Geomorfologia Notatki z Wykładów

1. Wprowadzenie
Geomorfologia → ukształtowanie powierzchni ziemi, badanie procesów które formują ziemię

Forma rzeźby terenu – każda forma zbudowana jest z elementów które nakładają się na siebie.
Niektóre formy istnieją krótko np. zmarszczki piaskowe (sand ripples). Zazwyczaj im większa i o
bardziej złożonej genezie tym dłużej taka rzeźba istnieje.

Procesy rzeźbotwórcze – powstanie, ewolucja, niszczenie.

Typy podejścia badawczego w geomorfologii:

➢ Morfograficzne – opis ukształtowania powierzchni (np. dolina, stok..)

➢ Morfometryczne – nowsze, odżyło ostatnio, zdjęcia lidar, geometryczne cechy form
(długość, wydłużenie, gęstość), określanie parametrów form. Wskaźnik wydłużenia –
proporcje długości do szerokości, gęstość – ile takich form np. pagórków na danym obszarze.
➢ Morfogenetyczne – geneza, sposoby powstania formy oraz jej współczesna ewolucja,
stosuje się zasadę aktualizmu geologicznego.
➢ Morfochronologiczne – kiedy powstała (forma)? Jak długo funkcjonuje w krajobrazie?
Określanie wieku form, ich zespołów, datowanie z pomocą gleby (wiek względny a
bezwzględny)

Aspekt praktyczny geomorfologii – można ją wykorzystywać do projektowania.

Miejsce geomorfologii wśród innych nauk o Ziemi (ma ścisłe powiązania z naukami geologicznymi
powody):

➢ Czynniki endogeniczne
➢ Główne formy tłumaczy się np. tektoniką płyt litosfery
➢ Budowa geologiczna
➢ Geomorfologia a geologia czwartorzędu (najbardziej związane), 80% powierzchni Polski to
rzeźba czwartorzędu (zlodowacenia)
➢ Sedymentologia
➢ Geologia korzysta z geomorfologii – aktualizm geologiczny - obserwacje obecne można
przełożyć na procesy w przeszłości.

Główne nurty badań w geomorfologii (tradycyjny podział, dzisiaj rzadko używany):

➢ Geomorfologia historyczna – odtwarzanie historii rozwoju rzeźby, zmian, uwarunkowań

➢ Geomorfologia dynamiczna – badanie procesów współczesnych, rejestracja, modelowanie
procesów rzeźbotwórczych
➢ Geomorfologia strukturalna – wpływ budowy geologicznej na budowę rzeźby, formy i
charakter, właściwości form
➢ Geomorfologia klimatyczna – nadrzędność czynników zewnętrznych (klimatycznych) nad
geologicznymi, jak działalność klimatyczna/mikroklimatyczna wpływa na rzeźbę.

Bardziej uniwersalny podział geomorfologii:

➢ Na podstawie obiektu badań (grupy form, procesów o wspólnej genezie)

np. geomorfologia fluwialna, glacjalna…

Źródła informacji geomorfologicznych:

 ➢ Mapa topograficzna
➢ Mapa geologiczna (kluczowe osady, skały)
o Wiercenia (studnie głębinowe, badania geologiczne i wiercenia na potrzeby jakiś
innych badań)
o Państwowy Instytut Geologiczny (pgi.gov.pl) Apka GeoLOG
o Geoportale np. geoportal.gov.pl
o Samorządy wojewódzkie
➢ Literatura
o Bibliografie geologiczne (pgi.gov.pl)
o Bibliografia geografii polskiej – czasopisma (aktualne, bieżące informacje)
▪ Landform Analysis ▪ Quaternary Studies PL
▪ Przegląd geograficzny ▪ Acta Geographica
▪ Quaestiones ▪ Boreas
Geographicae ▪ Holocene
▪ Badania fizjograficzne ▪ Earth Science Revievs
nad PL zachodnią ▪ Quaternary
▪ Folia Quaternaria International

*Polskie Towarzystwo Geograficzne i Stowarzyszenie geografów Polskich

Patrzenie na rzeźbę:

➢ Blokdiagram – daje nam możliwość patrzenia prawie 3D

➢ Profil
➢ Przekrój geologiczny – interpretacja na podstawie informacji szczątkowych np. odwiertów
➢ Hiatus – luka stratygraficzna, brak informacji (zapis został zniszczony bądź nie powstał)
➢ Przewyższenie – rozciągnięcie skali pionowej zmienia nam kąty nachylenia!

Cięcie poziomicowe – odstęp pomiędzy płaszczyznami zawierającymi dwie sąsiadujące poziomice/

znormalizowany dla danej mapy i skali odstęp pomiędzy kolejnymi warstwicami podstawowymi
(zasadniczymi).

Mapa hipsometryczna – mapa ogólnogeograficzna odwzorowująca przede wszystkim

ukształtowanie powierzchni lądów. Wykorzystuje w tym celu poziomice i zawarte między nimi
barwy.

Profil hipsometryczny – pionowy przekrój przez dany obszar lądu przedstawiający jego wysokość.
Przedstawiany jest wzdłuż linii prostej lub łamanej.

Przewyższenie profilu/przekroju – skala pionowa przez skalę poziomą.

Przekrój geologiczny - to dwuwymiarowy model odwzorowujący budowę wgłębną w płaszczyźnie

pionowej, skonstruowany na podstawie interpretacji wyników wierceń, badań geofizycznych i
czasami powierzchniowych badań geologicznych.

Zakład Geomorfologii i Geologii czwartorzędu (za rok może się nazywać Zakład Geologii i
Geomorfologii)

daterr.ug.edu.pl
2. Metody badawcze
Podstawowy sprzęt to szpadel

Metody inwazyjne:

1. Analiza odsłonięć geologicznych (oczyszczenie/wyrównanie odsłonięcia, żeby było widać

detale na płaszczyźnie)
a. Naturalne np. klify
b. Sztuczne np. kopalnie
2. Analiza odwiertów (budowa – rączka, świder, sąda)
a. Wiercenie ręczne - próbniki żeby zajść głębiej przedłużane, struktura próbki trochę
zaburzona przez wiercenie, głębokość odwiertu max 4-5m
b. Sondowanie metodą udarową – tu struktura mniej zaburzona, bo tylko wbijanie, a
nie wiercenie, głębokość odwiertu 8-10m
c. Wiercenie mechaniczne – jeśli chcemy głębiej, wkręca a potem pionowo wyciąga,
prawie nie zaburzona struktura

Pobieranie osadów jeziornych (mocno uwodnione)

d. Pobieranie do rury, więcej niż 1 m → problemy z wyciąganiem

e. Platforma pływająca – ciężarek „baba” uderza w próbnik, kilkudniowe badania

*Próbki (rdzenie) do lodówki (chłodzone magazyny) – bo grzyby niszczą strukturę, mogą

pojawić się nowe organizmy

Sondowanie z lodu

f. Wygodne, rurka z tłokiem, taka głębokość na jaką jesteśmy w stanie się wbić

Metody bezinwazyjne:

1. Sejsmoakustyczne/echosondy/georadary(elektromagnetyczne) – wysyłamy falę np.

akustyczną, elektroakustyczną, fala odbija się od obiektu bądź granicy geologicznej, fala
wraca do odbiornika
2. Metoda elektrooporowa – oporność przepływu prądu w gruncie, wbijamy pręty,
przepuszczamy prąd, wpływ na wyniki ma wilgotność – trzeba brać na to poprawkę

Analiza geomorfologiczna – rozpoznanie i interpretacja form na mapie i w terenie, pozwala na

ustalenie stratygrafii, przeprowadzenie dalszych badań.

Analiza litofacjalna – analiza osadów/facji i wyciąganie z nich jak największej ilości informacji o
środowisku powstania danej warstwy/formy.

Facja – specyficzne warunki powstawania osadu i ich zapis, używa się do odtworzenia
środowiska, w którym dana forma powstała i z czego się składa.

Trzy sposoby transportu fluwialnego i eolicznego:

1. Wleczenie bądź toczenie po dnie

2. Saltacja – krótkotrwałe poderwanie, skokowe przemiszczanie
3. Suspensja – np. pył, w postaci zawieszonej

Zmarszczki prądowe

Świadectwa przepływów wysokoenergetycznych → odsypy żwirowe

Analiza granulometryczna (składu mechanicznego) – określanie wielkości ziaren

Podstawowe frakcje: (klasyfikacja Wentwortha)

1. Głazy (bloki) >256mm

2. Otoczaki 64-256mm
3. Żwiry 2-64mm
4. Piaski 0,06-2mm
5. Muły 0,002-0,0625mm
6. Iły <0,002mm

Metoda sitowa – realnie używa się do 0,06mm (najdrobniejsze sitko), sita + wstrząsarka

Frakcja mułowa i ilasta – analiza laserowa (analizator laserowy)

Co robimy z tymi wynikami?

- histogramy

- prezentacje graficzne

Wskaźniki granulometryczne:

- średnia średnica

- wysortowanie

- skośność

- kurtoza

Struktury sedymentacyjne

Badania petrograficzne – rozpoznanie składu petrologicznego (skład i właściwości chemiczne skał)

Analiza kształtu i obróbki ziaren

Kierunek płynięcia – można wydedukować na podstawie ułożenia większych i wydłużonych

elementów np. muszelek, otoczaków, które w warstwie ułożone będą zgodnie z kierunkiem
dawnego nurtu/prądu. *też żwiry w glinie

*klast – słowo wytrych – po prostu element skalny abstrahując od rozmiaru

*kompas geologiczny (mierzy azymut i kąty

Mierzenie orientacji osi klastów

Duży materiał → skład petrograficzny → analiza petrograficzna

Skały wskaźnikowe używane do lokalizy przy badaniach petrograficznych

Obtoczenia, kształt i powierzchnia klastów/ziaren (Diagram Zingga)

a, b, c – trzy osie mierzymy szczypcami

Dyskowate a=b>c
Kuliste a=b=c

Płasko wydłużone a>b>c

Wrzecionowate a>b=c

Obtoczenie i zmatowienie ziaren kwarcowych (kwarcowych, bo to powszechny materiał i relatywnie

odporny na niszczenie). Badania prowadzone mikroskopowo (mikroskop skaningowy SEM).

Ziarno świeżo zwietrzałe (NU)

Okrągłe matowe (eoliczne, RM)

Błyszczące (wodne, EL)

Analiza składu mineralnego (to wiadomo o co chodzi) + zawartości minerałów ciężkich (cięższych
od kwarcu)

Często, ale nie zawsze ciemniejsze, grupują się, sortują i tworzą warstwy przez swój ciężar.

Abrazja – rozmywanie osadów, które w czasie transportu się sortują

Mniej odporne na wietrzenie niż kwarc – oddzielamy za pomocą wirówki i opisujemy ich skład
mikroskopowo.

Analiza składu chemicznego (zawartości wybranych pierwiastków, w tym też ciężkich)

Jak się to robi? – Skaner XRF (badania rentgenowskie) – poszczególne pierwiastki dają nam inne
sygnały pod promieniowaniem – dostajemy wykresy, dane komputerowe

Interpretacja np. duży udział siarki w próbce → wskazuje na warunki beztlenowe

Analiza tego co się dzieje na powierzchni w połączeniu z meteorologią – tworzony jest model i
monitorowany, żeby zaobserwować współcześnie działające procesy np. procesy stokowe, zalewanie
eksperymentalne. Sztuczne warunki naśladują naturalne

Stacja IGiPZ PAN w Szymbarku

Określanie wieku (Rycina z załącznika)

W metodach datowania zawsze trzeba uwzględniać błąd.

Badania paleomagnetyczne - Celem badań paleomagnetycznych jest rekonstrukcja dawnych

kierunków pola magnetycznego Ziemi oraz datowanie tych kierunków na podstawie pomiaru
właściwości magnetycznych w sukcesjach skalnych. Obecne namagnesowanie skał jest na ogół
wypadkową wektorów namagnesowania różnego wieku, które można zidentyfikować stosując
procedurę rozmagnesowania zmiennym polem magnetycznym lub temperaturą.

Metoda paleotemperatur (izotopowa) (jedna z) → jak zmienia się temperatura → metoda

paleotemperatur oparta na oznaczaniu stosunków izotopów tlenu 16O i 18O. Wykorzystywana do:
rdzeni lodowych, skorupek otwornic, martwicy wapiennej, nacieków jaskiniowych, osadów
jeziornych. 16O jest lżejszy. To co jest cięższe jest w procesach oddzielane np. jak paruje woda w
oceanie to w parze jest 16O, a w wodzie zostaje (i przybywa) 18O. Opady – 16O.
Stadia izotopowo-tlenowe / Marine Isotope Stages (MIS)

Na podstawie badań morskich sporządzany jest wykres danych stosunku izotopów tlenu 16O i
18
O, rozrysowane i podzielone na stadia (okresy).

Dansgaard-Oeschger events → badania peaków topnienia lodowców

Tefrochronologia (tefra to pył wulkaniczny, szorstki piasek, bo szkliwo wulkaniczne) – metoda

geochronologiczna posługująca się zasięgiem, składem itp. pyłu wulkanicznego z konkretnych
wulkanów/erupcji. Tworzy się duża baza wszelkich danych dotyczących wulkanów, markery
geologiczne, potem kiedy znajdzie się osad wulkaniczny gdzieś można porównać dane z tą bazą i
dowiedzieć się kiedy musiał zostać zdeponowany, a więc jaki jest wiek danej próbki/warstwy.

Metody paleobiologiczne (rośliny – paleobotaniczne, zwierzęta – paleozoologiczne)

Paleobotaniczne – palinologia (pyłki i spory), badania makroszczątków (nasiona, owoce,

drewno, liście), dendrochronologia (analiza przyrostu rocznego), lichenometria (analiza przyrostu
tkanki porostu), badania szczątków roślin niższych (okrzemki i bruzdnice).

Palinologia – wydobywamy, preparujemy, liczymy i rozpoznajemy, sporządzamy % rozkład i

porównujemy z danymi – rośliny wskaźnikowe – rośliny naturalnie występujące w jakimś optimum,
które były w stanie kwitnąć i owocować, pokolenia roślin (dla optimum klimatycznego interglacjałów
np. ilex aquifolium – ostrokrzew ciernisty, hedera helix – bluszcz pospolity). Nazwy systematyczne
łacińskie.

Analiza palinologiczna – polega na rozpoznawaniu ziaren pyłku poszczególnych taksonów oraz ich
liczeniu. Wyniki przedstawia się w formie udziału procentowego konkretnego pyłku w całym
spektrum w danej próbce

Analiza makroszczątków – kawałek drewna, liścia itp. Jak da się rozpoznać to możemy liczyć i
tworzyć statystykę. + oczywiście określanie warunków na podstawie widocznych przystosowań.

Dendrochronologia (badanie rocznych przyrostów drzew) – jasne lato, ciemne zima, analiza
rocznych przyrostów, grubość zależy od warunków klimatycznych, jak kody kreskowe, znajdując
zazębiające się fragmenty można tworzyć z wielu drzew chronologiczną linię czasu i warunków.
Można wydatować fragment (np. metodą 14C i od tego momentu liczyć) lub zbadać skład chemiczny
(dowiedzieć się o warunkach jakie były, zanieczyszczenia itp.) Badania zniszczeń tkanek – np. obrywy
skalne, powodzie, pożary – można dokładnie osadzić w czasie. Sposoby odkształceń drzew na
stokach → informacje o stokach.

Lichenometria – przyrost tkanki porostów – tylko tych które tworzą plechy skorupowate.
Porost = glon + grzyb, traktowane jako grzyby. Obryw skalny lub głazy wytopione z lodowca →
szybko kolonizowane przez porosty → znając tempo przyrostu plech jesteśmy w stanie określić kiedy
ten np. obryw czy wyłonienie się skały zadziały się. Zasięg kilkaset do kilku tysięcy lat, tam gdzie
zimniej to wolniej rosną, dłużej i bardziej dokładnie można je badać.

Badanie szczątków roślin niższych (bad. Mikroskopowe) – okrzemki (analiza okrzemkowa)–

jednokomórkowe glony wytwarzające krzemionkowe pancerzyki, które dobrze zachowują się w
osadach organogenicznych. Okrzemków są różne rodzaje, które wskazują na poziom zasolenia
środowiska (wskaźnik zasolenia wg. Przybyłowskiej-Lange (?)) liczymy sztuki i przerabiamy na %
gatunków. Euhaloby, mezahaloby, digohaloby, helofilne, obojętne (słodkowodne, ew. lekkie
zasolenie), halofobowe (nie znoszą soli)

Metody Paleozoologiczne (badania makroszczątków, badania mięczaków i skorupiaków,

badania pierwotniaków)

Mówiące dużo o środowisku wodnym, info o typie środowiska, jakie jezioro itd.:

Pierwotniaki (otwornice, promieniowce, ameby skorupowe, cysty niciowców)

Mięczaki (ślimaki i małże)

Skorupiaki (wioślarki i małżoraczki)

Owady - głównie chrząszcze (bo ich pokrywy mają wysoki potencjał fossilizacyjny i szybko adaptują
się do zmieniających warunków) i ochotkowate (muchówki, larwy żyjące w wodzie wrażliwe na
zmiany środowiska, więc dobre indykatory)

Kręgowce – małe, słabe przystosowanie do zmian środowiska, ich szczątki są dobrym materiałem do
datowania osadów, w których się znajdują

Metody gleboznawcze

Umierające rośliny, aktywność → próchnica → wymywanie substancji → profil glebowy

Gruba gleba = dużo czasu

Cechy/typy gleby wskazują na warunki klimatyczne, typ roślinności gatunki itp.

Istnienie gleby wskazuje na przerwę w procesach geomorfologicznych, przerwę w sedymentacji =

okres spokoju.

Badania archeologiczne

Sedymentacja w środowisku miejskim – np. pył, brud, pożary, powodzie, działania wojenne. Jest to
zapis działalności człowieka w materiale geologicznym. Działania antropo wywołujące procesy geo –
np. palenie lasów → przesuszenie gleby → poruszenie procesów eolicznych.

Metody GIS

Mapy, układy form, ortofotomapy i lidar – ALS (z samolotu, rozdzielczość w dm), TLS (z powierzchni,
rozdzielczość cm-mm)

3. Ruchy Masowe
(przemieszczanie się materiału, ciężkość itp.)

1. Osypywanie i odpadanie
a. Materiał oderwany stacza się po stoku, niszczy stok – korazja. Rynny korazyjne –
żleby. Stożek usypiskowy (piargowy, piarg) – materiał zatrzymał się, kąt
 naturalnego zsypu (spoczynku) ok 30°. Materiał kanciasty = strome stożki. Materiał
najcięższy, zazwyczaj też o największych rozmiarach najdalej, na obrzeżach stożka.
2. Obrywanie
a. Odrywanie się, nie stacza tylko spada po prostu, gwałtowny proces, bloki skalne.
3. Zsuwanie
a. Finalne efekty bardzo podobne do obrywu, tylko tu blok skalny nie leci tylko zsuwa
się po ziemi/powierzchni
4. Osuwanie
a. Jeden z najpowszechniejszych, najczęstszych ruchów masowych. Przemieszczenie
dużej masy materiału, który pozostaje w kontakcie ze sobą, luźne masy nasiąknięte
wodą, co zmienia je w cięższą masę i wywołuje efekt domina. Woda – obciąża i
nadaje mobilności materiału, zmniejsza stabilność. Osuwiska ześlizgowe, obrotowe,
konsekwentne (z nawiązaniem do budowy geo), insekwentne (brak związku z
budową geo). Przykład z ciastem weselnym na którym dobrze widać zależność
osuwania się stoku w stosunku do jego budowy geologicznej , „przekładaniec”
piaskowce, łupki, piaskowce itd. Ciasto – piaskowiec (nasiąka, jest ciężki), krem –
łupki (plastyczne, śliskie).
b. Typy osuwisk:
i. Asekwentne – w skałach jednorodnych i luźnych osuwanie zachodzi
wzdłuż powierzchni wklęsłej, dochodzi do wymieszania materiału
osuwiskowego (osuwisko ziemne) lub nie (zerwa ziemna)
ii. Insekwentne – rozwijające się na płaszczyznach niezgodnych i
prostopadłych do płaszczyzn strukturalnych.
iii. Konsekwentne – kiedy płaszczyzna wzdłuż której osuwają się masy skalne
pokrywa się z płaszczyzną uwarstwienia, powierzchnią szczeliny,
płaszczyzną pokładową lub powierzchnią oddzielającą litą skałę od
osadów/pokrywy zwietrzelinowej.
1. Konsekwentno-zwietrzelinowe – osuwanie się zwietrzeliny po
podłożu niezwietrzałym.
2. Konsekwentno-strukturalne (ześlizgowe) – kwestia budowy geo,
śliskich warstw jak np. iły, łupki, margle. Osuwa się zgodnie z
płaszczyzną uwarstwienia.
3. Konsekwentno-szczelinowe – rozwijające się na płaszczyznach
szczelin, ciosu, uskoku.
iv. Rotacyjne
v. Obrotowe
vi. Delapsywno-detruzywne
vii. Delapsywne
viii. Detruzywne
ix. Mieszane
c. Żywotność osuwiska - Jak rozpoznać, czy osuwisko jest czynne? Szczeliny,
wypukłości przemieszczają się = czynne.
d. Jak rozpoznać, że będzie nowe, albo zaraz będzie? Rozpadliny na szczycie osuwiska,
pęknięcia powyżej niszy.
e. 2 modele rozwoju osuwiska
i. Czynnik u góry – osuwisko detruzywne. Obciążenie od góry, ten czynnik
inicjuje, np. opady, działalność człowieka – obudowanie stoku itp.
 ii. Czynnik od dołu – osuwisko delapsywne. Działanie u podstawy stoku np.
podcięcie przez człowieka, rzekę.
f. Czynniki wywołujące osuwiska:
i. Wzrost wilgotności (deszcze, roztopy)
ii. Nadmierne obciążenie (wodą, przez budowle)
iii. Podcięcie podstawy stoku (erozja, rzeki, człowiek)
iv. Wibracje (trzęsienia ziemi, eksplozje, prace ziemne, ruchy środków
transportu np. ciężarówki)

Poniżej powierzchni terenu występuje powierzchnia poślizgu, wzdłuż której doszło do odkucia skał
od podłoża osuwiska i zgodnie z prawami grawitacji ich przemieszczenia w dół stoku. Przemieszczony
materiał zwany jest koluwium. Najwięcej materiału gromadzi się w obrębie jęzora osuwiskowego,
który kończy się czołem.

Powierzchnia wewnątrz osuwiska jest na ogół bardzo nierówna - spotyka się tu różnej wielkości i
kształtu progi i wały rozdzielone obniżeniami i zagłębieniami. Niektóre obniżenia, bardziej regularne,
tworzą tzw. rowy osuwiskowe, które najczęściej występują przy skarpie głównej. Bardzo często, na
skutek braku odpływu, w obniżeniach gromadzi się woda i powstają malownicze jeziorka
osuwiskowe. W starszych wiekiem osuwiskach po jeziorkach pozostały jedynie torfy, osad niezwykle
istotny dla geologów, ponieważ na jego podstawie możemy określić przybliżony wiek osuwiska.

5. Spełzywanie
a. Nie ma wyraźnej niszy jak osuwisko, nie jest tak wyraźne, delikatne przemieszczenia,
rozlazłe, z powodu: nasiąknięcia, zamarzania (pęcznienie) i rozmarzania (opadanie).
Haki zboczowe, pochylenia.
b. Terasy soliflukcyjne – grunt ciągle przemarznięty, ale powierzchnia rozmarza,
wynikiem takie fałdki, zmarszczki.
Soliflukcja – spełzywanie gruntu pod wpływem zamarzania i rozmarzania w
warunkach wieloletniej zmarzliny.
6. Spływanie
a. Przemieszczanie się materiału, gdzie materiału mineralnego i organicznego jest
proporcjonalnie mniej niż wody w porównaniu do osuwania.
b. Spływy różne w zależności od proporcji i typu materiału (muszę znać niektóre typy).
Kohezja – siła spoistości cząstek.
c. Lahary – spływy popiołu wulkanicznego nasiąkniętego wodą, spływ grawitacyjny,
odpowiada za największe szkody i śmierć z powodu wulkanów. Przyczyny:
i. Deszcz (popiół ze stoków)
ii. Topnienie pokrywy śnieżnej bądź lodowca (popiół ze stoków) przez np.
nadchodzącą erupcję – podgrzewanie.
iii. Zniszczenie ściany przy erupcji + np. jezioro, które było w kalderze
d. Pokrywy ignimbrytowe (→ spływy popiołowe) ignis – ogień, nimbus – chmura
e. Ignimbryty – skała lita powstała przez… (?)
7. Prądy zawiesinowe (turbidytowe)
a. Przyczyniają się do powstania np. fliszu. Tu więcej wody niż materiału, chmura
materiału przemieszczająca się po stoku pod wodą, wystarcza leciutki stok. Ruch
turbulentny, hamowany do całkowitego zatrzymania. Przyczyny: musi być czynnik
zewnętrzny – trzęsienia ziemi, poderwanie pod wpływem wstrząsu. Występuje w
nim selekcja materiału wynikająca z hamowania.
 b. Turbidyty – osady prądów zawiesinowych.
8. Spłukiwanie
a. Bliskie przepływom hydraulicznym (rzekom), procesy krótkotrwałe. Rozcięcia w
górnych częściach stoku, stożek powstaje w wyniku spłukiwania. Stożek napływowy
– odwrotnie niż osypiskowy, gruby materiał u szczytu, a im dalej tym drobniejsze
frakcje.
b. Cieczenie/upłynnienie gruntu – zjawisko przekształcenia się sypkiego gruntu w
materię przypominającą swoimi właściwościami ciecz.

Deluwia - osad deluwialny – luźny lub słabo spojony osad powstający w wyniku akumulacji. To osad
tworzący się z drobnych, ziemistych cząstek mineralnych wraz z próchnicą glebową gromadzących
się u podnóża wzgórz, pochodzących z wypłukania (erozja) przez wody opadowe z glin, lessów i
pokryw zwietrzelinowych występujących na stokach.

Koluwium - Materiał skalny i glebowy, różnoziarnisty, zsunięty (osuwisko) ze stoków i zgromadzony

u ich podnóży. Zawiera większość frakcji.

Lód włóknisty – warstwa lodu składającego się z cienkich, przylegających do siebie igiełek o
wysokości 2-20cm, powstaje w czasie przymrozków, zwłaszcza nocnych, parę milimetrów pod
powierzchnią gleby, na kontakcie warstewki przesuszonej z wilgotną. Igły rosnąc unoszą warstewkę
ziemi prostopadle do stoku powodując po stopieniu przesuwanie się tej warstewki w dół stoku.

Zerwa – pionowa, oberwana część skały (?)

4. Procesy i formy eoliczne

Formy transportu eolicznego – przesuwanie (toczenie, żwir/piasek), saltacja (skokowo, piasek/ił),
suspensja (ił/pył)

Less – skała zwięzła zbudowana z iłów, pyłów, występuje w PL południowo-wschodniej, pył

przenoszony na przedpola lądolodu.

Eologliptolit – Graniak, skutek korazyjnej działalności wiatru, okruch skalny o rozmiarach od kilku cm
do kilku dm, posiadający dwie lub więcej powierzchnie dobrze ogładzone, pooddzielane wyraźnymi
krawędziami (graniami). Zależnie od ilości tych grani rozróżniamy jedno-, dwu, trójgrańce oraz
wielograńce.

Rynny korazyjne – żleby, materiał oderwany stacza się, wklęsła forma rynnowa, powstaje wskutek
wietrzenia mechanicznego oraz erozyjnego działania gruzu skalnego.

Draa - bardzo dużej wielkości wał zbudowany z piasku, występuje na niektórych pustyniach,
powstaje setki tysięcy lat i cechuje się bardzo powolnym przemieszczaniem.

Gleba w przypadku osadów eolicznych oznacza okres spokoju, okres ciepła. Less warunki zimne,
mocne wiatry (strefy zimnych pustyń). Pola sandrowe, sandry dolinne, terasy pradolinne, terasy
rzeczne, wybrzeża morskie, plaże, mierzeje (?)

Procesy

Deflacja – wywiewanie materiału z pomiędzy większych klastów, tworzą się nisze deflacyjne,
bruk deflacyjny, sortowanie materiału (przedmuchiwanie).
 Korazja – szlifowanie powierzchni skały piaskiem przesuwanym przez wiatr. Eologliptolit,
trójgraniec, pogórze Sudeckie, Konin (ostatnie zlodowacenie) – kamienie, które Pan pokazywał.
Większe formy → grzyby skalne, noga grzyba – skała bardziej podatna na wietrzenie, połączenie
procesów wietrzenia i korazji. → Jardangi – zęby skalne, podłużne grzbiety

Akumulacja – zatrzymanie materiału przez szorstkość podłoża (rośliny, skały, czy nawet
wilgotność podłoża)

→ Wydmy (formy akumulacji)

i. Barchany (wydmy swobodne – szorstkość podłoża nie gra roli) ramiona

przesuwają się najszybciej i będą pokazywać kierunek wiatru. Niewielkie,
stok dowietrzny lekkie nachylenie, stok zawietrzny stromy.
ii. Wydmy paraboliczne (łukowe) (związane z szorstkością podłoża) ramiona
zostają z tyłu, zaczepione, długie wały w kształcie łuku, ramiona pod wiatr,
bo unieruchomione, środkowa masa się przemieszcza.
iii. Wydmy poprzeczne (barchany i paraboliczne połączone ze sobą) nieczytelne
ramiona, wał wydmowy na przedpolu, długie rozciągnięte paraboliczne,
wały przebiegające prostopadle do wiejącego wiatru
iv. Wydmy podłużne (seif) w obszarach podzwrotnikowych, sejf, komórki
wiatrowe na pustyniach piaszczystych. Długie wały piaszczyste o przebiegu
zgodnym z kierunkiem panującego wiatru, rozwianie wydmy para/barchanu
Rozciągnięcie ramienia → przemiana w wydmę podłużną
v. Wydmy gwiaździste – wydmy łączą się z różnych kierunków bądź jest
rozwiewana w różnych kierunkach. (Mongolia, półn. Chiny)

Wnętrze wydmy

Stok dowietrzny – warstwowanie przekątne (przesuwanie się wydmy niszczy częściowo

warstwę poprzednią), klinowe, 10-20°. Riplemarki wstępujące – zmarszczki wiatrowe zachowane w
przekroju

Stok zawietrzny – Warstwowanie przekątne klinowe, zależne od nachylenia stoku,

równomierny zapis liniowy, <28°

Warstwowanie przekątne rynnowe - struktury rynien osuwiskowych, struktury stożków

osypiskowych. Warstwowanie przekątne krzyżowe – struktura jodełkowa (efekt działania zmiennych
wiatrów).

Piaski pokrywowe – zapis intensywnie wiejących wiatrów, wiatru tak silnego, że wydmy nie
powstają. Równoległe ułożenie warstw. Przewarstwienia grubszego materiału → najintensywniej
wiejące wiatry.

5. Zjawiska i formy krasowe, sufozja

Kras – rozpuszczanie skał podatnych na rozpuszczanie podziemne i na powierzchni, oraz wtórne
wytrącanie się węglanu wapnia. Nazwa pochodzi od pasma gór na Słowenii. Podatne są skały
węglanowe rozpuszczalne w wodzie o odczynie kwaśnym. Wapienie, dolomity i marmury –
najbardziej podatne. Kalcyt rozpuszcza się w środowisku kwaśnym, rozpuszczone CO2 w wodzie jest
już lekkim kwasem i rozpuszcza. Jak jest zimniej procesy krasowe działają lepiej, bo zawartość CO2 w
wodzie maleje wraz ze wzrostem temperatury.

Leje krasowe – strome ściany i płaskie dno, ale w przekroju inaczej.

Lej (mały) → uwał (10-100m) → polje (w km)

W poljach często rozpuściło się do jakiejś warstwy ciężko rozpuszczalnej, więc zazwyczaj tworzą się
tam sezonowo tereny podmokłe, jeziora itp.

Lej krasowy reprodukowany - formy rzeźby typowe dla krasu, występujące w przepuszczalnym
podłożu nie podlegającym krasowieniu, ale przykrywającym skały na te procesy podatne.
Rozwijające się formy krasowe, np.leje, są powielane w osadach przykrywających.

Mogoty - Ostańce krasowe – z rozpuszczonej powierzchni zostają pojedyncze pagóry, stoki strome,
ponacinane żłobkami krasowymi itp. małymi formami.

Lapiaz (mikroforma) drobne formy krasowe na powierzni płaskiej/lekko nachylonej np. żłobki i żebra
krasowe.

Żłobki krasowe – dzieło wody deszczowej, spływającej po powierzchniach skalnych o nachyleniu do

40°. Woda spływa drobnymi nitkami/strugami tworząc równoległe bruzdy zgodne ze spadkiem
powierzchni.

Żebra krasowe – ostre, zaokrąglone lub płaskie formy pomiędzy żłobkami krasowymi.
Jaskinie krasowe

Rzeka gdzie chowa się pod ziemię – ponor – gdzie wupływa – wywierzysko (krasowe)

Dolina krasowa sucha + system jaskiniowy (rzeka podziemna)

Część podziemna systemu krasowego - część tranzytowa (sucho dopóki nie popada), woda w części
głębokiej.

Jaskinia Skoczjańska, Wielkie jaskinie Czerwonych Wierchów, Jaskinia Raj

Nacieki kalcytowe – załącznik – nauczyć się

Stalaktyty – makarony, draperie (woda spływa skośnie, bywają pół przeźroczyste), kolumny
stalagnaty, rzadko spotykane niebieskie nacieki manganowe, bo normalnie spektrum brązów przez
zabarwienie żelazem.

Wtórne wytrącenia krasowe

Misy martwicowe – płyn nasycony wytrąca się (zarasta), przelewa się jak popada

Skała → trawertyn, martwica węglanowa

Wytrącenia – krystalizacja → perły jaskiniowe (pizolity)

Znaleziska paleontologiczne i archeo

Jaskinie – schronienia i naturalne pułapki = nagromadzenia kości (zagrzebane w namuliskach), dobry

stopień zachowania.

Jaskinia Niedźwiedzia – kotlina Kłodzka, Jaskinia Obłazowa – ślady człowieka w Tatrach

W jaskiniach badamy namuliska (w powodu wylewów) i możemy je porównać do warstw

powierzchni.
Sufozja (zapadliska sufozyjne) - zapadanie się gruntu pod wpływem rozpuszczania się tego co jest
pod spodem, wymywanie cząsteczek przez wodę wsiąkającą i podziemną, często w lessach, więc
zjawisko widywane w południowej Polsce. (!) Lej sufozyjny w Nidzicy. Studnie sufozyjne, tworzenie
się pustek, zapadanie, świadczą o jakiś korytarzach podziemnych, wąwozy.

Pseudokras → tworzy formy przypominające krasowe, ale nie przez kras.

Pseudokras lodowy – Jaskinia Scarisoara, góry Apuseni, Rumunia – nacieki lodowe przyp.
formy krasowe można oglądać tam wiosną

Pseudokras powulkaniczny – tunele po przepływającej lawie, wulkanizm błotny.

Groty Mechowskie (na zachód od Pucka) pseudokras w osadach polodowcowych, piasek

sklejony węglanem wapnia. Glina lodowcowa zawierająca CaCO3 wystawiona na działanie opadów,
węglan wapnia zostaje rozpuszczany, wytrącany i zlepia piasek (cementacja węglanowa).

Skały podlegające procesom krasowym to sole, wapień, kreda, gips i dolomit.

Formy krasu zewnętrznego to:

żłobki krasowe - zagłębienia na pochyłych powierzchniach skał, powstające pod wpływem

rozpuszczającego działania spływających wód opadowych. Pomiędzy żłobkami tworzą się
ostre żebra krasowe;

lejki krasowe - lejkowate zagłębienia tworzące się na powierzchni w miejscu poszczelinionym. Woda
powierzchniowa wsiąkająca w tym miejscu w skałę, rozpuszcza ją intensywnie, tworząc owalne
zagłębienie. Lejki krasowe mogą powstawać również wskutek zapadania się jaskiń. Poprzez
połączenie kilku lejków krasowych tworzą się uwały;

polja - rozległe zagłębienia powstałe na skutek całkowitego zniszczenia skał krasowiejących aż do

poziomu wody gruntowej;

mogoty - ostańcowe skałki przybierające różne kształty: baszty, iglice, maczugi. Wznoszą się ponad
zrównaną powierzchnię na obszarach krasowych i świadczą o dawnym zasięgu skał.

jary krasowe - głębokie doliny o bardzo stromych, często pionowych zboczach. U wylotu tych dolin
często powstaje zwężenie o pionowych ścianach, tzw. brama.

Pod powierzchnią ziemi tworzą się formy krasu wewnętrznego:

jaskinie - naturalne korytarze w skale powstałe w wyniku rozpuszczającego działania wód

podziemnych. Najdłuższą jaskinią świata jest Jaskinia Mamutowa w USA. Łączna długość jej korytarzy
to 500 km. W Polsce najdłuższą jaski nią jest Wysoka - Za Siedmiu Progami w Tatrach (ponad 10 km).
Jaskinia, która ma tylko jedno wyjście, nazywana jest grotą jaskiniową;

kominy i studnie jaskiniowe - pionowe odcinki jaskiń powstałe wskutek poszerzania pionowych
szczelin w krasowiejących skałach;

syfony jaskiniowe - odcinki korytarza jaskiniowego wypełnione całkowicie wodą.

W jaskiniach, wskutek wytrącania się, powstaje szata naciekowa:

stalaktyty (sopleńce) - wiszące u stropu jaskini;

stalagmity - tworzące się na dnie jaskini;

stalagnaty (kolumny jaskiniowe) - powstałe z połączenia stalaktytu i stalagmitu;

draperie naciekowe - nacieki o różnych kształtach, przypominające najczęściej zasłony lub firany.

Na obszarach krasowych występują charakterystyczne zjawiska hydrogeologiczne związane z

krążeniem wód. Najbardziej znaczące z nich to:

ponory - miejsce wpływu wód powierzchniowych w podziemne korytarze,

wywierzyska - bardzo obfite, szczelinowe źródła krasowe.

6. Środowisko akumulacji jeziornej i torfowej

Morfologia jeziora i jego strefy przybrzeżnej nie jest równa/przewidywalna. (model jest, ale wyniki
bywają różne)

Czynniki komplikujące sedymentację w zbiornikach:

1. Stratyfikacja pionowa wód jeziornych – warstwowanie wody, ciepła woda u góry, zimna i
gęstsza na dole, zmiana gęstości wynikająca z temperatury i właściwości wody. Wzrost
gęstości do temp. 4° wtedy najgęstsza i najbliżej dna.
2. Termoklina – warstwa wody o temperaturze i gęstości, gdzie najlżejsze cząstki nie potrafią
jej same przebić, musi nastąpić mieszanie, żeby mogły opaść niżej.

Typ troficzny – oznacza jak dużo jest substancji odżywczych w zbiorniku

1. Jeziora oligotroficzne – górskie jeziora, u nas też są. Skromne w życie, cechy
charakterystyczne – przeźroczysta woda, strefa brzegowa i roślinności w wodzie jest
niewiele. Skąpożywne – mała produkcja biologiczna. Osady mają małą miąższość, tlenu jest
na tyle dużo przy dnie, że osady podlegają mineralizacji.
2. Jezioro mezotroficzne – wszystko jest średnie, wystarczająco dużo tlenu by osady ulegały
mineralizacji.
3. Jezioro eutroficzne – w czasie zakwitu nieprzejrzyste, mętna woda, dużo substancji
odżywczych dostarczonych skądś (spłukiwanie, otoczenie, proc. naturalne i
antropogeniczne). Tlenu na dnie nie wystarcza, gnicie osadów, siarkowodór (rozkł.
beztlenowy), dużo osadów.
4. Jezioro dystroficzne/humotroficzne (inaczej „suchar”) – uwarunkowane tym co dookoła,
czyli lasem iglastym, bądź torfowiskiem (kwasy hummusowe). Woda jest zakwaszona, co
bardzo wpływa na biologię zbiornika np. nie dla mięczaków, bo węglan wapnia nie wytrąci
się w środowisku tak kwaśnym, brązowa woda, dużo takich jezior w Skandynawii. Osady –
trochę tego co żyje + kwasy hummusowe, czy gniją zależy od indywidualnych cech zbiornika.
Jezioro jest archiwum zmian środowiska, tego co w nim żyło lub żyje, co do jeziora wpływa czy
opada. Powierzchniowe osady – 90% wody, od razu trzeba oddzielić, żeby nie wymieszały się w
transporcie. Im głębiej tym mniejsza zawartość wody.

Terasa jeziorna - Terasa jest zasadniczo formą równinną, całkowicie poziomą lub (częściej) lekko
nachyloną w kierunku osi doliny lub brzegu akwenu. Powstanie terasy jest efektem naprzemiennego
występowania dwóch rodzajów procesów morfologicznych: najpierw erozji bocznej rzeki lub abrazji,
tworzących powierzchnię równinną, a następnie, po obniżeniu podstawy erozyjnej (dna doliny,
poziomu morza lub jeziora) - procesów wcinania się koryta rzeki (erozja wgłębna) lub obniżenia
poziomu morza, wskutek czego powstaje krawędź ograniczająca powierzchnię terasy.

Analiza palinologiczna – polega na rozpoznawaniu ziaren pyłku poszczególnych taksonów oraz ich
liczeniu. Wyniki przedstawia się w formie udziału procentowego konkretnego pyłku w całym
spektrum w danej próbce.

Gytja – podstawowy osad jeziorny (ciemna maź), szczątki organizmów planktonicznych np.
okrzemków.

Zmienność sezonowa – warstwowanie – 1 warstwa → lamina

Laminacja osadów jeziornych – zestaw kilku lamin reprezentujących rok → warwa

Laminy mogą być biogeniczne lub klastyczne.

Biogeniczne – z działalności biologicznej, resztki, szczątki, produkty bytności organizmów.

Klastyczne – okruchowe, detrytyczne – sam materiał skalny/mineralny, z działalności erozyjnej

wokół i wewnątrz zbiornika.

Laminy jeziorne wapienne - jasne warstwy (w biogenicznych) – dużo kalcytu – kwiecień, maj –
zakwit życia. Wytrącanie się węglany wapnia w dużych ilościach, kiedy zaczyna dominować –
powstaje kreda jeziorna → jest jasno szara, plastyczna, jak wyschnie twarda i biała/biało-szara, w
kopalnych jeziorach w przekroju jasne warstwy, białe.

Cechy osadów sprzyjają zachowaniu resztek organicznych np. muszle w osadach węglanowych.

Jeziora Raduńskie – poziom wody kiedyś był wyższy, wskazują na to dawne osady jeziorne obecnie
będące powyżej współczesnego poziomu wody.

Torfowisko

Sedentacja – (narastanie) musi być woda stojąca (?)

Sedymentacja – (osadzanie) proces osadzania się na powierzchni Ziemi różnorodnego materiału.

Pło - kożuch z żywych lub częściowo obumarłych roślin.

Rytmit i Warwit – skały osadowe prążkowane, ich przykładem jest ił warwowy (?)

Większość powstaje przez zarośnięcie jeziora + wypłycanie osadami. Produkcja

materiału/osadu roślinnego lokalnie. Mchy torfowce – kolejne pokolenia żyją na przodkach →
SEDENTACJA.
 Typy troficzne

1. Niskie – zasilane wodą opadową + podziemnymi, dostarczanymi z zewnątrz –

również sole mineralne. Różne rośliny naczyniowe, mało mchu.
2. Wysokie – głównie mchy torfowce – zwarte „pło” na powierzchni → mogą na nim
rosnąć np. drzewa, tylko wody opadowe, gromadzi wodę.

Typy torfu

1. Niski – dużo popiołu, mało wody, obojętny – kwaśny, rośliny mineralno-torfowe

2. Wysoki – mało popiołu, dużo wody, bardzo kwaśny, mchy
3. Popiół licowy – po spaleniu torfu

Typy roślin

1. Wełniaki
2. Rosiaki
3. Bobrak trójlistkowy – torfowisko przejściowe

Doły po eksploatacji torfu. Środowisko kwaśne sprzyja zachowaniu szczątków, szczególnie

organicznych np. drewno, tkaniny.

7. Rzeźba wulkaniczna
Typy lokacji – strefa subdukcji, strefy ryftowe, plamy gorąca (hot spots)

Wyspa wulkaniczna → rafa przybrzeżna → atol → gujot

Skorupa kontynentalna Skorupa oceaniczna

Lawa kwaśna (krzemionka) Lawa zasadowa
jaśniejsza ciemniejsza
lepka płynna
Formy strome Formy płaskie, rozciągnięte
b. eksplozywna Mało eksplozywna

Kaldera + jeziora kraterowe

Tefra i spływy piroklastyczne

Spływy popiołowe/ingnimbryt, popioły bliskie temperatury topnienia.

Lahary – zmieszanie pyłu z wodą. Wulkany żużlowe, muary, wukany błotne – mułowo – ilasty +
węglowodory z wodą, bąblowanie np. metanu, może być naturalny asfalt. Gejzery – woda nagle
zmienia się w parę wodną poz wpływem temperatury i zwiększa objętość. Gorące źródła – terasy
trawertynowe.

8. Rzeźba i procesy fluwialne

Zasilanie rzeki

Woda opadowa bezpośrednio, woda opadowa spływowa, zasilanie podziemne (infiltracja

opadów, podziemne źródła)

Poziom morza – baza erozyjna absolutna

Jezioro/zbiornik wodny po drodze – baza erozyjna lokalna (zmienia profil podłużny rzeki)

Typy erozji:

Boczna np. podczas meandrowania

Wsteczna – zmienianie profilu podłużnego

Wgłębna – dno rzeki

Źródłowa – wsteczna przy źródle

Niedojrzały = połamany profil rzeczny

Kotły ewarsyjne – szlifowanie/drążenie skały przez ruch wirowy wody + niesiony przez nią materiał

Bystra = szypot = porok – odrzewienie progi profilu (?)

Punkty przecięcia – zmiana profilu

Łożysko – koryto + bezpośrednie terasy zalewowe

Agradacja – nadbudowywanie dna rzeki spowodowane podniesieniem bazy erozyjnej

Erozja, transport sedymentacja (2 zmienne rozmiar materiału i prędkość) Diagram Hjulstroma

Im drobniejsze drobinki tym bardziej zlepiają się ze sobą i ciężej je spłukać – siła spoistości

Wleczenie, saltacja, suspensja, ale w wodzie.

Spokojny transport – zmarszczki prądowe (saltacja, zawiesiny)

Odsypy żwirowe – przepływ wysokoenergetyczny, osady deponowane podczas opadania fali

powodziowej.

Klasyczne zmienne – grubość ziarna i natężenie transportu, spadek doliny → moc i natężenie
przepływu.

Typy rzek:

1. Rzeka roztokowa
a. Góry – duże nachylenie, szybki spływ, lód, śnieg, opady – dostawa wody, materiał
gruz → duże zmienne, układ wielokorytowy
b. Relatywnie szerokie, ale płytkie. Osady w postaci wysp.
c. W zapisie geologicznym spodziewać się można osadów grubych, odsypów
żwirowych, a tam gdzie korytarze – erozja, przecięcia.
d. Piaskodenna rzeka roztokowa – na przedpolu lodowców, lub obszarach nizinnych
gdzie nie ma dostarczanych głazów/żwirów.
2. Rzeka typu „wandering”
a. Forma przejściowa roztokowej w meandrującą
b. Są odcinki meandrowe i roztokowe
c. Rumia – las – zagórska stuga
3. Rzeka anastamozująca
a. Wszystko odwrotnie niż w roztokowej
b. Zielono, wyspy utrwalone roślinnością, głębokie w stosunku do szerokości.
 c. Kiedyś na obszarach niżowych większość rzek takich jak: Warta, Narew, Bug, obecnie
przekształcone przez ludzi (uregulowane)
4. Rzeka meandrowa
a. Nurt przesuwa się od jednego brzegu do drugiego
b. Podcięcia meandrowe Strzyży – Kiełpinek – Matemblewo, Rzeka Coldwell (Alaska)
c. Pogłębia się obocznie, rozciąga, autokaptaż – kaptaż to zrabowanie biegu innej rzeki,
przecięcia, szyi, meandru, samoprzeciągnięcie (?)
d. Starorzecza w Gniewie

* Jak w zapisie geo wyglądają starorzecza? Rzeka płynie – piasek, potem odcięcie, więc woda płynie
coraz wolniej, zmienia się w jezioro, sedymentacja jeziorna, nawet (gytja), zarasta – torfowisko.

Stożki krewasowe – krewasa to rozcięcie brzegu rzeki. Duże stożki → delty, duża część delty jest
pod wodą, jak jest płasko, a rzeka niesie dużo materiału. Awulsja – zmiana biegu.

9. Ewolucja stoku; rzeźba fluwialno-denudacyjna

Denudacja - ?

Typy form dolinnych:

1. Gardziel – bardzo młoda, świeże rozcięcie, woda zajmuje koryto, żadnych teras itp.,
przewieszki strome, pionowe
2. Jar – kąt ostry rozwarcia stoków, poza samym korytem są też np. terasy, coś więcej niż samo
koryto
3. Kanion – odmiana jaru, mamy półki, które wynikają z budowy geologicznej – skały o różnej
odporności na wietrzenie np. różne warstwy skał osadowych
4. Dolina wciosowa – kąt do 45° lub większy, tylko zbocza i dno
5. Dolina płaskodenna – dość strome stoki, szerokie dno, rzeka miała dużo czasu żeby w
wyniku erozji poszerzyć dno, wypełnione aluwiami (osady z akumulacji przez wodę płynącą),
są terasy itp. Częste na obszarach niżowych
6. Dolina nieckowata – intensywne wietrzenie i spłukiwanie stoków, częste w obszarach
równikowych, ale zarośnięte, stoki łagodne

* wąwóz – suche dno, nie rzeka! Jak mokro to jar!

Formy dolinne pozbawione stałego odpływu (woda tylko po deszczu)

1. Wąwóz – odpowiednik jaru, płaskie dno, strome ściany, suche dno, drogi w dnach –
przyczyniają się do dalszego istnienia wąwozu. (sufozja – wymywanie cząstek, zapadanie)
2. Parów – wąwóz zapada się, wygładza, zarasta, stoki utrwalone przez roślinność, ewentualne
spełzywanie przy nasączeniu
3. Debrza – dolina V-kształtna, tylko sucha

Asymetria dolin (jedno zbocze na wyraźnie inne nachylenie)

1. Zwiększanie nachylenia jednego ze zboczy – spychanie biegu rzeki pod jedno ze zbocz, za
sprawą silnych wiatrów, dopływu, osuwisk, spływanie materiału rozmarzającego (soliflukcja),
przyrost pokrywy lessowej → bo drobne osady trudniej wyerodować
2. Łagodzenie jednego ze zboczy – wymywanie przez deszcz, ekspozycja stoku, zaleganie
śniegu, nagrzewanie się stoku (SE), soliflukcja od nagrzania się
3. Asymetria wrodzona – uzależniona od budowy geologicznej – rzeka ślizga się po warstwie o
większej odporności, podcina drugi stok, który obrywa się i jest stromy
Przełomy rzeczne (kiedy rzeka musi pokonać jakąś barierę, zazwyczaj zwężenie)

XXXX

10. Procesy geomorfologiczne w strefie brzegowej mórz

Profil strefy brzegowej, na razie bezpływowa. Ruch orbitalny – orbitale okręgi siły, powodują
falowanie, ale tam gdzie głęboko i mogą się ładnie rozwinąć tylko podnoszenie i opadanie. Przy
brzegu fale – ruch posuwisto-zwrotny. Napływ nanosi cząstki organiczne. Siła spływu jest słabsza niż
napływu, bo podczas spływu część wody wsiąka → tak się tworzy wał brzegowy. Podczas
burzy/sztormu wszystko przesuwa się głębiej, nowy wał nazwany jest burzowym, po burzy znowu
zaczyna się tworzyć nowy wał brzegowy. W zapisie geo wał brzegowy – warstewki fioletowo-czarne
(minerały ciężkie, magnetyt, granat). Plaże nie muszą być z piasku – muszelki, materiał wulkaniczny.

Działalność budująca morza – akumulacja, działalność niszcząca morza – abrazja.

Pływy co 12 godzin, fala pływowa spiętrza się kiedy mamy zwężenie.

Równia pływowa/międzypływowa – przestrzeń, na której dzieje się ten „taniec”. Równie pływowe
nie zawsze są z piasku, jeśli mułowe, iłowe bardzo niebezpieczne, można ugrząźć i nie zdążyć wrócić
przez przypływem. Równia nie jest monotonna – zmarszczki pływowe, kanały pływowe (miejsca
gdzie woda zaczyna się wdzierać, albo którymi się cofa).

Strefa międzypływowa - to obszar nad poziomem wody podczas odpływu i pod wodą podczas
przypływu (innymi słowy obszar w zasięgu pływów ).

Strefa zmywu – stok plaży, zewnętrzna część plaży.

Taras morski - Taras morski reprezentuje dawną linię brzegową morza lub oceanu. Może być
utworzona przez morską abrazję lub erozję materiałów tworzących linię brzegową (tarasy wycinane
przez morze lub platformy wycinane przez fale ); nagromadzenie osadów w płytkich wodach do
lekko wynurzonych środowisk przybrzeżnych (tarasy zbudowane na morzu lub wyniesiona plaża );
lub biokonstrukcja przez rafy koralowe i akumulacja materiałów rafowych ( płaska rafa) w regionach
intertropikalnych.

Transport wzdłużbrzegowy – prąd wzdłuż brzegu, fale prostopadle, powrót pod kątem,
przemieszczanie materiału.

Stożki spiętrzeń sztormowych – przelanie, przecięcie wydmy i rozmycie materiału na zaplecze

wydm.

Atol – na ściętym stożku (necku) narasta rafa koralowa, często okrągłe, półksiężycowe,
pierścieniowate formy, wewnątrz atolu rafy gniazdowe.

Estuarium – ujście rzeczne lejkowato rozszerzone w skutek niszczącej działalności fali przypływowej,
powstają one na wybrzeżach o dużych pływach gdzie przypływ rozdziera, a odpływ zabiera materiał.
Mieszanie wód.

Klif – (urwisko brzegowe, faleza – stroma, często pionowa ściana) – strome urwisko powstałe w
skutek działalności fal, abrazji, która doprowadziła do powstania zagłębienia, podcięcia i obrywu. Klif
czynny to klif, który stale się cofa, jest podcinany przez fale, chociażby burzowe, ma platformę
abrazyjną. Klif znajdujący się całkowicie poza zasięgiem fal.

Laguna – powstaje kiedy wał brzegowy się przeleje, inaczej zwana tarasem burzowym, część morza
między lądem, a barierą lida, płytkie, okresowe.

Lido – wynurzona ławica przybrzeżna (te płaskie wystające łachy przy brzegu, grzbiety), z powodu
odpływu lub obniżenia poziomu morza.

Linia brzegowa – granica oddzielająca ląd od morza lub oceanu.

Brzeg – plaża.

Marsze – słonawe torfowiska.

Mierzeja – pas lądu, kosa zamykająca całkowicie lub częściowo jakąś zatokę/łącząca wyspy itp.,
tworzy się kiedy materiał wynoszony przez rzekę jest przenoszony przez transport wzdłużbrzegowy
(boczne przemieszczanie się mas piasku przez skośnie uderzające fale + prądy przybrzeżne)

Zalew – odcięta przez mierzeję część morza.

Tombolo – mierzeja łącząca wyspę z lądem, układ gdzie prądy opływają wyspę po stronie
zewnętrznej.

Nadbrzeże - część strefy brzegowej przylegająca bezpośrednio do brzegu morskiego od strony lądu.
Przeważnie na nadbrzeżach występują wydmy. Nadbrzeża są zalewane przez wodę tylko przy
wyjątkowo silnych sztormach.

Nisza abrazyjna, podcios brzegowy – zagłębienie/podmycie u podstawy klifu utworzone w wyniku

erozyjnej działalności fal morskich.

Bruk abrazyjny – terasa abrazyjna – gruby materiał.

Platforma abrazyjna - płaska, nieznacznie nachylona powierzchnia wybrzeża i dna morskiego

tworząca się u podnóża klifu w wyniku abrazji.

Pływy morskie - to naprzemienne wznoszenie się i opadanie powierzchni zbiornika wodnego.

Obejmują dwa cykle, z których jeden to znoszenie wody – przypływ oraz jej obniżanie – odpływ. W
umiarkowanych szerokościach geograficznych zarówno jedne jak i drugie powtarzają się co około 12
godzin.

Podbrzeże - pas lądu rozciągający się wzdłuż brzegu morskiego, stanowi krainę geograficzną na którą
bardzo wpływa bezpośrednie sąsiedztwo z akwenem morskim.

Priele (kanały pływowe) – miejsca, koryta, gdzie woda zaczyna się wdzierać, albo którymi się cofa.

Przybrzeże - obszar płytkiego morza przylegający bezpośrednio do brzegu (plaży), na którym fale
przełamują się.

Rewa - podwodny wał piaszczysty równoległy do pobliskiego brzegu morskiego.

Stopień kipielowy – miejsce sortowania materiału, gromadzenie się grubszego materiału.

Kipiel plażowa – działalność przemieszczania żwirów i piasków morskich w obrębie plaży i płytkiego
przybrzeża. Kipiel – napływająca woda
Wał brzegowy – wał powstający przy brzegu przez fale, gdzie napływ nanosi materiał, a spływ
słabszy przez to, że częściowo wsiąka nie zabiera go. Jest więc asymetryczny, najczęściej bardziej
stromy od strony lądu.

Wał burzowy – to wał brzegowy, ale odzwierciedlający linię fal podczas sztormu, a więc położony
głębiej na plaży.

Watty – wattu – okresowo suche dno laguny.

Wybrzeże – wąski pas lądu dzielony przez linię brzegową na część nadwodną i podwodną. Może być
strome (niszczone) lub płaskie (rozbudowywane). Typy:

1. Dalmatyńskie/Kanałowe- typ wybrzeża morskiego charakteryzujący się

występowaniem licznych wąskich wysp (szczytowe partie głęboko zanurzonego
pasma górskiego), wydłużonych w kierunku równoległym do ogólnego przebiegu linii
brzegowej. Pomiędzy tymi wyspami/górkami są kanały.
2. Deltowe – powstałe dzięki budującej działalności rzek, rzeka z ujściem deltowym
wyrzuca dużo materiału.
3. Fiordowe – powstaje poprzez zalanie dolnych części żłobów lodowcowych, nierówne
dno, często przegłębione, a zbocza strome.
4. Limanowe - w czasie przypływu zalewane są ujściowe odcinki rzek o charakterze
lejkowym. Wraz z odpływem fale morskie unoszą muł z rzeki i budują wał między
ujściem a otwartym morzem. Powstaje liman, czyli zatoka utworzona z ujściowego
odcinka jaru rzeki. / Tworzą się wskutek zalania ujściowego odcinka jarów. Niektóre
limany mają połączenie z morzem, inne są odcięte piaszczystym wałem. Typowe
wybrzeże limanowe znajduje się nad Morzem Czarnym.
5. Mierzejowe - wybrzeże akumulacyjne z piaszczystymi kosami i mierzejami
odcinającymi dawne zatoki morskie. Obecnie są to jeziora przybrzeżne lub zalewy
(Jezioro Łebsko, Zalew Wiślany).
6. Riasowe – powstaje przez zalanie dolin wciętych w zrównane i odmłodzone obszary
starych fałdowań, charakt. Je gęsta sieć dolin, niespokojna linia brzegowa, pełno
głębokich zatok, półwyspów i wysp.
7. Szkierowe – powstaje przez częściowe zalanie obszaru silnie zmutowanego, tysiące
wysepek, każda z nich stanowi kulminację garbu mutonowego.
8. Wyrównane - wybrzeże składające się z odcinków niszczonych i narastających,
wskutek czego zmniejsza się równocześnie linia brzegowa. Podmywane są wystające
odcinki wybrzeża, zamykane lub odcinane – zatoki. Dzięki tym procesom wybrzeże
osiąga prawie prostolinijny zarys.