3.

Merkezi Eğilim Ölçüleri

Gözlenen verilerin düzenlenerek grafiğe aktarılması çoğu
zaman yeterli olmaz. Genel durumu yansıtacak bir takım
ölçülere ihtiyaç vardır. Bu ölçüler yardımı ile karşılaştırmalar,
genellemeler ve yorumlar yapmak mümkün olur. Nicel
değişkenlere ait bu ölçüler merkezi eğilim ölçüleri olarak
adlandırılır.

• Aritmetik Ortalama
• Geometrik Ortalama
• Harmonik Ortalama
• Medyan (Orta Değer)
• Mod (Tepe Değer)
 Aritmetik Ortalama
Tüm değerlerin hepsinin toplamının gözlem sayısına bölünmesi ile elde edilir.
Değişken x olarak adlandırılıp, aldığı değerleri 𝑥1 , 𝑥2 , … ile gösterirsek,

෍ 𝑥𝑖
Aritmetik Ortalama 𝑥1 +𝑥2 +⋯+ 𝑥𝑁 𝑖=1
μ = =
(Ana kütle için) 𝑁 N

x= Değişkenin değeri
N = Ana kütledeki veri sayısı
𝑛

෍ 𝑥𝑖
𝑥 +𝑥 +⋯+ 𝑥𝑛 𝑖=1
Aritmetik Ortalama 𝑋ത = 1 2 𝑛 =
n
(Örneklem için)

x= Değişkenin değeri
n = Örnekteki veri sayısı
 Tekrarlayan veriler (Frekans Serisi)
durumunda Aritmetik Ortalama
𝑘
x= Değişkenin değeri
෍ 𝑥𝑖 𝑓𝑖 n= Veri sayısı
𝑥1 𝑓1 +𝑥2 𝑓2 +⋯+𝑥𝑘 𝑓𝑘 𝑖=1
f= Değişkenin frekans
𝑋ത = = k= Gözlem sayısı
𝑓1 +𝑓2 +⋯+𝑓𝑘 𝑘

෍ 𝑓𝑖 n
𝑖=1

Örnek: 20 kişilik sınıfta öğrencilerin notları ve frekans değerleri verilmiştir.

Aritmetik ortalamayı bulunuz.
𝑥𝑖 𝑓𝑖
5 5
6 3 𝑥 𝑓 +𝑥 𝑓 +⋯+𝑥𝑘 𝑓𝑘
𝑋ത = 1 1 2 2 = 5.5+6.3+7.2+8.3+9.3+10.4
20
=7.4
7 2 𝑓1 +𝑓2 +⋯+𝑓𝑘
8 3
9 3
10 4
 Sınıflandırılmış serilerde Aritmetik Ortalama

Sınıflandırılmış serilerde değişken değeri olarak sınıfın orta orta değeri kullanılır.

Sınıflar 𝑓𝑖 𝑥𝑖 𝑓𝑖 𝑥𝑖
0-4 5 (0+4)/2 =2 10
4-8 9 (4+8)/2 =6 54
8-12 16 (8+12)/2 =10 160
12-16 13 (12+16)/2 =14 182
16-10 7 (16+10)/2 =18 126
50 532

532
𝑋ത = =10.64
50
 Ağırlıklı Aritmetik Ortalama

Bazı durumlarda bir özelliğin gösterildiği değerler aynı önemde olmazlar,

önemlerine göre ağırlık (ya da katsayı) verilir.
𝑘

෍ 𝑥𝑖 𝑤𝑖 x= Değişkenin değeri
𝑥 𝑤 +𝑥 𝑤 +⋯+𝑥𝑘 𝑤𝑘 w= Değişkenin ağırlığı
𝑋ത = 1 1 2 2 = 𝑖=1
𝑤1 +𝑤2 +⋯+𝑤𝑘 𝑘 k= Gözlem sayısı
෍ 𝑤𝑖
𝑖=1

Örnek: Bir dersin final sınavı ara sınavına göre 3 kez fazla ağırlıklandırılmıştır. Final
sınavından 85, ara sınavlardan 70 ve 90 almış bir öğrencinin ortalama notu nedir?

1.70+1.90+3.85
X= = 83
1+1+3
 Tekrarlayan veriler (Frekans Serisi)
durumunda Ağırlıklı Aritmetik Ortalama
𝑘

෍ 𝑥𝑖 𝑓𝑖 𝑤𝑖

𝑋ത =
𝑖=1
𝑘

෍ 𝑓𝑖 𝑤𝑖
𝑖=1

Sınıflandırılmış serilerde Ağırlıklı Aritmetik Ortalama

Sınıflandırılmış serilerde değişken değeri olarak sınıfın orta orta değeri kullanılır.

Not: Excelde ortalama = ort(sayı1:sayı2)

(Basit seriler için)
 Aritmetik Ortalamanın Özellikleri
• Nicel (sayısal) verilere uygulanabilir.

• Verilerin aritmetik ortalamadan farklarının toplamı sıfırdır.

𝑛

෍(𝑥𝑖 − X ) = 0
𝑖=1

• Verilerin 𝑥ҧ ’ dan farklarının karelerinin toplamı minimum bir değerdir.

• Bir serinin bütün değerlerine aynı sayının eklenip/çıkarılması ile oluşturulan yeni
serinin aritmetik ortalaması, ilk serinin aritmetik ortalamasına aynı değerin
eklenip çıkarılmasına eşittir.

• Aynı durum çarpma ve bölme işlemleri için de geçerlidir.

• İki ya da daha fazla serinin değişkenlerinin toplamı ya da farkları ile yeni birer
seri oluşturulursa, yeni serinin aritmetik ortalaması kendisini oluşturan serilerin
aritmetik ortalamalarının toplamlarına ya da farklarına eşittir.
• Bir seri farklı serilerin birleşmesinden oluşuyorsa, yeni serinin aritmetik
ortalaması kendini oluşturan serilerin aritmetik ortalamalarının ağırlıklı aritmetik
ortalamasına eşittir.

• Aritmetik ortalama uç değerlerden çok etkilenir .

(70,70,70,70 ve 100 beş kişilik bir gruptaki öğrencilerin aldığı not ise aritmetik ortalama 76
veri setinin çok iyi temsil etmez. )

• Aritmetik ortalama geniş aralıklara sahip sınıf serileri için çok uygun değildir.
• Bir serinin bütün değerlerine aynı sayının eklenip çıkarılması ile oluşturulan yeni serinin aritmetik ortalaması,
ilk serinin aritmetik ortalamasına aynı değerin eklenip çıkarılmasına eşittir.

𝑥1 , 𝑥2 , 𝑥3 … . . 𝑥𝑛 X serisi

(𝑥1 +𝐴 ), (𝑥2 +𝐴), (𝑥3 +𝐴) … . . (𝑥𝑛 +A) Y serisi

෍ 𝑥𝑖
𝑥1 +𝑥2 +⋯𝑥𝑛 𝑖=1
X = =
𝑛 n

෍(𝑥𝑖 + 𝐴)
(𝑥1 +𝐴)+(𝑥2 +𝐴)+⋯(𝑥𝑛 +𝐴) 𝑖=1
Y = =
𝑛
n
𝑛

෍ 𝑥𝑖 + 𝑛𝐴
𝑖=1

Y = = X +A
n
 Geometrik Ortalama
Değişken değerlerinin çarpımlarının, seri birim sayısı derecesinden köküne
geometrik ortalama adı verilir. Ekonomi alanında çok kullanılır. Verilerden biri ‘0’
ise geometrik ortalama hesaplanamaz. Aritmetik ortalama gibi uç değerlerden çok
etkilenmez.
G= 𝑛 𝑥1 . 𝑥2 … … … 𝑥𝑛
Her iki tarafın logaritması alınarak

1
logG= (𝑙𝑜𝑔𝑥1 + 𝑙𝑜𝑔𝑥2 + ………+log𝑥𝑛 )
𝑛

Frekans serileri için

𝑛 𝑓𝑘
G= 𝑥1 𝑓1 . 𝑥2 𝑓2 … … . 𝑥𝑘

 Sınıflandırılmış serilerin geometrik ortalaması alınırken değişken olarak sınıf

orta noktaları kullanılır.
Örnek : Bir inşaat firması dört farklı projesinden %3, %2, %4 ve %6 kar etmiştir.
Bu firmanın ortalama karı nedir?

4
G= 3.2.4.6 = %3.46

3+2+4+6
𝑋ത = = %3.75
4

 Geometrik ortalama aritmetik ortalamaya nazaran uç değerlerden az

etkilendiği için değeri ya aritmetik ortalamaya eşittir ya da küçüktür.

Not: Excelde geometrik ortalama = geoort(sayı1:sayı2)

(Basit seriler için)
 Harmonik Ortalama
Seri değerlerinin tersinin aritmetik ortalamasının tersine harmonik ortalama adı
verilir. Seri birimlerinin bir ya da bir kaçının değeri sıfır ise harmonik ortalama
hesaplanamaz. Ayrıca seride negatif işaretli değer varsa harmonik ortalama
anlamsız çıkacaktır.
𝑛
H= 1 1 1
+ +⋯+
𝑥1 𝑥2 𝑥𝑛

Frekans serileri için

𝑘
𝑛 ෍ 𝑓𝑖 = 𝑛
H= 𝑓 𝑓 𝑓𝑘
1 + 𝑥2 +⋯+ 𝑥 𝑖=1
𝑥1 2 𝑘

 Sınıflandırılmış serilerin harmonik ortalaması alınırken değişken olarak sınıf

orta noktaları kullanılır.
Örnek : Aşağıdaki sınıflandırılmış serinin harmonik ortalamasını hesaplayınız.

Sınıflar 𝑓𝑖 𝑥𝑖 = (alts+üsts)/2 𝑓𝑖 /𝑥𝑖

0-2 3 (0+2)/2 =1 3.0
2-4 8 (2+4)/2 =3 2.67
4-6 12 (4+6)/2 =5 2.40
6-8 5 (6+8)/2 =7 0.71
8-10 2 (8+10)/2 =9 0.22
30 9.0
𝑛 30
H= 𝑓 𝑓 𝑓 = = 3.33
1 + 2 +⋯+ 𝑘 9.0
𝑥1 𝑥2 𝑥𝑘

Not: Excelde harmonik ortalama = harort(sayı1:sayı2)

(Basit seriler için)
 Kareli Ortalama
Seri değerlerinin karelerinin aritmetik ortalamasının kare köküne kareli ortalama adı
verilir.

(𝑥1 )²+(𝑥2 )²+⋯+ (𝑥𝑛 )²

𝐾= [ ]
𝑛

Frekans serileri için

𝑘
𝑓1 (𝑥1 )²+𝑓2 (𝑥2 )²+⋯+ 𝑓𝑘 (𝑥𝑘 )²
𝐾= [ ] ෍ 𝑓𝑖 = 𝑛
𝑛 𝑖=1

 Sınıflandırılmış serilerin kareli ortalaması alınırken değişken olarak sınıf orta

noktaları kullanılır.
Örnek : Aşağıdaki frekans serisinin kareli ortalamasını hesaplayınız.

𝑥𝑖 𝑓𝑖 (𝑥𝑖 )² 𝑓𝑖 (𝑥𝑖 )²

2 5 4 20
3 8 9 72
4 14 16 224
5 17 25 425
6 6 36 216
50 957

957
K= = 4.37
50

**Bir seri için aritmetik, harmonik, geometri ve kareli ortalama birlikte

kullanıldığında aşağıdaki sıralama geçerlidir.
H< G< 𝑋ത <K
 Medyan (Orta değer, Ortanca)

Bazı durumlarda bir yarısı kendi değerinden büyük, diğer yarısı küçük olan bir değer veri
gurubunun merkezi olarak daha uygun olabilir. Büyüklüğüne göre sıralanmış verilerin
merkezi değerine medyan adı verilir. Çift sayıda veri var ise medyan iki merkezi değerin
aritmetik ortalaması olarak alınır.
𝑥 𝑛+1
𝑛 𝑡𝑒𝑘 𝑖𝑠𝑒
2
Me= ൞ 𝑥 𝑛 +𝑥 𝑛
( )
2 2 +1
𝑛 ç𝑖𝑓𝑡 𝑖𝑠𝑒
2
Örnek : 2, 3, 2, 4, 4, 6, 6, 5, 8, 8, 9 sayılarının medyan değerini bulunuz.

𝒙𝟏 𝒙𝟐 𝒙𝟑 𝒙𝟒 𝒙𝟓 𝒙𝟔 𝒙𝟕 𝒙𝟖 𝒙𝟗 𝒙𝟏𝟎 𝒙𝟏𝟏
𝑛 = 11 𝑡𝑒𝑘, 𝑀𝑒 = 𝑥 𝑛+1 = 𝑥6 = 5
2 2 3 4 4 5 6 6 8 8 9 2

Örnek : 1, 2, 3, 3, 5, 5, 5, 6, 7, 7, 7, 8, 9, 9 sayılarının medyan değerini bulunuz.

𝒙𝟏 𝒙𝟐 𝒙𝟑 𝒙𝟒 𝒙𝟓 𝒙𝟔 𝒙𝟕 𝒙𝟖 𝒙𝟗 𝒙𝟏𝟎 𝒙𝟏𝟏 𝒙𝟏𝟐 𝒙𝟏𝟑 𝒙𝟏𝟒
1 2 3 3 5 5 5 6 7 7 7 8 9 9 𝑛 = 14 ç𝑖𝑓𝑡

𝑥𝑛 = 𝑥7 = 5 𝑥 𝑛
+1
= 𝑥8 =6 5+6
2 2 Me = = 5.5
2
 Frekans Serilerinde Medyanın Bulunması

Frekans serilerinde medyanın bulunması için artan birikimli frekans hesaplanır.

Seri birim sayısının yarısı (n/2) bulunarak hangi aralıkta yer aldığı bulunur.
Belirlenen aralığın en büyük değerine karşı gelen değişken değeri medyandır. n/2
sayısı artan frekans değerine eşit ise bu ve bir üstü frekansın değişken değerlerinin
aritmetik ortalaması alınır.

𝑥𝑖 𝑓𝑖 Artan 𝑛 70
= = 35
birikimli 2 2
frekanslar
10 8 8
Me= 12
11 13 21
12 19 40
13 15 55
14 12 67
16 3 70
70
 Sınıflandırılmış Serilerde Medyanın Bulunması

Sınıflandırılmış serilerde medyanın bulunması için artan birikimli frekans

hesaplanır. Seri birim sayısının yarısı (n/2) bulunarak hangi aralıkta yer
aldığı bulunur. Belirlenen aralığın en büyük değerine karşı gelen sınıf
(medyan sınıfı) tespit edilir. Aşağıdaki formül kullanılarak medyan bulunur.

𝑘−1
𝑛
− ෍ 𝑓𝑖
2
Me = 𝐈𝑎 + 𝑖=1
∙𝑐
𝑓𝑚

𝐈𝑎 = 𝑀𝑒𝑑𝑦𝑎𝑛 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑎𝑙𝑡 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑟𝚤

𝑓𝑚 = 𝑀𝑒𝑑𝑦𝑎𝑛 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤
𝑐 = 𝑆𝚤𝑛𝚤𝑓 𝑎𝑟𝑎𝑙𝚤ğ𝚤
𝑘−1

෍ 𝑓𝑖 = 𝑀𝑒𝑑𝑦𝑎𝑛 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝑑𝑎𝑛 𝑏𝑖𝑟 ö𝑛𝑐𝑒𝑘𝑖 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛 𝑎𝑟𝑡𝑎𝑛 𝑏𝑖𝑟𝑖𝑘𝑖𝑚𝑙𝑖 𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤

𝑖=1
 Örnek: Aşağıdaki sınıflandırılmış serinin Medyanını bulunuz.

Sınıflar 𝑓𝑖 Artan birikimli

frekans 𝑛 120
= = 60
2 2
0-5 16 16
5-10 24 40
10-15 33 73 60−40
Me= 10+ ∙ 5 = 13.03
33
Medyan 15-20 28 101
sınıfı
20-25 19 120
120
𝑘−1
𝑛
2
− ෍ 𝑓𝑖
𝐈𝑎 = 𝑀𝑒𝑑𝑦𝑎𝑛 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑎𝑙𝑡 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑟𝚤 , 10 Me = 𝐈𝑎 + 𝑖=1
∙𝑐
𝑓𝑚 = 𝑀𝑒𝑑𝑦𝑎𝑛 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤 , 33 𝑓𝑚
𝑐 = 𝑆𝚤𝑛𝚤𝑓 𝑎𝑟𝑎𝑙𝚤ğ𝚤 , 5
𝑘−1

෍ 𝑓𝑖 = 𝑀𝑒𝑑𝑦𝑎𝑛 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝑑𝑎𝑛 𝑏𝑖𝑟 ö𝑛𝑐𝑒𝑘𝑖 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛 𝑎𝑟𝑡𝑎𝑛 𝑏𝑖𝑟𝑖𝑘𝑖𝑚𝑙𝑖 𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤 , 40

𝑖=1
 Medyanın Özellikleri
• Medyanın hesaplanabilmesi için sınıf aralıklarının eşit olması şart
değildir.

• Değişkenlerin medyandan farklarının mutlak değerleri toplamı

minumumdur.

• Frekans serilerinde medyan formül ile hesaplanabildiği gibi artan ve

azalan birikimli frekans eğrilerinin kesişim noktası Medyanı verecektir.

İşletmedeki 50 kişinin yaş Birikimli Frekans grafiği

60
50
Birikimli Frekans

40
30
20
10
0
15 20 25 30 35 40
Yaş
 Mod
Serinin en çok tekrarlanan değerine Mod adı verilir. Seride her değer bir kez verilmiş ise
serinin Modu yoktur. Farklı değişkenler aynı sayıda tekrarlanıyorsa bu serinin de Modu
yoktur. Frekans dağılımlarının tek maksimum değeri var ise seri tek Modludur. Birden
fazla maksimum değer var ise seri çok Modludur.
2,3,3,4,4,4,6,6,6,6,6,6,6,7,7,7,7,8,8,9 Tek Modlu seri , Mod = 6

Frekans serileri için 𝑥𝑖 𝑓𝑖

Frekansı en yüksek olan değer Mod olarak alınır. 1 8
𝑥𝑖 𝑓𝑖 2 13
2 15 3 20
Çift Modlu seri
3 21 Tek Modlu seri 4 14
Mo= 3 ve 7
4 36 Mo= 4 5 16
6 27 6 19
7 18 7 26
8 13 8 14
9 10
 Seri iki Modlu olduğunda Mod uygun ölçü olma özelliğini kaybeder.
 Sınıflandırılmış serilerde Mod

Sınıflandırılmış serilerde Mod, frekansı en yüksek olan sınıfta yer almaktadır.

Frekansı en yüksek sınıf Mod sınıfıdır. Hesaplamaya bir önceki ve bir sonraki
sınıflar da dahil edilerek aşağıdaki formülle Mod hesaplanır.

∆1
Mo = 𝐈𝑎 + ∙𝑐
∆1 +∆2

𝐈𝑎 = 𝑀𝑜𝑑 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑎𝑙𝑡 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑟𝚤

∆1 = 𝑀𝑜𝑑 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤 𝑖𝑙𝑒 𝑏𝑖𝑟 ö𝑛𝑐𝑒𝑘𝑖 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤 𝑎𝑟𝑎𝑠𝚤𝑛𝑑𝑎𝑘𝑖 𝑓𝑎𝑟𝑘
∆2 = 𝑀𝑜𝑑 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤 𝑖𝑙𝑒 𝑏𝑖𝑟 𝑠𝑜𝑛𝑟𝑎𝑘𝑖 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤 𝑎𝑟𝑎𝑠𝚤𝑛𝑑𝑎𝑘𝑖 𝑓𝑎𝑟𝑘
𝑐 = 𝑆𝚤𝑛𝚤𝑓 𝑎𝑟𝑎𝑙𝚤ğ𝚤

 Bu formülün uygulanabilmesi için mod sınıfı, mod sınıfından bir önce ve bir
sonraki sınıfların sınıf aralıklarının eşit olması gerekmektedir.
 Örnek: Aşağıdaki sınıflandırılmış serinin Modunu bulunuz.

Sınıflar 𝑓𝑖

0-3 4
3-6 9 ∆1
Mo = 𝐈𝑎 + ∙𝑐
6-9 13 ∆1 +∆2

9-12 6
Mod sınıfı 4
12-15 3 Mo = 6 + ∙ 3 = 7.09
4+7
35

𝐈𝑎 = 𝑀𝑜𝑑 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑎𝑙𝑡 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑟𝚤, 6

∆1 = 𝑀𝑜𝑑 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤 𝑖𝑙𝑒 𝑏𝑖𝑟 ö𝑛𝑐𝑒𝑘𝑖 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤 𝑎𝑟𝑎𝑠𝚤𝑛𝑑𝑎𝑘𝑖 𝑓𝑎𝑟𝑘 , 4
∆2 = 𝑀𝑜𝑑 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤 𝑖𝑙𝑒 𝑏𝑖𝑟 𝑠𝑜𝑛𝑟𝑎𝑘𝑖 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤 𝑎𝑟𝑎𝑠𝚤𝑛𝑑𝑎𝑘𝑖 𝑓𝑎𝑟𝑘 , 7
𝑐 = 𝑆𝚤𝑛𝚤𝑓 𝑎𝑟𝑎𝑙𝚤ğ𝚤 , 3
 Sınıflandırılmış serilerde birden fazla Mod sınıfı var ise her sınıf için Mod ayrı
hesaplanır ya da sınıflar tekrar düzenlenerek tek Mod lu sınıf serisi haline getirilir.
Sınıflandırılmış serilerde mod, grafik yardımıyla da kolaylıkla bulunabilir. Bunun için
önce verilen serinin histogramı çizilir. Histogram üzerinde mod sınıfına ilişkin
dikdörtgenin üst köşeleriyle, komşu dikdörtgenlerin üst köşeleri birer doğruyla
birleştirilir. Mod kesişme noktasıdır.

35

30

25
f (Frekans)

20

15

10

5
Mod
0
0 18-21
19,5 21-24
22,5 24-27
25,5 27-30
28,5 30-33
31,5 33-36
34,5

x (Yaş Aralığı )
Aritmetik Ortalama, Medyan ve Mod değerlerinin Karşılaştırılması

Mod=Medyan= X X Med Mod

Simetrik Dağılım Mod Med X Negatif Dağılım

(Sola Çarpık)
𝑋 = Mo= Me
Pozitif Dağılım 𝑋 < Med <Mo
(Sağa Çarpık)

Mo < Me < 𝑋
 BÖLENLER

Serileri iki, dört, on ve yüz eşit parçaya ayıran değerlere bölenler denir.

İki eşit parçaya bölmek için hesaplanan değer Medyan,

Dört eşit parçaya bölmek için hesaplanan değer Kartil,
On eşit parçaya bölmek için hesaplanan değer Desil,
Yüz eşit parçaya bölmek için hesaplanan değer Santil,

İstatistikte az kullanılmasına rağmen dağılımların çarpık olması,

aşırı uçların bulunması durumunda faydalıdırlar.

Q(1/4) : Birinci kartil veya birinci çeyrek : Küçükten büyüğe sıralanmış veya
gruplandırılmış verilerde ¼ cü gözlemin değeridir.

Q (2/4) : İkinci kartil veya medyan: Verilerde ½ inci gözlemin değeridir.

Q (3/4) : Üçüncü kartil veya üçüncü çeyrek: Verilerde ¾ inci gözlemin değeridir.
 Basit Serilerde Kartiller Medyana benzer şekilde hesaplanır.

𝑛+2
1. Kartil: 𝑄1 4
inci gözlem değeri

𝑛+1
2. Kartil: 𝑄2 (medyan) inci gözlem değeri
2

(3𝑛+2)
3. Kartil : 𝑄3 4
inci gözlem değeri
Örnek : 30,42,56,61,68,79,82,88,90,98 serisi için kartilleri bulunuz.

𝑛+2
1. Kartil: 𝑄1 ; 10+2 /4 = 3. gözlem değeri = 56
4

𝑛+1
2. Kartil: 𝑄2 (medyan) ; 10+1/2 = 5.5 . gözlem değeri = (68+79)/2 = 73.5
2

3𝑛+2
3. Kartil : 𝑄3 ; (3.10+2)/4 = 8. gözlem değeri =88
4

Örnek : 17,42,55,62,87 serisi için kartilleri bulunuz.

𝑛+2
1. Kartil: 𝑄1 ; 5+2 /4 = 1.75 . gözlem değeri = 35.75
4

𝑛+1
2. Kartil: 𝑄2 (medyan) ; 5+1/2 = 3. gözlem değeri = 55
2

3𝑛+2
3. Kartil : 𝑄3 ; (3x5+2)/4 = 4.25. gözlem değeri = 68.25
4
 Frekans serilerinde Kartil hesaplanması

Medyanda olduğu gibi artan birikimli frekanslar hesaplanır. 1 kartil için n/4 3.
kartil için ise 3n/4 bulunur. Artan birikimli frekansta aralığı bulunarak, aralığın üst
değerine karşı gelen değişken değer kartili olarak saptanmış olur.

Sınıflandırılmış serilerde Kartil hesaplanması

Medyan hesaplanmasında olduğu gibi benzer formüller kullanarak enterpolasyon ile

kartiller hesaplanır.
𝑘−1

ℎ ෍ 𝑓𝑖 Kartil için r=4, desil için 10 ve santil

𝑛 − için 100 alınmalıdır.
𝑟 𝑖=1
𝑄ℎ/𝑟 = 𝐈𝑎 + ∙𝑐 h , 3. kartil için 3, 6. desil için 6
𝑓𝑏
alınır.

𝐈𝑎 = 𝐵ö𝑙𝑒𝑛 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑎𝑙𝑡 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑟𝚤

𝑓𝑏 = 𝐵ö𝑙𝑒𝑛 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝚤𝑛 𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤
𝑐 = 𝑆𝚤𝑛𝚤𝑓 𝑎𝑟𝑎𝑙𝚤ğ𝚤
𝑘−1

෍ 𝑓𝑖 = 𝐵ö𝑙𝑒𝑛 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛𝑑𝑎𝑛 𝑏𝑖𝑟 ö𝑛𝑐𝑒𝑘𝑖 𝑠𝚤𝑛𝚤𝑓𝚤𝑛 𝑎𝑟𝑡𝑎𝑛 𝑏𝑖𝑟𝑖𝑘𝑖𝑚𝑙𝑖 𝑓𝑟𝑒𝑘𝑎𝑛𝑠𝚤

𝑖=1
 Kartiller arası farklar

Negatif Dağılım Simetrik Dağılım Pozitif Dağılım

(Sola Çarpık) (Sağa Çarpık)
𝑄3 − 𝑄2 < 𝑄2 − 𝑄1 𝑄3 − 𝑄2 = 𝑄2 − 𝑄1 𝑄3 − 𝑄2 > 𝑄2 − 𝑄1