84 Bölüm 3. H Ipotez Testler I (Öneml Il Ik Testler I)

84 Bölüm 3.
HİPOTEZ TESTLERİ (ÖNEMLİLİK TESTLERİ)
3.2 İKİ ÖRNEKLEM HİPOTEZ TESTLERİ
3.2.1 Bağımsız İki Kitle Ortalaması Arasındaki Farkın Testi;

Parametrik test varsayımları yerinne getirildiğinde, ölçümle belirtilen sü-
rekli bir değişken yönünden bağımsız iki grup arasında fark olup olmadığını
test etmek için kullanılan bir önemlilik testidir
- İki grup karşılaştırılmaktadır
- Karşılaştırlan iki grup birbirinden bağımsızdır
Örneğin;
*Kandaki hemoglobin miktarı yönünden bağımsız iki grup ( gebe kalan-
larla kalmayanlar,bağırsak paraziti olanlarla olmayanlar) arasında farklılık
arandığında kullanılır.
*Kandaki şeker miktarı yönünden bağimsız iki grup ( diyet uygulayan-
lar ile uygulamayanlar, ailede şeker hastalığı olanlar ile olmayanlar gibi)
arasında farkılılık arandığında kullanılır.
*Boy uzunluğu ya da vücut ağırlığı yönünden bağımsız iki grup(sosyo
ekonomik kültürel düzeyi iyi olan ailelerde kötü olan ailelerin çocukları, kız-
larla erkekler, kırsal ve kentesel bölgelerde oturan çocuklar gibi) arasında
farklılık arandığında kullanılır
*Bulaşıcı hastalıklar bilgi puanı yönünden bağımsız iki grup ( erkeklerle
kadınlar, eğitim düzeyi yüksek olanlarla düşük olanlar gibi) arasında farklı-
lık arandığında kullanılır.
Kitle Varyansı Biliniyorsa
Hipotezlerin test edilmesinde beş adımda gerçekleştirelecektir. Soruların bu
adımlara bağı olarka çözülmesi hata yapma riskini minimuma indirmek he-
deflenmiştir.
1. Adım: Hipotez kurulur:
H0 : µ1 = µ2 veya H0 : µ1 − µ2 = 0
H1 : µ1 6= µ2 veya H1 : µ1 − µ2 6= 0
H1 : µ1 < µ2 veya H1 : µ1 − µ2 < 0
H1 : µ1 > µ2 veya H1 : µ1 − µ2 > 0
2. Adım: Test istatististiği hesaplanır.
(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 )

ZH = q 2
σ1 σ22
n1 + n2
3.2 İKİ ÖRNEKLEM HİPOTEZ TESTLERİ 85
X̄1 :1.örneklemin ortalaması

X̄2 :2.örneklemin ortalamsı
σ12 :1.kitlenin varyansı
σ22 :2.kitlenin varyansı
n1 :1.kitlenin gözlem sayısı
n2 :2.kitlenin gözlem sayısı
3. Adım: Tablo değeri bulunur;
H1 : µ1 < µ2 =⇒ ZT = Zα
H1 : µ1 > µ2 =⇒ ZT = Zα
H1 : µ1 6= µ2 =⇒ ZT = Zα/2
4. Adım: Karar verilir.
H1 : µ1 < µ2 =⇒ ZH < −ZT =⇒ H0 RED edilir.

H1 : µ1 > µ2 =⇒ ZH > ZT =⇒ H0 RED edilir.
H1 : µ1 6= µ2 =⇒ |ZH | > ZT =⇒ H0 RED edilir.
5. Adım: Yorum yapılır.

Yukarıdaki verilen test için 1 − α güven aralığı ise aşağıdaki gibi veril-
miştir.

P (x̄1 − x̄2 ) − Zα/2 S ≤ (µ1 − µ2 ) ≤ (X̄1 − X̄2 ) + Zα/2 S = 1 − α
q
σ12 σ22
burada S = n1 + n2 şeklindedir.
Örnek 3.1 Vitamin ve mineraller üreten iki ilaç firmasında uzun yıllar yapı-
lan analizler spnucunda drajelerdeki B1 vitaminine ait varyansların sırasıyla
4 ve 6 olduğu bilinmektedir. Her iki ilaç firmasonda sorasoyla 25 ve 30 tane
draje alınarak analiz edilmiş ve B1 vitamini ortalaması sırasıyla 22 mg ve
23 mg bulunmuştur %5 anlam seviyesinde iki firmada üretilen drajelerdeki
B1 vitamini ortaalamasında farklı olduğu söylenebilir mi ?
σ12 = 4 n1 = 25 X̄1 = 22
2
σ2 = 6 n2 = 30 X̄2 = 23
H0 : µ1 = µ2
H1 : µ1 6= µ2
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır (kitle varyansları biliniyor);
86 Bölüm 3. HİPOTEZ TESTLERİ (ÖNEMLİLİK TESTLERİ)
(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 )

ZH = q 2
σ1 σ22
n1 + n2
22 − 23
= q
4 6
25 + 30
−1
= = −1, 66
0, 6
3. Adım: Tablo değeri elde edilir. Burada hipotezin tek yönlü veya çift
yönlü olmsmı durumu ve α anlam seviyesinin değeri önemlidir. H1 : µ1 6=
µ2 hipotezi çift yönlü olduğundan α/2 = 0.05/2 = 0.025 olarak alınmalıdır.
Bu durumda tablo değeri
Zα/2 = Z0,05/2 = Z0,025 = 1, 96
4. Adım: Karar adımı burda |ZH | = |−1, 66| = 1, 66 < ZT = 1, 96 =⇒ H0
Kabul edilir.
5. Adım: Yorum yapılır. Buna göre iki firmada üretilen drajelerde B1
vitamini ortalaması yönünden fark olmadığı %95 güvenle söylenebilir.
Kitle varyansı bilinmiyorsa
1.durum: Kitle varyansları eşit σ12 = σ22 = σ kabul ediliyor.

1.Adım: Hipotez kurulur:

H0 : µ1 = µ2 veya H0 : µ1 − µ2 = 0
H1 : µ1 6= µ2 veya H1 : µ1 − µ2 6= 0
H1 : µ1 < µ2 veya H1 : µ1 − µ2 < 0
H1 : µ1 > µ2 veya H1 : µ1 − µ2 > 0
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır:
(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 )

tH = q
S n11 + n12
s
(n1 − 1).S12 + (n2 − 1).S22
S=
n1 + n2 − 2
3. Adım: Tablo değeri bulunur
H1 : µ1 < µ2 =⇒ tT = tα;n1 +n2 −2

H1 : µ1 > µ2 =⇒ tT = tα;n1 +n2 −2
H1 : µ1 6= µ2 =⇒ tT = tα/2;n1 +n2 −2
H1 : µ1 < µ2 =⇒ tH < −tT =⇒ H0 RED edilir.

H1 : µ1 > µ2 =⇒ tH > tT =⇒ H0 RED edilir.
H1 : µ1 6= µ2 =⇒ |tH | > tT =⇒ H0 RED edilir.
5. Adım: Yorum yapılır;

Güven aralığı;
P [(x̄1 − x̄2 ) − ξ ≤ (µ1 − µ2 ) ≤ (x̄1 − x̄2 ) + ξ ] = 1 − α
q
1
Burada ξ = tn1 +n2 −2;α/2 .S + n12 şeklindedir.
n1
2.durum: Kitle varyansları eşit değil σ12 6= σ22 kabul ediliyor

H0 : µ1 = µ2 veya H0 : µ1 − µ2 = 0
H1 : µ1 6= µ2 veya H1 : µ1 − µ2 6= 0
H1 : µ1 < µ2 veya H1 : µ1 − µ2 < 0
H1 : µ1 > µ2 veya H1 : µ1 − µ2 > 0
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır;
(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 )

tH = q 2
S1 S22
n1 + n2
3. Adım: Tablo değeri bulunur
H1 : µ1 < µ2 =⇒ tT = −tα;sd
H1 : µ1 > µ2 =⇒ tT = tα;sd
H1 : µ1 6= µ2 =⇒ tT = tα/2;sd
buradaki serbestlik derecesi aşağıdaki gibi elde edilir.
S12 S22 2

n1 + n2
sd = 2 2 2 2
S1 S2
n1 n2
n1 −1 + n2 −1

H1 : µ1 < µ2 =⇒ tH < −tT =⇒ H0 RED edilir.
H1 : µ1 > µ2 =⇒ tH > tT =⇒ H0 RED edilir.
H1 : µ1 6= µ2 =⇒ |tH | > tT =⇒ H0 RED edilir.

Güven aralığı;

P ((X̄1 − X̄2 ) − tsd;α/2 .S ≤ (µ1 − µ2 ) ≤ (X̄1 − X̄2 ) + tsd;α/2 .S = 1 − α
q
S2 S2
burada S = n11 + n22 şeklindedir.
Örnek:
Modern beslenme yönteminin çocuğun gelişimi üzerine etkisini araştır-
mak için aynı yaşta,aynı kiloda 60 çocuk iki gruba ayrılmış, birinci grup mo-
dern beslenme yöntemine göre, ikinci grup annelerin kendi bilgilerine göre
beslenmiştir. Bir süre sonra çocuklar tartılmıştır iki gruptan elde edilen bul-
gular aşağıda verilmiştir. Kilo kazanma yönünden bu iki yöntem arasında
fark var mıdır ? (α = 0, 01)
a) Kitle varyanslarının eşit olduğu durumda σ12 = σ22

b) Kitle varyanslarının eşit olmadığı durumda σ12 6= σ22
1.Grup 2.grup
X̄1 = 8, 86 X̄2 = 8, 30
S = 0, 560 0, 567
n = 30 n = 30
a) Kitle varyanslarının eşit olduğu durumda σ12 = σ22

1. Adım: Hipotez kurulur.

H0 : µ1 = µ2
H1 : µ1 6= µ2
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır.
(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 )

tH = q
S n11 + n12
(8, 86 − 8, 3) − 0 0, 56
= p = =4
0, 56 1/30 + 1/30 0, 14
buradaki S değerinin aşağıdaki hesaplandığını unutmamak gerekir.
s
(n1 − 1) .S12 + (n2 − 1) .S22
S =
n1 + n2 − 2
s
29. (0, 56)2 + 29 (0, 567)2
=
30 + 30 − 2
r
9, 09 + 9, 32 p
= = 0, 317 = 0, 56
58
3. Adım: Tablo değeri bulunur.
tT = tα/2;n1 +n2 −2
= t0,01/2;58 = 2, 66

|tH | = 4 > tT = 2, 66 =⇒ H0 red edilir.
5. Adım: Yorum yapılır:
Kilo kazanma yönünden iki yöntem arasında fark olduğu %99 güvenle
söylenebilir.
Bu durumda güven aralığı ise
P [(8, 86 − 8, 3) − T ≤ µ1 − µ2 ≤ (8, 86 − 8, 3) + T ] = 0, 99
q
1 1
burada T = (2, 66) (0, 56) 30 + 30 alınmasıyla güven aralığı
P (0, 18 ≤ µ1 − µ2 ≤ 0, 94) = 0, 99
şekinde elde edilir. İki yöntemin kitle ortalamaları arasındaki fark %99
olasılıkla 0,18 ile 0,94 arasındadır.
b) Kitle varyanslarının eşit olmadığı durumda σ12 6= σ22

H0 : µ1 = µ2
H1 : µ1 6= µ2
(x̄1 − x̄2 ) − (µ1 − µ2 )

tH = q 2
S1 S22
n1 + n2
(8, 86 − 8, 3) − 0
= q
(0,56)2 (0,567)2
30 + 30
0, 56 0, 56
= √ = =4
0, 01 + 0, 01 0, 14
3. Adım: Tablo değeri bulunur. Tablo değeri bulurken serbestlik derecesi
S12 S22 2

n1 + n2
sd = 2 2 2 2
S1 S2
n1 n2
n1 −1 + n2 −1
formülü yardımıyla elde edilir. Buna göre S12 = (0, 56)2 = 0, 31, S22 =
(0, 567)2 = 0, 32 ve n1 = 30, n2 = 30 verildiğinden serbestlik derecesi
2
0,31 0,32
30 + 30
sd = 2 2
( 0,31
30 ) ( 0,32
30 )
+ 30−1
30−1
0, 000441
= = 64
0, 0000034 + 0, 0000034
olarak elde edilir. Buna göre tablo değeri
tT = tsd;α/2 = t64;0,005 = 2, 66
şeklinde elde edilir.

|tH | = 4 > tT = 2, 6603 olduğundan H0 red edilir.
5. Yorum yapılır.
Kilo kazanma yönünden iki yöntem arasında fark olduğu %99 güvenle
söylenebilir.
Bu durumda güven aralığı ise
P [(8, 86 − 8, 3) − T ≤ µ1 − µ2 ≤ (8, 86 − 8, 3) + T ] = 0, 99
q
(0,56)2 (0,567)2
burada T = (2, 66) 30 + 30 alınmasıyla güven aralığı
P (0, 18 ≤ µ1 − µ2 ≤ 0, 94) = 0, 99
şekinde elde edilir. İki yöntemin kitle ortalamaları arasındaki fark %99
olasılıkla 0,18 ile 0,94 arasındadır.
3.2.2 Eşler Arası Farkın Önem Kontrolü

Parametrik test varsayımları yerine getirlidiğinde, ölçümle belirtilen sürekli
bir değişken yönünden aynı bireylerin iki zaman ya da durumundaki ölçüm-
leri arasında fark olup olmadığını test etmek için kullanılan bir önemlilik
testidir.
iki eş arasındaki farkın önemlilik testinin uygunlandığı durumlar;
Durum 1 : Ölçümle belirtilen bir değişken yönünden aynı bireylerin de-
ğişik iki zaman ya da durumdaki ölçümlerinin farklı olup olmadığını test
edilmesinde kullanılır. Örneğin
Kandaki şeker miktarını düşürmek için hazırlanan bir diyet programının
etkinliğini ölçmek için şeker hastalarının diyetten önce kandaki şeker mik-
tarları ike deyetten sonra kandaki şeker miktarkarının farklı olup olmadığını
test etmek için;
-Kadınların aile planlaması konusunda eğitim yapılmadan önce ki ve eği-
tim yapıldıktan sonraki bilgi puanlarının farklı olup olmadığını test etmek
için ;
Durum 2: Değişik iki ölçüm aracının aynı bireylerde aynı ölçümü ya-
pıp yapmadığını ya da sonuncu verip vermediğini test etmek için kullanılır.
Örneğin;
-İki ayrı firmanın ürettiği tansiyon ölçme araçlarının aynı kişilerin tansi-
yonunu aynı değerde ölçüp ölçmediğinin test edilmesinde
-El kantarı ile özel bebek baskülünün aynı bebeklerin ağırlığını aynı de-
ğerde ölçüp ölçmediğinin test edilmesinde,
Durum 3: Değişik iki ölçümcünün aynı ölçüm aracıyla aynı bireylerin
ölçümünü aynı değerde yapıp yapmadıklarının ( ölçümcü farklılıklarının )
test edilmesinde kullanılır. Örneğin,
-İki ebenin aynı baskülle aynı bebekleri aynı ağırlıkta ölçüp ölçmedikle-
rinin test edilmesinde
-İki sağlık memurunun aynı cetvelle aynı bireylerin teberkülin reaksiyon-
larının çapını aynu değerde ölçüp ölçmediklerinin test edilmesinde
Testin aşamaları;
H0 : µD = 0 veya H0 : µ1 − µ2 = 0
H1 : µD 6= 0 veya H1 : µ1 − µ2 6= 0
H1 : µD < 0 veya H1 : µ1 − µ2 < 0
H1 : µD > 0 veya H1 : µ1 − µ2 > 0
2.Adım: Test istatistiği hesaplanır: Kullanılacak test t istatisitiğidir ve

formülü aşağıda verilmiştir.
D̄ − µ0
tH = √
SD / n
n
1
burada Di = µ1i − µ2i şeklinde oluşturulur. Buradan D̄ = n ∑ Di ve
i=1
n 2
1
SD = n−1 ∑ (Di − D̄) formüllerinden elde edilir.
i=1
3. Adım: Tablo değeri bulunur:
H1 : µD 6= 0 =⇒ tT = tα/2;n−1
H1 : µD < 0 =⇒ tT = tα;n−1
H1 : µD > 0 =⇒ tT = tα;n−1
H0 : µD 6= 0 =⇒ |tH | > tT =⇒ H0 RED edilir.
H0 : µD < 0 =⇒ tH < −tT =⇒ H0 RED edilir.
H0 : µD > 0 =⇒ tH > tT =⇒ H0 RED edilir.
5.Adım: Yorum yapılır.
Güven aralığı aşağıgaki elde edilmiştir.

SD SD
P D̄ − tα/2;n−1 √ ≤ µD ≤ D̄ + tα/2;n−1 √ = 1 − α
n n
Örnek:
Sigara içenler arasondan rasgele olarak seçilen 10 kişinin günde ne ka-
dar sigara içtikleri saptanmıştır. Sonra aynı kişilere bir sağlık uzmanı sağ-
lık üzerinde etkilerini konu edinen bir seminer vermiştir. Seminerden sonra
aynı kişilerin günde ne kadar sigara içtikleri saptanmıştır.
Önce 30 25 25 20 20 18 17 17 15 13
Sonra 28 25 25 18 17 18 16 16 15 12
a) α = 0, 05 anlam düzeyinde seminerin etkili olduğu söylenebilir mi?
b) %95 anlam seviyesinde güven aralığını oluşturunuz.
a) Öncelikle seminer öncesi için µ1 ve seminer sonrası için µ2 denirse ve

Di = µ1i − µ2i şeklinde elde edilir.
Önce 30 25 25 20 20 18 17 17 15 13
Sonra 28 25 25 18 17 18 16 16 15 12
Di 2 0 0 2 3 0 1 1 0 1
H0 : µD = 0
H1 : µD > 0
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır. Formülün işlettirmek için D̄ ve SD
değerlerinin elde edilmesi gerekmektedir. Buna göre
1 n 10
D̄ = ∑ Di = =1
n i=1 10
ve
s
2
∑ (Di − D̄)
SD = = 1.05
n−1
elde edilmiştir.
D̄ − µ0 1−0
tH = √ = √ = 3.01
SD / n 1.05/ 10
3. Adım: Tablo değeri bulunur: α = 0, 05 ve n = 10 için tablo değeri
tT = tα;n−1 = t0,05;9 = 1, 83 elde edilir.
4. Adım: Karar verilir. Bu adımda tablo değeri ile hesap değeri alternatif
hipotezin durumuna göre kıyaslanarak karar verilir. H1 : µD > 0 olmasından
dolayı tH = 3, 01 > tT = 1, 83 olduğundan H0 red edilir.
5. Adım: Yorum yapılır. Eşler arasında fark vardır. Seminerin etkili ol-
duğu %95 güvenle söylenebilir.
b) %95 anlam seviyesinde güven aralığını oluşturunuz.

SD SD
P D̄ − tα/2;n−1 √ ≤ µD ≤ D̄ + tα/2;n−1 √ = 1−α
n n

1, 05 1, 05
P 1 − 2, 26. √ ≤ µ0 ≤ 1 + 2, 26. √ = 0, 95
10 10
P (0, 24 ≤ µ0 ≤ 1, 75) = 0, 95
Eşler arasında fark %95 olasılıkla 0,24 ile 1,75 arasındadır.
3.2.3 Bağımsız İki Kitle Oranı Arasındaki Farkın Testi

Bir kitlede belli bir özelliğe sahip olma oranı ile bir başka kitlede aynı özel-
liğe sahip olma oranı arasındaki farkın testi için yapılır . Bu amaçla her iki
kitleden de belli büyüklükte birer bağımsız rasgele örnek alınır. Bu iki ör-
nekte söz konusu özelliğe rastlanma oranları dikkate alınarak iki kitle oranı
arasındaki farkın testi yapılır.
H0 : p1 = p2 veya H0 : p1 − p2 = 0
H1 : p1 6= p2 veya H1 : p1 − p2 6= 0
H1 : p1 < p2 veya H1 : p1 − p2 < 0
H1 : p1 > p2 veya H1 : p1 − p2 > 0
p̂1 − p̂2
ZH = r
1 1
p.q n1 + n2
p̂1 : n1 birimlik birinci örneğe ait örnek oranı

p̂2 : n2 birimlik ikinci örneğe ait örnek oranı
Burada,
n1 . p̂1 + n2 . p̂2 x1 + x2
p= =
n1 + n2 n1 + n2
ve q̂ = 1 − p̂ olarak elde edilir.
H1 : µ1 < µ2 =⇒ ZT = Zα
H1 : µ1 > µ2 =⇒ ZT = Zα
H1 : µ1 6= µ2 =⇒ ZT = Zα/2

H1 : p1 < p2 → ZH < −ZT =⇒ H0 RED edilir.
H1 : p1 > p2 → ZH > ZT =⇒ H0 RED edilir.
H1 : p1 6= p2 → |ZH | > ZT =⇒ H0 RED edilir.

Test adımlarından sonra güven aralığı ise
P [( p̂1 − p̂2 ) − ϑ ≤ ( p̂1 − p̂2 ) ≤ ( p̂1 − p̂2 ) + ϑ ] = 1 − α
r
1 1
şeklinde hesaplanır. Burada ϑ = Zα/2 . p̂1 . p̂2 n1 + n2 şeklinde elde
edilir.
Örnek
Aynı hastalığa yakalanmış 114 kişi rasgele iki gruba ayrılarak 64’üne
Ailecı 50’sine B ilacı verilmiştir. İki haftalık tedavi süresi sonucunda A ila-
cını kullananlardan 48’i, B ilacını kullananlardan 35’i iyileşmiştir.
a)Buna göre A ilacının bu hastalığı iyileştirmede daha etkili olduğunu
%5 önem seviyesinde söyleyebilir miyiz?
b)%95’lik güven sınırlarını oluşturunuz.
a) 1. Adım: Hipotez kurulur.
H0 : PA = PB
H1 : PA > PB
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır. Formülü çalıştırmadan önce gerekli
48 x1 +x2
değerler p̂A = 64 = 0.75, p̂B = 35 48+35
50 = 0.70, ve P = n1 +n2 = 64+50 = 0, 72 elde
edilir. Buna göre test istatistiği
p̂A − p̂B
ZH = r
1 1
pq n1 + n2
0.75 − 0, 70
= q = 0, 58
1 1
(0.72) (0.28) 64 + 50
şeklindedir.
3. Adım: Tablo değeri bulunur. Tek yönlü alternatif hipotez için → Zα =
Z0,05 = 1.65
H1 : p1 > p2 → ZH = 0.58 > ZT = 1.65 olmadığından H0 kabul edilir.
3.3 TEK YÖNLÜ VARYANS ANALİZİ (ANOVA) 97
A ilacı ile B ilacının etkileri arasında önemli bir farklılığın olmadığı %95
güvenle söylenebilir.
b) Güven aralığı: r
1 1
Güven aralığı için ϑ = Zα/2 . p.q n1 + n2 değerini hesapladığımızda
ϑ = 0.16 olarak elde edilir. Buna göre
P [(0, 75 − 0, 70) − 0.16 ≤ PA − PB ≤ (0, 75 − 0, 70) + 0.16] = 1 − α

P [−0, 11 ≤ PA − PB ≤ 0, 21] = 0, 95
şeklinde elde edilir.
3.3 TEK YÖNLÜ VARYANS ANALİZİ (ANOVA)
Birbirinden bağımsız µ1 , µ2 , . . . , µk (k > 2) ortalamalı σ 2 varyanslı normal

dağılım gösteren k tane toplumdan ni hacimli (i = 1, . . . k) rasgele örnek
alınarak elde edilen veri setini analiz etmek için tek yönlü varyans analizi
kullanılır. Bu testi yaparkende 5 adımda bu testi gerçekleştireceğiz.
1. Adım: Hipotez kurulur
H0 : µ0 = µ2 = . . . µk (Eşler arası fark önemsizdir)
H1 : En az bir grup ortalaması diğerlerinden farklıdır.
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır. Test istatistiği için varyans analizi

tablosu hazırlanır.
Değişim kaynağı Sd Kareler toplamı Kareler ortalaması
Gruplar arası k−1 GAKT GAKO
Grupiçi(Hata) N −k GİKT(HKT) GİKO
Toplam(Genel) N −1 GKT
test istatistiği bu tablo yardımıyla
GAKO
FH =
˙
GIKO
k ni k
1
şeklinde elde edilir. Burada Ȳ = N ∑ ∑ yi j ve N = ∑ ni olmak üzere
i=1 j=1 i=1
genel kareler toplamı(GKT ),gruplar arası kareler toplamı(GAKT ) ve grup-
˙
lar içi kareler toplamı GIKT sırasıyla aşağıdaki gibi elde edilir.
k ni 2
GKT = ∑ ∑ yi j − Ȳ
i=1 j=1
!2 !2
k ni k ni
1 1
GAKT = ∑ ∑ yi j − ∑ ∑ yi j
i=1 ni j=1 N i=1 j=1
!2
k ni k ni
˙
2 1
GIKT =∑ ∑ yi j yi j −∑ ∑ yi j
i=1 j=1 i=1 ni j=1
burada yi j (i.gruptaki j.gözlem) , i = 1, . . . , k, j = 1, . . . , ni incelenen de-

ğişkendir. Diğer bir kolaylık ise yukarıda verilen formüllerden ikisinin bu-
lunmasından üçüncüsü elde edilebilir. Bunun sebebi, gruplar arası kareler
toplamı(GAKT ) ve gruplar içi kareler toplamı GIKT ˙ , genel kareler toplamı(GKT )
nın parçalanmasıdır. Böylece
˙
GKT = GAKT + GIKT
eşitliği vardır. Aynı durum serbestlik derecesinde de geçerlidir. Yani sdGKT =
sdGAKT + sdGIKT ˙ eşitliğide geçerlidir. Bu durumda son olarak gruplar arası
kareler ortalaması (GAKO) ve gruplar içi kareler ortalaması GIKO ˙ veya HKO
aşağıdaki gibi hesaplanır.
GAKT GAKT
GAKO = =
sdGAKT k−1
˙
GIKT ˙
GIKT
˙
GIKO = =
sdGIKT
˙ N −k
3. Adım: Tablo değeri bulunur;
FT = FsdGAKT ; sdGIKT
˙ ;α

FH > FT =⇒ H0 red edilir. Gruplar arasında fark vardır.
5. Yorum yapılır. Bu adımda H0 kabul edildiğinde yorum grup ortalama-
ları benzerdir denebilir. Ancak H0 red edilirse ikiden fazla grup olduğundan
hangi grubun daha iyi olduğuna çoklu karşılaştırma testleri ile karar verilir.
3.3.1 Çoklu Karşılaştırma Testleri
Farklı olan grupların belirlenmesinde çoklu karşılaştırma testlerinden (post hoc tests)
yararlanılır. Çok sayıda çoklu karşılaştırma testi vardır.
Fisher’in En Küçük Anlamlı Fark Yöntemi (LSD)
Anova testi sonucunda fark bulunması durumunda hangi grubun diğerle-

rinden farklıdır yada hangi grup daha yüksek ortalaya sahiptir sorusunun
cevabı için ikili kıyaslamalar yapılır. Bu teslerden ilki Fisher’in en küçük
anlamlı fark testidir. Bu teste göre iki grup ortalaması arasında fark bulun-
masının karar kuralı
q
2
LSD = Ftablo .Syi−y j ≤ |ȳi − ȳ j |

1
şeklindedir. Burada Sȳ2i −ȳ j = 2
SG I˙ ni + n1j , Ftablo = F1,n−k;α , ȳi : i.grup or-
talaması, ȳi : j.grup ortalaması olarak alınmalıdır.
Dunnett testi
Dunnett yönteminin amacı; tüm ikişerli karşılaştırmaları yapmak yerine; her

grubu ”kontrol” grubu olarak belirlenen grup ile karşılaştırmaktır. Dunnett
yönteminin formülü
s
2 1 1
dunnett = dk−1,n−k;1−α SG I˙
+
nkontrol ni
şeklindedir. Eğer |ȳkontrol − ȳi | ≥ dunnet ise i.grup ile kontrol grubu ara-
sında fark olduğuna karar verilir.
Örnek:
40 yaş grubu sağlıklı kadınlarda dört farklı boy grubunda FEV1(litre) de-
ğerleri aşağıda verilmiştir. Boy grupları arasında FEV1 değerleri bakımın-
dan önemli bir farklılık var mıdır ? Eğer varsa hangi gruplar arasında fark
vardır ? (α = 0, 05)
155 cm 165 cm 175 cm 185 cm

2.57 2.82 3.09 3.30
2.49 2.78 3.02 3.45
2.56 2.88 3.06 3.20
2.55 2.70 3.17 3.37
2.35 2.91 3.08 3.36
2.42 2.76 3.16 3.33
2.57 2.80 3.11 3.38
2.48 2.86 3.09 3.33
2.49 2.80 3.07 3.30
2.72 2.87 3.04 3.27
∑ yi j = 25, 2 ∑ yi j = 28.18 ∑ yi j = 30.89 ∑ yi j = 33.29
∑ y2i j = 69.59 ∑ y2i j = 79, 44 ∑ y2i j = 95.43 ∑ y2i j = 110.86
1. Adım: Hipotez oluşturulur.

H0 : µ1 = µ2 = µ3 = µ4
H1 : En az bir grup ortalaması diğerlerinden farklıdır.

!2
k ni k ni
2 1
GKT = ∑∑ yi j − Ȳ − ∑ ∑ yi j
i=1 j=1 N i=1 j=1
(25, 2 + 28, 18 + 30, 89 + 33, 28)2
= 349, 32 −
40
= 3, 812
!2 !2
1 nik
1 k ni
GAKT = ∑
ni
∑ yi j − N ∑ ∑ yi j
i=1 j=1 i=1 j=1
" #
(25, 2)2 (28, 18)2 (30, 89)2 (33, 29)2 (117, 56)2
= + + + −
10 10 10 10 40
= 349, 156 − 345, 508
= 3, 648
!2
ni
k ni k
∑ yi j
2 j=1
˙
GIKT = ∑ ∑ yi j yi j −∑
i=1 j=1 i=1 ni
= 349, 32 − 349, 156
= 0, 164
kareler toplamları elde edildikten sonra test istatistiği için kareler ortala-
ması
GAKT 3, 648
GAKO = = = 1, 216
sdGA 3
˙
GIKT 0, 164
˙
GIKO = = =0,
˜ 0045
sdGI˙ 36
şeklindedir. Elde edilen değerlerin ardından ANOVA tablosu aşağıdak
gibi hazırlanır.
Değişim kaynağı Sd Kareler toplamı Kareler ortalaması

Gruplar arası 3 3.648 1.216
Grupiçi(Hata) 36 0.164 0.0045
Toplam(Genel) 39 3.812
Buradan test istatistiği
GAKO 1, 216
FH = = = 243, 2
˙
GIKO 0, 0045
elde edilir.
3. Adım: Tablo değeri elde edilir. FT = F3;36;0,05 =F
˜ 3;35;0,05 = 2, 87 şek-
linde bulunur.
FH = 243, 2 > FT = 2, 87
olduğu için H0 red edilir.

5. Adım: H1 hipotezinin kabul edilmesiyle en az bir ortalama diğerlerin-
den farklıdır. Buna göre hangi ortalama diğerlerinden farklıdır.
LSD yöntemi ile
Ftablo = F1,n−k;α = F1;40−4;0,05 = F1;36;0,05 = 4, 11
1) 155 cm ile 165 cm arasında fark var mıdır?

1 1 1 1
Sȳ21 −ȳ2 2
= SG I˙ + = 0, 005. + = 0, 001
n1 n2 10 10
q
LSD = Ftablo .Sȳ21 −ȳ2
p
= (4, 11) . (0, 001) = 0, 00411
elde edilir. Buna karşın
|ȳ1 − ȳ2 | = |2, 52 − 2, 818| = 0, 298
bulunur. Sonuç olarak |ȳ1 − ȳ2 | = 0, 298 > LSD = 0, 00411 olduğundan
155 cm ile 165 cm boylarındaki kadınlar arasında FEV1 değeri açısından
fark vardır.
NOT:Soruda her bir gruptali gözlem sayıları eşit olduğundan LSD değeri
her karşılaştırmada aynı olacaktır.
2)155 cm ile 175 cm arasonda fark var mıdır ?
|ȳ1 − ȳ3 | = |2, 52 − 3, 089| = 0, 569 ≥ LSD = 0, 00411
olduğundan 155 cm ile 175 cm boylarındaki kadınlar arasında FEV1 de-

ğeri açısından fark vardır.
3)155 cm ile 185 cm arasında fark var mıdır ?
|ȳ1 − ȳ4 | = |2, 52 − 3, 329| = 0, 809 ≥ LSD = 0, 00411

|ȳ2 − ȳ3 | = |2, 818 − 3, 089| = 0, 271 > LSD = 0, 00411


|ȳ2 − ȳ4 | = |2, 818 − 3, 329| = 0, 511 > LSD = 0, 00411

|ȳ3 − ȳ4 | = |3, 089 − 3, 329| = 0, 24 > LSD = 0, 00411

Dunnett yöntemi
Bu yönrem için herhangi bir grubun kontrol grubu olarak alınması ge-
rekmektedir. Bu soru için 4.grup kontrol grubu olarak alındığında ve bütün
gruplarda gözlem sayıları eşit olduğundan
s
2 1 1
dunnett = dk−1,n−k;1−α SG I˙
+
nkontrol ni
= 0, 034
olarak elde edilmniştir.

1) Kontrol grubu (185cm) ile 1.grup (155cm) arasında fark var mıdır?
|ȳk − ȳ1 | = |3, 329 − 2, 52| = 0, 809 ≥ dunnett = 0, 034

2) Kontrol grubu (185cm) ile 2.grup (165cm) arasında fark var mıdır ?
|ȳk − ȳ2 | = |3, 329 − 2, 818| = 0, 511 ≥ dunnett = 0, 034

3) Kontrol grubu (185cm) ile 3.grup (175cm) arasında fark var mıdır ?
|ȳk − ȳ3 | = |3, 329 − 3, 089| = 0, 24 ≥ dunnett = 0, 034

3.4 Çözümlü Problemler
Örnek : Bir araştırmacı Konya sanayi bölgesinde şirketlerin %25’i ciro ba-
kımından 2 milyon üstündedir iddiasını test etmek amacıyla 160 şirket üze-
rinden yaptığı araştırma 48 şirketin cirosu 2 milyon ve üzerinde bulunmuş-
tur. Buna göre araştırmacının iddiası α = 0, 05 anlam seviyesinde doğrumu-
dur? Araştırınız.
Bu tek evren(kitle) oran sorusudur. Bu testle ilgili adımları kullanılarak
testi 5 adımda inceleyelim
Çözüm :
1. Adım: Hipotez oluşturulur.
H0 : p = 0, 25
H1 : p > 0, 25
p̂ − p0
ZH = q
p0 (1−p0 )
n
48
burada p = 160 = 0, 30 ve p0 = 0, 25 , n = 160 olduğuna göre
0, 30 − 0, 25 0, 5 0, 05
ZH = q =√ = = 1, 380
0,30x0,70 0, 0013 0, 036
160
3. Adım: Tablo değeri bulunur.Soruda anlam seviyesi α = 0, 05 oldu-

ğundan ve Z tablo değeri bulunmak istendiğinden EK.1 tablosundan bakıl-
dığında
3.4 Çözümlü Problemler 105
elde edilir. Bu değer 1,65 te alınabilir her iki değerde kabul edilecektir.
4. Adım: Karar verilir. 3. Adım da elde edilen tablo değerinin ve H1 : p >
0, 25 alternatif hiptezi göz önünde bulundurarak aşağıdaki kritik alanlar elde
edilmiştir.
Buna göre ZH = 1, 380 bulunduğundan tablo değeri olan 1,64 değerlin-

den küçük ve kabul bölgesinde olduğundan H0 kabul edilir.
H0 : p = 0, 25 yokluk hipotezi kabul edilmiştir. Buna göre Konya sanayi
bölgesinde cirosu 2 milyon olan şirket oranının %25 olduğu görülmüştür.
İddia gerçeği yansıtmamaktadır.
Örnek : Bir A firması tarafından üretilen elektrik ampülleri oranından
seçilen 80 ampül için ortalama ömür 1258 saat bulunmuştur. Kitleye ait
standart sapma 94 saattir. Diğer bir B firmasının tarafından üretilen ampül-
ler arasından rasgele seçilen 60 ampül için ortalama ömür 1029 saat ve kitle
standart sapması 68 saattir. A firmasının ampülleri pahalıdır. Bu nedenle A
firması tarafından üretilen ampüllerin ömrü B’nin kilerin ortalama ömrün-
den 200 saatten çok değilse B firmasının ampüllerini satın almak için karar
verilecektir. α = 0, 01 olarak hangi firmanın ampüllerini alacağımızı test
ediniz.
Çözüm : Soruda kitle kelimesinin geçmesi ve A ile B gibi iki firmanın
bulunması sorunun çözümü için bağımsız iki örneklem testlerinde varyans-
ların bilindiği durumunun formülleri kullanılacaktır.
Sorunun çözümü için verilen bilgiler aşağıda verilmştir.
XA = 1258 σA = 94 nA = 80 α = 0, 01
XB = 1029 σB = 68 nB = 60
1. Adım: Hipotez oluşturulur. Soru metninde "A firması tarafından üreti-
len ampüllerin ömrü B’nin kilerin ortalama ömründen 200 saatten çok de-
ğilse" ifadesi yardımıyla hipotezler aşağıdaki gibi oluşturulur.
H0 : µA − µB = 200
H1 : µA − µB > 200
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır. Soru metninde "Kitleye ait standart
sapma 94 saattir" ifadesindeki kitle standart sapması geçmesinden varyans-
ların bilindiği durumu işaret etmektedir. Ayrıca soruda A ve B gibi iki fir-
manın olmasından dolayı sorunun çözümü için iki örneklem varyans bilin-
diğinde hipotez testi adımlarının uygulanmasına karar verilmiştir.
(X̄A − X̄B ) − (µ1 − µ2 ) (1258 − 1029) − (200)

ZH = q 2 = q = 2, 12
σA σB2 942 682
nA + nB 80 + 60
3. Adım: Tablo değeri bulunur. Bu adımda H1 : µA − µB > 200 olarak

kurulmasından dolayı hipotez tek yönlü ve sağ tarafta bir krtik bölgenin
oluşturulması gerektiğini işaret etmektedir. Buna göre α = 0, 01 değeri için
olarak bulunur.
4. Adım: Karar verilir. Tablo değeri ise ZT = 2, 33 olarak elde edilmiştir.
Buna göre aşağıdaki görselde red ve kabul bölgeleri oluşturulmuştur.
ZH = 2, 12 olarak elde edilmiştir. ZH = 2, 12 < ZT = 2, 33 olduğundan H0

kabul edilir.
5. Adım: Yorum yapılır. H0 : µA − µB = 200 hipotezi kabul edildiğinden
µA − µB farkı 200’den büyük değildir. Bu nedenle A ampülleri alınmaya-
caktır. B firmasının ampülleri alınabilir.
Örnek : Okumayı geliştirme sınıfına kayıtlı 9 öğrencilik iki gruba okudu-
ğunu anlama testi uygulanıyor. Elde edilen veriler kaydediliyor. Gruplardan
biri test konusunu sesli okuyarak, diğeri sessiz olarak okuyorlar. Elde edi-
len veriler α = 0, 05 önem düzeyinde sesli ve sessiz okuma koşulları altında
ortalama anlama puanlarının farklı olduğunu test ediniz.(Not : Varyansları
eşit kabul ediniz.)
Çözüm : Soruda iki grup olması ve kitle ile ilgili herhangi bir kelime
geçmedeğinden sorunun çözünü için iki örneklem varyansların bilinmediği
ancak eşit kabul edildiği koşullar altındaki formüller kullanılacaktır. Yine 5

adımda sorunun çözümüne geçelim.
1. Adım: Hipotez oluşturulur. Soru metninde "puanlarının farklı oldu-
ğunu" ifadesi yardımıyla hipotezler aşağıdaki gibi oluşturulur.
H0 : µA − µB = 200
H1 : µA − µB 6= 200
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır. Sorudan verilen bilgiler
X̄1 = 31, 56 X̄2 = 35, 22
S12 = 20, 027 S22 = 24, 445
n1 = 9 n2 = 9
şeklindedir. Bu bilgiler ışığında test istatistiği
(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 ) (31, 56 − 35, 12) − 0

TH = q = q
1 1
S n1 + n2 4, 715 19 + 19
−3, 66 −3, 66
= = = −1, 648
(4, 715) (0, 471) 2, 221
burada
2 (n1 − 1) S12 + (n2 − 1) S22 8 (20, 027) + 8 (24, 445)
S = =
n1 + n2 − 2 9+9−2
= 22, 236
p
S = S2 = 4, 715
şeklinde elde edilmiştir.
elde edilir.
4. Adım: Karar adımı
5. Adım: Yorum adımı

H0 kabul edildiğinden her iki grubun puanları aynıdır. Yani sesli okuma
puanları ve sessiz puanlarından farklı değildir.
Örnek : Son 15 yıllık kayıtlara göre şubat ayında yurdumuzun bir A
bölgesinde orlama yağış 18 cm ve standart sapma 4 cm’dir. İkinci bir B
bölgesinde son 10 yıllık kayıtlarına göre aynı ay için ortalama yağış 10 cm
ve standart sapma 2 cm’dir. α = 0, 01 olarak şubat ayı içinde A bölgesindeki
yağışın B bölgesinden fazla olduğu iddiasını test ediniz.(Not:Gözlemlerin
farklı varyanslı kitlelerden aldığını kabul ediyoruz)
Çözüm :
1. Adım: Hipotez oluşturulur
H0 : µA = µB
H1 : µA > µB
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır
(X̄A − X̄B ) − (µA − µB ) (18 − 10) − 0 8

tH = q 2 = q = = 6, 606
SA SB2 16 4 1, 211
nA + nB 15 + 10
3. Adım: Bu kısımda serbestlik derecesi formülü
S12 S22
h i
+ 16 4 2

n1 n2 15 + 10 2, 15
sd = 2 2 = 16 2 2 = = 21, 72=22
˜
S1 S2
( )
15 ( 104 ) 0, 099
n1 n2
14 + 9
n1 −1 + n2 −1
olduğundan H0 red edilir.

5. Adım: Yorum yapılır. H0 red edildiğinden H1 : µA > µB kabul edilir.
Bu durumda A bölgesinde ki yağışın B bölgesinden fazla olduğu iddiası
doğrulanmıştır.
Örnek : Bir bölgedeki aile hekimliği sigaranın sağlığa zararlı konulu
semineri sırasında seminere katılan bireylerin 1 aylık kontrolü sonrasında
günlük sigara tüketiminde azalma olacağını iddia etmektedir. Bu deney için
seminere katılan 10 bireyin önce ve sonraki günlük sigara tüketimi aşağıda
verilmiştir. İddaayı α = 0, 05 anlam seviyesinde test ediniz.
Önce : 40 20 10 15 20 40 30 20 30 20
Sonra : 20 10 5 5 20 30 10 25 30 10
Çözüm :
1. Adım: Hipotez oluşturulur
H0 : µ1 − µ2 = 0
H1 : µ1 − µ2 > 0
2. Adım: Test istatistiği hesaplanır. Burada dikkat edilmesi gereken hipo-
tezdeki duruma göre D değerinin bulunmasıdır.
D = µ1 − µ2 = 20 10 5 10 0 10 20 −5 0 10
D̄ − mD 8−0 8
tH = SD
= 8,232
= = 3, 073
√ √ 2, 603
n 10
3. Adım: t tablo değeri bulunur
sd = n − 1 = 10 − 1 = 9
α = 0, 05
5. Adım: Yorum yapılır. H0 red edildiğinden H1 : µ1 − µ2 > 0 olduğundan

günlük sigara tüketiminde azalma olduğu görülmüştür. Buna göre eğitim
semineri etkili bulunmuştur.

84 Bölüm 3. H Ipotez Testler I (Öneml Il Ik Testler I)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

84 Bölüm 3. H Ipotez Testler I (Öneml Il Ik Testler I)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

84 Bölüm 3. H Ipotez Testler I (Öneml Il Ik Testler I)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

84 Bölüm 3.

HİPOTEZ TESTLERİ (ÖNEMLİLİK TESTLERİ)

3.2 İKİ ÖRNEKLEM HİPOTEZ TESTLERİ

3.2.1 Bağımsız İki Kitle Ortalaması Arasındaki Farkın Testi;

2. Adım: Test istatististiği hesaplanır.

(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 )

X̄1 :1.örneklemin ortalaması

4. Adım: Karar verilir.

H1 : µ1 < µ2 =⇒ ZH < −ZT =⇒ H0 RED edilir.

5. Adım: Yorum yapılır.

(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 )

1.Adım: Hipotez kurulur:

(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 )

H1 : µ1 < µ2 =⇒ tT = tα;n1 +n2 −2

4. Adım: Karar verilir.

H1 : µ1 < µ2 =⇒ tH < −tT =⇒ H0 RED edilir.

5. Adım: Yorum yapılır;

P [(x̄1 − x̄2 ) − ξ ≤ (µ1 − µ2 ) ≤ (x̄1 − x̄2 ) + ξ ] = 1 − α

1. Adım: Hipotez kurulur:

2. Adım: Test istatistiği hesaplanır;

(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 )

3. Adım: Tablo değeri bulunur

buradaki serbestlik derecesi aşağıdaki gibi elde edilir.

4. Adım: Karar verilir.

5. Adım: Yorum yapılır.

b) Kitle varyanslarının eşit olmadığı durumda σ12 6= σ22

a) Kitle varyanslarının eşit olduğu durumda σ12 = σ22

1. Adım: Hipotez kurulur.

2. Adım: Test istatistiği hesaplanır.

(X̄1 − X̄2 ) − (µ1 − µ2 )

buradaki S değerinin aşağıdaki hesaplandığını unutmamak gerekir.

4. Adım: Karar verilir.

1. Adım: Hipotez kurulur.

2. Adım: Test istatistiği hesaplanır.

(x̄1 − x̄2 ) − (µ1 − µ2 )

olarak elde edilir. Buna göre tablo değeri

şeklinde elde edilir.

3.2.2 Eşler Arası Farkın Önem Kontrolü

2.Adım: Test istatistiği hesaplanır: Kullanılacak test t istatisitiğidir ve

a) Öncelikle seminer öncesi için µ1 ve seminer sonrası için µ2 denirse ve

3.2.3 Bağımsız İki Kitle Oranı Arasındaki Farkın Testi

2. Adım: Test istatistiği hesaplanır.

p̂1 : n1 birimlik birinci örneğe ait örnek oranı

4. Adım: Karar verilir.

5. Adım: Yorum yapılır.

P [( p̂1 − p̂2 ) − ϑ ≤ ( p̂1 − p̂2 ) ≤ ( p̂1 − p̂2 ) + ϑ ] = 1 − α

P [(0, 75 − 0, 70) − 0.16 ≤ PA − PB ≤ (0, 75 − 0, 70) + 0.16] = 1 − α

şeklinde elde edilir.

3.3 TEK YÖNLÜ VARYANS ANALİZİ (ANOVA)

Birbirinden bağımsız µ1 , µ2 , . . . , µk (k > 2) ortalamalı σ 2 varyanslı normal

2. Adım: Test istatistiği hesaplanır. Test istatistiği için varyans analizi

test istatistiği bu tablo yardımıyla

burada yi j (i.gruptaki j.gözlem) , i = 1, . . . , k, j = 1, . . . , ni incelenen de-

4. Adım: Karar verilir.

3.3.1 Çoklu Karşılaştırma Testleri

Fisher’in En Küçük Anlamlı Fark Yöntemi (LSD)

Anova testi sonucunda fark bulunması durumunda hangi grubun diğerle-

talaması, ȳi : j.grup ortalaması olarak alınmalıdır.