Scene 1:
Walang kaparis ang katamaran ng
May dalang pala ang dalawang lalaki at magsisimula
maghukay sa isang libingan. Malakas ang ulan.
Lalaki #1: Bakit naman kasi kailangan pang hukayin ito?
Patay na nga'y ipinahuhukay pa.
Lalaki #2: Sumunod ka na lamang. Babayaran din
naman tayo pagkatapos gawin ito eh. Diba tayo’y
nangangailangan ng salapi? Kaya tapusin na natin itong
gawaing ito.
Lalaki #1: Diba’t ang utos sa atin ay ilipat ito sa libingan
ng mga Tsino? Masyadong itong mabigat at pagkalakas-
lakas ng ulan!
Lalaki #2: Sige, itapon nalang natin sa ilog.
Itinuloy nila ang paghuhukay at nang makuha na ang
bangkay ay itinapon ito sa ilog.
Lalaki #1: Huy, papaano na? Diba't ang utos sa atin ay
sunugin din ang krus na nakabaon dito? Eh umuulan,
paano natin iyan susunugin?
Lalaki #2: Gunggong ka talaga. Kita mong umuulan
tapos susunugin. Hayaan mo na iyan diyan, bukas ko na
susunugin iyan. Babayaran pa rin naman tayo sapagkat
ang mahalaga ay nahukay na natin ang bangkay at
naitapon sa ilog.
Scene 2:
Ang hapunan kina Kapitan Tiyago. Hiwalay ang mga
babae sa mga lalaki.
Damaso: Makikita mo, ilang buwan ka pa lamang dito,
masasabi mong ako ay tama. Magkaiba ang
pamamahala kung ika’y nasa Madrid at iba naman dito
sa Pilipinas.
G. Laruja: Pero---
Damaso: Hindi man ako turuan ng retorika o mga teorya
ay kilala ko ang mga Indio. Hindi ko pa lubos natatalos
ang Tagalog datapwat pinakukumpisal ko na ang mga
babae. Dalawampung taon na akong naglilingkod dito sa
San Diego, ngunit nang ako’y lumisan ay mga
matatandang babae lamang ang naghatid sa akin.
G. Laruja: Pahintulutan ninyo akong---
Damaso: Naniniwala ako, tulad ng aking paniniwala sa
Ebanghelyo. Napakatamad ng mga Indio!
Guevarra: Paumanhin sa inyo, tila interesante ang
inyong pinapaksa. Talaga bang mula’t sapul ay tamad
na ang mga katutubo? O di kaya’y tama ang sabi ng
isang Espanyol na bintang lamang iyan upang ilihim ang
sarili nating katamaran?
Damaso: Inggit lamang iyan! Tanungin ninyo si Ginoong
Laruja. Tanungin ninyo kung tamad at mangmang ang
mga katutubo dito!
G. Laruja: Tunay nga!
mga katutubo dito! Mga wala silang modo at walang
utang na loob!
Guevarra: Ah mga ginoo, tayo’y nasa tahanan ng isang
katutubo. Mag-ingat naman tayo sa ating mga sinasabi.
Damaso: At bakit? Palagay ni Santiago ay hindi siya
katutubo hindi ba? Ano naman kung sabihin natin ang
katotohanan hinggil sa mga Indio?
Sibyla: Iyong winika Reverencia, na dalawampung taon
ka sa San Diego bago lumisan? Hindi ka ba nawili roon?
Damaso: Hindi! Nakasasama ng loob ang aking paglisan
sa San Diego. Para ko nang sariling anak ang mga tao
roon.
G. Laruja: Nasaan na kaya ang may-ari ng tahanang ito?
Nais ko na siyang makita.
Damaso: Balewala iyan. Hindi kinakailangan ang
pagpapakilala sa tahanang ito. Ang mahalaga ay mabait
si Santiago.
G. Laruja: Paniguradong hindi siya ang lumikha ng
pulbura.
Victorina: Kayo naman ginoo. Mga Tsino ang kumatha
ng pulbura sapagkat hindi iyon kakayanin ng isang
pobreng tulad niya.
Damaso: Tsino? Mga hangal! Naimbento ng isang
Pransiskanong tulad ko ang pulbura noong ika-pitong
siglo!
Tiyago: Magandang gabi po sa inyo mga ginoo at mga
binibini! Magandang gabi po Inyong Reverencia.
(Magmamano sa mga pari) Ikinararangal kong ipakilala
sa inyo, si Don Juan Crisostomo Ibarra y Magsalin, anak
ng yumaong si Don Rafael Ibarra. Kararating niya
lamang mula Europa sapagkat pitong taon siyang nag-
aral doon.
Crisostomo: Aba, si Padre Damaso! Ang kura sa aming
bayan! Ang matalik na kaibigan ng aking ama! (Akmang
makikipagkamay)
Damaso: Ikinagagalak kong makilala ka, subalit hindi ko
naging kaibigan kailanman ang iyong ama.
Guevarra: Binata, ikaw ba ang anak ni Don Rafael?
Crisostomo: Ako nga po. (Yuyukod)
Guevarra: Maligayang pagdating. Nakilala ko at madalas
nakasama ang iyong ama. Masasabi kong isa siyang
kagalang-galang at tapat na mamamayan ng Pilipinas.
Crisostomo: Ginoo, napawi ang inyong mga papuri sa
aking ama nang dahil sa duda ko sa kaniyang
pagkamatay. Ako na mismong anak niya ay walang
kaalam-alam sa mga pangyayari.
Babae: Nakahanda na ang mesa! (aalis ang mga tao
upang pumunta sa hapag-kainan)
Scene 3:
Uupo sana sa kabisera si Padre Damaso at Padre
Sibyla.
Sibyla: Ikaw muna, Padre Damaso.
Damaso: Hindi na, ikaw muna Padre Sibyla.
Sibyla: Ika’y mas nakatatanda sa akin at nakahihigit sa
awtoridad kung kaya’t marapat na ikaw ang umupo dito.
Damaso: Ako ang pinakamatanda? Hindi! Ikaw nga ang
kura ng distritong ito.
Sibyla: Kung iniuutos niyo'y, susunod ako.
Damaso: Hindi ko iniuutos sa iyo.
Sibyla: Tenyente Guevarra, para sa iyo ang silyang ito.
Guevarra: Ah, hindi na. Ayos na ako dito sa aking
pwesto.
Crisostomo: Don Santiago, hindi po ba kayo sasabay sa
amin?
Tiyago: Huwag na kayong tumayo. (Pipigilan si
Crisostomo sa pagtayo dahil kulang ang mga upuan)
Ang hapunang ito’y pasasalamat sa Mahal na Birhen
dahil sa inyong pagdating. Hoy, dalhin na ang tinola!
Talagang nagpaluto ako ng tinola para sa inyo. Matagal
na siguro kayong hindi nakatitikim nito.
Magagalit si Padre Damaso dahil hindi niya gusto ang
mga lamang nakuha niya sa tinola. Nakay Crisostomo
ang magagandang mga parte. Magagalit si Padre
Damaso at tila padabog kung kumain.
G. Laruja: Don Crisostomo, sa iyong pitong taong
pananatili sa Europa ay maaaring nalimutan mo na itong
Pilipinas?
Crisostomo: Ah, hindi po. Tila ang aking sariling bayan
nga ang nakalimot sa akin. Isang taon akong walang
balita sa mga pangyayari dito. Wari’y ako’y isang
dayuhang mangmang sa kung kailan at papaano
pumanaw ang aking ama!
Damaso: Walang kwentang aksayahin ang pera sa mga
ganiyang maliliit na bagay. Iwinawaldas mo ang salapi
para lamang masabing ika’y nakapunta sa ibang mga
nasyon. (Mapapatunganga si Crisostomo)
Crisostomo: Senyores, huwag kayong magtaka sa
aming dating kura. Ganiyang-ganiyan din ang trato ninya
sa akin noong bata pa ako, at mukha ngang hindi siya
nagbago. Bayaan ninyo akong magpaalam, senyores,
senyoras. Marami pa akong aasikasuhin para bukas.
(Kukuhanin ang isang kopita ng alak) Viva Espanya!
Viva Pilipinas!
Tiyago: Huwag ka na munang umalis. Paparating na si
Maria Clarang sinundo ng kaniyang Tiya Isabel.
Crisostomo: Ako po ay paririto bukas bago umalis. May
mahalaga pa po akong bibisitahin ngayon. (Aalis siya)
Damaso: Nakita ninyo? Sukdulan ang kahambugan!
Akala mo na agad kung sino! Iyan ang masamang
impluwensya ng pagpapadala ng mga kabataan sa
Europa! Marapat na yang ipagbawal ng pamahalaan!
Scene 4:
Naglalakad sa kalye si Crisostomo at hahawakan siya sa
balikat ni Tenyente Guevarra.
Guevarra: Hijo, mag-iingat ka. Matuto ka sa nangyari sa
iyong ama.
Crisostomo: Paumanhin po sa inyo. Palagay ko po ay,
lubos ninyong kilala ang aking ama. Maaari ninyo po
bang ikwento kung papaano, saan, at kailan siya
pumanaw?
Guevarra: Hindi mo pa rin alam?
Crisostomo: Itinanong ko na po kay Don Santiago at
kaniyang ipinangakong sasabihin ito bukas sa akin.
Kayo po ba'y may alam ukol sa nangyari sa aking ama?
Guevarra: Gaya ng alam ng lahat, pumanaw ang iyong
ama sa bilangguan. (Mapapaatras sa gulat si
Crisostomo at matatagalan bago makapagsalita muli)
Crisostomo: Bi-bilangguan? Kilala ninyo po ba talaga
ang aking ama? Bakit naman siya mabibilanggo?
Tenyente, mawalang-galang na, subalit may tamang
oras para sa pagbibiro at pagseseryoso ng mga bagay-
bagay.
Guevarra: Hindi ako nagbibiro hijo. Makinig ka sa aking
mabuti. Ikukwento ko ang mga pangyayari habang tayo’y
naglalakad.
Maglalakad sila patungo sa kwartel.
Guevarra: Alam ng lahat na ang iyong ama ang
pinakamarangya sa probinsya. May mga nagmamahal
sa kaniya at may mga naiinggit din. Ilang buwan
matapos kang pumunta sa Europa, hindi ko maunawaan
kung bakit nagkaroon siya ng problema kay Padre
Damaso. Kinasuhan siya nito ng ‘di pangungumpisal.
Totoo iyon ngunit dati silang matalik na magkaibigan.
Crisostomo: Tenyente, naniniwala ba kayong sa
pamamagitan ng pangungumpisal ay mapapatawad ng
Diyos ang ating mga kasalanan? Ang kailangan natin ay
pagsisisi at hindi pag-aabuloy sa simbahan o kaya’y
pagtatapat sa isang paring sumusumpang hindi ito
sasabihin kanino man. Ito ay dulot lamang ng takot na
masunog sa impyerno.
Guevarra: Isang dating artilyerong mangmang ang
nagtatrabaho bilang isang kolektor ng buwis sa inyong
probinsya noong mga panahong iyon. Isang araw, may
mga batang nambubuska sa kaniyang kamangmangan
at paulit-ulit sinasambit ang “ba-be-bi-bo-bu”. Hindi siya
nakapagpigil at binato ng baston ang isang batang agad
tumumba. Pinagsisipa niya pa ito at walang naglakas-
loob umawat sa kaniya. Dumating ang iyong ama at
ipinagtanggol ang bata. Nagkapisikalan at nawalan ng
balanse ang dating artilyero. Tumama ang ulo nito sa
isang bato at tuluyang nalagutan ng hininga. Dito na
nakialam ang hustisya. Nabilanggo ang iyong ama at
nagsilabasan ang mga lihim na kaaway. Inulan siya ng
mga paninirang puri tulad ng “erehe” at “subersibo”.
Nakiusap ako sa kanila at sinubukang kumbinsihing
isang mabuting tao ang iyong ama. Ngunit ang napala
ko lamang ay mga pambabatikos, at binansagan pang
“chiflado”. Magaling ang naging manananggol ng iyong
ama. Malulutas na sana ang lahat at malapit na siyang
mapawalang-sala, ngunit, ang kaniyang sama ng loob at
kapanglawan ang kumitil sa kaniyang buhay sa
bilangguan. (Makikipagkamay kay Crisostomo) Hijo,
itanong mo na lamang ang ibang detalye kay Kapitan
Tiyago. Buenos noches. Ako’y aalis na.
Crisostomo: (makikipagkamay) Kutsero! Sa Fonda de
Lala nga.
Scene 5:
Uupo sa silya si Crisostomo at mag-iisip isip. Nasa baba
si Maria Clara, katabi ni Padre Damaso at Padre Sibyla.
Inaayos naman ni Donya Victorina ang kaniyang buhok.
Kinabukasan, maaga nagsimba si Maria Clara at Tiya
Isabel.
Maria Clara: Tiya, hayo na, umuwi na tayo.
Isabel: Saglit lamang hija, katatapos lamang ng misa.
Pagkauwi nila, tatahiin ni Maria Clara ang isang kaluping
seda at nagpapagpag naman ng alikabok si Tiya Isabel
habang nag-aayos ng mga papeles si Kapitan Tiyago.
Tiyago: Maria, sa paningin ko'y may punto nga ang
mediko. Marapat kang magbakasyon sa probinsya. Ika’y
namumutla at nangangailangan ng sariwang hangin.
Ano sa palagay mo? Sa Malabon, o sa San Diego?
Kayo’y aalis ngayon ng iyong Tiya Isabel. Kuhanin mo
ang iyong mga gamit sa kumbento at magpaalam na sa
iyong mga kaibigan. Hindi ka na muling babalik doon.
Mga ilang araw pa ay magtutungo tayo sa Malabon
sapagkat wala na ang ninong mo sa San Diego.
Isabel: Pinsan, sa San Diego mas mahihiyang ang iyong
señorita. Mas maganda ang ating tahanan doon at
malapit na rin ang pista.
Tiyago: Ah, sabagay. Naroon si Don Crisostomo!
Napatakbo si Maria Clara sa silid ng mga santo sa kaba
at nahagkan si San Antonio Abad sa kaniyang tuwa.
Pumasok ang kaniyang Tiya Isabel at napayakap siya
rito habang pinaulanan ito ng mga halik.
Isabel: Ikaw bata ka, ano bang nangyayari sa iyo?
Halina't aayusan na kita.
Magtutungo sa asotea si Maria Clara at Crisostomo.
Makahulugan ang kanilang pagtititigan.
Crisostomo: Kamusta ka naman? Matagal-tagal din
tayong hindi nagkita.
Maria Clara: Mabuti naman ikaw?
Crisostomo: Ayon, mabuti naman din at medyo pagod sa
byahe. (tatahimik saglit)
Maria Clara: Lagi mo ba akong iniisip? Nakapagbyahe
kang maigi, marami kang nakitang mga siyudad at
magagandang babae roon!
Crisostomo: Ikaw na si Maria Clara ay kayang
makalimutan sa kabila ng karikitan nito? Ang isa bang
binatang tulad ni Don Juan Crisostomo Ibarra y Magsalin
ay kayang di tumupad sa isang pangako? Sa isang
sagradong pangako? Naalala mo pa ba noong, yumao
ang aking ina? Ipinatong mo sa aking balikat ang iyong
kamay na kay tagal mong ayaw ipahawak sa akin. At
sinabi mong ako’y nawalan ng ina, samantalang ika’y
hindi nagkaroon. Hinawakan ko noon ang kamay ni ina,
at iyong kamay, at isinumpang mamahalin, paliligayahin,
at aalalahanin ka. Walang araw noong ako’y nasa
Europang hindi kita inisip Maria.
Maria Clara: Hindi ako nakapaglakbay nang gaya mo
Crisostomo. Wala akong ibang alam kundi ang Maynila,
Antipolo, at ang iyong bayan. Ngunit lagi kitang naiisip
simula noong ika’y lumisan. Hindi kita nilimot kahit pa
noong ako’y nasa kumbento. Naalala ko ang mga
paglalaro natin. Na kahit magkagalit ay kaagad ding
magbabati. Naparurusahan pa kita noon, subalit hindi ko
nilalakasan ang pitik sapagkat ako’y nahahabag sa iyo.
Naalala mo noong, tayo’y nagtungo sa isang batis sa
lilim ng mga kawayan? Bigla ka na lamang naglaho at
pagbalik mo'y may dala-dala kang koronang gawa sa
mga dahon at bulaklak ng suha. Ngunit kinuha ng iyong
ina ang korona at ipinukpok sa isang bato upang ihalo sa
gugong ipinaliligo sa ating ulo. Natawa ako subalit
masama ang iyong loob. Dahil doon, hindi mo ako
kinausap at buong araw naging seryoso. Nang pauwi na
tayo noon, kumuha ako ng dahon ng sambong na
tumutubo sa tabi ng daan, at ibinigay sa’yo sapagkat tirik
ang araw. Napangiti ka noon, hinawakan ang aking
kamay at, bati na ulit tayo.
Crisostomo: (bubuksan ang kalupi at kukuhanin ang
isang papel na may ilang tuyong dahon) Hayan ang mga
dahon mo ng sambong. Itinago ko pa rin kahit gaano pa
katagal na iyon.
Maria Clara: (kukuhanin ang liham sa kaniyang bulsa)
Huy. Bawal mo itong hawakan. Ito ay isang liham ng
pamamaalam.
Crisostomo: Iyan ba ang liham na ibinigay ko sa iyo
noong papaalis na ako?
Maria Clara: May iba pa ba kayong liham na ibinigay
senyor?
Crisostomo: At ano naman ang mga nakasulat sa liham
na iyan?
Maria Clara: Nako! Purong kasinungalingan lamang!
Crisostomo: Hala oo nga pala! May tungkulin pa akong
marapat gawin. Kailangan kong magbalik sa aming
bayan. Todos los Santos na bukas.
Maria Clara: Humayo ka na, hindi kita pipigilan. Ialay mo
ang mga bulaklak na ito sa puntod ng iyong mga
magulang. Magkita tayong muli sa loob ng ilang araw!
Scene 6:
Pupunta si Crisostomo sa libingan ng kaniyang mga
magulang.
Crisostomo: Dito po kaya? Doon? Subalit hinukay nila
ang lupa?
Matanda: Dito nga iyon. Tanda ko pang may isang bato
sa tabi at maikli ang hukay. Tanungin natin ang
sepulturero kung ano ang nangyari sa krus.
Crisostomo: Nasaan po ang krus sa puntod na ito?
Sepulturero: (aalisin ang salakot bilang paggalang) Isang
malaking krus?
Crisostomo: Opo ayun nga po.
Sepulturero: Iyong may dibuho't may taling uway?
Crisostomo: Ayun nga po tama!
Sepulturero: Sinunog ko ang krus.
Crisostomo: S-sinunog? At bakit ninyo naman
susunugin?
Sepulturero: Aba, yon ang utos ng matabang kura!
Crisostomo: Sino ang matabang kurang ito?
Sepulturero: Sino? Yung namamalo.
Crisostomo: (mapapa-sapo sa ulo) Ang hukay, kailangan
ninyong maalala kung nasaan.
Sepulturero: Wala na po diyan ang bangkay.
Crisostomo: A-anong sabi ninyo?
Sepulturero: Ang nariyan sa hukay ay isang babaeng
inilibing ko isang linggong nakaraan.
Crisostomo: Nahihibang ka na ba? Wala pang isang
taon ang---
Sepulturero: Marami nang buwan ang nakalipas mula
nang ipag-utos ng matabang kurang hukayin ko ang
bangkay at ilipat sa libingan ng mga Tsino. Ngunit
napakalakas ng ulan noong gabing iyon at dahil mabigat
ang kaniyang katawan…
Crisostomo: Anong ginawa mo? (Galit na)
Sepulturero: Huwag po kayong magalit. Hindi ko po siya
inilipat sa libingan ng mga Tsino. Inihulog ko po siya sa
ilog.
Crisostomo: Isa kang kapuspalad! (Kukwelyuhan niya ito
at bibitawan din, aalis)
Sepulturero: Ito talagang mga Kastilang ‘to. Ilibing mo
man o hindi ang isang bangkay ay hahampasin ka pa rin
ng baston.
Scene 7:
Magkakasalubong si Crisostomo at Padre Salvi.
Crisostomo: (kukwelyuhan ang Padre) Ikaw! Anong
ginawa mo sa aking ama?!
Salvi: N-nagkakamali kayo! Wala po akong ginagawa sa
inyong ama!
Crisostomo: Anong wala?! Ipinatapon mo ang kaniyang
bangkay sa ilog!
Salvi: W-wala! Nakatitiyak a-ako! Ang aking pinalitang
kura, si Padre Damaso! (Bibitawan siya ni Crisostomo at
mapapasapo sa ulo)
Scene 8:
Sa simbahan.
Tasyo: Oh Basilio, Crispin, sasabay ba kayo sa pag-uwi
sa akin mamaya? May malinamnam na hapunang
ihahanda ang iyong ina.
Basilio: Kakalembangin ko pa po ang kampana
hanggang alas-diyes. Inaantay ko rin po ang aking
sahod upang ipagkaloob kay ina.
Tasyo: O sige, mag-iingat kayo sa kampanaryo ah. Lalo
na kapag kumikidlat. May bagyo pa naming paparating.
Basilio at Crispin: Opo. (Lalabas ng simbahan si
Pilosopo Tasyo)
Filipo: Nakita ba ninyo sa sementeryo ang anak ni Don
Rafael?
Tasyo: Nakita ko siyang bumaba sa karwahe.
Filipo: Siguro’y nangilabot siya nang mapaghulong
nawawala ang bangkay ng kaniyang ama!
Tasyo: Nawawala? Subalit kasama ako sa mga
nakipaglibing sa yumao.
Teodora: Pilosopo Tasyo, galing kayo sa simbahan hindi
ho ba? Siguro’y ipinagpamisa ninyo ang inyong
yumaong asawa? (Iiling si Pilosopo Tasyo) Sayang! May
kasabihang hanggang alas-diyes ng umaga bukas ay
makatitigil ang mga kaluluwa sa mundo, naghihintay ng
mga dalangin ng buhay upang sila’y mahatulan sa
Purgatoryo.
Filipo: Doray, alam mo namang hindi naniniwala sa
Purgatoryo si Pilosopo Tasyo.

Tasyo: Ako’y may alam ukol sa kasaysayan ng
Purgatoryo, ngunit ang aking punto ay hindi dapat ito
gawing katuwiran ng mga simbahan upang makalikom
ng salapi. Ang mga indulhensyang sinasabi nila ang
magliligtas daw sa atin mula sa Purgatoryo o habang-
buhay na paghihirap. Ang sabihin nila, iyon ang
ginagamit nila upang makamit ang kanilang mga
kagustuhan. (Kikidlat ng malakas at mapapa-krus si
Donya Teodora) Bueno, kung gusto niyo pang malaman
ang ibang detalye hinggil sa Purgatoryo, magtungo
lamang kayo sa aking tahanan at basahin ang mga aklat
doon. Paparating na ang bagyo, ako’y uuwi na.
Scene 9:
Sa kampanaryo, naroon si Crispin at Basilio.
Basilio: Hilahin mo na ang lubid Crispin. (Tutunog ang
kampana)
Crispin: Kung nasa bahay sana tayo kasama si ina, hindi
ako matatakot. (Bubuntong-hininga) Doon, walang
nagsasabi sa aking ako’y isang magnanakaw. Kung
alam lang ni inang ako’y pinapalo rito, hindi papayag
iyon! (Hihilahin ni Basilio ang lubid ng kampana) Kuya,
kung pwede lamang na ako'y magkasakit at alagaan ni
ina. Hindi ako pababalikin noon dito sa kumbento. Kuya,
dapat magkasakit ka rin upang magkasama tayo!
Basilio: Wag Crispin. Mamamatay tayo sa gutom at
malulungkot si ina.
Crispin: Kuya, bayaran mo na kasi ang sabi nilang
ninakaw ko upang di nila tayo tawaging magnanakaw!
Pakiusap kuya!
Basilio: Nababaliw ka na ba? Tatlumpu’t dalawang piso
ang ninakaw mo sabi ng Sakristan Mayor!
Crispin: Bale, tatlumpu’t dalawang kamay ang katumbas
non! Marami nang mabibili roon. Sana nga ninakaw ko
nalang talaga!
Basilio: Crispin!
Crispin: Huwag kang magalit kuya. Sabi ng kura,
papatayin niya raw ako kapag hindi ko nailabas ang
salapi. Kung kinuha ko talaga iyon, mailalabas ko.
Mabuti pa nga'y ninakaw ko iyon at mamatay upang
makabili kayo ng mga pagkain at damit ni ina!
Sakristan Mayor: Basilio! Wala sa kumpas ang
pagkalembang mo sa kampana! Minumultahan kita ng
dalawang real! At ikaw naman Crispin, hindi ka aalis dito
sa kumbento hangga’t hindi mo inilalabas ang ninakaw
mo!
Basilio: Ngunit may pahintulot po kami! Inaantay po kami
ni ina nang alas-otso!
Sakristan Mayor: Hindi! Alas-dyes kayo uuwi!
Crispin: Bawal pong maglakad ng alas-nuwebe. Malayo
pa po ang aming tahanan!
Basilio: Isang linggo na po naming hindi nakikita si ina!
(Kakaladkarin ng sakristan mayor si Crispin at
sasampalin si Basilio. Tatakas si Basilio at habang
tumatakas siya ay susubukang paputukan ng mga
guardia civil nang 2 beses)
Scene 10:
Sa tahanan nina Sisa.
Tasyo: Oh Sisa, nasaan na ang iyong mga anak?
Sisa: Maaantala sila sa pag-uwi Pilosopo Tasyo.
Nakagagalak isiping nakababasa na si Crispin at dala ni
Basilio ang kaniyang sahod.
Tasyo: Gayon ba? Ipagtira mo naman ako ng piso!
(Pabiro)
Scene 11:
Mapapa-idlip saglit si Sisa sa kakahintay sa kaniyang
mga anak.
Basilio: Ina! Ina! Buksan ninyo ang pinto! (Bubuksan ni
Sisa ang pinto at pasuray-suray si Basilio)
Sisa: Anak! Nasaan si Crispin?
Basilio: Huwag po kayong mag-alala, naiwan po sa
kumbento si Crispin. (Niyakap siya ni Sisa at napansing
duguan ang kaniyang noo)
Sisa: Bakit ka may sugat?! Ikaw ba'y nahulog kung
saan?!
Basilio: Kinuha po ng Sakristan Mayor si Crispin at
sinabihan akong alas-dyes na uuwi. Nauna na po akong
umalis sa kaniya. Binaril po ako ng mga sundalo sa
bayan at nadaplisan ang aking noo. Huwag ninyo po
itong sasabihin kanino man, sabihin ninyo nalang po ay
nahulog ako mula sa isang punungkahoy!
Sisa: B-bakit naman naiwan si Crispin?
Basilio: Pinagbintangan po siya ng Sakristan Mayor na
kinuha ang tatlumpu’t dalawang piso ng kura.
Sisa: Pinagbintangan nila ang marangal kong si
Crispin?! Dahil ba tayo’y maralita?! Bakit ba kailangan
nating sapitin ang lahat ng ito?!
Basilio: Ina, huwag na po kayong mag-alala.
Sisa: Kumain ka na Basilio. May hinanda akong tuyo
diyan.
Basilio: Tubig, gusto ko lamang po ng tubig ina.
Sisa: Sige magpahingalay ka na pagkatapos anak.
Babangungutin si Basilio at magigising.
Sisa: Anak?! Anong nangyari sa iyo?!
Basilio: (umiiyak) Ina, sabihin po ninyong panaginip
lamang iyon!
Sisa: Oo anak panaginip lamang iyon ha, kalimutan mo
na iyon.
Basilio: Ayoko na pong magsakristan ina! Mabuti pa
pong puntahan ninyo sa kumbento si Crispin, kuhanin
niyo na rin po ang aking sahod at sabihing hindi na po
ako magsa-sakristan. Magiging pastol na lamang po ako
kina Don Crisostomo. Maganda yon diba po ina?
Sisa: At ano pa nga ba ang isasagot ko kundi oo.
Scene 12:
Si Sisa ay pupunta sa kumbento at hahanapin si Crispin.
Sisa: Maaari po bang makausap ang kura?
Babae #1: May sakit.
Sisa: Ah, si Crispin ho, nasaan?
Babae #1: Wala sa bahay nyo?
Sisa: Si Basilio ang naroon at narito naman si Crispin.
Babae #1: Aba, narito nga. Ngunit tumakas siya
matapos magnakaw ng maraming mga bagay.
Umagang-umaga'y pinaparoon ako ng kura sa kwartel.
Siguro’y nasa inyo na ang mga guardia civil upang
dakpin ang mga bata. (parang mababaliw si Sisa)
Babae #2: Tingnan mo nga, isa kang mabuting ina
datapwat nagmana sa ama ang iyong mga anak! Baka
mas labis pa ang ugali ng mga iyon kaysa sa iyong
asawa! (Iiyak at manghihina si Sisa) Huwag kang mag-
eskandalo dito. May sakit ang kura. Doon ka
maghihimutok sa lansangan! (Itutulak siya palayo at
aalis na si Sisa)
Scene 13:
Matatanaw ni Sisa ang 2 guardia civil malapit sa
kanilang tahanan. Sinunog nito ang kanilang tahanan.
GC #1: Hoy! Ikaw! Magsabi ka ng totoo, kundi itatali ka
namin sa punungkahoy at babarilin!
GC #2: Ikaw ba ang ina ng mga batang magnanakaw?
Sisa: I-ina ng mga magnanakaw?!
GC #1: Nasaan na ang salaping ibinigay sa iyo ng mga
anak mo?
Sisa: A-ang sa-salapi…
GC #2: Pumalag ka at ika’y masasaktan!
GC #1: Naparito kami upang hulihin ang nakatatanda
subalit siya’y nakatakas. Saan mo siya itinatago?
Sisa: Mga senyor, matagal ko nang hindi nakikita ang
aking anak na si Crispin. Hinahanap ko siya sa
kumbento kanina subalit wala siya roon.
GC #2: Ibigay mo na ang salapi at kayo’y makalalaya na.
Sisa: Senyor, kami man ay mga dukha, hindi naman
namin uugaliing magnakaw ng kahit ano.
GC #1: Kung gayon, sasama ka sa amin. Kung hindi ay
itatali ka namin. Lilitaw din ang magnanakaw mong mga
anak.
Sisa: Sige, hayaan ninyo lamang akong mauna
maglakad ng kaunti.
GC #2: Dito ka lamang sa gitna naming dalawa.
Subukan mo lamang tumakas, pati hininga mo’y
malalagot. Lakad, bilis!
Scene 14:
Nakarating na sila sa bayan. Tatakas si Sisa.
GC #1: Hoy! Bumalik ka dito! Punyeta! Habulin mo iyon!
(tatakbo ang GC #2)
GC #2: Hoy! Pagbabayaran mo ang lahat ng ninakaw
mo!
Scene 15:
Babalik si Sisa sa kanilang tahanan kahit wala sa sarili.
Sisa: Crispin! Basilio! (tatahimik saglit upang makinig at
lalakasan pa ang boses) Crispin!! Basilio!! (maglalakad-
lakad at makikita sa isang kawayan ang kamiseta ni
Basiliong may bahid ng dugo) Basilio… Anak… (iiyak)
Ang anak ko! Nasaan na kayo?! Nakita ba ninyo? Nakita
ba ninyo ang aking mga anak?! Crispin! Basilio!
Scene 16:
Magkausap si Crisostomo at Maria Clara sa may
bintana.
Crisostomo: Bukas, bago magbukang-liwayway,
matutupad ang iyong kagustuhan. Ihahanda ko na
mamayang gabi ang mga bagay-bagay.
Maria Clara: Gagawan ko na ng liham ang aking mga
kaibigan upang sila’y magsidalo. Pakiusap, gawan mo
ng paraan upang hindi dumating ang kura.
Crisostomo: Bakit? Anong problema?
Maria Clara: Palagay ko’y binabantayan ninya ako. Hindi
ko gusto ang kaniyang mga tingin. Isang araw ay,
itinanong ninya sa akin kung akin bang napapanaginipan
ang mga liham ni ina. Para bang, nasisiraan siya ng bait!
Gumawa ka ng dahilan upang hindi siya dumalo!
Crisostomo: Hindi maaaring hindi natin siya imbitahin,
subalit dahil mukang ayaw mo talaga, sige. Gagawa tayo
ng paraan upang hindi siya makasama sa bangka.
(darating si Padre Salvi)
Salvi: Hindi ba kayo giniginaw sa simoy ng hangin dito?
Crisostomo: Maganda ang gabi at masarap ang simoy
ng hangin.
Maria Clara: Ah, may gagawin pa ako. Crisostomo,
Inyong Reverencia, paalam na po. (aalis)
Crisostomo: Oo nga po pala Inyong Reverencia, dahil
napag-usapan namin kanina ang pista, kayo po ay
aming inaanyayahang dumalo sa isang piknik.
Salvi: At saan naman ito gaganapin?
Crisostomo: Doon po sa may batis kalapit ng gubat. Nais
po ng mga dalagang ganapin ito sa may puno ng balete,
kung kaya’t maaga kaming gigising upang hindi
maabutan ng init ng araw.
Salvi: Tinatanggap ko ang inyong imbitasyon. Ibig kong
dumulog upang patunayang hindi ako nagtatanim ng
galit. Pasalamat kayo at libreng-libre ako.
Scene 17:
Maglalakad papunta sa mga bangka ang mga binata at
dalaga.
Isabel: Gigisingin ninyo ang mga tulog pa. Manahimik
nga kayo. Hindi kami ganiyan kaingay noong kami’y mga
dalaga pa.
Sinang: Siguro ay di kayo gumigising nang maaga tulad
namin. (hahagikgik)
Maria Clara: Kayo? Ano sa tingin ninyo ang dapat kong
gawin?
Sinang: Kunwari ay nagtatampo ka! Magpasuyo ka at
huwag mo siyang pansinin!
Iday: Huwag ka namang masyadong mahigpit!
Sinang: Wag kang tonta! Paghigpitan mo siya! Marapat
na laging sumunod ang binata habang siya’y nanliligaw
pa. Kapag siya’y naging asawa mo na ay ipapagawa na
noon ang lahat ng kaniyang nais!
Victoria: At paano mo naman nalaman iyan ha Sinang?
Maria Clara: Shh manahimik kayo, nariyan na sila.
(darating ang mga binata at biglang inosente na ulit ang
mga dalaga)
Victoria: Mukang tahimik ang lawa. Siguro ay mabuti ang
panahon.
Isabel: Dapat pala’y nagsimba muna tayo bago umalis!
Crisostomo: Huwag kayong mag-alala, tayo ay
sasamahan ng dating seminaristang si Albino upang sa
bangka na tayo mag-misa. (sasakay na sila sa bangka)
Elias (bangkero): Tapakan ninyo ang mga pasak dyan.
May limang butas ang bangka.
Isabel: Butas?! Hindi pa naman ako marunong
lumangoy! (medyo magkakagulo ang mga dalaga)
Elias: Hindi papasukan ng tubig iyang bangka kung
tatapak ninyong maigi ang mga pasak dyan.
Scene 18:
Nakarating na sila sa kanilang patutunguhan. Ang mga
binata ay mangingisda para sa pagkaing handa.
Leon: (Ihahagis ang lambat sa tubig at magugulat)
Buwaya! (magkakagulo)
Iday: At ano ang dapat nating gawin?!
Leon: Kailangang may humuli sa kaniya! Gumagalaw
ang mga tulos ng kawayan. Isa yang pumapalag na
buwaya!
Isabel: At sino naman ang huhuli sa kaniya?!
Sinang: Dapat mahuli ang buwaya at itali sa ating
bangka! Marahil ay kinain na niya ang mga isdang dapat
mahuhuli natin!
Maria Clara: Hanggang ngayon ay hindi pa ako
nakakakita ng buhay na buwaya.
Crisostomo: Dalhin ninyo ang patalim!
Tatalon sa tubig si Elias at pagkalitaw niya ay naitali na
ang buwaya. Hinila niya ito papunta sa pampang.
Tatalian ni Elias ang nguso nito ngunit papalag ito at
mahihila siya muli patungo sa tubig. Sisisid si
Crisostomo at paglitaw niya ay patay na ang buwayang
may laslas sa tiyan at lalamunan.
Elias: Salamat! Utang ko sa inyo ang aking buhay!
Lahat: Mabuhay si Crisostomo! Isang bayani! (tahimik
lamang si Maria Clara)
Isabel: Hindi kasi tayo nagsimba kung kaya’t nangyari
ito!
Crisostomo: Mga senyora at senyorita, wala naman
pong napahamak sa atin. Tanging ang buwaya lamang
ang nautas.
Scene 19:
Pupunta si Crisostomo sa bahay ni Pilosopo Tasyo.
Tasyo: Aba, ikaw pala’y nariyan!
Crisostomo: Paumanhin po at mukang abala kayo.
Tasyo: May kaunti lamang akong isinusulat. May
maitutulong ba ako sa iyo hijo?
Crisostomo: Malaki po. Kayo po noon ang hinihingian ng
payo ng aking ama. May nais po akong gawin at gusto
kong matiyak na maganda ang magiging resulta nito.
Nais ko pong magpagawa ng isang paaralan alang-
alang sa aking irog. Sino po ba ang marapat kong
kunsultahing mga tao ukol sa usaping ito?
Tasyo: Ang inyong plano ay matagal na ring pangarap
ng isang siraulong tulad ko. Mabuti pa’y huwag niyo na
akong hingan ng payo kailanman.
Crisostomo: Sabihin man nilang kayo’y nasisiraan ng
isip, hindi ako sumusunod sa mga panuntunan nila.
Tasyo: Baka nga ako ang baliw at sila ang matitino. Ang
payo ko’y kumonsulta ka sa kura, sa gobernadorcillo, at
sa kung sinu-sino pang may mga sinasabi sa bayan.
Bibigyan nila kayo ng masasama, hangal, at walang
kabuluhang mga payo, subalit, hindi ninyo sila
kailangang sundin. Magkunwari lamang kayong
sumusunod sa kanila.
Crisostomo: Simple, ngunit mahirap gawin ang inyong
payo. Papaano kaya kung, ituloy ko ang aking plano
nang hindi inililihim ang katotohanan?
Tasyo: Walang may gusto sa katotohanan hijo. Ang sino
mang nagsasabi ng katotohanan ay agad pinatatalsik ng
mga kura.
Crisostomo: Wala naming panganib sa aking tahimik na
pamumuhay. Siguro’y labis lamang ang inyong
pangamba at pagkabagabag. Kumbinsido akong walang
hahadlang sa aking mga plano.
Tasyo: Pumayag man ang gobernadorcillo ngayon ay
maaari niya agad bawiin iyon bukas. Walang inang
papayag manatili sa paaralan ang kaniyang anak.
Crisostomo: Tutol ako sa inyong sinasabi. Papanig sa
akin ang bayan. Papanig sa akin ang gobyerno.
Tasyo: Gobyerno! Ang gobyerno ay bingi at bulag. Sila
ay sunud-sunuran lamang sa utos ng mga prayle! Sila ay
mga brasong taga-patupad lamang. Ang mga kura ang
utak at totoong makapangyarihan!
Crisostomo: Sobra naman ata iyan. Mabuti nga at hindi
dumaraing ang ating bayan tulad ng ibang mga lupain.
Magpasalamat tayo sapagkat mayroon tayong mga
mabubuting pinuno at relihiyon.
Tasyo: Hindi dumaraing ang inang bayan sapagkat ito’y
walang tinig. Ito’y hindi makalaban sapagkat wala itong
lakas. Ito’y naghihirap dahil hindi natin nakikita ang
nagdurugo nilang mga puso!
Crisostomo: Pilosopo Tasyo, ako’y nagtungo rito hindi
para makipagtalo sa ganiyang usapin kundi humingi ng
payo.
Tasyo: Kung hindi mo sila hahagkan at susundin, hindi
mo maisasakatuparan ang iyong mga plano.
Crisostomo: Hagkan at sundin?! Nakalimutan niyo na ba
ang aking sumpang ipaghihiganti ko ang aking ama?!
Tasyo: Hijo, kung hindi mo kalilimutan ang sumpang
iyan, wala kang magagawang mabuti. Marami pang
maaaring gawin upang makatulong sa ating mga
kababayan.
Crisostomo: Kung gayon, may maipapayo pa ba kayong
ibang paraan?
Tasyo: Masdan mo ang mga halaman. Sa tuwing
humahangin ay yumuyukod sila. Kung hindi sila yuyukod
ay mapuputol ang kanilang mga sanga. Kasalanan ba
nila iyon? Sa pagsunod na iyon ay tutubo muli ang
kanilang mga butong mahuhulog sa lupa.
Crisostomo: May maasahan kaya ako sa sakripisyong
iyan? Sila kaya’y maniniwala sa akin? Tutulungan ba nila
akong maipagawa ang paaralang magiging kaagaw ng
kumbento sa edukasyon ng kabataan? Papaano kung,
sila’y magkunwaring tinutulungan ako, at magpakalilo rin
sa dulo?
Tasyo: Lahat ng mga plano ay nasisimula sa takot at
pagdududa. Ngunit ang takot na ito ang magpapalakas
ng kalooban ng iba sa hinaharap.
Crisostomo: Ako’y naniniwala sa inyo. Hindi ako
nabigong bibigyan ninyo ako ng mabuting payo!
Maraming salamat. Bueno, ako’y lalakad na.
Scene 20:
Pag-uusapan ni Crisostomo at Senyor Juan ang
pagpapagawa ng paaralan.
Senyor Juan: Ayusin ninyo ang trabaho niyo! Hindi tayo
makapagtatrabaho bukas dahil sa makalawa na ang
pista at seremonya!
Crisostomo: Senyor Juan, maraming salamat talaga sa
tulong na ibinigay ninyo sa pagpapagawa ng paaralang
ito.
Senyor Juan: Oo naman! Walang anuman Don
Crisostomo. (kakausapin ang isang lalaking
manggagawa) Sapat na siguro ang tatlong mahabang
troso para sa isang derik. Don Crisostomo, makakaasa
kayong maraming mag-aambag para sa paaralang ito.
Scene 21:
Pista ng San Diego, nakikinig sa sermon si Crisostomo.
May lalaking lalapit sa kaniya at bubulong.
Elias: Mag-iingat ka sa paghuhugos ng panulukang-bato
sa pagbubukas ng paaralan. Huwag kayong lalapit sa
bato at manatili sa tabi ng kura. Maaaring mapahamak
ang inyong buhay sa paglapit ninyo sa bato. (maiiwang
nagtataka si Crisostomo. Hahanapin niya sana ang
nagbabala sa kaniya ngunit nawala na ito.)
Scene 22:
Sa pagbaba ng derik, medyo mag-aalinlangan lumapit
dito si Crisostomo. Hinuhulugan nila ang hukay ng
buhangin at apog bilang paggalang.
Alkalde: Ikaw na, Senyor Ibarra.
Crisostomo: Iabot ninyo sa akin ang isang timba at
ihanap ninyo ako ng ibang kutsara. (maiiwan siyang
mag-isa malapit sa hukay)
Biglang maririnig ang isang pagsabog. Magiging
maalikabok at magkakagulo ang mga tao. Matutuod sa
pwesto si Padre Salvi at Maria Clara. Si Crisostomo ay
manantiling nakatayo sa pwesto at masisindak sa
bangkay na nakahandusay sa kaniyang paanan habang
hawak pa rin niya ang kutsara. May sugat sa ulo ang
bangkay.
Alkalde: Buhay pa ba kayo?! Por dios! Magsalita kayo!
Crisostomo: Kunin na ninyo ang kahabag-habag na
bangkay na ito… (mahihimatay si Maria Clara)
Alkalde: Kakasuhan ang namamahala sa konstruksyong
ito.
Padre Damaso: Panginoon, sundin ang loob mo…
Senyor Juan: Sabi ko na nga ba, kaya alanganing
bumaba sa hukay si Don Crisostomo! Patugtugin ang
banda! Hindi bubuhayin ng lungkot ang bangkay!
Crisostomo: Huwag niyo nang ipakulong ang gumawa
nito. Hindi rin maibabalik ng pagkakabilanggo ang buhay
ng taong ito.
Alkalde: Oh sige, sige. Datapwat hindi na niya mauulit
ito.
Tasyo: Masamang simula, hmp!
Scene 23:
Pupunta sa bahay nina Crisostomo si Elias.
Elias: Iniligtas ninyo ang buhay ko senyor. Kalahati pa
lamang ang naibabayad ko sa aking utang na loob sa
inyo. Ngunit ako’y naparito upang humingi ng isang
pabor.
Crisostomo: At ano naman iyon?
Elias: Kapag natuklasan ng mga awtoridad ang misteryo,
huwag ninyong sasabihing kayo’y binigyan ko ng babala.
Crisostomo: Hindi kayo dapat mag-alala sa akin. Alam
kong pinaghaha-hanap kayo!
Elias: Senyor, hindi ho ito para sa aking kabutihan kundi
para sa inyo. Ako naman po’y hindi natatakot kanino
man.
Crisostomo: Anong ibig mong iparating?
Elias: Para po sa inyong kabutihan, marapat isipin ng
inyong mga kaaway na kayo’y may tiwala sa kanila at
walang alam sa mga nangyayari.
Crisostomo: A-ako? May mga kaaway?
Elias: Lahat tayo ay may mga kaaway, mula sa
pinakamahirap hanggang sa pinakamayaman. Batas ng
buhay ang pakikipag-away.
Crisostomo: Hindi pala kayo isang bangkero
magbubukid lamang!
Elias: Kayo ay may mga isinasagawang mga
magagandang proyekto, subalit alalahanin ninyo ang
nakaraan. Ang inyong ama, ang inyong lolo, pare-
parehas nagkaroon ng mga kaaway dahil matindi kung
magalit!
Crisostomo: Kilala mo ang aking mga kaaway?
Elias: Kilala ko ang isa, iyong namatay kanina. Siya ang
nag-alok na magpagawa ng derik at hindi humingi ng
malaking bayad sa paggawa noon. Agad akong nagduda
at kayo’y binalaan.
Crisostomo: Maaaring may nalaman pa tayo sa kaniya
kung siya’y nanatiling buhay.
Elias: Kung siya’y nabuhay, maaari rin siyang makatakas
sa bulag na hukom ng mga tao. Diyos na ang kaniyang
naging hukom. Nang bumagsak na ang lahat at waring
dudurugin na ang sino mang naroroon, hinawakan ko
ang taong iyon at siya’y nabagsakan habang ako’y
nanatiling buhay!
Crisostomo: Kung gayon, kayo ang…
Elias: Maliksi kong napigil ang salarin sa pagtakas dahil
nakita ko ang kaniyang krimen!
Crisostomo: Sino ba talaga kayo? Nakapag-aral ba
kayo? Papaano ninyo nalalaman ang ganitong mga
bagay?
Elias: Minabuti kong manalig sa Diyos sapagkat matagal
nang nawala ang pananalig ko sa mga tao. Bueno, ako’y
may patutunguhan pa. Huwag ninyong kalilimutan ang
aking bilin sa inyo. Mag-ingat kayo alang-alang sa ating
bayan.
Crisostomo: Kailan ko kayo matatagpuang muli?
Elias: Kailan mang inyong nais, may utang na loob pa rin
ako sa inyo.
Scene 24:
Sa isang tanghalian, dadarating si Padre Damaso at
uupo sa tabi ng alkalde.
Alkalde: Ah Inyong Reverencia, pinag-uusapan namin
kung sino ang mga tumulong kay Senyor Ibarra
maisagawa ang proyektong paaralan.
Damaso: Bueno, ako’y walang alam sa arkitektura.
Tinatawanan ko lamang ang mga arkitekto at ang mga
mangmang na lumalapit sa kaniya! Pagmasdan ninyo
ang simbahan. Ako ang nag-disenyo ng plano niyan at
naging perpekto ang pagkakagawa! Kilala niyo naman
ang mga Indio, kaunting kaalaman lamang ay
napakataas na kaagad ng tingin sa sarili!
Alkalde: Subalit makinig kayo Inyong Reverencia---
Damaso: Sa buhay na ito, tumatanggap ng kaparusahan
o ang magulang ng ganiyang mga ahas. Sila’y namamatay
sa bilangguan. Ang ibig kong ipakahulugan ay, wala
silang lugar dito. (Itutumba siya ni Crisostomo at
mapapahiga sa sahig)
Crisostomo: Lumayo kayo! Huwag kayong lalapit kung
ayaw ninyong mamatay! (ilalabas niya ang isang kutsilyo
at ilalapit sa leeg ni Padre Damaso) Kayong mga hindi
nagsisikibo, pabayaan ninyo ako ngayon! Siya’y aking
iniiwasan ngunit pilit siyang inilalapit sa akin ng Diyos.
Diyos ang hahatol sa kaniya! Nakita ninyo? Alagad ng
Diyos ng kapayapaan, may bibig na puno ng kabanalan
at relihiyon, subalit ang puso’y puno ng kasamaan! Hindi
mo kilala ang aking ama! Itinuring ninya kayong mga
kaibigan, at ano ang inyong iginanti sa kaniya? Sinira
ninyo ang kaniyang dangal, nilapastangan, at
pinagtaksilan! At hindi pa talaga kayo nakuntento, pati
ang kaniyang anak ay inuusig ninyo! Kay tagal ko nang
pinagtiisan ang lahat ng ito, at matutuklasan pang
walang laman ang kaniyang puntod! (akmang
sasaksakin si Padre Damaso ngunit pipigilan ni Maria
Clara. Siya’y matutulala, bibitawan ang kutsilyo at si
Padre Damaso, tatakpan ng panyo ang kaniyang muka
at tatakbo papalayo. Mahihimatay si Padre Damaso)
Scene 25:
Sa bahay nina Kapitan Tiyago, umiiyak si Maria Clara.
Tiyago: Maria, hindi ka muna makikipagkita kay Don
Crisostomo hangga’t di siya napapatawad ng kura.
Isabel: Santiago, anong balita mula sa kumbento? (di
agad magsasalita si Kapitan Tiyago) Diyos ko, magsalita
ka anong nangyari?!
Tiyago: Nagkatotoo na ang kinatatakutan ko. Wala na
ang lahat! Inutusan ako ni Padre Damasong sirain ang
aking pangako kay Don Crisostomo, kundi ako’y
maparurusahan sa lupa at sa kabilang-buhay! Ibig
niyang pagsaraduhan ko ng pintuan si Don Crisostomo,
subalit ako’y may utang sa kaniyang sikwenta mil na
agad kong babayaran kung aking sisirain ang aming
pangako sa isa’t isa. Ano ba ang mas mabuting mawala
na lamang, ang aking sikwenta mil, o ang aking buhay at
kaluluwa? Maria, nabanggit sa akin ni Padre Damasong
padating na ang kamag-anak niya mula Espanya na
iyong magiging kasintahan.
Isabel: Nahihibang ka na ba Santiago?! Hindi kasing-dali
ng pagpapalit ng damit ang pagpapalit ng kasintahan!
Tiyago: Yan din ang aking naiisip Isabel, ngunit ano ang
nais mong gawin ko? Patatalsikin nila ako mula sa
simbahan at parurusahan ako sa kabilang buhay!
Isabel: Subalit pinahihirapan mo naman ang damdamin
ng iyong anak!
Scene 26:
2 araw nakakulong sa kwartel si Sisa at pinapunta siya
ni Donya Consolacion.
Consolacion: Ang sabi ko sumayaw ka! Ganito oh ano
isa ka bang tonta?! Sayaw! (lalatiguhin niya ang paa ni
Sisa) Ayan kaya mo naman palang sumayaw eh!
(naunawaan siya ni Sisa at nagsimulang sumayaw)
Alperes: (sisipain ang pintuan at papasok, hahablutin
niya si Sisa)
Consolacion: Ano?! Hindi ka man lang
magmamagandang gabi?!
Alperes: Katulong! Kunin ang babaeng ito, bigyan ng
damit at gamutin. Pakainin, bigyan ng higaan, at
pakisamahang maigi. Bukas, siya’y dadalhin si bahay ni
Senyor Ibarra.
Consolacion: Anong nangyari sa iyo?
Alperes: Dudurugin talaga kita! Timping-timpi na ako
sa’yong punyeta ka!
Consolacion: Duwag! Hindi mo kayang lumapit!
Alperes: Pag nahagip kita, hinding-hindi ka maililigtas ng
Diyos! (magkakapisikalan na)
Scene 27:
Sa bahay nina Kapitan Tiyago, pupunta doon si
Crisostomo matapos siyang mapalaya sa
ekskomulgado.
Isabel: Crisostomo, mabuti naman at ika’y nakabalik na.
Crisostomo: Oo nga po, at balita ko ring bumuti na ang
pakiramdam ni Maria Clara sa aking gamot na ipinadala
ko kay Sinang.
Isabel: Oo, bumuti na nga ang kaniyang pakiramdam at
bumaba na ang kaniyang lagnat. Naroon siya sa salas
kung nais mo siyang makausap.
Crisostomo: (magugulat at masasaktan siyang makita si
Maria Clara kasama si Linares) Maria, ‘di ko inakalang
ganito na pala kabuti ang iyong pakiramdam. Kadarating
ko pa lamang upang ika’y makausap.
Linares: Ginoo, paumanhin kung di ko kaagad nasabing
ako’y magtutungo rito. May ipapaliwanag pa naman
sana ako sa’yo. ‘Di bale na, tiyak namang magkikita pa
tayong muli.
Crisostomo: Makaparirito pa ba ako bukas Maria?
Maria Clara: Kailan man ay maaari kang pumarito. Ikaw
ay tatanggapin pa rin. (aalis na si Crisostomo)
Crisostomo: (pabulong) Talagang babae nga…
Scene 28:
Nagpunta sa itinatayong paaralan si Crisostomo.
Senyor Juan: Don Crisostomo! Maligayang pagbabalik!
Sa loob lamang ng dalawang araw ay pantay-tao na ang
dingding ng paaralang ito!
Crisostomo: Mabuti ‘yan. Unti-unti nang
naisasakatuparan ang aking mga plano. (mapapansin
niya si Elias at babatiin nila ang isa’t isa) Ah, Senyor
Juan, maaari ko bang tingnan ang listahan ng mga
trabahador dito?
Senyor Juan: Oo naman, walang problema. Kukuhanin
ko lamang at agad akong magbabalik.

Elias: Ginoo, kung mabibigyan ninyo ako ng ilang oras,
maglakad-lakad kayo sa may dalampasigan mamayang
hapon. Sasakay tayo sa aking bangka at mayroon akong
nais sabihin sa inyo. (aalis)
Senyor Juan: Heto na ang listahan Don Crisostomo.
Crisostomo: Maraming salamat senyor. (aalis) Wala rito
ang ngalan ni Elias…
Scene 29:
Mamamangka sa lawa sina Crisostomo at Elias.
Elias: Ginoo, pakinggan ninyo ang daing ng mga inuusig.
Humihingi sila ng reporma tulad ng pagbawas sa
kapangyarihan ng mga guardia civil at patuloy nilang
pang-aabuso. Pati na ang pagbibigay ng pagkakataong
mangatwiran ng mga inabuso at inapi. Marapat na ring
putulin ang pang-aabuso ng mga prayle sa
pamamalakad ng simbahan.
Crisostomo: Elias, maaaring lalong mapasama ang
Inang Bayan kung babaguhin pa ang mga ito. Paminsan-
minsan, kailangang gumamit ng dahas upang
mabigyang-lunas ang ating bayang may sakit.
Elias: Hindi ang ating bayan ang may sakit, kundi ang
institusyon ng mga Kastila.
Crisostomo: Kung pagmamasdan talagang maigi ang
iyong pangangatwiran, iisipin ng lahat na ika’y nakapag-
aral.
Elias: Hindi ko kailangan ng pag-aaral, dahil ang lahat ng
aking natutunan ay mula sa aking nakaraan.
Crisostomo: Maaari mo bang isalaysay?
Elias: Ang aking lolo, marahas ng pinarusahan dahil siya
ang napagbintangang nagsunog ng tindahan ng
kaniyang amo. Nagdadalang-tao noong mga panahong
iyon ang aking lola. Pilit nanlilimos bilang pantustos para
sa kaniyang panganganak. Subalit walang nagbigay,
kung kaya’t napilitan siyang ibenta ang kaniyang sariling
katawan. Sa bigat ng mga pangyayari, nagbigti ang
aking lolo, sa harap mismo ng walang muwang ninyang
anak. At naparusahan ang aking lola sapagkat hindi niya
ipinaalam sa mga awtoridad ang dahilan ng pagkamatay
ng kaniyang asawa. Nilatigo siya kahit pa siya’y
nagdadalang-tao muli. Ang panganay na anak niya ay
naging isang tulisan, at ang bunso ay naglayas matapos
pumanaw ng aking lola. Ang bunso ay ang aking ama.
Nadakip ang panganay na tulisan, pinutol-putol ang
katawan at ikinalat sa lalawigan, hindi na muling
matatagpuan pa. Naging negosyante ang bunsong anak,
nagkaroon ng kasintahang mayaman, at nang malaman
ang nakaraan nito, nasakdal, at nabilanggo. Kambal ang
isinilang ng babae. Isang lalaki, ako, at isang babae.
Namatay sa panganganak ang aming ina, lumaki kami
sa piling ng aming lolong nangangasiwa sa hacienda.
Nag-aral ako ng kolehiyo at pumasok sa kumbento ang
aking kapatid. Malapit nang ikasal ang aking kapatid
noon, hanggang sa nagkaroon ng alitan bunga ng aking
pagmamataas. Nasuklam sa akin ang isang malayong
kamag-anak. Pinaratang niya sa akin ang aking
nakaraan at siya’y hinamon kong patunayan iyon.
Nagawa niya iyon at ako’y nabilad sa kahihiyan. Isang
matandang lalaki ang hindi umalis kahit na siya’y
pinagmalupitan ko. Siya pala ang aming amang nagtiis
magpaka-alila para lamang di mawalay sa amin. Sa tindi
ng kahihiyan, nawalan ng kasintahan ang aking kapatid
at tuluyan naming tinalikdan ang karangyaan. Napag-
pasiyahan naming mag-aamang mangibang-bayan.
Hindi nagtagal, sa pagsalaysay ng aming ama ng
nakaraan, siya’y yumao na rin. Nagkasakit ang aking
kapatid nang malamang ikakasal na sa iba ang kaniyang
kasintahan. Hindi ko man lang siya nalibang. Isang araw
ay bigla na lamang siyang naglaho. Anim na buwan ko
siyang hinanap, at malalaman ko nalang na isa na
siyang bangkay sa may dalampasigan ng Kalamba.
Mula noon ay nagpagala-gala na lamang ako sa mga
probinsya.
Crisostomo: Naniniwala ako sa inyong pananaw ukol sa
hustisya, ngunit isang utopya! Saan naman tayo kukuha
ng ganoon karaming salapi at matutuwid na mga
opisyal?
Elias: Ano ba ang silbi ng mga kura? Diba’t ituwid ang
mga pagkakamali? Kaysa parusahan sila, dapat nilang
itama ang mali!
Crisostomo: Imposible ang hinihingi ng bayan. Kailangan
nating hintayin ang tamang pagkakataon.
Elias: Hintayin? Pagdurusa ang paghihintay!
Crisostomo: Maaari nating maipatupad ang mga
repormang ito sa pamamagitan ng edukasyon kung kaya
nga’t ako’y nagpagawa ng isang paaralan.
Elias: Nasaan ang kalayaan sa edukasyon? Kung
walang pakikipaglaban, walang kalayaan. Kung walang
kalayaan, walang liwanag!
Crisostomo: Hindi maitatama ng pagkakamali ang isa
pang pagkakamali!
Elias: Salamat sa pakikinig Ginoo. Para sa inyong
kabutihan, hinihiling kong kalimutan niyo na ako mula
ngayon at huwag magpahalatang kilala niyo ako
sakaling tayong muling magkita.
Scene 30:
Pupunta si Elias sa bahay ni Crisostomo.
Crisostomo: Ah, kayo pala Elias. Nakaligtaan kong
itanong sa iyo kung anong ngalan ng Kastilang
pinagtrabahuhan ng iyong lolo.
Elias: Ginoo, hindi ukol sa akin ang aking sadya rito.
Kuhanin ninyo ang inyong mga mahahalagang papeles
at tumakas na! Sunugin ninyo ang lahat ng papeles na
makapagpapahamak sa inyo at magtago na kayo sa
isang ligtas na pook! Nagkaroon ng malaking sabwatan.
Ibinibintang ito sa inyo at may mga binayarang tao.
Maaaring may pag-alsang maganap sa gabing ito!
Crisostomo: Panginoon!

Elias: Tumakas na kayo! Iligtas ninyo ang inyong sarili
alang-alang sa ating Inang Bayan!
Crisostomo: Saan naman ako tatakas?! Hinihintay ako ni
Maria Clara ngayong gabi!
Elias: Sa Maynila, sa bahay ng isang awtoridad upang di
masabing kabilang kayo sa sabwatan at utak ng kilusan!
Crisostomo: Kung gayon, tulungan ninyo akong ayusin
ang mga papeles ni ama, baka iyon ang
makapagpahamak sa akin! Tingnan ninyo ang mga
pirma!
Elias: (hawak ang isang papel, mahinang magsasalita)
Sino si Don Eibarramendia?
Crisostomo: Siya’y lolo ko sa tuhod!
Elias: Isa ba siyang Kastila?
Crisostomo: Oo eh ano naman yon sayo?!
Elias: Kilala mo ba, si Don Eibarramendia?! Siya ang
tampalasang sumira sa buhay ng lolo ko noon!
Pinaghahanap ko na siya mula noon! Kayo’y
ipinagkaloob sa akin ng Diyos, ikaw ang magbabayad
para sa aming kasawian! (hahablutin ang 2 punyal at
mabibitawan din ito) Anong gagawin ko…? (tatakbo
papalayo)
Scene 31:
Papunta si Crisostomo sa bahay nina Kapitan Tiyago.
Maria Clara: (sasalubungin sana si Crisostomo)
Crisostomo! (biglang maririnig ang putukan ng mga baril)
Isabel: Tulisan! Tulisan! (uuwi na si Crisostomo)
Scene 32:
Naghanda ng isang maleta si Crisostomo. Kinuha ang
mga salapi, alahas, larawan ni Maria Clara, isang
punyal, at 2 rebolber. Tatlong malakas na kalabog sa
pinto ang maririnig.
GC #1: Buksan ang pinto sa ngalan ng Hari! (binuksan ni
Crisostomo ang pinto)
Crisostomo: Bakit ninyo ako dinarakip?
GC #2: Sasabihin namin sa inyo sa kwartel. Hindi ka
namin igagapos kung hindi ka tatakas.
Scene 33:
Bumalik sa tahanan ni Crisostomo si Elias upang
kuhanin ang kaniyang mga papeles pati na ang larawan
ni Maria Clara. Nang makita niyang dumarating ang mga
guardia civil, agad siyang tumalon sa bintana.
Katulong: Saglit lamang ho, kukunin lang ho namin ang
mga papeles ni Don Crisostomo. (nakapasok na ang
mga guardia civil)
Lahat: Sunog! Sunog! (kumalat na ang apoy sa bahay ni
Crisostomo)
Scene 34:
Sa bahay nina Kapitan Tiyago, nasa asotea si Maria
Clara. Nakita niyang biglang pumanik sa hagdan ng
asotea si Crisostomo.
Maria Clara: Crisostomo! (yayakapin)
Crisostomo: Ako nga. Itinakas ako mula sa bilangguan
ng isang kaaway, si Elias! Sumumpa ako sa harap ng
bangkay ng aking inang paliligayahin kita. Hindi naman
siya ang iyong ina kung kaya’t maaari kang magkulang
sa sumpa. Pumarito ako para sabihin sa iyong bago ako
umalis, pinatatawad na kita! Mahal na mahal kita Maria,
sana’y lumigaya ka. Paalam!
Maria Clara: Crisostomo! Ika’y isinugo ng Diyos upang
sagipin ako mula sa kawalan ng pag-asa. Pakinggan mo
muna ako bago ka lumisan!
Crisostomo: Naparito ako upang bigyan ka ng
katahimikan at hindi ng anupaman.
Maria Clara: Kaya kong ibigay ang katahimikan sa aking
sarili! Maniwala kang lagi kitang iniibig! Ipinagtapat sa
akin ng isang tao ang ngalan ng aking tunay na ama.
Ipinagbawal sa aking ibigin ka, maliban kung patatawarin
ka sa ginawa mong pananakit sa aking ama.
Crisostomo: May katibayan ba? Kailangan mo ng
katibayan!
Maria Clara: Basahin mo ang mga liham na iyan. Isinulat
iyan ng aking ina noong siya’y nagdadalang-tao sa akin.
Matatatap mo riyan kung gaano niya ako isinumpa at
hinangad na mawala sa kaniyang katawan, dahil ibang
tao ang aking ama! Ano pa ba ang aking magagawa?
Makahihingi ba siya ng tawad sa kaniyang ginawa sa
iyong ama? Maihihingi ba kita ng tawad sa iyong
pananakit sa kaniya? Wala akong magawa kundi
magtiis, at ilihim ang aking pagkatao. Ngayong nalaman
mo ang aking kasaysayan, magagawa mo pa bang
ngumiti sa akin nang ganiyan?
Crisostomo: Ngunit nabalitaan kong ikakasal ka na raw--
Maria Clara: Oo, hiningi ng aking ama ang sakripisyong
ito alang-alang sa pag-ibig at pag-kalinga niya sa aking
hindi naman niya tungkulin. Nagbabayad lamang ako
upang matiyak ko ang kapayapaan ng kaniyang buhay.
Crisostomo: Subalit, papaano na tayo?
Maria Clara: Isinusumpa kong tapat pa rin akong iibig sa
iyo. Hindi maangkin ng ibang tao ang aking puso pagkat
nasa iyo na ito. Crisostomo, ano nang mangyayari sa
iyo?
Crisostomo: Ako’y tumakas at mamaya lamang ay
malalaman na nila iyon.
Maria Clara: Sige na, lumisan ka na! Paalam na! (huling
yakap)

Scene 35:
Nasa bangka na muli si Crisostomo at Elias.
Elias: Ginoo, pakinggan po ninyo ang aking plano.
Itatago ko kayo sa tahanan ng aking kaibigan sa
Mandaluyong. Dadalhin ko sa inyo ang lahat ng salapi
ninyong nailigtas ko at ibinaon sa paanan ng isang puno
ng balete sa puntod ng inyong lolo. Aalis kayo sa bayang
ito---
Crisostomo: Ako’y mangingibang-bayan?
Elias: Magiging mapayapa ang buhay ninyo roon. May
mga kaibigan kayo sa Espanya, marangya kayo, madali
ninyong mailalakad ang inyong kapatawaran doon.
Crisostomo: Elias, ang aking pamilya ang sanhi ng
inyong kasawiang-palad. Sumama ka sa akin at tayo’y
mamuhay bilang magkapatid sa Espanya!
Elias: (iiling) Hindi ko kayang iwan ang aking Inang
Bayan, kahit pa tila yata walang kabuluhan ang mga
sakripisyo ko para sakaniya.
Crisostomo: Papaano ako? Bakit mo ako pinaaalis sa
sarili kong bayan?
Elias: Dahil kayo ay marangya. Hindi kayo isinilang
upang maghirap sa bayang tulad nito. Naalala niyo ba
noong kinwento ko sa inyo ang daing ng mga
sawimpalad? Isang buwan lamang ang lumipas at nag-
iba na agad ang inyong pananaw ukol doon.
Crisostomo: Maligaya pa ako noon Elias. Walang
ganitong mga pangyayari. Bulag ako noon, ngunit
namulat na ako ngayon sa kanser ng ating lipunan.
Sa kanilang pagsasagwan, may makasalubong silang
bangkang pampatrolya.
Elias: Kaya ba ninyong magsagwan? Sisisid ako sa tubig
at sila’y ililigaw ko. Sikapin ninyong makatakas.
Crisostomo: Elias, huwag--- (may putok ng baril)
Elias: Magkita na lamang tayo sa Noche Buena sa
libingan ng inyong lolo. Iligtas ninyo ang inyong sarili.
Scene 36:
Magkausap si Padre Damaso at Maria Clara.
Damaso: Nagulat ka ano? Ako ba’y hindi mo inaasahan?
Galing ako mula sa probinsya upang dumalo sa inyong
kasal. (magmamano si Maria Clara) May sakit ka ba
anak? Ika’y namumutla at napakalamig ng iyong kamay!
(iiyak si Maria Clara) Bakit ka lumuluha? Kayo ba’y nag-
away ni Linares?
Maria Clara: Ayaw kong makarinig ng tungkol sa kaniya
ngayon!
Damaso: Anak, huwag ka nang lumuha. Nasasaktan
ako. Magtapat ka lamang kung bakit ka nalulungkot.
Maria Clara: Mahal pa ba ninyo ako?
Damaso: Anak ko!
Maria Clara: Tulungan ninyo ang aking ama upang hindi
matuloy ang kasal! Maaari akong magpakasal kanino
man noong buhay pa si Crisostomo, subalit ngayong
wala na siya, bakit pa ako mabubuhay at magtitiis?!
Kumbento o sementeryo na lamang ang aking
pagpipilian!
Damaso: Patawad anak, ayaw ko lang namang maging
masaklap ang iyong kapalaran sa piling ng lalaking iyon.
Anak, inihanap kita ng mapapangasawa dahil mahal kita
bilang iyong ama.
Maria Clara: Mahal mo pala ako’y huwag mo akong
hayaang magdusa habambuhay. Patay na siya. Ibig ko
na rin ang mamatay o maging madre.
Damaso: Huwag ang kumbento! Hindi mo alam kung
ano ang lihim na misteryong nakakubli sa mga pader ng
kumbento! Mas iibigin ko pang maging mapanglaw ka sa
mundong ito kaysa sa kumbento! Hindi ka isinilang para
maging kabiyak ng Diyos! Maniwala ka sa akin anak,
darating ang panahong malilimutan mo rin si Crisostomo
at iibigin si Linares. Maria, maawa ka, huwag ang
kumbento.
Maria Clara: Ang kumbento o kamatayan!
Damaso: Diyos ko! Ako’y pinarurusahan Mo! Ayokong
mamatay ka! Sige, gawin mo na ang iyong nais!
Scene 37:
Hinahabol ni Basilio si Sisa sa plasa.
Basilio: Ina! Ina ako ito si Basilio! (lalong bibilisan ni Sisa
ang pagtakbo) Ina! (yayakapin niya si Sisa)
Sisa: Basilio anak ko!
Basilio: Ina, magbabalik ako, kukuha lamang ako ng
mga halaman upang gamutin kayo. (aalis)
Pagkabalik ni Basilio ay patay na ang kaniyang ina.
Basilio: Ina? Ina… (darating ang isang lalaki)
Elias: Ikaw ba ang kaniyang anak? (tatango si Basilio)
Anong balak mo sa kaniya?
Basilio: Ililibing ko po siya!
Elias: Sa sementeryo?
Basilio: Wala po akong salapi at hindi papayag ang
kura…
Elias: Makinig ka sa akin, baka ako’y pumanaw na bago
mag umaga. Dalawampung hakbang mula rito, kumuha
ka ng mga kahoy na panggatong mula roon. Tabunan
mo ang bangkay namin ng iyong ina, at sunugin
hanggang maging abo. At saka, maghukay ka rito kapag
walang taong dumating. Matatagpuan mo ang maraming
salapi, gamitin mo iyon sa iyong pag-aaral. Sige na,
kumuha ka na ng panggatong. (aalis si Basilio at
mamamatay si Elias)

Isa nang madre si Maria Clara, pupunta siya sa

kampanaryo at magpapakamatay.

~WAKAS~