BİLİMSEL ETİK – YAYIN ETİĞİ

Prof. Dr. Ali EROĞLU

alidursun @atauni.edu.tr

10 Nisan 2009
ƒ ADALET İNSANIN HAK ETTTİĞİNİ
ALMASIDIR; BUNDAN DAHA BASİT BİR ŞEY
OLABİLİR Mİ? (John Hospers, Human
Conduct)
ƒ ADALETİ ÇİĞNEMEK ZARAR VERMEKTİR…
BU YÜZDEN DE ÖFKEYİ VE ÖFKENİN
DOĞAL SONUCU OLAN CEZAYI HAK
ETMEKTEDİR. (Adam Smith)
ƒ BAŞARI VE KURTULUŞ DOĞRU SÖZLÜ
OLMAKTAN GEÇER (Atasözü)
 İNSAN NEDİR ?

ƒ İnsan, bilen, yapıp eden, değerlerin sesini

duyan, tavır takınan, önceden gören ve
önceden belirleyen, isteyen, özgür
hareketleri olan, tarihsel olan, ideleştiren,
devlet kuran, inanan, sanat ve tekniği
vücuda getiren, konuşan psişik bir yapıya
sahip bir varlıktır.Bütün bunların yanında,
insan anlaşılması zor bir yaratıktır.
Gerçekten insan olmak da, insanı anlamak
da zor bir iştir. Onun için İbn Haldun
“insanın zor anlaşılan” bir varlık olduğunu
söylüyordu. St. Augustinus insanın ne
olduğu sorusuna cevap verirken “ben bu
soru bana sorulmadan önce yanıtını
biliyordum, ama artık bilmiyorum” sözüyle
benzeri bir gerçeği dile getiriyordu. Bu
yüzden, insan bilimsel araştırmaların
merkezi olmuştur. Bunu bizzat kendisi
yapmıştır.
İnsan tarih boyunca, hem kendisini hem de
yaşadığı çevreyi incelemiş, bilimsel ve felsefi
açıdan her alanda inceden inceye araştırmalarda
bulunmuştur. Yaşadığı ortamın yanında, onun
fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik yapısı;
düşünceleri, duyguları, eylemleri ve kültürü bu
araştırmaların konusu olmuştur. Sanat, bilgi,
teknik, politik ve benzeri eylemlerle herhangi bir
şeyi gerçekleştirmek ve herhangi bir şeye şekil
vermeye çalışmak onun işidir.
Onun eylemleri değerler tarafından yönetilir.
Bunun için de insan eylemlerinin bir anlamı vardır.
Bu , en doğruyu, en iyiyi bulmak, gerçek insani
değerlere ulaşmaktır. Çünkü insan olmak üstün bir
değerdir ve özel bir saygıya layıktır. Bu üstün
değerin ne olduğunu araştırmak, bilimsel olarak
onu ortaya koymak da insanın görevidir. Bunun da
temeli bilgiye dayanır. Bilgi de gözlemleyerek,
okuyarak, sorgulayarak, araştırarak elde edilir.
Bunun sonucunda, bilgin adam ve bilim adamı
ortaya çıkar.
Bilgin adam, mazinin derinliklerine kadar
uzanan bir iletişim ağı içinde yaşar ve
hareket eder. Bu anlamda bilim adamı da bir
bilgindir. Fakat bilginden daha etkilidir.
Çünkü bilgin, geçmişten kalma metinler
üzerine derinleşir ve yazılı eserlerle uğraşır.
Bilim adamı ise, insanların eserleriyle
birlikte, evreni ve evrendekileri de araştırır.
Her zaman yeni şeyler bulmaya çalışır.
ƒ Bütün bunların sonucunda da bilimde bir
gelişme ve değişme meydana gelir. Tabii ki
bu değişim sadece fen, tıp, kimya, biyoloji
vs. gibi doğa bilimleri ile sınırlı değildir. Bu
değişim, insanın bizzat kendisi ve kendisinin
oluşturduğu ve içinde yaşadığı toplum
hakkındaki düşüncesine de yansır.
Genellikle ekonomi, psikoloji, sosyoloji,
siyasi bilimler, antropoloji gibi sosyal bilimleri
de içine alır.
 BİLİM
ƒ Evrenin ya da olayların bir bölümünü konu
olarak seçen, deneysel yöntemlere ve
gerçekliğe dayanarak yasalar çıkarmaya
çalışan düzenli bilgidir.
ƒ Genel-geçerlik ve kesinlik nitelikleri gösteren
yöntemli, sistemli bilgidir.
ƒ İnsanların kendilerini ve çevrelerindeki diğer
varlıkları anlamak ve bu varlıkların birbirleri
ƒ ile etkileşmelerini inceleyip oluşan olayları
açıklayabilmek için uyguladıkları yöntem ve
etkinlikler ile ilkçağlardan günümüze kadar
elde edip biriktirerek yeni kuşaklara
aktardıkları bilgilerin tümü olarak
tanımlanabilir. Kısaca bilim doğru düşünme
ve sistematik olarak bilgi edinme sürecidir.
 ETİK
ƒ Etik “iyinin” “doğru” bir biçimde uygulanmasıdır.
İyi, sadece bilim adamı için değil, herkes için
amaç olandır. Örneğin; makale yazmak tüm
akademisyenler için amaçtır, iyidir. Ancak
bunun etik olabilmesi için, amaca ulaşmakta
kullanılan yöntemlerin erdemli olması
gerekmektedir. Çünkü, “doğru” amaca ulaşmak
için izlenen yöntemlerin erdemli olması
durumudur. (Sinan Beksaç, Yayın Etiği)
 ETİĞE ÖNEM KAZANDIRAN
FAKTÖRLER NELERDİR?
ƒ Birinci faktör,Soğuk savaş döneminde bazı
devletlerin insanlar üzerinde yapmış
oldukları gizli deneyler. Örneğin; insan
DNA’sı projesi, genetik mühendisliği,
klonlama vs.
ƒ İkinci önemli faktör, bilim adamları ve devlet
memurlarının etiksel suistimalleri ve etik
açıdan sorgulanabilir davranışların
görüldüğü olaylar.
ƒ Örneğin; fikir hırsızlığı, sahtekarlık, yasa ihlalleri,
ayrımcılık, çıkar çatışması gibi.
ƒ Üçüncü ve en önemli faktör, bilimin iş dünyası ve
sanayi ile artan karşılıklı bağımlılığının bilimsel
değerleri ve iş dünyasının değerleri arasında etik
çatışmaların çıkarılmasıdır. Bunlar; bilime parasal
destek, bilim danışmanlığı, bilimde açıklık, bilgi
mülkiyeti, kaynak paylaşımı gibi hususlardır.
ƒ ( B. Restnik, Bilim Etiği, 11- 17)
 BİLİMSEL ETİK
ƒ Tüm akademisyenlerin oluşturdukları grubun
“paydaşları” arasında özenle uygulanması gereken
temel değerlerdir. Başka bir ifadeyle, araştırma
yaparken, yayınlarken ahlaki yolu belirleme yanında
bunu değerlendirme durumunda olanlar için de, aynı
doğrultuda akademik etiği uygulama zorunluluğunu
kapsamaktadır.
ƒ Bilim etiği, araştırmacıya araştırmasını yaparken,
bulgularını yayınlarken uyması gereken ahlaki yolu
gösterir. Bir sorumluluk yükler.
ƒ Temel amaç; bilimsel çalışmaların nitelik
üstünlüklerini korumak, bu platformdaki bireysel
performansın ve üretkenliğin üst düzeyde
tutulmasını sağlamak, bireyleri motive ederek
daha üstün değerleri üretmelerini sağlamak ve
bunu da milli sınırları aşarak uluslar arası
düzeyde ortak değerleri yakalayabilecek
üstünlüğü elde etmektir. (Örs, Yalçın, TBA,
C.3, S.1, s. 50-54, 2002)
 YAYIN NEDİR?
ƒ Yayın bilimsel araştırmanın amacıdır.Yayın haline
getirilmeyen bir araştırma bilim dünyası için
yapılmamış bir çalışmadır. Belki ticari firmaların
araştırma bilimlerinde yaptığı ve başka kuruluşlara
yaptırdığı yeni bir ürün üretilmesine ya da yöntem
geliştirilmesine ait çalışmalar belli bir süre sır olarak
saklanıp yayınlanmayabilir. Çünkü yayın yapmadan
akademik kariyer elde etmek mümkün değildir.
Akademik pozisyonlara gelen çoğu bilim adamı
görev süresince ya da terfi etmeden önce “yayımla
ya da yok ol” ilkesinin baskısını hissedecektir. Yayın,
bilim adamının bilimsel araştırmalar sonucu elde
ettiği bilgilerin bir bakıma, bilim dünyasına ve
insanlığa yazılı veya sözlü olarak sunulmasıdır.
BİLİMSEL ARAŞTIRMA ETİĞİ

Bilimsel araştırmalarda konunun

düşünülmesinden bitirilmesine ve
yayınlanmasına kadar yüksek ahlak,
dürüstlük ve açıklık ilkelerinin
uygulanmasıdır. Araştırma ve yayın etiği
de bu özellikleri taşır.
 YAYININ YAPILDIĞI SÜREÇTE
ETİK YÜKÜMLÜLÜKLER
ƒ Bu süreçte başta yazar olmak üzere dergi
editörlerinin, bilim danışmanlarının,
hakemlerin ve hatta bilim dışı popüler yayın
yapan bilimcilerin de çok önemli
yükümlülükleri vardır. Bu konuya geçmeden
önce bilimin temel ilkelerini kısaca belirtmek
gerekir:
ƒ A- DÜRÜSTLÜK: Bilim adamları enformasyonu veya
sonuçları saptırmamalı, yalanlara dayandırmamalı,
araştırma işi her açıdan objektif olmalıdır.
ƒ B- ŞEFFAFLIK: Bilim adamları verileri, sonuçları,
yöntemleri, fikirleri, etkinlikleri ve araçları paylaşmalıdırlar.
Başka bilim adamlarının çalışmalarını değerlendirmelerine
izin vermeli ve eleştiriye, yeni fikirlere açık olmalıdırlar.
ƒ C- EVRENSELLİK : Bilimsel bilgi evrensel bilgidir, herkesin
ulaşacağı bilgidir. Irk, mezhep, dil farkı gözetilmez. Siyasi ve
sosyal faktörler, bilimsel fikirleri ve bilim adamlarını
değerlendirmede herhangi bir role sahip değildir.
ƒ D- ADALET : Bir deneyin bütün safhalarında yer alacak
öznelerin seçiminde adil olmak.
ƒ E- ERİŞİLEBİLME:
 EDİTÖRLERİN YÜKÜMLÜLÜĞÜ

ƒ Bir editör, yayınlanmak üzere manüskriptlerle yazarların ırk, dil, milliyet,

cinsiyet ve kurumsal yakınlığına göre yargılamaksızın tarafsız bir
şekilde ilgilenmelidir.
ƒ Yayın kurulu üyeleri incelenmekte olan ms’ler hakkında kendilerinden
mesleki bilgi istenenlerin dışında hiç kimseye hiçbir bilgi ifşa etmezler.
ƒ Editör tarafından kaleme alınmış ve editörün çalıştığı dergide
yayınlanacak makalenin değerlendirilmesinde editörlük yetki ve
sorumluluğunu başka bir yetkiliye devredebilmelidir.
ƒ Yazarın izni alınmadan basılmamış bir bilgi, eleştiri ya da yorum
editörün kişisel araştırmalarında kullanılmamalıdır.
ƒ Makale ile ilgili düzeltme raporunun
yayınlanmasını kolaylaştırmalı, mümkünse
hatayı düzeltmelidir.
ƒ Yazar, editörden ms’nin bazı hakemlere
gönderilmemesi için istekte bulunabilir.
Editör bu durumda söz konusu hakemlerin
önemli olduğuna inanırsa bunlardan biri ya
da daha fazlasının hakemliğine karar
verebilir.
 YAZARIN ETİK YÜKÜMLÜLÜKLERİ

ƒ Yapılan araştırmanın sonuçlarını kesin olarak

vermek.
ƒ İlk araştırma raporu meslektaşlarının çalışmasının
sağlayabilecek yeterli bilgiyi ve genel bilgi
kaynaklarını içermelidir.
ƒ Rapor edilen çalışmanın tanımlanmasında önemli
etkisi bulunan yayınlara atıfta bulunmalıdır.
ƒ Araştırmada kullanılan kimyasal madde, ekipman ya
da yöntemin doğasından kaynaklanabilecek
herhangi bir zarar sunulan raporda açıkça ifade
edilmelidir.
ƒ Genel bilgiler hariç, kullanılan her türlü bilginin
kaynağını açıklamalıdır.
ƒ Deneysel ya da teorik bir çalışma bazen bir
başka araştırıcının araştırmasının
eleştirilmesini hatta sert bir biçimde
eleştirilmesini haklı çıkarır. Kişisel eleştiriler
hiçbir zaman uygun olmaz.
ƒ Çalışmada katkısı bulunan sonuçların
sorumluluğunu ve geçerliliğini paylaşan tüm
araştırmacılar ortak yazar olarak belirtilmelidir.
ƒ Araştırmada idari sorumluluk sahibi kişiler
ortak yazar olamazlar.
ƒ Katkıda bulunan diğer kişilerden ya dipnot
olarak ya da teşekkür bahsinde
bahsedilmelidir.
ƒ Yazar ortaya çıkabilecek olası ilgi çatışmalar
hakkında editörü uyarmalıdır.
 HAKEMLERİN ETİK
YÜKÜMLÜLÜKLERİ
ƒ Her bilimci adil bir eleştiri yapmakla
yükümlüdür.
ƒ Hakem olarak seçilen kişi kendini yeterli
hissetmediği takdirde makaleyi editöre iade
etmelidir.
ƒ MS’nin kalitesini çalışmanın deneysel ve
kuramsal kısımlarını, yorumunu veya ortaya
konuluşunu yüksek edebi bilimsel
standartlara bağlı olarak değerlendirmelidir.
ƒ Nesnelliğini etkileyebileceğini düşündüğü
takdirde ms’i incelemeyi kabul etmemelidir.
ƒ Eleştirilmek üzere kendisine gönderilen ms’i
gizli bir evrak olarak değerlendirmelidir.
ƒ Eleştirilerini editörün ve yazarın eleştirilerinin
dayandığı noktaları anlayabilecekleri şekilde
ifade etmeli ve desteklemelidir.
ƒ Yazarın diğer bilimcilerin benzeri eserlere
yapabilecekleri hatalı atıflar hususunda uyanık
olmalıdır. Çünkü doğru yapılmamış atıflar
yazarın çalışmasının değerini düşürecektir.
ƒ Titiz çalışmalı, raporları zamanında
bitirmelidir.
ƒ Olası gecikmeler konusunda editörü
bilgilendirip yeni bir takvim önerebilir.
ƒ İncelemekte olduğu mesleki yayınlanmamış
bilgi, tartışma ya da yorumları yazarın izni
olmaksızın kullanmamalıdır.
 BİLİMSEL MAKALE NEDEN BİRDEN
FAZLA DERGİDE YAYINLANIR?
ƒ Bazen dil sorunu ortaya çıkabilir.
ƒ Başka dergide yayınlanmış makaleleri
yayınlamak isteyen bilimsel dergi olabilir.
ƒ Bir araştırma uluslar arası bir sempozyumda
ya da ulusal bir kongrede bildiri olarak
sunulur ve kongrenin çıkarmış olduğu
sempozyum kitabında tam metin olarak
yayınlanmış olabilir.
ƒ Bazen de ilgili ulusal endüstrinin
araştırmalardan haberdar olması için
mükerrer yayın yapıldığı ifade edilir bu da
doğru olamaz.
ƒ Araştırma bilimsel dergide yayınlandıktan
sonra sektör dergilerinde bilgilendirme
yazıları yazılabilir.
 BİLİMSEL YANILTMA
(Scientific Misconduct)‫‏‬

Araştırmanın değerini ve güvenilirliğini azaltan her tür

girişim . Bilimsel yanıltmanın en masumu bir kasıt
gütmeden, istemeden bilim dünyasına yanlış bilgiler
sunmaktır. Onun için araştırmacı araştırmasında dikkatli ve
yansız olmalıdır. Deneyleri düşündüğü veya istediği sonucu
alacak şeklide uygulamaktan, bir önyargıyla yorumlamaktan
kaçınmaya çalışmalıdır. Bir çok bilim adamı deneylerinde
yanlı davranmakla suçlanmıştır. Mendel gibi.
 DİSİPLİNSİZ ARAŞTIRMA
“SLOPPY RESEARCH”

ARAŞTIRICI :
- ARAŞTIRMA PLANLAMASINI, UYGUN METOD SEÇİMİNİ,
METOD UYGULAMASINI VEYA SONUÇ ANALİZ VE
YORUMUNU BİLMİYOR

- YANLIŞLARININ FARKINDA DEĞİL

- GÜVENİLİR OLMAYAN SONUÇ ÜRETİYOR

AMA “İYİ NİYETLİ !.....”

. DİKKATİ ÇEKİLMELİ
. ARAŞTIRMA EĞİTİMİ VERİLMELİ
. ARAŞTIRMA DİSİPLİNİ ÖĞRETİLMELİ
. ARAŞTIRMALARI YAKINDAN TAKİP EDİLMELİDİR
 BİLİMSEL YALANCILIK VE SAPTIRMA
(SCIENTIFIC FRAUD)‫‏‬

• ARAŞTIRICI, AMACI VE BİLİNÇLİ OLARAK

ÇALIŞMANIN METOD VEYA SONUÇLARINI
SAPTIRMAKTADIR

“KÖTÜ NİYETLİ !”

- ÖZÜRÜ YOKTUR

- UYGUN ŞEKİLDE İNCELENMEYE ALINMALI

VE GEREKEN CEZALAR VERİLMELİDİR
 BİLİMSEL ARAŞTIRMA VEYA YAYININ
“ETİK-DIŞI DAVRANIŞ”
KABUL EDİLEBİLMESİ İÇİN :

• KASIT veya AĞIR İHMAL SONUCU

GERÇEKLEŞMİŞ OLMALIDIR

• İDDİA , İNANDIRICI ve YETERLİ DELİLLE

KANITLANMIŞ OLMALIDIR
 BİLİMSEL YANILTMA ve BİLİMSEL
YALANCILIK

I. KORSANLIK (PIRACY)‫‏‬

II. PLAJERİZM (PLAGIARISM)‫‏‬

III. SAPTIRMA, YALAN BEYAN

(FRAUD,
FABRICATION,FALSIFICATION)‫‏‬
 AŞIRMA
(İNTİHAL = PLAGIARISM)‫‏‬

• Başkalarının fikirlerini,metodlarını, verilerini,

uygulamalarını,yazılarını ve şekillerini
sahiplerine bilimsel kurallara uygun biçimde
atıf yapmadan kısmen veya tamamen
yazarın kendisinin gibi sunması
• Yabancı dilden kitap, makale ve benzeri
yayınları tercüme ederek kendi eseri gibi
basması
 KAYNAK GÖSTERMEK

• Yararlanılan kaynaklarının belirtilmemesi

Etik-Dışı Davranış olarak kabul edilir

Kaynak göstermeden bilgileri farklı

sözcüklerle açıklamak da uygun bir davranış
değildir (paraphrasing)‫‏‬

Alıntılar makul düzeyde, orijinal kaynağa

uygun ve emeğe saygılı olmalı
BİLİMSEL YAYINLARDA ETİK –
DIŞI KABUL EDİLEN
DURUMLAR
• 1- Sahtecilik: (Fabrikasyon)
• Sunulan veya yayınlanan belgeyi gerçeğe
aykırı olarak düzenlemek, bir belgeyi
değiştirmek veya gerçeğe aykırı belgeyi
bilerek kullanmak

• Araştırmaya dayanmayan veriler

üretmek, bunları rapor etmek veya
yayınlamak
• 2- Çarpıtma: (Falsificasyon)
• Araştırma kayıtları ve verileri tahrif etmek
• Kullanılmayan yöntem,cihaz ve materyalleri
kullanılmış gibi göstermek
• Araştırma hipotezine uygun olmayan verileri
değerlendirmeye almamak
• İlgili teori ve varsayımlara uydurmak için
veriler ve/veya sonuçlarla oynamak
¾ 3- Çift Yayın: (Duplicasyon)
¾ Editörlerin izni alınmadan orijinal bir
çalışmanın aynen veya sonuçlarıyla
başka bir yayın organında
yayınlanmasıdır

¾ Dergilerin,hakemlerin,editörlerin
kaynaklarını boşa harcamaktır

¾ Okuyucuya,araştırıcıya ve bilime
saygısızlık
4- Dilimleme: (Salamizasyon)
Tek bir yazıda sunulabilecek veri, bulgu ve
fikirleri yapay olarak bölerek birden fazla
yayın haline getirmektir

*Yayın sayısını arttırmaya yönelik

*Önceki yayını kaynak göstermemek
*Önceki yayından yeterli düzeyde
farklılık göstermeyen yayınlar
 YAZARLIK

1. Çalışmanın tasarımı, veri toplama,

analiz ve yorumuna yeterli katkı
2. Yazının taslağını kaleme alma,
entellektüel içerik yönünden gözden
geçirme
3. Yayınlanacak son metni onaylama
 UYGUN OLMAYAN YAZARLIK

• Hakkı olduğu halde adı konmayanlar

• Hakkı olmadığı halde adı konanlar
• “Gölge yazarlık,onursal yazarlık, hediye
yazarlık”
Bölüm başkanı,parayı bulan, araştırıcının
arkadaşı,eşi,dostu..., hastaları,kanı,idrarı
sağlayan...”
 TEZ KORSANLIĞI

• Tasarımı,yürütülmesi veya yazımına katkı

olmadan başkasına ait tezi makale haline
getirip yayınlamaktır
• Yazarlık kriterlerine uymuyor
• Hazır bir eserin makale olarak yazımı
yazarlık değil !
• Tez sahibinin haberi veya adı olması yeterli
değil !
Bilimsel Yanıltmanın Nedenleri

• Yetersiz araştırma eğitimi

• Hızlı yükselme hırsı
• Tanınma arzusu (Hollywood send.)‫‏‬
• Üstlerin aşırı ve oransız baskısı
• Fazla yayın = prestij duygusu
• Maddi-manevi kazanç hırsı
• Psikiyatrik bozukluklar
Kansu,Ruacan (CBT,2001)‫‏‬
 BİLİMSEL YANILTMA -
ÖNLENMESİ
ETİK STANDARTLARIN EĞİTİMİ, ÖĞRETİMİ
VE KURUMLARDA YERLEŞTİRİLMESİ

II. BİLİMSEL YANILTMALARA YOL

AÇABİLECEK BASKILARI AZALTMAYA
YÖNELİK GİRİŞİMLERİ DESTEKLEMEK

III. BİLİMSEL YANILTMAYI

FARKEDEBİLECEK VE SONRASINDA
GEREKEN PROFESYONEL YAKLAŞIMI
Üniversitelerarası Kurul
Doçentlik Sınavı Etik
Komisyonu
2004 Dönemi
98 dosya
23 yaptırım

Bir daha girememe ---- 4

Üç yıl girememe –------ 2
İki yıl girememe –------ 3
Bir yıl girememe ------- 14
 KAYNAKÇA
ƒ 1- Cemal Yıldırım, Bilim felsefesi, İstanbul, 1998
ƒ 2- Sempozyum, Yayın Etiği,TÜBİTAK Yay., 1996
ƒ 3- David Resnik, Bilim Etiği İstanbul, 2004
ƒ 4- Erdem Aydın, Tıp Etiğine Giriş, Ankara, 2001
ƒ 5- Şafak Ural, Bilim Tarihi, İstanbul, 2000
ƒ 6- Paul Feyerabend, Özgür Bir Toplumda Bilim,
İstanbul, 1999
ƒ 7- Jean- Pierre Changeux, Etiğin Doğal Temelleri,
İstanbul, 2002
ƒ 8- C. Phillip Kottak, Antropoloji, Ankara, 2002
ƒ 9- Bilim Etiği Elkitabı, TÜBA, Ankara, 2008
ƒ 10- Vedat Demir, Medya Etiği, İstanbul, 2006
ƒ 11- Robert C. Solomon, Adalet Tutkusu, İstanbul,
2004
ƒ 12- Alan Chalmers, Bilim Dedikleri, Ankara, 2007
ƒ 13- Atilla Girgin, Yazılı Basında Haber ve Habercilik
Etik’i, İstanbul, 2000
ƒ 14- Emin Kansu, Bilimsel Yayınlarda Etik İlkeler,
Hacettepe Üniv. Onkoloji Enst. Öğr. Üyesi
ƒ TEŞEKKÜR EDERİM