 Köməkçi fraqmentlər onun fəaliyyətini dəyişdirməyə, immunoloji xüsusiyyətlərini

müəyyən etməyə xidmət edir.

5. Hər hansı bir vəzin endokrin funksiyasının fizioloji təşkili beş universal hissəni əhatə
edir: hormon istehsalı, onun sirkulyator nəqli, hormonun fizioloji effekti, hormonun katabolizmi
və ekskresiyası (ifrazı) və vəzin endokrin funksiyasının tənzimlənməsi. Aşağıda bu əlaqələrin
ümumi xüsusiyyətləri və fərdi endokrin vəzlərin funksiyası verilmişdir.

6.2. Hormon istehsalı

Hormon istehsalına iki proses daxildir: onların biosintezi, sekresiyası və bəzi hormonlar
üçün periferik konversiya

1. Hormon biosintezi.

Protein sintezi sxeminə görə (birbaşa genetik nəzarət) polisomlarda bir prohormon əmələ
gəlir - bir və ya daha çox hormonun sələfi, siqnal hidrofob peptidin köməyi ilə dənəvər EPŞ
borucuqlarına daxil olur, burada onun emalı baş verir, Holci kompleksində hormon
molekullarının sekretor qranullara qablaşdırılması ilə tamamlanır (məsələn, adenohipofiz
hüceyrələrində peptid – proopiomelanokortin əmələ gəlir, ondan bir neçə hormon əmələ gəlir:
AKTH, MSH, ß - lipotropin, ß -endorfin).

Qeyri-protein hormonlarını sintez edən fermentlərin əmələ gəlməsi ilə dolayı nəzarət.
Steroid hormonları hüceyrəni sadə diffuziya ilə tərk edir, katexolaminlər sekretor qranullarda
əvvəlcədən yığılır, follikul kolloidindəki tiroid hormonları hüceyrə xaricində yığılır.

2. Hormonların sekresiyası (ifrazı).

* Sekretor qranulların ekzositozu (peptid hormonları, katexolaminlər) hüceyrə

membranının depolarizasiyası zamanı Ca2+ kanalları və ya (və) inozitoltrifosfatın təsiri altında
hamar EPŞ-dən sitozola daxil olan Ca2+ ionları ilə stimullaşdırılır.

* * Lizozom fermentləri (tiroksin və yodlaşdırılmış tiroqlobulindən triyodotironin)

istifadə edərək zülal bağlayıcı formadan hormonun çıxarılması.

* Membran lipidlərində həll olunan hormonların (kortikosteroidlər, cinsi və tiroid

hormonları) sərbəst diffuziyası.

3. Hormonların periferik çevrilməsi - hormonların endokrin bezdən uzaq orqan və toxumalarda

çevrilməsi, bunun nəticəsində hormonun aktivliyi və fəaliyyət spektri dəyişir (tiroksinin
qaraciyərdə triiodotironinə, testosteronun dihidrotestosterona çevrilməsi-prostatda, angiotensin I-
də angiotensin II ağciyər damarlarının endoteliyasında və digər orqanlar).

6.3. Hormonların sirkulyator nəqli

Qanda hormonun üç nəql forması var: sərbəst formada hormon, plazma zülalları ilə
əlaqəli hormon və qanın forma elementləri ilə əlaqəli hormon.

1. Sərbəst, əlaqəsiz forma faizin yüzdə biri (məsələn, T4 və T3) 100% - ə (məsələn,
insulin) qədərdir. Yalnız bu hormon forması hədəf hüceyrələrə təsir göstərir.
 2. Plazma zülalları ilə əlaqəli hormonlar. Qandakı hormonun ümumi miqdarının 70-80%
— i qlobulinlərlə spesifik bağlıdır. Bu, qanda artıq hormonun ehtiyatının yaradılmasını və
bağlanmasını, inaktivasiyadan və böyrəklər vasitəsilə itkidən qorunmasını təmin edir. (Bir neçə
növ qlobulin məlumdur - transkortin, tiroksin bağlayan qlobulin, progestin, testosteron-estrogen
bağlayan qlobulin.) Hormonun 5-10% - i qeyri-spesifik qan albüminləri ilə əlaqələndirilir. Aşağı
bağlanma gücünə görə bu forma qanda sərbəst hormonların əsas mənbəyidir.

3. Hormonun kiçik bir hissəsi qanın forma elementləri ilə əlaqələndirilir. Depozit
funksiyasına əlavə olaraq, hormonun bu forması qan hüceyrələrinin, xüsusən də leykositlərin
funksiyalarına təsir göstərir.

6.4. Hormonların fizioloji təsiri

1. Hormonların reseptorları. Hormonlara seçici reaksiya verən hədəf hüceyrələr

(toxumalar, orqanlar) sitoreseptorlara-protein qəbuledicilərinə və hormonal siqnal çeviricilərinə
malikdir. Bütün hormonların təsiri reseptorlar vasitəsilə həyata keçirilir, bu onların təsirinin ilk,
məcburi və ən spesifik mexanizmidir.

Sitoreseptorlar hüceyrə membranında və ya sitoplazmada və nüvədə (hüceyrədə 500-

30000 reseptor) yerləşir. Tək bir hüceyrə təsiri bir-birinə üst-üstə düşən və dəyişdirilən bir çox
(20-dən çox) hormona həssas ola bilər. (Hormonal reseptor genləri insan genomunun təxminən
7% - ni təşkil edir. Hormon reseptorları, bir qayda olaraq, gen ailəsi tərəfindən kodlanır, buna
görə hormon üçün reseptor izoformları mövcuddur.)

Reseptorların yüksək spesifikliyi hormonların fizioloji konsentrasiyalarında mövcuddur.

Lakin, nisbidir: xosistakinin və qastrin, sitokin ailəsi, fibroblast böyümə faktorları və s.üçün
ümumi reseptor (lar) var, yəni, birdən çox hormon bir reseptora təsir edə bilər. Eyni zamanda,
bir hormon üçün reseptorların növləri və alt növlərinin sayı birdən (insulin, kortizol, qlükaqon və
s.) 13-ə (serotonin) qədər ola bilər.

Hüceyrə reseptorlarının sayının və onların quruluşunun dəyişdirilməsi orqanizmin

hormonal reaksiyasını tənzimləmək üsuludur. Hormonun təsiri onun konsentrasiyası ilə
müşahidə olunur, bu da reseptorların ümumi sayının yalnız 5-10% - nin məşğulluğunu təmin edir
(yəni "ehtiyat" reseptorlar fenomeni mövcuddur).

Hüceyrədəki reseptorların sayının artması və azalması gen ifadəsinin dəyişməsi və

reseptorların sintezi, reseptorların internalizasiyası (plazmolemma reseptorlarının hüceyrəyə
dalması) nəticəsində endositoz yolu ilə və əksinə, onların hüceyrə səthinə geri çəkilməsi
nəticəsində baş verə bilər.

* Reseptorların aktivliyi onların genlərinin inaktivasiya və aktivləşdirici mutasiyaları

nəticəsində dəyişə bilər.

-- İnaktivasiya edən mutasiyalar ilkin hormon rezistentliyi olan reseptorların meydana

gəlməsinə səbəb olur. Bunlar ADH (nefrogen şəkərsiz diabet), leptin (piylənmə) və s. kimi 10-
dan çox hormon üçün məlumdur.

Aktivləşdirici mutasiyalar hormonal təsirlərin artmasına səbəb olur (məsələn, ailəvi qeyri-immun
olmayan hipertiroidizmdə).
* (Qısaldılmış reseptorlar (həll olunan reseptorlar, tələ reseptorları) hormonal reaksiyanı zəiflədə
bilər. Bəzi hormonlar üçün (əsasən sitokinlər üçün) tapılıb. Hüceyrədənkənar mayedə yerləşən
bu reseptorlar hormonları bağlayır və depolaşdırır, hərəkətlərinin həyata keçirilməsinə mane
olur.)