a special role in the processing of traumatic injuries and the healing
process. The aim of the article is to show the development of mental disorders in children and
adults; to present mentalization as a protective factor in the transmission of insecure attachment,
as well as to indicate clinical implications.
Keywords: mentalization, insecure attachment, trauma of attachment, intergenerational transmission
Słowa kluczowe: mentalizacja, pozabezpieczne przywiązanie, trauma więzi, transmisja między-
pokoleniowa

Tworzenie się przywiązania temat własnej osoby i głównego opiekuna oraz

Bliskie związki są istotnym elementem życia
każdego człowieka. John Bowlby (1973) zauwa-
żył, że potrzebę tworzenia więzi z drugim czło-
wiekiem widać na każdym etapie życia, ale re-
lacja przywiązaniowa ma szczególne znaczenie
w okresie wczesnodziecięcym, kiedy biologicz-
ną koniecznością jest wytworzenie więzi dziecka
z głównym opiekunem. Potrzeba ta opiera się
na emocjonalnej relacji oraz stanie fizycznym
i psychicznym, który udaje się osiągnąć dzięki
bliskości i responsywności figury przywiąza-
nia. Istotną rolę w teorii więzi odgrywają we-
wnętrzne modele operacyjne (WMO). Za ich
centralny aspekt uznaje się wiedzę na temat
głównego opiekuna oraz jego dostępności i zdol-
ności reagowania. WMO gromadzą wiedzę na
przechowują ją w strukturach pamięci. Wiedza
ta jest generowana na podstawie doświadczeń
interakcji w bliskiej relacji. WMO pozwalają
dziecku przewidywać zachowania występują-
ce w relacji. Zakłada się, że ta „baza wiedzy”
wynikająca z więzi stanowi źródło pewnego
stopnia ciągłości doświadczenia i zachowania
w bliskich relacjach interpersonalnych (Daniel,
2009). Obecnie badacze definiują WMO jako
hierarchicznie zorganizowane sieci reprezenta-
cji, w tym wspomnienia o konkretnych wyda-
rzeniach związanych z relacją przywiązaniową,
a także specyficzne dla relacji i ogólne ocze-
kiwania dotyczące przywiązania oraz postawy
i strategie działania (Mikulincer, Shaver, 2007).
Właśnie w tej pierwszej bliskiej relacji, zazwy-
czaj z matką, u dziecka rozwijają się przeko-
10
nania odnośnie do wiarygodności innych osób
oraz oczekiwania co do ich zachowań, a także
przekonanie, czy jednostka jest godna uwagi
i zasługuje na otrzymywanie opieki. Tworzą się
skrypty, które są reprezentacją siebie i innych.
Stają się one stabilnymi, trudnymi do zmiany
składnikami osobowości, a w konsekwencji
wpływają na tworzone w przyszłości relacje
z innymi ludźmi (Fricker, Moore, 2002).
Liczne badania wykazały, że dzieci, których
opiekunowie wykazywali responsywność na
ich potrzeby, w WMO mają pozytywny obraz
siebie i innych. W konsekwencji są bardziej
empatyczne, dominują u nich pozytywne emo-
cje, łatwiej regulują i komunikują emocje, wy-
kazują większą bezpośredniość i stosunkowo
łatwo nawiązują relacje rówieśnicze (Iniewicz,
2008). Względna stałość wzorców przywiązania
w pespektywie czasowej pokazuje, że dorośli,
którzy w dzieciństwie mieli warunki do stwo-
rzenia bezpiecznej więzi z opiekunem, osiągają
większą satysfakcję z relacji partnerskiej, budują
bardziej trwałe, ufne związki w dorosłości (Mi-
kulincer, Shaver, 2007). Bezpieczne przywiąza-
nie u dorosłych wiąże się także z zaspokajaniem
potrzeb autonomii, bliskości i kompetencji (La
Guardia i in., 2000), umiejętnością efektywnego
radzenia sobie z trudnymi emocjami oraz niskim
wskaźnikiem negatywnego afektu (Mikulincer,
Shaver, 2007).
POZABEZPIECZNE PRZYWIĄZANIE
Jako traumatyczne wczesnodziecięce
doświadczenie
Gdy fizyczne i emocjonalne potrzeby dziecka
nie były zaspokajane, a opiekun nie wykazy-
wał responsywności, prawdopodobnie została
wytworzona jedna z pozabezpiecznych wię-
zi: lękowo-unikająca, lękowo-ambiwalentna
lub zdezorganizowana. Chociaż wewnętrzne
modele operacyjne w każdym z tych wzor-
ców się różnią, to ich wspólnym mianowni-
kiem pozostaje brak poczucia bezpieczeństwa.
Inni postrzegani są jako nie zawsze reagujący
na potrzeby dziecka, niedostępni emocjonalnie
i fizycznie lub zagrażający (Senator, 2010). Te
Anna Papińska
fizyczne i psychiczne zaniedbania ze strony
opiekuna w okresie wczesnodziecięcym mogą
przybierać charakter traumatyczny. Szczegól-
nym rodzajem takiego doświadczenia jest trau-
ma więzi, która charakteryzuje przede wszyst-
kim przywiązanie zdezorganizowane. Wiąże się
ona ściśle z traumatycznym rozwojem i bywa
również nazywana urazem przywiązaniowym.
Odnosi się do różnych rodzajów stresujących
wydarzeń, które powtarzają się wielokrotnie.
Zwykle kumulują się w pewnym okresie i doty-
czą konkretnej relacji – przeważnie z głównym
opiekunem (Farina i in., 2019). Na podstawie
National Centre of Excellence for Complex
Trauma autorzy Deborah J. Oelhman Forbes,
Megan Lee i Richard Lakeman (2020) defi-
niują traumę interpersonalną w następujących
kategoriach: a) trauma spowodowana czymś,
co zrobiono dziecku; b) uraz spowodowany
czymś, co się nie wydarza – zaniedbania pod-
stawowych fizycznych i emocjonalnych po-
trzeb dziecka; c) trauma spowodowana tym,
że opiekun dziecka sam jest dotknięty włas-
nym urazem, na przykład konfliktem okołoroz-
wodowym, chorobą psychiczną najbliższych,
nadużywaniem substancji psychoaktywnych
lub alkoholu.
Badacze Giovanni Liotti i Benedetto Farina
(2019) postawili hipotezę, wedle której w przy-
wiązaniu zdezorganizowanym oba komplemen-
tarne elementy WMO (model siebie i model
innych) mogą nie być spójne, ale różne i nie-
zintegrowane ze sobą. WMO zdezorganizowa-
ny może być wewnętrznie zdysocjowany pod
względem treści reprezentacji siebie. Dzieje się
tak w sytuacji długotrwałego doświadczania
stresu i bezsilności przez dziecko. Aktywuje
to przewlekłą reakcję neurobiologiczną, która
zakłóca prawidłowy rozwój mózgu (De Bellis,
Zisk, 2014; Teicher i in., 2016). Jednoczesne
tendencje do zbliżania się i ucieczki w kontakcie
z przemocowym opiekunem nie mogą być przy-
swojone przez dziecko w tych samych ramach
znaczeniowych, a więc nie zostają zintegrowane
w jeden akt syntezy umysłowej. Ponadto równo-
czesna, sprzeczna potrzeba aktywacji systemów
obrony przywiązania i przetrwania wyzwala
autonomiczną reakcję przywspółczulnego od-
łączenia (Liotti, Farina, 2016). Może to trwale
Mentalizacja jako czynnik ochronny pomiędzy pozabezpiecznym przywiązaniem a rozwojem...
utrudniać zdolność integracyjną, powodując
objawy segmentacji i strukturalną dysocjację
osobowości, a także wspomnień autobiogra-
ficznych. Skutkiem tego może być powstanie
kilku sprzecznych i wzajemnie zdysocjowanych
reprezentacji „ja”.
Jako patomechanizm powstawania
zaburzeń psychicznych
W trakcie badań nad teorią przywiązania ze-
brano wiele dowodów wskazujących na to,
że relacja z figurą przywiązania może zmie-
niać struktury neuroanatomiczne zaangażowa-
ne w funkcjonowanie systemu przywiązania,
a przez to wpływać na rozwój umiejętności
emocjonalnych, poznawczych i metapoznaw-
czych (Farina, Liotti, 2013). Według Allana N.
Schore’a (2001) wytworzenie więzi zależy od
psychobiologicznych uwarunkowań dziecka,
wspomnianych już doświadczeń z rodzicem
oraz mechanizmów przywiązania. Traumatycz-
ne doświadczenia nie pozostają bez wpływu na
mózg i jego funkcjonowanie. Umiejscowiony
w prawej półkuli układ limbiczny rozwija się
szczególnie intensywnie w ciągu pierwszych
dwóch lat. Pełni szczególną funkcję w proce-
sach społeczno-emocjonalnych oraz sposobie
doświadczania. Oznacza to, że nadużycia trau-
matyczne w tym okresie życia dziecka zmienia-
ją rozwój prawej półkuli mózgu. Jeżeli dziecku
brakuje wsparcia w procesie regulacji emocji
oraz obniżania poziomu napięcia, to połącze-
nia w obszarze układu limbicznego są narażo-
ne na działanie neurotransmiterów, takich jak
kortyzol czy glutaminian. W dłuższym czasie
mają one toksyczny wpływ na rozwój i funk-
cjonowanie mózgu. Co więcej, kora prawej
półkuli odgrywa dominującą rolę w procesie
powstawania więzi z opiekunem i wewnętrz-
nych modeli operacyjnych dziecka. Bessel van
der Kolk (van der Kolk i in., 1996) twierdzi,
że w wyniku stresu doświadczanego w bliskiej
relacji z opiekunem u dziecka mogą się rozwi-
nąć zaburzenia funkcjonowania układu hipo-
kamp–ciało migdałowate. Dochodzi wówczas
do zwiększonego wydzielania neurohormonów
oraz nadmiernej stymulacji ciała migdałowate-
go, a to może upośledzać funkcjonowanie hipo-
11
kampu. Rezultatem może być obniżona zdol-
ność kategoryzacji i zapamiętywania u dziecka.
Znaczenie i ocena poznawcza doświadczenia
mogą zostać zahamowane. Tezę tę wspierają
Eun Joo Kim, Blake Pellman i Jeansok J. Kim
(2015), twierdząc, że funkcjonowanie hipo-
kampa może ulec zaburzeniu w wyniku silnego
stresu. W niektórych przypadkach następuje
jego kurczenie się. Zmniejszenie hipokampu
wpływa na wzmożone odczuwanie negatyw-
nych doświadczeń: osoby, których hipokamp
jest mniejszy, oceniają swoje doświadczenia
jako bardziej stresujące (Lindgren i in., 2016).
Traumatyczne doświadczenia powodują spa-
dek aktywacji ośrodka Broki, co w znacznym
stopniu zubaża narrację. Ponieważ werbalizacja
traumatycznych przeżyć wpływa na obniżenie
liczby psychosomatycznych objawów, to brak
możliwości ich wyrażania w sposób symbo-
liczny – po pierwsze – nasila symptomy, a po
drugie – utrudnia sprawowanie kontroli nad
impulsami. Oznacza to, że w przypadku do-
świadczania zaniedbań i traumy we wczesnych
latach dzieciństwa może powstać jedna z po-
zabezpiecznych więzi, co w znacznym stopniu
utrudnia symboliczną reprezentację własnych
stanów wewnętrznych i powoduje przecho-
dzenie od impulsu do reakcji, czyli gwałtowne
reagowanie na stres (Słaboń-Duda, 2011). Oso-
by, których potrzeba bezpieczeństwa w dzie-
ciństwie nie została zaspokojona właściwie,
w późniejszych okresach rozwojowych mogą
mieć trudności w kontrolowaniu swoich reak-
cji emocjonalnych. Badania pokazują, że ne-
gatywny wpływ traumatycznych doświadczeń
we wczesnym dzieciństwie może się odbijać na
funkcjach psychicznych, które w największym
stopniu są zależne od rozwoju i funkcjonowa-
nia dużych sieci asocjacyjnych lub integracji
różnych obszarów mózgu (takich jak kontrola
emocjonalna i pamięć autobiograficzna) (Fa-
rina, Liotti, 2013). Wielokrotne zdysocjowane
reprezentacje siebie i figury przywiązania u nie-
mowląt w zdezorganizowanym wzorcu więzi
są czynnikami ryzyka upośledzonego rozwoju
zdolności integracji wspomnień afektywnych
i regulacji emocjonalnej (Liotti, Farina, 2016),
a więc wczesna, przywiązaniowa relacja mię-
dzy opiekunem a dzieckiem warunkuje rozwój
12
regulacji emocji u dzieci. Według Mario Mi-
kulincera i Phillipa R. Shavera (2008) dzieje
się to na poziomie struktury intrapsychicznej,
opisującej związek między wewnętrzną repre-
zentacją więzi (WMO) a strategiami regulacji
emocji. Jest to rodzaj regulatora emocjonalnego
funkcjonowania jednostki, który później staje
się szablonem dla przyszłych strategii regulacji
emocji. Oznacza to, że doświadczenia wyni-
kające z relacji przywiązaniowych wpływają
na funkcjonowanie człowieka przez regulację
emocji. Dotyczy to także dorosłości (Marszał,
Jańczak, 2017).
Metaanaliza przeprowadzona przez R.M. Pa-
sco Fearona i Glenna I. Roismana (2017) po-
twierdza tezę, że u dzieci bezpieczne przy-
wiązanie wiąże się z lepszymi wynikami
społeczno-emocjonalnymi. Wspomniana meta­
analiza dostarcza wskazówek co do zakresu
i ograniczeń potencjalnego wpływu przywią-
zania na rozwój społeczno-emocjonalny. Po-
dobne wnioski przedstawiają Ashley M. Groh
i in. (2016): wczesnodziecięce doświadcze-
nia „bezpiecznej bazy” wiązały się z więk-
szymi kompetencjami społecznymi, mniejszą
liczbą problemów eksternalizacyjnych oraz
z mniejszą liczbą problemów internalizacyj-
nych. Związek między przywiązaniem a proble-
mami eksternalizacyjnymi narastał z wiekiem.
Autorzy przedstawiają dowody na to, że bez-
pieczne przywiązanie jest silniej skorelowane
z późniejszymi kompetencjami społecznymi
i eksternalizacją niż z internalizacją. Badacze
podkreślają, że wyniki te mogą być zaskaku-
jące w świetle przypuszczalnego znaczenia
przywiązania w regulowaniu uczucia niepoko-
ju lub strachu u dzieci. Wysnuli oni hipotezę
WMO, według której relacje społeczne mogą
być najściślej związane z przywiązaniem, jeśli
założyć, że eksternalizacja problemów w dzie-
ciństwie odzwierciedla trudności w relacjach
z rówieśnikami (Fearon, Roisman, 2017). Wy-
niki metaanalizy Groh i in. (2016) wykazały,
że wszystkie rodzaje pozabezpiecznych wzor-
ców więzi łączą się z obniżonymi kompeten-
cjami społecznymi. Przywiązanie unikowe
może implikować zaburzenia eksternalizacyjne
i internalizacje, natomiast dezorganizowane
przywiązanie ma znaczenie w etiologii zabu-
Anna Papińska
rzeń eksternalizacyjnych. Dzieci, które mają
pozabezpieczny wzorzec więzi, mogą wyka-
zywać wyższy poziom stresu, obniżone stęże-
nie czynników odpornościowych (Hertsgaard
i in., 1995), mniejszą pewność siebie, większą
bierność i wycofanie. Mogą okazywać więcej
negatywnych uczuć i agresji, a w konsekwen-
cji otoczenie może odbierać je jako złośliwe.
Zachowania internalizacyjne obejmują objawy
związane z depresją i lękiem, a także izolacją
społeczną i wycofaniem (Madigan i in., 2013).
Jako predyktor rozwoju zaburzeń
psychopatologicznych w dorosłości
Wczesne traumatyczne doświadczenia w rela-
cji przywiązaniowej mają wiele negatywnych
skutków rozwojowych oraz wpływają na po-
wtórzenie wzorca w relacjach interpersonal-
nych. Zaniedbania w obszarze rozwoju więzi
prowadzą również do zaburzeń psychicznych
w dorosłości. Stany emocjonalne i osobiste
znaczenia, oddzielone od wspomnień związa-
nych z wydarzeniami, które je wywołują, mogą
w wieku dorosłym wywoływać nagłe, intensyw-
ne emocje, niekontrolowane fobie i ataki lęku,
nieuzasadnione napady złości, dramatyczne
i wrogie interpretacje (Farina, Liotti, 2013).
Według większości współczesnych badaczy
utrata integracji spowodowana stanem dyso-
cjacyjnym obejmuje także: osłabioną kontrolę
afektu i impulsów, potraumatyczne odrętwienie
emocjonalne, obniżoną zdolność do refleksji
nad własnymi stanami psychicznymi i stana-
mi psychicznymi innych oraz utratę spójno-
ści obrazu siebie i narracji autobiograficznej
(Farina, Liotti, 2013). W licznych badaniach
wykazano związki między pozabezpiecznym
przywiązaniem a PTSD (Ein-Dor i in., 2010),
depresją (Wei i in., 2004), zaburzeniami odży-
wiania (Illing, 2010), zespołem lęku uogólnio-
nego (GAD), fobią społeczną i atakami paniki
(Krueger, Markon, 2011). Obecnie uznaje się
również, że zaburzenia osobowości typu bor-
derline, narcystyczne i antyspołeczne mogą być
pochodną traumatycznych doświadczeń wczes-
nodziecięcych oraz cech temperamentalnych
(Fonagy, Luyten 2009; Mikulincer, Florian,
2003), co może się wiązać z deficytem umie-
Mentalizacja jako czynnik ochronny pomiędzy pozabezpiecznym przywiązaniem a rozwojem...
jętności radzenia sobie z pobudzeniem, stresem
i regulacją emocji (Migda, 2015).
Liczne badania wykazują związki między
pozabezpiecznymi wzorcami więzi a psychopa-
tologią, ale nie podają bezpośredniej przyczyny
rozwoju konkretnego zaburzenia. Według Be-
nedetta Fariny i Giovanniego Liottiego (2013)
obecność objawów dysocjacyjnych można
uznać za wymiar psychopatologiczny wpływa-
jący na wszystkie zaburzenia psychiatryczne,
które charakteryzują grupy pacjentów z historią
rozwoju traumatycznego. Próbę wyjaśnienia,
dlaczego mając dany styl przywiązania, ludzie
rozwijają różne symptomy zaburzeń, podjęto
w transdiagnostycznym modelu przywiąza-
nia i psychopatologii zaproponowanym przez
Tsachi Eina-Dora, Diny Viglin i Guya Dorona
(2016). Zgodnie z nim lękowe przywiązanie
może zwiększać podatność na psychopatologię
przez czarną triadę: 1) nieprawidłową regulację
emocji z tendencją do zwiększonej negatywnej
afektywności; 2) większą czujność, przypusz-
czane zagrożenie; 3) postrzeganie innych jako
mniej wspierających i w mniejszym stopniu
rozumiejących potrzeby. Według Eina-Dora,
Viglin i Guya Dorona (2016) powyższe tenden-
cje mogą być czynnikami inicjującymi drugą
czarną triadę procesów, które łączą unikającą
więź z zaburzeniami psychopatologicznymi:
1) niedostosowane procesy regulacji emocji
z tendencją do obniżania poziomu uczucio-
wości i stosowania strategii dystansowania;
2) przymusową samodzielność; 3) obniżony
poziom wsparcia społecznego i postrzega-
nej wrażliwości innych. Unikanie poznawcze
i emocjonalne, kompulsywna samodzielność
oraz postrzeganie innych jako nieresponsyw-
nych mogą obejmować transdiagnostyczne
czynniki ryzyka, pośredniczące między uni-
kającym stylem więzi a rozwojem psychopa-
tologii. Autorzy w dalszym ciągu zostawiają
bez ostatecznej odpowiedzi pytania: „Jakie są
mechanizmy pośredniczące między skłonnoś-
cią do przywiązania a zaburzeniami psychicz-
nymi?” oraz „Dlaczego dana skłonność rozwija
różne zaburzenia u różnych osób lub z biegiem
czasu prowadzi do odmiennych zaburzeń u tej
samej osoby?”. Bardziej kompleksowe spoj-
rzenie na trajektorię rozwojową łączącą wczes-
13
ne wpływy środowiskowe z psychopatologią
dorosłych przedstawił Peter Fonagy. Według
niego zmienną pośredniczącą między trau-
matycznymi doświadczeniami z dzieciństwa,
cechami temperamentu a rozwojem zaburzeń
psychicznych jest brak zdolności do ich opra-
cowania. Wiąże się to z zaburzeniem mentali-
zowania (Marszał, 2015).
MENTALIZOWANIE JAKO ZDOLNOŚĆ
DO PRZEPRACOWYWANIA
TRAUMATYCZNYCH DOŚWIADCZEŃ
Mentalizacja jest aktywnością wyobrażeniową
umysłu, która umożliwia spostrzeżenie, uświa-
domienie sobie i interpretowanie zachowań
innych ludzi w kategoriach intencjonalnych
stanów umysłu. Odgrywa znaczącą rolę w co-
dziennym życiu i poprawia jego komfort, po-
nieważ umożliwia rozumienie tworzenia inter-
akcji międzyludzkich oraz zdarzeń społecznych
(Adamczyk, 2013). Mentalizacja jest konstruk-
tem wielowymiarowym, dlatego też różne zabu-
rzenia psychopatologiczne stanowią pochodną
deficytów na różnych dymensjach. Wyróżniamy
kilka rodzajów mentalizacji.
1) Mentalizacje automatyczna (utajona)
i jawna (kontrolowana) są procesami ściśle
ze sobą powiązanymi i mogą być stosowane
w jednym czasie. Mentalizowanie automatyczne
przebiega nieświadomie i nierefleksyjnie, a re-
prezentacje umysłowe w tym trybie powsta-
ją na podstawie wcześniejszych doświadczeń
i automatycznie warunkują dalszy proces prze-
twarzania informacji. Pierwszym przejawem
niejawnego mentalizowania jest niewerbalne
odzwierciedlenie stanów mentalnych innych.
Można je obserwować w okolicach drugiego
roku życia dziecka. Procesy mentalizacji utajo-
nej w mózgu są związane między innymi z ob-
szarem ciała migdałowatego, a więc podobnie
jak w wypadku wczesnych traumatycznych
doświad­czeń. Mentalizacja jawna jest procesem
świadomym, refleksyjnym i ściśle związanym
z funkcjonowaniem werbalnym. Uruchamia
obszary mózgu odpowiedzialne za przetwarza-
nie informacji językowych i symbolicznych:
boczną korę przedczołową, przyśrodkową korę
14
przedczołową, płat ciemieniowy, przyśrodkową
i boczną korę ciemieniową oraz przednią korę
zakrętu obręczy (Allen i in., 2014). W znacznym
stopniu angażuje procesy uwagowe. W sytuacji
stresu i wysokiego pobudzenia jest hamowana,
a zależność tę widać szczególnie w sytuacji
stresu związanego z przywiązaniem.
2) Mentalizacje poznawcza i afektywna
w optymalnej sytuacji powinny działać w spo-
sób zintegrowany. Mentalizacja w aspekcie
poznawczym (definiowana czasami jako teoria
umysłu) jest zdolnością do tworzenia reprezen-
tacji stanów poznawczych własnych i cudzych,
myślenia w kategoriach przekonań oraz wnio-
skowania o istnieniu nieobserwowalnych stanów
mentalnych (przekonań i pragnień), w oparciu
o które można przewidywać i rozumieć zacho-
wania społeczne innych ludzi. Mentalizacja
afektywna wiąże się z kolei ze zdolnością do
rozpoznawania, rozumienia i wnioskowania
odnośnie do stanów emocjonalnych. Jest więc
systemem empatycznym.
3) Mentalizacja zorientowana na self i men-
talizacja zorientowana na obiekt to wniosko-
wanie o istnieniu własnych i cudzych stanów
mentalnych (Marszał, 2015).
Mary Ainsworth (Ainsworth i in., 1978) na
podstawie obserwacji dokonanych w Procedu-
rze Nieznanej Sytuacji zauważyła różne reakcje
dzieci na sytuację stresującą, jaką jest oddalanie
się rodzica. Rozwinęła pierwotną koncepcję
Bowlby’ego, stwierdzając, że opisany biolo-
gicznie uwarunkowany system przywiązania
wykazuje elastyczność, co oznacza, że zacho-
wania opiekuna w znacznym stopniu wpływają
na jakość przywiązania, jakie wytworzy dziecko.
Jennifer M. Turner, Anja Wittkowski i Dougal
Julian Hare (2008) za podłoże do tworzenia się
zdolności do mentalizowania uznają prawidłowe
odzwierciedlanie przez opiekuna wewnętrznych
stanów emocjonalnych dziecka. Procesy inter-
personalne, takie jak odzwierciedlanie i rozu-
mienie stanów mentalnych dziecka przez figu-
rę przywiązania, stopniowo przekształcają się
w procesy intrapsychiczne, które charakteryzują
się między innymi zdolnością do regulowania
emocji i mentalizowania (Allen i in., 2014).
Wskazuje to jasno na kluczową rolę opiekuna
w procesie kształtowania mentalizacji, ale jed-
Anna Papińska
nocześnie na mentalizację jako główny czynnik
w międzypokoleniowej transmisji wzorca wię-
zi. Badania wykazują, że zdolność dziecka do
mentalizacji zależy od tego, w jaki sposób było
ono mentalizowane przez głównego opiekuna
(Meins i in., 2001; Slade i in., 2005).
Trudności w rozwoju zdolności do
mentalizacji
Jak wynika z powyższego, mentalizowanie
i przywiązanie ściśle się ze sobą łączą. Choć
wydaje się, że mentalizujący rodzic odgrywa
główną rolę w rozwoju bezpiecznej więzi i men-
talizowania u dziecka, to teoretycy przywiąza-
nia przyznają, że nie jest to wyłącznie wynik
zachowania rodziców. Zdolność opiekuna do
angażowania się we właściwe mentalizowa-
nie może być zakłócana przez cechy dziecka,
w szczególności związane z temperamentem
(Sharp, Fonagy, 2008). Zaburzenie procesu
rozwoju mentalizowania może też wystąpić
w przypadku całościowego zaburzenia rozwo-
ju. Autyzm związany jest ze względnie stałym
brakiem świadomości sfery psychicznej. Dzieci
nim dotknięte mają trudności w przypisywaniu
innym fałszywych przekonań. W konsekwen-
cji nie rozumieją, że ich przekonania mogą się
różnić od przekonań innych ludzi, i dlatego nie
są w stanie przewidywać zachowań tych osób,
opierając się na obserwacji ich stanów psychicz-
nych (Adamczyk, 2013). Podobne trudności
mogą mieć osoby z zaburzeniami depresyjnymi.
Transmisja międzypokoleniowa więzi
i mentalizowania
Analizując więzi tworzone przez dziecko i głów-
nego opiekuna, John Bowlby (1988) zauważył,
że bezpieczne przywiązanie jest transmitowane
międzypokoleniowo. Jednym z mechanizmów
odpowiedzialnych za przekaz wzorca więzi jest
obserwacja tego, w jaki sposób opiekun radzi
sobie z własnymi emocjami. Według badacza
emocje są bardzo ważną składową systemu przy-
wiązania. Są skutkiem działania wewnętrznych
modeli operacyjnych i podstawowym czynni-
kiem organizacji doświadczeń jednostki. Wpły-
wa to na tworzenie strategii regulacji emocji,
Mentalizacja jako czynnik ochronny pomiędzy pozabezpiecznym przywiązaniem a rozwojem...
czyli pewnego wzorca sposobu radzenia sobie
z obniżaniem negatywnych stanów emocjonal-
nych i maksymalizacją pozytywnych. Badania
wykazują, że osoby, które w dzieciństwie pozo-
stawały w pozabezpiecznej relacji z opiekunem
głównym, mają trudności w zakresie regulacji
emocji. Jednocześnie stresujące wydarzenia opi-
sują jako bardziej zagrażające niż osoby przy-
wiązane bezpiecznie (Mikulincer, Florian, 2003).
Warto zauważyć, że wspomniane już wcześniej
deficyty w regulacji emocji jako czynnik roz-
woju psychopatologii (na przykład zaburzenia
osobowości borderline) identyfikują także Ein-
-Dor, Viglin i Doron (2016) w transdiagnostycz-
nym modelu przywiązania i psychopatologii.
Według Johna G. Allena, Petera Fonagy’ego
i Anthony’ego W. Batemana (2014) klimat bez-
piecznego przywiązania tworzy warunki sprzyja-
jące rozwojowi zdolności mentalizowania przez
trzy mechanizmy: utrzymywane na niskim po-
ziomie pobudzenie emocjonalne, sprzyjanie pro-
cesom eksploracji sfery psychicznej oraz zdol-
ność do mentalizacji, jaką cechuje się główny
opiekun. Oznacza to, że mentalizacja odgrywa
główną rolę w procesie, w którym bezpieczne
przywiązanie jest transmitowane międzypoko-
leniowo (Sharp, Fonagy, 2008).
W kontekście teorii przywiązania mentaliza-
cja służy dwóm celom. Wczesne doświad­czenia
dziecka w relacji z opiekunem są ważne dla
późniejszej wiedzy metapoznawczej i monito­
ro­wania doświadczeń płynących z przywiązania.
Jak już wspomniano, doświadczenia w kontak-
tach z głównym opiekunem mogą wpływać na
zawartość umysłu dziecka, ale również na zdol-
ność opracowania tych treści. Ponieważ zdolność
do mentalizacji staje się mechanizmem, dzię-
ki któremu relacja opiekun–dziecko wywiera
wpływ na tworzenie bezpiecznego przywiązania
u dziecka, jednocześnie wpływa na jego rozwój
społeczno-poznawczy. Można zatem stwierdzić,
że odgrywa główną rolę w procesie przekazy-
wania bezpiecznego przywią­zania z opiekuna na
dziecko. Rozwój bezpiecznej więzi u dziecka jest
wspierany dzięki prawidłowemu mentalizowaniu
przez rodzica. Mentalizujący rodzic stymuluje
z kolei rozwój zdolności mentalizowania u dziec­
ka. W rezultacie prawidłowo mentalizujące
dziecko jest w stanie stworzyć bezpieczne przy-
15
wiązanie do opie­kuna (Sharp, Fonagy, 2008).
Dzieci, które doświadczyły traumy, rzadziej
odnoszą się do własnych stanów mentalnych,
mają trudności w odczuwaniu i okazywaniu
empatii, gorzej różnicują stany emocjonalne
i osiągają niższe wyniki wyniki w zadaniach
badających teorię umysłu (Marszał, 2015),
co wskazuje na zaburzenia na różnych płasz-
czyznach mentalizacji. Fonagy (1994) uwa-
ża z kolei, że międzypokoleniowa transmisja
przywiązania następuje wraz z tworzeniem
się reprezentacji psychicznych własnych oraz
opiekuna. Bierze w tym udział mechanizm
funkcjonowania refleksyjnego, który umoż-
liwia dziecku odzwierciedlanie jego stanów
emocjonalnych przez matkę oraz przetwarzanie
i opracowywanie jego trudnych emocji. Dzięki
autorefleksyjności opiekuna jego traumatycz-
ne doświadczenia z dzieciństwa nie muszą
deter­minować trudności w przywiązaniu w na-
stępnych pokoleniach. Rozumienie za­chowań
dziecka jako stanów mentalnych sprzyja po-
wstawaniu bezpiecznej więzi oraz rozwojowi
umiejętności mentalizowania. Jeśli natomiast
główny opiekun cechuje się pozabezpiecznym
stylem więzi oraz wykazuje niską zdolność do
mentalizacji w stosunku do własnego dziecka,
wiąże się to z nietypowymi zachowaniami ma-
cierzyńskimi. Trudności w dostrzeganiu stanów
umysłu dziecka, a w konsekwencji nieprawid-
łowe odzwierciedlanie, sprzyjają tworzeniu jed-
nego z pozabezpiecznych stylów przywiązania.
Liczne badania wykazały, że opiekuno-
wie, którzy sami doświadczali w dzieciństwie
traumatycznych przeżyć, mają deficyty w za-
kresie budowania więzi i uważności na dziec­
ko, a przeżyta trauma uaktualnia się ponownie
w relacji rodzicielskiej. Matki, które w dzie-
ciństwie doświadczały przemocy fizycznej, są
bardziej wrogie w relacjach z własnymi dziećmi,
a te, które były wykorzystywane seksualnie, są
wycofane w kontaktach i wykazują niewielkie
zaangażowanie w stosunku do dziecka. Badania
pokazują również, że lęk u opiekunów jest
silnym predyktorem trudności emocjonalnych,
poznawczych i behawioralnych u niemowląt
(Behrendt i in., 2019). Wyższy poziom lęku
u rodziców wiąże się z uboższymi relacjami
współrodzicielskimi, co z kolei jest powiązane
16
z bardziej bojaźliwym temperamentem u dziec­
ka (Metz i in., 2018). Udowodniono również
związek między dezorganizacją przywiązania
niemowlęcia a traumą opiekuna odzwiercied-
loną w niekonsekwentnym, przestraszonym lub
jawnie zagrażającym zachowaniu względem
dziecka (Liotti, Farina, 2016). Podsumowu-
jąc, relacje przywiązania w pierwszych latach
życia ulegają dezorganizacji w wyniku interak-
cji z bezbronnym, przestraszonym opiekunem
(Granqvist i in., 2017). Potwierdza to hipotezę,
że stan psychiczny rodzica, w którym pośred-
niczy jego lęk, wycofanie z roli opiekuna lub
zagrażające zachowania, dezorganizuje wzorzec
przywiązania dziecka.
Badania nad mentalizacją wykazały z kolei,
że mentalizacja rodzicielska wspiera zdrowy
rozwój społeczno-emocjonalny i społeczno-
-poznawczy dziecka oraz bezpieczne przywią-
zanie. Wpływa także na mniejszą liczbę za-
chowań internalizujących i eksternalizujących
wśród przedszkolaków (Dollberg i in., 2020).
Mentalizacja rodzicielska pomaga matkom ro-
zumieć ich własne negatywne emocje, takie
jak lęk, złość czy strach, oraz odróżniać je od
emocji dziecka, a w konsekwencji modulować
własne negatywne i nieresponsywne reakcje
(Ensink i in., 2016). Badania pokazują rów-
nież, że osłabiona mentalizacja jest głównym
czynnikiem w przebiegu rozwoju psychopato-
logii, szczególnie w zaburzeniach lękowych –
wyższy poziom poczucia lęku u rodziców był
związany z większą liczbą problemów beha-
wioralnych u dzieci, szczególnie z ich zacho-
waniami eksternalizacyjnymi. Prawidłowość ta
dotyczy zarówno matek, jak i ojców (Dollberg
i in., 2020). Oznacza to, że mentalizacja rodzi-
cielska pełni funkcję ochronną rozwoju dzieci
w niekorzystnych warunkach (Bateman, Fonagy,
2019; Lavoie i in., 2014). Deficyty w zakresie
mentalizowania mogą zaś utrudniać mentalne
powstrzymywanie destrukcyjnych doświadczeń
emocjonalnych oraz próby kontrolowania ich
ekspresji behawioralnej (Bouchard i in., 2008).
Podobnie jest w przypadku mentalizacji rodzi-
cielskiej: opiekunowie podatni na lęk są nad-
miernie zaangażowani w emocjonalny świat
dziecka i mogą obciążać je własnymi troskami
i lękami (Asen, Fonagy, 2012).
Anna Papińska
PODSUMOWANIE
Obecnie badacze uznają wpływ wczesnodzie-
cięcych doświadczeń na rozwój psychopatologii
oraz różnorakich trudności w dorosłym życiu
za oczywisty. Trauma rozwojowa wpływa na
wystąpienie prawie wszystkich zaburzeń psy-
chiatrycznych (Farina i in., 2019). Naukow-
cy w dalszym ciągu poszukują jednak zmien-
nych pośredniczących między przywiązaniem
a psychopatologią. Badania pokazują także, iż
większość dzieci doświadczających urazów
interpersonalnych nie wykazuje zaburzeń
w wieku dorosłym. Chociaż liczne analizy po-
twierdzają, że wzorzec przywiązania rodzica
jest predyktorem tworzenia więzi z dzieckiem
(Fearon, Roisman, 2017), to w dalszym ciągu
nie są znane mechanizmy działania tej trans-
misji. Istotne wydaje się wyjaśnienie, dlaczego
u osób z tym samym stylem więzi rozwijają
się zupełnie różne zaburzenia lub nie wystę-
pują one wcale, ale doniesienia w literaturze
na temat przywiązania i mentalizacji różnią się
w zależności od metody pomiaru. Mentalizacja,
regulacja emocji i przywiązanie są konstruktami
wielowymiarowymi, trudnymi do uchwycenia.
Różne metody mierzą ich różne aspekty, dlatego
wyniki nie są jednoznaczne i zależą od opera-
cjonalizacji (Marszał, Jańczak, 2017). Ponadto
jednym z głównych ograniczeń wskazywanym
w literaturze przedmiotu okazuje się brak badań
eksperymentalnych (Fearon, Roisman, 2017).
Mając na uwadze, że mentalizacja jest czyn-
nikiem ochronnym w kontekście traumy oraz
że odgrywa istotną rolę w pojawieniu się lub
zaostrzeniu zaburzeń psychotycznych, a także
pośredniczy w związku między traumą dzie-
cięcą a objawami negatywnymi u pacjentów
psychotycznych (Weijers i in., 2020), można
wnioskować, iż jest zmienną pośredniczącą po-
między wczesnodziecięcymi doświadczeniami
a rozwojem zaburzeń. Z analizy literatury wy-
nika, że przywiązanie transmitowane jest mię-
dzypokoleniowo także za pomocą mechanizmu
mentalizacji. Proces, dzięki któremu rozwija-
nie bezpiecznej więzi u dziecka jest wspierane
przez dokładne i właściwe mentalizowanie przez
opiekunów, również może być dwukierunkowy
(Sharp, Fonagy, 2008). Umiejętność mentali-
Mentalizacja jako czynnik ochronny pomiędzy pozabezpiecznym przywiązaniem a rozwojem...
zowania tworzy się w pierwszych latach życia
dziecka i w większym stopniu zależy od oddzia-
ływań środowiskowych niż od predyspozycji
genetycznych, co oznacza, że istotny wpływ
na jej rozwój ma relacja z figurą przywiązania
(Fonagy i in., 2008). Powstaje między innymi
dzięki rozumieniu świata wewnętrznego dziecka
oraz trafności odzwierciedlania subiektywnego
doświadczenia dziecka przez głównego opie-
kuna. Według Dollberg i in. (2020) możliwym
wyjaśnieniem związku mentalizacji rodziciel-
skiej z bezpiecznym przywiązaniem jest to,
że prawidłowo mentalizujący rodzic pokazuje
dzieciom strategie wyrażania emocji. Pomaga
w ten sposób zrozumieć, jak stany psychiczne
i zachowania są ze sobą powiązane, co powoduje
zwiększenie zdolności samoregulacji u dzieci.
Obecnie teoria mentalizacji stanowi uznany
sposób konceptualizacji zaburzeń psychicznych
u dorosłych, ze szczególnym uwzględnieniem
zaburzeń osobowości, w których występują
trudności w regulacji emocji (Marszał, 2015).
W zdecydowanej większości mentalizo-
wanie dotyczy teraźniejszości, czyli stanów
bieżących umysłu, ale z uwagi na to, że jest
konstruktem osadzonym w czasie, z perspek-
tywy psychoterapii zrozumienie dawnych sta-
nów umysłu ma ogromne znaczenie (Allen
i in., 2014). Kiedy trauma wiąże się z niepo-
wodzeniem w mentalizacji, odzwierciedlenie
bezpiecznego przywiązania pomaga złagodzić
i regulować emocje, niekiedy przytłaczające.
Psychoterapia to forma relacji przywiązanio-
wej, której głównym celem jest zapewnienie
pacjentowi bezpiecznych warunków do reorga-
nizacji natrętnych wspomnień, nadania sensu
utraty więzi oraz odbudowy bezpiecznej bazy
(Allen, 2013). Wczesne traumatyczne doświad-
czenia w relacji z pierwszym opiekunem mogą
tworzyć negatywne i fragmentaryczne obrazy
siebie i innych, jednocześnie generujące po-
czucie bezsilności i nieufności wobec ludzi. To
z kolei może utrudniać budowanie przymierza
terapeutycznego, niezbędnego do powodzenia
każdej formy terapii (Farina, Liotti, 2013).
Praca terapeutyczna opiera się w dużej mierze
na zachęcaniu pacjenta do mentalizowania na
poziomie jawnym. Ma to przede wszystkim
charakter narracyjny. Zaburzenia więzi i trauma
17
wczesnodziecięca prowadzą do upośledzenia
rozwoju zdolności narracyjnej, co z kolei znaj-
duje odzwierciedlenie w mentalizacji jawnej.
Usztywniona narracja i trudności w narracyj-
nym ujęciu urazu utrudniają zdrowienie z na-
stępstw traumatycznych doświadczeń (Allen
i in., 2014). Chociaż większość form psycho-
terapii (terapia poznawcza, trening uważności,
terapia skoncentrowana na pacjencie i terapia
behawioralna) polega na wzmacnianiu procesu
mentalizacji, to tylko niektóre podejścia, takie
jak terapia oparta na mentalizacji (MBT) i pew-
ne formy terapii psychodynamicznej, badają
lub mierzą rozwój zdolności do mentalizacji
oraz korelują je z redukcją objawów, z jakimi
zgłaszają się pacjenci (Oehlman i in., 2020).
W przypadku traumy rozwojowej, w związ-
ku ze złożonością objawów, obraz kliniczny
zaburzenia jest skomplikowany, co utrudnia
postawienie diagnozy oraz pogarsza rokowa-
nia terapeutyczne. Coraz większa liczba badań
pokazuje, że historia skumulowanych urazów
z dzieciństwa generuje trudności w leczeniu,
które wymagają specjalistycznej wiedzy i szko-
leń dla terapeutów (Farina i in., 2019). Znajo-
mość neurologicznych skutków wczesnych trau-
matycznych doświadczeń nie tylko jest istotna
dla zrozumienia psychopatologii dysocjacyjnej,
ale także może pomóc terapeucie w opracowaniu
strategii terapeutycznej. Zmiana struktur mózgu
na skutek doświadczania traumy w dzieciństwie
niesie zagrożenie dla oddziaływań terapeutycz-
nych i farmakologicznych. Terapeuta może być
zniechęcony brakiem natychmiastowej pozy-
tywnej odpowiedzi na działania terapeutyczne.
Szczególną trudność stanowić charakterystycz-
ny dla traumatycznych wczesnodziecięcych do-
świadczeń deficyt regulacji emocji u pacjenta.
Współczesna wiedza neurobiologiczna daje
podstawy do twierdzenia, że oddziaływania
terapeutyczne powodują wzrost plastyczności
neurobiologicznej i zmiany morfofunkcjonal-
ne mózgu, nie tylko w okresie dziecięcym,
ale także w dorosłości. Taka wiedza pozwala
terapeucie przewidzieć prawdopodobieństwo
stopniowego zmniejszania trudności pacjenta
(Liotti, Farina, 2016).
Z literatury przedmiotu wynika, że podejmu-
jąc prewencyjne działania u rodziców, których
18 Anna Papińska

historia wskazuje na traumatyczne doświad-
czenia, trudności w regulacji emocji i mentali-
zowaniu, można przerwać międzypokoleniową
transmisję pozabezpiecznego wzorca więzi. Psy-
choedukacja dostępna w postaci zajęć wykłado-
wych czy warsztatowych mogłaby stymulować
rozwój ufnej więzi i zwiększyć świadomość ro-
dzicielską w zakresie relacji rodzic–dziecko oraz
jej wpływu na rozwój społeczno-emocjonalny
dziecka. Ponieważ mentalizacja oddziałuje na
proces regulacji emocji przez obniżenie napięcia
i przepracowywanie doświadczeń emocjonal-
nych, wydaje się, że poszerzanie wiedzy i sa-
moświadomości z zakresu procesów mentali-
zowania u nastolatków mogłoby zaowocować
pogłębieniem zdolności do opracowywania
negatywnych doświadczeń. Warto rozważyć
istotność psychoedukacji w zakresie menta-
lizowania dla zdrowia psychicznego dzieci,
młodzieży i dorosłych.

BIBLIOGRAFIA

Adamczyk L. (2013), Mentalizacja. Cz. 1: Wprowadzenie do zagadnienia, wymiary mentalizacji. Psycho­

terapia, 3(166), 25–36.
Ainsworth M.D., Blehar M.C., Waters E., Wall S. (1978), Patterns of Attachment: Assessed in the Strange
Situation and at Home. Hilsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
Allen J.G. (2013), Mentalizing in the Development and Treatment of Attachment Trauma. London: Karnac.
Allen J.G., Fonagy P., Bateman A. (2014), Mentalizowanie w praktyce klinicznej. Tłum. M. Cierpisz. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Asen E., Fonagy P. (2012), Mentalization-based therapeutic interventions for families. Journal of Family
Therapy, 34(4), 347–370.
Bateman A., Fonagy P. (2019), A randomized controlled trial of a mentalization-based intervention (MBT-
FACTS) for families of people with borderline personality disorder. Personality Disorders: Theory, Re-
search, and Treatment, 10(1), 70–79.
Behrendt H.F., Wade M., Bayet L., Nelson C.A., Bosquet Enlow M. (2019), Pathways to social-emotional
functioning in the preschool period: The role of child temperament and maternal anxiety in boys and girls.
Development and Psychopathology, 26, 1–14.
Bouchard M.A., Target M., Lecours S., Fonagy P., Tremblay L.M., Schachter A., Stein H. (2008), Mentaliza-
tion in adult attachment narratives: Reflective functioning, mental states, and affect elaboration compared.
Psychoanalytic Psychology, 25(1), 47–66.
Bowlby J. (1973), Attachment and Loss. Separation: Anxiety and Anger. New York: Basic Books.
Bowlby J. (1988), A Secure Base: Parent-Child Attachment and Healthy Human Development. New York:
Basic Books.
Daniel S. (2009), The developmental roots of narrative expression in therapy: Contributions form attachment
theory and research. Psychotherapy Theory, Research, Practice, Training, 46(3), 301–316.
De Bellis M.D., Zisk A. (2014), The biological effects of childhood trauma. Child and Adolescent Psychiatric
Clinics of North America, 23(2), 185–222.
Dollberg D., Hanetz Gamliel K., Levy S. (2020), Mediating and moderating links between coparenting, pa-
rental mentalization, parents’ anxiety, and children’s behavior problems. Journal of Family Psychology.
Advance online publication.
Ein-Dor T., Doron G., Solomon Z., Mikulincer M., Shaver P.R. (2010), Together in pain: Attachment-
related dyadic processes and posttraumatic stress disorder. Journal of Counseling Psychology, 57,
317–327.
Ein-Dor T., Viglin D., Doron G. (2016), Extending the transdiagnostic model of attachment and psychopathol-
ogy. Frontiers in Psychology, 7, Article 484.
Ensink K., Normandin L., Plamondon A., Berthelot N., Fonagy P. (2016), Intergenerational pathways from
reflective functioning to infant attachment through parenting. Canadian Journal of Behavioural Science /
Revue canadienne des sciences du comportement, 48(1), 9–18.
Mentalizacja jako czynnik ochronny pomiędzy pozabezpiecznym przywiązaniem a rozwojem... 19

Farina B., Liotti G. (2013), Does a dissociative psychopathological dimension exist? A review on dissociative
processes and symptoms in developmental trauma spectrum disorders. Clinical Neuropsychiatry, 10(1), 11–18.
Farina B., Liotti M., Imperatori C. (2019), The role of attachment trauma and disintegrative pathogenic pro-
cesses in the traumatic-dissociative dimension. Frontiers in Psychology, 10.
Fearon R.M.P., Roisman G.I. (2017), Attachment theory: Progress and future directions. Current Opinion in
Psychology, 15, 131–136.
Fonagy P. (1994), Mental representations from an intergenerational cognitive science perspective. Infant Men-
tal Health Journal, 15(1), 57–68.
Fonagy P., Gergely G., Target M. (2008), Psychoanalytic constructs and attachment theory and research.
W: J. Cassidy, P.R. Shaver (eds.), Handbook of Attachment: Theory, Research, and Clinical Applications,
783–810. New York: The Guilford Press.
Fonagy P., Luyten P. (2009), A developmental, mentalization-based approach to the understanding and treat-
ment of borderline personality disorder. Development and Psychopathology, 21(4), 1355–1381.
Fricker J., Moore S. (2002), Relationship satisfaction: The role of love styles and attachment styles. Current
Research in Social Psychology, 7(11), 182–204.
Granqvist P., Sroufe L.A., Dozier M., Hesse E., Steele M., Ijzendoorn M. van i in. (2017), Disorganized at-
tachment in infancy: A review of the phenomenon and its implications for clinicians and policy-makers.
Attachment and Human Development, 19, 534–558.
Groh A.M., Fearon R.M.P., IJzendoorn M.H. van, Bakermans-Kranenburg M. J., Roisman G.I. (2016), Attach-
ment in the early life course: Meta-analytic evidence for its role in socioemotional development. Child
Development Perspectives, 11(1), 70–76.
Hertsgaard L., Gunnar M., Erickson M., Nachmias M. (1995), Adrenocortical responses to the strange situation
in infants with disorganized/disoriented attachment relationships. Child Development, 66(4), 1100–1106.
Illing V., Tasca G.A., Balfour L., Bissada H. (2010), Attachment insecurity predict seating disorder symptoms and
treatment outcomes in a clinical sample of women. Journal of Nervous and Mental Disease, 198, 653–659.
Iniewicz G. (2008), Zaburzenia emocjonalne u dzieci i młodzieży z perspektywy teorii przywiązania. Psy-
chiatria Polska, 27(5), 671–682.
Kim E.J., Pellman B., Kim J.J. (2015), Stress effects on the hippocampus: A critical review. Learning and
Memory, 22(9), 411–416.
Kolk B.A. van der, McFarlane A.C., Weisaeth L. (eds.) (1996), Traumatic Stress: The Effects of Overwhelm-
ing Experience on Mind, Body and Society. New York: Guilford Press.
Krueger R.F., Markon K.E. (2011), A dimensional-spectrum model of psychopathology: Progress and oppor-
tunities. Archives of General Psychiatry, 68(1), 10–11.
La Guardia J.G., Ryan R.M., Couchman C.E., Deci E.L. (2000), Within-person variation in security of attach-
ment: A Self-determination theory perspective on attachment, need fulfillment, and well-being. Journal
of Personality and Social Psychology, 79, 367–384.
Lavoie M., Battaglia M., Achim A. (2014), A meta-analysis and scoping review of social cognition perfor-
mance in social phobia, posttraumatic stress disorder and other anxiety disorders. Journal of Anxiety Dis-
orders, 28(2), 169–177.
Lindgren L., Bergdahl J., Nyberg L. (2016), Longitudinal evidence for smaller hippocampus volume as a vul-
nerability factor for perceived stress. Cerebral Cortex, 26(8), 3527–3533.
Liotti G., Farina B. (2016), Traumatyczny rozwój. Etiologia, klinika i terapia wymiaru dysocjacyjnego.
Tłum. H. Michalska, Bledzew: Fundacja Przyjaciele Martynki.
Madigan S., Atkinson L., Laurin K., Benoit D. (2013), Attachment and internalizing behavior in early child-
hood: A meta-analysis. Developmental Psychology, 49(4), 672–689.
Marszał M. (2015), Mentalizacja w kontekście przywiązania. Zdolność do rozumienia siebie i innych u osób
z osobowością borderline. Warszawa: Delfin.
Marszał M., Jańczak A. (2017), Emotion dysregulation, mentalization and romantic attachment in the non-
clinical adolescent female sample. Current Psychology, 37(4), 894–904.
Meins E., Fernyhough C., Fradley E., Tuckey M. (2001), Rethinking maternal sensitivity: Mothers’ comments
on infants’ mental processes predict security of attachment at 12 months. Journal of Child Psychology
and Psychiatry, 42(5), 637–648.
20 Anna Papińska

Metz M., Majdandžić M., Bögels S. (2018), Concurrent and predictive associations between infants’ and tod-
dlers’ fearful temperament, coparenting, and parental anxiety disorders. Journal of Clinical Child and
Adolescent Psychology, 47(4), 569–580.
Migda M. (2015), Trauma więzi a psychoterapia pacjentów z diagnozą PTSD w oparciu o mentalizację.
Psycho­terapia, 3, 99–105.
Mikulincer M., Florian V. (2003), Attachment style and affect regulation: Implications for coping with stress
and mental health. W: G.J.O. Fletcher, M.S. Clark (eds.), Blackwell Handbook of Social Psychology: In-
terpersonal Processes, 535–557.
Mikulincer M., Shaver P.R. (2007), Attachment in Adulthood: Structure, Dynamics, and Change. New York:
Guilford.
Oehlman Forbes D., Lee M., Lakeman R. (2020), The role of mentalization in child psychotherapy, interper-
sonal trauma, and recovery: A scoping review. Psychotherapy. Advance online publication.
Schore A.N. (2001), The effects of early relational trauma on right brain development, affect regulation, and
infant mental health. Infant Mental Health Journal, 22(1–2), 201–269.
Senator D. (2010), Więź w rodzinie a ryzyko zaburzeń rozwoju emocjonalnego dzieci i młodzieży. W: B. Tryjarska
(red.), Bliskość w rodzinie. Więzi w dzieciństwie a zaburzenia w dorosłości, 43–61. Warszawa: Wydaw-
nictwo Naukowe Scholar.
Sharp C., Fonagy P. (2008), The parent’s capacity to treat the child as a psychological agent: Constructs, mea­
sures and implications for developmental psychopathology. Social Development, 17, 737–754.
Slade A., Grienenberger J., Bernbach E., Levy D., Locker A. (2005), Maternal reflective functioning, attach-
ment, and the transmission gap: A preliminary study. Attachment and Human Development, 7(3), 283–298.
Słaboń-Duda A. (2011), Wczesna relacja matka–dziecko i jej wpływ na dalszy rozwój emocjonalny dziecka.
Psychoterapia, 2(157), 11–18.
Teicher M., Samson J., Anderson C., Ohashi K. (2016), The effects of childhood maltreatment on brain struc-
ture, function and connectivity. Nature Reviews: Neuroscience, 17, 652–666.
Turner, J. M., Wittkowski, A., & Hare, D. J. (2008). The relationship of maternal mentalization and execu-
tive functioning to maternal recognition of infant cues and bonding. British Journal of Psychology, 99(4),
499–512. https://doi:10.1348/000712608x289971
Wei M., Mallinckrodt B., Russell D.W., Abraham W.T. (2004), Maladaptive perfectionism as a mediator and
moderator between adult attachment and depressive mood. Journal of Counseling Psychology, 51(2), 201–212.
Weijers J.G., Kate C., Debbané M., Bateman A.W., Jong S. de, Selten J.P., Eurelings-Bontekoe E.H.M. (2020),
Mentalization and psychosis: A rationale for the use of mentalization theory to understand and treat non-
affective psychotic disorder. Journal of Contemporary Psychotherapy, 50(3), 223–232.