 MSS şöbələrinin yetişməsinin heteroxronizmi, filogenetik cəhətdən daha yaşlı şöbələrin

gənclərdən daha erkən inkişaf etməsi ilə özünü göstərir. Böyük yarımkürələrin qabığında
somatosensor və motor korteks ən erkən (3 yaşda ) inkişaf edir, çünki onlar ən güclü
afferent impuls alırlar. Korteksin sensor zonalarından ən gec görmə və eşitmə korteksi
inkişaf edir. Daha sonra assosiativ korteksin inkişafı baş verir: onun intensiv inkişafı 7
yaşdan başlayır və 20-25 yaşa qədər başa çatır. Orqanizmin fizioloji sistemlərinin
tənzimlənməsinin effektivliyini müəyyən edən kortikal-subkortikal nisbətlər 10-12
yaşlarında formalaşır. Baş beynin inkişafında aparıcı rolu müxtəlif sensor sistemləri üzrə
afferent impuls axınları oynayır, ilk yaşda xüsusilə proprioseptorlardan və toxunma
reseptorlarından (uşaq məlumatla zənginləşdirilmiş xarici mühitdə olmalıdır). Xüsusilə
kritik dövrlərdə bu xarici siqnalların olmaması yetişmənin yavaşlamasına, funksiyanın
inkişaf etməməsinə və ya hətta olmamasına səbəb ola bilər.
 Orqanizmin fizioloji sistemlərinin sinir tənzimlənməsinin inkişafı müvafiq mövzularda
izah olunub.

Tapşırıq 2. Tələbələrin sərbəst işinin müxtəlif formaları üçün tapşırıq 1, əsas və əlavə
ədəbiyyat materialından istifadə edilsin: referativ məlumatların hazırlanması, mexanizm
sxemlərinin işlənməsi və fizioloji proseslərin tənzimlənməsi, fərqli məsələlərin həlli və
yaradılması və s.

Tələbələrin özünü hazırlığı üçün vasitələr

1. Əsas ədəbiyyat-. [1-22], [25].

2. Əlavə ədəbiyyat: [3-5], [13], [15], [17], [20], [24], [38], [41], [55], [76], [81], [85],
[98], [112], [117], [127], [152], [166-167], [170], [176], [181], [183-185].

3. Distant təhsil vasitələri. İnternetdə kafedra səhifəsindən istifadə - www.vsma.ac.ru /

~nphys: dərs kitabları, müəllim üçün metodik tövsiyələr, tələbələr üçün metodik göstərişlər ,
slaydlar; bu mövzuda qalıq bilik səviyyəsi testləri və digər materiallar.

4. Fərdi cədvəl üzrə həftəlik müəllim məsləhətləri.

5. Tələbələrin bu mövzuda sərbəst işlərinə nəzarət praktik dərsdə, yekun dərsdə və

imtahanda aparılacaqdır.

Situasiya məsələləri

Məsələ 5.1. Cədvəl 5.2-dən göründüyü kimi, onurğa beyni mayesi və qan plazmasında
Na konsentrasiyası demək olar ki, eynidır, OBM-də Ca2+ konsentrasiyası plazmadan iki dəfə
+

aşağıdır. Bu hadisənin mexanizmini izah edin, cədvəl 5.2-dən istifadə edərək Ca2+ aşağı
konsentrasiyası ilə birbaşa əlaqəli olan OBM həmin göstəricisini qeyd edin.

Məsələ 5.2. Stress vəziyyətdə olan sağlam bir insanın orta arterial təzyiqi 150 mm civə
st. qədər yüksəlmişdir (norma 90 - 100 mm civə st.) və bir saat bu səviyyədə qalmışdır. Bu
dövrün 10 dəqiqəsində beyin qan axınının miqdarını ölçürsə: 1) ilkin vəziyyətdən yüksək olacaq,
2) əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməyəcək, 2) ilkin vəziyyətdən aşağı olacaq. Cavabınızı
əsaslandırın.

Mövzu 6
 ENDOKRİN SİSTEMİ

TƏLƏBƏLƏRİN AUDİTORİYADAN KƏNAR VAXTDA SƏRBƏST İŞİ

Tapşırıq 1. Tədris materialının aşağıdakı məntiqi quruluşundan istifadə edərək dərsin

nəzəri materialını öyrənmək. Sərbəst öyrənmə üçün nəzərdə tutulmuş material bu mövzuda
mühazirədə mühazirəçi tərəfindən müəyyən edilir, "tələbələrin sərbəst işinin cədvəli və
məzmunu"nda da göstərilir. Tapşırıq 1-in materialı yazılan mühazirənin konspekti ilə işləmək,
referatlar hazırlamaq və tələbələrin sərbəst işinin digər formaları üçün də istifadə edilə bilər.

6.1. Endokrin sistemin ümumi xüsusiyyətləri

1. Endokrin sistem - xüsusi siqnal molekulları-hormonlardan istifadə edərək orqanizmin

funksiyalarını mərkəzləşdirilmiş şəkildə idarə edən bir-biri ilə əlaqəli və müxtəlif yollarla təşkil
olunmuş endokrin hüceyrələrin məcmusu. Hormonlar, endokrin hüceyrələr tərəfindən əmələ
gələn və hədəf hüceyrə reseptorları vasitəsilə əsasən uzaqdan hərəkət edən hüceyrədənkənar
siqnal tənzimləyiciləridir.

2. Endokrin hüceyrələrin birləşmə növləri.

Endokrin vəzləri formalaşdırır

Vəzi (mədəaltı vəz adacıqları, qonadlar və s.) və ya vəz olmayan (böyrəklər, ürək,
dammar divarı və s.) orqanın bir hissəsini əmələ gətirir.

Endokrin hüceyrələr orqanlarda diffuz şəkildə yerləşir (qastrointestinal sistem).

Bütün endokrin strukturların qarşılıqlı təsiri endokrin sistemi təşkil edir.

3. Hormonların təsir növləri.

Endokrin (distant) təsir - endokrin vəzi hormonları digər orqan və toxumaların hədəf
hüceyrələrinə təsir göstərir.

Parakrin təsir-endokrin hüceyrə hormonları bir orqan daxilində qonşu hüceyrələrə təsir
göstərir (qastrointestinal hormonlar, prostaqlandinlər və s.).

Autokrin təsiri-endokrin hüceyrə hormonları eyni hüceyrəyə təsir göstərir (məsələn

prostaqlandinlər).

4. Hormonların kimyəvi xüsusiyyətləri.

Hormonların əsas sinifləri.

* Protein-peptid hormonları bütün hormonların 80% - ni təşkil edir (hipotalamus, Hipofiz

və s.).

* Amin turşularının törəmələri (tirozindən adrenalin, noradrenalin, dofamin, tiroid

hormonları əmələ gəlir, triptofandan - melatonin, serotonin əmələ gəlir).

* Steroid hormonları (kortikosteroidlər, cinsi hormonlar, 1,25-(OH)2 - vitamin D3),

xolesterolun törəmələridir.
 Hormon molekulunun əsas fraqmentləri.

* * Ünvan fraqmenti hormonun sitoreseptora bağlanmasını təmin edir (məsələn, lütein

hormonunun α subvahidi ). (Bu yaxınlığın azalması hormon rezistentliyinə səbəb olur.)

* * Akton hormonun təsirinin spesifikliyini təmin edir (məsələn, lütein hormonunun ß -

subvahidi).