İstanbul 2013

İstanbul 2013
: 212
Tasavvuf Klasikleri: 21
yayin@semerkand.com
ISBN: 978-605-5207-44-1
Eserin Adı : Mâ Hazar

Hazırlayan : Yrd. Doç. Dr. İbrahim Kunt
Mehmet Ali Özkan
Editör : Ali Sözer
Tahriç : Hüseyin Baysultanov
Ali Uzdenov
Fethullah Gorodnıchev
Redaksiyon : Mehmet Ali Özkan
Tashih : Eser Sazak
İmlâ tashihi : Mehmet Günyüzlü
Kapak : Mustafa Akbulut
İç düzen : M. Vehbi Ümit
Nilgün Sönmez
Baskı : Acar Basım
Beysan Sanayi Sitesi
Birlik Cad. No: 26
Haramidere-Beylikdüzü-İstanbul
Tel: 0212 422 18 34
(yaygın dağıtım)
Mayıs 2013, İstanbul

2. Baskı
© Bu eserin tüm yayın hakları

Semerkand Basım Yayın Dağıtım A.Ş.’ye aittir.
GENEL DAĞITIM
MOLLA MURAD en-NAKŞİBENDÎ
AŞK BAĞINDAN
ÖĞÜTLER
MÂ HAZAR
PENDNÂME ŞERHİ
YRD.DOÇ.DR.İBRAHİM KUNT
MEHMET ALİ ÖZKAN
İBRAHİM KUNT
1967’de Diyarbakır’da doğdu. Babasının memuriyeti nedeniyle Balıkesir’de başla-
dığı tahsil dönemine Amasya ve Konya’da devam etti. 1985’te Konya İmam-Hatip
Lisesi’nden, 1991’de Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Fars Dili
ve Edebiyatı Bölümü’nden mezun oldu. Yüksek lisans ve doktora öğrenimini Selçuk
Üniversitesi’nde yaparak 2002 yılında bilim doktoru oldu. Halen aynı üniversitede öğ-
retim üyesi olarak görev yapmaktadır. Evli ve dört çocuk sahibidir.
Yayımlanan Kitapları
Yakup Şafak-İbrahim Kunt, Nisâbü'l-Mevlevî Tercümesi, Konya: Tekin Kitabevi, 2005.
Mehmed Râif, Nükât-ı Edebiyye (haz. İbrahim Kunt), Konya: Aybil Yayınları, 2011.
Mehmed Râif, Hâtıra-i Eslaf (haz. İbrahim Kunt), Konya: Aybil Yayınları, 2011.
MEHMET ALİ ÖZKAN

1988 yılında Kütahya’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini 2006 yılında Kütahya’da ta-
mamladı. 2007 yılında Selçuk Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü kazandı
ve aynı bölümden 2011 yılında mezun oldu. Farklı hocalardan klasik usulde Farsça
ve Osmanlıca eğitimleri aldı. Yazar, Kırıkkale Üniversitesi Doğu Dilleri ve Edebiyatları
Bölümü’nde yüksek lisans eğitimine devam etmektedir. Semerkand Yayınları Araştır-
ma Merkezi’nde tercüme ve telif çalışmalarını sürdüren yazarın Pendnâme ve Risâle-i
Ünsiyye çevirileri yayınevimizce yayımlanmıştır.
İÇİNDEKİLER
YAYINEVİNİN ÖNSÖZÜ......................................................................................... 9
ÖNSÖZ .................................................................................................................... 11
KISALTMALAR....................................................................................................... 14
FERÎDÜDDİN ATTÂR’IN [kuddise sırruhû] HAYATI ............................................... 15
FERÎDÜDDİN ATTÂR’IN [kuddise sırruhû] ESERLERİ ......................................... 17
MOLLA MURAD en-NAKŞİBENDÎ’NİN [kuddise sırruhû]
HAYATI ve ESERLERİ ...................................................................................... 22
MOLLA MURAD en-NAKŞİBENDÎ’NİN [kuddise sırruhû] ESERLERİ .............. 25
PENDNÂME-NASİHATNÂME GELENEĞİNİN İSLÂM
AHLÂKINDAKİ YERİ ve ÖNEMİ .................................................................... 29
KİTÂB-ı MÂ HAZAR
ŞERHU ALÂ PEND-i ATTÂR .............................................................................. 36
MÂ HAZAR ............................................................................................................. 37
İki Âlemin Efendisinin Naatı Hakkındadır ........................................................ 47
Müctehid İmamların (Mezhep Sahibi Âlimlerin)
Menkıbeleri Hakkında ...................................................................................... 51
Allah Teâlâ’ya Yakarış (Münâcât) ....................................................................... 53
Akıllı Kimseler......................................................................................................... 56
Uzlet ve Halvet ...................................................................................................... 57
Susmanın Faydaları .............................................................................................. 61
İman Ehlinin Alametleri ........................................................................................ 65
Padişah ve Sultanlara Öğütler ........................................................................... 67
Güzel Ahlâk ............................................................................................................ 70
Dört Tehlikeli Şey .................................................................................................. 72
Afiyet Hakkında ..................................................................................................... 74
Çeşitli Nasihatler Hakkında ................................................................................ 79
Dervişlerin Övgüsü Hakkında............................................................................. 83
Talihsizlik Alametleri ............................................................................................. 86
Susmanın Faydaları .............................................................................................. 92
Fakirliğin Fazileti.................................................................................................... 96
Dünya Süsünü Terketmek ................................................................................ 105
Ahmaklık Sıfatları ............................................................................................... 109
Dünyayı Terketme .............................................................................................. 112
Akıllı Kimselerin Sıfatları ................................................................................... 116
Kurtuluş Hakkında ............................................................................................. 119
Allah [celle celâluhû] Zikri ve Fazileti ................................................................... 121
Güzel Yaşamak ................................................................................................... 130
Kötü Huylar ......................................................................................................... 131
Bahtsızlık Alametleri .......................................................................................... 133
Göze Ufak Görünen Önemli Şeyler ............................................................... 136
Rezilliğin Doğduğu Şeyler ................................................................................ 139
Namertliğin Belirtileri ......................................................................................... 143
Şükür Bahsi ......................................................................................................... 145
Geri Getirilmesi Mümkün Olmayan Şeyler................................................... 149
Susma ve Cömertlik .......................................................................................... 152
Bazı Huyları Meydana Getiren Ahlâk ............................................................ 155
Düşman Sahibi ve Borçlu Olmak ................................................................... 158
Kadınlar ve Çocuklar ......................................................................................... 159
Anne Baba Hakkı ile Allah’ın [celle celâluhû]
Emirlerini Yerine Getirmek ............................................................................... 161
Ömrün Uzaması ................................................................................................. 162
Ömrün Kısalması................................................................................................ 163
Yalancılığın Kötülüğü ......................................................................................... 165
Vakurluk................................................................................................................ 169
Ahmak Kişinin Belirtileri.................................................................................... 175
Hayatta Mutsuzluk............................................................................................. 176
Düşmanlardan Sakınmak ................................................................................. 182
Rezillik .................................................................................................................. 186
İşe Yarayan Şeyler ............................................................................................. 188
Nasihat Edenin Öğüdü ..................................................................................... 191
Mutluluk ve Saadet............................................................................................ 192
Kurtuluş ................................................................................................................ 193
Doğruluk, Emanet ve Cömertlik ..................................................................... 195
Öfke ve Gazabı Terketmek .............................................................................. 198
Dünyanın Vefasızlığı .......................................................................................... 200
Allah’ı [celle celâluhû] Tanımak ............................................................................. 202
Takva ..................................................................................................................... 211
Hizmetin Şerefi ................................................................................................... 216
Misafire İkram ..................................................................................................... 219
Ahmakların Alametleri ....................................................................................... 225
Fâsıklık.................................................................................................................. 228
Eşkıyalık ............................................................................................................... 228
Cimrilik.................................................................................................................. 231
İhtiyacının Giderilmesini İstemek ................................................................... 232
Katı Kalplilik ......................................................................................................... 234
Kanaat .................................................................................................................. 235
Cömertliğin Faziletleri ....................................................................................... 244
Münafıklık............................................................................................................. 248
Takva Ehlinin Alametleri.................................................................................... 251
Nimete Şükretmek ............................................................................................. 252
Sadakanın Faziletleri ......................................................................................... 254
Öğütler .................................................................................................................. 257
Tecrid ve Tefrid ................................................................................................... 274
Çeşitli Nasihatler ................................................................................................ 277
Misafirperverlik ................................................................................................... 289
Sadakanın Önemi .............................................................................................. 291
Hakk’ın İhsanları ................................................................................................. 294
Dostluğa Yakışmayan Şeyler........................................................................... 296
Akrabayı Ziyaret ................................................................................................. 302
Yiğitlik ................................................................................................................... 304
Fakirlik .................................................................................................................. 307
Gafletten Uyanmak............................................................................................ 309
MÜTERCİMİN KENDİ YAZDIĞI HAYAT HİKÂYESİNİN
SADELEŞTİRİLMİŞ ŞEKLİ ............................................................................... 317
HİKMET SAHİBİ KİMSELERİN AHLÂK NASİHATİ ..................................... 320
DİĞER NASİHATLER......................................................................................... 320
MÜNÂCÂT ........................................................................................................... 321
BAŞKA BİR MÜNÂCÂT .................................................................................... 322
ŞEYH SA‘DÎ’NİN ÖĞÜDÜ ................................................................................ 323
BİBLİYOGRAFYA ............................................................................................... 325
YAYINEVİNİN ÖNSÖZÜ
Yayınevimiz çeşitli alanlara dair eserlerle siz değerli okurlarımıza hiz-

met vermektedir. Bu eserler arasında tasavvuf klasikleri çok önemli bir
yere sahiptir. Tasavvufî eserlere en mütevazi kütüphanelerde bile rastla-
mak mümkündür. Hemen her evde en az bir tasavvuf klasiği vardır. İhyâ,
Müzekki'n-Nüfûs, Reşehât ... Biz de bu eserlerin bir kısmını yayımladık, bir
kısmını da hazırlıyoruz. Bu başucu kitaplarının asıllarına sadık kalınması,
doğru tercüme edilmesi, akıcı bir dille sunulması başlıca vazifelerimizdir.
Ayrıca dipnot ve indeks çalışmaları da büyük bir titizlikle yürütülmektedir.
Klasik eserler, geneli itibariyle her meşrep ve kabiliyete hitap edebilen
olağanüstü bir güzelliğe sahiptir. Ancak pek tabiidir ki bu gibi eserlerin
farklı meşrep ve kabiliyetlere hitap eden yönleri de vardır ve olmalıdır da.
Ayrıca klasik eserler, kaleme alındıkları devrin zihniyetini, o devrin en çok
ihtiyaç duyulan konularını, müellifin meşrebini, mezhebini, ictihadlarını ve
kişilik farklılıklarını hatta bazan devrin sosyal ve siyasî meselelerini de yan-
sıtır. Dolayısıyla tasavvufî eserlerin her biri, farklı bir tasavvufî anlayışın
ürünüdür. Birinde olan usul diğerinde olmayabilir.
10 • MÂ HAZAR
O bakımdan siz kıymetli okuyucularımız kitapta her gördüğü meseley-

le amel etmemeli, kendi meslek ve meşrebine uygun olan konuları almalı,
aykırı konulara da itiraz etmemelidir. Unutmamalıdır ki o kitabı kaleme alan
zat sıradan bir zat değildir. Ya bir veli ya da âlim bir zattır. Fıkıhta olduğu
gibi tasavvufta da ilim sahiplerinin farklı ictihadlarının olması gayet tabiidir.
Bu tür konularda her ne kadar bizler yer yer dipnotlarla okuyucularımı-
zı uyarmaya çalışsak da yeterli olmayabilir. Okuyucularımız Semerkand
Yayınevi’nin çıkardığı her kitabı okuyup istifade etmeli, ama kendi meşre-
bine ait özel konuları meşrepleriyle ilgili eserlerden öğrenmelidir.
Elinizdeki eserin sahih ilim, salih amel ve ihlâsa vesile olmasını diler,
maddi-manevi katkısıyla ilmi neşreden bütün kutlu insanlara, emeği ge-
çenlere, okuyuculara Hak Teâlâ hazretlerinin rızasını talep ederiz.
SEMERKAND
ÖNSÖZ
Lugatlarda “öğüt” manasına gelen Farsça “pend” kelimesinin Arap-

ça’daki karşılığı “nasihat”tir. Pend ve nasihat kelimeleri, sonlarına gelen
"mektup, yazı, kitap" anlamındaki “nâme” ekiyle birlikte “Pendnâme” ve
“Nasihatnâme” şekline girerek “nasihat kitabı” anlamını kazanır. Genel an-
lamda “Pendnâme”, İslâmî edebiyatta ahlâkî öğütler ihtiva eden eserlere ve-
rilen isim haline gelmiştir. Yazılış amacı, insanlara yol göstermek ve öğüt ver-
mek olan ve Nasihatnâme, Pendnâme gibi isimlerle anılan bu eserler, İslâm
ahlâkını telkin etmek amacıyla yazılmış nasihatleri ihtiva eden eserlerdir.
Öğüt vermek suretiyle yanlış yolda olanları doğru yola iletmek, doğ-
ru yolda olanları da destekleyip gayretlendirerek sapmalarını engelle-
mek gayesi güden bu eserlerden, manzum olanlar genellikle mesne-
vi nazım şekliyle yazılmışlardır. Mensur olarak kaleme alınanları da bu-
lunmaktadır. Nasihatnâme türüne yakın eserler arasında Mevlânâ’nın
[kuddise sırruhû] Mesnevî’si, Sa‘dî-i Şîrâzî’nin [kuddise sırruhû] Gülistân ve
Bostân’ı, ünlü Arap şairi Câhiz’e nisbet edilen et-Tâc fî Ahlâki’l-Mülûk,
Nizâmülmülk’ün Siyasetnâme’si ve Yusuf Has Hâcib’in Kutadgu Bilig’i sa-
yılabilir. Nasihatnâmelerin İslâm kültür coğrafyasındaki en meşhur örneği
ise Ferîdüddin Attâr’ın [kuddise sırruhû] Pendnâme’sidir.
Şeyh Ferîdüddin Attâr [kuddise sırruhû] tarafından kaleme alınan ve “na-
sihat kitabı” anlamına gelen Pendnâme isimli bu münevver kitap, yüzyıl-
lardır önemini yitirmeden günümüze kadar ulaşmıştır.
12 • MÂ HAZAR
Birçok âlim ve mutasavvıf tarafından talebelerine okutulmuş olan bu

eser, sade ve akıcı bir üslupla yazılmış olup herkesin anlayabileceği bir
dile sahiptir. Şark klasikleri arasında yer alan bu kıymetli kitap Türk şair-
lerini de etkilemiş, Anadolu’da bu tarzda pendnâmeler kaleme alınmıştır.
İslâm âlimleri tarafından çok defa şerhedilen ve tercümesi yapılan bu eser
birçok dile de çevrilmiştir.
Ferîdüddin Attâr hazretlerinin [kuddise sırruhû] vefat tarihi de tam olarak
belli olmamakla beraber, kaynaklarda geçen 618 (1221) yılı üzerinde durul-
maktadır. Bu tarihte gerçekleşen Moğol istilası sırasında, bir Moğol askerinin
eline esir düşen Ferîdüddin Attâr [kuddise sırruhû], kendisini bu zalimlerin elin-
den kurtarmak isteyen birçok kimsenin verdiği değerli eşyaları ve paraları
kabul etmemiş, lâkin sonunda bir çuval saman karşılığında onu kurtarmak
isteyen birinin bu önerisini duyunca, “İşte gerçek değerimi buldum” diyerek
razı olmuştur. Bu duruma sinirlenen Moğol askeri ise onun mübarek başı-
na kılıcını vurmuş ve Ferîdüddin Attâr’ı [kuddise sırruhû] oracıkta şehid etmiştir.
Kabr-i şerifi bugün İran topraklarında olan Nîşâbur şehrinin yakınlarındadır.
Ferîdüddin Attâr’ın [kuddise sırruhû] büyük bir ustalıkla yazmış olduğu
diğer eserleri de İslâm dünyasında derin ilgi ve alaka bulmuştur. Mevlânâ
Celâleddin-i Rûmî [kuddise sırruhû], Mesnevî-i Ma‘nevî adlı kıymetli eseri-
ni kaleme almadan önce, yine Ferîdüddin Attâr’a [kuddise sırruhû] ait olan
Mantıku’t-Tayr, Musîbetnâme ve Esrârnâme gibi değerli kitapları okuyup
bu eserlerin etkisinde kalmıştır. Mevlânâ, Şeyh Ferîdüddin Attâr [kuddise
sırruhû] hakkında şöyle söylemektedir:
‫عطار روح بود ثنایی دو چشم او‬

‫ما از پی ثنایی و عطار آمدیم‬
Attâr rûh bûd Senâyî dû çeşm-i û

Mâ ez pey-i Senâî vu Attâr âmedîm
“Attâr ruhtu, Senâî de onun iki gözü, biz ikisinin ardından geldik.”
‫من آن مالی رومم كه از نظمم شكر ریزد‬

‫و الكن در سخن گفتن غالم شیخ عطارم‬
Men ân Mollâ-yi Rûmem ki ez nazmem şeker rîzed
Ve lâkin der suhen güften gülâm-ı şeyh Attârem
MÂ HAZAR • 13
“Ben şiirlerinden şeker saçılan Rumlu mollayım, ancak söz söyleme-

de Attâr’ın kölesiyim.”
‫آنچه گفتم در حقیقت ای عزیز‬
‫آن شنیدستم من از عطار نیز‬
Ân çe güftem der hakîkat ey azîz

Ân şenîdenestem men ez Attâr nîz
“Ey azizim! Her ne söyledimse, doğrusu, ben onu Attâr’dan duymu-

şumdur.”
Elinizdeki eser, Şeyh Ferîdüddin Attâr’ın [kuddise sırruhû] Pendnâme
isimli eserine Molla Murad en-Nakşibendî [kuddise sırruhû] tarafından ya-
zılmış Mâ Hazar isimli şerhe İsmail Hakkı’nın [kuddise sırruhû] eklemeleriyle
meydana gelerek yine Mâ Hazar adıyla İstanbul’da 1328 (1910) yılında
Uhuvvet Matbaası'nda yayımlanan kitabın sadeleştirilerek günümüz harf-
lerine aktarılmış şeklidir.
Bu esere “Ferîdüddin Attâr’ın Hayatı ve Eserleri”, “Molla Murad en-
Nakşibendî’nin Hayatı ve Eserleri”, “Pendnâme-Nasihatnâme Geleneğinin
İslâm Ahlâkındaki Yeri ve Önemi” başlıkları tarafımızdan eklenerek bu ko-
nularda da bilgi verilmiştir. Bu önemli eser, herkes tarafından anlaşılmasını
sağlamak için sadeleştirilerek günümüz harflerine aktarılmış, Arapça ve
Farsça dil bilgisi ve kelime anlamlarıyla ilgili bölümler çıkarılmıştır. Bazı
yerlerde özellikle Arapça kelimeler kullanılması tarafımızdan zorunlu gö-
rüldüyse de bu kelimelerin okuyucuları yormayacağını ümit etmekteyiz.
Eserin hazırlanması sırasında yardımlarını esirgemeyen Cihat Özel
beyefendi ve Mehmet Emin Şen beyefendiye, yayımlanması için bizlere
destek veren Semerkand Yayınevi’ne teşekkür ederiz.
Yrd. Doç. Dr. İbrahim KUNT

Mehmet Ali ÖZKAN
Konya 2012
KISALTMALAR
a.mlf. : Aynı müellif

a.g.m. : Adı geçen makale
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
haz. : Hazırlayan(lar)
hş. : Hicrî şemsî
MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
nşr. : Neşreden, tahkik eden
s. : Sayfa
slt. : Saltanatı
sy. : Sayı
trc. : Tercüme eden, çeviren
TTK : Türk Tarih Kurumu
v. : Vefatı
vb. : ve benzeri
FERÎDÜDDİN ATTÂR’IN [kuddise sırruhû] HAYATI
Ebû Hâmid Ferîdüddin Muhammed b. Ebû Bekir İbrahim-i Nîşâbûrî,

İranlı meşhur şair ve mutasavvıflardandır. Horasan Selçukluları’nın son
zamanlarında, büyük bir ihtimalle 537-540 (1142-1145) yılları arasında
Nîşâbur’da dünyaya gelmiş olmalıdır. Çocukluk ve gençlik devresi hakkın-
da kaynakların verdiği bilgiler çok farklı ve yetersizdir. Eserlerinden elde
edilen bilgilere göre, gençliğinde birçok tasavvufî eser okuyup ilim tah-
sil etmiş ve çeşitli şeyhlere hizmet etmiştir. Anne ve babasını gençliğinde
kaybetmesi dışında ailesi ve yakın çevresi hakkında bir bilgi mevcut değil-
dir. Muhtârnâme adlı eserinde kaydettiği bir rubâîsine göre, otuz iki yaşın-
da bir oğlunu kaybetmiştir, dolayısıyla evlenmiş olduğu anlaşılmaktadır.1
Gençlik döneminde eczacılık ve tıp ile meşgul olduğu için “Attâr” la-
kabını almış, ilerleyen dönemlerde bu lakapla meşhur olmuş ve şiirlerinde
yine bu lakabı mahlas olarak kullanmıştır.2 Her ne kadar hayatı hakkında
elimizde yeterli bilgi mevcut değilse de günümüze ulaşan eserlerinden
elde edilen bilgilere göre iyi bir eğitim aldığını, tıp ilminin yanında iyi bir
tasavvuf eğitimine de sahip olduğunu söyleyebiliriz.
Attâr’ın [kuddise sırruhû] tasavvuf terbiyesini kimden aldığı, şeyhlik yapıp
yapmadığı kesin olarak bilinmemektedir. Eserlerinden, devrindeki birçok
1 M. Nazif Şahinoğlu, “Attâr, Ferîdüddin”, DİA, 4/95.
2 Molla Câmî, Nefehâtü’l-Üns Min Hadarâti’l-Kuds (haz. Süleyman Uludağ - Mustafa Kara),
İstabul: Marifet Yayınları, 2008, s. 814.
16 • MÂ HAZAR
mutasavvıf ve şeyhle tanıştığı, onlarla dostluk kurup eserlerini okuyarak

tasavvuf merhalelerini aşmaya çalıştığı, bu gayretler sonunda irşad maka-
mına ulaştığı anlaşılmaktadır. Ulaştığı bu makam onun kendisinden sonra
yaşayan pek çok mutasavvıf, şair ve edebiyatçıya önderlik etmesini sağla-
mıştır. Bunlar arasında Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî, Mahmûd-ı Şebüsterî,
Sa‘dî-i Şîrâzî, Hâfız-ı Şîrâzî ve Molla Câmî [kuddise sırruhüm] sayılabilir.3
Attâr’ın [kuddise sırruhû] tasavvufu, sistemleşmiş bir tasavvuf olmayıp
daha çok aşka ve cezbeye dayanan vecdli bir tahakkuk yoludur. Çünkü
eserlerindeki hikâyeler içerisinde Nasreddin Hoca’ya, Bektaşîler’e ve halk
tarafından söylenegelen hikâyelere rastlanır. Bu bakımdan eserleri sadece
tasavvufî açıdan değil, folklor bakımından da çok değerlidir.4
Ehl-i beyt’e hürmet ve sevgide kusuru bulunmayan Attâr [kuddise sırruhû],
müsamahalı ve taassuba karşı bir Sünnî’dir. Hayatının sonlarına doğru Şiî
olduğu iddiası, hataen ona isnat edilen eserlerden kaynaklanmaktadır.
Moğol istilası sırasında bir Moğol askeri tarafından öldürülmüştür. Öldü-
rüldüğünde 114 yaşında olduğu da Molla Câmî [kuddise sırruhû] tarafından
söylenmektedir.5
Ferîdüddin Attâr [kuddise sırruhû], nazım ve nesir türünde önemli eserler
meydana getirmiştir. Manzum eserlerinde nazım şekillerinin pek çoğunu
kullanmıştır. Daha çok mesnevi ve gazel türünde başarı sağlamıştır. Gazel
yazma konusunda da yalnız başarılı olmakla kalmamış, kendisinden sonra
gelen birçok şairin örnek aldığı en önemli şahıslardan biri olmuştur. Ga-
zel ve mesnevilerinde kendisinden önce yaşayan Senâî-i Gaznevî [kuddise
sırruhû] dahil tümünü geride bırakmış, bu konuda kendisini bazı istisnalarla
yalnız Mevlânâ [kuddise sırruhû] aşabilmiştir. Attâr’ın sözü akıcı ve sade, dili
sıcak ve tatlıdır. Attâr’a göre duygular âleminin dışında akıl ötesi gerçek ve
akıl üstü aşk ancak hal ve zevk ile anlaşılabilir.6
Eserlerinde tâbiatı, ruhu ve fikri sürekli cevelân halinde olan Attâr [kud-
dise sırruhû], nazım ve nesirde önemli eserler meydana getirmiştir. Manzum
eserlerinin 100.000 beyit civarında olduğu söylenmektedir. Attâr’ın [kuddise
sırruhû] günümüze kadar gelen ve onun olduğunda şüphe bulunmayan se-
kizi manzum, biri mensur dokuz eseri vardır. Bunlar, İlâhînâme, Esrârnâme,
Musîbetnâme, Hüsrevnâme, Muhtârnâme, Mantıku’t-Tayr, Pendnâme,
Divân ve tek mensur eseri olan Tezkiretü’l-Evliyâ’dır. Kaynaklarda ve çe-
4 Türk Ansiklopedisi, “Attâr, Ferîdüddin Muhammed”, Ankara: MEB Yayınları, 1976, 4/188.
5 Molla Câmî, Nefehâtü’l-Üns, s. 815.
MÂ HAZAR • 17
şitli araştırmalarda Haydarnâme, Uşturnâme, Cevherü’z-Zât, Nüzhetü’l-

Ahbâb, Mazharü’l-Acâib, Lisânü’l-Gayb, Rumûzü’l-Âşıkîn, Şâhbâznâme,
Mihr ü Müşterî, Heftâbâd, Heft Vâdî, Tercemetü’l-Ehâdîs, Sî Fasl,
Miftâhu’l-Fütûh, Bî-sernâme, Bülbülnâme, Mi‘râcnâme, Cümcümenâme,
Vuslâtnâme, Heylâcnâme, Hayyâtnâme, Vasıyetnâme, Kenzü’l-Hakâik,
Kenzü’l-Esrâr, Velednâme, Siyâhnâme, İhvânü’s-Safâ ve Esrârü’ş-Şühûd
gibi eserler Attâr’a [kuddise sırruhû] isnat edilip çoğu onun adıyla basılmış
hatta bazıları Türkçe dahil birçok dile tercüme edilmiştir. Ancak son araş-
tırmalar, ilk beş eserin ona isnadının çok şüpheli, diğerlerinin ise tamamen
sahte olduğunu ortaya koymuştur.7
FERÎDÜDDİN ATTÂR’IN [kuddise sırruhû] ESERLERİ

1. İLÂHÎNÂME
6500 beyitlik bir mesnevidir. İlâhînâme, klasik tarza uygun olarak
hamd ve naatla başlar, ilk olarak halifeler övülür. Sonra sözün üstünlüğün-
den bahsedilerek asıl kitaba giriş yapılır.8
Eser, çerçeve hikâye olarak, bir hükümdarın altı oğluna dünyada en
çok arzu edip elde etmek istedikleri şeyleri sorması, onların da sırasıyla
cevap vermelerinden oluşmaktadır. Hikâyede baba oğullarına, her biri in-
sanın ihtiraslarından birini temsil eden arzular etrafında gelişen mevzuların
manasızlığını gösterir. İlâhînâme ilk olarak Şemseddin Sivâsî (v. 1597) ta-
rafından manzum olarak Anadolu Türkçesi’ne, Abdülbaki Gölpınarlı tara-
fından da düz yazı halinde günümüz Türkçe’sine tercüme edilmiştir.9
2. ESRÂRNÂME
Attâr’ın [kuddise sırruhû] ilk tasavvufî mesnevisidir. Tasavvufî ilkeleri
hikâye ve efsaneler yardımıyla açıklamak üzere kaleme alınmıştır. Bir ri-
vayete göre Mevlânâ [kuddise sırruhû], babası ile birlikte Nîşâbur’da Attâr’la
[kuddise sırruhû] görüştüğünde Attâr ona Esrârnâme’yi hediye etmiş, Mevlânâ
da [kuddise sırruhû] Mesnevî’sinde bu eserden geniş ölçüde faydalanmıştır.
Attâr [kuddise sırruhû] bu eserinde âyet ve hadislerin yanı sıra tıp ve astronomi
terimlerine de yer vermiştir.10
7 M. Nazif Şahinoğlu, “Attâr, Ferîdüddin”, DİA, 4/96-98.
8 Ferîdüddin Attâr, İlâhiname (çev. Abülbaki Gölpınarlı), s. XI.
10 Davud İbrâhimî, “Esrârnâme”, DİA, 11/434-435.
18 • MÂ HAZAR
Tasavvuf ilkelerini “usul” olarak adlandıran Attâr [kuddise sırruhû], 3309

beyit ve yirmi altı bölümden oluşan eserinin her bölümünde usulün birini
açıklar. Eserine tevhid, naat ve ilk dört halifenin övgüsüyle başlayan Attâr
[kuddise sırruhû], insanın topraktan yaratılışı, Hz. İsa’nın [aleyhisselâm] ve diğer
peygamberlerin doğuşu gibi konulardan sonra tasavvufî meselelerden,
dünyanın değersizliğinden, dünya ve ahiret mutluluğu için ilim ve amel
gerektiğinden bahsetmiştir.11
Seyyid Sâdık Gevherîn tarafından neşredilen eser 15. yüzyılda Ahmedî
Akkoyunlu tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir.12
3. MUSÎBETNÂME
Attâr’ın [kuddise sırruhû] tasavvufî görüşlerini ve fikrî dünyasını en düzenli
şekilde yansıtan mesnevisidir. 5740 beyit olup Cevâbnâme adıyla da bili-
nir. Bu mesnevi Nûrânî Visâl tarafından neşredilmiştir (Tahran 1338/1959).13
Oldukça hacimli bir içeriğe sahip olan eser, kendi içerisinde kırk bö-
lüme ayrılmıştır. Eserde sâlikin önce melekler arasında ve öteki dünyada,
sonra da bu âlemde dolaşması, bu yolculuk esnasında peygamberlere
başvurması, daha sonra duygu, hayal ve akıl ile ruha giderek bunlara
Allah’ı [celle celâluhû] sorması anlatılmıştır. Sâlikin yaptığı bu sorgulamalardan
sonra Allah’a [celle celâluhû] kendi benliğinde kavuşması hikâye edilmiştir.14
4. HÜSREVNÂME
Bu eser Gül ü Hüsrev veya Gül ü Hürmüz olarak da isimlendirilmiştir.
Attâr’ın [kuddise sırruhû] tasavvufî konuları içermeyen tek mesnevisidir. Mes-
nevi tarzında yazılmış bu eserde Rum kayserinin gayri meşru oğlu Hüsrev
ile Hûzistan şahının kızı Gül’ün aşk maceraları anlatılır. Aşk macerasının
Ahvaz’da geçmesi sebebiyle mesnevideki çerçeve hikâye o yöredeki
mahallî menkıbeler üzerine kurulmuştur.
Bu aşk hikâyesi, bugün hakkında hiçbir bilgi bulunmayan Bedr-i
Ahvâzî adlı bir kimse tarafından mensur olarak yazılmış, daha sonra Attâr
[kuddise sırruhû] aynı konuyu bu eserden nazma aktarmıştır. Eserin eski ve
11 Ferîdüddin Attâr, Esrârnâme (nşr. Seyyid Sâdık Gevherîn), Tahran: İntişârât-ı Zevvâr, 2005, s.
25-26.
13 a.g.m., s. 97.
14 Ferîdüddin Attâr, Musîbetnâme (nşr. Nûrânî Visâl,),Tahran: İntişârât-ı Zevvâr, 2005, s. 44-45.
MÂ HAZAR • 19
yeni olmak üzere iki versiyonu bulunmaktadır. Eski olanı, Attâr’ın [kuddise
sırruhû] meşhur tasavvufî mesnevisi Mantıku’t-Tayr’ın nazmedilişinden yani
1187’den önce kaleme alınmıştır ve yenisine göre çok daha uzundur. Özet
şeklindeki yeni versiyon ise daha sonra nazmedilmiştir.15
5. MUHTÂRNÂME
Attâr’ın [kuddise sırruhû] 5000’i aşkın rubâîsinden seçerek konularına
göre elli bölümde tertip ettiği bir rubâîler mecmuasıdır. Eserde tevhid,
naat, Hz. Peygamber’in ashabının menkıbeleri, önemli tasavvufî mazmun-
lar, manevi ve ahlâkî konular, aşk ve aşkın tecellileri ile sevgilinin vasıfları
anlatılır. Son bölümde ise şairin şahsî temennileri dile getirilir.16
Rubâî yazımı mutasavvıflar tarafından yoğun bir biçimde kullanılmış-
tır. Attâr [kuddise sırruhû], Muhtârnâme adlı rubâîyatında tasavvuf heyacanını
dört mısralık bir nazım kalıbı içerisine sığdırmayı başarmıştır. Attâr’ın [kuddi-
se sırruhû] yoğun etkisinde kalmış olan Mevlânâ’nın rubâîlerinde de bu tesir
oldukça yoğun olarak karşımıza çıkmaktadır.17
6. MANTIKU’t-TAYR
Bazı nüshalarında adı Makâlât-ı Tuyûr, Makâmât-ı Tuyûr, Tuyûrnâme
şeklinde kayıtlı olan ve nüshalar arasındaki farklılıklar dikkate alındığında
5000 beyti biraz aşan eser, otuz bir bölüm halinde remel bahrinde fâilâtün
fâilâtün fâilün vezniyle kaleme alınmıştır. Hamd, tevhid, münâcât, naat ve
dört halife ile ashabın övgüsüne ayrılan bir girişin ardından, mesnevi hüd-
hüde merhaba ile başlar ve 583 yılı Receb ayının 20. günü (25 Eylül 1187)
tamamlandığı kaydedilen bir hâtime ile sona erer.
Mantıku’t-Tayr hacimli bir içeriğe sahiptir. Mesnevi nazım türüyle ya-
zılmış eserin konusu şöyle özetlenebilir: Kuşlar kendi aralarında toplanıp
hiçbir ülkenin padişahsız olmadığını, padişahsız ülkede nizam ve intizam
kurulamayacağını belirtirler. Aralarında bulunan ve mürşidi temsil eden, Sü-
leyman peygamberin mahremi ve postacısı hüdhüd bu konuda onlara yol
göstereceğini söyler. Hüdhüdün öncülüğünde toplanırlar. Fakat yolun uzak
ve sıkıntılı olduğunu anlayınca bülbül, papağan, tavus, kaz, keklik, hümâ,
doğan, balıkçıl, baykuş ve diğer bazı kuşlar birer mazeret ileri sürerek yol-
culuktan vazgeçmek isterler. Hüdhüd kuşların hepsine cevap vererek onları
17 Ferîdüddin Attâr, Muhtârnâme (nşr. Muhammed Rıza Şefîî Kedkenî,) Tahran: İntişârât-ı Sahen,
2007, s. 11-44.
20 • MÂ HAZAR
ikna eder. Sonunda bütün kuşlar hüdhüdün kılavuzluğunda yola çıkarlar.

Yolculuk esnasında bitkin ve yorgun düşen binlerce kuş hüdhüdden şüphe-
lerinin giderilmesini ister. Hüdhüd her birinin soru ve itirazlarına cevaplar ve-
rir. Tekrar yola koyulurlar. Hedefleri sîmurga ulaşmaktır. Talep, aşk, marifet,
istiğna, tevhid, hayret, fakr u fenâ denilen yedi vadi aşılır. Bu sırada sîmurg
da tecelli eder. Fakat gördükleri sîmurg kendilerinden başka bir varlık de-
ğildir. Sîmurgda kendilerini, kendilerinde sîmurgu görüp hayretler içerisinde
kalırlar. Böylece yolculuk tamamlanmış ve amaca ulaşılmış olur.18
Türk edebiyatında da önemli bir yeri ve etkisi olan Mantıku’t-Tayr’ı
Gülşehrî manzum olarak 717’de ‘1317’ Türkçe’ye tercüme etmiştir.
Mantıku’t-Tayr veya Gülşennâme adını taşıyan eserin hâtime bölümünde
Gülşehrî, Mantıku’t-Tayr’ı esas almakla birlikte başka bir eser meydana
getirdiğini ve eserinin telif sayıldığını söylemektedir.19
Gülşehrî, Mantıku’t-Tayr’ının konusunu ve esas planını Ferîdüddin
Attâr’ın [kuddise sırruhû] eserinden almış, hemen her bölüme Allah’ın [celle
celâluhû] adını anarak başlamış, metin içinde yer yer dinî lirizmin örnekle-
ri olacak mısralar söylemiştir. Gülşehrî, eserinde Attâr’ı da [kuddise sırruhû]
bir nevi şeyhi olarak gördüğünü de belirtmeyi ihmal etmemiştir. Böylelikle
Mantıku’t-Tayr, tasavvufî şark edebiyatının vazgeçilmez konu kaynakların-
dan biri haline gelmiştir.20
Mantıku’t-Tayr, Şemseddin Sivâsî ve ayrıca Fedâî (v. 1636) adlı
Mevlevî bir şair tarafından tercüme edilmiş, manzum olan ikinci tercüme
yayımlanmıştır. Eser, Abdülbaki Gölpınarlı tarafından günümüz Türkçe’si-
ne de tercüme edilmiştir (I-II, İstanbul 1962-1963).21
7. DİVAN
Attâr’ın [kuddise sırruhû], mesnevilerindeki tasavvufî fikirlerini lirik bir tarz-
da ifade ettiği eseridir. 10.000 beyitlik divanının henüz ilmî bir neşri yapıl-
mamıştır.22
Divanda, 872 gazel, otuz kaside ve yirmi terciibend bulunmaktadır.
Attâr [kuddise sırruhû], diğer eserlerinde olduğu gibi divanında kaydetmiş ol-
18 H. Ahmet Sevgi, “Mantıku’t-Tayr”, DİA, 28/29.

19 H. Ahmet Sevgi, “Mantıku’t-Tayr”, DİA, 28/29.
20 Nihad Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: MEB Yayınları,1998, 1/377-379.
22 a.g.m., s. 97.
MÂ HAZAR • 21
duğu şiirlerinde de hikâye anlatımına devam etmiş olup, bu hikâyelerin

büyük bir kısmı, sûfî vaizlerin anlattıkları dokunaklı hikâyelerin nazmedil-
miş şeklinden ibarettir.23
8. TEZKİRETÜ’l-EVLİYÂ
Evliya mertebesine ulaşmış din ve tarikat ulularının gerçek ve efsane-
leştirilmiş hayatlarını ve kerametlerini anlatan eserler oldukça fazladır. Bun-
ların en ünlüsü Attâr’ın [kuddise sırruhû] Tezkiretü’l-Evliyâ adlı eseridir. Attâr’ın
[kuddise sırruhû] bu eseri çok tanınmış ve birçok dile tercüme edilmiştir.24
Tezkiretü’l-Evliyâ, büyük sûfîlerin hal tercümelerinden bahseden ve

bazı sözlerini nakleden mensur bir eserdir. Eserde hal tercümeleri aktarılan
büyük şeyh ve sûfîlerin sayısı yetmiştir. Sonradan istinsah edilen bazı nüs-
halarına yirmi beş sûfînin hal tercümesi daha eklenmiştir. Tezkiretü’l-Evliyâ,
ilk olarak Aydınoğlu Mehmed Bey zamanında adı bilinmeyen bir kişi tara-
fından Türkçe’ye tercüme edilmiş, eserin en tanınmış tercümesi ise Sinan
Paşa tarafından yapılmıştır. Tezkiretü’l-Evliyâ’nın son tercümesi ise Süley-
man Uludağ tarafından yapılarak İstanbul’da 1984 yılında yayımlanmıştır.25
Tezkiretü’l-Evliyâ’nın üslubu, Attâr’ın [kuddise sırruhû] manzum eserlerin-
deki üslupla benzerlik gösterir. Nesri sade, tekellüften uzak, Farsça’nın
tabii fesahatine uygundur. Yazılma tarihi konusunda elimizde her ne kadar
kesin bir bilgi yok ise de 6. (12.) yüzyıl sonlarında ya da 7. (13.) yüzyıl baş-
larında kaleme alınmış olmalıdır.26
Attâr’ın [kuddise sırruhû] bu eseri, Türk edebiyatındaki tezkire yazıcılığına
da örnek teşkil etmiştir. Edebiyatımızdaki evliya tezkireciliği bir bakıma
Tezkiretü’l-Evliyâ’nın tercümeleri şeklinde gelişmiştir. Çeşitli kaynaklardan
istifade etmek suretiyle ilk defa Türkçe bir evliya tezkiresi yazan Köstendilli
Mollazâde Süleyman Şeyhî’nin başlıca kaynaklarından biri de Tezkiretü’l-
Evliyâ’dır.27
23 Ferîdüddin Attâr, Dîvân-ı Attâr (nşr. Takî-i Tefezzulî), Tahran: İntişârât-ı İlmî u Ferhengî, 2007,
s. 25-30.
24 Agâh Sırrı Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, 1/439.
25 M. Nazif Şahinoğlu, “Attâr, Ferîdüddin”, DİA, 4/97-98.
26 Zebîhullah Safâ, İran Edebiyatı Tarihi (çev. Hasan Almaz), Ankara: Nüsha Yayınları, 2005, 1/ 235.
27 Osmanzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz), İstanbul: Kita-
bevi Yayınları, 2011, 1/34.
22 • MÂ HAZAR
9. PENDNÂME
Attâr’ın [kuddise sırruhû] İslâmî ve tasavvufî bir görüşe dayanan pratik
ahlâk kurallarını, insanlık duygularını, beşerî faziletlerle muâşeret usulleri-
ni, çeşitli hayat tarzlarını, kuvvetli ve ahenkli bir mesnevi şeklinde sunduğu
eseridir. Pendnâme, İslâmî bir bakış açısına sahip ahlâk ve âdap kaidele-
rini kısa formüller halinde genç nesillere aşılamak maksadıyla yazılmıştır.
Eser yaklaşık 1000 beyitten oluşmaktadır. İran’da Abbas Alî-i Sarrâfî tara-
fından neşredilmiştir (1385/2006).
MOLLA MURAD en-NAKŞİBENDÎ’NİN [kuddise sırruhû]

HAYATI ve ESERLERİ (1788-1848)
Asıl adı Seyyid el-Hâc Muhammed Murad b. eş-Şeyh el-Hâc Abdülhalîm
en-Nakşibendî el-Ahıskavî’dir. Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû] 23 Muhar-
rem 1203’te (24 Ekim 1788) İstanbul’un Çarşamba semtinde dünyaya gel-
di. Murad Molla Tekkesi şeyhi Ahıskalı Abdülhalim Efendi’nin [kuddise sırruhû]
oğludur. Molla Murad da [kuddise sırruhû] babasının şeyhlik yaptığı bu tekkede
şeyhlik vazifesinde bulunmuştur. Nakşibendî şeyhi ve mesnevîhandır.28
Aslen Gürcistan Ahıska’lı olan Murad Nakşibendî’nin [kuddise sırruhû]
soyu seyyid nisbesiyle Hz. Hüseyin’e [radıyallahu anh] dayanır. Ahıska’dan ne
zaman geldikleriyle ilgili bir bilgiye rastlanmamıştır. Nesep silsilesi hakkın-
da kaynaklarda herhangi bir bilgi yoktur, tarikatında bağlı bulunduğu silsile
de mevcut değildir.29
Molla Murad Dergâhı’nın postnişin/şeyhi olan babası Abdülhalim
Nakşibendî’nin [kuddise sırruhû] (v. 1230/1814) ve müridlerinin sohbetleriyle
çok iyi bir terbiye alan Murad Nakşibendî’nin [kuddise sırruhû] ilk hocası ba-
basıdır. Babasından eserlerinden zaman zaman bahseden Nakşibendî, ba-
basının vefatıyla derin bir sarsıntı yaşamıştır. Bu sarsıntı neticesinde eğitim
hayatına iki yıl kadar ara verdiğini Mâ Hazar adlı eserinin sonunda kaydet-
tiği hal tercümesinde dile getirmiştir. Eserlerinde annesinden bahsetmediği
gibi başka kaynaklarda da annesi hakkında bilgi bulunmamaktadır.
Elimizdeki bilgilere göre Murad Nakşibendî’nin [kuddise sırruhû] bir oğlu

vardır. Muhammed Ârif'tir (v. 1888). İstanbul’da dünyaya gelmiş ve baba-
sından sonra tekke meşihatına geçmiştir.30
28 Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2000, 1/169-170.
29 Murad Nakşibendî, “Terceme-i Ahvâl-i Beyzâde Mustafa Efendi”, Mecmûa, İstanbul: Dârü’t-
Tıbâati’l-Âmire, 1847.
30 Osmânzade Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, 2/43.
MÂ HAZAR • 23
İstanbul Fatih’te Çarşamba semtinde bir kütüphane ile tekkeden olu-

şan Murad Molla Külliyesi, “Molla” lakaplı Rumeli Kazaskeri Damadzâde
Mehmed Murad Efendi tarafından 1183’te kurulmuştur.31
Bu külliyede şeyhlik yapan Molla Murad’ın, külliyenin bânisi Damadzâde

Mehmed Murad Molla ile aynı ismi taşıması onunla karıştırılmasına sebep
olmuştur. Molla Murad’ın [kuddise sırruhû] hayatı hakkındaki bilgiler geniş ölçü-
de Mâ Hazar adlı eserinin sonunda yer alan hal tercümesiyle Vekâyi‘nâme
adlı eserinden elde edilen bilgilere dayanmaktadır.32
Kaynaklardan elde edilen bilgilere göre Molla Murad [kuddise sırruhû],

Çarşamba semtinde bulunan Mehmed Himmet Efendi’nin mektebinde öğ-
renim hayatına başlamıştır. On yaşında hıfzını tamamladıktan sonra iki yıl
Gebzeli Ahmed Efendi’nin mektebine devam etmiştir. Murad Nakşibendî
[kuddise sırruhû] on sekiz yaşına kadar çeşitli hocalardan özel dersler ala-
rak kendini yetiştirmiştir. Daha sonra Hoca Neşet Efendi’nin talebelerin-
den Hoca Mehmed Efendi’nin derslerine devam etmiş, Nakşibendî şeyhi
Abdullah Kâşgarî’nin [kuddise sırruhû] halifesi Salih Afîf Efendi’den [kuddise
sırruhû] Fars edebiyatının bazı klasiklerini, yine Hoca Neşet’in talebele-
rinden Süleyman Vahyî Efendi’den Şevket-i Buhârî Divânı’nı ve Mevlânâ
Celâleddin-i Rûmî’nin Mesnevî’sini okumuştur. Babasının isteği üzerine, o
sırada Gülhane’deki Zeynep Hatun Camii’nde ikamet eden ve daha sonra
Üsküdar Selimiye Tekkesi’ne şeyh olan Ni‘metullah Nakşibendî’ye intisap
etmiştir. Kur’an ve kıraat ilimlerini tahsille uğraşmış, Reîsülkurra Abdullah
Efendi’nin derslerine devam etmiştir.33
Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], aldığı kaliteli eğitim sayesinde döne-

minin âlim sınıfında yer almış, hem Molla Murad Külliyesi’nde ve Dârü’l-
Mesnevî’sinde kürsü şeyhliği ve talebe yetiştiriciliği, hem de birçok camide
vaizlik görevlerini yerine getirmiştir. Üsküdar Valide Camii’nde 1819 yılında
cuma vaizi olarak görev yapmıştır. Beyazıt Camii’nde de cuma vaizliği yapan
Murad Nakşibendî Sultan Ahmed Camii’nde kürsü şeyhliğine kadar yüksel-
miştir. Tarîk-i va‘ziyye meşâyihinden olarak kaydedilen şârihimiz, irşad so-
rumluluğunu vaazları vasıtasıyla da yerine getirmiş, cami sohbetleriyle her
kesimden insana hitap etmiş bir mutasavvıftır. Kendisinin zikretmediği bir
diğer önemli görevi de Murad Molla Kütüphanesi’nin hafız-ı kütüblüğüdür.
31 M. Baha Tanman, “Murad Molla Külliyesi”, DİA, 31/187.

32 M. Hüdai Şentürk, “Murad Nakşibendî”, DİA, 31/188.
33 a.g.m., s. 189.
24 • MÂ HAZAR
Aynı kütüphanenin başhafızı olarak da görevlendirilmiştir. Bu görevle-

rinin yanı sıra bir de dârü’l-mesnevî inşa ettirmiştir.34
Mesnevî’nin şöhretinin yayılmasıyla birlikte yalnız mevlevîhânelerde
değil Mevlevî olmayan muhitlerde de Mesnevî’yi anlamak için dârü’l-
mesnevîler kurulmuş, oralarda Mesnevî okuyanlar bu eseri okutmak üzere
icâzet almışlardır. Hatta ilk Mesnevî şerhlerinin çeşitli meclislerde yapılan
Mesnevî okumaları esnasında kaleme alınan notlardan meydana geldiği
de ifade edilmektedir.35
Murad Nakşibendî’nin [kuddise sırruhû] 1260’ta (1844) inşa ettirdiği
Dârü’l-Mesnevî’nin giderleri vakıflar tarafından karşılanmış, vefat eden
Hafız-ı Kütüb Molla Murad’ın yerine oğlu geçmiştir. Dârü’l-Mesnevî, Mu-
rad Molla Tekkesi ve Kütüphanesi’nin bir sokak arkasında, Tevkîî Cafer
mahallesi, Mesnevîhâne sokakta, Fener Rum Patrikhanesi’nin sırtlarından
Haliç’e bakmaktadır.
Dârü’l-Mesnevî’nin bir hususi yanı da her yıl Muharrem ayının doku-
zuncu günü Kerbela hadisesini yâdeden mersiye okumalarının burada
yapılmasıdır. Muharrem’in onuncu günü Koca Mustafa Paşa Dergâhı’nda
da mersiye okumaları yapılmış, ikisi aynı güne denk gelmesin diye Dârü’l-
Mesnevî’de Muharrem’in dokuzuncu günü yapılmıştır.36
Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], ilim ve muhabbeti birleştiren
tasavvufî görüşlere sahip bir sûfîdir. Bütün hayatını ilme adamış olan Mu-
rad Nakşibendî hem Molla Murad Dergâhı'nda hem de Dârü’l-Mesnevî’de
her kesimden insana hitap etmeyi başarmış ve birçok öğrenci yetiştirmiş-
tir. Murad Nakşibendî oldukça mütevazi bir öğreticidir. Bu özelliği onun en
üst makamlarda bulunan şahıslardan en alt tabakadaki zümrelere kadar
ulaşmasına vesile olmuştur.
Murad Nakşibendî’nin talebeleri arasında zikredebileceğimiz en mü-
him isim kendisinden mesnevîhanlık icâzeti almış Ahmed Cevdet Paşa’dır
(v. 1895). En kıdemli talebelerinden bir diğeri ise Hafız Tevfik Efendi’dir (v.
1858). Encümen-i Dâniş üyesi olan Hafız Tevfik Efendi, Molla Murad’ın
diğer öğrencilerinin her türlü meseleleriyle ilgilenen, hocası Murad
Nakşibendî’nin yanında Farça dersleri veren, zaman zaman hocasının ye-
rine vaazlara giden sadık bir talebedir.
34 Zekiye Güntan, Muhammed Murâd Nakşbendî ve Hülâsatü’ş-Şürûh Adlı Mesnevi Şerhinden
İlk 1001 Beyit, Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2010, s. 49.
35 Mehmet Demirci, “Mesnevî Şerhleri ve Şârihleri Hakkında Birkaç Not”, Kubbealtı Akademi,
sy. 144 (10 Ocak 2004) s. 20.
36 Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir (40 Tetimme), 17.
MÂ HAZAR • 25
Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], Sultan Ahmed Camii şeyhliği hizme-

tine tayin edilmiş ancak 27 Şevval 1264 (25 Eylül 1848) tarihinde görevine
başlayamadan vefat etmiştir. Dârü’l-Mesnevî’de medfundur.
MOLLA MURAD en-NAKŞBENDÎ’NİN [kuddise sırruhû] ESERLERİ

Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], Divan’ı ve Muînü’l-Vâizîn adlı muh-
telif konular üzerine vaazlarını içeren telif bir esere sahip olmakla birlikte,
şerh alanında yoğunlaşmış bir müelliftir. Dârü’l-Mesnevî’de verdiği Farsça
dersleri ve mesnevîhanlık icâzeti için öğrencilerine gerekebilecek malze-
meyi de kendisi tedarik eden Murad Nakşibendî, talebelerinin Farsça öğ-
retmeleri konusunda kolaylık sağlayacak şerhler kaleme almıştır. Kavâid-i
Fârisiyye ismindeki Farsça grameri ve Tuhfe-i Şâhidî isimli Şâhidî İbrahim
Dede’nin manzum sözlüğüne yazdığı şerhte, bunları öğrencilerinin Farsça
öğrenmelerini kolaylaştırmak amacıyla yazdığını da belirtmiştir.
Şerhlerinde sadece Farsça eserlere yöneldiğini gördüğümüz Murad
Nakşibendî [kuddise sırruhû], Farsça konusunda uzun yıllar gayret sarf- etmiş,
Mesnevî Şerhi’ni de bu alanda yetkinliğini kazandıktan sonra kaleme al-
mıştır. Muînü’l-Vâizîn adlı eseri kendisinin tek Arapça eseridir. Kürsü şeyh-
liği görevinde bulunması dolayısıyla cuma vaazlarında hutbe okuyanlara
yardımcı olacak nitelikte hazırlanmıştır. Şevket Buhârî’nin on iki imam için
söylediği Farsça kasideleri de şerhetmiş olan Murad Nakşibendî’nin [kud-
dise sırruhû] hassasiyet gösterdiği konulardan biri de yoğun bir şekilde sevgi
ve hürmet beslediği Ehl-i beyt'tir.
Telif eserleri haricindeki diğer eserleri ise Hulâsatü’ş-Şürûh, Vekâyi‘nâme,
Kavâid-i Fârisiyye, Şerh-i Kasâid-i Mevlânâ Şevket, Müzîlü’l-Hafâ Şerh-i
Tuhfe-i Şâhidî ve Kitâbü Mâ Hazar Şerhu Alâ Pend-i Attâr’dır.
1. MURAD MOLLA DİVANI

Murad Molla Divanı, Murad Nakşibendî’nin [kuddise sırruhû] bütün şiir-
lerini ihtiva eden divanıdır. Klasik divan tertibi üzere na‘t-ı şeriflerle başlar
ve Ehl-i beyt'e yazılan methiyelerle devam eder. Divanda, Hz. Hüseyin’in
[radıyallahu anh] Kerbela’da şehid edilmesini dokunaklı ifadelerle dile geti-
ren kasidelerden sonra pek çok tasavvuf ehli ve tarikat erbabını yâdeder
nitelikte methiyeler bulunmaktadır. Evliya tezkiresi mahiyetinde sayılabi-
lecek divan, söz konusu şahıslar hakkında ayrıntılı bilgiler içerir. Kişilerin
künyeleri, haklarında söylenen menkıbeler ve tasavvufî şahsiyetlerine dair
26 • MÂ HAZAR
ipuçları bulunan divanda, müellifin geniş bir tabakat bilgisine sahip oldu-
ğunu ve irfanî bir bakışla ele aldığı kişilerin iklimine nüfuz ettiğini görmek
mümkündür. Kırk sekiz yaprak olup el-Hâc Hüseyin Efendi tarafından ya-
yımlanmıştır (İstanbul 1290).
Divanda, dört adet naatın ardından sırasıyla Hz. Ali, Hz. Hatice, Hz.
Fâtıma, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin [radıyallahu anhüm], Mevlânâ, Abdülkadir-i
Geylânî (v. 561/1166), Bahâeddin Nakşibend (v. 791/1389), Seyyid Ahmed
er-Rifâî (v. 578/1182), Ahmed Bedevî (v. 675/1276) ve Sa‘deddin Cibâvî
[kuddise sırruhüm] (v. 700/1301) gibi birçok din büyüğü için yazılmış methiye-
ler yer almaktadır.
Divanında ele aldığı kişilerin vefat tarihlerini hicrî olarak kaydetmiş,
eseri olan şahıslardan bahsederken onların eserlerinin bazılarını ele alıp
övgü dolu ifadelerle anmayı da ihmal etmemiştir. Molla Murad Divanı, ha-
cim açısından bakıldığında bir divançe olarak da değerlendirilebilir.
2. VEKÂYİ‘NÂME
Mühim kişilerin vefatı, tayin ve azil kayıtları, önemli imaretler ve açı-
lışları gibi zamanın mühim görülen hadiselerinin kaydedilmesi neticesin-
de ortaya çıkan kısmî tarih defterlerine “vekâyi‘nâme” adı verilir. Murad
Nakşibendî’nin [kuddise sırruhû] Vekâyi‘nâme’si ise yalnızca 1261 (1845) yılın-
da meydana gelen olayları içine almaktadır.
Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû] bu eserine, inşa ettirdiği Dârü’l-
Mesnevî’nin 1845 yılında yapılan açılış törenini anlatarak başlar. Ayrıca o
yıl içerisinde İstanbul’da meydana gelmiş çeşitli olaylardan ve Galata’da
çıkan yangından, mübarek gün ve gecelerde yapılan dinî törenlerden, II.
Mahmud’un kızı Âdile Sultan’ın nikâh merasiminden, bazı memurların azil,
tayin ve vefatlarından bahseder. Tek nüshası Ali Emîrî Kütüphanesi’nde
bulunan eser M. Hüdai Şentürk tarafından yayımlanmıştır.37
3. MUÎNÜ’l-VÂİZÎN
Murad Nakşibendî’nin [kuddise sırruhû] vaazlarından meydana gelen bir
eser olup temel konulardaki kısa vaazlardan oluşur. Eserde toplam elli
dört adet meclis bulunur ve her meclis farklı başlıklar altında sunulmuştur.
37 M. Hüdai Şentürk, “Murad Nakşibendî”, DİA, 31/189.

MÂ HAZAR • 27
Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], eserinde muteber kitaplardan bazı

ince mevzuları toplayıp vaaz edenlere kolaylık olması için bir araya getir-
diğini ifade etmektedir.
4. KAVÂİD-i FÂRİSİYYE
Kavâid-i Fârisiyye, Mustafa b. Ebû Bekir es-Sivâsî’nin (v. 1240/1845)
Mefâtîhu’d-Dürriyye isimli Farsça gramer kitabının tercümesidir. Molla Mu-
rad [kuddise sırruhû] bu eseri Molla Murad Tekkesi’nde ve Dârü’l-Mesnevî’de
verdiği Farsça derslerde öğrencilerine okutmak amacıyla tercüme etmiştir.
Birçok defa basılan esere Mehmed Tevfik Efendi, Şerh-i Kavâid-i Fârisiyye
adlı bir şerh yazmıştır.
5. ŞERH-i KASÂİD-i MEVLÂNÂ ŞEVKET

Molla Murad’ın [kuddise sırruhû], Mevlânâ Şevket Buhârî’nin (v. 1078/1699)
bazı kasidelerine yazdığı şerhlerden meydana gelen eseridir. Müellifin Ehl-i
beyt’e olan sevgisinin esere yoğun bir şekilde yansımış olması, Murad
Nakşibendî’yi [kuddise sırruhû] bu kasideleri şerhetmeye sevketmiştir.
6. MÜZÎLÜ’l-HAFÂ ŞERH-i TUHFE-i ŞÂHİDÎ

Şâhidî İbrahim Dede’nin (v. 957/1550) yazmış olduğu manzum lugatın
şerhidir. Eser 11 Şevval 1255 (18 Aralık 1839) tarihinde yazılmış ve Sultan
Abdülmecid’e takdim edilmiştir.
Müzîlü’l-Hafâ, Tuhfe’den az sayıda seçilmiş beyitlerdeki Farsça ke-
limelerin telaffuz, sarf ve anlam yönündeki açıklamalarını içeren, Farsça
kelimelerin müteradiflerini ve Arapça karşılıklarını veren bir şerhtir. Eserde,
Tuhfe’de Farsça kelimelerin kullanımdan kalkmış Türkçe karşılıklarının ye-
rine yeni karşılıklar zikredilmiş, beyitlerdeki edebî sanatlara işaret edilmiştir.
Mukaddimede verilen bilgilere göre eser, müellifin hocası Salih Afif
Efendi’nin Tuhfe’yi okuturken tutulan ders notlarının sonradan kitap haline
getirilmesinden meydana gelmiştir. Eser, Salih Afif Efendi’nin usul ve me-
toduna göre yazılmış, yalnızca müellifin hocasının izah tarzı ve Türkçe'si
esas alınmıştır.
28 • MÂ HAZAR
7. HULÂSATÜ’ş-ŞÜRÛH
Eser, Murad Nakşibendî’nin [kuddise sırruhû] Mesnevî şerhlerinden yaptı-
ğı derlemeleri içerir. O, bu eserin yazımına 1255'te (1839) başlamıştır. Şârih
eserinde, tasavvufun bazı karmaşık ve ehline has konularına ve kelâmî
meselelere değinmiştir. Tasavvufî şerh geleneğini takip ederek Mesnevî
şerhini tamamlayan Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], öncelikle hal ve ma-
kama uygun âyet-i kerimeleri ve zaman zaman meallerini yazmış, nadiren
tasavvuf klasiklerinden nakillerde bulunmuştur.
Şerh geleneğinde takip edilen klasik usule uygun olarak şârih, ilk önce
bir beytin cümle halinde tercümesini verir. Gerekli gördüğü yahut anlaşıl-
madığını düşündüğü kelimelerin Türkçe karşılıklarını beytin cümle olarak
tercümesinden sonra tekrar ifade eden şârih, ardından beyitte geçen bazı
anlaşılması güç kelimelerin okunuşunu da tarif eder.
Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], Mesnevî şerhinin altıncı cildinin so-
nunda kendisine kadar Mesnevî’yi tam olarak şerhedenlerin isimlerini sa-
yıp pek çok kimsenin şerhi tamamlayamadığından söz eder. Sürûrî, Şem‘î
Dede, İsmail Ankaravî ve Beşiktaş Mevlevîhânesi şeyhi Yusuf Efendi ol-
mak üzere dört şârihin kendisiyle birlikte beş olduğunu belirtir.
Bu eser, Muhammed Murad Nakşibendî ve Hülâsatü’ş-Şürûh Adlı
Mesnevî Şerhinden İlk 1001 Beyit ismiyle Zekiye Güntan tarafından 2010
yılında Konya’da yayımlanmıştır.
8. KİTÂBÜ MÂ HAZAR ŞERHU ALÂ PEND-i ATTÂR

Bu eser İranlı meşhur şair ve mutasavvıf Ferîdüddin Attâr’ın Pendnâme
adlı eserinin şerhidir. Attâr’ın [kuddise sırruhû] Pendnâme’si, Osmanlı eğitim
sistemi içerisinde en çok okutulan eserler arasında yer almıştır. Pendnâme,
Molla Murad Dârü’l-Mesnevîsi’nde de öğrencilere okutulmuştur.
Şerhin, Mâ Hazar Şerhu Alâ Pend-i Attâr şeklindeki ismi, “Attâr’ın
öğütleri üzerine hatıra gelenler” anlamına gelmektedir. Şerhin sonunda ya-
zılma sürecinden de söz eden Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû] iki ay içeri-
sinde bu şerhi yazdığını, yazımı esnasında önceki dönemden kalan ne bir
lugat ne de bir eser olmadığı için yalnızca Pend-i Attâr’a bakarak hatırına
gelenleri kaleme aldığını, bu yüzden ismini de Mâ Hazar (Hazırda bulunan)
olarak belirlediğini beyan etmiştir.
MÂ HAZAR • 29
Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], bu şerhi Sultan Abdülmecid’e (1839-

1861) takdim etmiş ve şerh Matbaa-yı Âmire’de tab olunarak çeşitli illere
gönderilmiştir.
Attâr’ın Pendnâme’si, Osmanlı kültür birikimi içerisinde önemli bir
mevkiye sahip olan Muhammediyye, Şifâ-i Şerif, Mesnevî-i Şerif gibi top-
luma mal olmuş eserler arasında sayılabilir. Eserde gençlere ve yetişkinle-
re yönelik ahlâkî öğütler bulunmaktadır.
Şerhin giriş bölümünde şârihin önsözünden sonra beyitler yazılarak
altına şârihin açıklamaları eklenmiştir. Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû],
eseri gramer bakımından da incelemiş ve birçok kelimenin manasını izah
etmiştir. Şârih eserin sonunda hal tercümesini vermiş ve hem kendisinin
hem diğer bazı âlimlerin müslümanlara verdikleri öğütleri de kaydetmiştir.
PENDNÂME-NASİHATNÂME GELENEĞİNİN
İSLÂM AHLÂKINDAKİ YERİ ve ÖNEMİ
Genellikle ahlâk felsefecilerinin ve semavî dinlerin ortaya koyduğu
nasihatnâmelerin (pendnâmeler) amacı, dürüst ve ahlâklı fertlerin oluştur-
duğu duyarlı bir toplum meydana getirebilmektir. Özellikle İslâm dini ve
kültürünün bu konuda ortaya koyduğu ilkeler bu tür eserlerin yazılmasına
zemin hazırlamıştır. Bu hususta Arap ve İran geleneğinde de pek çok ese-
rin kaleme alındığı bilinmektedir. Şair ve müellifleri bu konuda eser ortaya
koymaya yönlendiren en önemli etkenler, hiç kuşkusuz İslâm dininin nasi-
hat dini olduğunu vurgulayan âyet ve hadislerdir.
Kur’ân-ı Kerîm’de A‘râf sûresinin 62. âyet-i kerimesinde, “Size Rabbim’in
vahyettiklerini duyuruyorum, size öğüt veriyorum ve ben sizin bilmediklerinizi
Allah’tan (gelen vahiy ile) biliyorum”, aynı sûrenin 68. âyetinde, “Size Rabbim’in
vahyettiklerini duyuruyorum ve ben sizin için güvenilir bir öğütçüyüm”, 79.
âyette ise, “Salih o zaman onlardan yüz çevirdi ve şöyle dedi: Ey kavmim! An-
dolsun ki ben size Rabbim’in vahyettiklerini tebliğ ettim ve size öğüt verdim;
fakat siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz” mealindeki âyet-i kerimeler, İslâm dini-
nin nasihat dini olduğunu dile getiren en güzel örneklerdendir.
İslâm âlimlerine göre nasihat, farz-ı kifâyedir. Ebû Hâtim el-Büstî [rahme-
tullahi aleyh], “Din samimiyettir”38 hadisini zikrettikten sonra, Resûl-i Ekrem’in
[sallallahu aleyhi vesellem] müslümanlarla biatlaşırken namaz kılıp zekât verme-
38 Müslim, İmân, 23.

30 • MÂ HAZAR
leri yanında diğer müslümanlara karşı dürüst ve samimi davranmaları hu-

sunda onlardan söz aldığına39 dikkat çekmiş, herkesin insanlara iyi niyetle
yaklaşmasının bir görev olduğunu belirtmiş ve bu anlamda nasihati bir
dostluk şartı olarak değerlendirmiştir.40
Pendnâmeler genelde toplumların ahlâkî durumlarını konu edinen

eserlerdir. Bilindiği üzere İslâm toplumları ahlâkın teoriden ziyade uy-
gulanmasına önem vermişler, dinin emir ve yasakları ile gelenek ve töre
ahlâkı içinde yapılması gereken davranışları öne çıkarmaya çalışmışlar,
bu doğrultuda telif ortaya koymaya gayret sarfetmişlerdir. Yazarların ken-
di gözlemleri, bilimsel çalışmaları ve kültürel birikimlerinin yer aldığı bu
eserlerde öğüt verilirken âyet ve hadislerden, atasözleri ve vecizelerden
yararlanılmış, ayrıca muhtelif eserlerden de örnekler sunulup okuyucunun
kıssadan hisse alması amaç edinilmiştir.
Tarihî süreçte, toplumların daha çok çözülme dönemlerinde kaleme

alınan nasihatnâmelerde bozulma emaresi gösteren alanlarda çözüm ör-
nekleri içeren nasihatlere özellikle yer verilmiştir. Şartların ve anlayışların
değişmesiyle nasihatnâmelerin içeriklerinde de farklılıklar meydana gel-
mesi doğal görülmüştür. Her devirde geçerli olan hak, adalet, doğruluk,
cömertlik, yardımseverlik ve benzeri ahlâkî değerler yanında bu tür kitap-
larda toplumların çağdan çağa bireysel veya devlet merkezli düşünceleri,
yükselme ve çözülmeye götüren anlayışlar, dinî ve tasavvufî hayatın algı-
lanışı, görgü kurallarındaki farklılaşmalar, din ve kültürler arası etkileşimler,
resmî ve sivil toplumun değer yargıları, yöneten ile yönetilenlerin ahlâkî
tavırları gibi gelişim ve değişim süreçleri izlenebilir. Halk için yazılmış
nasihat konulu kitapların yanında aydınlara yönelik edebî değer taşıyan
nasihatnâmeler de kaleme alınmıştır. İslâm âlimlerinin amelî ve medenî
ilimleri sınıflandırırken ahlâk ve siyaseti birer disiplin olarak kabul etmeleri
bu türün gelişip zenginleşmesini sağlamıştır.41
Yazıldıkları dönemin ve o dönemde yaşayan toplumların ahlâkî du-

rumu hakkında bilgi veren eserler olarak nitelendirdiğimiz nasihatnâme-
pendnâmelerin sadece halka öğüt verme ve çözülmeye başlamış ahlâkî
değerlerin korunmasını amaç edinen eserler olmadığını daha önce ifade
etmiştik. Nitekim ahlâkî öğütler veren eserlerden siyâsetnâme adıyla anı-
lan bir diğer tür daha bulunmaktadır. Bunlar da bir tür nasihatnâmelerdir.
39 Buhârî, İmân, 42; Müslim, İmân, 97, 99.

40 Mustafa Çağrıcı, “Nasihat”, DİA, 32/408.
41 İskender Pala, “Nasihatnâme”, DİA, 32/409.
MÂ HAZAR • 31
Her iki tür ve benzer konuları ihtiva etmesine rağmen, siyâsetnâmeler daha
çok devlet yöneticilerine yönelik tavsiyeler içeren eserlerdir. Daha açık bir
deyişle siyâsetnâmeler sultan, vezir ve benzeri gibi yönetici konumundaki
kimseler için kaleme alınmasına rağmen, pendnâmeler, müellifin oğlu, mü-
ridleri ya da tüm müslümanlar için kaleme alınan genel ahlâkî tavsiyeleri
içerir. Siyâsetnâme türünün en önemli örneklerinden biri Nizâmülmülk’ün
Siyâsetnâme’sidir.
Siyâsetnâmelerde devlet yönetiminin temel ilkeleri, devlet yönetici-
sinde bulunması gereken başlıca özellikler, yönetimde dikkat edilmesi
veya kaçınılması gereken hususlar, devlet görevlilerinin tayin ve dene-
timleri, devletlerarası ilişkilerde uyulması gereken kurallar, hükümdarın
Allah’a [celle celâluhû] ve halka karşı sorumlulukları gibi konular üzerinde
durulmuştur. Âyetler, hadisler ve hikmetli sözler, meşhur hükümdarların,
halife ve sultanların söz ve davranışlarından örnekler kaydedilerek yöneti-
cilere tavsiyelerde bulunulur. Bu konulara genel âdap, ahlâk ve tasavvufa
dair nasihatnâmelerde de yer verildiği görüldüğünden, nasihatnâme ve
pendnâmeler bazan birbiri içine girmekte ve kesin bir ayrımın yapılmasını
zorlaştırmaktadır.
İslâm dünyasında hicretin ilk asırlarından itibaren devlet yöneticileri-
ne tavsiye ve öğütleri içeren siyâsetnâmeler kaleme alınmıştır. İslâm’ın ilk
dönemlerinde seferlere çıkan grupların reislerine, faaliyetleri sırasındaki tu-
tumları bakımından Hz. Peygamber [sallallahu aleyhi vesellem] tarafından yapılan
tavsiye ve nasihatlerin siyer kitaplarına akseden metinleri, bu tür öğütlerin
öncüleri sayılabilir. Hz. Ebû Bekir [radıyallahu anh] İran ve Doğu Roma üzerine
yürüyen ordu kumandanlarına, fethedecekleri topraklarda adalet ve insaf
ile hareket etmelerini emir ve tavsiye etmiştir. Hz. Ali’nin [radıyallahu anh] Mısır
Valisi Mâlik el-Eşter en-Nehaî’ye gönderdiği rivayet edilen, görevi sırasında
uyması gereken kuralları en ince ayrıntılarına kadar anlattığı mektup, İslâm
tarihinde kaleme alınmış siyâsetnâmelerin ilk örneklerindendir.
İslâmî geleneklerin yanı sıra edebiyatımızdaki en önemli unsurlardan
olan atasözleri de birer nasihat niteliğindedir. Atasözleri; doğruyu, iyi-
yi, faydalıyı göstermeyi amaç edinerek söylenmiş sözlerdir. Kalıplaşmış
şekilleri olan, bazan yarı manzum diyebileceğimiz atasözlerini manzum
nasihatnâmelerin ilk örnekleri arasında sayabiliriz.
Türk edebiyatında öğüt verme amacıyla söz söyleme ve şiir yazma
geleneği de oldukça eski tarihlere dayanır. Yunus Emre’nin [kuddise sırruhû]
(v. 720/1320) Risâletü’n-Nushiyye isimli mesnevisi, Anadolu sahasında
32 • MÂ HAZAR
Türkçe olarak ve mesnevi nazım şekliyle yazılan nasihatnâme tarzında-

ki ilk eserdir. Onun bu eseri, Kur’ân-ı Kerîm ve hadislerden çıkarılacak
dersleri vermekle kalmaz, aynı zamanda bunları estetik bir biçimde su-
nar. Doğrudan ahlâk konusunda olan bu tür eserlerin yazılmasına son-
raki yüzyıllarda da devam edilmiştir. Nasihatnâme türündeki eserlerin bir
kısmı özel adlara sahipse de büyük bir çoğunluğu Attâr’ın [kuddise sırruhû]
Pendnâme’si gibi aynı isimle kaleme alınmışlardır. Medreselerde ders kita-
bı olarak okutulmuş olan Pendnâme, Türkçe, Almanca, Fransızca, Latince
ve Hintçe’ye de tercüme edilmiştir. Bu eserin tesiriyle birçok Türk şairi
tarafından pendnâmeler kaleme alınmıştır. Daha sonra bu yolda yazılan
eserlere örneklik etmiş olan Pendnâme’nin pek çok taklidi olduğu gibi,
tercüme ve şerhleri de oldukça fazladır. Aynı isimle anılan eserlerin bir
kısmı, söz konusu eserin Türkçe tercümeleri şeklinde olmasına rağmen,
bir kısmı tamamen teliftir.
Attâr’a ait Pendnâme asırlar boyunca İslâm ülkelerinde ve hemen her
sınıf halk tabakası arasında geniş ve derin bir etki meydana getirmiştir.
İslâmî ve tasavvufî bir görüşe dayanan pratik ahlâk kurallarını, insanlık
duygularını, beşerî faziletlerle muaşeret usullerini, hatta en basit yaşayış
tarzlarını kuvvetli ve ahenkli bir mesnevi kalıbı içinde vecizelendiren bu
eser, kendi türünün en meşhur örneklerinden biridir. Çok itinalı bir şekil
ve üslup düzeninde yazılmış olan Pendnâme, İslâm klasiklerinin şekil ve
öz bakımından eriştiği merhaleyi de göstermektedir. Pendnâme genel bir
bakışla İslâmî bir temele dayanan ahlâk ve edep kaidelerini, kısa formüller
halinde gençliğe aşılamak maksadıyla kaleme alınmış manzum bir eserdir.
Ayrıca içinde her seviyeye hitap eden fikirlerin de serpiştirilmiş olduğu,
uzun bir tecrübenin derin ve verimli bir bilginin rehberliğiyle pratik hayatta
bahtiyar geçinmenin sırlarını da öğretmektedir. Bu eserin İslâm edep ve
kültürüne büyük katkıları olmuştur. Kendisinden sonra bu türde yazılan
eserlere de kaynaklık etmiştir.
Attâr, Pendnâme’de ahlâk ve edep kaidelerini, yüzyılı aşkın hayatın-
da edindiği sayısız tecrübelerini kendinden sonraki nesillere miras olarak
bırakmak isteyen bir müelliftir. Okuyucusuna tatlı bir dille hitap eder. Ese-
rinin en başından itibaren güzel sözlerle okuyucusunun gönlünü kazan-
maya çalışır. Zira öğüt veren kimsenin, karşısındakine etki edebilmesi için
öncelikle kendisini ona sevdirmesi ve doğrudan doğruya onun gönlüne
hitap etmesi gerekir. Attâr [kuddise sırruhû], öğütlerini genellikle sayıyla verir,
birçok konunun başında o başlıkla ilgili kaç tane durum olduğunu belirtir.
Yapılan bu belirleme de konunun kolay bir şekilde akılda kalmasını sağlar.
MÂ HAZAR • 33
Pendnâme’de dinî ve tasavvufî konular, ibadetler, ahirete hazırlık,

hevâ ve hevesi terketme, nefis, Allah [celle celâluhû] yolunda çalışmak, riya,
ihlâs, tövbe, şükür, zikir, kazâya rıza, zühd, dünyayı terketme ve uzlet gibi
konular ele alınmıştır.
Attâr [kuddise sırruhû] eserinde, kanaat, sabır, tevekkül, edep ve hayâ,
doğruluk, alçakgönüllülük, çalışıp kazanmak, bozgunculuk, açgözlülük,
yalan, israf, tükenmez arzu, kıskançlık, gıybet, başkalarının rızkına mani
olmak, atalarla övünmek ve keyif verici maddelerden sakınmak gibi genel
ahlâkî konularda da öğütlerde bulunmuştur.
Ferîdüddin Attâr [kuddise sırruhû] eserinde, insan hayatında önemli yeri
olan konuşma, evlilik, çocuk eğitimi, adalet, cömertlik, iyilik etmek, komşu
hakkı, istişare etmek, kötü kişilerle arkadaşlık etmemek, davetsiz bir yere
gitmemek, sözünde durmak, büyük kişilerin düşmanlığından sakınmak,
rüşvet, sır saklamak, dostluk, ticaret, düşmanla iyi geçinmek, izzet, iyi isim
bırakmak, giyim kuşam ve çeşitli davranışlar, kefil, vasî ve vekil gibi sosyal
hayatı ilgilendiren konulara da değinmiştir.
Eserine Allah Teâlâ’ya hamd ve senâ ile başlayan Attâr [kuddise sırruhû],
daha sonra peygambere, halifelere ve ashaba övgülerde bulunmuş,
Allah’ın [celle celâluhû] gücünü ve kudretini dile getirmiş, Cenâb-ı Hakk’a
olan minnettarlığını vurgulamıştır. Hz. Âdem’in [aleyhisselâm] yaratılışını ve
onu topraktan yaratan Allah [celle celâluhû] için bu işin ne kadar basit oldu-
ğunu anlatmıştır. Ardından da ahlâkî öğütlerine geçmiştir.
Pendnâme’de birçok peygamberin ve geçmiş kavimlerin hayat-la-
rından örnekler sunulmuş, Allah’ın [celle celâluhû] gücünü kabul eden ve
etmeyenlerin durumlarındaki iniş ve çıkışlardan bahsedilmiştir. Örneğin,
Hz. İbrahim’in, Hz. Davud’un, Hz. Süleyman’ın, Hz. Eyyûb’un ve Hz.
Yunus’un [aleyhimüsselâm] karşılaştıkları zorluk ve sıkıntıların anlatılmasından
sonra, onlara inanmayanların başlarına gelenler dile getirilmiştir. Bunları
dile getirirken âyet ve hadislerden istifade etmeyi de ihmal etmemiştir.
Eserin daha sonraki bölümlerinde Resûl-i Ekrem’in [sallallahu aleyhi vesel-
lem] üstün özelliklerini, mucizelerini ve halifelerinin özelliklerini konu edin-
miştir. Onun varlığının âlemlere rahmet getirmesi, peygamberlerin sonun-
cusu oluşu, parmağının ucu ile ayı iki parçaya ayırması ve birçok muci-
zesini dile getirmiş ve bunların İslâm edep ve ahlâk kurallarına yansıma
biçimine de değinmiştir.
34 • MÂ HAZAR
Attâr’a [kuddise sırruhû] göre tasavvuf bir duyuş, hissediş ve idrak şeklidir.
Nitekim tasavvufun oldukça hacimli bir sahaya sahip olması, Attâr’a [kuddise
sırruhû] eserini kaleme alırken birçok açıdan kolaylık sağlamıştır. Tasavvufî
konularda eser veren her müellifin en önemli özelliği şüphesiz düşünce,
eylem ve sözlerine İslâmî edep ve ahlâk kurallarından doğmuş olan tasav-
vufun damgasını vurmasıdır. Mutasavvıf bir şair olan Attâr’ın [kuddise sırruhû]
Pendnâme’sinde de bu durumun tesirini görmek mümkündür.
Eserin başından sonuna kadar kâmil bir insanda bulunması gereken
faziletleri dile getiren Attâr [kuddise sırruhû], dinî, sosyal ve ahlâkî birtakım
öğütler vererek insanı hayatın bütün evrelerine hazırlamaya çalışmıştır. İn-
sana iyi ve doğru olanı bulmayı ve o doğrultuda yaşamayı öğütleyerek
kâmil insan yetiştirmeyi amaç edinmiştir. Bu doğrultudaki tavsiyelerini de
İslâm ahlâk kaidelerini esas kabul ederek yapmıştır.
Attâr [kuddise sırruhû], erdemli insanın vasıflarından bahsetmiş, bir insan-
da olması yahut olmaması gereken huyların neler olduğunu açıklamış ve
iyi huyların korunması, kötü huylardan da bir an evvel vazgeçilmesi konu-
sunda nasihatlerde bulunmuştur.
İslâm’a göre ahlâk, insanın iyi veya kötü olarak vasıflandırılmasına yol
açan manevi nitelikleri, huyları ve bunların etkisiyle ortaya koyduğu iradeli
davranışların bütünüdür. İslâm dini rekabet ve küçümseme duygusuyla
geçici hazlara düşkünlüğün doğurduğu kaba ve hoyrat geleneklerin kar-
şısına insanın nefsini dizginlemesi, tabiatını öfke ve şiddetten koruması
anlamına gelen hilim ve şefkati koymuştur. Bu şekilde insanı kendi nefsine
karşı verdiği mücadelede destekleyip iyilik ve doğruluğa ne şekilde yönel-
mesi gerektiği konusunda rehberlik etmektedir.
İslâm ahlâkının esas kaynağı şüphesiz Kur’ân-ı Kerîm ve Hz.
Peygamber’in [sallallahu aleyhi vesellem] sünnetleridir. Kur’ân-ı Kerîm, yaratıl-
mışlar arasında yegâne mükellef konumunda olan insanın ahlâkî mahiyeti
hususuna özel bir ihtimam göstermiştir.
İslâm’ın esas amacı ahlâklı bir insan ve bu sayede de nezih toplumlar
ve nesillerin ortaya çıkmasını sağlamaktır. Yaratılmış tüm varlıklar arasında
yaptığı her hareket ve fiilden sorumlu olan insanın belirli bir ahlâkî se-
viyede yaşaması gerekmektedir. Ancak birey bunu sadece dış görünüş,
hareket ve davranışıyla değil aynı zamanda manevi yapısı ve tüm ruhani-
yetiyle de desteklemelidir. İslâm ahlâkı ve edep kültürünün temel kaynağı
Kur’ân-ı Kerîm ve Peygamberimiz’in [sallallahu aleyhi vesellem] sünnetleridir.
MÂ HAZAR • 35
Bu iki temel kaynağın amacı insanı iyiliğe yöneltmek, kötülükten alıkoy-

maktır. İslâm ahlâkı bireye, Allah Teâlâ’nın tavsiye ettiği şekilde yaşam sür-
meyi öğütlemektedir. Bu şekilde her iki dünyada faziletli bir hayata sahip
olunacağı belirtilmekte, yasak edilen her şeyden uzak durmanın getireceği
güzellikler gösterilmekte, aksi takdirde sonuçlarının önce bireyin kendi-
sine zarar vereceği, daha sonrasında ise toplumun kural ve kaidelerinin
yıkılmasına sebebiyet vereceği açıklanmaktadır.
Edep ve ahlâk kültürü, İslâmî kural ve kaidelere dayanarak teorik bil-
gilerden hareketle pratik bilgilere ulaşmak şeklinde tanımlanabilir. Ulaşılan
bu bilgiler sayesinde insan, hayatın ne olduğunu, nasıl bir yaşam sürmesi
gerektiğini, şahsında bulunması gereken faziletleri ve bunlara benzer birçok
şeyi öğrenir. İnsan kendine has bir tabiata sahiptir. İnsan, kendine özel tabi-
atını İslâmî ahlâk ve edep kuralları ile bütünleştirdiğinde, yumuşak huyluluk,
iyilikseverlik, dostluk ve alçakgönüllülük gibi birçok erdeme sahip olur.
KİTÂB-ı MÂ HAZAR
ŞERHU ALÂ PEND-i ATTÂR
ŞÂRİHİ
MERHUM MURAD MOLLA ŞEYHÎ [kuddise sırruhû]
İHTAR42
Şeyh-i merhum müşârünileyh şerhine muvaffak buyurdukları işbu

eser-i celîlü’l-kadrin yani Pend-i Attâr nüsha-i güzîdesinin bir nüsha-i mu-
sahhahası elde edilerek merhum ve mağfurun leh müşârünileyhin Mâ Ha-
zar’ında mevcud olmayan ebyât ve nüshadan sırasıyla bi’l-iave şerhleri
dahi İsmail Hakkı [kuddise sırruhû] merhumun Pend-i Attâr Şerhi’nden alınmış
ve işbu ebyât diğerlerinden farkolunmak üzere sağ taraflarına birer yıldız
vaz‘ olunmuştur.
Bâbıâli caddesinde 20 numaralı Uhuvvet Matbaası’nda tab‘ olunmuştur.
İstanbul
1328/1910
42 “Adı geçen merhum şeyhin (Molla Murad Nakşibendî), şerhettiği bu değerli güzel eserin
yani Pend-i Attâr’ın tashih edilmiş güzide nüshası, merhum ve mağfur şeyhin (Molla Murad
Nakşibendî), Mâ Hazar’ında mevcut olmayan beyitleri ve ilave olmuş şerh nüshası, merhum
İsmail Hakkı’nın [kuddise sırruhû] Pend-i Attâr Şerhi’nden alınmış ve bu beyitlerin diğerlerin-
den farklı olduğunu belirtmek üzere sağ taraflarına birer yıldız koyulmuştur.”
(Yapmış olduğumuz bu çalışmada eserin bütünlüğünün korunması için, yukarıda belirtilen
yıldız işaretleri tarafımızdan kaldırılmıştır).
MÂ HAZAR
Hamdü senâ, övgüler ve kıyassız nimetlerin şükrü, önce âlemi ve

âdemoğullarını yoktan var eden, yedi gök katı yaratan, yeryüzünü ve za-
manı yaratan eşi benzeri olmayan Cenâb-ı Allah’a olsun. O Allah, “Kim
benim bir velimi hakir görürse benimle savaşa kalkışmış olur”43 hadis-i
kudsîsiyle evliyasının kadrini yükseltip şanlarını yüce arşın üstüne çıkar-
dı. Tertemiz salâtlar ve selâm hediyeleri kâinatın efendisi, yaratılanların
özü, mahşerde şefaat edici, âdemoğullarının önderi, Muhammed Mus-
tafa Efendimiz’e [sallallahu aleyhi vesellem] olsun ki, “Haydi gel bir saat iman
edelim”44 hadis-i şerifiyle halifeleri olan ümmetinin evliyasının sohbetini
imanın tâ kendisi kıldı. Ev halkı ve ashabına da olsun, zira onlara uymak,
“Benim ashabım yıldızlar gibidir, hangisine uyarsanız hidayet bulursunuz”45
hadis-i şerifiyle ebedî hayatın sebebi ve ebedî huzurun sermayesi oldu.
Bunlardan sonra, bu hakir ve günahkâr kul Seyyid Hafız Muhammed Mu-
rad en-Nakşibendî İbnü’ş-Şeyh el-Hâc Abdülhalim en-Nakşibendî’dir.
İstanbul’da Çarşamba Pazarı’nda tarikat-ı aliyye-i Nakşibendiyye erbabı-
na ayrılan Murad Molla Tekkesi’nde babasının vârisi olarak bu işin erbabı
ve layığı olmadığım halde şeyh olup Allah [celle celâluhû] tarafından takdir
edilen bu olduğu için bazı talebelerle beraber çalışılarak 100 defadan fazla
âriflerin kutbu, ulaşanların yardımcısı, tarikat erbabının uyduğu, hakikat
ashabının önderi, büyük şeyh Ferîdüddin Muhammed Attâr hazretlerinin
43 Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, nr. 1680.
44 bk. Buhârî, İmân, 1.
45 Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, nr. 1002; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, nr. 381.
38 • MÂ HAZAR
(Allah onun zikriyle bize fayda versin) Pendnâme isimli yüce kitapları mü-
zakere olunup bereketli ve uğurlu olması için şerhlerinin çoğaltılmasına her
ne kadar ihtiyaç yok ise de şerh vadisinde bir şey yazılması nâçiz hatırıma
gelerek şerholundu. Bilinmelidir ki Şeyh Attâr hazretlerinin [kuddise sırruhû]
doğum ve vefat yerleri Nîşâbur şehridir. Ömürleri bir rivayette 111 yaşı-
na ve bir rivayette 123 yaşına ulaşınca ruhu sevdiğine kavuşmak istediği
sırada Moğol kâfirleri Nîşâbur şehrini istila edip ehl-i İslâm’a eza, cefa ve
çeşitli hakaretler ediyorlardı. Kâfirlerden biri de Şeyh Attâr’ı [kuddise sırruhû]
esir edince müslümanlardan biri, “Bu yaşlı adamı öldürmezsen sana 1000
altın veririm” deyince şeyh hazretleri, “Ben müslümanların ulusuyum, bun-
dan daha çok paraya da beni alırlar” deyince Moğol vermedi. Sonra bir-
çok kimseye sunulup hiç kimse tâlip olmayınca Moğol şaşırıp kalmıştır.
Bir kimse, “Sana bir torba saman vereyim, şeyhi bana ver” deyip şeyh
hazretleri de, “İşte şimdi değerimi buldum” deyince bu söze sinirlenen
Moğol şehadet şerbetini Attâr’a [kuddise sırruhû] içirip muradına erdirmiştir. O
zaman ilâhî meczuplardan biri orada hazır bulunup bu durumu müşahede
edince ateş cezbesine tutulup Cenâb-ı Kibriyâ’ya hitap ederek, “Din bü-
yükleri ve hakka’l-yakîn olanlar böyle birer birer Moğol askerlerinin elinde
esir ve telef olurlarken sen bir şey yapmıyorsun. Bu reva değildir, işte ben
cûşa geldim” deyip kılıcını çekti. Meczubun savaştığını görenler de gayre-
te gelip herkes kılıcını eline alıp Moğol kâfirlerine hücum ettiler. Kâfirlerin
hepsi kılıçtan geçirilip ümmet-i Muhammed’in üzerinden böyle bir büyük
bela Allah’a hamdolsun defoldu. Ârifibillâh olan şeyh, bereketli ve uğurlu
bir şekilde, besmele hadisiyle amel ederek şöyle dedi:
﷽
‫حمد بی حد آن خدای پاك را‬
‫آنكه ایمان داد مشتی خاك را‬
Hamd-i bî-had ân Hüdâ-yi pâk râ
Ân ki îmân dâd muştî hâk râ
(Bir avuç toprağa iman veren, kötü sıfatlardan münezzeh olan o

Allah’a [celle celâluhû] sonsuz hamdü senâ olsun).
Bir avuç topraktan murat Âdem’in [aleyhisselâm] vücududur. Yahut
anâsır-ı erbaadan (dört element) birinin toprak olması nedeniyle insan fert-
leri kastedilmiştir.
MÂ HAZAR • 39
Allah Teâlâ Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyurmuştur: “Eğer yer ile gökte
Allah’tan başka ilâhlar olsaydı, bunların ikisi de muhakkak fesada uğrar, yok
olurdu. O halde arşın Rabb’i olan Allah, onların vasfetmekte oldukları şey-
lerden (bütün noksanlıklardan) yüce (ve münezzeh)dir” (Enbiyâ 21/22). Başka
bir âyette de şöyle buyrulmuştur: “Allah evlat edinmemiştir; O’nunla be-
raber hiçbir ilâh da yoktur. Aksi takdirde her ilâh kendi yarattığını sevk ve
idare eder ve bir gün mutlaka onlardan biri diğerine galip gelirdi. Allah, on-
ların yakıştırdıkları şeylerden (noksanlıklardan) münezzehtir” (Mü’minûn 23/91).
‫آنكه در آدم دمید او روح را‬

‫داد از طوفان نجات او نوح را‬
Ân ki der Âdem demîd û rûh râ

Dâd ez tûfân necât û Nûh râ
(Âdem’e [aleyhisselâm] o ruhu üfleyen Allah Teâlâ, Nuh’u [aleyhisselâm]

tûfandan kurtardı).
Allah Teâlâ Kur’ân-ı Kerîm’inde şöyle buyurmuştur: “Yemin olsun ki biz,
Nuh'u kavmine gönderdik. ‘Ey kavmim dedi, Allah’a kulluk edin. O’ndan
başka tanrınız yoktur. Hâlâ sakınmaz mısınız?’ Bunun üzerine, kavminin
içinden kâfir kodaman topluluğu, ‘Bu, dediler, tıpkı sizin gibi bir beşer ol-
maktan başka bir şey değildir. Size üstün ve hâkim olmak istiyor. Eğer Allah
(peygamber göndermek) isteseydi, muhakkak ki bir melek gönderirdi. Biz
geçmişteki atalarımızdan böyle bir şey duymadık. Bu, yalnızca kendisinde
delilik bulunan bir kimsedir. Öyle ise bir süreye kadar ona katlanıp (durumu)
gözetleyin bakalım.’ Nuh, ‘Rabbim, dedi, beni yalanlamalarına karşı bana
yardım et!’ Bunun üzerine ona şöyle vahyettik: Bizim nezaretimiz altında ve
vahyimizle gemiyi yap. Bizim emrimiz gelip de tandır kaynayınca, her cins-
ten eşler halinde iki tane ve bir de içlerinden, daha önce kendisi aleyhin-
de hüküm verilmiş olanların dışındaki aileni gemiye al. Zulmetmiş olanlar
konusunda bana hiç yalvarma! Zira onlar kesinlikle boğulacaklardır! Sen,
yanındakilerle beraber gemiye yerleştiğinde, ‘Bizi zalimler topluluğundan
kurtaran Allah’a hamdolsun’ de. Ve de ki: ‘Rabbim! Beni mübarek bir yere
indir. Sen, konuklatanların en hayırlısısın.’ Şüphesiz bunda sizin için birta-
kım ibretler vardır. Çünkü biz, kullarımızı böyle denemişizdir. Sonra onların
ardından bir başka nesil getirdik. Bunun üzerine, onlar arasından kendi-
lerine, ‘Allah’a kulluk edin, çünkü sizin O’ndan başka bir tanrınız yoktur.
40 • MÂ HAZAR
Hâlâ Allah’tan korkmaz mısınız?’ mesajını ileten bir resûl gönderdik. Onun
kavminden, kâfir olup ahirete ulaşmayı yalanlayan ve dünya hayatında ken-
dilerine refah verdiğimiz kodaman güruh dedi ki: ‘Bu, sadece sizin gibi bir
insandır; sizin yediğinizden yer, sizin içtiğinizden içer’” (Mü’minûn 23/23-30).
‫آنكه فرمان كرد قهرش باد را‬

‫تا سزایی داد قوم عاد را‬
Ân ki fermân kerd kahreş bâd râ

Tâ sezâyî dâd kavm-i Âd râ
(O Allah [celle celâluhû], Âd kavminin perişanlığını ve layığını vermesi için

rüzgâra emretti).
“Andolsun biz Kur’an’ı öğüt almak için kolaylaştırdık. Öğüt alan yok
mudur? Âd (kavmi) da yalanladı, azabım ve uyarılarım nasıl oldu? Biz onla-
rın üstüne, uğursuzluğu devam eden bir günde dondurucu bir rüzgâr gön-
derdik. (O rüzgâr) insanları, sökülmüş hurma kütükleri gibi yere seriyordu.
Nasılmış benim azabım ve uyarım?” (Kamer 54/17-21).
‫آنكه لطف خویش را اظهار كرد‬

‫بر خلیلش نار را گلزار كرد‬
Ân ki lutf-i hîş râ izhâr kerd

Ber Halîleş nâr râ gülzâr kerd
(Kendi lutfunu İbrahim [aleyhisselâm] üzerinde gösteren o Allah [celle

celâluhû], ateşi gülistan eyledi).
Allah Teâlâ Kur’ân-ı Kerîm’inde şöyle buyurmuştur: “Andolsun ki biz

daha önce İbrahim’e de rüşdünü vermiştik (akla uygun olanı göstermiştik).
Biz onu biliyorduk. O zaman o, babasına ve kavmine, ‘Bu tapınıp durduğu-
nuz heykeller nedir?’ demişti. Onlar, ‘Biz atalarımızı bunlara tapar bulduk’
dediler. İbrahim, ‘Andolsun, sizler de, atalarınız da apaçık bir sapıklık içinde-
siniz’ dedi. Onlar, ‘Sen bize gerçeği mi getirdin (Sen ciddi mi söylüyorsun)
yoksa şaka mı ediyorsun?’ dediler. O şöyle dedi: ‘Hayır, Rabb’iniz göklerin
ve yerin Rabb’idir, onları O yaratmıştır. Ben de buna şahitlik edenlerdenim.
MÂ HAZAR • 41
Allah’a yemin ederim, siz arkanızı dönüp gittikten sonra, ben putlarınıza el-
bette bir tuzak kuracağım.’ Derken o, putları parça parça etti. Yalnız kendisi-
ne başvursunlar diye onların büyüğünü sağlam bıraktı. Kavmi, ‘Tanrılarımı-
za bunu kim yaptı? Doğrusu o zalimlerden biridir’ dediler. Bazıları, ‘İbrahim
denen bir gencin, onları diline doladığını duymuştuk’ dediler. ‘O halde onu
insanların gözleri önüne getirin, olur ki (aleyhinde) şahitlik ederler’ dediler.
İbrahim gelince ona, ‘Ey İbrahim! Bunu tanrılarımıza sen mi yaptın?’ dediler.
İbrahim, Belki onu şu büyükleri yapmıştır, konuşabiliyorlarsa onlara sorun’
dedi. Bunun üzerine vicdanlarına dönüp (kendi kendilerine) dediler ki: ‘Doğ-
rusu siz haksızsınız.’ Sonra yine (eski) kafalarına döndüler: ‘Andolsun ki (Ey
İbrahim!) bunların konuşmayacağını sen de bilirsin’ dediler. İbrahim dedi
ki: ‘O halde, Allah’ı bırakıp da size hiçbir fayda ve zarar veremeyecek olan
putlara mı tapıyorsunuz? Size de, Allah’ı bırakıp taptıklarınıza da yazıklar
olsun, siz hâlâ akıllanmayacak mısınız?’ Onlar, ‘Bir şey yapacaksanız, şunu
yakın da tanrılarınıza yardım edin’ dediler. Biz, ‘Ey ateş! İbrahim’e karşı serin
ve zararsız ol’ dedik. Ona düzen kurmak istediler, fakat biz kendilerini daha
fazla hüsrana uğrattık. Onu da, Lût’u da, âlemler için bereketli ve kutsal
kıldığımız yere ulaştırıp kurtardık” (Enbiyâ 21/51-71).
‫آن خداوندی كه هنگام سحر‬

‫كرد قوم لوط را زیر و زبر‬
Ân Hüdâvendî ki hengâm-i seher

Kerd kavm-i Lût râ zîr û zeber
(O Allah [celle celâluhû] ki seher vaktinde Lût kavmini yerle bir etti).
Rivayet olunur ki müptela oldukları kötü fiilden, “‘İşte şunlar kızlarım,
bunlar sizler için daha temiz. Artık Allah’tan korkun, beni konuklarımın ya-
nında rezil etmeyin. Hiç içinizde aklı başında olan bir adam yok mu?’ diye-
rek öğüt verince, Senin kızlarınla bizim hiçbir alakamız olmadığını bilirsin.
Sen elbette bizim ne istediğimizi bilirsin!’” (Hûd 11/78-79) cevabını vererek
nasihate uymadılar ve bir seher vaktinde Allah Teâlâ Cebrâil’i [aleyhisselâm]
gönderip kanadı ile vilayetlerini ortadan kaldırdı, hatta hayvanlarının ses-
lerini gökyüzündekiler işittiler ve cümlesi helâk oldular.
‫سوی او خصمی كه تیر انداخته‬

‫پشۀ كارش كفایت ساخته‬
42 • MÂ HAZAR
Sûy-i û hasmî ki tîr endâhte

Peşşeî kâreş kifâyet sâhte
(Kendisine ok atan düşmanın işini, bir sivrisinek bitirmeye yetti).

Cenâb-ı Hakk’a doğru bir düşman ok attı, bir sinek onun işine yetti.
O hasımdan kastedilen Nemrud’dur. Zira yeryüzüne mâlik olup göklere
de mâlik olmak ümidiyle ok attırmış, Cenâb-ı Kibriyâ da tazir için oklarının
uçlarını kanlı olduğu halde geri döndürmüştü. Bunun üzerine, “Gökyü-
zünde bulunanları helâk ettim, gökler de benim oldu” diye Hz. İbrahim’e
[aleyhisselâm] çıkışırmış diye nakledilir.
‫آنكه اعدا را به دریا در كشید‬

‫ناقه را از سنگ خارا بر كشید‬
Ânki a‘dâ râ be deryâ der keşîd
Nâka râ ez seng-i hârâ ber keşîd
(Düşmanlarını denize çeken o Allah [celle celâluhû], dişi bir deveyi de

mermer taştan çıkardı).
Denize çekilen düşmanlar Firavun ve askerleridir. Salih’in [aleyhisselâm]
duasının bereketiyle Semûd kavminde mermer taşından dişi bir deve çık-
mıştır.
‫چون عنایت قادر و قیوم كرد‬
‫در كف داود آهن موم كرد‬
Çûn inâyet Kâdir u Kayyûm kerd
Der kef-i Dâvûd âhen mûm kerd
(Kâdir ve Kayyûm olan Allah Teâlâ lutuf buyurdu, Hz. Davud’un

elindeki demiri mum gibi eyledi).
[aleyhisselâm]
Nitekim Kur’ân-ı Azîm’de, “Demiri o nun için yumuşattık” (Sebe 34/10)

buyrulmuştur.
‫با سلیمان داد ملك و سروری‬
‫شد مطیع خاتمش دیو و پری‬
Bâ Süleymân dâd mülk u serverî

Şod mutî‘-i hâtemeş dîv û perî
MÂ HAZAR • 43
(O Allah [celle celâluhû], Süleyman’a [aleyhisselâm] padişahlık ve ululuk ver-

di, onun yüzüğüne şeytan ve cinler itaatkâr oldu).
‫از تن صابر به كرمان قوت داد‬

‫هم ز یونس لقمۀ با حوت داد‬
Ez ten-i sâbır be-kirmân kût dâd
Hem zi Yûnus lokmeî bâ hût dâd
(Allah Teâlâ sabreden Eyyûb’un [aleyhisselâm] vücudundan kurtçuklara

azık verdi, Yunus’tan da [aleyhisselâm] balinaya bir lokma verdi).
Hz. Yunus’u [aleyhisselâm] balık bir lokma gibi yuttu, bir görüşe göre
yedi gün ve bir görüşe göre kırk gün balık karnında gezip, “Senden başka
hiçbir ilâh yoktur. Seni tenzih ve tesbih ederim. Ben zalimlerden oldum”
(Enbiyâ 21/87) diyerek tesbih ederdi ve o zikir sebebiyle Cenâb-ı Kibriyâ onu
kurtarıp ihsan buyurdu. Nitekim, Kur’ân-ı Kerîm’de, “Eğer o balık karnında
tesbih edenlerden olmasaydı, kıyamete kadar balık karnında kalırdı” (Sâffât
37/144) buyrulmuştur.
‫بنده ای را اره بر سر می نهد‬

‫دیگری را تاج بر سر می نهد‬
Bendeî râ erre ber ser mî nehed
Dîgerî râ tâc ber ser mî nehed
(Allah [celle celâluhû] bir kulunun başına testere koyar, diğer kulunun ba-
şına ise taç koyar).
Bir kulunun başına Allah Teâlâ bıçkı koyar; bundan murat Zekeriyya’dır
[aleyhisselâm] ki ağaç içine gizlendikleri zaman yahudi taifesi onu bıçkı ile
şehid etti. Bir başka kulunun başı üzerine taç koyar, bundan murat Hz.
Yusuf’tur [aleyhisselâm] ki Mısır’a sultan olmuş idi.
‫اوست سلطان هرچه خواهد آن كند‬

‫عالمی را در دمی ویران كند‬
Ûst sultân herçe hâhed ân kuned
Âlemî râ der demî vîrân kuned
(Sultan O’dur, ne isterse onu yapar, dilerse âlemi bir anda harap eder).
44 • MÂ HAZAR
Bu beyit gelecek bir soruya cevap olmaya münasiptir, sual şu şekilde-

dir: Cenâb-ı Hak niçin bu işleri böyle eyledi? Şöyle cevap verilir: Âlemde
tasarruf O’nundur, dilediğini yapar, istediği şekilde hükmeder. Her ne di-
lerse onu işler, âlemi bir nefeste viran ve harap eyler, kimse muhalefete
kadir olamaz.
‫هست سلطانی مسلم مر ورا‬

‫نیست كس را زهرۀ چون و چرا‬
Hest sultânî müsellem mer u râ

Nîst kes râ zehre-i çûn u çerâ
(Padişahlık kesinlikle O’nundur (Allah’ındır), Kimsenin O’na niçin, niye

diye sormaya cesareti yoktur).
Cenâb-ı Hakk’ın padişahlığı ve tasarrufu kesindir. Kimsenin, “Niçin şu
işi şöyle ettin ve bu işi böyle ettin?” demeye cüret ve cesareti yoktur. Bun-
dan sonra Allah Teâlâ’nın istediğini yapması hakkında ve kimsenin “niçin,
niye” diye sormaya kudreti olmadığını beyan hakkında şöyle buyrulur:
‫آن یكی را زر دو صد همیان دهد‬

‫دیگری در حسرت نان جان دهد‬
Ân yekî râ zer du sad hemyân dehed

Dîgerî der hasret-i nân cân dehed
(Bir kuluna 200 altın dolu kese verir, diğer bir kulu ekmek yemeye
hasret kalarak can verir).
‫آن یكی را گنج و نعمت می دهد‬

‫و آن دگر را رنج و زحمت می دهد‬
Ân yekî râ genc u ni‘met mî dehed

V’ân diger râ renc u zahmet mî dehed
(Bir kuluna hazine ve nimet verir, bir başkasına sıkıntı ve elem verir).
MÂ HAZAR • 45
‫آن یكی بر تخت با صد عز و ناز‬

‫و آن دگر كرده دهان از فاقه باز‬
Ân yekî ber taht bâ sad izz u nâz
V’ân diger kerde dehân ez fâke bâz
(Biri saltanatta yüz izzet ve ikram görür, diğer biri ise fakirlikten ağzı
açık bekler).
‫آن یكی پوشیده سنجاب و سمور‬

‫دیگری خفته برهنه در تنور‬
Ân yekî pûşîde sincâb u semûr
Dîgerî hofte bırehne der tenûr
(Biri sincap ve samur kürkü giymiş, diğeri tandırda çıplak olarak uyu-
muştur).
‫آن یكی بر پستر كمخا و نخ‬

‫دیگری بر خاك خواری بسته یخ‬
Ân yekî ber puster-i kemhâ vu neh
Dîgerî ber hâk-i hârî beste yeh
(Mevlâ’nın bir kulu ipek, pamuklu kumaş üzerinde yatar, diğer biri ise
toprağın üzerinde donar).
‫طرفة العین این جهان برهم زند‬

‫كس نمی یارد كه آنجا دم زند‬
Tarfetü’l-ayn în cihân ber hem zened
Kes nemî yâred ki âncâ dem zened
(Allah Teâlâ, göz açıp kapayıncaya kadar bu dünyayı yerle bir eder, hiç
kimse O’na itiraz etmeye, konuşmaya güç yetiremez).
‫آنكه با مرغ هوا ماهی دهد‬

‫بندگان را دولت شاهی دهد‬
46 • MÂ HAZAR
Ân ki bâ murg-i hevâ mâhî dehed

Bendegân râ devlet-i şâhî dehed
(Havada uçan kuşa balık veren o Allah [celle celâluhû], kullarına padişah-
lık devleti verir).
‫بی پدر فرزند پیدا او كند‬
‫طفل را در مهد گویا او كند‬
Bî-peder ferzend peydâ û kuned
Tıfl ra der mehd gûyâ û kuned
(Babasız çocuk yaratan o Allah [celle celâluhû], beşikteki çocuğu konuş-

turur).
Âdette çocuk babasız olmaz iken ilâhî irade taalluk edince Allah [celle
celâluhû], babasız bir oğul yaratır. Nitekim Hz. Meryem Hz. İsa’yı [aleyhisselâm],
evli değilken doğurmuştur. Beşikte çocuğu konuşturur. Nitekim Hz. İsa
[aleyhisselâm] beşikte, “Ben, Allah’ın kuluyum. Bana kitabı verdi ve beni pey-
gamber kıldı. Nerede olursam olayım beni mübarek kıldı; sağ olduğum sü-
rece bana namazı ve zekâtı vasiyet etti” (Meryem 19/30-31) buyurmuştur.
‫مردۀ صد ساله را حی می كند‬

‫این بجز حق دیگری كی می كند‬
Mürde-î sad sâle râ hay mî kuned
În be-cuz Hak dîgerî key mî kuned
(Allah [celle celâluhû] yüzyıllık ölüyü diriltir, bunu Hak’tan başka kim ya-
pabilir?)
Kastedilen Hz. Üzeyir’dir [aleyhisselâm]. Vefat ettikten 100 sene sonra
Cenâb-ı Kibriyâ onu diriltmiştir.
‫صانعی كز طین سالطین می كند‬

‫نجم را رجم شیاطین می كند‬
Sâni’î k’ez tîn selâtîn mî kuned
Necm râ recm-i şeyâtîn mî kuned
(O Allah [celle celâluhû] çamurdan sultanlar yaratır, şeytanı yıldızlara taş-

latır).
MÂ HAZAR • 47
Nitekim Kur’ân-ı Azîm’de, “Andolsun biz, en yakın göğü kandillerle

donattık ve onları, şeytanlar için taşlamalar yaptık” (Mülk 67/5) buyrulmuştur.
‫از زمین خشك رویاند گیاه‬

‫آسمانها را هم او دارد نگاه‬
Ez zemîn-i huşk rûyâned giyâh
Âsumânhâ râ hem û dâred nigâh
(Kuru yerden ot bitiren o Allah [celle celâluhû], gökleri de koruyandır).

Bahar mevsiminde yerde bir şey yokken ot ve çeşitli otları ortaya çı-
karır. Gökleri de korur ve Cenâb-ı Hakk’ın koruması sebebiyle gökyüzü
direksiz olarak durur. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Şüphesiz Allah gökleri
ve yeri, nizamları bozulmasın diye tutuyor” (Fâtır 35/41) buyrulmuştur.
‫هیچ كس در ملك او انباز نی‬

‫قول او را لحن نی و ساز نی‬
Hîç kes der mülk-i û enbâz ney

Kavl-i û râ lahn ney u sâz ney
(Hiç kimseye Allah’ın [celle celâluhû] hükümdarlığında ortaklık yoktur,

O’nun sözünde ses yoktur, sıralama yoktur).
Hiç kimse mülkünde Hak Teâlâ’ya ortak değildir ve Cenâb-ı Hakk’ın
sözünde ses sıralama yoktur; yani enbiyâ-i izâm ve melâike-i kirâm ile
konuşma ve söz söyleme katında harf, ses ve tertipten münezzeh olarak
kelâm buyurur. Eğer ilâhî kelâm harf ve ses ile olsa Allah Teâlâ’nın harf ve
sese muhtaç olması gerekirdi. İhtiyaç sahibi olmak ise Allah’ın [celle celâluhû]
yüceliğine aykırıdır.
İki Âlemin Efendisinin Naatı Hakkındadır
‫سید الكونین و ختم المرسلین‬

‫آخر آمد بود و فخر االولین‬
Seyyidü’l-kevneyn u hatmü’l-mürselîn
Âhir âmed bûd u fahrü’l-evvelîn
48 • MÂ HAZAR
(İki âlemin önderi ve peygamberlerin sonuncusu, sonradan geldi ama

önceki peygamberlerin medâr-ı iftiharı oldu).
Şeyh hazretleri bu şerefli kitaba hamdü senâ ile başladıktan sonra ilâhî
nimetleri sayıp Cenâb-ı Hakk’ın her istediğini yapabileceğini beyan edip
kâinatın efendisi, varlıkların hulâsası Resûl-i Ekrem Efendimiz’in [sallallahu
aleyhi vesellem] naat-ı şerifiyle devam ederek şöyle buyurmaktadırlar: “Dünya
ve ahiretin ulusu, enbiya ve mürselînin hâtemidir.” Nitekim Kur’ân-ı Azîm’de,
“Son peygamber” (Ahzâb 33/40) denilmiştir. Hadis-i şerifte, “Benden sonra
peygamber yoktur” 46 şeklinde geçmektedir. Bütün peygamberlerden sonra
geldi, lâkin bütün peygamberlerin medâr-ı iftiharı idi, hatta büyük peygam-
berler, sultan-ı enbiyanın ümmetinden olmayı temenni etmişlerdir.
‫آنكه آمد نه فلك معراج او‬

‫انبیا و اولیا محتاج او‬
Ân ki âmed noh felek mi’râc-ı û

Enbiyâ vu evliyâ muhtâc-ı û
(Dokuz kat felek ona mi‘rac oldu, peygamberler ve veliler ona muhtaç
oldu).
O ki peygamberlerin dahi ihtiyacıdır. Kâfirler ceza gününde çaresiz
kalınca, “Bize bir müjdeleyici ve uyarıcı gelmedi” (Mâide 5/19) diyerek pey-
gamberlerin kendilerine geldiğini ve davet ettiğini inkâr edecekler. Resûl-i
Ekrem [sallallahu aleyhi vesellem], Kur’ân-ı Kerîm’de beyan olduğu üzere şe-
hadet edip peygamberleri kurtaracak ve bazı konularda şefaat için diğer
peygamberlere yardım edecektir.
‫شد وجودش رحمة العالمین‬

‫مسجد او شد همه روی زمین‬
Şod vücûdeş rahmeten li’l-âlemîn

Mescid-i û şod heme rûy-î zemîn
(Hz. Muhammed’in [sallallahu aleyhi vesellem] varlığı âlemlere rahmet oldu,

bütün yeryüzü ona mescid kılındı).
46 Buhârî, Enbiyâ, 50.

MÂ HAZAR • 49
“Biz seni, ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik” (Enbiyâ 21/107) âyeti
bu konuda delildir. Bütün yeryüzü Fahr-i Âlem Efendimiz’e secdegâh oldu.
Geçmiş ümmetlerin birkaç yerde mâbedi olurdu ama başka bir yerde namaz
kılmaları câiz olmazdı. Allah Teâlâ, kâinatın efendisi olan Peygamberimiz’i
[sallallahu aleyhi vesellem] lutuflandırıp şereflendirmek için bütün mekânları mes-
cid eyleyip farz kılınan namazın yerine getirilmesi için izin ve ruhsat buyurdu.
‫آنكه یارش بود ابوبكر و عمر‬

‫از سر انگشت او شق شد قمر‬
Ân ki yâreş bûd Ebûbekr u Ömer

Ez ser-i engüşt-i û şak şod kamer
(Resûlullah’ın [sallallahu aleyhi vesellem] dostları Hz. Ömer ve Hz. Ebû

Bekir’di [radıyallahu anhümâ]. O Peygamber’in [sallallahu aleyhi vesellem] parmağı-
nın işaretiyle ay parçalandı).
Kur’ân-ı Kerîm’de, “Kıyamet yaklaştı ve ay ikiye bölündü” (Kamer 54/1)
buyrulmuştur.
‫آن یكی او را رفیق غار بود‬

‫و آن دگر لشكركش ابرار بود‬
Ân yekî û râ refîk-i gâr buved
V’ân diger leşkerkeş-i ebrâr buved
(O dostlarından biri Resûlullah’ın [sallallahu aleyhi vesellem] mağara arka-

daşıydı ve bir diğeri iyilerin komutanıydı).
O iki dostun biri Resûl-i Ekrem Efendimiz’e [sallallahu aleyhi vesellem] hicret
gecesinde Sevr dağında ümmeti yetiştirmek için gizlendikleri mağarada
arkadaş idi. Kastedilen Sıddîk-ı Ekber efendimizdir ve o mübarek gecede
mağaranın içinde içinden zikretmeyi Ebû Bekir-i Sıddîk’a [radıyallahu anh] tel-
kin buyurdular. Diğerinden kastedilen Hz. Ömer [radıyallahu anh] olup iyilerin
komutanıdır. Bu unvan Hz. Ömer’i [radıyallahu anh] vasıflandırma ve yaptığı
birçok savaşa işaret ederek onu övmek içindir. Hilafet döneminde 12.000
minber koydurdukları meşhurdur. Allah Teâlâ o ikisinden razı olsun ve on-
ları da kendisinden razı etsin, Allah [celle celâluhû] bize onlarla fayda versin
ve onların şefaatine nail etsin.
50 • MÂ HAZAR
‫صاحبش بودند عثمان و علی‬

‫بهر آن گشتند در عالم ولی‬
Sâhibeş bûdend Osmân u Alî

Behr-i ân geştend der âlem velî
(Hz. Osman ve Hz. Ali de [radıyallahu anhümâ] Peygamber’in [sallallahu aleyhi

dostu oldular, bu yüzden onlar âlemde veli oldular).
vesellem]
‫آن یكی كان حیا و حلم بود‬

‫وآن دگر باب مدینه علم بود‬
Ân yekî k’ân-i hayâ vu hilm bûd

V’ân diger bâb-ı medîne-i ilm bûd
(Onlardan biri hayâ ve hilim madeniydi, bir diğeri ilim şehrinin kapısıydı).
Bir hadis-i şerifte Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem], Hz. Osman [radıyallahu
anh] için, “O hayâ sahibi bir kimsedir”47 buyurmuşlardır. Yazıcızâde Muhammed
Efendi dahi Muhammediyye isimli kitabında Hz. Zinnûreyn hakkında, “Utan-
dılar hayâsından melekler” buyurmuştur. Hilmi hakkında da bazı siyer kitapla-
rında şöyle yazılıdır: “Evlerini isyancılar muhasara ettiğinde yanında bulunan
dostlarına şöyle buyurmuşlardır: ‘Bizim suçumuz nedir?’ Orada bulunanlardan
biri cüret edip, ‘Sizin suçunuz hilminizdir’ buyurmuşlardır.” Peygamberimiz’in
[sallallahu aleyhi vesellem] bir diğer dostu da Hz. Ali’dir [keremallahu vechehû], ilim şehri-
nin kapısıdır yani ilmi çoktur ve ilm-i şerife tâlip olan Hz. Ali’ye gitsin, demektir.
Burada, “Ben ilmin şehriyim, Ali de kapısıdır”48 hadis-i şerifine işaret vardır.
‫آن رسول حق كه خیر الناس بود‬

‫عم پاكش حمزه و عباس بود‬
Ân Resûl-i Hak ki hayrü’n-nâs buved
A’mm-ı pâkeş Hamza vu Abbâs buved
(O Peygamber [sallallahu aleyhi vesellem] insanların en hayırlısıydı, Hz.

Hamza ve Hz. Abbas [radıyallahu anhümâ] onun temiz amcalarıydılar).
47 Müslim, Fezâilü’s-Sahâbe, 3.
48 Taberânî, Mu‘cemü’l-Kebîr, 11/55; Heysemî, Mecmau’z-Zevâid, 9/148; Süyûtî, Câmiu’s-
Sagîr, nr. 2705.
MÂ HAZAR • 51
‫هر دم از ما صد درود و صد سالم‬

‫بر رسول و آل و اصحابش تمام‬
Her dem ez mâ sad durûd u sad selâm
Ber Resûl u âl u ashâbeş temâm
(Her nefeste bizden o Resûl’e [sallallahu aleyhi vesellem], ailesine, bütün

sahabelerine yüzlerce kere selâm olsun).
Müctehid İmamların (Mezhep Sahibi Âlimlerin)

Menkıbeleri Hakkında
Ferîdüddin Attâr [kuddise sırruhû] Peygamber Efendimiz’in [sallallahu
naat-ı şerifelerinden sonra müctehid imamların medih ve
aleyhi vesellem]
senâlarına başlayıp şöyle buyururlar:
‫آن امامانی كه كردند اجتهاد‬

‫رحمت حق بر روان جمله باد‬
Ân imâmânî ki kerdend ictihâd

Rahmet-i Hak ber revân-i cümle bâd
(Allah’ın [celle celâluhû] rahmeti, o müctehid imamların hepsinin ruhları

üzerine olsun).
Hak Teâlâ’nın rahmeti, Kur’ân-ı Azîm’den ve hadis-i şeriflerden İslâm
dininin hükümlerini çıkartan bütün âlimlerin şerefli ruhları üzerine olsun.
‫بو حنیفه بود امام با صفا‬

‫آن سراج امتان مصطفی‬
Bû Hanîfe bûd imâm-ı bâ safâ

Ân sirâc-ı ümmetân-ı Mustafâ
(Ebû Hanîfe büyük bir imamdı, Hz. Muhammed Mustafa’nın [sallallahu

ümmetinin kandiliydi).
aleyhi vesellem]
Ferîdüddin Attâr, Hanefî mezhebinden olduğu için İmâm-ı Âzam haz-

retlerini bütün müctehidlerin önüne geçirip şöyle buyurdular: “O müctehi-
din biri temizlik ile imam olan Ebû Hanîfe idi ve o, Hz. Muhammed Mus-
52 • MÂ HAZAR
tafa Efendimiz’in [sallallahu aleyhi vesellem] ümmetlerinin kandiliydi.” Buradaki

temizlik, Ebû Hanîfe’nin iç temizliğine işaret eder. Ebû Hanîfe, İmam Mu-
hammed Cafer-i Sadık hazretlerinden iki sene ilm-i hadis ve ilm-i bâtın (ta-
savvuf ilmi) alıp, “İki sene olmasaydı Numan helâk olurdu” buyurmuşlardır.
‫باد فضل حق قرین جان او‬

‫شاد باد ارواح شاگردان او‬
Bâd fazl-ı Hak karîn-i cân-ı û

Şâd bâd ervâh-ı şâgirdân-ı û
(Allah’ın [celle celâluhû] fazileti İmâm-ı Âzam’ın canına yakın olsun, Onun
öğrencilerinin ruhları şâdolsun).
‫صاحبش بو یوسف قاضی شده‬

‫وز محمد ذو المنن راضی شده‬
Sâhibeş bû Yûsuf-i kâdî şode

V’ez Muhammed zü’l-minen râzî şode
(İmâm-ı Âzam’ın dostları kadı Ebû Yusuf ve İmam Muhammed idi,

lutuf ve ihsan sahibi olan Allah [celle celâluhû] onlardan razı olsun).
İmâm-ı Âzam’ın dostu, Abbâsî halîfelerinden Hârûnürreşid hazretle-
rine kadı olan Ebû Yusuf’tur. İmam Muhammed’den, ihsanlar sahibi olan
Cenâb-ı Kibriyâ razı olsun.
‫شافعی ادریس مالك با زفر‬

‫یافت ذیشان دین احمد زیب و فر‬
Şâfiî İdrîs Mâlik bâ Zufer

Yâft zîşân dîn-i Ahmed zîb u fer
(İmam Şâfiî, İmam Mâlik ve İmam Züfer’le, İmam Ahmed’in dini [İslâm
dini] ışık ve güzellik buldu).
Müctehidlerden biri Muhammed b. İdris’tir, biri İmam Mâlik hazretle-

ridir. İmam Züfer ile İmam Ahmed hazretlerinin din-i mübîni bunlardan ışık
ve letâfet buldu.
MÂ HAZAR • 53
‫روحشان در صدر جنت شاد باد‬

‫قصر دین از علمشان آباد باد‬
Rûhişân der sadr-ı cennet şâd bâd
Kasr-ı dîn ez ilmişân âbâd bâd
(Ruhları cennet kürsüsünde şâdolsun, din sarayı onların ilmiyle bayın-

dır olsun).
Allah Teâlâ’ya Yakarış (Münâcât)

Şeyh Attâr hazretleri [kuddise sırruhû] din önderlerinin övgüsünden sonra
Cenâb-ı Hakk’a münâcât edip şöyle buyurdular:
‫پادشاها جرم ما را در گذار‬

‫ما گنه كاریم و تو آمرزگار‬
Pâdişahâ cürm-i mâ râ der güzâr
Mâ günahkârîm u tû âmürzigâr
(Ey padişah olan Allahım! Günahlarımızı affeyle, biz günahkârız ve sen

bağışlayıcısın).
‫تو نكو كاری و ما بد كرده ایم‬
‫جرم بی پایان و بی حد كرده ایم‬
Tû nikû kârî vu mâ bed kerdeîm

Cürm-i bî-pâyân u bî-had kerdeîm
(Güzel işler yapan sensin, biz kötü işler yaptık, bizler sonsuz günah
ve kabahat işledik).
‫سالها در فسق و عصیان گشته ایم‬

‫آخر از كرده پشیمان گشته ایم‬
Sâlhâ der fısk u isyân geşteîm

Âhir ez kerde peşîmân geşteîm
(Yıllarca günah ve isyan içinde olmuşuz, sonunda yaptığımızdan piş-

man olmuşuz).
54 • MÂ HAZAR
‫روز و شب اندر معاصی بوده ایم‬

‫غافل از یؤخذ نواصی بوده ایم‬
Rûz u şeb ender meâsî bûdeîm
Gâfil ez yu’haz nevâsî bûdeîm
(Gece gündüz günah işleyip durmuşuz, “Suçlular simalarından tanınır

da, perçemlerinden yakalanırlar” (Rahmân 55/41) âyetinden gafil olmuşuz).
‫دائما در بند عصیان بوده ایم‬

‫هم قرین نفس و شیطان بوده ایم‬
Dâimâ der bend-i isyân bûdeîm

Hem karîn-i nefs u şeytân bûdeîm
(Her vakit isyan bağında olmuşuz, hem nefse hem de şeytana yakın
olmuşuz).
‫بر در آمد بندۀ بگریخته‬
‫آب روی خود بعصیان ریخته‬
Ber der âmed bende-i bügrîhte
Âb-ı rûy-i hod be-isyân rîhte
(Firar eden, günahlarla yüzsuyunu dökmüş kul kapına geldi).
‫مغفرت دارد امید از لطف تو‬

‫زانكه خود فرمودۀ التقنطوا‬
Mağfiret dâred ümîd ez lutf-i tû
Z’ân ki hod fermûdeî lâ taknetû
(Senin lutfundan bağışlanmayı ümit etti, zira sen kendin “ümidinizi

kesmeyin” diye ferman ettin).
Senin lutfundan mağfireti ümit eder, çünkü Kur’ân-ı Azîm’de, “Allah’ın
rahmetinden ümit kesmeyiniz” (Zümer 39/53) buyurmuşsun.
MÂ HAZAR • 55
‫بی گنه نگذشته بر ما ساعتی‬

‫با حضور دل نكرده طاعتی‬
Bî-güneh negzeşte ber mâ sâatî
Bâ huzûr-i dil ne-kerde tâatî
(Günahsız bir saatimiz bile geçmedi, gönül huzuruyla ibadet edemedik).

Zira ibadetin makbulü gönül huzuruyla yapılandır.
‫بحر الطاف تو بی پایان بود‬

‫ناامید از رحمتت شیطان بود‬
Bahr-i eltâf-ı tu bî-pâyân buved
Nâ-ümîd ez rahmetet şeytân buved
(Senin lutuflar denizin sonsuzdur, rahmetinden ümit kesen şeytan olur).
‫نفس و شیطان زد كریما راه من‬

‫رحمتت باشد شفاعت خواه من‬
Nefs u şeytân zed Kerimâ râh-ı men
Rahmetet bâşed şefâat hâh-ı men
(Ey Kerîm olan Allah! Şeytan ve nefis yolumu kesti, senin rahmetin
[murat, Hz. Peygamber’dir] benim şefaat isteyenim olsun).
‫چشم دارم كز گنه پاكم كنی‬

‫پیش از آن كاندر جهان حاكم كنی‬
Çeşm dârem k’ez güneh pâkem kunî
Pîş ez ân k’ender cihân hâkim kunî
(Dünyada beni toprak etmeden önce günahımı bağışlamanı dilerim).
‫اندر آندم كز بدن جانم بری‬

‫از جهان با نور ایمانم بری‬
Ender ândem k’ez beden cânem berî

Ez cihân bâ nûr-i imânem berî
56 • MÂ HAZAR
(Ruhumu cesedimden alıp götüreceğin zaman, bu dünyadan beni

iman nuruyla yanına almanı dilerim).
Akıllı Kimseler
‫عاقل آن باشد كه او شاكر بود‬

‫وآنگهی بر نفس خود قادر بود‬
Âkil ân bâşed ki û şâkir buved

V’ângehî ber nefs-i hod kâdir buved
(Akıllı kişi şükreden kişidir, o zaman kendi nefsi üzerine kudret sahibi
olur).
Bu iki huy ile muttasıf olan âkıl olunca bu hasletler kendinde olmaya-
nın ahmak olması lazım gelir.
‫هر كه خشم خود فرو خورد ای جوان‬

‫باشد او از رستگاران جهان‬
Her ki hışm-i hod fürû hord ey cevân

Bâşed û ez restgârân-i cihân
(Ey delikanlı! Her kim öfkesini yenerse, bu dünyada kurtulanlardan olur).
‫آن بود ابلهترین مردمان‬

‫كز پی نفس و هوا باشد روان‬
Ân buved eblehterîn-i merdümân
K’ez pey-i nefs u hevâ bâşed revân
(Nefis ve hevâsının peşinden koşan kimse, insanların en aptalıdır).
‫وآنگهی پندارد آن تاریك رای‬

‫خواهد آمرزیدنش آخر خدای‬
V’ângehî pindâred ân tarîk rây
Hâhed âmürzîdeneş âhir Hüdây
MÂ HAZAR • 57
(O âciz fikirli, nasıl olsa Allah’ın [celle celâluhû] onu bağışlayacağını zan-
neder).
‫گرچه درویشی بود سخت ای پسر‬
‫هم ز درویشی نباشد خوبتر‬
Ger çe dervîşî buved saht ey peser

Hem zi dervîşî ne-bâşed hûbter
(Ey oğul! Her ne kadar dervişlik zor olsa da dervişlikten daha güzel bir
hal yoktur).
‫هركه او را نفس شومش رام شد‬
‫از خردمندان نیكو نام شد‬
Her ki û râ nefs-i şûmeş râm şeved

Ez hıredmendân nîkû nâm şeved
(Her kim kötü işlerden söz eden nefsine boyun eğdirirse, akıllılardan
ve adı iyiye çıkmışlardandır).
‫در ریاضت نفس بد را گوشمال‬

‫تا نیندازد ترا اندر ضالل‬
Der riyâzet nefs-i bed râ gûşmâl
Tâ neyendâzed turâ ender dalâl
(Kötü huylu nefsini riyâzetle cezalandır da seni sapkınlığa atmasın).

Az yemeye riyâzet denir.
Uzlet ve Halvet
‫هر كه خواهد تا سالمت ماند او‬

‫از جمیع خلق رو گرداند او‬
Her ki hâhed tâ selâmet mâned û

Ez cemî‘-i halk rû gerdâned û
(Huzura kavuşmak isteyen, tüm yaratılmışlardan yüz çevirsin).

58 • MÂ HAZAR
‫مردمان را سر بسر در خواب دان‬

‫گشت بیدار آنكه او رفت از جهان‬
Merdümân râ serbeser der hâb dân
Geşt bîdâr ân ki û reft ez cihân
(Bütün insanları uykuda bil, dünyadan ahirete giden uyanır).

Nitekim Hz. Ali [kerremullahu vechehû] şöyle buyurmuştur: “İnsanlar uy-
kudadır, öldüklerinde uyanırlar.” İnsanlara yakınlık ve sevgiden, ziyandan
başka bir şey elde edilmez. Halvet ve inziva bundan daha iyidir.
‫آن كه رنجاند ترا عذرش پذیر‬

‫تا بیا بی مغفرت بر وی مگیر‬
Ân ki rencâned turâ özreş pezîr
Tâ beyâbî mağfiret ber vey megîr
(Seni inciten kişinin özrünü, pişmanlığını kabul et, Allah’ın [celle celâluhû]
mağfiretine nail olmak için o insana kin tutma).
Bazı vaaz kitaplarında şöyle beyan olunmuştur: Bir kimse bir kimse-
nin bir kusurunu affetse, Hak Teâlâ onun yetmiş kusurunu af buyurur ve
eğer senin hakkında kusur eden şahsın kusurunu sen affetmezsen Allah
da [celle celâluhû] senin ettiğin kusuru affetmez. Bağışlanmaya ulaşmak için
bağışlamalısın.
‫حق ندارد دوست خلق آزار را‬

‫نیست این خصلت یكی دین دار را‬
Hak ne-dâred dust-i halk âzâr râ
Nîst în haslet yekî dindâr râ
(Allah [celle celâluhû], insanları inciten kişiyi sevmez. İman ehlinde kişiyi
incitme huyu yoktur).
Kâmil müminde, dinin izin vermediği şekilde kalp kırma huyu olmaz.
‫از ستم هركو دلی را ریش كرد‬

‫آن جراحت بر وجود خویش كرد‬
MÂ HAZAR • 59
Ez sitem her kû dilî râ rîş kerd

Ân cerâhat ber vücûd-i hîş kerd
(Kim zulmederek bir kalbi yaralarsa, kişi o yarayı aslında kendi vücu-
duna açar).
Zulmedip bir kalbi yaralayan kişi, “İnsan hayır ve şerden ne ederse
kendine eder” mefhumunca o yarayı mazluma değil, kendi vücuduna eyler.
‫هركه در بند دل آزاری بود‬

‫در عقوبت كار او زاری بود‬
Her ki der bend-i dil âzârî buved

Der ukûbet kâr-ı û zârî buved
(Gönül incitmek sevdasında olan kimse, sonunda feryat figan içinde

azap çeker).
‫ای پسر قصد دل آزاری مكن‬

‫وز خدای خویش بی زاری مكن‬
Ey peser kasd-ı dil âzârî me-kun

V’ez Hüdâ-yî hîş bî zârî me-kun
(Ey oğul! Gönül incitmeyi amaç edinme, kendi Rabb’inden usanmışlık

ve bıkkınlık etme).
Bir kimse gönül yıkmak sevdasında olsa, bu Allah’ın rızasına aykırı
olduğundan sanki Allah’tan [celle celâluhû] kaçıp firar etmiş adam gibi olur.
‫خاطر كس را مرنجان ای پسر‬

‫ور نه خوردی زخم بر جان ای پسر‬
Hâtır-ı kes râ merencân ey peser
V'er ne hordî zehm ber cân ey peser
(Ey oğul! Kimsenin hatrını, gönlünü kırma; aksi halde kendi canın üze-
rine yara açarsın).
60 • MÂ HAZAR
Sûfîlere göre en büyük günah, haksız yere gönül kırmaktır; zira gö-
nül nazargâh-ı Cenâb-ı Hüdâ’dır. Nitekim hadis-i şerifte, “Yüce Allah sizin
sûretlerinize ve mallarınıza bakmaz, sadece kalplerinize ve amellerinize ba-
kar” 49 buyrulmuştur. Altıparmak Mehmed Efendi’nin siyerinde şöyle yazılıdır:
“Gönül her ne miktar dünyanın saçmalıklarıyla dolu ve Allah’tan [celle
başkasının sevgisiyle kirlenmişse de Allah’ın Kâbe’si ve nazargâh-ı
celâluhû]
Hüdâ olmaktan çıkmaz. Zira Kâbe-i Mükerreme’yi Kureyş kâfirleri putlar ile
doldurduklarında Kâbe-i Mutahhara yine Beytullah ve Cenâb-ı Kibriyâ’nın
nazargâhı idi.”
‫گر همی خواهی كه كردی معتبر‬

‫نام مردم جز بنیكوی مبر‬
Ger hemî hâhî ki kerdî mu‘teber

Nâm-i merdüm cuz be-nîkûyî me-ber
(Eğer muteber bir insan olmak istiyorsan, insanların ismini iyilikten

başka anma).
Kimseyi kötü haliyle anmayıp herkesin medhü senâsında ol ki seni de
herkes sevip muhabbet göstersin.
‫قوت نیكی نداری بد مكن‬

‫بر وجود خود ستم بی حد مكن‬
Kuvvet-i nîkî ne-dârî bed me-kun

Ber vücûd-i hod sitem bî-had me-kun
(İyilik yapmaya kudretin yok ise bari kötülük yapma, vücuduna son-
suz zarar ziyanda bulunma).
İnsana layık olan, elinden gelen iyiliği sakınmamaktır. Eğer elinden
hayır gelmez ise bari kendi tarafından kimseye bir ziyan gelmesin, zarar
isabet etmesin. Zamanımızda bir dosttan şer gelmez ise sana ondan bü-
yük dost olmaz.
49 Müslim, Birr, 10; İbn Mâce, Zühd, 9.

MÂ HAZAR • 61
‫هر كه از غیبت زبانش بسته نیست‬

‫آنچنان كس از عقوبت رسته نیست‬
Her ki ez gıybet zebâneş beste nîst
Ânçenân kes ez ukûbet reste nîst
(Gıybetten kendini alıkoymayan kimsenin ahirette kurtuluşu yoktur).

Gıybet, bir kimsede olan ayıbı kötü bir şekilde başkasına nakletmektir.
Cenâb-ı Hak bunu kesin bir şekilde haram etmiştir. Nitekim Kur’ân-ı Azîm’de,
“Biriniz diğerini arkasından çekiştirmesin” (Hucurât 49/12) buyrulmuştur.
‫رو زبان ازغیبت مردم ببند‬

‫تا نبینی دست و پای خود ببند‬
Rev zebân ez gıybet-i merdüm be-bend
Tâ ne-bînî dest u pây-i hod be-bend
(Dilini insanların gıybetini yapmaktan alıkoy ki ahirette elini ayağını

zincirlenmiş bulmayasın).
Susmanın Faydaları
‫ای برادر گر تو هستی حق طلب‬

‫جز بفرمان خدا مگشای لب‬
Ey berâder ger tu hestî Hak taleb
Cuz be-fermân-ı Hüdâ megşây leb
(Ey kardeş! Eğer sen Rabb’ine erişmek istiyorsan, ağzını Allah’ın [celle
celâluhû] emrinin dışında açma).
Yani Allah’a [celle celâluhû] kavuşmak, Allah’ın rızasına aykırı kelimeler

lisanından ortaya çıkmasın, dilinden dökülen daima Kur’ân-ı Kerîm ve zik-
rullah olsun.
‫گر خبر داری ز حی ال یموت‬
‫بر دهان خود بنه مهر سكوت‬
Ger haber dârî zi Hayy-i lâ yemût
Ber dehân-ı hod be-nih mühr-i sükût
62 • MÂ HAZAR
(Eğer ebedî diri kalacak olan Allah’tan [celle celâluhû] haberin varsa, ağ-
zına suskunluk mührünü vur).
‫ای پسر پند و نصیحت گوش كن‬

‫گر نجاتی بایدت خاموش كن‬
Ey peser! Pend u nasîhat gûş kun
Ger necâtî bâyedet hâmûş kun
(Ey oğul! Eğer sen kurtulmak istiyorsan sus ve nasihate kulak ver).
‫هر كرا بسیار گفتارش بود‬

‫دل درون سینه بیمارش بود‬
Her ki râ besyâr güftâreş buved
Dil derûn-i sîne bîmâreş buved
(Her kim çok konuşursa kalbi kararır, gönlü hasta olur).

Yani çok konuşmak kalbi öldürür.
‫عاقالنرا پیشه خاموشی بود‬

‫پیشۀ جاهل فراموشی بود‬
Âkilân râ pişe hâmûşî buved

Pîşe-yi câhil ferâmûşî buved
(Akıllıların sanatı, meziyeti susmaktır; cahillerinse unutmaktır).
‫خاموشی از كذب و غیبت واجبست‬

‫ابلهست آنكو بگفتن راغبتست‬
Hâmuşî ez kizb u gıybet vâcibest

Eblehest ânkû be-güften rağbetest
(Yalan söylememek ve gıybet etmemek vâciptir, konuşmaya hevesli

olan aptaldır).
MÂ HAZAR • 63
‫ای برادر جز ثنای حق مگوی‬

‫قول حق را از برای دق مگوی‬
Ey berâder cuz senâ-yî Hak me-gûy
Kavl-i Hak râ ez berâyî dak me-gûy
(Ey kardeş! Allah’ı [celle celâluhû] övmekten gayri bir söz söyleme, Allah’ın
[celle celâluhû] sözünü hile yapmak için kullanma).
‫هركه در بند عبارت میشود‬

‫هر چه دارد جمله غارت میشود‬
Her ki der bend-i ibâret mî-şeved
Her çe dâred cümle ğâret mî-şeved
(Her kim ki konuşma heveslisi olursa sahip olduğu her şey talan olur).
Konuşma ve yazışma esnasında güzel söz ve şiir söyleme sevdasında
olan kimse, fesahat ve belâgattan her ne öğrendiyse hepsi yağma olur,
kendine ahirette bir faydası olmaz.
‫دل ز پر گفتن بمیرد در بدن‬

‫گرچه گفتارش بود در عدن‬
Dil zi pür güften be-mîred der beden
Gerçe güftâreş buved dürr-i Aden
(Sözleri Aden incisi gibi makbul olsa da çok konuşmak vücuttaki kalbi
öldürür).
Nitekim söz gümüşse sükût altındır, denilmiştir.
‫ای كه سعی اندر فصاحت می كنی‬

‫چهرۀ دل را جراحت می كنی‬
Ey ki sa‘y ender fesâhat mî kunî

Çehre-yi dil râ cerâhat mî kunî
(Ey süslü konuşmaya çabalayan insan, kalbin çehresine yara açıyor-

sun).
64 • MÂ HAZAR
Kişi Allah’ın [celle celâluhû] zikrinden, düşüncesinden ve ibadetinden

başka ilim tahsiliyle bile uğraşsa, Allah [celle celâluhû] katında makbul değildir
ama lüzumu kadar dinî meseleleri öğrenmek herkese farz-ı ayın olduğun-
dan ona bir diyecek yoktur. Allah’ın [celle celâluhû] aşk denizine gark olmak
gerekir, zira kurtuluş onladır, nitekim Hafız-ı Şîrâzî [kuddise sırruhû] buyururlar,
Hafız gibi on dört rivayete göre Kur’an’ı ezbere okusan da faydasız.
Feryadına yine ancak aşk yetişir, aşk!
‫رو زبان را در دهان محبوس دار‬

‫از خالیق خویش را مأیوس دار‬
Rev zebân râ der dehân mahbûs dâr

Ez halâyık hîş râ me’yûs dâr
(Git dilini ağzına hapset, mahlûkattan kendine hiçbir umut besleme).

Eğer suskunluğun faydalarını ve konuşmanın zararlarını anladıysan di-
lini tut. Halktan rızık hususunda ümitli olma. Rızık hakkında ancak Cenâb-ı
Hakk’a yönel. Zira halkın elinde bir şey yoktur ve gerçek tasarruf sahibi
ancak Allah Teâlâ’dır.
Beyit
Âlem esir-i mest-i meşiyyet değil midir?
Âdem zebun-ı pençe-yi kudret değil midir?
‫هر كه او برعیب خود بینا شود‬

‫روح او را قوتی پیدا شود‬
Her ki û ber ayb-i hod bînâ şeved

Rûh-i û râ kûvvetî peydâ şeved
(Her kim kendi kusurlarını, ayıplarını görürse, onun ruhunda bir kuvvet
meydana gelir).
Nitekim, kişi noksanını bilmek gibi irfan olmaz, denmiştir.
MÂ HAZAR • 65
İman Ehlinin Alametleri
‫هركه باشد اهل ایمان ای عزیز‬

‫پاك دارد چار چیز از چار چیز‬
Her ki bâşed ehl-i îmân ey azîz
Pâk dâred çâr çîz ez çâr çîz
(Ey azizim! İman sahibi olan kimse, dört şeyi dört şeyden temiz tutar).
‫از حسد اول تو دل را پاك دار‬

‫خویشتن را بعد زان مؤمن شمار‬
Ez hased evvel tu dil râ pâk dâr
Hîşten râ bad z’ân mü'min şümâr
(Sen önce kalbini hasetten temizle, kendini daha sonra mümin say).
Başkasının sahip olduğu nimetin yok olmasını istemeye haset derler.
Bu kötü huylardandır ve haramdır. Haset denilen huy ilk olarak şeytanda
ortaya çıkmış ve o, Âdem’in [aleyhisselâm] Allah’ın [celle celâlulû] halifesi ol-
masına haset etmiştir.
‫پاك دار از كذب و از غیبت زبان‬

‫تا كه ایمانت نیفتد در زیان‬
Pâk dâr ez kizb u ez gıybet zebân
Tâ ki îmânet neyüfted der ziyân
(İmanının ziyana düşmesini istemiyorsan, dilini yalan ve gıybetten te-

miz tut).
‫پاك اگر داری عمل را از ریا‬
‫شمع ایمان ترا باشد ضیا‬
Pâk eger dârî amel râ ez riyâ
Şem‘-i îmân-i turâ bâşed ziyâ
(Eğer yaptığın amelini riyadan uzak tutarsan, iman mumun sana nur
saçar).
66 • MÂ HAZAR
Ahiret amelini dünya menfaati için işlemeye riya derler, bu haramdır ve

gizli şirktir. Amelin sadece Allah [celle celâluhû] için olması gerekir.
‫چون شكم را پاك داری از حرام‬

‫مرد ایمان دار باشی والسالم‬
Çûn şikem râ pâk dârî ez harâm

Merd-i îmân-dâr bâşî vesselâm
(Eğer mideni haramlardan temiz tutarsan, iman sahibi bir insan olur-
sun, vesselâm).
Yani yalnızca mideni haramlardan temizleyerek kâmil mümin olabilirsin.
‫هركه دارد این صفت باشد شریف‬

‫ور ندارد دارد ایمان ضعیف‬
Her ki dâred in sıfat bâşed şerîf

V'er ne-dâred dâred îmân-ı zaîf
(Bu sıfata sahip olan şereflidir, bu vasıftan uzak olan kişinin imanı za-
yıftır).
‫هر كه باطن از حرامش پاك نیست‬
‫روح او را ره سوی افالك نیست‬
Her ki bâtın ez harâmeş pâk nîst

Rûh-i û râ reh suy-î eflâk nîst
(Her kim içini haramdan temizlemezse, onun ruhu feleklere doğru git-
mez).
Kâmil mümin olana dört şeyi dört şeyden temizlemek gerektiğini an-
lattıktan sonra, şöyle buyururlar: “İçini haramdan temizlemeyen kimsenin
ruhuna, ölümden sonra yüceler tarafına yol yoktur. Yahut dünya âleminde
onun ruhu ruhanî mi‘racdan mahrum kalır, feleklere yükselemez.”
‫چون نباشد پاك اعمال از ریا‬

‫هست بی حاصل چو نقش بوریا‬
MÂ HAZAR • 67
Çûn ne-bâşed pâk a‘mâl ez riyâ

Hest bî hâsıl çu nakş-ı bûriyâ
(Eğer ameller riyadan temizlenmezse, hasır üzerindeki nakışlar gibi

faydasız olurlar).
Çünkü ameller riyadan temizlenmezse, hasırın nakşından hasıra bir

fayda olmadığı gibi, riyakâr insana da amelinden bir fayda erişmez.
‫هر كرا اندر عمل اخالص نیست‬

‫در جهان از بندگان خاص نیست‬
Her ki râ ender amel ihlâs nîst

Der cihân ez bendegân-ı hâs nîst
(Yaptığı işte ihlâs bulunmayan kişi, dünyada has kullardan değildir).

Zira has kullar bütün amellerini Allah rızası için yaparlar.
‫هر كه كارش از برای حق بود‬

‫كار او پیوسته با رونق بود‬
Her ki kâreş ez berây-i Hak buved

Kâr-ı û peyveste bâ revnak buved
(Kim yaptığı işi Allah rızası için yaparsa, onun işi daima güzel olur).
Padişah ve Sultanlara Öğütler
‫چار خصلت ای برادر در جهان‬

‫پادشاهان را همی دارد زیان‬
Çâr haslet ey berâder der cihân

Pâdişâhân râ hemî dâred ziyân
(Ey kardeş! Dört haslet padişahlara bu dünyada zarar ziyan verir).

68 • MÂ HAZAR
‫پادشاه چون در مأل خندان بود‬

‫بی گمان در هیبتش نقصان بود‬
Pâdişâh çûn der mele’ handân buved
Bî-gümân der heybeteş noksân buved
(Eğer padişah halk içinde güler yüzlü olursa şüphesiz heybetinde ek-
siklik olur).
Zalimlere korku salabilmeleri için padişah ve sultanların halk içinde
vakur olmaları lazımdır.
‫باز صحبت داشتن با هر فقیر‬
‫پادشه را عیب باشد گوش گیر‬
Bâz sohbet dâşten bâ her fakîr
Pâdişah râ ayb bâşed gûş gîr
(İyi dinle! Eğer padişah her fakirle sohbet ederse heybetini düşürür).
‫چونبود شاهرا عز و سیاست‬

‫كشد از دست كستاخان ذلیلی‬
Padişahların her rastgeldiği fakir ile yakınlık kurup sohbet etmesi ve her
yere girip çıkması ziyan veren şeylerdendir. Nitekim bazı akıllı kimseler şöy-
le demişlerdir: “Yücelik ve liderlik vasfı olmayan padişah, hakir küstahlardan
uzak durmalıdır. Çünkü dişsiz ve tırnaksız bir aslan, topal tilkilerden tokat yer.”
‫با زنان بسیار اگر خلوت كند‬

‫خویشتن را شاه بی حرمت كند‬
Bâ zenân besyâr eger halvet kuned
Hîşten râ şâh-ı bî hürmet kuned
(Padişah eğer kadınlarla çok ilgilenirse kendini hürmetsiz bir sultan

haline getirir).
Kadınlarla çok ilgilenen padişah heybetini kaybeder, hürmet edilme-
yen biri haline gelir.
MÂ HAZAR • 69
‫هر كرا فر جهان داری بود‬

‫میل او سوی كم آزاری بود‬
Her ki râ ferr-i cihân dârî buved

Meyl-i û sûy-i kem âzârî buved
(Dünyayı yönetme kudretine sahip olan kişi, insanları incitmemeye

özen gösterir).
‫عدل باید پادشاهان را و داد‬
‫تا ز عدلش عالمی كردند شاد‬
Adl bâyed pâdişâhân râ vu dâd

Tâ zi adleş âlemî kerdend şâd
(Âlemin mutlu olması için, padişahların adaletli olması gerekir).
‫گر كند آهنگ ظلمی پادشاه‬

‫سود نكند مرورا خیل و سپاه‬
Ger kuned âheng-i zulmî pâdişâh

Sûd nekned mer û râ heyl u sipâh
(Eğer padişah zulme kastederse, ona ne süvarilerinin ne de ordusu-

nun faydası olur).
Şayet padişah zulme niyetlenirse ona askerinin çokluğu fayda ver-
mez. Zira zalimin hasmı Allah Teâlâ’dır.
‫چونكه عادل باشد و فرخ لقا‬

‫باشد اندر مملكت او را بقا‬
Çûnki âdil bâşed u ferruh likâ

Bâşed ender memleket û râ bekâ
(Padişah adaletli ve güleç yüzlü olursa, ülkesinde kalıcı olur).

70 • MÂ HAZAR
‫چون كند سلطان كرم با لشكری‬

‫بهر او بازند صد جان و سری‬
Çûn kuned sultân kerem bâ leşkerî

Behr-i û bâzend sad cân u serî
(Eğer sultan bir askerine ihsanda bulunursa, kendisi uğrunda yüz can
feda olunur).
Çünkü sultan askerine karşılıksız verirse, askeri de onun için yüz can-
ları ve başları olsa feda eder. Yani tam bir itaatle düşmana kılıç sallarlar.
Güzel Ahlâk
‫چار چیز آمد بزرگی را دلیل‬
‫هر كه آن دارد بود مرد اصیل‬
Çâr çîz âmed buzurgî râ delîl

Her ki ân dâred buved merd-i asîl
(Dört şey büyüklük delilidir, bu vasıflara sahip olan kişi asil insandır).
‫علم را اعزاز كردن بی حساب‬

‫خلق را دادن جواب با صواب‬
İlm râ i‘zâz kerden bî-hesâb

Halk râ dâden cevâb-ı bâ sevâb
(İlme sonsuz saygı duymak ve halka doğru cevap vermek dört şeyden
ikisidir).
‫هركه دارد دانش و عقل و تمیز‬
‫اهل عقل و علم را دارد عزیز‬
Her ki dâred dâniş u akl u temîz

Ehl-i akl u ilm râ dâred azîz
(Her kim ilim, akıl ve idrak sahibiyse, akıl ve ilim sahibi kişiyi el üstün-
de tutar).
MÂ HAZAR • 71
Nitekim, fazilet sahiplerini ancak fazilet sahipleri bilir, denilmiştir.
‫ای برادر گرخرد داری تمام‬

‫نرم و شیرین گوی با مردم كالم‬
Ey berâder ger hıred dârî temâm

Nerm u şîrîn gûy bâ merdüm kelâm
(Ey kardeş! Eğer sen kâmil bir idrake sahipsen, insanlara tatlı ve yu-
muşak dille konuş).
Kur’ân-ı Kerîm’de, “Eğer sert, katı yürekli olsaydın, elbette etrafından
dağılıp gitmişlerdi” (Âl-i İmrân 3/159) buyrulmuştur.
‫هر كه باشد ترش روی و تلخ گوی‬

‫دوستان از وی بگردانند روی‬
Her ki bâşed torş rûy u telh gûy

Dûstân ez vey be-gerdânend rûy
(Her kim ekşi suratlı ve acı sözlü olursa, dostları ondan yüz çevirirler).
‫هر كه از دشمن نباشد برحذر‬

‫عاقبت بیند ازو رنج و ضرر‬
Her ki ez düşman ne-bâşed ber hazer
Âkıbet bîned ezû renc u zarer
(Her kim düşmanından sakınmazsa, sonunda ondan zarar ve sıkıntı

görür).
Daima düşmandan sakınmak lazımdır, hasmın karınca ise kendini
merdane gör demişlerdir.
‫در میان دوستان مسرور باش‬

‫گر خبر داری ز دشمن دور باش‬
Der miyân-i dûstân mesrûr bâş
Ger haberdârî zi düşman dûr bâş
72 • MÂ HAZAR
(Dostların arasında mutlu ve huzurlu ol, daima onlarla ülfet eyle, eğer
düşmanını biliyorsan ondan uzak dur).
‫در جوار خود عدو را ره مده‬

‫از برای آنكه دشمن دور به‬
Der civar-ı hod aduv râ reh me-deh

Ez berây-i ânki düşman dûr beh
(Çevrende düşmana yol verme, çünkü düşmanın uzakta olması iyidir).
‫با محبان باش دائم همنشین‬

‫تا توانی روی اعدا را مبین‬
Bâ muhibbân bâş dâim hemneşîn

Tâ tevânî rûy-i a‘dâ râ me-bîn
(Daima dostlarınla otur kalk, elinden geldiğince düşman yüzünü görme).
Dört Tehlikeli Şey
‫چار چیز است ای برادر باخطر‬

‫تا توانی باش ازینها برحذر‬
Çâr çîzest ey berâder bâ hater

Tâ tevânî bâş ez’înhâ ber hazer
(Ey kardeş! Dört şey tehlikelidir, elinden geldiğince bunlardan sakın).
‫قربت سلطان و الفت با بدان‬

‫رغبت دنیا و صحبت با زنان‬
Kurbet-i sultân u ülfet bâ be-dân

Rağbet-i dünyâ vu sohbet bâ zenân
(Sultana yakın olmak, kötülerle ülfet etmek, dünya sevgisi ve kadın-

larla sohbet tehlikelidir).
MÂ HAZAR • 73
‫قرب سلطان آتش سوزان بود‬

‫با بدان الفت هالك جان بود‬
Kurb-i sultân âteş-i sûzân buved

Bâ be-dân ülfet helâk-ı cân buved
(Sultana yakınlık yakan ateştir, kötülerle beraber olmak canı helâk eder).
‫زهر دارد در درون دنیا چو مار‬

‫گر چه بینی ظاهرش نقش و نگار‬
Zehr dâred der derûn dünyâ çu mâr

Ger çe bînî zâhireş nakş û nigâr
(Dünyayı dışından güzel ve çekici görsen de içinde yılan misali zehir

vardır).
‫می نماید خوب و زیبا در نظر‬
‫لیك از زهرش بود جان را خطر‬
Mî nümâyed hûb u zîbâ der nezer

Lîk ez zehreş buved cân râ hater
(Bakıldığında güzel ve hoş görünür, lâkin zehrinden canı tehlikeye dü-

şürür).
‫زهر این مار منقش قاتلست‬
‫باشد از وی دور هر كو عاقلست‬
Zehr-i în mâr-ı münakkaş kâtilest
Bâşed ez vey dûr her kû âkilest
(Bu süslü yılanın (dünyanın) zehri öldürücüdür, ondan uzak duran kim-
se akıllıdır).
‫همچو طفالن منگر اندر سرخ و زرد‬
‫چون زنان مغرور رنگ و بو مگرد‬
Hem çu tıflân menger ender surh u zerd
Çûn zenân mağrur-ı reng u bû me-gerd
74 • MÂ HAZAR
(Çocuklar gibi kırmızıya, sarıya bakma, kadınlar gibi kokuya ve renge

aldanma).
‫زال دنیا چون عروس آراسته است‬
‫هر دو روزی شوی دیگر خواسته است‬
Zâl-i dünyâ çûn arûs ârâste est
Her du rûzî şûy-i dîger hâste est
(Dünya denilen kocakarı, süslenmiş gelin gibidir, her iki günde bir baş-
ka koca ister).
Yani dünyanın kimseye vefası yoktur.
‫مقبل آن مردی كه شد زین جفت طاق‬

‫پشت بر وی كرد و دادش سه طالق‬
Mukbil ân merdî ki şod zîn coft tâk
Poşt ber vey kerd u dâdeş se talâk
(İkbal sahibi olan kişi, dünya denilen bu kocakarıdan uzak olur, ona
sırtını döner ve onu üç talâkla boşar).
‫لب بیش شوی خندان می كند‬

‫پس هالك از زخم دندان می كند‬
Leb piş-î şûy handân mî kuned
Pes helâk ez zahm-i dendân mî kuned
(Kocasının yanında güler, muhabbet gösterir, sonra bir diş yarasından

onu helâk eder).
Afiyet Hakkında
‫عافیت را گر بجویی ای عزیز‬
‫می توانش یافتن در چار چیز‬
Âfiyet râ ger be-cûyî ey azîz
Mî tevâneş yâften der çâr çîz
(Ey azizim! Eğer afiyet istersen dört şeyde bulabilirsin).
MÂ HAZAR • 75
‫ایمنی و نعمت اندر خانه دان‬

‫تندرستی و فراغت بعد زان‬
Eymenî vu ni‘met ender hâne dân

Tendürüstî û ferâğet ba‘d z’ân
(Evinde emniyet ve nimet, sonrasında sağlık ve huzur).

Dört şeyin biri mal ve can konusunda düşmandan emin olmak, diğeri
evinde yetecek kadar nimet olup kimseye muhtaç olmamak, bir diğeri
bedenin hasta olmaması ve sonuncusu da dünya işlerinden ayrılıp uzlet
köşesini seçmektir.
‫چونكه با نعمت امانی باشدت‬
‫عافیت را زان نشانی باشدت‬
Çûnki bâ ni‘met emânî bâşedet

Âfiyet râ z’ân nişânî bâşedet
(Selâmetliğin alameti, evinde nimet ve güven olmasıdır).

Bu dört şeyden ilk ikisi, yani evinde güven ve nimet olunca, kalp ra-
hatı ve mutluluk ortaya çıkar. Yalnız bu ikisinin devamı, sonraki iki şeyin de
olmasına bağlıdır.
‫با دل فارغ چو باشی تندرست‬
‫دیگر از دنیا نباشد هیچ جست‬
Bâ dil-i fâriğ çu bâşî tendürüst

Dîger ez dünyâ ne-bâşed hîç cüst
(Huzurlu bir kalple sağlıklı olursun, artık dünyadan hiçbir şey talep
etme).
Allah’tan [celle celâluhû] başka şeylerden kalbini uzak tutarsan sağlıklı
olursun, artık dünyadan hiçbir şey istemen de gerekmez. Zira Allah’ı [celle
celâluhû] isteyene, bu kadar dünya nimeti yeterli olur.
‫بر میاور تا توانی كام نفس‬

‫تا نیفتی ای پسر در دام نفس‬
76 • MÂ HAZAR
Ber meyâver tâ tevânî kâm-ı nefs

Tâ neyüftî ey peser der dâm-ı nefs
(Ey oğul! Nefsinin tuzağına düşmemek için elinden geldiğince nefsinin

arzu ve isteğini yerine getirme).
‫زیر پا آور هوای نفس را‬

‫كم بدو ده بهرهای نفس را‬
Zîr-i pâ âver hevâ-yı nefs râ

Kem bedû deh behrhâ-yi nefs râ
(Nefsinin isteklerini ayağının altına al, kötü nefsin ağzının payını ver).
Nefs-i emmâreni50 mağlup etmek için hevâ ve arzularını ayağının altı-
na al, yani nefse galebe eyle, nefsin isteklerini nefs-i emmâreye az ver yani
hiç verme. Zira nefsin terbiyesi riyâzet51 ve zor mücâhedelerle olur.
‫نفس و شیطان میبرند از ره ترا‬

‫تا بیندازند اندر چه ترا‬
Nefs u şeytân mî-berend ez reh tu râ

Tâ beyendâzend ender çeh turâ
(Nefis ve şeytan seni kuyunun dibine atmak için yoldan çıkarırlar).
Nefs-i emmâre ve şeytan müttefik olduklarından seni sapkınlığa yön-

lendirip sırat-ı müstakîmden, nebî ve velilerin yolundan alıkoyar yani çı-
kartırlar, zira bu ikisi kuvvetli birer hasımdır. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de,
“Şeytan insanın apaçık düşmanıdır” (Yusuf 12/5) ve başka bir âyette, “Ey
âdemoğulları! Size şeytana ibadet etmeyiniz diye tavsiye etmedim mi?
Şüphe yok ki o sizin için apaçık bir düşmandır” (Yâsîn 36/60) buyrulmuştur.
50 Nefs-i emmâre: Kulu, Rabb’inden uzaklaştırarak kötülükleri işlemeye tahrik eden en süflî du-
rumdaki isyankâr nefistir. “Emmâre” çok emredici demektir. Bu sıfatı hâiz olan nefsin yegâne
maksadı, hevâ ve heveslerini ölçüsüzce tatminden ibarettir. Şehvetin esiri, şeytanın avanesi
olmuş; keyfine, zevkine, günaha düşkün olan nefistir.
51 Riyâzet: Zühd ve takva maksadıyla dünya zevklerinden kaçınma ve nefsin isteklerini yenme-
ye çalışma. Bu yolda olanlar gerek Hak, gerekse halk ile olan muamelelerinde sadakat üzere
olurlar.
MÂ HAZAR • 77
‫نفس را سركوب و دائم خوار دار‬

‫تا توانی دورش از مردار دار‬
Nefs râ serkûb u dâim hâr dâr

Tâ tevânî dûreş ez murdâr dâr
(Nefsinin başını ez ve daima onu hor gör, elinden geldiğince onu pis-
likten uzak tut).
Nefs-i emmârenin başını ez,onu devamlı hakir ve zelil eyle. Muktedir
olduğun kadar leş mesabesinde olan dünya nimetlerinden onu uzak tut.
Eğer Allah [celle celâluhû] yardım ederse nefsin sana itaatkâr olur.
‫نفس بد را هر كه سیرش می كند‬

‫در گنه كردن دلیرش می كند‬
Nefs-i bed râ her ki sîreş mî kuned

Der güneh kerden delîreş mî kuned
(Her kim kötü nefsini doyurursa onu günah işlemekte pehlivan eder).
‫نفس را با خواب وخور آموختن‬

‫دیدۀ دل را بود بر دوختن‬
Nefs râ bâ hâb u hor âmûhten

Dîde-i dil râ buved ber dûhten
(Nefsini uyku ve yemekle terbiye et ki kalp gözünün yırtıkları dikilsin).

Nefs-i emmâreyi uyku ve yemek ile doyurmak, kalp gözünü Cenâb-ı
Allah’ın müşahedesine kör etmektir.
‫حلق خود را پاك دار از هر مزه‬

‫تا نیفتی در بال ودر بزه‬
Halk-i hod râ pâk dâr ez her meze

Tâ neyüftî der belâ vu der beze
(Bela ve günaha düşmemek için boğazını lezzetli yemeklerden temizle).

78 • MÂ HAZAR
‫ز آب و نان تا لب شكم را پر مساز‬

‫همچو حیوان بهر خود آخور مساز‬
Z’âb u nân tâ leb şikem râ pür me-sâz

Hemçu hayvân behr-i hod âhur me-sâz
(Su ve ekmekle karnını ağzına kadar doldurma, hayvan gibi kendine

ahır yapma).
Çok yeme; hayvanlar gibi dünyada belli bir yerin bulunmasın. Nereyi
bulsan orada gecele. Nitekim İsa aleyhisselâmın evi yoktu, nerede akşam
olursa orada sabahlardı. Dünya eşyasından sadece bir iğne, bir su tası
ve bir merkebi vardı. Dünya ile ilgili bulunduğu için su tasını ve merkebini
bıraktı. Allah Teâlâ onu gökyüzüne yükselttiği vakit ikinci veya dördüncü
göğe varınca ona şöyle buyurdu: “Ey İsa, melekler üzerini arasınlar.” Hz. İsa
[aleyhisselâm] melekler tarafından aranınca üzerindeki iğne ortaya çıktı. Allah
Teâlâ şöyle buyurdu: “Ey İsa, eğer iğne olmasaydı seni arşa yükseltirdim.”
Nitekim şair Şevket bu hikâyeyle ilgili olarak şöyle bir beyit söylemiştir:
‫ز جا مشكل بود جنبیدن ارباب عالیق را‬

‫بود كلمیخ آهن سوزنی دامان عیسی را‬
“İsa’nın eteğindeki iğnenin demirden bir çiviye benzeyip onu arşa çı-
karmaması gibi, dünyaya ilgi duyan insanların yerinden kıpırdanması bile
zor olur.”
‫روز كم خور گرچه صائم نیستی‬

‫پر مخور آخر بهایم نیستی‬
Rûz kem hor gerçe sâim nîstî

Pür me-hor âhir behâyim nîstî
(Eğer oruç değilsen de gündüz az ye, karnını doldurma, zira sen dört
ayaklı hayvan değilsin).
İnsana layık olan oruç tutmak ya da az yemektir.
MÂ HAZAR • 79
Çeşitli Nasihatler Hakkında
‫ای كه در خوابی همه شب تا به روز‬

‫بهر گور خود چراغی بر فروز‬
Ey ki der hâbî heme şeb tâ be rûz
Behr-i gûr-i hod çerâğî ber furûz
(Ey gece gündüz uykuda olan kimse! Mezarın için bir ışık yak).
Yani sabaha kadar uyuyup gaflet içinde olma. Gecenin bir kısmında
teheccüd namazı, zikir, taat ve ibadet et de öldükten sonra kabrin yaptığın
ibadetler sebebiyle nurlansın, karanlık olmasın. Nitekim Ebü’d-Derdâ [ra-
dıyallahu anh], “Gece namazına özen gösterin. Çünkü o, yüzü, kalbi ve kabri
aydınlatır” buyurmuştur.
‫خواب و خور جز پیشۀ انعام نیست‬
‫خفتگان را بهر زین انعام نیست‬
Hâb u hor cuz pîşe-i en‘âm nîst
Huftegân râ behr-i z’în en‘âm nîst
(Uyku ve yemek hayvanların sanatından başka bir şey değildir, uyu-

yanların bu hayvanlardan farkı yoktur).
Sabaha kadar uyuyanlar için bu nimetlerden nasip yoktur. Nimetler-
den kastedilen, gece uyumayıp ibadet edenlerin kabirlerinin münevver
olmasıdır.
‫ای پسر بسیار خواهی خفت خیز‬
‫گر خبر داری ز خود بی گفت خیز‬
Ey peser besyâr hâhî hoft hîz
Ger haberdârî zi hod bî güft hîz
(Ey oğul! Kabirde çok ve rahat uyumak istersen kalk. Eğer kendinden
haberdar isen söyletmeden kalk).
‫دل درین دنیای دون بستن خطاست‬

‫دامن از وی گر تو در چینی رواست‬
80 • MÂ HAZAR
Dil derîn dünyâ-yi dun besten hetâst

Dâmen ez vey ger tu der çînî revâst
(Bu alçak dünyaya gönül bağlamak hatadır. Ondan elini eteğini çek,
zira yapılması gereken de budur. )
Çünkü dünya fâni ve vefasızdır.
‫از چه بندی دل به دنیای دنی‬

‫چون نه ای جاوید در وی بودنی‬
Ez çe bendî dil be-dünyâ-yi denî
Çûn neî câvîd der vey bûdenî
(Dünyada ebedî kalıcı değilsen, niçin alçak dünyaya gönül bağlarsın?)
‫ظاهر خود را میارا ای فقیر‬

‫تا چو بدری باطنت گردد منیر‬
Zâhir-i hod râ meyârâ ey fakîr
Tâ çu bedrî bâtınet gerded münîr
(Ey fakir! İçinin dolunay gibi aydınlık olması için dışını fazla süsleme).
‫طالب هر صورت زیبا مباش‬

‫در هوای اطلس و دیبا مباش‬
Tâlib-i her sûret-i zîbâ me-bâş
Der hevâ-yı atlas u dîbâ me-bâş
(Her güzel yüzlüye tâlip olma, atlas ve ipek hevesinde olma).
‫از هوی بگذر خدا را بنده باش‬

‫زندگی می بایدت در ژنده باش‬
Ez hevâ bügzer Hüdâ râ bende bâş
Zindegî mî bâyedet der jende bâş
(Nefsin heveslerinden vazgeç, Allah’a [celle celâluhû] kul ol, sana ebedî
hayat gerekiyorsa yamalı elbise giy).
MÂ HAZAR • 81
‫خرقۀ پشمینه را بردوش كن‬

‫شربتی از نامرادی نوش كن‬
Hırka-i peşmîne râ ber dûş kun

Şerbetî ez nâ-murâdî nûş kun
(Yün hırkayı omzuna at, dünyada muratsızlık şerbeti iç).

Ey ahiret yolunun sâliki; yün hırkayı yani abâyı omzunun üzerine atıp
isteksizlikten bir şerbet iç. Yani dünyada murat almayı terkedip murat al-
mamayı seç.
‫ای كه در بر می كشی پشمینه را‬
‫پاك ساز از كبر اول سینه را‬
Ey ki der ber mî keşî peşmîne râ

Pâk sâz ez kibr evvel sîne râ
(Ey üstüne abâ giyinen derviş, ilk önce kalbini kibirden temizle).
Zira varlık, kibir ve gurur dünyanın karanlığıdır, abâ giymenin faydası
yoktur. Belki dünya ehli olan kimse bile kibirli bir dervişten daha iyidir.
Kendini beğenip kibirli olmanın kötülüğü ahlâk kitaplarında yazılıdır.
‫گر همی خواهی نصیب از آخرت‬

‫رو بدر كن جامه های فاخرت‬
Ger hemî hâhî nasîb ez âhiret

Rev beder kun câmehâ-yi fâhiret
(Eğer ahirette nasiplenmek istiyorsan git, üzerindeki seni gösterişli kı-

lan, övündüğün elbiseleri çıkart).
Nitekim Şâhidî merhum şöyle buyurur: “Sultân-ı âlem oldu kâni‘ olan
pelâsa.” 52
‫بی تكلّف باش و آرایش مجو‬
‫ترك راحت گیر و آسایش مجو‬
52 “Çula, abâya kanaat eden kişi, âleme sultan olur.”
82 • MÂ HAZAR
Bî-tekellüf bâş u ârâyiş me-cû

Terk-i râhat gîr u âsâyiş me-cû
(Gösterişsiz ol ve dünya süsünü arama, rahatı terkeyle ve huzur arama).
Bazı üstatlarımdan şöyle işittim: Allah [celle celâluhû] dünyayı yaratınca

cihanı siyah bir bulut kapladı. Yüce Allah bu siyah buluta gam ve üzüntü
yağdırmasını emreyledi. Bulut bin sene gam yağdırdı. Sonra Allah [celle
celâluhû] o bulutu yok edip bir beyaz bulut yarattı ve ona da bir saat ferah ve
mutluluk yağdırmasını emretti, o da yağdırdı. Hâsılı bu dünyaya bin sene
gam ve üzüntü, bir saat huzur ve mutluluk yağmıştır. Akıllı olan kimse bu
âlemde rahat etmez.
‫در برت گو كسوت نیكو مباش‬

‫زیر پهلو جامه خوابت گو مباش‬
Der beret gû kisvet-i nîkû me-bâş

Zîr-i pehlû câme hâbet gû me-bâş
(Göğsüne, “Sana iyi bir elbise olmasın” de, sırtına, “Sana iyi bir yatak
olmasın” de).
Yani, övünmeyi terkeyle, gece döşeğe yatıp uyku uyuma.
‫همچو صوفی در پالس و صوف باش‬

‫با صفتهای خدا موصوف باش‬
Hem çu sûfî der pelâs u sûf bâş

Bâ sıfathâ-yi Hüdâ mevsûf bâş
(Sûfîler gibi eski ve yünden dokunmuş elbiseler giy, Allah’ın [celle

celâluhû] sıfatlarıyla sıfatlan).
Allah yolunun sâlikleri gibi eski ve yünden dokunmuş elbise içinde ol.
Allah’ın [celle celâluhû] sıfatlarından, sıfatlanması câiz olan sıfatlar ile sıfatlan.
Kendisiyle sıfatlanılması câiz olmayan sıfatlar kibir, iyiliği başa kakmak ve
intikam almak gibi sıfatlardır. Câiz olanlar ise affetmek, hilim ve kerem gibi
sıfatlardır. Zira, “Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanın” buyrulmuştur.
MÂ HAZAR • 83
‫مرد ره را بوریا قالین بود‬

‫زانكه خشتش عاقبت بالین بود‬
Merd-i reh râ bûriyâ kâlîn buved
Z’ânki hişteş âkibet bâlîn buved
(Allah yolunun insanına hasır, halı gibidir, sonunda kerpiç ona yastık
olur).
Derviş ve Hak tâlibi olan kimseye hasır, küçük halı olur, o da hasır ile
kanaat edip kilim ve keçe sevdasında olmaz. Çünkü kabre konulduğunda
kerpiç kendisine yastık olur. Ehlullah, dünya malının geçici ve ödünç ol-
duğunu bilir. Zira her şey geride kalıp kabre çıplak varılacaktır. Az bir dün-
ya malıyla yaşayıp, “Köpeğin yaşantısı gibi yaşayana ne mutlu” kelâm-ı
kibârına mazhar olmak kastedilmiştir.
Dervişlerin Övgüsü Hakkında
‫گر ترا عقلست و با دانش قرین‬

‫باش درویش و به درویشان نشین‬
Ger turâ aklest u bâ-dâniş karîn
Bâş dervîş u be-dervîşân neşîn
(Eğer ilminle birlikte aklın da varsa derviş ol ve dervişlerle otur).

Evvela dervişten maksadın, dünyayı terkedip Allah yolunda sülûk eden
kimse olduğu bilinmelidir. Derviş, hevâsına evâsına uyup çeşitli seslere
meyleden kimseler değildir. Nitekim şeyh hazretlerinin sözünden, ilim ve
akıl sahibi her kişi için sâlik olmak ve ehl-i sülûk ile ülfet edip ashâb-ı dünya-
dan yüz çevirmek gerektiği anlaşılmaktadır. Zira Kur’ân-ı Azîm’de Cenâb-ı
Kibriyâ, “Doğrularla beraber olunuz” (Tevbe 9/119) ve, “Zikrimizden yüz çevi-
renlerden yüz çevir” (Necm 53/29) buyurmuştur. Derviş lugatta, fakir demektir,
daha sonra dünyadan el etek çekenler sülûk ehli için kullanılmıştır.
‫همنشینی جز به درویشان مكن‬

‫تا توانی غیبت ایشان مكن‬
84 • MÂ HAZAR
Hem neşînî cuz be-dervîşân me-kun

Tâ tevânî gıybet-i îşân me-kun
(Dervişlerden başkasıyla oturup kalkma, elinden geldiğince onların

gıybetini yapma).
‫حب درویشان كلید جنتست‬

‫دشمن ایشان سزای لعنتست‬
Hubb-i dervîşân kelîd-i cennetest
Düşman-i îşân sezâ-yi la‘netest
(Dervişleri sevmek cennetin anahtarıdır, onların düşmanlığını yapan

lânete layıktır).
Dervişleri sevmek ve muhabbet etmek cennet-i a‘lânın anahtarıdır,
firdevs kapısının açılmasına sebeptir. Nitekim bazı ârifler, “Fakirleri sev-
mek cennetin anahtarıdır” buyurmuşlardır. Dervişlerin ululuğuna Ashâb-ı
Suffe’nin Allah [celle celâluhû] katında ve Peygamberimiz’in [sallallahu aleyhi vesel-
lem] yanındaki kıymet ve şerefleri yeterli bir delildir. Yazıcızâde’nin Muham-
mediyye isimli kitabında, “fî beyân-ı Ashâb-ı Suffe” bahsine bakılsın. İkinci
mısranın manası için ise dervişlerin düşmanı ve hasmı Allah Teâlâ’dan uzak-
laşmaya layıktır yahut, “Allah’ın lâneti onun üzerine olsun” dese münasiptir.
‫پوشش درویش غیر دلق نیست‬

‫در پی كام هوای خلق نیست‬
Pûşiş-i dervîş gayr-i delk nîst
Der pey-i kâm hevâ-yi halk nîst
(Dervişin giysisi eski abâdan başka bir şey değildir, arzularının peşin-
den boş işlere koşmaz).
Böyle olunca bu gibi yüce kimselere husumet hiçbir şekilde layık ol-
maz.
‫مرد ره دربند قصر و باغ نیست‬

‫در دل او غیر درد و داغ نیست‬
MÂ HAZAR • 85
Merd-i reh der bend-i kasr u bâğ nîst

Der dil-i û gayr-i derd u dâğ nîst
(Allah [celle celâluhû] yoluna baş koyar er kişi, insanı köşk ve bahçe sev-
dasında değildir, onun kalbinde Allah’ın [celle celâluhû] derdinden ve aşkın-
dan başka bir şey yoktur).
‫مرد تا ننهد به فرق نفس پای‬

‫ره كجا یابد به درگاه خدای‬
Merd tâ nenhed be-fark-i nefs pây

Reh kucâ yâbed be-dergâh-i Hüdây
(İnsan nefsini ayaklar altına almadıkça Allah’ın [celle celâluhû] dergâhına

nasıl yol bulabilir?)
‫گر عمارت را بری بر آسمان‬

‫عاقبت زیر زمین كردی نهان‬
Ger imâret râ berî ber âsumân

Âkıbet zîr u zemîn kerdî nihân
(Gökyüzüne varan saraylar diksen de sonunda gireceğin yer toprağın

altı değil mi?)
Nitekim Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî [kuddise sırruhû] şöyle buyurur:
‫چو آهنگ رفتن كند جان پاك‬

‫چه بر تخت مردن چه بر روی خاك‬
“Pâk olan canın gitme vakti geldiğinde; ha taht üzerinde, ha toprak

üzerinde.”
‫گر چو رستم شوكت و زورت بود‬

‫جای چون بهرام در گورت بود‬
Ger çu Rüstem şevket u zûret buved

Cây çûn Behrâm der gûret buved
86 • MÂ HAZAR
(Rüstem gibi güçlü ve şevketli olsan da yerin Behrâm-ı Gûr gibi mezar
olacak).
‫ای پسر از آخرت غافل مباش‬

‫غافالنه در ره باطل مباش‬
Ey peser ez âhiret gâfil me-bâş

Gâfilâne der reh-i bâtıl me-bâş
(Ey oğul! Ahiretten habersiz olma, gafiller gibi bâtıl yolda olma).
Bâtıl yol, dünyayı isteyenlerin yoludur.
‫در بلیات جهان صبار باش‬

‫گاه نعمت شاكر جبار باش‬
Der beliyyât-ı cihân sabbâr bâş

Gâh-i ni‘met şâkir-i Cebbâr bâş
(Dünyanın belaları karşısında çokça sabret, nimet verildiği zaman da

Allah’a [celle celâluhû] çokça şükret).
Sabrın yüceliğine Kur’ân-ı Azîm’de geçen birçok âyet delalet eder
ve nimet vakti Allah Teâlâ’ya şükredici ol da nimetin çoğalsın. Nitekim
Kur’ân-ı Kerîm’de, “Eğer şükrederseniz muhakkak ki artıracağım” (İbrahim
14/7) buyrulmuştur.
Talihsizlik Alametleri
‫چار چیز آثار بدبختی بود‬

‫جاهلی و كاهلی سختی بود‬
Çâr çîz âsâr-ı bedbahtî buved

Câhilî u kâhilî sehtî buved
(Dört şey talihsizlik eseridir, ikisi cahillik ve tembelliktir).

Dört şey bedbahtlığa alamet oldu. Biri Hakk’a cahillik ve biri taat ve
ibadette tembellik. Şu iki mezmum huy gayet müşkil ve ilacı güçtür.
MÂ HAZAR • 87
‫بی كسی و ناكسی هر چار شد‬

‫بخت بد را این همه آثار شد‬
Bî kesî u nâ-kesî her çâr şod
Baht-i bed râ în heme âsâr şod
(Kimsesizlik ve nâmertlikle dört alamet tamamlandı, bunların hepsi

kötü talihin belirtileridir).
‫آنكه دربند عبارت می شود‬

‫بی شك از اهل خسارت می شود‬
Ân ki derbend-i ibâret mî şeved
Bî-şek ez ehl-i hasâret mî şeved
(Her kim ki belâgat ve fesahate bağlanırsa şüphesiz hüsrana uğrayan-
lardan olur).
Fesahat ve belâgatlı şiir ve yazı sevdasında olup ilim tahsil ederek
olgunlaşmaya çalışan kimse şüphesiz ahirette zarar ve ziyan ehlinden olur.
Zira Cenâb-ı Hak fesahat ve belâgata nazar etmez, ancak kulunun kalbine
nazar eder. Nitekim hadis-i şerifte, “Allah sizin sûretlerinize ve mallarınıza
bakmaz, ancak sizin kalplerinize ve amellerinize bakar”53 buyrulmuştur. Li-
sanın fesahati ve nazik dilli olmak dünya ziyneti kabilindendir.
‫امر و نهی حق ز قرآن گوش دار‬

‫جای شادی نیست دنیا هوش دار‬
Emr u neh-yi Hak zi-Kur’ân gûş dâr
Cây-i şâdî nîst dünyâ hûş dâr
(Allah’ın [celle celâluhû] emir ve yasaklarını Kur’an’dan dinle, dünya mut-

luluk yeri değildir, aklını başına al).
Kur’ân-ı Kerîm’de, “Az gülsünler, çok ağlasınlar” (Tevbe 9/82) buyrulmuş-
tur ve hadis-i şerifte de, “Eğer benim bildiğimi siz bilseydiniz az güler çok
ağlardınız ” 54 denilmiştir.
53 Müslim, Birr, 10; İbn Mâce, Zühd, 9.

54 Buhârî, Küsûf, 2.
88 • MÂ HAZAR
‫بر هوای خود قدم هر کو نهاد‬

‫می تواند كرد با نفسك جهاد‬
Ber hevâ-yi hod kadem ker kû nihâd

Mî tevâned kerd bâ nefsek cihâd
(Arzularını ayağı altına alan kimse, o hakir nefsiyle savaşabilir).
‫هركه سازد در جهان با خواب و خور‬

‫در قیامت نبودش ز آتش گذر‬
Her ki sâzed der cihân bâ hâb ve hur

Der kıyâmet nebvedeş z’âteş güzer
(Her kim ki bu dünyada uykuya ve yemeğe dalarsa kıyamette yan-

maktan kurtulamaz).
Sırat köprüsünün cehennem üzerine konulacağını, “Cehennemin sırtı-
na sırat koyulur, bazıları onun üzerinden atın koşması gibi geçer” 55 hadis-i
şerifi beyan eyler.
‫روی گردان از مراد و آرزو‬

‫پس بدرگاه خدا آور تو رو‬
Rûy gerdân ez murâd u ârizû

Pes be-dergâh-i Hüdâ âver tu rû
(Arzu ve heveslerinden yüz çevir, ardından Allah’ın [celle celâluhû]

dergâhına yönel).
Önce dünyanın murat ve arzusundan yüz çevir, sonra dergâh-ı ilâhîye

teveccüh eyle. Zira yüz dünyaya dönmüşken Allah’ın [celle celâluhû] kapısına
teveccüh olunmaz. Nitekim iki karpuz bir koltuğa sığmaz, derler. Beyit
Ya belli sen cihânı ihtiyar et

Ya var devlet hümâsını şikâr et
55 Tirmizî, Cennet, 20.

MÂ HAZAR • 89
‫كامرانی سر بنا كامی كشد‬

‫مرد ره خط در نكو نامی كشد‬
Kâmrânî ser be-nâkâmî keşed

Merd-i reh hat der nikû nâmî keşed
(Dünyada mutlu olmak, ahirette mutsuzluğu getirir, Allah [celle celâluhû]

yoluna baş koyan er ise iyi ad bırakmaya çalışır).
Allah [celle celâluhû] yolunun yolcusu, dünyada iyi isim sahibi olup insan-
ların övgülerini önemsemez, çünkü insanların övgüsüne yönelik muhab-
beti içinden çıkarmıştır. Onun nezdinde, kendisini övenle yeren birdir. Bu
makam kâmil zatların makamıdır. Nitekim, “Evliyanın kalplerinden en son
övgü sevdası ve kötülenme korkusu çıkar” buyrulmuştur.
‫امر و نهی حق چو داری ای وحید‬

‫پس مرو بر وایۀ نفس پلید‬
Emr u neh-yi Hak çu dârî ey vahîd
Pes me-rev ber vâye-i nefs-i pelîd
(Ey biricik evladım! Allah’ın [celle celâluhû] emir ve yasaklarını tutuyorsan,

artık kötü işlerle uğraşan nefsinin arzularına koşma).
‫هركه ترك كامرانی می كند‬

‫پس خالف نفس ظلمانی كند‬
Her ki terk-i kâmrânî mî kuned
Pes hilâf-ı nefs-i zulmâni kuned
(Her kim arzularını terkederse, zulmanî nefsine muhalefet etmiş olur).

Zira nefs-i emmârenin daima isteyip durduğuna şüphe yoktur.
‫گر همی خواهی كه كردی سر بلند‬

‫ای پسر بر خود در راحت ببند‬
90 • MÂ HAZAR
Ger hemî hâhî ki kerdî ser bülend

Ey peser ber hod der-i râhat be-bend
(Ey oğul! Eğer başının dik olmasını istersen, kendine rahat kapısını
kapat).
‫هر كه بر بست او در راحت تمام‬
‫باز شد بر وی در دار السالم‬
Her ki ber best û der-i râhat temâm

Bâz şod be-rûy-i der-i dârü’s-selâm
(Her kim rahat kapısını tamamen kapatırsa cennet kapısını açar).

‫غیر حق را هركه خواند ای پسر‬
‫كیست در عالم از و گمراه تر‬
Gayr-i Hak râ her ki hâned ey peser

Kîst der âlem ez u gümrâhter
(Ey oğul! Âlemde Allah’tan [celle celâluhû] başkasını zikreden kişiden
daha yoldan çıkmışı var mıdır?)
‫ای برادر ترك عز و جاه كن‬

‫خویش را شایستۀ درگاه كن‬
Ey berâder terk-i izz u câh kun

Hîş râ şâyeste-i dergâh kun
(Ey kardeş! Şanı şöhreti, makamı mevkiyi terkeyle, kendini bu dergâha
layık biri yap).
‫خوار گردد هر كه گردد جاه جوی‬

‫ای برادر قرب این درگاه جوی‬
Hâr gerded her ki gerded câh cûy

Ey berâder kurb-i în dergâh cûy
(Ey kardeş! Her kim makam mevki düşkünü olursa zelil olur, sen bu
dergâha yaklaş).
MÂ HAZAR • 91
Sen Allah Teâlâ’nın manevi dergâhına yakınlaşmayı iste.
‫عز و جاهت سوی پستی می كشد‬

‫مر ترا بر تن پرستی می كشد‬
İzz u câhet sûy-i pestî mî keşed
Mer turâ ber ten perestî mî keşed
(Makam ve mevki seni alçaklığa sürükler, seni vücut besleme tarafına

çeker).
Allah [celle celâluhû] nezdinde vücudu beslemekten çirkin bir şey yoktur.
Nitekim Sultan Veled şöyle buyurmuştur:
“Besleme gil tenini nimet-i büryan ile

Bir gün olur bu tenin tamuda büryan olur.”
‫نفس در ترك هوا مسكین بود‬

‫گوشمال نفس نادان این بود‬
Nefs der terk-i hevâ miskîn buved
Gûşmâl-i nefs-i nâdân în buved
(Nefs-i emmâre, arzu ve hevesleri terketmekle zayıf düşer, Rabb’ini
tanımayan nefis böyle terbiye olur).
Açlıktan ziyade nefsi edebe götüren bir şey yoktur. Nitekim Nefe-
hâtü’l-Üns’te Abdurrahman-ı Câmî şöyle buyurmuştur:
‫صمت وجوع وسهر وعزلت و ذكر بدوام‬

‫نا تمامان جهان را بكند كار تمام‬
Susmak, açlık, uykusuzluk ve zikre devam
Kâmil olmayanları kâmil hale getirir.
‫چون دلت بر یاد حق ایمن بود‬

‫نفسك اماره هم ساكن بود‬
Çûn dilet ber yâd-ı Hak eymen buved
Nefsek-i emmâre hem sâkin buved
92 • MÂ HAZAR
(Kalbin Allah’ı [celle celâluhû] hatırlamakla emin olur, o zelil nefs-i emmâre
de sakinleşir, sana bir zarar veremez).
‫هركه او را تكیه بر صانع بود‬

‫در جهان با لقمه ای قانع بود‬
Her ki û râ tekye ber sâni‘ buved
Der cihân bâ lokmeî kâni‘ buved
(Her kim Allah’a [celle celâluhû] güvenirse dünyada bir lokmaya kanaat
eder).
Yani hırs sahibi olmaz.
‫اكتفا بر روزئ هر روزه كن‬

‫گر نداری از خدا در یوزه كن‬
İktifâ ber rûzi-î her rûze kun
Ger ne-dârî ez Hüdâ der yûze kun
(Her günün rızkı için kanaatkâr ol, eğer rızkın yoksa Allah’a [celle celâluhû]
avuç aç).
Rızık konusunda kanaat et, eğer bugün için rızkın yoksa Allah’tan [celle
celâluhû] iste, yaratılmışlardan isteme.
Susmanın Faydaları
‫نفس نتوان كشت اال با سه چیز‬

‫چون بگویم یاد گیرش ای عزیز‬
Nefs netvân koşt illâ bâ se çîz
Çûn be-gûyem yâd gîreş ey azîz
(Ey azizim! Nefis şu üç şey dışında öldürülemez, söylediklerimi hatı-

rında tut).
Nefs-i emmâreyi mağlup etmek ancak şu üç şey ile mümkündür. Ol

üçü söylerim ey aziz hatırda tut ve amel eyle.
MÂ HAZAR • 93
‫خنچر خاموشی و شمشیر جوع‬

‫نیزۀ تنهای وترك هجوع‬
Hançer-i hâmûşî u şemşîr-i cû‘

Nîze-i tenhây u terk-i hucû‘
(Sükût hançeri, açlık kılıcı, yalnızlık mızrağı ve uykuyu terk).
‫هر كرا نبود مرتب این سالح‬

‫نفس او هرگز نمی یابد فالح‬
Her ki râ nebved müretteb în silâh

Nefs-i û hergiz ne-mî yâbed felâh
(Her kim bu silahları kuşanmamışsa, onun nefsi asla felah bulmaz).
‫چونكه دل بی یاد اللهت بود‬

‫دیو ملعون یار و همراهت بود‬
Çûnki dil bî yâd-ı Allâhet buved

Dîv-i mel‘ûn yâr u hemrâhet buved
(Kalbin Allah’ı [celle celâluhû] anmadan durursa senin dostun ve yoldaşın

lânetli şeytan olur).
Nitekim birçok hadiste, zikrullahtan şeytanın kaçtığı beyan buyrul-
muştur.
‫هركه او دربند سیم و زر شود‬
‫در عقوبت عاقبت مضطر شود‬
Her ki û derbend-i sîm u zer şeved

Der ukûbet âkıbet muztar şeved
(Her kim altın ve gümüş düşkünü olursa ahirette sonu zavallılık olur).
‫آنكه بهر آخرت كارش بود‬

‫از خدا تشریف بسیارش بود‬
94 • MÂ HAZAR
Ân ki behr-i âhiret kâreş buved

Ez Hüdâ teşrif-i besyâreş buved
(Her kim ki ahiret için çalışırsa ona Allah’tan [celle celâluhû] birçok ihsan
vardır).
‫مال دنیا خاكساران را دهند‬
‫آخرت پرهیزكاران را دهند‬
Mâl-i dünyâ hâksârân râ dehend

Âhiret perhîz kârân râ dehend
(Dünya malını toprak düşkününe verirler, ahiret güzelliğini ise günah-

tan sakınanlara verirler).
Zira dünyanın Allah [celle celâluhû] katında değeri yoktur. Eğer olsaydı
Nemrud, Şeddâd ve Firavun’a böyle mal ve mülk verilmezdi. Nitekim hadis-i
şerifte şöyle buyrulmuştur: “Eğer dünya Allah katında bir sivrisinek kanadı
kadar değerli olsaydı, ondan bir damla su kadarını bile kâfire içirmezdi.” 56
‫اهل دنیا را چو دیو آرایدش‬

‫لقمهای چرب و شیرین بایدش‬
Ehl-i dünyâ râ çu dîv ârâyedeş
Lokmehâ-yî çerb u şîrîn bâyedeş
(Şeytan dünyayı, dünya ehline süslü gösterir. Zira onlara tatlı ve yağlı
yiyecekler gerektir).
Yani dünya ehli nefis yemekler yiyeyim düşüncesine dalar ama âriflerin
gözüne dünyayı güzel gösteremediğinden nefis yiyecekler yediremez.
‫هست شیطان ای برادر دشمنت‬

‫غل آتش خواهد اندر گردنت‬
Hest şeytân ey berâder düşmanet
Gull-i âteş hâhed ender gerdenet
(Ey kardeş! Şeytan senin düşmanındır, boynunda ateşten bir zincir

olsun ister).
56 Tirmizî, Zühd, 13.
MÂ HAZAR • 95
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Çünkü biz, kâfirler için zincirler, demir hal-
kalar ve alevli bir ateş hazırlamışızdır” (İnsân 76/4) buyrulmuştur.
‫مدبری كور و به دنیا آورد‬

‫بهره كی از عالم عقبی برد‬
Müdbirî kûr u be dünyâ âvered
Behre key ez âlem-i ukbâ bered
(Yüzünü dünyaya çeviren talihsiz kişi, ahiret âleminden nasıl nasip

alabilir?)
Şöyle naklolunur: Behlûl-i Dânâ hazretlerine bize bir vaaz et dediler.
Orada büyük bir direk duruyordu. Direğin bir ucundan tutup kaldırdı ve
yere bıraktı. Sonra öbür ucundan tutup yine yere bıraktı. Sonra ortasından
tutup kaldırmaya çalıştı ama yerden kalkmadı. Sonra şöyle buyurdular:
“Direğin şu ucunu dünya farzettim, acaba ben dünyaya çalışsam ele ge-
çirebilir miyim, dedim. Direği tuttum kalktı, dünyaya çalışırsam ele geçire-
bileceğimi anladım, yine direğin öbür ucunu ahiret farzettim, ona çalışsam
ele geçer mi, dedim ve tuttum ele geçirdim. Ahirete çalışırsam elde ede-
bileceğimi anladım. Acaba dünyayı ve ahireti, ikisini birden ele geçirebilir
miyim, dedim direğin ortasından tuttum, iki ucu da yerden kalkmadı. Dün-
ya ve ahiretin ikisini birden ele geçiremeyeceğimi anladım.”
‫ای پسر با یاد حق مشغول باش‬

‫وز خالیق دور همچون غول باش‬
Ey peser bâ yâd-i Hak meşgûl bâş
V’ez halâyık dûr hemçûn gûl bâş
(Ey oğul Allah’ı [celle celâluhû] anmakla meşgul ol, mahlûkattan gulyabânî
gibi uzak dur).
Gul, cin taifesinden bir cemaattir. Sahralarda oturup bazı yolculara,
“Gel, yol bu taraftadır” diyerek yanlış yollara götürürlermiş ve ölümle-
rine sebep olurlarmış.
96 • MÂ HAZAR
Fakirliğin Fazileti
‫فقر خود را پیش كس پیدا مكن‬

‫محنت امروز از پی فردا مكن‬
Fakr-i hod râ pîş-i kes peydâ me-kun
Mihnet-i imrûz ez pey-i ferdâ me-kun
(Fakirliğini başkalarının yanında belli etme, bugünün sıkıntısını yarın

da çekme).
Fakirliğini hiç kimseye söyleme, eğer dost ise hüzünlenir, düşman ise
mutlu olur. İsteğini ancak Allah Teâlâ’ya arzet, bugünden yarın için kendine
mihnet eyleme, yani yarın halim ne olur, diye bugünden kendine zahmet
edip sıkıntı verme. Eğer sabaha çıkarsan Rezzâk-ı Âlem seni rızıklandırır,
endişelenme. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Yeryüzündeki bütün canlıların
rızkı Allah’a aittir” (Hûd 11/6) buyrulmuş, kulun rızkına Mevlâ kefil olmuştur.
‫مرترا آن كس كه فردا جان دهد‬

‫غم مخور آخر ترا یك نان دهد‬
Mer turâ ân kes ki ferdâ cân dehed
Gam me-hur âhir tu râ yek nân dehed
(Allah [celle celâluhû] eğer ki sana yarın da can veriyorsa boşuna üzülme,
nihayet bir ekmek de verir).
‫تا بكی چون مور باشی دانه كش‬

‫گر تو مردی فاقه را مردانه كش‬
Tâ be-key çûn mûr bâşî dâne keş
Ger tu merdî fâka râ merdâne keş
(Daha ne zamana kadar karınca gibi tane taşıyacaksın, erkeksen yok-

sulluğu mertçe çek).
Karınca gibi zahire toplamaya gayretli, hırslı ve onun gibi her şeyi sak-
layan bir hayvan yoktur. Hatta bir karınca bir başına 1000 buğday toplar.
Bu yüzden hırslı olan insanları karıncaya benzetirler.
MÂ HAZAR • 97
‫برتوكل گر بود فیروزیت‬

‫حق دهد مانند مرغان روزیت‬
Ber tevekkül ger buved fîrûziyet

Hak dehed mânend-i murgân rûziyet
(Allah’a [celle celâluhû] tevekkül üzere zafer bulursan, kuşlara verdiği gibi
senin rızkını da verir).
Şöyle naklolunur:
İbrahim b. Edhem [kuddise sırruhû] Belh şehrinden çıkma vaktinde, belki
bir kuyudan su çıkarmaya lazım olur diye yanlarına bir ip ve bir tas almış-
lardı. Sıcak bir gün bir suya rastlamayınca uzaktan bir kuş görünüp, şura-
da su vardır deyince oraya doğru gittiler. Gerçekten orada bir kuyu vardı
ve kuşlar o kuyudan su içiyorlardı. Şeyh hazretleri tasını kuyuya sarkıttı.
İp yetişmeyince sarık ve kuşakları da eklediği halde suya ulaşamayınca,
“Allahım, kuşlar bu kuyudan su içerlerdi ve su böyle uzak değildi. Benim
suçum nedir ki su benden kaçıyor?” diye münâcât edince kalplerine şöyle
bir ilham-ı ilâhî oldu: “Ey İbrahim, kuşların ip ve tası olmadığı için itimatları
ancak Rab’lerineydi ama senin tevekkül ve itimadın ip ve tasına. Bu yüz-
den onlar suyu buldular ve sen bulamadın.” İbrahim b. Edhem, ip ve tasını
çöle fırlatınca kuyudan su yukarı çıkıp afiyetle içmişlerdir. Ondan sonra her
ne zaman su içmek isterlerse kuyunun yanına gelince Allah’ın [celle celâluhû]
hikmetiyle su yukarı çıkıp içerlerdi.
Belh’ten çıkma vaktinde şu kıtayı söylemişlerdir:
‫اكا‬
َ ‫َت َر ْك ُت ال َْخل َْق طُ ًّرا فِي رِ َض‬
‫َو َأ ْي َت ْم ُت الْعِ َيالَ لِكَ ْي َأ َر َاكا‬
‫َفل َْو قَطَّ ْع َتنِي فِي ال ُْح ِّب ِإ ْرب ًا‬
‫ل ََما َح َّن ا ْل ُف َؤ ُاد ِإلَى سِ َو َاكا‬
Bütün insanları senin aşkın için terkettim

Seni görmek için çocukları yetim bıraktım
Sen, muhabbette ihtiyacımı giderirsen
Gönül senden başkasına yönelmez.
98 • MÂ HAZAR
‫بر خدا شاكر بود مرد فقیر‬

‫گر دهد قوتش لب نان فطیر‬
Ber Hüdâ şâkir buved merd-i fakîr
Ger dehed kûteş leb-i nân-i fatîr
(Fakir insan, Allah’ın [celle celâluhû] rızık olarak verdiği mayasız ekmek
kenarına bile şükreder).
Fukara ve dervişler tok gözlü oldukları için az bir şeye kanaat edip
Mevlâ’ya şükrederler. Ama zamanın zenginleri hırslı ve aç gözlü oldukla-
rından hazineye mâlik olsalar da onlara göre yok mesabesinde olup para
biriktirmeye çalıştıklarından şükretmezler. Küçük bir istekleri bile yerine
gelmeyince küfür kelimeleri konuştuklarını defalarca görmüşüzdür. Nite-
kim Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem] şöyle buyurmuştur: “Zenginlik malın
çok olmasıyla değildir, gerçek zenginlik gönlün zenginliğidir.” 57
‫خم مشو پیش توانگر همچو طاق‬

‫تا نكردی یار با اهل نفاق‬
Ham me-şev pîş-i tevânger hem çu tâk
Tâ ne-kerdî yâr bâ ehl-i nifâk
(Münafıkla dost olmamak için zenginin önünde kemer gibi eğilme).

Zenginliğinden dolayı zengine hürmet câiz değildir. Nitekim hadis-i
şerifte, “Kim bir zengine zenginliğinden dolayı tevazu gösterirse dininin
üçte ikisi gider”58 buyrulmuştur. Zenginlere hürmet, münafıkların özelliği
olduğundan münafığa dost olmayasın, buyurdular.
‫مرد ره را نام و نك ازخلق نیست‬
‫نفرتش ازجامهای دلق نیست‬
Merd-i reh râ nâm u nik ez halk nîst
Neferteş ez câmehâ-yî delk nîst
(Hak yolcusu halkın gözünde şöhret sevdası içinde olmaz, yırtık abâ
giymekten utanmaz).
57 Buhârî, Rikâk, 15.
58 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, nr. 2442.
MÂ HAZAR • 99
Çünkü onlar Allah’tan [celle celâluhû] hayâ eder. Nitekim Niyâzî-i Mısrî
hazretleri şöyle buyurmuştur: “Kim ki candan geçmez ise deyin bize yâr
olmasın, ar ü ırzıyla gelip âşıklara yâr olmasın.” Bazı ârifler de şöyle bu-
yurmuşlardır:
“Açıldı defter-i ehl-i melâmet kaydolan gelsin
Çekenler nâm kaydın gelmesin, lâ-kayd olan gelsin.”
‫هر كرا ذوق نكو نامی بود‬

‫خاص مشمارش كه او عامی بود‬
Her ki râ zevk-i nikû nâmî buved
Hâs meşmâreş ki û âmî buved
(Her kimde şan, şöhret sevdası varsa onu değerli ve özel sayma, o
avamdandır).
‫گر ترا دل فارغ از زینت بود‬
‫كی هوای مركب و زینت بود‬
Ger turâ dil fâriğ ez zînet buved
Key hevâ-yî merkeb u zeynet buved
(Eğer gönlün ziynet hevesinden kurtulursa at ve eğer hevesinde ol-

man mümkün müdür?)
‫روی دل چون از هوا بر تافتی‬

‫بعد زان میدان كه حق را یافتی‬
Rûy-i dil çûn ez hevâ ber tâftî
Bad z’ân mî dân ki Hak râ yâftî
(Kalbini hevâ ve hevesten çevirdikten sonra Allah’ı [celle celâluhû] buldu-

ğunu anlayabilirsin).
Zira hevâ ve nefisten vazgeçmedikçe Hak Teâlâ’ya yakınlık mümkün
olmaz, eğer olsaydı biz de olurduk.
‫هركه او از حرص دنیا دار شد‬

‫بیگمان از وی خدا بیزار شد‬
100 • MÂ HAZAR
Her ki û ez hırs-ı dünyâ dâr şod

Bî-gümân ez vey Hüdâ bîzâr şod
(Her kim hırsla dünyaya sarılırsa şüphesiz Allah [celle celâluhû] ondan
şikâyetçi olur, nefret eder).
‫چون شتر مرغی شناس این نفس را‬

‫نه كشد بار و نه پرد بر هوا‬
Çûn şütür murgî şinâs în nefs râ

Ne keşed bâr u ne pered ber hevâ
(Bu nefs-i emmâreyi bir deve kuşu bil, ne yük taşır ne de uçar).
‫گر بپر گو پیش گوید اشترم‬

‫ور نهی بارش بگوید طائرم‬
Ger be-per gû pîş gûyed uşturem

V'er nehî bâreş be-gûyed tâirem
(Uç dediğin zaman deveyim der, yük vurduğun zaman kuşum der).
Nefs-i emmâre Allah [celle celâluhû] yolunda deve kuşu gibidir, hiçbir işe
yaramaz.
‫چون گیاه زهر رنگش دلكشت‬
‫لیك طعمش تلخ و بویش ناخوشست‬
Çûn giyâh-i zehr rengeş dilkeşet

Lîk ta‘meş telh u bûyeş nâ-hoşest
(Rengi zehirli ot gibi çekicidir, ancak tadı acı ve kokusu kötüdür).

Zakkum ağacının yaprağı yeşil ve çiçeğinin rengi kırmızı, lâkin tadı acı
ve kokusu nahoştur. Nefs-i emmârenin de hevâ ve arzularının görünüşü
hoş olsa da bâtını Allah’ın [celle celâluhû] rızasına uygun olmadığı için çok
çirkindir.
‫گر به طاعت خوانیش سستی كند‬
‫لیك اندر معصیت جستی كند‬
MÂ HAZAR • 101
Ger be tâat hânîş süstî kuned

Lîk ender ma‘siyet cestî kuned
(İbadete çağırırsan tembellik eder, lâkin günah işlemeye gelince çe-

vikleşir).
‫چون شترمر غ آنكه از بارش گریخت‬
‫از گلستان حیاتش برگ ریخت‬
Çûn şütürmurg ân ki ez bâreş gürîht

Ez gülistân-ı hayâteş berg rîht
(Nasıl deve kuşu yükten kaçtıysa, o da hayat bahçesinden yaprağını

döktü).
“Hayat bahçesinden yaprağını döktü”, ahirette olan hayatının güzelliği
kalmadı, demektir.
‫نفس را آن به كه در زندان كنی‬
‫هرچه فرماید خالف آن كنی‬
Nefs râ ân bih ki der zindân kunî

Her çe fermâyed hilâf-i ân kunî
(En iyisi nefsi zindana mahkûm etmek, her ne isterse onun aksini yap-
maktır).
‫نیست درمانش بجز جوع و عطش‬
‫تا كه سازی رام اندر طاعتش‬
Nîst dermâneş be-cuz cû‘ vu ateş

Tâ ki sâzî râm ender tâateş
(Onu kulluğa boyun eğdirmek için aç ve susuz bırakmaktan başka

çare yoktur).
‫چون شتر در ره در او باركش‬
‫بار طاعت بر در جبار كش‬
Çûn şütür der reh der-i û bâr keş

Bâr-ı tâat ber der-i Cebbâr keş
102 • MÂ HAZAR
(Deve gibi yola gel de yük taşı, kulluk yükünü Cebbâr olan Allah’a [celle
celâluhû] taşı).
‫بار این در را بجان باید كشید‬

‫ور نه همچون سگ زبان باید كشید‬
Bâr-ı în der râ be-cân bâyed keşîd

Verne hemçûn seg zebân bâyed keşîd
(Ya bu kapının yükünü canla başla çekersin ya da köpek gibi dilini

çıkartırsın).
Cenâb-ı Kibriyâ’nın kapısına yükü can ile çekmek gerekir, yoksa ahi-
rette köpek gibi dilini çıkarıp solumak gerekir.
‫هركه گردن می كشد زین بار ها‬

‫باشد از نفرین برو انبار ها‬
Her ki gerden mî keşed z’în bârhâ

Bâşed ez nefrîn berû enbârhâ
(Her kim bu yüklerden kaçarsa ambarları lânetle dolar).
‫كرده ای بار امانت را قبول‬

‫از كشیدن پس نباید شد ملول‬
Kerdeî bâr-ı emânet râ kabûl

Ez keşiden pes ne-bâyed şod melûl
(Mademki bu emanet yükünü taşımayı kabul etmişsin, o zaman taşı

da mahzun olma).
Emanet yükünü “elestü bi-rabbiküm” âleminde kabul etmişsin, son-

ra çekmekten bezginlik uygun değildir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Biz
emaneti göklere, yere ve dağlara sunduk, onu taşımaktan geri durdular
ve ondan korktular ama insan onu taşıdı, o zulmeden ve bilgisizdir” (Ahzâb
33/72) buyrulmuştur. Bu nazm-ı celil insanın kabulünü ve bu işi yapma zo-
runluluğunu açıkça ortaya koyar.
MÂ HAZAR • 103
‫روز اول چون فضولی كرده ای‬

‫وآن فضولی از جهولی كرده ای‬
Rûz-i evvel çûn fuzûlî kerdeî
V’ân fuzûlî ez cehûlî kerdeî
(İlk günden boşboğazlık etmiştin, o gevezeliği cahilliğinden yapmıştın).

Âlem-i ervahta ve ezelde göklerin, yerin ve dağların kabul etmediği
emanetleri kendini beğenip kabul etmiş, faziletini ortaya koymuşsun, ken-
dini beğenmeyi de cahilliğinden yapmışsın.
‫جنبشی كن ای پسر كاهل مباش‬

‫چون بلی گفتی بتن تنبل مباش‬
Cünbişî kun ey peser kâhil me-bâş
Çûn belî güftî beten tenbel me-bâş
(Ey oğul! Kıpırda, tembel olma, mademki “evet” diyerek söz verdin,
gaflette kalma).
‫هركه اندر طاعتش كسالن بود‬
‫حاصلش گمراهی وخذالن بود‬
Her ki ender tâateş keslân buved
Hâsıleş gümrâhî u hizlân buved
(Her kim ibadetlerinde tembellik yaparsa sonunda sapkın ve âciz olur).
‫وقت طاعت تیز رو چون باد باش‬

‫وز همه كار جهان آزاد باش‬
Vaktî tâat tîz rû çûn bâd bâş
V’ez heme kâr-ı cihân âzâd bâş
(İbadet vaktinde rüzgâr gibi hızlı ol, bütün dünya işlerinden uzaklaş).
Taat ve ibadet-i Hüdâ’ya tembel olmak, “Namaza kalktıklarında tem-
belce kalkarlar” (Nisâ 4/142) nazm-ı celili muktezasınca yerilen sıfatlardan
olduysa, ibadet vaktinde hızlı git ve rüzgâr gibi ol ve cihanın bütün işlerin-
104 • MÂ HAZAR
den âzat ol. Zira ahiret ticareti dünya ticaretinden daha gerekli ve yücedir.
Nitekim Kur’ân-ı Azîm’de, “Alışverişi bırakın, eğer biliyorsanız bu sizin için
daha hayırlıdır” (Cuma 62/9) buyrulmuştur.
‫منزلت دورست و بارت پس گران‬

‫كوششی كن پس ممان از دیگران‬
Menzilet dûrest ve bâret pes gerân
Kûşeşî kun pes me-mân ez dîgerân
(Yolun uzun ve yükün pek ağır, çalışıp çabala da başkalarından geri
kalma).
Varacak yerden murat, mahşer yeridir; yükten murat, isyan sebebiyle
olan günahtır. Zira herkesin günahını arkasına yüklenip mahşer yerine öy-
lece varacağı naklolunmuştur.
‫هركه در ره از گران باران بود‬

‫هر دمش از دیده خون باران بود‬
Her ki der reh ez girân bârân buved

Her demeş ez dîde hûn bârân buved
(Her kimin bu yolda yükü fazla olursa her an gözünden kanlı yaşlar
akar).
‫ال شه ای داری سبك كن بار خویش‬
‫ورنه در ره سخت بینی كار خویش‬
Lâşeî dârî sebuk kun bâr-ı hîş

Verne der reh seht bînî kâr-ı hîş
(Bir leşin var yükünü hafiflet, aksi takdirde yolda işinin zorlaştığını gö-
rürsün).
Lâşe ile kastedilen vücuttur.
‫چیست بارت جیفۀ دنیای دون‬

‫كز پی اوگشتۀ زار و زبون‬
Çîst bâret cîfe-i dünyâ-yi dûn

K’ez pey-i û geşteî zâr u zebûn
MÂ HAZAR • 105
(Yükün nedir bilir misin? O, uğrunda acı çektiğin alçak dünyanın le-
şidir).
Kastedilen dünya sevgisidir.
‫راه پر خوفست و دزدان دركمین‬

‫رهبری بر تا نمانی بر زمین‬
Râh pür havfest u düzdân der kemîn

Rehberî ber tâ ne-mânî ber zemîn
(Yol korku dolu ve haydutlar pusuda bekler, yolda kalmamak için ya-
nına bir rehber al).
Cenâb-ı Kibriyâ’nın yolu korkuludur, şeytan hırsızları pusu mahallin-
dedir, bir mürşid-i kâmile köle ol da yolda kalmayasın, yolu şaşırıp yanlış
yollara gitmeyesin.
Dünya Süsünü Terketmek

‫سر چه آرایی به دستار ای پسر‬
‫تا توانی دل بدست آر ای پسر‬
Ser çe ârâyî be destâr ey peser

Tâ tevânî dil be-dest âr ey peser
(Ey oğul! Ne diye başını sarıkla süslersin, elinden geldiğince gönül

kazanmaya bak).
Zira nazargâh-ı Hüdâ gönüldür, gönül saf olunca bütün âzalara iyilik
gelir. Nitekim hadis-i şerifte, “Dikkat edin, cesette öyle bir et parçası vardır
ki o düzelirse bütün ceset düzelir, o bozulursa bütün ceset bozulur, işte o
kalptir” 59 buyrulmuştur.
‫تا نكردی ترك عز و مال و جاه‬

‫از همه بر سر نیایی چون كاله‬
Tâ ne-kerdî terk-i izz u mâl u câh

Ez heme ber ser neyâyî çûn kulâh
59 Buhârî, İmân, 40.

106 • MÂ HAZAR
(Kibri, malı ve mevkii terketmedikçe, herkesin başına şapka gibi ko-

namazsın).
‫نیست مردی خویشتن آراستن‬
‫قصد جان كرد آنكه او آراست تن‬
Nîst merdî hîşten ârâsten

Kasd-ı cân kerd ân ki û ârâst ten
(Adamlık kendini süslemek değildir, kendini süsleyen canına kaste-

der).
Ârifler güzel elbise giymeyi terketmiş, ekserisi eski elbise giymişlerdir.
Nitekim Şâhidî şöyle buyurdu: “Sultân-ı âlem oldu kâni’ olan pelâse.” Sâib
merhum da şöyle buyurdular:
Ey Sâib eğer sana manadan bir hisse varsa

Deriden kendine kitap gibi bir elbise biç
Şeyh-i Ekber, el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye’sinde şöyle buyururlar: Hz.

Ömer [radıyallahu anh] müminlerin emîri iken, sırtında yirmi dört yerinden ya-
malı bir gömlek vardı.
‫نیست در تن بهتر از تقوی لباس‬
‫در تكلف مرد را نبود اساس‬
Nîst der ten bihter ez takvâ lebâs

Der tekellüf merd râ ne-buved esâs
(Tene, takvadan daha güzel bir elbise yoktur, yiğitliğin esasında gös-
teriş yapmak yoktur).
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “İşte takva libası en iyi olandır” (A‘râf 7/26)
buyrulmuştur.
‫هركه او دربند ارایش بود‬
‫در جهان فرزند آسایش بود‬
Her ki û derbend-i ârâyiş buved

Der cihân ferzend-i âsâyiş buved
(Süslenme hevesinde olan kişi, dünyada rahata esir olur).

MÂ HAZAR • 107
Rahata esir olmak, zevk ve sefanın esiri olmak, demektir.
‫عاقبت جز نامرادی نبودش‬

‫بهرۀ از عیش و شادی نبودش‬
Âkıbet cuz nâ-murâdî nebvedeş

Behreî ez ıyş u şâdî nebvedeş
(Bunun gibi insanlar için muratsızlıktan başka bir şey yoktur, ahiret
hayatından ve mutluluğundan bir nasipleri de yoktur).
‫خود ستایی پیشۀ شیطان بود‬

‫هر كه خود را كم زند مردان بود‬
Hod sitâyî pîşe-i şeytân buved

Her ki hod râ kem zened merdân buved
(Kendini övmek şeytanın sanatıdır, kendini aşağı vuran kimse yiğittir).

Nitekim İblîs, “Ben ondan daha hayırlıyım” diyerek kendini övdü. Mü-
tevazi olan hakikatte mert kimsedir. Kendini aşağı vurmaktan maksat,
kendini hiçbir şey kabul edip adam yerine koymamaktır.
‫گفت شیطان من ز آدم بهترم‬

‫تا قیامت گشت ملعون الجرم‬
Güft şeytân men zi âdem bihterem

Tâ kıyâmet geşt mel‘ûn lâcerem
(Şeytan, “Ben Âdem’den daha üstünüm” dedi, şüphesiz bu yüzden

kıyamete kadar lânetlendi).
‫از تواضع خاك مردم می شود‬

‫نور نار از سركشی كم می شود‬
Ez tevâzu‘ hâk merdüm mî şeved

Nûr-i nâr ez serkeşî kem mî şeved
(Tevazu sayesinde insan toprak olur, âsilikten nuru azalır).

108 • MÂ HAZAR
Toprak ayak altına düşüp mütevazi olduğundan Hak Teâlâ Âdem’i

[aleyhisselâm] ondan yaratıp, toprak iken insan oldu. Ateşin alevi âsi olup da-
ima yukarı baş çekmek istemesi nedeniyle azalıp yok olur. Nitekim hadis-i
şerifte, “Kim tevazu gösterirse Allah onu yükseltir, kim de kibirlenirse Allah
onu düşürür” 60 buyrulmuştur.
Beyit
O denli mürtefidir kasr-ı bünyâd-ı tevazu kim
Zemîninden kusur-ı cenneti nazzâra kâbildir
‫رانده شد ابلیس از مستكبری‬

‫گشت مقبول آدم از مستغفری‬
Rânde şod İblîs ez müstekbirî

Geşt makbûl Âdem ez müstağfirî
(Şeytan kibri yüzünden kovuldu, Âdem [aleyhisselâm] tövbe ettiği için

makbul oldu).
Kur’ân-ı Kerîm’de Cenâb-ı Kibriyâ şöyle buyurmuştur: “Allah, ora-
dan çık, sen kovuldun, kıyamet gününe kadar lânetim sana olsun, dedi”
(Sâd 38/77). Âdem [aleyhisselâm] sâdır olan zelleye tövbe ettiğinden, Cenâb-ı
Hakk’a tevazu edip İblîs gibi, “Topraktan yarattığına mı secde edeceğim?”
demeyip eman dilediğinden makbul oldu.
‫شد عزیز آدم چو استغفار كرد‬

‫خوار شد شیطان چو استكبار كرد‬
Şod azîz Âdem çu istiğfâr kerd

Hâr şod şeytân çu istikbâr kerd
(Âdem [aleyhisselâm] tövbe etti diye Allah [celle celâluhû] katında değerli
oldu, şeytan ise kibirlenmekle zelil oldu).
‫دانه پست افتد ز بر دستش كنند‬

‫خوشه چون سر بر کشد بستش كنند‬

MÂ HAZAR • 109
Dâne pest üfted zi ber desteş kunend

Hûşe çûn ser ber keşed besteş kunend
(Tane toprağa düştüğü için el üstünde tutarlar, başak baş çektiği için
ayak altına alırlar).
Bir meyve tanesi ağaçtan aşağıya düşünce insanlar onu ellerine alır-
lar, güya tevazu edip yukarıdan aşağı kendini bıraktığından böyle olur.
Ekin başağı yukarı baş çekince biçip başını aşağı getirirler. Kibirlilerin hali
de buna kıyas olunmalıdır.
Ahmaklık Sıfatları
‫چار چیز آمد نشانی ابلهی‬

‫با تو گویم تا بیابی آگهی‬
Çâr çîz âmed nişânî eblehî

Bâ tu gûyem tâ be-yâbî âgehî
(Dört şey aptallığa delildir, bunları sana haberin olsun diye söylüyorum).
‫عیب خود آنکو نبیند در جهان‬

‫باشد اندر جستن عیب کسان‬
Ayb-ı hod ânkû ne-bîned der cihân

Bâşed ender cüsten-i ayb-ı kesân
(Dünyada kendi ayıbını görmeyen kişi, başkalarının kusurunu arama

gafletinde olur).
Ahmak dünyada kendi ayıbını görmez de diğer kimselerin ayıbını ara-
makla meşgul olur.
‫تخم بخل اندر دل خود کاشتن‬
‫وانکه امید سخاوت داشتن‬
Tohm-i buhl ender dil-i hod kâşten

V’ân ki ümmîd-i sehâvet dâşten
(Önce kalbine cimrilik tohumunu eker, sonra cömertlik bekler).

110 • MÂ HAZAR
İkincisi, haset ve alçaklık tohumunu kalbine ekip yani cimri olup sonra
da halk bana cömert desin diye ümit etmektir. Nitekim zamanımızda çok
cimri ve alçak görmüşüzdür ki cimri ve alçak denmeye razı olmayıp halk
beni cömertler zümresinden addetsin diye bekler. Aptalın alameti dört
şeydi, ikisi bunlardır, diğer ikisi yazılmamıştır.
‫هرکه خلق از خلق او خشنود نیست‬

‫هیج قدرش بر در معبود نیست‬
Her ki halk ez hulk-i û hoşnûd nîst
Hîç kadreş ber der-i ma‘bûd nîst
(Huyu sebebiyle insanların kendisinden razı olmadığı kişinin, Allah’ın
huzurunda hiçbir kıymeti yoktur).
[celle celâluhû]
Şöyle nakledilir: Hz. Musa [aleyhisselâm] Cenâb-ı Kibriyâ’ya münâcât

etti: “Yâ Rabbi! Kimleri çok seversin?” Hak Teâlâ buyurdu: “İyi huy sa-
hiplerini çok severim.” Güzel ahlâkın önemine de şu hadis-i şerif yeterli-
dir: Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem] buyurdular: “Ben ancak güzel ahlâkı
tamamlamak için gönderildim.”61 Kur’ân-ı Kerîm’de de Cenâb-ı Kibriyâ,
habibini kemal-i medhü senâ mevkiinde, “Sen güzel ahlâk üzeresin” (Kalem
68/4) buyurmuşlardır.
‫هر که او را پیشه بد خویی بود‬

‫کار او پیوسته بد رویی بود‬
Her ki û râ pîşe-yi bed hûyî buved
Kâr-ı û peyveste bed rûyî buved
(Kötü huyu kendisine sanat edinen kişinin işi daima asık suratlı ol-
maktır).
‫خوی بد بر تن بالی جان بود‬
‫مردم بدخو نه از انسان بود‬
Hûy-i bed ber ten belâ-yı cân buved

Merdüm-i bed-hû ne ez insân buved
(Kötü huy, baş belasıdır, kötü huylu kişi insandan sayılmaz).
61 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 2/381.

MÂ HAZAR • 111
Kötü huylu kişi insandan sayılmaz, belki hayvan, belki hayvandan da

aşağıdır. Nitekim Kur’ân-ı Azîm’de, “Onlar hayvan gibidirler, belki daha da
aşağıdırlar” (Furkân 25/44) buyrulmuştur.
‫بخل شاخی از درخت دوزخست‬

‫و آن بخیلک از سگان مسلخست‬
Buhl şâhî ez dırâht-ı dûzehest
V’ân bahîlek ez segân-ı meslehest
(Cimrilik cehennem ağacından bir daldır, o cimri insan mezbaha kö-

peği gibidir).
Haset ve alçaklık, cehennem ağacından bir daldır. Nitekim hadis-i şe-
rifte şöyle buyrulmuştur: “Cömertlik cennette bir ağaçtır, dalları dünyaya
sarkmıştır. Kim o dallardan birine tutunursa onu cennete çeker. Cimrilik
cehennemde bir ağaçtır, dalları dünyaya sarkmıştır. Kim o dallardan birine
tutunursa onu cehenneme çeker.” 62 Hadis-i şerifin manası, cömertliğin in-
sanı cennete götüreceği, cimriliğin de insanı cehenneme götüreceğidir. Di-
ğer bir hadis-i şerifte şöyle buyrulmuştur: “Cömert fâsık olsa dahi Allah’ın
habibidir, cimri zâhid olsa dahi Allah’ın düşmanıdır.”63 Cömert Allah’ın [celle
celâluhû] dostu olduğundan, Allah Teâlâ’nın dostunun yeri cennettir. Cimri
Allah’ın [celle celâluhû] düşmanı olduğundan, Allah Teâlâ’nın düşmanının yeri
cehennemdir. Cömertliğin en iyisine îsâr64 denilir. İkinci mısranın mana-
sı, o alçak cimri mezbaha köpeklerindendir. Mezbaha köpeğine teşbihten
maksat, ancak ve ancak cimriyi tahkirdir.
‫روی جنت را کجا بیند بخیل‬

‫پشۀ افتاده اندر پای پیل‬
Rûy-i cennet râ kucâ bîned bahîl
Peşşe-i üftâde ender pây-i pîl
(Cimri insan nasıl cennet yüzü görür? O, filin ayakları altına düşmüş
sivrisinek gibidir).
62 Beyhakî, Şuabü’l-İmân, nr. 10875; Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, nr.15927.

63 Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, nr.1924.
64 Îsâr: Kişinin kendisi ihtiyaç içinde bulunsa bile sahip olduğu imkânları başkalarının ihtiyaçla-
rını karşılamak üzere kullanması, başkalarının yararı için fedâkarlıkta bulunması.
112 • MÂ HAZAR
Yani filin ayakları altında mahvolup gider.
‫باش از بخل بخیالن بر گران‬

‫تا نباشی از شمار ابلهان‬
Bâş ez buhl-i bahilân ber gerân

Tâ ne-bâşî ez şümâr-ı eblehân
(Cimrilerin cimriliğinden kendini uzak tut da aptallar taifesinden sayıl-

mayasın).
Dünyayı Terketme
‫از بال تا رسته کردی ای عزیز‬

‫باز باید داشتن دست از دو چیز‬
Ez belâ tâ reste kerdî ey azîz

Bâz bâyed dâşten dest ez du çîz
(Ey azizim! Beladan kurtulmak için iki şeyden el çekmen gerekir).
‫رو تو دست از نفس و دنیا باز دار‬

‫تا بالها را نباشد با تو کار‬
Rev tu dest ez nefs u dünyâ bâz dâr

Tâ belâhâ râ ne-bâşed bâ tu kâr
(Dünya ve nefisten elini çekmeye gayret et de bela ve musibetlerin

seninle bir işi olmasın).
Yani belaya uğramak istemiyorsan, elini nefs-i emmâre hevâsından ve

dünyayı sevip mal toplamaktan geri tut.
‫ور به حرص و آز کردی مبتال‬

‫با تو روی آرد ز هر سو صد بال‬
V'er be-hırs u âz kerdî mübtelâ

Bâ tu rûy âred zi her sû sad belâ
MÂ HAZAR • 113
(Hırs ve heveslere kapılırsan, her yönden başına yüz musibet gelir).

Evvela ehl-i dünya husumet edip çeşit çeşit eza ve cefa ederler, ama
hırs ve dünya malı toplamaktan vazgeçince hepsi hürmet gösterip el öp-
meye çalışırlar.
‫آنکه نبود هیچ نقدش در میان‬
‫هر کجا باشد بود اندر امان‬
Ân ki nebved hîç nakdeş der meyân

Her kucâ bâşed buved ender emân
(Para sevdasında olmayan kişi, her yerde selâmet içindedir).

Nitekim, “İflas eden Allah’ın güvencesindedir” denmiştir.
‫نفس و دنیا را رها کن ای پسر‬

‫باز رستی از بال و از خطر‬
Nefs u dünyâ râ rehâ kun ey peser

Bâz restî ez belâ vu ez hater
(Ey oğul! Bela ve musibetlerden uzak kalmak için nefsinin arzularını ve

dünya muhabbetini terket).
‫ای بسا کس کز برای نفس زار‬

‫در بال افتاد و گشت از غم نزار‬
Ey besâ kes k’ez berây-î nefs-i zâr

Der belâ üftâd u geşt ez gam nizâr
(Ey âdemoğlu! Niceleri nefsinin hevâ ve hevesinden belaya uğrayıp

bitap düşmüşlerdir).
Zira heveslerine uyanların varacakları yer cehennemdir. Nitekim
Kur’ân-ı Kerîm’de, “Haddini aşan ve dünya hayatını tercih edenlerin sı-
ğınağı cehennemdir” (Nâziât 79/38-39) buyrulmuştur. Âyette geçen tuğyanın
manası, hevâ ve hevese tâbi olmaktır.
‫از برای نفس مرغ نامراد‬

‫آمد و در دام صیاد اوفتاد‬
114 • MÂ HAZAR
Ez berây-i nefs murg-i nâ-murâd

Âmed u der dâm-i seyyâd ûftâd
(Bahtsız kuş, nefsi yüzünden avcının tuzağına gelip yakalandı).

Çünkü taneyi görmeseydi gelmezdi, taneyi arzu eden nefsidir. Bu su-
retle yakalanmaya sebep olan kuşun nefsi ölmüş olur.
‫تا دلت آرام یابد ای پسر‬

‫بود و نا بود جهان یکسان شمر‬
Tâ dilet ârâm yâbed ey peser
Bûd u nâ-bûd-i cihân yeksân şümer
(Ey oğul! Kalbinin rahat ve huzur bulması için, dünyanın varıyla yoğu-
nu bir say).
Böyle yaparsan üzülmezsin ama olanla olmayanı eşit kabul etmez-
sen, niçin halkın var da benim yok, diye daima gamlı ve üzüntülü olursun.
‫از عذاب و قهر حق ایمن مباش‬

‫در پی آزار هر مؤمن مباش‬
Ez azâb u kahr-i Hak eymen me-bâş
Der pey-i âzâr-ı her mü'min me-bâş
(Allah’ın [celle celâluhû] azabından ve kahrından korkusuz olma, hiçbir

mümini incitme sevdasında olma).
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Allah’ın azabından ancak aldanmış kavim
emin olur” (A‘râf 7/99) buyrulmuştur. Cenâb-ı Hakk’ın azabından emin olmak
küfürdür. Hadis-i şerifte, “Allah’ın azabından emin olmak ve Allah’ın rah-
metinden umudu kesmenin her ikisi de küfürdür” denilmiştir. Müminleri
haksız yere incitme, zira şeriat harici bir kimseye eza ve cefa câiz değildir.
‫در بال یاری مخواه از هیچ کس‬

‫زانکه نبود جز خدا فریاد رس‬
Der belâ yârî me-hâh ez hîç kes
Z’ânki nebved cuz Hüdâ feryâd res
MÂ HAZAR • 115
(Bela ve musibetlerde kimseden yardım isteme, çünkü Allah’tan [celle

celâluhû] başka feryada yetişen yoktur).
Zira zarar ve fayda ancak Allah Teâlâ’dandır. “Kişi düştüğü yerden

kalkar” atasözü gereğince bela zamanında kulun ancak Rabb’ine iltica
etmesi gerekir.
‫هر کرا رنجانده ای عذرش بخواه‬
‫تا نباشد خصم تو در عرصه گاه‬
Her ki râ rencândeî özreş be-hâh
Tâ ne-bâşed hasm-i tu der arsegâh
(Her kimi incittiysen ondan özür dile de mahşerde sana düşman ol-
masın).
Kıyamette senin hasım ve düşmanın olmaması için bir kimseyi sebep-
siz yere incitmiş isen dünyada iken özür dileyip kendini affettir.
‫گر غنا خواهد کسی از ذوالمنن‬

‫در قناعت می توانش یافتن‬
Ger gınâ hâhed kesî ez zü’l-minen
Der kanâat mî tevâneş yâften
(Allah’tan [celle celâluhû] zenginlik dileyen kişi, bu zenginliği kanaat et-

mekle bulabilir).
Eğer bir kimse ihsanlar sahibi olan Cenâb-ı Kibriyâ’dan zenginlik is-
terse, kanaat içinde o zenginliği bulması mümkündür, gerçekte kanaat
gibi zenginlik olmaz. Nitekim hadis-i şerifte, “Kanaat tükenmeyen bir hazi-
nedir” 65 buyrulmuştur. Hz. Ali [kerremallahu vechehû], “Kanaat eden aziz oldu,
tamah eden zelil oldu” buyurmuştur.
65 Deylemî, Firdevsü’l-Ahbâr, nr. 4699.

116 • MÂ HAZAR
Akıllı Kimselerin Sıfatları
‫هر کرا عقلست و دانش ای عزیز‬

‫دور باید بودنش از چار چیز‬
Her ki râ aklest u dâniş ey azîz
Dûr bâyed bûdeneş ez çâr çîz
(Ez aziz kişi! Akıllı ve bilgili kimselerin dört şeyden uzak olmaları la-
zımdır).
‫کار خود با ناسزا نکند رها‬
‫مردمی نکند بجای ناسزا‬
Kâr-ı hod bâ nâ-sezâ nekned rehâ
Merdümî nekned be-cây-i nâ-sezâ
(Akıllı kişi, kendi işini ahmağa havale etmez, onun işini de kendisi üst-
lenmez).
Hâsıl-ı kelâm, akıllı olmayan kimseye bir maslahat sipariş etme, zira
uhdesinden gelmeye kadir olmaz, sonra nedameti (pişmanlığı) çekilir. Her
işi erbabına havale etmek lazımdır. Alçak ve cimri olana iyilik ve ikram
etme, çünkü yaptığın iyilikten zarar ve ziyan görmen muhakkaktır. Nitekim
hadis-i şerifte, “İyilik yaptığın kişinin şerrinden korun” 66 buyrulmuştur. An-
cak hadis, “mine’l-leîmi” (cimriden) kaydıyla mukayettir, zira iyi kimseye
ikramdan zarar ve ziyan gelmez, aksine alçaklara ikramdan ziyan görülür.
Nitekim Gülistan’da Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî alçaklara ikramdan alıkoyup uyar-
mak için şöyle buyurmuştur:
“Kötülere iyilik yapmak, iyilere kötülük yapmak gibidir.”
‫عقل داری میل بد کاری مکن‬

‫زین چو بگذشتی سبکساری مکن‬
Akl dârî meyl-i bed kârî me-kun
Z’în çu bügzeştî sebuksârî me-kun
(Aklın varsa kötü işlere heves etme, bu işlere meyledip hafiflik yapma).

MÂ HAZAR • 117
Vakur ol, zira insana layık olan kadr ü hürmetini muhafaza eylemektir.
Nitekim Sa‘dî Gülistan’da şöyle buyurur:
“Sen kendi kıymetin üzere ol, vakarlı ve zarif ol, soytarılardan uzak-
laş.” Başta söylenen dört şey iki beyitte tamam olmuştur.
‫تا شوی بیش ازهمه در روزگار‬

‫دست در نان ونمک بگشاده دار‬
Tâ şevî bîş ez heme der rûzigâr
Dest der nân u nemek bügşâde dâr
(Bu zamanda herkesten ileri olmak için, elindeki ekmek ve tuzu dağı-
tarak cömert ol).
Çünkü cömert kimse hem Allah’ın [celle celâluhû] hem de insanların ka-
tında herkesten muhterem olur. Nice rütbe ve makam sahipleri var ki cim-
riliği sebebiyle insanlar arasında kötülenir ve nice rütbesiz insan var ki
cömertliğiyle insanlar nezdinde aziz ve şerefli olup herkes kendine hürmet
eder. Lâkin vermesi ve ihsanı Allah Teâlâ’nın rızası için olmalıdır, insanlar
bana cömert desin ve beni methetsin, diye olmamalıdır. Zira cömertliği
Allah [celle celâluhû] için olmayana cimri denir, cömert denmez.
‫تا تو باشی در زمانه دادگر‬

‫زیر دستان را نکو دار ای پسر‬
Tâ tu bâşî der zemâne dâdger
Zîr-i destân râ nikû dâr ey peser
(Ey oğul! Kendi döneminde adaletli olmak istiyorsan, emrin altındaki-

leri koruyup kolla).
Zira elinin altında olanları himaye etmeyen, haklarına riayet etmeyen
âdil değildir.
‫هر که در پند خود آمد استوار‬
‫پند او را دیگران بندند کار‬
Her ki der pend-i hod âmed üstüvâr
Pend-i û râ dîgerân bendend kâr
118 • MÂ HAZAR
(Kendi verdiği nasihatleri tutan kimsenin öğütlerine başkaları da uyar).
‫نیازی بو اکودی ویرسن اول کندو نفسیکه‬

‫دیکل غیری یه اندن کم طوته هرایشیدن انسان‬
Nitekim Niyâzî-i Mısrî [kuddise sırruhû] şöyle buyurmuştur:

Niyâzî bu öğüdü versin ol kendi nefsine
Değil gayriye ondan kim tuta her işiten insan
‫هر که از گفتار خود باشد ملول‬

‫قول او را دیگران نکند قبول‬
Her ki ez güftâr-ı hod bâşed melûl

Kavl-i û râ dîgerân nekned kabûl
(Kendi öğütlerinden bıkmış kişinin nasihatlerini başkaları hiç tutmaz).

Yani ilmiyle âmil olmayan âlimin nasihatini kimse işitmez, beyhûde
kendi kendine söylenir.
‫هر چه باشد در شریعت ناپسند‬

‫گرد او هرگز مگرد ای هوشمند‬
Her çe bâşed der şerîat nâ-pesend

Gird-i û hergiz me-gerd ey hûşmend
(Ey akıl sahibi kimse! Şeriatta makbul olmayan şeylerin etrafında asla
dolaşma).
Şer‘an kötü ve haram olan fiillerden kaçınmak lazımdır. Şeriat olma-
yınca tarikat da olmaz, zira esas tarikat şeriattır.
‫تا صواب کار بینی سر بسر‬

‫بر مراد خود مکن کار ای پسر‬
Tâ savâb-ı kâr bînî ser beser

Ber murâd-i hod me-kun kâr ey peser
(Ey oğul! Bir işi uygun görsen de nefsinin isteği üzerine hareket etme).
MÂ HAZAR • 119
Hâsılı, her işini şeriata tatbik edip nefsinin isteklerine uymayan kimse-
nin fiilleri doğru olur.
Kurtuluş Hakkında
‫هست بی شک رستگاری درسه چیز‬

‫با تو گویم یاد گیرش ای عزیز‬
Hest bî şek restgârî der se çîz
Bâ tu gûyem yâd gîreş ey azîz
(Ey aziz kimse! Şüphesiz üç şeyde kurtuluş vardır, hatırında tutman

için söylüyorum).
‫زان یکی ترسیدنست از ذوالجالل‬

‫دوم آمد جستن قوت حالل‬
Z’ân yekî tersîdenst ez Zü’l-Celâl
Devvum âmed cüsten-i kût-i helâl
(Birincisi Allah’tan [celle celâluhû] korkmak, ikincisi ise helâl rızık aramaktır).
‫سیومین رفتن بود بر راه راست‬

‫رستگارست آنکه این خصلت و راست‬
Sîyûmîn reften buved ber râh-ı râst
Restgârest ân ki în haslet u râst
(Üçüncüsü doğru yolda ilerlemektir, bu üç meziyete sahip kimse kur-

tuluşa ermiştir).
‫گر تواضع پیشه گیری ای جوان‬

‫دوست دارندت همه خلق جهان‬
Ger tevâzu‘ pîşe gîrî ey cevân
Dûst dârendet heme halk-ı cihân
(Eğer tevazuyu kendine sanat edinirsen, bütün dünya seni sever).
120 • MÂ HAZAR
Zira âlemin mizacı, mütevazi olanı sevip mütekebbir olana buğz ve

düşmanlık etmektir. Mütekebbir olan şahsın her ne kadar kemali var ise
de mahvolur. Keşke gayet cömert olsa da ihsanı kibrini bastırıp örtse. Kibir
yaratıcıya özel vasıflardandır, yaratılanlar için haramdır.
‫سر مکن در پیش دنیا دار پست‬

‫ور کنی بی شک رود دینت ز دست‬
Ser me-kun der pîş-i dünyâ dâr pest
V'er kunî bî-şek reved dînet zi-dest
(Zenginlerin önünde başını eğme, eğer onlara kulluk edersen mutlaka

dinin elden gider).
Çünkü zenginlere zenginliklerinden dolayı hürmet etmek câiz değildir,
eğer edersen dinin şüphesiz elden gider. Şayet zenginlik ve makam sahibi
olan üstadın olursa yahut sâdâttan veya ulemadan veya ehl-i Kur’an’dan
ise bu güzel hasleti için hürmet olunsa, günah olmayıp belki sevap bile
verilir. Nitekim şu beyitten de âşikârdır:
‫بهر زر مستای دنیا دار را‬

‫تا چه خواهی کرد این مردار را‬
Behr-i zer mestây-i dünyâ dâr râ
Tâ çe hâhî kerd în mûrdâr râ
(Para için dünya düşkünü kimseyi övme, bu pisliği ne yapacaksın?)
Hadis-i şerifte dünya ve ehl-i dünya zemmolunmuştur. Nitekim Resûl-i
Ekrem [sallallahu aleyhi vesellem], “Dünya bir leştir, onun peşinden koşanlar da
köpektir” 67 buyurmuştur. Şeyh Attâr’ın [kuddise sırruhû] dünya için murdar
tabiri kullanılması bu hadis-i şerife işarettir.
‫مردگانند اغنیای روزگار‬

‫ای پسر بامردگان صحبت مدار‬
Mürdegânend ağniyâ-yî rûzgâr
Ey peser bâ mordegân sohbet me-dâr
(Ey oğul! Zamane zenginleri ölü insanlardır, ölülerle sohbet etme).
MÂ HAZAR • 121
Zenginlik ve mal sebebiyle Hak’tan gafil olanlar ölüdürler, ey oğul ölü-

lerle görüşme, görüşürsen sen de Hak’tan gafil olursun ve sonunu unu-
tursun.
‫هر که او از حرص دنیا دار شد‬
‫بیگمان از وی خدا بیزار شد‬
Her ki û ez hırs-ı dünyâ dâr şod
Bî-gûmân ez vey Hüdâ bîzâr şod
(Her kim dünya malının hırsıyla yanarsa şüphesiz Allah [celle celâluhû]
ondan nefret eder).
Zira Allah’ın [celle celâluhû] rızası kanaat sahibi olup dünyayı terkeden
kişilerle beraberdir. Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem] şöyle buyurdu: “İnsa-
noğlunun iki vadi dolusu altını olsa üçüncüsünü ister, insanoğlunun karnını
topraktan başkası doyurmaz.” 68 Bu hırs öyle kötü bir haslettir ki insan yaş-
landıkça artar. Nitekim hadis-i şerifte şöyle buyrulmuştur: “İnsanoğlu yaş-
lanır ama iki huyu genç kalır: Dünya malına ve uzun yaşamaya olan hırsı.” 69
‫مال و زر بی حد بدست آورده گیر‬

‫بعد زان در گور حسرت برده گیر‬
Mâl u zer bî-had be-dest âverde gîr

Ba‘d z’ân der gûr hasret borde gîr
(Hesapsız mal ve altını elinde tutarsan, kabirde bunların hasretini çe-

kersin).
Allah Zikri ve Fazileti
‫دائم ای پسر با یاد حق‬

‫گر خبرداری ز عدل وداد حق‬
Bâş dâim ey peser bâ yâd-ı Hak
Ger haber dârî zi-adl u dâd-ı Hak
68 Müslim, Zekât, 39.

69 Müslim, Zekât, 38; Tirmizî, Zühd, 28.
122 • MÂ HAZAR
(Ey oğul! Eğer Allah’ın [celle celâluhû] adalet ve ihsanından haberin varsa
daima Allah’ı [celle celâluhû] zikretmekle meşgul ol).
Allah Teâlâ’nın affı varsa adaleti ve kulunun isyanı mukabelesinde
de cehennemde azap etmesi vardır. Bu durumdan haberin varsa daima
Allah’ın [celle celâluhû] zikriyle meşgul ol da ettiğin zikir seni adalete mazhar
ettirmeyip affa mazhar ettirsin.
‫زنده دار از ذکر صبح و شام را‬

‫در تغافل مگذر آن ایام را‬
Zinde dâr ez zikr-i subh u şâm râ
Der tegâfül megzer ân eyyâm râ
(Sabah ve akşam, vaktini Allah’ı [celle celâluhû] zikrederek ihya eyle, gün-
lerini gaflet içinde geçirme).
Zikrullah en faziletli ibadet, en şerefli taattir. Böyle olduğuna çeşitli
âyet ve hadisler delalet eder. Yüce Allah şöyle buyurur: “Beni zikredin, ben
de sizi zikredeyim” (Bakara 2/152). Bir diğer âyet: “Ey iman edenler! Allah’ı
çokça zikredin, sabah akşam O’nu tesbih edin.” Diğer bir âyet: “Kalpler
ancak Allah’ın zikriyle mutmain olur” (Ra‘d 13/28). Diğer bir âyet: “Allah en
güzel sözü müteşabih tekrarlanan bir kitap olarak indirdi, Rabb’lerinden
korkanlar O’ndan ürperir, sonra derileri ve kalpleri Allah’ın zikrine yumuşar.
İşte bu Allah’ın dilediğini hidayete erdirdiği hidayet kaynağıdır” (Zümer 39/23).
Diğer bir âyet: “Allah’ın zikri en büyüktür, Allah yaptıklarınızı bilir” (Ankebût
29/45). Diğer bir âyet: “Bilmiyorsanız zikir ehline sorun” (Enbiyâ 21/7). Diğer
bir âyet: “Allah’ı zikreden erkek ve kadınlar var ya, Allah onlara bağışlan-
mayı ve büyük bir mükâfatı hazırladı” (Ahzâb 33/35). Diğer bir âyet: “Allah’ı
çokça zikredin ki kurutuluşa eresiniz” (Enfâl 8/45). Diğer bir âyet: “Müminler
o kimselerdir ki Allah zikredilince kalpleri ürperir, Allah’ın âyetleri okundu-
ğu zaman imanlarını artırır” (Enfâl 8/2). Diğer bir âyet: “O kimseler ayakta,
otururken, yanları üstünde iken Allah’ı zikrederler ve tefekkür ederler” (Âl-i
İmrân 3/191). Diğer bir âyet: “Sayılı günlerde Allah’ı zikredin” (Bakara 2/203). Di-
ğer bir âyet: “İbadetlerinizi bitirdiğinizde atalarınızı andığınız gibi veya daha
fazla Allah’ı zikredin” (Bakara 2/200). Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem] şöyle
buyurdu: “Zikrullah kalplerin şifasıdır” 70 ve yine şöyle buyurur: “Zikreden

MÂ HAZAR • 123
ile etmeyenin durumu, ölü ile diri gibidir.” 71 Bir diğer hadis: “Allah katında
amellerin en sevimlisi dilin Allah’ın zikriyle yaş iken ölmendir.”72 Bir diğer
hadis: “Ben beni zikredenin arkadaşıyım.”73 Yine şöyle buyrulur: “Allah’ın
yeryüzünde dolaşan melekleri vardır, bunlar zikir ehlini ararlar. Allah’ı zikre-
den bir cemaati bulunca şöyle deyip nidâ ederler: “İhtiyacınızı söyleyin.”74
Hz. Ali [kerremallahu vechehû] şöyle der: “‘Allah’a ulaştıran en yakın yolu bana
göster.’ Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem] şöyle dedi: ‘Açıktan ve gizliden
Allah’ın zikrine devam etmendir.’ Yine şöyle buyurdu: ‘Cennet bahçelerine
uğradığınızda oralardan çokça faydalanınız.’ ‘Cennet bahçeleri nerelerdir?’
diye sorulunca, ‘Zikir halkalarıdır’ buyurdular.”75 Yine şöyle rivayet edilmiş-
tir: “Size deli denilinceye kadar çokça Allah’ı zikredin.” 76
‫یاد حق آمد غدای روح را‬

‫مرهم آمد این دل مجروح را‬
Yâd-i Hak âmed gıdâ-yi rûh râ
Merhem âmed în dil-i mecrûh râ
(Cenâb-ı Kibriyâ’nın zikri insanın ruhuna gıda, yaralı kalbe merhem olur).
Cenâb-ı Kibriyâ’nın zikri insanın ruhunun yegâne gıdasıdır. Çünkü ruh
ancak Allah’ın [celle celâluhû] zikri ve Allah’a [celle celâluhû] ibadet ile gıdalanır.
Yiyecek ve içecek ancak nefs-i emmâre ve insan bedeninin gıdasıdır. Ru-
hun ondan haz ve nasibi yoktur. “Zikrullah kalplerin şifasıdır”77 hadis-i şerifi
buna delalet eder.
‫یاد حق گر مونس جانت بود‬
‫کی هوای کاخ و ایوانت بود‬
Yâd-ı Hak ger mûnis-i cânet buved
Key hevây-i kâh u eyvânet buved
(Allah’ın [celle celâluhû] zikri sana can yoldaşı olursa nasıl köşk ve saray
hevesinde olursun?)
71 Buhârî, Daavât, 66.
72 Süyûtî, Câmiu’s-Sagîr, nr. 198.
73 Beyhakî, Şuabü’l-İmân, nr. 680.
75 Tirmizî, Daavât, 83.
76 İbn Hibbân, Sahîh, nr. 817.
124 • MÂ HAZAR
Zira ilâhî zikirler gönülden Allah’tan [celle celâluhû] başkasına muhabbeti

ortadan kaldırır.
‫گر زمانی غافل از رحمان شوی‬
‫اندر آندم همدم شیطان شوی‬
Ger zemânî gâfil ez Rahmân şevî
Ender ân dem hemdem-i şeytân şevî
(Allah’ın [celle celâluhû] zikrinden bir an gafil olursan, o vakit şeytanla

yoldaşlık edersin).
Şeytan insandan zikrullah vaktinde kaçar ve gaflet vaktinde sohbet
eder.
‫مؤمنا ذکر خدا بسیار گوی‬
‫تا بیابی در دو عالم آب روی‬
Mü'minâ zikr-i Hüdâ besyâr gûy
Tâ beyâbî der du âlem âb-ı rûy
(Ey mümin! Allah’ı [celle celâluhû] çokça zikreyle de iki cihanda da yüzün
ak olsun).
‫ذکر را اخالص می باید نخست‬
‫ذکر بی اخالص کی باشد درست‬
Zikr râ ihlâs mî bâyed nehust
Zikr-i bî ihlâs key bâşed dürüst
(Zikrullahta ilk önce ihlâs gerekir, riya karışmış zikir nasıl samimi olur?)
‫ذکر باشد بر سه وجهی بی خالف‬

‫تا ندانی این سخن را از گزاف‬
Zikr bâşed ber se vechî bî-hilâf
Tâ ne-dânî în suhen râ ez güzâf
(Sülûk ehlinin ihtilafı olmaksızın zikir üç şekilde olur, bu sözü beyhude

bir laf sanma).
MÂ HAZAR • 125
Yani, zikrullah nasıl üç çeşit olur, zikir bir türlüdür, bu söz abes ve boş-
tur, demeyesin, zira erbabının mâlumudur, tatmayan bilmez.
‫عام را نبود بجز ذکر زبان‬

‫ذکر خاصان باشد از دل بی گمان‬
Âm râ nebved be-cuz zikr-i zebân
Zikr-i hâsân bâşed ez dil bî-gümân
(Avamın zikri dildedir, havassın zikriyse şüphesiz kalptedir).

Zira havassın kalbi Allah’ın [celle celâluhû] zikriyle uyanıktır ve “Gözle-
rim uyur ama kalbim uyumaz”78 sırrına mazhardır. Onlar bir işle meşgul
olsalar da kalpleri Allah’ın [celle celâluhû] zikriyle meşgul olur. Hâcegân-ı
kirâm dil ile açıktan, kalp ile gizlice zikrederlerdi, sonra Şah-ı Nakşibend
Muhammed Bahâeddin hazretleri [kuddise sırruhû], Abdülhâlik-ı Gucdüvânî
hazretlerinin [kuddise sırruhû] ruhaniyetlerinden istifadeyle açık zikri terke-
dip gizli zikir yapılmasını tavsiye buyurdular. Çünkü birtakım kimselere
göre riya karışmadığı için gizli zikir açık zikirden daha faziletlidir. Hâce
Ali Râmîtenî hazretlerine [kuddise sırruhû], “Ne senet ile açıktan zikreder-
sin?” dediler, “Peygamber Efendimiz [sallallahu aleyhi vesellem] şöyle buyur-
du, dedi: ‘Vefat edenlerinize lâ ilâhe illallahı telkin ederek buluşunuz.’79
Dervişin her nefesi, onun son nefesidir.” Bazılarına göre gafillere teşvi-
ke, uyuyanları ikaza sebep olacağından ve şeytanı kovacağından açık zikir
daha faziletlidir. Topluca yapılırsa daha da faziletlidir, çünkü hem zikreder
hem de zikri duyar. Kısacası câiz olmasında şüphe yoktur, şüphe fazileti
konusundadır. Zamanımızda açıktan zikri inkâr eden bazı cahiller olsa da
onların sözlerine kulak verme. Zira onlar Hz. Peygamber’in [sallallahu aleyhi ve-
sellem] hadislerinden habersizdirler. Açıktan zikrin gerekliliğine delalet eden
birçok hadis vardır. Mesela, “Allah’ı zikreden bir topluluk bulduklarında”80
yine, “Size deli denilinceye kadar Allah’ı zikrediniz ” 81 hadis-i şerifi buna de-
lildir. İnkâr edenler, şeriat-ı Ahmediyye’yi arpalık ve maişet artırma yeri ola-
rak görenlerdir. Onlar başkalarını eleştireceklerine, “Nedir bu yaptığımız?”
deyip kendilerini eleştirseler, daha münasip olurdu. Gizli zikri Peygamber
Efendimiz [sallallahu aleyhi vesellem] Hz. Ebû Bekir’e [radıyallahu anh] hicret gecesi
78 Buhârî, Menâkıb, 24.

79 Müslim, Cenâiz, 1.
81 İbn Hibbân, Sahîh, nr. 817.
126 • MÂ HAZAR
Nur dağında bulunan mağarada telkin buyurmuşlardır. Kâfirler mağaranın

etrafında dolaşıp Allah Resûlü’nü arayınca, her ne kadar Resûlullah [sallal-
lahu aleyhi vesellem], “Üzülme, Allah bizimle beraberdir”82 buyurdular ise de
Hz. Ebû Bekir’in insanlık vasfının galebe çalmasıyla korku ve hüzünleri git-
meyince gizli zikri telkin ettiler. Sonra Hz. Ebû Bekir [radıyallahu anh] bu zikri
Selmân-ı Fârisî’ye [radıyallahu anh], o da Muhammed b. Ebû Bekir hazretlerine
[radıyallahu anh] telkin ettiler. Bu silsileye bugün “Nakşibendiyye” denilmek-
tedir. Diğer tarikatların silsilesi Hz. Ali [kerremallahu vechehû] ile nihayetlenir.
‫ذکر خاص الخاص ذکر سر بود‬

‫هر که ذاکر نیست او خاسر بود‬
Zikr-i hâssu’l-hâs zikr-i sır buved
Her ki zâkir nîst û hâsir buved
(Seçkinlerin seçkinlerinin zikri, sır zikridir, zikretmeyen kişi daima zarar
içindedir).
Zira Allah’ı [celle celâluhû] zikretmenin faydalarından dünyada mahrum
olur, ahirette de ecir ve sevaba kavuşamaz.
‫ذکر بی تعظیم گفتن بدعتست‬

‫و آن دران یک شرط دیگر حرمتست‬
Zikr-i bî ta‘zîm güften bid‘atest
V’ân derân yek şart-ı dîger hürmetest
(Allah’ın [celle celâluhû] büyüklüğünü dile getirmeden zikretmek bid‘attır,

zikrin diğer bir şartı da hürmettir).
Zikrullahın bir şartı da hürmettir. Mesela abdestli olmak, buhur gibi
bir şey yanması, zikir yapılacak mekânın temiz olması, zikredenin elbise-
sinin necasetten, kalbinin ise Allah’tan başkasından temizlenmiş olması,
yalnız olursa kıbleye dönerek, mecliste ise başkalarının zikredeni görme-
mesi gibi sâdât-ı sûfiyye hazretleri semâ meclisinin kapısını kilitleyip içe-
riye yabancıyı / nâmahremi almazlardı. Şimdi semâ yapılan yerlerin ka-
pıları açık ve nâmahremlere mahsus oturma ve izleme yerleri mevcuttur,
Mevlevîhânelerde ve Halvetî tekkelerinde olduğu gibi. Bundan daha garibi,
bugün ziyaret edenler çok idi diye mutlu olurlar, tekkelerine sefih insanlar
82 Müslim, Zühd, 19.
MÂ HAZAR • 127
çok gelirse iftihar ederler. Başka şeyhlerden de onlara haset edenler olur.
Nerede selef, nerede halef!
‫هست بر هر عضو را ذکری دگر‬

‫هفت اعضا هست ذاکر ای پسر‬
Hest ber her uzv râ zikrî diger
Heft a‘zâ hest zâkir ey peser
(Ey oğul! Her uzvun bir zikri vardır, yedi âza da ayrı ayrı zikreder).
‫یارئ هر عاجز آمد ذکر دست‬

‫ذکر پا خویشان زیارت کردنست‬
Yâri-i her âciz âmed zikr-i dest
Zikr-i pâ hîşân zeyâret kerdenest
(Elin zikri, âciz olan kimselere yardım etmektir, ayağın zikri ise yakınları
ziyaret etmektir).
‫ذکر چشم از خوف حق بگریستن‬

‫باز در آیات او نگریستن‬
Zikr-i çeşm ez havf-i Hak bügrîsten
Bâz der âyât-ı û nigrîsten
(Gözün zikri Allah [celle celâluhû] korkusundan yaş dökmek ve O’nun

âyetlerine tekrar tekrar bakmaktır).
İlâhî sanata bakmak ve dünya hallerinden ibret almak gerektiğini, “Ey
basiret sahipleri, ibret alın” (Haşr 59/2) âyet-i kerimesi beyan eder. Niyâzî-i
Mısrî [kuddise sırruhû] şöyle demiştir:
Bir göz ki onun olmaya ibret nazarında
O düşmanıdır sahibinin baş üzerinde
‫استماع قول قرآن ذکر گوش‬

‫تا توانی روز شب در ذکر کوش‬
128 • MÂ HAZAR
İstimâ-i kavl-i Kur’ân zikr-i gûş

Tâ tevânî rûz-i şeb der zikr kûş
(Kur’ân-ı Kerîm’in mübarek sözlerini dinlemek kulağın zikridir, elinden

geldiği kadar gece gündüz zikrullaha çalış).
Allah Teâlâ kulağı ancak nasihat dinlemek için yaratmıştır. Niyâzî-i
Mısrî [kuddise sırruhû] şöyle demiştir:
Kulak ki öğüt almaya her dinlediğinden
Akıt ona kurşunu hemen sen deliğinden
‫اشتیاق حق بود ذکر دلت‬

‫گوش تا این ذکر گردد حاصلت‬
İştiyâk-ı Hak buved zikr-i dilet
Gûş tâ în zikr kerded hâsılet
(Kalbinin Allah’a [celle celâluhû] muhabbeti, kalbinin zikri olur, bu zikrin

sende hâsıl olması için çalışıp çabala).
Hadis-i şerifte, “Hak cezbelerinden bir cezbe ins ü cin amellerine denk
gelir” 83 buyrulmuştur.
‫آنکه از جهلست دائم در گناه‬

‫کی حالوت یابد از ذکر اله‬
Ân ki ez cehlest dâim der günâh
Key helâvet yâbed ez zikr-i İlâh
(Cahilliğinden her dem günahta olan kimse, nasıl Allah’ın [celle celâluhû]
zikrinden lezzet alabilir?)
Zikir meclisinden ıstırap çeken, daima ondan kaçar ve davet olun-
mazsa da gelmez, soğuk bir özürle özür diler.
‫خواندن قرآن بود ذکر لسان‬

‫هر کرا این نیست هست از مفلسان‬

MÂ HAZAR • 129
Hânden-i Kur’ân buved zikr-i lisân

Her ki râ în nîst hest ez müflisân
(Kur’ân-ı Kerîm okumak dilin zikridir, her kim bundan nasiplenmezse

zararda olanlardandır).
Özellikle Kur’an hafızı olmak büyük fazilettir; nitekim hadis-i şerifte
şöyle buyrulmuştur: “Kur’an’ı hıfzetmiş bir kalbe Allah azap etmez.”84 Enes
b. Mâlik de [radıyallahu anh] şöyle rivayet eylemiştir: “Kur’an okuyan müminin
durumu turunç gibidir, kokusu hoş, tadı güzeldir. Kur’an okumayan mü-
minin durumu hurma gibidir. Kokusu yoktur, tadı güzeldir. Kur’an okuyan
münafık, fesleğen gibidir. Kokusu hoş fakat tadı acıdır. Kur’an okumayan
münafık ise Ebû Cehil karpuzu gibidir. Kokusu yoktur ve tadı da acıdır.” 85
İbn Mesud’dan [radıyallahu anh] şöyle bir hadis rivayet olunmuştur: “Ümmeti-
min en şereflileri Kur’an’ı ezberleyenler ile gece ibadet edenlerdir.” 86
‫شکر نعمتهای حق میگو مدام‬

‫تا کند حق بر تو نعمتها تمام‬
Şükr-i ni‘methâ-yî Hak mî-gû medâm
Tâ kuned Hak ber tu ni’methâ temâm
(Cenâb-ı Kibriyâ’nın sana daha çok nimet vermesi için Allah Teâlâ’nın
verdiği nimetlere daima şükret).
İlâhî nimetlere şükretmek, nimetin çoğalmasına sebeptir. Kur’ân-ı
Kerîm’de, “Eğer şükrederseniz muhakkak ki artıracağım” (İbrahim 14/7) buy-
rulmuştur.
‫حمد خالق بر زبان دار ای پسر‬

‫عمر تا بر باد ندهی سر بسر‬
Hamd-i Hâlik ber zebân dâr ey peser
Ömr tâ berbâd nedhî ser beser
(Ey oğul! Ömrünü baştan sona berbat etmemek için seni yaratan
Rabb’inin hamdü senâsını dilinden eksik etme).

85 Buhârî, Fezâilü’l-Kur’ân, 17.
86 Beyhakî, Şuabü’l-İmân, nr. 2703; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, nr. 370.
130 • MÂ HAZAR
‫حمد حق را بر زبان بسیار دار‬

‫تا شوی از نار حرمان رستگار‬
Hamd-i Hak râ ber zebân besyâr dâr

Tâ şevî ez nâr-ı hirmân restgâr
(Nasipsizlik ateşinden kurtulmak için Allah’ın [celle celâluhû] hamdini di-

linde fazlalaştır).
Ateş gibi olan ilâhî nimet mahrumluğundan kurtulmak için elhamdülillâh
diyerek çokça hamdet.
‫لب مجنبان جز به ذکر کردگار‬

‫زانکه پاکان را همین بودست کار‬
Leb me-cünbân cuz be zikr-i Kirdgâr

Z’ân ki pâkân râ hemîn bûdest kâr
(Dudağını Allah’ın zikrinden başka sözlerle kıpırdatma, çünkü derviş-

lerin halleri hep böyle olmuştur).
Güzel Yaşamak
‫بر همه کس نیک باشد چار چیز‬
‫با تو گویم یاد گیرش ای عزیز‬
Ber heme kes nîk bâşed çâr çîz

Bâ tu gûyem yâd gîreş ey azîz
(Ey azizim! Dört şey herkes için iyidir, hatırında tutup unutmaman için
sana söylüyorum).
‫اول آن باشد که باشی داد گر‬

‫هم ز عقل خویش باشی با خبر‬
Evvel ân bâşed ki bâşî dâd-ger

Hem zi akl-ı hîş bâşî bâ-haber
(Birincisi âdil olman, ikincisi kendi aklından haberdar olmandır).

MÂ HAZAR • 131
‫با شکیبایی تقرب کردنست‬

‫حرمت مردم به جای آوردنست‬
Bâ şekîbâyî tekarrüb kerdenest
Hürmet-i merdüm be-cây âverdenest
(Üçüncüsü, sabrederek Allah’a [celle celâluhû] yaklaşmak ve dördüncüsü

herkese layık olduğunca saygı göstermektir).
Bu dört şey bir kimsede mevcut olursa rahata ve kalp huzuruna se-
bep olur, tümüyle güzel bir hayatı olur.
Kötü Huylar
‫چار چیز دیگر ای نیکو سرشت‬

‫هست از جمله خالیق نیک زشت‬
Çâr çîz-i dîger ey nîkû sirişt
Hest ez cümle halâyık nîk zîşt
(Ey temiz yaratılışlı kimse! Dört şey bütün yaratılmışlardan daha çir-
kindir).
‫زان چهار اول حسد کینی بود‬

‫زان گذشتی عجب خودبینی بود‬
Z’ân çehâr evvel hased kînî buved
Z’ân guzeştî ucb-i hodbînî buved
(O dördünden birincisi, kine bağlı hasetliktir, bundan sonra kendini

beğenmek gelir).
Haset dedikleri kalpte gizli olan düşmanlıktır, ucb dedikleri ise kendini
beğenmek, yani kibirdir.
‫خشم را دیگر فرو ناخوردنست‬

‫خصلت چارم بخیلی کردنست‬
132 • MÂ HAZAR
Hışm râ dîger fürû nâ-hurdenest

Haslet-i çârum bahîlî kerdenest
(Üçüncüsü öfkeyi yenememektir, dördüncü haslet cimrilik etmektir).
‫ای پسر کم گرد گرد این خصال‬

‫از برای آنکه زشتست این فعال‬
Ey peser kem gerd gird-i în hîsal
Ez berây-i ân ki ziştest în fi’âl
(Ey oğul! Bu huyların etrafında az dolan, çünkü bu işler çirkindir).
‫غل و غش بگذار چون زر پاک شو‬

‫پیش ازآنکه خاک کردی خاک شو‬
Gıll u gış bügzâr çûn zer pâk şev
Pîş ez ân ki hâk kerdî hâk şev
(İçinde olan pisliği terkeyle, altın gibi temiz ol, toprak olmadan (ölme-
den) önce toprak gibi alçak gönüllü ol).
‫حرص بگذار و قناعت پیشه کن‬

‫آخر از مردن یکی اندیشه کن‬
Hırs bügzâr u kanâat pîşe kun
Âhir ez morden yekî endîşe kun
(Hırsı bırak ve kanaati huy edin, sonunda ölüm olduğunu bir düşün).
Eğer ölüm olmasaydı, mal biriktirmenin faydası olurdu, madem ölüm
mukadder ve ahiret muhakkaktır, dünyalığa ölmeyecek kadar azık miktarı
çalışıp ahiret azığı tedarik etmek lazımdır. Nice kimseler gördük, Karun misali
akçe topladıkları halde fukaraya bir habbe (tane) tasadduk etmediler, so-
nunda öldüler. Bıraktıkları malları vârisleri yiyip içip faydalandılar. Mevlâ bilir,
kabirlerinde halleri nicedir? Allah Teâlâ bizi ve sizleri bu durumdan korusun.
‫با محبان باش دائم همنشین‬

‫تا توانی روی اعدا را مبین‬
MÂ HAZAR • 133
Bâ muhibbân bâş dâim hemnişîn

Tâ tevânî rûy-i adâ râ me-bîn
(Daima salih kimselerle oturup kalk, elinden geldiğince düşman yüzü

görme).
“Dostla iğne deliği genişler, düşmanla sahra dar gelir” denilmiştir.
Bahtsızlık Alametleri
‫چار چیز آمد نشان مدبری‬
‫یاد گیرش گر تو روشن خاطری‬
Çâr çîz âmed nişân-ı müdbirî

Yâd gîreş ger tu rûşen hâtırî
(Dört şey bahtsızlığın alâmetidir, eğer kalp gözün açıksa bunları öğren).
‫مدبری باشد به ابله مشورت‬

‫هم به جاهل دادن سیم و زرت‬
Müdbirî bâşed be-ebleh meşveret

Hem be-câhil dâden-i sîm u zeret
(Bahtsız kişi hem aptala fikir danışır hem de cahil insana senin gümüş
ve altınını verir).
Danışmak her ne kadar sünnet olsa da danışılan kişinin akıllı ve doğru
sözlü olması şarttır. Peygamber Efendimiz [sallallahu aleyhi vesellem] münafık-
lara danışmazdı.
‫هر که پند دوستان نکند قبول‬

‫در حقیقت مدبرست آن بوالفضول‬
Her ki pend-i dûstân nekned kabûl

Der hakîkat müdbirest ân bû’l-fuzûl
(Dostlarının nasihatlerini kabul etmeyen cahil kimse, gerçekte bir na-
sipsizdir).
134 • MÂ HAZAR
Kâfirlerin, Peygamber Efendimiz’in [sallallahu aleyhi vesellem] nasihatlerini

kabul etmediklerinden büyük belalara düştükleri Kur’ân-ı Kerîm’de yazılı-
dır. Şöyle nakledilir: Behlûl-i Dânâ mezarlıktan bir miktar kafa kemiği götü-
rüp pazarda iki bölük edip bir şey satar gibi oturdular. Sual edenlere, “Kafa
satarım” buyurdular. “Karşılığında ne istersin?” diyenlere, “Şunlar bir pula,
şunlar 1000 altına” diye buyururlardı. “Bu kafaların bunlardan farkı nedir?”
diyenlere, “Bu kafa nasihat kabul edenlerin kafasıdır, bunlar da nasihat ka-
bul etmeyenlerin kafasıdır, onun için bunlar 1000 altına ve bunlar bir pula”
diye cevap buyurdular. Maksatları öğüt kabul etmenin en önemli işlerden
olduğunu göstermekti.
‫هر که از دنیا نگیرد عبرتی‬

‫هست از آن مدبر جهان را نفرتی‬
Her ki ez dünyâ ne-gîred ibretî

Hest ez ân müdbir cihân râ nefretî
(Dünyadan ibret almayan talihsiz kişi, dünyanın nefretini toplar).

Dünya, dünya haline bakıp ibret almayan kişiden nefret eder. Dünya,
dünyayı isteyenlere düşmanlık eder, onlardan kaçar. Kendinden yüz çeviren-
lere ise meyleder, rağbet eder. Dünyaya böyle davranması, Allah [celle celâluhû]
tarafından emrolunmuştur. Nitekim hadis-i kudsîde şöyle buyrulmuştur: “Ey
dünya! Bana hizmet edenlere hizmet et, sana hizmet edenleri yor.” 87
‫مشورت هر کس که با ابله کند‬

‫دیو ملعونش سگ گمره کند‬
Meşveret her kes ki bâ-ebleh kuned
Dîv-i mel‘ûneş seg-i gümreh kuned
(Mel‘un şeytan, ahmakla meşveret eden insanı yolunu kaybetmiş kö-

peğe çevirir).
İnsanlar, kudurmuş bir köpekten nasıl korkup kaçarsa ahmağa danı-
şan insanı da şeytan o hale getirir.

MÂ HAZAR • 135
‫آنکه مال و زر دهد باجاهالن‬

‫آنچنان کس کی بود از مقبالن‬
Ân ki mâl u zer dehed bâ-câhilân

Ânçenân kes key buved ez-mukbilân
(Malını ve altınını cahillere veren kişi, nasıl mutlu olabilir?)

Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Sefihlere Allah’ın size verdiği maldan ver-
meyin, onlara rızık verin, onları giydirin ve onlara güzel söz söyleyin” (Nisâ
4/5) buyrulmuştur.
‫زر چو جاهل را همی آید بکف‬

‫می کند اسراف و می سازد تلف‬
Zer çu câhil râ hemî âyed be-kef

Mî kuned isrâf mî sâzed telef
(Cahilin eline para geçtiği zaman israf eder, hepsini telef eder).
Cahil, eline altın geçtiğinde doğru yere harcamayı bilemediğinden onu
israf eder, bu yüzden çok zaruret çeker. Eline tekrar altın geçtiğinde önceki
zaruretini unutur ve tekrar israf eder. Bu çeşit israfa Allah [celle celâluhû] razı
gelmez. Zira israf kesinlikle haramdır. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Yiyiniz,
içiniz ama israf etmeyiniz” (A‘râf 7/31) buyrulmuştur. Ayrıca israf edenlerin kö-
tülenmesiyle ilgili olarak, “Savurganlar şeytanların kardeşleridir” (İsrâ 17/27)
buyrulmuştur.
‫نشنود از دوست ابله پند را‬
‫از جهالت بکسلد پیوند را‬
Neşneved ez dûst ebleh pend râ

Ez cehâlet bügsiled peyvend râ
(Ahmak, dosttan nasihat dinlemez, cehaleti yüzünden dostuyla bağını

koparır).
‫عبرتی گیر از زمانه ای جوان‬

‫تا نباشی از شمار مدبران‬
136 • MÂ HAZAR
İbretî gîr ez zemâne ey cevân

Tâ ne-bâşî ez şümâr-ı müdbirân
(Ey delikanlı! Bahtsızlardan sayılmamak için dünyadan ibret al).
‫هر کرا از عقل آگاهی بود‬

‫نزد او ادبار گمراهی بود‬
Her ki râ ez akl âgâhî buved
Nezd-i û idbâr gümrâhî buved
(Akıllı kimsenin nazarında, nasipsizlik yolunu şaşırmak demektir).
Göze Küçük Görünen Önemli Şeyler
‫چار چیز آمد بزرگ و معتبر‬

‫می نماید خوار لکن در نظر‬
Çâr çîz âmed buzurg u mu‘teber
Mî nümâyed hâr lakin der nezer
(Dört şey büyük ve muteberdir, bunlar göze ufak gelse de çok önemlidir).
‫زان یکی خصمست و دیگر آتشست‬

‫باز بیماری کزو دل ناخوشست‬
Z’ân yekî hasmest u dîger âteşest
Bâz bîmârî k’ez u dil nâ hoşest
(Bunlardan biri düşman, diğeri ateştir, üçüncüsü kalbe hoş gelmeyen

hastalıktır).
Düşman için, “Onun elinden ne gelir?” diye çekinilmez ama düşman
her ne kadar hakir ise de erkekçe hareket edip kendini muhafaza etmek
lazımdır. Nitekim Şeyh Sa‘dî Gülistan’da şöyle buyurur:
Zal’in oğlu Rüstem’e dediğini bilir misin?

Düşmanı hakir ve çaresiz saymayasın.
MÂ HAZAR • 137
Hastalık, insanların gözünde hakir bir şey olduğundan, “Bir şey yok”
derler, oysa devâsı güç bir illet olabilir. Ateşi hiç önemsemeyip rastgelen
yere atarlar, sonra bir büyük yangın çıkabilir. Kısacası bunlardan kaçınmak
gerekir.
‫چارمین دانش که آراید ترا‬
‫این همه تا خرد بنماید ترا‬
Çârumîn dâniş ki âreyed tu râ
În heme tâ hord bünmâyed tu râ
(Dördüncüsü seni süsleyen bilgidir, bunların hiçbiri gözüne küçük gel-

mesin).
İlim büyüktür, nitekim Hz. Peygamber [sallallahu aleyhi vesellem], “Az ilim
çok ibadetten daha hayırlıdır”88 buyurmuştur.
‫هر که در چشمش عدو باشد حقیر‬

‫از برای او کند روزی نفیر‬
Her ki der çeşmeş aduv bâşed hakîr
Ez berây-î û kuned rûzî nefîr
(Düşmanını küçük gören kişi, bir gün onun belasıyla feryat eder).
‫ذرۀ آتش چو شد افروخته‬
‫بینی از وی عالمی را سوخته‬
Zerre-i âteş çu şod efrûhte
Bînî ez vey âlemî râ sûhte
(Bir kıvılcım ateş düştüğünde, dünyayı nasıl yaktığını görürsün).
‫علم اگر اندک بود خوارش مدار‬

‫زانکه دارد علم قدر بی شمار‬
İlm eger endek buved hâreş medâr
Z’ân ki dâred ılm kadr-i bî şümâr
(İlim az olsa bile hor görme, çünkü ilmin hesapsız kıymeti vardır).
88 Heysemî, Mecmau’z Zevâid, 1/324; Münzirî, et-Tergîb ve´t-Terhîb, 1/118.
138 • MÂ HAZAR
Âlimlere ve kitaplara saygı göstermek de ilme saygı göstermektir. Hiç

kimseyi, “Onun ilminden ne olur” diyerek tahkir etme.
‫رنج اندک را بکن غمخوارگی‬

‫ور نه بینی عجز در بیمارگی‬
Renc-i endek râ be-kun gamhâregî

V'er ne bînî acz der bîmâregî
(Azıcık bir sıkıntın bile varsa çaresini ara, yoksa hastalık döneminde
âciz kalırsın).
Nitekim Şeyh Sa‘dî şöyle buyurur:
‫دیدم بسی آب سر چشمۀ خرد‬

‫چون بیشتر آمد شتر و بار ببرد‬
(Azıcık akan su kaynakları gördüm, büyüyünce deveyi de götürdü,

yükünü de).
‫درد سر را چون نجوید کس عالج‬
‫خوف آن باشد که بد گردد مزاج‬
Derd-i ser râ çûn ne-cûyed kes ilâc
Havf-i ân bâşed ki bed gerded mizâc
(Baş ağrısının ilacını aramayan kimse, mizacının bozulmasından kork-

sun).
‫باش از قول مخالف بر حذر‬
‫پیش از آن کز پادرایی ای پسر‬
Bâş ez kavl-i muhâlif ber hazer

Pîş ez ân k’ez pâ derâyî ey peser
(Ey oğul! Ayak altına alınmadan evvel, düşmanının sözünden sakın).

Hasta olup yatağa düşmeden önce mideni bozacak yiyecek ve içe-
cekten sakın. Mesela yaz günü buzlu ve karlı sular içip dondurma ve çok
balık yemek, çeşitli yemekler yedikten sonra soğuk sular içmek akıllı kişi-
MÂ HAZAR • 139
nin işi değildir, kendini açıkça hasta etmektir. Yemede ve içmede basiret
üzere olmak gereklidir.
‫آتش اندک توان کشتن بآب‬
‫وای آن ساعت که گیرد التهاب‬
Âteş-i endek tevân kuşten be-âb
Vây ân sâat ki gîred iltihâb
(Az ateşi suyla söndürmek mümkündür, alevlenip büyüdüğünde ey-

vahlar olsun).
Rezilliğin Doğduğu Şeyler
‫ای پسر هر کس که دارد چار چیز‬

‫چار دیگر هم شود موجود نیز‬
Ey peser her kes ki dâred çâr çîz
Çâr-ı dîger hem şeved mevcûd nîz
(Ey oğul! Dört şeye sahip olan kişi, başka dört şeye de sahip olur).
‫خشم را نکند پشیمانی عالج‬

‫عاقبت رسوایی آید از لجاج‬
Hışm râ nekned peşîmânî ilâc
Âkıbet rüsvâyî âyed ez-lecâc
(Pişmanlık öfkeye çare olmaz, inadın sonunda rezillik gelir).

Kızgınlıkla münasebetsiz iş yapılıp sonra, eyvah niçin ettim, diye
pişman olmak fayda etmez, haksız yere inat etmekten sonunda rezillik
gelir. İnada tâbi olmak rüsvaylık, gazaba tâbi olmak pişmanlık doğurur.
‫بی گمان از کبر خیزد دشمنی‬

‫حاصل آید خواری از کاهل تنی‬
Bî gümân ez kibr hîzed düşmanî
Hâsıl âyed hârî ez kâhil tenî
140 • MÂ HAZAR
(Şüphesiz, düşmanlık kibirden doğar, rezillik de tembellikten hâsıl olur).

Kibirli kimseye herkes düşman olur, zira mütekebbiri kimse sevmez,
mütavaziyi herkes sever. Sen de hem Allah [celle celâluhû] katında, hem de
insanlar nezdinde makbul olmak için mütevazi ol. Tembel olanlar insanlar
arasında hor ve hakirdir. İnsan ibadet ve taat ile diğer işler hususuna ça-
lışkan olması lazımdır.
‫چون لجوجی درمیان پیدا شود‬
‫بند از شومیء او رسوا شود‬
Çûn lecûcî der miyân peydâ şeved
Bend ez şûmî-i û rüsvâ şeved
(Bir inatçı ortaya çıktığı zaman kul onun uğursuzluğundan rezil olur).
‫خشم خود را چونکه راند جاهلی‬

‫جز پشیمانیش نبود حاصلی‬
Hışm-i hod râ çûnki râned câhilî
Cuz peşîmânîş nebved hâsılî
(Cahil, öfkesine uyduğu zaman, pişmanlıktan başka bir şey elde ede-
mez).
‫گر ترا از دوستان آید عتاب‬
‫کم بقا باشد چو خط بر روی آب‬
Ger turâ ez dûstân âyed itâb
Kem bekâ bâşed çu hat ber rûy-i âb
(Eğer sana dostlarından bir azar gelirse, su üzerine yazılan yazı gibi
olur, kalıcı olmaz).
Zira muhabbet etkiyi azaltır. Baba ile oğul arasında bile kırgınlık olur
ama fazla sürmez.
‫چون به ناجنسان نشیند آدمی‬

‫کمترک بیند از ایشان همدمی‬
MÂ HAZAR • 141
Çûn be-nâcinsân neşîned âdemî

Kemterek bîned ez îşân hemdemî
(Bir insan nâmertlerle oturup ülfet ederse, onlardan çok az bir dostluk
görür).
“Cins cinse meyleder” kelâmını kâmiller buyurmuşlardır.
‫زاغ چون فارغ ز بوی گل بود‬

‫نفرتش از صحبت بلبل بود‬
Zâğ çûn fâriğ zi bûy-i gül buved

Nefreteş ez sohbet-i bülbül buved
(Karga, gül kokusundan uzak olduğu için, bülbülle sohbetten nefret

eder).
Ehl-i dünya Hakk’ı istemez, ahireti istemez. İlâhî bilgi ve rabbânî hük-
mün onun indinde kıymet ve şerefi yoktur; onun için iyileri, salih kimseleri,
şeyh ve dervişleri sevmez, onlardan nefret eder. Çünkü insan her neden
hoşlanır ise onun erbabına rağbet ve muhabbet eder.
‫دیگران مهری که باشد از زنان‬

‫بی بقا چون صحبت ناجنس دان‬
Dîgerân mihrî ki bâşed ez zenân

Bî-bekâ çûn sohbet-i nâ-cins dân
(Diğer biri de kadınlara olan sevgidir, bu sevgi kafa dengi olmayan

kişilerin arkadaşlığı gibidir, uzun sürmez).
‫گرچه باشد زن زمانی مهربان‬

‫چون کم آید بهره بگشاید زبان‬
Gerçe bâşed zen zemânî mihribân

Çûn kem âyed behre bügşâyed zebân
(Güzel kadın bir mühlet sevgi dolu olsa da az bir fakirlik görünce, he-
men dilini uzatıverir).
142 • MÂ HAZAR
Hz. Peygamber’in [sallallahu aleyhi vesellem] zevceleri, “Bizler nafaka ve

elbise konusunda genişlik isteriz, bu kadara razı değiliz” dediler. Hak Teâlâ
şu âyet-i kerimeyi indirdi: “Ey Peygamber! Eşlerine de ki: Dünya hayatını
ve ziynetini istiyorsanız, gelin, sizi faydalandırıp güzel bir şekilde bırakayım.
Eğer Allah’ı, Resûlü’nü ve ahiret yurdunu istiyorsanız muhakkak ki Allah
sizden iyi olanlara büyük bir mükâfat hazırlamıştır” (Ahzâb 33/28-29). Sonra
hepsi razı olduklarını beyan ettiler.
‫با رعیت چون کند سلطان ستم‬

‫مرو را باشد بقا در ملک کم‬
Bâ raiyyet çûn kuned sultân sitem
Mer u râ bâşed bekâ der mülk kem
(Sultan halkına zulmettiği vakit, mülkündeki kalıcılığı az olur).

Çok saltanat edemez, zira fakirlerin bedduasına mazhar olur.
‫هرکه از افتادۀ تن پرورست‬

‫نیست آدم کمتر از گاو و خرست‬
Her ki ez üftâde-i ten perverest
Nîst âdem kemter ez gâv u herest
(Miskin ve obur olan kimse insan değildir, hatta eşekten ve öküzden

daha aşağılıktır).
Bazı insanlar, “Yazın ne yiyeceğim, kışın ne giyeceğim?” mısraını dil-
lerine vird eyleyerek yiyecek ve içecekten başka bir şey düşünmezler ve
daima, “Âlemde ne var ne yok” diyerek dünyanın hadiselerini araştırarak,
“Filan şöyle olmuş, filan böyle demiş” lafıyla akşamı eder, ne ibadet fikri
vardır, ne de ahiret hatırlarına gelir, ne bir ibadet meclisinde ne de bir ilim
meclisinde hazır bulunurlar. Durum böyle iken en akıllılardan geçinirler.
Gerçekte böyle kimse sığır ve eşekten değil, belki hınzırdan beterdir. Bu
durumlardan Allah’a [celle celâluhû] sığınırız.
MÂ HAZAR • 143
Nâmertliğin Belirtileri
‫چار چیز ای خواجه کم دارد بقا‬

‫گوش داری مؤمن نیکو لقا‬
Çâr çîz ey hâce kem dâred bekâ

Gûş dârî mü’min-i nîkû likâ
(Ey efendi! Dört şeyin kalıcılığı yoktur, güzel yüzlü mümin, iyi dinle).
‫جور سلطان را بقا کمتر بود‬

‫پس عتاب دوستان خوشتر بود‬
Cevr-i sultân râ bekâ kemter buved

Pes itâb-i dûstân hoşter buved
(Sultanın eziyetinin kalıcılığı çok az sürer, sonra dostların azarlaması

pek hoş olur).
Padişah emrindekilere gücenip biraz eza ve cefa etse de o eza çok
sürmez, melikler emrindekileri severler, padişah onlarsız, onlar padişahsız
olmaz. Durum böyle olunca ona sabır ve tahammül etmek lazımdır. Bizim
çektiğimiz nedir, diye şikâyet ve taatten çıkmak uygun değildir. Sadık dostun
azarlaması hoştur demek, çabucak geçer demektir. Sultanın zulmü gibi o da
sürmez, dost infial ederse sen sabreyle, birkaç gün içinde bir şey kalmaz.
‫هر که گشت از کبر باال گردنش‬

‫دوستان کردند آخر دشمنش‬
Her ki geşt ez kibr bâlâ gerdeneş

Dûstân kerdend âhir düşmaneş
(Boynu kibirden yükselen insanı, sonunda dostları düşman sayar).

Yani gece gündüz kendinin yârânı olanlar bile düşmanlık edip sevmez
olurlar. Yolda yürürken boynunu yukarıda tutmak mütekebbirlerin halin-
dendir, mütevazilerin başları aşağıda yürüdükleri gibi.
144 • MÂ HAZAR
‫کاهلی را هر که سازد پیشه ای‬

‫آید از خواری به پایش تیشه ای‬
Kâhilî râ her ki sâzed pîşeî
Âyed ez hârî be-pâyeş tîşeî
(Tembelliği kendine huy edinen kişinin ayağına, rezillikten balta gelir).

Yani hor ve hakir olur.
‫خشم خود را گر فرو نخورد کسی‬

‫عاقبت بیند پشیمانی بسی‬
Hışm-i hod râ ger fürû nuhred kesî
Âkıbet bîned peşîmânî besî
(Öfkesine hâkim olamayan kişi, sonunda çok pişman olur).

Bir kimse gazabını yutmaz ise, “Öfkesini yutanlar ve insanları affeden-
ler” (Âl-i İmrân 3/134) nazm-ı celili ile amel etmez ise sonunda çok pişman olur.
‫صحبت نا جنس جان کاهی بود‬

‫جمله را زین حال آگاهی بود‬
Sohbet-i nâ-cins cân kâhî buved
Cümle râ z’în hâl âgâhî buved
(Nâmertle sohbet, kişinin canını söker, kopartır, herkesin bu durum-

dan haberi vardır).
‫چون ترا نا جنس آید در نظر‬

‫ای پسر چون باد از وی در گذر‬
Çûn tu râ nâ-cins âyed der nezer
Ey peser çûn bâd ez vey der güzer
(Ey oğul! Biri senin gözüne nâmert gelirse rüzgâr hızıyla ondan uzaklaş).
MÂ HAZAR • 145
Şükür Bahsi
‫چار چیز از چار دیگر شد تمام‬
‫چون شنیدی یاد میدار ای غالم‬
Çâr çîz ez çâr-ı dîger şod temâm

Çûn şenîdî yâd mîdâr ey gülâm
(Ey oğul! Dört şey diğer dört şeyle tamamlandı, bu dinleyeceklerini

hatırında tut).
‫دانش مرد از خرد گیرد کمال‬

‫از عمل نیت همی یابد جمال‬
Dâniş-i merd ez hıred gîred kemâl

Ez amel niyyet hemî yâbed cemâl
(Kişinin ilmi aklıyla olgunlaşır, niyeti ameliyle güzelleşir).

İnsanın ilmi aklından olgunlaşır, amelinden niyeti güzellik ve letafet
bulur. Bir kimsede ilim olsa, akıl olmasa, onun ilmi heder olur, ilmin ya-
nına akıl eklenirse o âlim âmil olur, muteber ve makbul olur. Bir kimse
hayır amel işlemeye niyet etse de işlemese, bu niyetinden dolayı sorumlu
olmaz. Bir kâfirin müslüman olmaya niyet edip kendi şirk ve küfründen
kurtulup mümin olamadığı gibi.
‫دینت از پرهیز کامل می شود‬

‫نعمتت از شکر شامل می شود‬
Dînet ez perhîz kâmil mî şeved

Ni‘metet ez şükr şâmil mî şeved
(Dinin takvayla olgunlaşır, nimetin şükürle ziyadeleşir).

Kesin haram olanlardan ve şüphelilerden sakınırsan kâmil mümin
olursun, zira haramdan çekinmek imana kemal verir, haram lokma imana
zayıflık verir. İbrahim b. Edhem [kuddise sırruhû] bir gün hurma aldılar. Bir
hurma yere düşmüştü, kendi hurması olduğu zannıyla onu da alıp kendi
hurmasına kattı, meğer hurma satan kimseden düşmüşmüş. Hurmaları
yedikçe, o hurma da yendi. Hazretin tecelli ve keşifleri kapanıp kendisin-
146 • MÂ HAZAR
den gaflet görünmeye başladı. Acaba bu kötü durumun sebebi nedir, diye
hayli düşününce, Cenâb-ı Kibriyâ durumun hakikatini onun nurlu kalbine
ilham buyurdu. Varıp hurmacıyla helâlleşti ve yine evvelki hallerini buldu.
Bir hurmanın bu derece ziyanı olunca gece gündüz haram yiyen kimsenin
hali ne olur. Bundan kıyas oluna. Nitekim,
“Nimetin şükrü nimeti artırır
Nimetin inkârı eldekini çıkarır” denilmiştir.
‫هست دانش را کماالت از خرد‬

‫نیتت را بی عمل کس ننگرد‬
Hest dâniş râ kemâlât ez hıred

Niyyetet râ bî amel kes ningered
(Kişinin ameli aklından kemal bulur, kimse senin amelsiz niyetine bak-
maz).
Sadece niyet ile bir şey olmaz. Zira herkesin kâmil insan olmaya niyeti
vardır. İşte o niyet gereğince çalışmak lazımdır.
‫چون کمال بنده را در دین بود‬

‫پیشه زهد و طاعتش آیین بود‬
Çûn kemâl-i bende râ der dîn buved

Pîşe zühd u tâateş âyîn buved
(Dinde olgunlaşan kulun sanatı, zühd ve Allah’a [celle celâluhû] kulluk olur).
Zühd, dünya malından uzak durulması mubah olanları terkederek
elinden çıkarmaya meyletmektir, denilmiştir. Az bir dünyalık kişiyi zühdden
çıkarmaz. Cinsî münasebeti terketmek zühdden değildir, zira kutub çok
evlidir, çünkü gerçekte en zahid olanlar bazı dünyevî şeylerden yüz çevi-
rirler. Cinsî münasebet ise uhrevî işlerden sayılmıştır. Hadiste şöyle söy-
lenmiştir: “Evlinin iki rekâtı, bekârın yetmiş rekâtından faziletlidir.”89 Beytin
anlamına gelince,

MÂ HAZAR • 147
‫شکر نعمت را کمالی می دهد‬

‫غافالن را گوشمالی می دهد‬
Şükr ni‘met râ kemâlî mî dehed
Gâfilân râ gûşmâlî mî dehed
(Şükür, nimeti tamamlar, şükürden gafil olanların elinden nimeti alını-

verir).
Kısacası, şükreden kimseye Allah Teâlâ nimetini artırır, şükretmeyen
kimsenin elinden nimetini alıp onun gözünün önünde başkasına verir. Ni-
tekim, “Eğer inkâr ederseniz, muhakkak azabım çok çetindir” (İbrahim 14/7)
nazm-ı celilinin manası budur, denilmiştir.
‫شکر ناکردن زوال نعمتست‬

‫بهرۀ شاکر کمال نعمتست‬
Şükr nâ kerden zevâl-i ni‘metest
Behre-i şâkir kemâl-i ni‘metest
(Şükretmemek, nimetin elden gitmesine sebep olur, şükredenin ka-

zancı, nimetinin bolluk bulmasıdır).
Şöyle nakledilmiştir: Hz. Musa [aleyhisselâm] Tûr’a giderken zenginler-
den biri şöyle niyaz eder: “Ey Allah’ın peygamberi! Malı koyacak yerim
yoktur, Allah’a rica et de artık bana mal vermesin.” Fakirlerden biri de
avret yerini örtecek bir malı olmadığından kum ile örtünüp, “Ey Kelîmullah,
halime bakıp merhamet eyle, dünyalıktan avret yerimi örtecek bir şeye
mâlik değilim, bana yüce Allah bir miktar dünyalık ihsan etsin” diye niyaz
eyledi. Hz. Musa [aleyhisselâm] Tûr’a varınca bu istekleri söyledikten sonra
yüce Allah şöyle buyurdu: “Bunlardan zengin olana söyle, şükrü terketsin
ve fakir olana söyle şükretsin.” Hz. Musa [aleyhisselâm] önce zengin olanın
evine akşama yakın teşrif buyurdu. Hizmetçi ve çobanlarının hayvanlar-
dan süt sağdıklarını gördü. Hz. Musa’yı [aleyhisselâm] gördüğünde karşıla-
yıp hürmetle bir yere oturttu. Hz. Musa [aleyhisselâm] şöyle buyurdu: “Senin
muradını Cenâb-ı Hakk’a arzeyledim, ‘Şükretmesin, malı azalır’ buyurdu.
Allah’ın vermemesini istersen şükretme. Hak Teâlâ sana artık mal vermez
ve elinde olan da günbegün eksilir” deyince, o kişi, “Bana böyle deri ara-
sında saf sütü ihsan eyleyen yüce Allah’a nasıl şükretmem? Yüz bin defa
148 • MÂ HAZAR
şükürler olsun” deyince, süt sağılan kabın içindeki olan süt altına dönüştü.
Sonra, “Fakirin yanına varıp senin söylememi istediğini söyledim, ‘Şük-
retsin, ben de ona mal vereyim’ buyurdu” dediğinde, “Niye şükredeyim,
benim neyim var ki şükür ve hamdedeyim?” deyince şiddetli bir rüzgâr or-
taya çıkıp üzerine örttüğü kumları uçurup avret yerini açıkta bıraktı. Meğer
bu derece fakirin beteri dahi varmış.
‫علم را بی عقل نتوان کاربست‬

‫پیش بی عقالن نمی باید نشست‬
İlm râ bî-akl netvân kâr-best
Pîş-i bî aklân ne-mî bâyed nişest
(İlim, akıl olmadan bir işe yaramaz, akılsızlarla oturmak icap etmez).
Âlimlerden olduğunu düşünerek aklı olmayan ilim sahiplerinin yanında
bulunmak uygun olmaz.
‫بی خرد دانش وبالست ای پسر‬
‫علم مرغ و عقل بالست ای پسر‬
Bî-hıred dâniş vebâlest ey peser
İlm murg u akl bâlest ey peser
(Ey oğul! Akılsız ilim günahtır; ilim bir kuş, akıl da onun kanadıdır).
‫هر که علمی دارد و نبود بران‬

‫از طریق عقل باشد بر کران‬
Her ki ilmî dâred u nebved berân
Ez tarîk-i akl bâşed ber kirân
(İlim sahibi bir kişi, ilmiyle amel etmezse akıl yolundan kenarda kalır).
İlmiyle örnek olup akıl yolunu göstermeyen bilgine âlim denmez. Belki
mecnun denir. Böyle sapkın bir âlimin yanına gitmek uygun olmaz. Kısa-
cası ameli olmayan âlim, aklı olmayan âlimden ibarettir. Ameli olmayan
âlimin durumu hakkında şöyle buyrulmuştur: “Amelsiz ilim meyvesiz ağaç
gibidir.” Zamanımızda var olan hoca ve dinin direği geçinen efendiler için
Kadı Beyzâvî, tefsirinde açık açık şöyle söylemiştir: “Böyle bilginler mah-
MÂ HAZAR • 149
şere ağızlarından irin akarak dilleri göğüsleri üzerine sarkmış ve dillerini

ısırır bir şekilde gelirler.”
Geri Getirilmesi Mümkün Olmayan Şeyler
‫چار چیز است آنکه بعد از رفتنش‬

‫از محاالتست باز آوردنش‬
Çâr çîz est ân ki ba‘d ez refteneş
Ez muhâlâtest bâz âverdeneş
(Elden gittikten sonra geri gelmeyen dört şey vardır).

Önceden yapılmış olan şeylerin güzel bir şekilde düşünülmesi gerekir.
Daha sonrasında pişmanlıklar ortaya çıkmasın.
‫چون حدیثی رفت ناگه بر زبان‬

‫یا که تیری جست بیرون از کمان‬
Çûn hadîsî reft nâgeh ber zebân
Yâ ki tîrî cest bîrûn ez kemân
(Ansızın ağızdan çıkan bir söz yahut yaydan fırlayan bir ok).
Daha sonra herhangi bir güçlük çekilmesin diye ilk olarak sözün ge-
rekli olup olmadığı güzelce düşünülmelidir. Zira pek çok söz düşünülme-
den söylenir, daha sonra da niçin ben bunu söyledim diye çok pişman
olunur. Nitekim Şeyh Sa‘dî Gülistan’da şöyle söylemiştir:
‫اول اندیشه وانگهی گفتار‬

‫پای بست آمدست پس دیوار‬
Evvel endîşe v’ângehî güftâr
Pây best âmedest pes dîvâr
(Önce düşün, sonra söyle; önce temel at, sonra duvarı çık).
Keza bir söz söylemek istenince o sözün söylenmesinde bir zarar

olup olmadığının daha önceden düşünülmesi önemli ve gereklidir. Zira
150 • MÂ HAZAR
düşünmeksizin söylenen bir söz, sonradan pişmanlık meydana getirebilir.

Aynı şekilde, bir ok atmak istendiğinde, o okun o yere atılmasında bir zarar
olup olmadığının düşünülmesi de önemli ve gereklidir.
‫باز چون آرد حدیث گفته را‬

‫کس نگرداند قضای رفته را‬
Bâz çûn âred hadîs-i güfte râ
Kes ne-gerdâned kazâ-yı refte râ
(Kişi söylenmiş bir sözü geri getiremez, kişi olmuş kazayı geri çeviremez).
Cenâb-ı Hakk’ın emir ve hükmüne razı olup, “Yâ Rabbi, sen bilirsin
halimi” diye dua edip yalvarmaktan başka çare yoktur. Geri çevrilmeyen
dört şeyin üçüncüsü olan kazâ-yı ilâhîdir.
‫باز کی گردد چو تیر انداختی‬

‫همچنین عمری که ضایع ساختی‬
Bâz key gerded çu tîr endâhtî
Hemçunîn ömrî ki zâyi’ sâhtî
(Attığın ok geri gelir mi hiç? İşte ziyan ettiğin ömür de böyledir).
Boşa geçirilen ömrü geri çevirmeyi Şeyh Attâr [kuddise sırruhû] atılan oka
benzetti. Zira kişinin ömrünü boşa sarfetmeyip Allah’ın [celle celâluhû] rıza-
sını kazanmaya harcaması gerekmektedir. Ömrünün sonuna geldiğinde,
eyvah ömrümü boşa geçirdim, diye pişmanlık duyması fayda vermez. Bu
beyit ile dört şey tamamlanmış oldu. Çünkü biri de boşa geçirilen ömürdür.
‫هر که بی اندیشه گفتارش بود‬

‫پس ندامتهای بسیارش بود‬
Her ki bî-endîşe güftâreş buved
Pes nedâmethâ-yi bisyâreş buved
(Düşünmeden konuşan kişi, sonunda çok pişmanlık çeker).

İnsanın daha sonradan pişman olmaması için söyleyeceği sözü ve
yapacağı işi önceden düşünmesi gerekir. Nitekim Divân-ı Nedîm’de şöyle
söylenmiştir:
MÂ HAZAR • 151
Dilimle uğradığım kayda ben bu âlemde

Ne bülbül uğradı ne tûti-i şeker güftar
Gerçekte insan, diliyle birçok belaya uğrar; onun için, “Dilin cismi kü-
çük, cürmü büyüktür” buyrulmuştur.
‫تا نگفتی می توانی گفتنش‬

‫چون بگفتی کی توان بنهفتنش‬
Tâ ne-güftî mî tevânî güfteneş

Çûn be-güftî key tevân benhufteneş
(Bir sözü söylemedikçe onu söylemeye muktedirsin, fakat söylediğin

sözü nasıl gizleyebilirsin?)
Her sözü doğru dürüst düşündükten sonra söyle, çünkü ne zaman is-
tersen onu söyleyebilirsin ama düşünmeden acele ederek onu söylersen,
söylediğini gizlemek mümkün değildir. “Bu sözü niçin söyledim?” diye
üzülebilirsin.
‫عمر را میدان غنیمت هر نفس‬
‫چون رود دیگر نیاید باز پس‬
Ömr râ mî-dân ganîmet her nefes

Çûn reved dîger ne-yâyed bâz pes
(Ömrünün her nefesini bir ganimet bil, çünkü geçen zaman geri gel-
mez).
Ömrün harcanma yeri zikrullah, aşkullah, takva ve Allah’a [celle celâluhû]
yapılan ibadettir. Bunların haricinde neye harcanırsa telef olmuş sayılır.
‫هیچ کس از خود قضا را رد کرد‬

‫هر که راضی از قضا شد بد نکرد‬
Hîç kes ez hod kazâ râ red kerd

Her ki râzî ez kazâ şod bed ne-kerd
(Kazâ ve kaderi kimse geri çeviremez, kaderine razı olan kimse kötü
etmemiş olur).
152 • MÂ HAZAR
Hakk’ın kazâsına razı olan kimse, kötülük ve çirkinlik yapmaz ve iyi iş

eyler ise kazâya razı olması sebebiyle mükâfatlandırılır. Nitekim yüce Allah
bir hadis-i kudsîde kazâya razı olmayanlar hakkında şöyle buyurmuştur:
“Kim kazâma razı olmazsa ve verdiğim belaya sabretmezse benden başka
bir Rab arasın.”90 Dolayısıyla kazâya rıza ve belaya sabırdan başka çare
yoktur. Rıza ve sabır sebebiyle belanın defolunduğu çoktur, sabretmeyen-
lerin ise tam tersi durumlara düştüklerini defalarca tecrübe ettik.
‫هر که می خواهد که باشد در امان‬

‫مهر می باید نهادن در دهان‬
Her ki mî hâhed ki bâşed der emân
Mühr mî bâyed nihâden der dehân
(Selâmet üzere olmayı isteyen kişi, ağzına mühür vurmalıdır).

“Selâmet yalnızlıkta, rahat uzlette, kişinin selâmeti dili korumaktadır”
buyrulmuştur.
‫می سزد گر عمر را داری عزیز‬
‫چون رود پیشش نخواهی دید نیز‬
Mî sezed ger ömr râ dârî azîz
Çûn reved pîşeş ne-hâhî dîd nîz
(Ömrünün kıymetini bilmen gerekir, zira elden gittikten sonra bir daha
bulamazsın).
Ömrün kıymetini bilmek, onu Allah’ın [celle celâluhû] rızasına sarfetmektir.
Susma ve Cömertlik
‫حاصل آید چار چیز از چار چیز‬
‫یاد دار این نکته از من ای عزیز‬
Hâsıl âyed çâr çîz ez çâr çîz

Yâd dâr în nükte ez men ey azîz
(Ey aziz! Dört şey dört şeyden hâsıl olur, söyleyeceğim bu nükteyi
aklında tut).
90 Taberânî, Mu‘cemü’l-Kebîr, 22/320; Heysemî, Mecmau’z-Zevâid, 7/421.
MÂ HAZAR • 153
‫خامشی را هر که سازد پیشه ای‬

‫گردد ایمن نبودش اندیشه ای‬
Hâmuşî râ her ki sâzed pîşeî
Gerded îmen ne-bûdeş endîşeî
(Susmayı kendine huy edinen kişi, kaygı duymaktan emniyette olur).

Kişinin ağzından iyi ya da kötü söz çıkmazsa kendinde korku ve ziyan
düşüncesi de olmaz.
‫گر سالمت بایدت خاموش باش‬

‫گشت ایمن هر که نیکی کرد فاش‬
Ger selâmet bâyedet hâmûş bâş
Geşt eymen her ki nîkî kerd fâş
(Eğer selâmet istersen sükût et, etrafına güzellikler saçan kişi güven-
dedir).
Zira etrafına iyilikler saçan kimse herkesten hürmet görür, kimse onun
kötülüğünü istemez. O da böylece herkesten emin olur.
‫از سخاوت مرد یابد سروری‬

‫شکر نعمت را دهد افزون تری‬
Ez sehâvet merd yâbed serverî
Şükr-i ni‘met râ dehed efzûnterî
(Kişi cömertlikten yücelik bulur, şükrederek nimeti daha da artar).
‫هر که او شد در سخا سرور شود‬

‫نعمتش از شکر کاملتر شود‬
Her ki û şod der sehâ server şeved
Ni‘meteş ez şükr kâmilter şeved
(Cömert olan kişi önder olur, nimeti şükründen dolayı mükemmelleşir).

154 • MÂ HAZAR
‫هر که او شد ساکن و خاموش کرد‬

‫از سالمت کسوتی بر دوش کرد‬
Her ki û şod sâkin u hâmûş kerd
Ez selâmet kisvetî ber-dûş kerd
(Sakin ve suskun olan kimse, selâmet hırkasını sırtına giyer).
‫گر همی خواهی که باشی در امان‬

‫رو نکویی کن تو با خلق جهان‬
Ger hemî hâhî ki bâşî der emân
Rev nikûyî kun tu bâ halk-i cihân
(Güvende olmak istersen, git, bütün insanlara iyilik yap).
‫هر کرا عادت شود جود و کرم‬

‫در میان خلق گردد محترم‬
Her kirâ âdet şeved cûd u kerem
Der miyân-i halk gerded muhterem
(Cömertlik ve lutuf huylarını kendine âdet edinen kişi, halk içinde say-
gınlık kazanır).
‫هر که کاری نیک یا بد می کند‬

‫آن همه می دانکه با خود می کند‬
Her ki kârî nîk yâ bed mî-kuned
Ân heme mî dân ki bâ hod mî-kuned
(Güzel yahut çirkin iş yapan kimse, bil ki ancak kendi nefsine yapmış
olur).
Kişi ne ederse kendine eder, gerek hayır gerek şer. Kur’ân-ı Azîm’de
şöyle buyrulmuştur: “Her kim iyi bir iş yaparsa onun faydası kendinedir.
Kim de kötülük yaparsa zararı kendi aleyhinedir” (Câsiye 45/15).
MÂ HAZAR • 155
‫ای برادر بندۀ معبود باش‬

‫تا توانی با سخا موجود باش‬
Ey berâder bende-i ma‘bûd bâş

Tâ tevânî bâ sehâ mevcûd bâş
(Ey kardeşim! Allah’a [celle celâluhû] kul ol, elinden geldikçe cömertlik yap).
‫باش از بخل بخیالن بر حذر‬

‫تا نسوزد مر ترا نار سقر‬
Bâş ez buhl-i bahîlân ber hazer

Tâ ne-sûzed mer turâ nâr-ı sakar
(Cimrilerin cimriliğinden sakın ki cehennem ateşi seni yakmasın).

Cimri ve alçak kimselerde olan cimrilik sıfatından uzak dur, zira cimri-
lerin gidecekleri yer cehennemdir.
Bazı Huyları Meydana Getiren Ahlâk
‫چار چیزی بر دهد از چار چیز‬

‫نشنود این نکته جز اهل تمیز‬
Çâr çîzî ber dehed ez çâr çîz

Neşneved în nükte cuz ehl-i temîz
(Dört şey sana dört şeyden meyve verir, bu konuyu idraki yüksek
olanlardan başkası anlayamaz).
‫هر که زو صادر شود این چار کار‬

‫بیند آن چار دگر بی اختیار‬
Her ki z’û sâdır şeved în çâr kâr

Bîned ân çâr-ı diger bî-ihtîyâr
(Her kimde bu dört iş zuhur ederse diğer dördünü de ister istemez

görür).
156 • MÂ HAZAR
‫چون سؤال آورد گردد خوار مرد‬

‫ماند تنها هرکه استحقار کرد‬
Çûn suâl âverd gerded hâr merd
Mând tenhâ her ki istihkâr kerd
(İsteyen insan hakir olur, insanları küçümseyen kişi yalnız kalır).
Bir kimse zenginlerden ve diğer insanlardan para veya başka bir şey
talep ederek onları taciz eyler ise o kimse insanlar içinde hakir görülür,
hiç itibar ve şerefi kalmaz. Yine herkesin kıymetine riayet etmeyen ve her-
kesi küçük gören bir kimse, bu sebeple konuşup selâm verecek bir kişi
dahi bulamaz. İnsanın kimseyi küçük görmeyip halince her müslümana
saygı göstermesi gerekir. Bu tabiat sünnet-i seniyyedendir. Zira Fahr-i
Âlem Efendimiz [sallallahu aleyhi vesellem] cihan kendi yüzüsuyu hürmetine ya-
ratılmışken, herkes dünya ve ahirette zatının risaletine sığınmaya muhtaç
iken, ümmetinin her bir ferdine layığınca itibar gösterirdi.
‫هر که در پایان کاری ننگرد‬

‫عاقبت روزی پشیمانی خورد‬
Her ki der pâyân-ı kârî nengered
Âkıbet rûzî peşîmânî hured
(Yaptığı işin sonunu göremeyen kişi, neticede bir gün pişmanlık çeker).
Beyit
Her şeyin âkıbeti âkile der pîş gerek
Kâr-ı evvelde kişi âkıbet endîş gerek
Üçüncüsü dahi budur, zira işin sonuna bakmamanın pişmanlığı mey-
ve verir.
‫هر که نکند احتیاط از کار ها‬
‫بر دلش آخر نشیند بار ها‬
Her ki nekned ihtiyât ez-kârhâ
Ber dileş âhir neşîned bârhâ
(İşlerinde tedbirli davranmayan kişinin kalbine sonunda bir yük çöker).

MÂ HAZAR • 157
Yani tedbirli davranmayan, sonunda niçin böyle yaptım, diyerek mus-

tarip olur. Bir şeyin ne olması gerekiyorsa onu yapmak gerekir. Dördün-
cüsü dahi budur, çünkü insanın tedbirsizliğinden kalp ıstırabı ortaya çıkar.
Daha sonra şeyh hazretleri başka öğütlerine geçip şöyle buyururlar:
‫هر که او استیزه با سلطان کند‬
‫کار خود را سربسر ویران کند‬
Her ki û estîze bâ-sultân kuned
Kâr-ı hod râ serbeser vîrân kuned
(Padişahla inatlaşmaya kalkışan, işlerini baştan aşağıya berbat eder).

Zira yüce Allah’a [celle celâluhû] karşı günah işlememek şartıyla emir sa-
hiplerine itaat etmek farzdır. Kur’ân-ı Azîm’de, “Allah’a, peygambere ve
sizden olan başkanlarınıza itaat edin” (Nisâ 4/59) buyrulmuştur. Ama yaratıcı-
ya masiyet olan işlerde itaat etmese günahkâr olmaz. Çünkü hadis-i şerif-
te, “Allah’a masiyet içeren işlerde mahlûka itaat edilmez”91 buyrulmuştur.
‫هر که گشت از خوی بد ناسازگار‬

‫دوستان از وی کنند بی شک فرار‬
Her ki geşt ez hûy-i bed nâ-sâzgâr
Dûstân ez vey konend bî-şek firâr
(Her kim kötü huyla huzursuzluk çıkarırsa dostları ondan şüphesiz

uzaklaşır).
‫هر که با سلطان دلیری کرد مزد‬
‫در هالک مال و جان خود را سپرد‬
Her ki bâ sultân delîrî kerd muzd
Der helâk-ı mâl u cân hod râ sipurd
(Sultana karşı küstahlık eden, malının ve canının mahvını hazırlamış olur).
‫هر که او باغی شود با پادشاه‬

‫روز او چون تیره شب گردد سیاه‬
91 Taberânî, Mu‘cemü’l-Kebîr, 18/165.

158 • MÂ HAZAR
Her ki û bâğî şeved bâ pâdişâh

Rûz-i û çûn tîre şeb gerded siyâh
(Padişaha isyan edenin gündüzü, karanlık geceye döner).
‫هر که او از کبر باشد سر بزرگ‬

‫از همه تنها به ماند هم چو گرگ‬
Her ki û ez kibr bâşed ser buzurg

Ez heme tenhâ be-mâned hem çu gurg
(Kibirle baş kaldırıp büyüklenen, kurt gibi insanlardan uzak yaşar).
Düşman Sahibi ve Borçlu Olmak
‫آدمی را چار چیز آرد شکست‬

‫با تو گویم یاد دار ای حق پرست‬
Âdemî râ çâr çîz âred şikest

Bâ tu gûyem yâd dâr ey Hak-perest
(Ey Hakk’a kulluk eden! Dört şey insana düşkünlük verir, bunları aklın-
da tutasın diye söylüyorum).
‫دشمن بسیار و وام بی شمار‬

‫شغل بی حد و عیال با قطار‬
Düşman-i bisyâr u vâm-ı bî-şümâr

Şuğl-i bî-hadd u iyâl-i bî-kıtâr
(Fazla düşmana, hesapsız borca, sayısız işe ve kalabalık aileye sahip

olmak).
Dört şey insanın gönül neşesini yok eder. Düşman edinmemeye,
borçlanmamaya, fazla iş sahibi olmamaya ve çok evlat edinmemeye çaba
sarfetmek gerekir. O zaman kalp açılır ve yüce Allah’a ibadette zorluk or-
taya çıkmaz.
MÂ HAZAR • 159
‫وآی مسکینی که غرق وام شد‬

‫هر دمی از غصه خون آشام شد‬
Vây miskînî ki gark-i vâm şod

Her demî ez gusse hûn âşâm şod
(Vay o borca batmış miskinin haline, her an kederden kan içer).
‫هر که را بسیار باشد دشمنش‬

‫خیره گردد هر دو چشم روشنش‬
Her ki râ besyâr bâşed düşmaneş

Hîre gerded her dû çeşm-i rûşeneş
(Düşmanı çok olanın, gözleri cihanı görmez olur, rahat ve huzuru kal-
maz).
‫هر که را اشغال بسیارش بود‬
‫در زمانه زاریء کارش بود‬
Her ki râ eşğâl-i besyâreş buved

Der zemâne zâri-yi kâreş buved
(Dünyada çok iş yüklenen kimse, her an inleme ve şikâyet içindedir).
Kadınlar ve Çocuklar
‫چار چیزست از خطاها ای پسر‬

‫گوش دارش با تو گویم سربسر‬
Çâr çîzest ez hetâhâ ey peser

Gûş dâreş bâ tu gûyem serbeser
(Ey oğul! Dört şey hatadandır, kulak ver de sana hepsini söyleyeyim).
‫اول از زن داشتن چشم وفا‬

‫ساده دل را بس خطا باشد خطا‬
160 • MÂ HAZAR
Evvel ez zen dâşten çeşm-i vefâ

Sâde dil râ bes hetâ bâşed hetâ
(Birincisi, kadından vefa ummaktır, bu ahmak insanlar için ne büyük

bir hatadır).
Kişi etraflıca düşünme ve tefekkür ile ahmaklığı kendinden uzaklaştır-
mak için çaba göstermelidir.
‫کام نفس بد بر آوردن خطاست‬

‫زان که دشمن را بپروردن خطاست‬
Kâm-i nefs-i bed ber-âverden hetâst

Z’ân ki düşman râ be-perverden hetâst
(Nefs-i emmârenin arzularını yerine getirmek, düşman beslemek gibi

hatadır).
Hayvanî istekleri olan nefs-i emmârenin arzularını yerine getirmek,
eşkıyanın eline kılıç vermek gibidir. O halde onun arzularını uzaklaştırıp
mücâhede ve riyâzet ile meşgul olmak gereklidir.
‫ایمنی از بد خطای دیگرست‬

‫صحبت صبیان ازینها بدترست‬
Eymenî ez bed hetâ-yi dîgerest
Sohbet-i sıbyân ez’înhâ bedterest
(Kötü insandan emin olmak başka bir hatadır, çocukla muhatap ol-
mak hepsinden fenadır).
Alçak ve aşağılık kimseye güvenmek yılan ve akrebe güvenmek gi-
bidir. Dördüncüsü ve bunlardan daha çirkin olan, sıbyana yakınlıktır. Sıb-
yandan kastedilen, nefsin arzulayacağı tazelikteki insan demektir, yok-
sa üç ve beş yaşındaki çocuklar demek değildir. İmâm-ı Âzam’ın, İmam
Muhammed’i sıbyandır diye derste arka tarafına oturttuğu nakledilmiştir.
MÂ HAZAR • 161
Anne Baba Hakkı ile Allah’ın [celle celâluhû]

Emirlerini Yerine Getirmek
‫چار چیزست از عطاهای کریم‬

‫با تو گویم یاد گیرش ای سلیم‬
Çâr çîzest ez atâhâ-yî kerîm

Bâ tu gûyem yâd gîreş ey selîm
(Ey dürüst kimse! Kerîm olan Allah Teâlâ’nın dört ihsanı vardır, bu söy-
lediklerimi aklında tut).
Eğer sende bu dört şey varsa, onları Allah’ın [celle celâluhû] lutfu bilip
şükredesin.
‫حکم قرآن چار چیزست ای جوان‬
‫چون در آوردی بگوش او را بدان‬
Hükm-i Kur’ân çâr çîzest ey cevân

Çûn der âverdî be-gûş û râ be-dân
(Ey genç! Kur’an’ın hükmü dört şeydir, kulak ver ve bunları bil).
Kur’an’ın hükmü demekten maksat, yüce Allah’ın hükmüdür.
‫فرض حق اول به جای آوردنست‬

‫والدین از خویش راضی کردنست‬
Farz-ı Hak evvel be-cây âverdenest

Vâlideyn ez-hîş râzî kerdenest
(İlki, Allah’ın [celle celâluhû] emirlerini yerine getirmek, ikincisi anne ve

babayı kendinden razı etmek).
İlki, eğer farz ise Allah’ın [celle celâluhû] namaz, oruç, zekât, hac gibi emir-
lerini yerine getirmektir. İkincisi ise eğer varsa anne ve babasını kendinden
razı ve hoşnut etmektir. Anne ve babanın hakkı her şeyden üstün olduğun-
dan, yüce Allah Kur’ân-ı Kerîm’inde öf demeyi dahi şu âyet-i kerime ile ya-
saklamıştır: “Onlara öf demeyin, onları menetmeyin, onlara güzel söz söyle-
yin” (İsrâ 17/23). Anne babaya karşı sabırlı olunması gerektiği, “Onlara rahmet
162 • MÂ HAZAR
kanadını ger ve de ki: Onlar küçükken beni yetiştirdikleri gibi ey Rabbim sen
onlara rahmet et” (İsrâ 17/24) âyet-i kerimesi ile beyan buyrulmuştur. Muâz b.
Cebel’den [radıyallahu anh] şu hadis-i şerif nakledilmiştir: “Yâ Resûlallah, bana
nasihatte bulun, dedim. Dedi ki: Öldürülsen, yakılsan bile Allah’a hiçbir şeyi
ortak koşma. Her ne kadar ailenden ve malından uzaklaşmanı emretseler de
anne ve babana karşı çıkma. İçki içme, çünkü o bütün günahların başıdır.” 92
‫حکم دیگر چیست با شیطان جهاد‬

‫چارمش نیکی به خلق نامراد‬
Hükm-i dîger çîst bâ-şeytân cihâd
Çârumeş nîkî be-halk-ı nâ-murâd
(Diğer hüküm şeytanla savaşmak, dördüncüsü fakir ve zayıflara iyilik

yapmaktır).
Ömrün Uzaması
‫می فزاید عمر مرد از چار چیز‬

‫این نصیحت بشنو ای جان عزیز‬
Mî fezâyed ömr-i merd ez çâr çîz
În nasîhat bişnev ey cân-i azîz
(Ey aziz! İnsan ömrü dört şeyle uzar, bu nasihati dinle).
‫اول آوردن بگوش آواز خوش‬

‫وانگهی دیدن جمال ماه وش‬
Evvel âverden be-gûş âvâz-i hoş
V’ângehî dîden cemâl-i mâhveş
(Birincisi, güzel ses dinlemek, diğeri ay gibi güzel yüzlüleri seyretmek).

Bundan kasıt, yüce Allah’ın cemalini kalp gözü ile görebilmek olmalı-
dır. Yoksa sevgililerin yüzlerinin güzelliğine bakmak ve onların güzelliklerini
seyretmek değildir. Zira daha önce, “Çocuklarla beraber olmak daha kö-
MÂ HAZAR • 163
tüdür” buyurarak tazelere yaklaşmayı yasaklamışlardı. Şeyh hazretlerinin

kastının mecazi sevgili olması onun şanından uzaktır. Bu benim bildiğim-
dir, gerçek bilgi yüce Allah’ın katındadır.
‫سیوم آمد ایمنی بر مال وجان‬

‫می فزاید عمر مردم را ازان‬
Siyyom âmed eymenî ber mâl u cân
Mî fezâyed ömr-i merdüm râ ezân
(Üçüncüsü, mal ile canın güvende olmasıdır. İnsan ömrü bunlarla uzar).
‫آن که کارش بر مراد دل بود‬

‫در بقا افزونیش حاصل بود‬
Ân ki kâreş ber-murâd-ı dil buved
Der bekâ efzûniyeş hâsıl buved
(İşi, gönlünün istediği gibi olan kimsenin ömrüne bereket gelir).

Bu dört unsurun ömrü artırması, belki insana neşe ve sevinç ver-
mesinden ibarettir. Çünkü insanın hayatı ne artar ne de eksilir. Nitekim
Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyrulmuştur: “Onların eceli geldiğinde ne bir an
tehir edilir ne de geri alınır” (Yûnus 10/49). Bir diğer âyet-i kerimede ise, “Allah
eceli gelmiş hiçbir nefsi tehir etmez” (Münâfikûn 63/11) buyrulmuştur.
Ömrün Kısalması
‫عمر مردم را بکاهد پنج چیز‬

‫یاد دارش چون شنیدی ای عزیز‬
Ömr-i merdüm râ be-kâhed penc çîz
Yâd dâreş çûn şenîdî ey azîz
(İnsan ömrünü beş şey kısaltır, bu dinlediklerini unutma).
‫شد یکی زان پنج در پیری نیاز‬

‫پس غریبی وانگهی رنج دراز‬
164 • MÂ HAZAR
Şod yekî z’ân penc der pîrî niyâz

Pes garîbî v’ângehî renc-i dırâz
(Beşinden biri, yaşlılıkta muhtaçlıktır, bir diğeri de gariplikte uzun sü-

reli hastalıktır).
‫هر که او بر مرده اندازد نظر‬
‫عمر او بی شک بکاهد ای پسر‬
Her ki û ber mürde endâzed nezer
Ömr-i û bî-şek be-kâhed ey peser
(Ey oğul! Ölüye uzun uzun bakan kimsenin ömrü şüphesiz kısalır).
‫پنجم آمد ترس و بیم از دشمنان‬
‫عمر را اینها همی دارد زیان‬
Pencum âmed ters u bîm ez düşmanân
Ömr râ înhâ hemî dâred ziyân
(Beşincisi düşmanlardan korkmaktır, bunların hepsi ömre zarar getirir).
‫هر که او از دشمنان ترسان بود‬

‫کار او هر لحظه دیگر سان بود‬
Her ki û ez düşmanân tersân buved

Kâr-i û her lahza dîger sân buved
(Düşmandan korkan kişinin işi, her daim başka türlü olur).

Yani rahat ve huzuru kalmaz. Öyleyse, ey düşmanlarından korkan
kimse:
‫از خدا ترس و مترس از دشمنان‬
‫کز همه دارد خدایت در امان‬
Ez Hüdâ ters u me-ters ez düşmanân
K’ez heme dâred Hüdâyet der emân
(Sen düşmanlardan değil Allah’tan [celle celâluhû] kork, çünkü Allah [celle
celâluhû] seni hepsinden korumaya yeter).
MÂ HAZAR • 165
Yalancılığın Kötülüğü
‫دور شو از پنج خصلت ای پسر‬
‫تا نریزد آب رویت در نظر‬
Dûr şev ez penc haslet ey peser

Tâ ne-rîzed âb-ı rûyet der nezer
(Ey oğul! Beş huydan uzak dur ki şerefini, halk gözünde kaybetmeyesin).
‫اوال کم گوی با مردم دروغ‬
‫زان که کردی از دروغت بی فروغ‬
Evvelâ kem gûy bâ merdüm dürûğ

Z’ân ki kerdî ez dürûğet bî-fürûğ
(İlk önce insanlara yalan söyleme, çünkü asılsız sözle itibarını yitirirsin).
‫هر که استیزه کند با مهتران‬
‫آب روی او بریزد بی گمان‬
Her ki estîze kuned bâ mihterân

Âb-ı rûy-i û be-rîzed bî-gümân
(Büyüklerle husumete giren, şüphesiz rezil olur).
‫پیش مردم هر کرا نبود ادب‬

‫گر بریزد آب رو نبود عجب‬
Pîş-i merdüm her ki râ nebved edeb

Ger berîzed âb-ı rû nebved aceb
(İnsanların yanında edepsiz olanın rezil olmasına şaşılmaz).
‫از سبکساران مباش ای نیک خو‬

‫کز سبکساری بریزد آب رو‬
Ez sebuksârân me-bâş ey nîk hû

K’ez sebuksârî be-rîzed âb-ı rû
(Ey güzel huylu! Hafif meşreplilerden olma, zira bu huy insana rezillik
çektirir).
166 • MÂ HAZAR
‫ای پسر با مهتران کمتر ستیز‬

‫وز حماقت آب روی خود مریز‬
Ey peser bâ mihterân kemter setîz

V’ez hamâkat âb-ı rûy-i hod me-rîz
(Ey oğul! Büyüklerle inatlaşma, ahmaklık edip de şerefini dökme).
Büyüklerden maksat, evliyaullah olmalıdır. Belki asla inat etmeyecek

olanlar da Hak dostlarıdır, zira inat edip çekişenler için, “Dünya ve ahiret-
leri ziyan oldu” buyrulmuştur. Görmez misin İblîs, Hz. Âdem’e [aleyhisselâm]
inat edip kibirlenince lânetlendi. Bel‘am b. Bâûrâ, Hz. Musa’ya [aleyhisselâm]
inat etti, kendi sonunun berbat duruma düşmesine sebep oldu. Evliyasına
muhalefet etmekten Allah’a [celle celâluhû] sığınırız.
‫گر به عالم آب رویی بایدت‬

‫دائما خلق نکویی بایدت‬
Ger be-âlem âb-ı rûyî bâyedet

Dâimâ hulk-i nikûyî bâyedet
(Eğer sana dünyada şeref lazımsa, her an güzel huylu olmalısın).

Şerefli bir insan olarak hürmet görmek istersen, ahlâk-ı hamîde sahibi
olmalısın, çünkü ahlâk-ı hamîde insana kıymet ve şeref verir. Bu beyitle
insanın şerefiyle ilgili beş şey tamamlandı.
‫هرکه آهنگ سبکساری کند‬

‫از وی آب روی بیزاری کند‬
Her ki âheng-i sebuksârî kuned

Ez vey âb-ı rûy bîzârî kuned
(Şeref ve haysiyet, hafiflik üzere yaşayanlardan şikâyetçi olur).
Meclislerde maskaralık edip halkı güldürmeye çalışanlarda kadr ü kıy-

met ve şeref görülmemiştir. Böylelerine, “Tuhaf ve maskara bir heriftir” derler.
MÂ HAZAR • 167
‫جز حدیث راست با مردم مگو‬

‫تا نگردد آب رویت آب جو‬
Cuz hadîs-i râst bâ merdüm me-gû

Tâ ne-gerded âb-ı rûyet âb-ı cû
(İnsanlara doğru sözden başka bir laf etme ki yüzsuyun ırmak suyuna
dönmesin).
Çünkü yalancıların hiç kimsenin yanında saygınlığı yoktur. Üstat Hâce
Neş’et’e bazı dostları, halk için bu kadar yüzsuyu dökmen reva değildir,
demişlerdir. Cevabında, yüzsuyu ile değirmen döndürecek değiliz, fukara
yoluna dökülürse varsın dökülsün, buyurmuşlardır.
‫از خالف و از خیانت باش دور‬

‫تا بود پیوسته در روی تو نور‬
Ez hılâf u ez hıyânet bâş dûr

Tâ buved peyveste der rûy-i tu nûr
(Yalandan ve hainlikten uzak dur ki yüzünde hep nur parlasın).
‫گر همی خواهی که گویندت نکو‬

‫ای برادر هیج کس را بد مگو‬
Ger hemî hâhî ki gûyendet nikû

Ey berâder hîç kes râ bed me-gû
(Ey kardeş! Eğer iyilikle anılmak istiyorsan, kimseye kötü söz söyleme).
Ya da kimsenin hakkında kötü söz söyleme.
‫تا نباشی در جهان اندوهگین‬

‫از حسد در روزگار کس مبین‬
Tâ ne-bâşî der cihân endûhgîn

Ez hased der rûzigâr-ı kes me-bîn
(Dünyada kederli yaşamamak için, kimseye hasetle bakma).

168 • MÂ HAZAR
Hasetten kimseye rahat ve huzur gelmez. Niçin filan şöyle, filan böy-
le oldu diye daima haset eden kişinin işi hep ters gider. Bir beyitte şöyle
söylenmiştir:
‫بمیر تا برهی ای حسود کین رنجیست‬

‫که از مشقت آن جز بمرگ نتو ان رست‬
(Ey hasetçi, bu sıkıntıdan kurtulmak için öl, çünkü bu sıkıntıdan kurtul-

mak için ölmekten başka bir kurtuluş yoktur).
‫در سخاوت کوش اگر داری غنا‬

‫تا فزاید آب رویت از سخا‬
Der sehâvet kûş eger dârî gınâ
Tâ fezâyed âb-ı rûyet ez sehâ
(Eğer zenginsen cömert olmaya bak ki cömertlikle şerefin artsın).
‫بردباری و وفاداری گزین‬

‫زانکه آب روی افزاید ازین‬
Bordbârî u vefâdârî güzîn

Z’ân ki âb-ı rûy efzâyed ez’în
(Sabırlı ve vefalı olmayı seç, bunlar şerefi artıran meziyetlerdir).
‫هر که او با خلق بخشاید همی‬

‫بی شک آب رویش افز اید همی‬
Her ki û bâ halk bahşâyed hemî

Bî-şek âb-ı rûyeş efzâyed hemî
(Halka merhamet edip cömert davranan kimsenin izzeti şüphesiz de-

vamlı artar).
Bu yüzden şöyle söylenmiştir: “Kendinden yaşlı ve büyük olanı ba-
ban, küçük olanı kardeşin bil. Yani herkese baba ve kardeş muamelesi
yap, böylece sevilen bir insan olursun, kıymet ve makamın artar.”
MÂ HAZAR • 169
Vakurluk
‫می فزاید آب رو از پنج چیز‬
‫با تو گویم بشنو ای اهل تمیز‬
Mî-fezâyed âb-ı rû ez-penc çîz

Bâ tu gûyem bişnev ey ehl-i temîz
(Ey idrak sahibi! Hürmet ve şeref beş şeyle artar, söylediğimi iyi dinle).
‫چون به کار خویش حاضر بوده ای‬

‫آب روی خویش را افزوده ای‬
Çûn be kâr-ı hîş hâzır bûdeî

Âb-ı rûy-i hîş râ efzûdeî
(Kendi işinle meşgul ol ki onurun ve itibarın artsın).

İnsanlar başkalarının işiyle değil, kendi işiyle meşgul olanı severler ve
muhabbet ederler.
‫از سخاوت آب رو افزون شود‬

‫وز بخیلی بی خرد ملعون شود‬
Ez sehâvet âb-ı rû efzûn şeved

V’ez behîlî bî-hıred mel‘ûn şeved
(Cömertlikle haysiyet çoğalır, akılsız kimse cimriliğiyle lânetlenir).
‫هر که حاضر نیست اندر کار خویش‬

‫ریزد آب روی از رخسار خویش‬
Her ki hâzır nîst ender kâr-ı hîş

Rîzed âb-ı rûy ez ruhsâr-ı hîş
(Kendi işinin başında olmayan kimse, yanağından yüzsuyunu dökmüş

olur).
İşiyle uğraşmayıp kendi işini başkasına ısmarlayan kimsenin vakarı ya-
nağından dökülür, hürmeti kalmaz. Suyu kesilmiş ağaç gibi kuruyup gider.
170 • MÂ HAZAR
‫هر که را با خلق بخشایش بود‬

‫آب روی او در افزایش بود‬
Her ki râ bâ halk bahşâyiş buved

Âb rûy-i û der efzâyiş buved
(Halka iyilik ve ihsanda bulunan kimsenin hürmeti artar, iltifat görür).
‫باش دائم برد بار و با وفا‬

‫تا به روی خویش بینی صد صفا‬
Bâş dâim bordbâr u bâ-vefâ

Tâ be-rûy-i hîş bînî sad sefâ
(Daima sabırlı ve vefalı ol ki yüz tane saflığın yüzünde açtığını gör).
‫دوستی با بی هنر عین خطاست‬

‫ور نداری دشمن او را هم رواست‬
Dûstî bâ bî-huner ayn-i hetâst

V'er ne-dârî düşman û râ hem revâst
(Hünersiz kişiyle dostluk etmek hatanın tâ kendisidir, hatta o kimseyi

düşman görmen bile yerinde olur).
Necâtî’nin bir beyti:

Harfi üç olmağla ikisinin
Bir midir fi’l-hakîka ayb u hüner.
‫تا بماند رازت از دشمن نهان‬

‫سر خود با دوستان کمتر رسان‬
Tâ be-mâned râzet ez düşman nihân

Sırr-i hod bâ dûstân kemter resân
(Sırrın düşmanından gizli kalması için, dostlarına bile söyleme).

Kısacası kişinin sırrını gizlemesi gerekir. Nitekim, “İki kişiyi aşmış bü-
tün sırlar yayılmıştır” buyrulmuştur. İkisinden murat, biri sır sahibi ve diğeri
MÂ HAZAR • 171
sırrı söylediği kimsedir. Bazıları ikisinden muradın iki dudak olduğunu söy-
lemişlerdir, çünkü dudaktan çıkan söz elbette bir kimseye söylenir, biri sır
sahibi ve biri de muhatabı olmuş olur.
‫تا نکردی پیش مردم شرمسار‬
‫آنچه خود ننهاده باشی بر مدار‬
Tâ ne-kerdî pîş-i merdüm şermsâr

Ânçe hod nenhâde bâşî ber me-dâr
(İnsanların yanında mahcup düşmemek için, koymadığın şeyi yerin-

den kaldırma).
‫ای برادر پردۀ مردم مدر‬
‫تا ندرد پرده ات شخص دگر‬
Ey berâder perde-i merdüm me-der

Tâ ne-dered perdeet şahs-ı diger
(Ey kardeşim! İnsanların ayıplarını yüzlerine vurma ki kimse de senin

kusurlarını ifşa etmesin).
Yüce Allah başkalarının kusurlarını örten kulunu sever. Senin ayıbı-
na bir başka kimsenin vâkıf olup da seni rezil ve rüsva etmemesi için bu
gereklidir. Zira, “Eden bulur” denilmiştir. “Bir kimse bir kimsenin ayıbını
gizlerse, Allah Teâlâ o kişinin yetmiş ayıbını gizler” diye rivayet edilir.
‫بر هوای دل مکن زینهار کار‬

‫تا نیارد پس پشیمانیت بار‬
Ber hevâ-yî dil me-kun zînhâr kâr

Tâ neyâred pes peşîmânît bâr
(Gönül muradı için iş yapma ki peşinden pişmanlık yükü çekmeyesin).
‫قدر مردم را شناس ای محترم‬

‫تا شناسد مردمان قدر تو هم‬
Kadr-i merdüm râ şinâs ey muhterem

Tâ şinâsed merdümân kadr-i tu hem
172 • MÂ HAZAR
(Ey muhterem kişi! İnsanlara değer ver ki onlar da sana değer versinler).
‫تا زبانت باشد ای خواجه دراز‬

‫دست کوته دار و هر جانب متاز‬
Tâ zebânet bâşed ey hâce dırâz

Dest-i kûteh dâr u her cânib me-tâz
(Ey efendi! Dilini uzattığında elini kısa tut ve bilir bilmez her yere atılma).
‫هر که را قدری نباشد در جهان‬

‫زنده مشمارش که هست ازمردگان‬
Her ki râ kadrî ne-bâşed der cihân

Zinde meşmâreş ki hest ez mürdegân
(Dünyada kıymeti olmayan kişiyi diri kabul etme, çünkü o ölülerdendir).

“Benim kıymet ve şerefim olmayıversin, bunda ne kötülük var?” diyen
insana verilecek cevap şudur: Hakirlik ile geçen zaman ömürden kabul
edilmez, çünkü hayatın lezzeti kıymet ve şerefledir.
‫از قناعت هر که را نبود نشان‬

‫کی توانگر سازدش مال جهان‬
Ez kanâat her ki râ nebved nişân

Key tevânger sâzedeş mâl-i cihân
(Kanaat yoksunu olan kişiyi dünya malı nasıl zengin edebilir?)

Kanaat sahibi olmayan insan dünyanın bütün malını biriktirse de fakir
ve hırs sahibidir. Zira zenginlik, kalp zenginliğidir.
‫دائما می باش از حق ترسکار‬

‫باش نیز از رحمتش امیدوار‬
Dâimâ mî bâş ez Hak terskâr

Bâş nîz ez rahmeteş ümmîdvâr
(Daima Allah’tan [celle celâluhû] kork, rahmetinden de ümitli ol).

MÂ HAZAR • 173
Kişi Cenâb-ı Allah karşısında korku ile ümit arasında olmalıdır.
‫بر عدوی خویش چون یابی ظفر‬

‫عفو پیش آور ز جرمش در گذر‬
Ber advi hîş çûn yâbî zafer

Afv pîş âver zi cürmeş der güzer
(Düşmanına galip geldiğin zaman, onun suçunu affet ve bağışla).

Galip oldum diye intikam alma sevdasında olma. Nitekim affedici kim-
seler Kur’ân-ı Azîm’de, “Öfkesini yutanlar, insanları bağışlayanlar” (Âl-i İmrân
3/134) şeklinde övülmüştür.
‫با تواضع باش و خو کن با ادب‬

‫صحبت پرهیز کاران می طلب‬
Bâ tevâzu‘ bâş u hû kun bâ edeb

Sohbet-i perhîz kârân mî-taleb
(Tevazu sahibi ol ve edepli olmayı huy edin, günahtan sakınanların

sohbetini iste).
İyilerle bir araya gelmeyi isteme konusunda Dîvân-ı Sâib’de bir beyit
söylenmiştir:
‫شد ز وصل غنچه گلبو جامۀ باد سحر‬

‫بر نیامیزی درین گلشن باهل دل چرا‬
(Seher yeli goncaya kavuştuğu için elbisesi gül koktu. Sen niçin bu
gül bahçesinde gönül ehliyle karışmazsın?)
‫برد باری جوی و کم آزار باش‬

‫تا که گردد در هنر نام تو فاش‬
Bordbârî cûy u kem âzâr bâş

Tâ ki gerded der hüner nâm-i tu fâş
(İsminin iyilik hüneriyle meşhur olmasını istersen, sabır yolunu ara ve

kimseyi incitme).
174 • MÂ HAZAR
‫همچو تریاقند دانایان دهر‬

‫قاتلند ای خواجه نادانان چو زهر‬
Hemçu tiryâkend dânâyân-ı dehr

Kâtilend ey hâce nâdânân çu zehr
(Ey efendi! Zamanın âlimleri panzehir gibidirler, cahiller ise öldürücü

zehir misalidirler).
Âlimlerle kastedilen, ârifibillâh şeyhlerdir, zamanımızda gördüğümüz
heves ehli, dünya-perest ve dünya malına heves eden âlimler değildir, zira
onlarla birlikte bulunmak panzehir olmaz, onların meclislerine varmaktan
da bir fayda gelmez. Hatta onların da cahillerle aynı durumda oldukları
konusunda şüphe yoktur. Onların şerrinden ve yakınlığından Allah’a [celle
celâluhû] sığınırız.
Uşşâkîzâde zeylinde şöyle nakledilmiştir: Gafûrî Efendi önceden ilim

talebesi olup mülâzım olmuş, bu durum çok hoşuna gittiğinden mülâzımlık
belgelerini yanından hiç ayırmaz, nereye gitse götürürmüş. Bir cuma günü
Üsküdar’da Aziz Mahmud Hüdâyî’nin [kuddise sırruhû] meclisine gelip cuma na-
mazını kıldıktan sonra zikre katılmış, Aziz Mahmud Hüdâyî’nin huzurlarına
varıp bir miktar oturmuş. Daha sonra ayrılıp bir kayığa binmiş. Kızkulesi önü-
ne gelince cezbe-i ilâhiyye kendilerine galebe ederek nâra atıp mülâzımlıkla
ilgili belgeleri parça parça ederek denize atmış, geriye dönüp Aziz Mahmud
Hüdâyî’ye hizmete başlayıp hilafete ulaşmışlardır. Yanık ilâhileri vardır.
‫مردم از تریاق می یابد نجات‬

‫خود کسی از زهر کی یابد حیات‬
Merdüm ez tiryâk mî yâbed necât

Hod kesî ez zehr key yâbed hayât
(İnsanlar panzehirle kurtuluşa ererler, bir kimse zehirden nasıl hayat

bulabilir?).
‫صبر و علم وحلم تو باغ دلند‬

‫حرص و بغض و کینه زهر قاتلند‬
MÂ HAZAR • 175
Sabr u ilm u hilm-i tu bâğ-ı dilend

Hırs u buğz u kîne zehr-i kâtilend
(Sabır, ilim ve sakinlik gönül bahçesidir; hırs, buğz ve kindarlık öldü-

rücü zehirdir).
İlimden murat ledün ilmidir, mantık ve felsefe ilmi gibi hoca efendilerin
kemal kabul ettikleri dünya ilimleri değildir. Zira bu dünyevî ilimlerin gönül
bahçesi olmadığı güneşten daha açıktır. Eğer bu ilimler gönül bahçesi olsay-
dı, ilgililerini terbiye edip insan ederdi, hayvanlık mertebesinden kurtarırdı.
‫فخر جمله کارها نان دادنست‬

‫در بروی دوستان بگشادنست‬
Fahr-i cümle kârhâ nân dâdenest
Der be-rûy-i dûstân bügşâdenest
(Övünülecek işlerin başında ekmek vermek gelir, kapıyı dostların yü-

züne açmak gelir).
‫گرچه دانا باشی و اهل هنر‬
‫خویش را کمتر ز هر نادان شمر‬
Gerçe dânâ bâşî u ehl-i hüner
Hîş râ kemter zi her nâdân şümer
(Ne kadar bilgili ve hünerli olursan ol, kendini her cahilden aşağı say).
Yani ilim ve hünerinle övünme.
Ahmak Kişinin Belirtileri
‫شد دو خصلت مرد ابله را نشان‬

‫صحبت صبیان و رغبت با زنان‬
Şod du haslet merd-i ebleh râ nişân
Sohbet-i sıbyân u rağbet bâ zenân
(İki özellik ahmaklığın belirtisidir, çocuklarla sohbet etmek ve kadınla-

ra düşkünlük).
176 • MÂ HAZAR
Hayatta Mutsuzluk
‫ناخوشی در زندگانی ای ولید‬

‫مرد را از خوی بد گردد بدید‬
Nâhoşî der zindegânî ey velîd
Merd râ ez hûy-i bed gerded bedîd
(Ey oğul! Kişiye hayatta mutsuzluk, kötü ahlâkından kaynaklanır).
Yani kötü ahlâk sahibi rahat ve huzur içinde ömür geçiremez, özellikle
hasetçi ise. Güzel ahlâk sahibi ise iki cihanda da rahat eder.
‫آن که نبود مرو را فعل نکو‬

‫مرده می دانش که نبود زنده او‬
Ân ki nebved mer u râ fi‘l-i nikû
Mürde mî dâniş ki nebved zinde û
(Güzel işlerle hareket etmeyen kişiyi ölü say, zira o diri değildir).
Hayırlı işler yolunda, takva ve ibadet yolunda yürümeyip gece gündüz
ahlâksızlığa meyli olan kimseyi sen diri zannetme, her ne kadar dünyada
yürüyüp gezerse de aslında ölüdür. Nitekim bendenizin şimdiki meskeni
olan Murad Molla Hankahı 1183’te (1769) tarihinde inşa edildiğinde vak-
feden Şeyh Seyyid Mustafa Beyzâde hazretlerinin nazmettikleri Arapça
Silsile-i Nakşibendiyye’de şöyle buyururlar:
ٍ ‫َف ِإ ْن ُت ِر ِد ال َْح َیا َة َح َیا َة َقل‬

‫ْب‬
‫الل ال َْمتِی َنا‬
َ َّ ‫وح َف ْاذ ُک ِر‬
ٍ ‫َو ُر‬
‫َو َم ْن َی ْغ ُف ْل َفذَ ا َم ِّی ٌت َو َأ ْع َمی‬
َ ‫ص َوارِ ٍد فِي‬
‫الغا ِفلِی َنا‬ ٍّ ‫ِب َن‬
[Eğer hem kalben hem de ruhen hayat istiyorsan güç ve kuvvet sahibi
Allah’ı [celle celâluhû] an. Gerçek ölü ve kör kişi varid olan naslarda da belir-
tildiği gibi Allah’ı [celle celâluhû] anmaktan gafil olanlardır.]
MÂ HAZAR • 177
‫هر که گوید عیب تو اندر حضور‬

‫می نماید راهت از ظلمت به نور‬
Her ki gûyed ayb-ı tû ender huzûr

Mî nümâyed râhet ez zulmet be-nûr
(Kusurunu yüzüne söyleyen kimse, sana karanlıktan aydınlığa çıkan

yolu gösterir).
‫مر ترا هر کس که باشد رهنمای‬
‫شکر او می باید آوردن به جای‬
Mer turâ her kes ki bâşed rehnümây

Şükr-i û mî bâyed âverden be-cây
(Sana yol gösterip rehber olan kişiye teşekkür etmen gerekir).
‫مر خردمندان عالم را شناس‬

‫خلق نیک و شرم نیکوتر لباس‬
Mer hıredmendân-ı âlem râ şinâs

Hulk-ı nîk u şerm nîkûter libâs
(Dünyadaki mütefekkir kimseleri tanı, güzel huy ve hayâ hırkasını giy).

Kur’ân-ı Kerîm’de, “Takva elbisesi daha hayırlıdır” (A‘râf 7/26) buyrul-
muştur. Ahmak olan, üzerine süslü bir elbise giyse de yakışmaz. Çünkü
onun vücudunda güzel ahlâktan bir ziynet yoktur. Akıllı olan eski bir elbise
giyse de yakışır, zira güzel ahlâklıdır. İnsan olana güzel ahlâk ziyneti ye-
terlidir. Akıllı olan kişinin şöhret elbisesini giymemesi gerekir, onun güzel
ahlâkı huy edinmesi, özellikle hayâ ve edep yolunu tutması lazımdır.
‫حال خود را از دو کس پنهان مدار‬

‫از طبیب حاذق و از یار غار‬
Hâl-i hod râ ez du kes pinhân me-dâr

Ez tabîb-i hâzık u ez yâr-ı gâr
(Halini iki kişiden gizleme; maharetli doktordan ve samimi arkadaştan).

178 • MÂ HAZAR
Bazı kimseler dertlerini kimseye söylemeyip saklarlar, dert ve sıkıntı-

nın tamamını maharetli doktora söyleyip lüzumlu ilacı almak gerekir, zira
utanmaktan fayda gelmez. Eğer bir sıkıntın varsa samimi arkadaşına söy-
le, seni teselli eder ve söylemekle derdin bir miktar da olsa azalır. İnsan bir
şeye çok sevinirse veya bir şeyden oldukça dertlenirse bir dostuna söyle-
mesi lazımdır. Çünkü fazla sevinç ve fazla keder insana oldukça etki eder.
‫تا صواب کار بینی سربسر‬

‫بر مراد خود مکن کار ای پسر‬
Tâ sevâb-ı kâr bînî ser be-ser

Ber murâd-ı hod me-kun kâr ey peser
(Ey oğul! İşinin baştan aşağı doğru olmasını istiyorsan, her aklına ge-
leni yapma).
Yani işini şeriata tatbik eyle, hevâ ve şehvetle çalışmaktan kaçın, çün-
kü öyle yaparsan hata edip pişman olursun. Burada danışmaya da işaret
vardır, zira danışmayla ortaya çıkan görüş bazan isteğe ters olur. Çünkü
Allah Teâlâ Kur’ân-ı Kerîm’de müşavere etmeyi emretmiştir (Âl-i İmrân 3/159).
‫تا توانی با زنان صحبت مجوی‬

‫راز خود را نیز با ایشان مگوی‬
Tâ tevânî bâ zenân sohbet me-cûy

Râz-i hod râ nîz bâ îşân me-gûy
(Muktedir olduğun kadar kadınlarla yakınlık kurma, sırrını da onlara

söyleme).
Zira kadınlarla çok yakın olan, adamlık mertebesinden kadınlık mer-

tebesine inerek gaflet erbabından olur. Sırrını onlara söylersen. Sırrı ifşa
ederler.
‫آنچه اندر شرع باشد ناپسند‬

‫گرد او هرگز مگرد ای هوشمند‬
Ânçe ender şer‘ bâşed nâ-pesend

Gird-i û hergiz me-gerd ey hûşmend
MÂ HAZAR • 179
(Ey akıl sahibi kimse! Dinde makbul olmayan şeylerin etrafında asla
dolaşma).
‫هر چه را کردست حق بر تو حرام‬

‫دور باش از وی که باشی نیک نام‬
Her çe râ kerdest Hak ber tû harâm

Dûr bâş ez vey ki bâşî nîk nâm
(Dünya ve ahirette iyi isimli olmak istersen, Allah’ın [celle celâluhû] sana
haram kıldığı şeylerden uzak dur).
‫چونکه بگشاید در روزی خدای‬

‫دل گشاده دار تنگی کم نمای‬
Çûn ki bügşâyed der-i rûzî Hüdây

Dil güşâde dâr tengî kem nümây
(Allah’ın [celle celâluhû] rızık kapısını açtığı gibi sen de kalbini genişlet,
nankörlük yapma).
Allah Teâlâ bazı kimselere rızık kapısını on kat daha fazla açar ama o
kimse yine de, “Nasıl geçinmeli?” diye gün boyu her rastgeldiğine şikâyet
eder durur. Sakın böyle kimselerden olma, eğer teşekkür edersen Cenâb-ı
Hak daha da fazla verir.
‫تازه روی و خوش سخن باش ای اخی‬

‫تا بود نام تو در عالم سخی‬
Tâze rûy u hoş suhen bâş ey ahî

Tâ buved nâm-i tu der âlem sahî
(Ey kardeşim! Güler yüzlü ve tatlı sözlü ol ki âlemde ismin cömertlikle

anılsın).
‫پر مخور اندوه مرگ ای بوالهوس‬

‫چونکه وقت آید نگردد پیش و پس‬
180 • MÂ HAZAR
Pür me-hur endûh-i merg ey bu’l-heves

Çûnki vakt âyed ne-gerded pîş u pes
(Ey heves düşkünü! Ölüm korkusuna fazla kapılma, zira vakit geldi-
ğinde ileriye de geriye de alınmaz).
Bu beyitte, “Onların eceli geldiğinde ne bir an ileri ne de bir an geri
alınır” (A‘râf 7/34) nazm-ı celiline işaret vardır. Bu nedenle ölüm için üzülme.
Vaktin tamam olduğunda yüce Allah’ın güzel bir ölüm vermesini iste.
‫دل ز غل و غش همیشه پاک دار‬

‫تا توانی کینه در سینه مدار‬
Dil zi gıll u gış hemîşe pâk dâr
Tâ tevânî kîne der sîne me-dâr
(Çirkin şeylerden kalbini uzak tut, kin tutmamaya gayret et).

‫تکیه کم کن خواجه بر کردار خویش‬
‫دل بنه بر رحمت جبار خویش‬
Tekye kem kun hâce ber kirdâr-ı hîş
Dil be-nih ber rahmet-i Cebbâr-ı hîş
(Ey efendi! Ameline çok güvenme, Cebbâr olan Allah’ın [celle celâluhû]
rahmetine gönülden bağlan).
Kişinin ameline güvenmesinden daha çirkin bir şey yoktur, çünkü Hz.
Peygamber [sallallahu aleyhi vesellem] şöyle buyurdu: “Hiç kimse kendi ameliyle
cennete giremez.” Ashâb-ı kirâm, “Ey Allah’ın resûlü, sen de mi?” diye so-
runca, Resûl-i Ekrem Efendimiz [sallallahu aleyhi vesellem], “Evet, ben de ama
Rabbim beni rahmetine gark etmiştir” 93 buyurdu.
‫بهترین چیزها خلق نکوست‬

‫خلق خلق نیک را دارند دوست‬
Bihterîn-i çîzhâ hulk-i nikûst
Halk hulk-i nîk râ dârend dûst
(En güzel şey güzel ahlâktır, insanlar güzel ahlâkı severler).

93 Buhârî, Rikâk, 18.
MÂ HAZAR • 181
‫رو فروتن شو همیشه ای خلف‬

‫کین بود آرایش اهل شرف‬
Rev fürûten şev hemîşe ey halef
K’în buved ârâyiş-i ehl-i şeref
(Ey oğul! Devamlı alçakgönüllü ol, şerefli insanların süsü ancak budur).
‫آنکه باشد در کف شهوت اسیر‬

‫گرچه آزادست او را بنده گیر‬
Ân ki bâşed der kef-i şehvet esîr
Gerçe âzâdest û râ bende gîr
(Şehvetine esir olan kimse, her ne kadar hür olsa da onu köle farzet).
Tarikatta, nefs-i emmâre şehvetinden kurtulmuş kimseye hür denir,
şehvet esirine ise hür olsa da kul denir.
‫چون کنی دأب حبیبان را ادب‬

‫دارشان از خویش دور و کم طلب‬
Çûn kunî de’b-i habîbân râ edeb

Dârişân ez hîş dûr u kem taleb
(Dostlarınla güzel geçinmek için onların sahip olduklarından uzak dur,

onları isteme).
Peygamber Efendimiz [sallallahu aleyhi vesellem], “İnsanlardan bir şey
istemeyiniz”94 buyurmuşlardır. İnsanların kendi iradeleriyle, hediye olarak
verdikleri şeyler ise reddolunmaz.
‫گر تو بینی نا کسی در بارگاه‬

‫حاجت خود را ازو هرگز مخواه‬
Ger tu bînî nâkesî der bârgâh
Hâcet-i hod râ ez’û hergiz me-hâh
(Alçak birini bir işin başında görsen de asla ondan bir ihtiyacını isteme).
94 bk. Taberânî, Mu‘cemü’l-Kebîr, 8/226.
182 • MÂ HAZAR
Bir hadis-i şerifte şöyle buyrulmuştur: “Hayrı, iyi insanların yanında

arayınız.”95 Yüzleri güzelden murat, soysuz olmayanlardır ve soysuzların
yüzleri güzel olmaz. Mısra: “Bahşeyledim atâsını vech-i abûsuna.” Bu mana
Gülistan’da şöyle ifade edilmiştir: “Onun bağışını kendi yüzüne bağışladım.”
‫بر در ناکس قدم هرگز مبر‬

‫ور ببینی هم مپرس از وی خبر‬
Ber der-i nâkes kadem hergiz me-ber
V'er be-bînî hem me-pürs ez vey haber
(Alçak insanın kapısına ayak basma, görürsen halini hatırını bile sorma).
‫تا توانی کار ابله را مساز‬

‫کار فرمایش ولی کمتر نواز‬
Tâ tevânî kâr-ı ebleh râ me-sâz
Kâr fermâyeş velî kemter nevâz
(Ahmak insanın işini mümkünse yapma, ona iş buyur ama az iltifat

göster).
Kısacası ahmakların işine müdahale etme, zira ahmaklığı sebebiyle
beğenmez, makbule geçmez, teşekkür etmez ve böyle olmaz şöyle olma-
malıydı der ki kendinin dediği olmaz. Sen kendi işini şu şekilde gör, diye
emredersen bundan zarar gelmez. Ancak, kendin hangi yöntemle istersen
bildiğin gibi yap, diye serbest bırakma, çünkü ahmaklığı sebebiyle doğru
işi bulamaz, hata eder. Zaman zaman iltifat eyleme, zira kendini adam
sanır da sonra zararı görülebilir.
Düşmanlardan Sakınma
‫از دو کس پرهیز کن ای هوشیار‬

‫تا نبینی نکبتی در روزگار‬
Ez dû kes perhîz kun ey hûşyâr
Tâ ne-bînî nikbetî der rûzgâr
95 bk. Taberânî, Mu’cemü’l-Kebîr, 22/396.

MÂ HAZAR • 183
(Ey akıl sahibi! İki çeşit insandan sakın da zamanın musibetlerinden

nasibini alma).
‫اول از دشمن که او استیزه روست‬
‫وانگهی از صحبت نادان دوست‬
Evvel ez düşman ki û estîze rûst

V’ângehî ez sohbet-i nâdân dûst
(Evvela azılı düşmandan uzak dur, ahmak kimseyle arkadaşlıktan da

kaçın).
Zira akıllı düşman, ahmak arkadaştan daha iyidir, denilmiştir. Ahmak
arkadaş yardım edeyim derken zarar verir. Mesnevî-i Şerif’te şöyle yazıl-
mıştır: “Bir ejderha bir ayıyı tutmuştu. Bir pehlivan görüp ayıyı kurtardı. Ayı
da bu kahramana köle olup onunla gezerdi. Bir gün pehlivan uyku uyuyor,
ayı da elleriyle sinekleri kovalıyordu. Bir sineği üç kere kovdu ama sinek
kalkıp yine adamın yüzüne konunca ayı sinirlenip dağdan bir taş getire-
rek sineği öldürmek amacıyla taşı adamın yüzüne vurup ölümüne sebep
oldu.” İşte ahmak dostun hali bu durumla kıyas edilebilir.
‫خویش را از نزد دشمن دور دار‬

‫یار نادان را ز خود مهجور دار‬
Hîş râ ez nezd-i düşman dûr dâr

Yâr-i nâdân râ zi hod mehcûr dâr
(Kendini düşmana yakınlıktan uzak tut, ahmak dostu kendinden ayır-

maya bak).
‫ای پسر کم گوی با مردم درشت‬
‫ور بگویی با تو گردانند پشت‬
Ey peser kem gûy bâ merdüm doroşt

V'er be-gûyî bâ tu gerdânend poşt
(Ey oğul! İnsanlara kaba söz söyleme, yoksa senden sırt çevirirler).
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Allah’ın rahmetiyle onlara yumuşak oldun,
eğer sen sert ve katı kalpli olsaydın etrafından kaçarlardı” (Âl-i İmrân 3/159)
184 • MÂ HAZAR
buyrulmuştur. Lâkin mülayimlik erbabına göre olur, bazı kimseye yumuşak

davranılmaz, özellikle bu dönemin bazı halkına.
‫بهترین خلق می دانی کراست‬

‫آن که داد انصاف و انصافی نخواست‬
Bihterîn-i hulk mî-dânî kirâst

Ân ki dâd insâf u insâfî ne-hâst
(İnsanların en ahlâklısı kimdir bilir misin? İnsaf edip de karşılığını iste-

meyendir).
Kimseye zulmetmeyip halk kendisine zulmettikçe sabreden kimse,
“Bana niçin zulmedersiniz, yaptığınız âdil olmadı, halk bana böyle edi-
yor, ben de şimdiden sonra zulmedeceğim” demeyen kimse insanların
en ahlâklısıdır. Özetle kendisi kimseye kötülük etmeyip halkın kendisine
ettiği kötülüğe sabır ve tahammül eden kimse için bundan daha güzel huy
olmaz. Nitekim Beyzâde Efendi hazretleri es-Silsiletü’n-Nakşibendiyye’de
şöyle buyurmuştur: “İnsanların menfaati için toprak ol, sabredenlerin âdeti
üzerine onların eziyetlerini taşı, sabret.”
‫چون حدیث خوب گویی با فقیر‬

‫به بود زانش که پوشانی حریر‬
Çûn hadîs-i hûb gûyî bâ fakîr

Bih buved zâneş ki pûşânî harîr
(Bir dervişe güzel söz söylemek, ona ipekten elbise giydirmekten

daha makbuldür).
Nitekim Vehbî merhum Tuhfe’sinde şöyle buyurmuştur:
Zehr içmek gibidir acı söz âdem olana
Suhen-i telh be-merdest çu nûşîden-i nîş
‫خشم خوردن پیشۀ هر سرورست‬

‫تلخ باشد وز شکر شیرین ترست‬
Hışm horden pîşe-i her serverest

Telh bâşed v’ez şeker şîrînterest
MÂ HAZAR • 185
(Her yüce insanın hüneri öfkesini içine atmaktır, bu acıdır fakat şeker-
den daha tatlıdır).
‫هر که با مردم نسازد در جهان‬
‫زندگانی تلخ دارد بی گمان‬
Her ki bâ merdüm ne-sâzed der cihân

Zindegânî telh dâred bî-gümân
(İnsanlarla iyi geçinmeyenin, şüphesiz hayatı sıkıntıyla geçer).

Nasreddin Hoca’ya, “Tasavvuf neye derler?” diye sormuşlar. “Halk ile
iyi geçinmeye derler” buyurmuşlardır.
‫آن که شوخست و ندارد شرم نیز‬

‫دان که او ناپاک زادست ای عزیز‬
Ân ki şûhest u ne-dâred şerm nîz
Dân ki û nâ-pâk zâdest ey azîz
(Ey azizim! Küstah ve hayâsız insan, sütü bozuk ve alçaktır).
‫از مالمت تا بمانی در امان‬

‫باش دائم همنشین صالحان‬
Ez melâmet tâ be-mânî der emân
Bâş dâim hemnişîn-i sâlihân
(Halkın içinde kınanmamak için, daima salihlerle beraber ol).

Nitekim hadis-i şerifte, “Töhmet yerlerinden sakının”96 buyrulmuştur.
Çoğunlukla günaha girme töhmetle olur. Kötülerle görüşmek ve onların
bulunduğu yerlere varmak töhmeti de beraberinde getirir. Hafız’ın Di-
van’ında salihlerin bir araya gelmesi hakkında şöyle denilmiştir.
Beyit:
Nuh’un gemisinde Allah dostlarının yârı ol.
Toprak ol da tufan seni yutmasın.

186 • MÂ HAZAR
Sâib Divanı’nda şöyle denilmiştir:

Seher yeli goncaya ulaşmakla gül kokulu elbiseye sahip oldu
Niçin gönül ehlinin bahçesine kendini koymazsın?
Rezillik
‫چند خصلت آورد خواری بروی‬
‫با تو گویم گر همی گویی بگوی‬
Çend haslet âvered hârî be-rûy

Bâ tu gûyem ger hemî gûyî be-gûy
(Birkaç huy insana rezillik getirir, söyle dersen sana bunları anlatayım).
‫اول آن باشد که مانند مگس‬

‫مرد نا خوانده شود مهمان کس‬
Evvel ân bâşed ki mânend-i meges

Merd-i nâ-hânde şeved mihmân-i kes
(İlki, sinek misali, bir kimseye davetsiz misafir olup sofrasına konmaktır).
Hadis-i şerifte, “Bir yere davetsiz giden oraya hırsız olarak girer, ora-
dan yağmacı olarak çıkar”97 buyrulmuştur.
‫هر که مهمان کسی نا خوانده شد‬

‫نزد مردم خوار و زار و رانده شد‬
Her ki mihmân-i kesî nâ-hânde şod

Nezd-i merdüm hâr u zâr u rânde şod
(Çağırılmadan misafirliğe giden kimse, insanların nezdinde bayağı, re-

zil ve düşkündür).
‫دیگر آن باشد که نادانی رود‬

‫کدخدای خانۀ مردی شود‬
97 Ebû Davud, Et‘ime, 1.
MÂ HAZAR • 187
Dîger ân bâşed ki nâdânî reved

Kedhüdâ-yî hâne-yi merdî şeved
(Diğeri, bir cahilin kendi kendine bir adamın evine gidip orada
hizmetkârlık yapmasıdır).
‫کار کردن بر حدیث آن دو مرد‬
‫کز پی جهلند دائم در نبرد‬
Kâr kerden ber hadîs-i ân du merd

K’ez pey-i cehlend dâim der ne-berd
(Bu iki özelliğe sahip insanın sözü üzerine iş yapmak ve sürekli geçim-
siz olmak cahilliğin tâ kendisidir).
‫هرکه بنشیند بر صدر صدور‬

‫گر رسد خواری برویش نیست دور‬
Her ki binşîned ber-i sadr-ı südûr

Ger resed hârî be-rûyeş nîst dûr
(Baş köşeye oturan kişinin rezilliğe düşmesi uzak değildir)
‫نیست جمعی را چو بر قول تو گوش‬

‫صد سخن گر باشدت یک را مکوش‬
Nîst cem‘î râ çu ber kavl-i tu gûş

Sad suhen ger bâşedet yek râ me-kûş
(Eğer bir kalabalık senin sözüne kulak vermiyorsa söyleyecek sözün

çok olsa da bir kelime dahi etme).
‫حاجت خود را مجوی از دشمنان‬

‫که ازین بدتر نباشد در جهان‬
Hâcet-i hod râ me-cûy ez düşmanân

Ki ez’în bedter ne-bâşed der cihân
(Bir şeye muhtaç olduğunda onu düşmandan isteme, çünkü bundan

daha küçük düşürücü bir şey yoktur).
188 • MÂ HAZAR
‫از فرومایه مراد خود مجوی‬

‫تا نیاید مر ترا خواری بروی‬
Ez fürûmâye murâd-ı hod me-cûy
Tâ ne-yâyed mer turâ hârî be-rûy
(Senin yüzüne de rezillik sıçramaması için alçak kimseden bir beklen-

tide olma).
‫با زن وکودک مکن بازی هال‬

‫تا نکردی خوار و زار و مبتال‬
Bâ zen u kûdek me-kun bâzî helâ
Tâ ne-kerdî hâr u zâr u mübtelâ
(Haysiyetsizliğe, itibarsızlığa, düşkünlüğe uğramamak için kadın ve

çocuklarla muhabbete girme).
İşe Yarayan Şeyler
‫درجهان شش چیز می آید به کار‬

‫اوال یابی طعام خوش گوار‬
Der cihân şeş çîz mî âyed be-kâr
Evvelâ yâbî ta'âm-ı hoş güvâr
(Dünyada altı şey işe yarar. Evvela hazmı kolay ve lezzetli yiyecek
bulasın).
‫خوش بود یار موافق در جهان‬

‫باز مخدومی که باشد مهربان‬
Hoş buved yâr-ı muvâfık der cihân
Bâz mahdûmî ki bâşed mihribân
(Dünyada uygun bir arkadaş, muhabbetli bir evlat hoş olur).

MÂ HAZAR • 189
‫هر سخن کان راست گویی و درست‬

‫به ز دنیا زانکه در وی نفع توست‬
Her suhen k’ân râst gûyî u dürüst

Bih zi dünyâ z’ân ki der vey nef’-i tust
(Söylediğin doğru ve dürüstçe sözler, sana dünyevî işlerden daha fay-

dalıdır).
‫آنچه ارزانست در عالم بهاش‬
‫عقل کامل دان و از دل شاد باش‬
Ânçe erzânest der âlem behâş

Akl-ı kâmil dân u ez dil şâd bâş
(Bu âlemde olgun akıl ve huzurlu kalpten başka bir şeyin değeri yoktur).
‫دشمن حق را نشاید داشت دوست‬

‫بازگشت جمله چون آخر بدوست‬
Düşman-i Hak râ ne-şâyed dâşt dûst

Bâzgeşt-i cümle çûn âhir be-dûst
(Allah’a [celle celâluhû] düşmanlık edeni dost edinmek yakışmaz, çünkü

sonunda her şey O’na geri dönecektir).
Yüce Mevlâ’nın dostunu dost, düşmanını düşman tutmak lazımdır.
Fâsık kimseyi sevmek kalp âfetlerindendir. Salih kişilere muhabbet duy-
mak ise güzel ahlâktandır. Kısacası haklarında, “Müşrikler ancak pisliktir”
(Tevbe 9/28) buyrulan kâfirlere duyulan muhabbet, öldürücü bir zehirdir.
‫عیب کس باید او نمی نمود‬

‫زان که نمود هیچ لحمی بی غدود‬
Ayb-ı kes bâyed û ne-mî nemûd

Z'ânki nemûd hîç lehmî bî gudûd
(Kimsenin ayıbını yüzüne vurma, çünkü kusursuz insan yoktur).

190 • MÂ HAZAR
‫از خدا خواه آنچه خواهی ای پسر‬

‫نیست در دست خالیق نفع وضر‬
Ez Hüdâ hâh ânçe hâhî ey peser

Nîst der dest-i halâyık nef’ u zer
(Ey oğul! Dilediğini Allah’tan [celle celâluhû] iste, hayır ve şer yaratılanın
elinde değildir).
‫بندگان را نیست ناصر جز اله‬

‫یاری از حق خواه و از غیرش مخواه‬
Bendegân râ nîst nâsır cuz İlâh
Yâri ez Hak hâh u ez gayreş me-hâh
(Kullara Allah’tan [celle celâluhû] başka yardım edici yoktur, yardımı an-
cak O’ndan dile, başkasından değil).
‫هرکه از قهر خدا ترسد بسی‬

‫بی گمان از وی بترسد هر کسی‬
Her ki ez kahr-ı Hüdâ tersed besî
Bî-gümân ez vey be-tersed her kesî
(Allah’ın [celle celâluhû] gazabından korkandan şüphesiz herkes korkar).

Hadis-i şerifte, “Kim Allah’tan korkarsa insanlar da ondan korkar”98
buyrulmuştur.
‫از بدی گفتن زبان را هر که بست‬

‫کرد شیطان لعین را زیر دست‬
Ez bedî güften zebân râ her ki best
Kerd şeytân-ı la’în râ zîr-i dest
(Kötü söz etmekten dilini alıkoyan kimse, lânetlenmiş şeytanı esir alır).

MÂ HAZAR • 191
Nasihat Edenin Öğüdü
‫کس نیاید پنج چیز از پنج کس‬

‫یاد گیر از ناصح خود این نفس‬
Kes neyâyed penc çîz ez penc kes

Yâd gîr ez nâsih-i hod in nefes
(Kimse beş şeyi beş kimseden bulamaz, dinle bu öğüdü nasihat

edenden).
‫نیست اول دوستی اندر ملوک‬
‫این سخن باور کن از اهل سلوک‬
Nîst evvel dûstî ender mülûk

În suhen bâver kun ez ehl-i sülûk
(Birincisi padişahlarda dostluk ve muhabbete devam yoktur, dervişle-

rin bu sözüne güven).
‫سفلۀ را با مروت ننگری‬

‫هیچ بد خویی نیابد مهتری‬
Sifleî râ bâ mürüvvet ningerî

Hîç bed hûyî neyâbed mihterî
(Aşağılık birinden adamlık bekleme, hiçbir çirkin huylu yücelik bulmaz).
‫هر که برمال کسان دارد حسد‬
‫بوی راحت بر دماغش کی رسد‬
Her ki ber mâl-i kesân dâred hased

Bûy-i râhat ber demâğeş key resed
(Başkalarının malına haset eden, nasıl rahatlık kokusuna ulaşabilir?)
‫آن که کذابست و می گوید دروغ‬

‫نیست او را در وفاداری فروغ‬
192 • MÂ HAZAR
Ân ki kezzâbest u mî gûyed dürûğ

Nîst û râ der vefâdârî fürûğ
(Yalan söyleyen ve yalancılıkta ısrarcı olanın, vefadârlığı yoktur).

Yalancıdan vefalı olmasını beklemek şeytandan hayır gelmesini bek-
lemeye benzer. Bu beyitle beş şey tamam oldu. İlki padişahlardan dost-
luk beklememe, ikincisi alçaklarda mertlik aramamak, üçüncüsü kötü
ahlâklıda yücelik olmayacağı, dördüncüsü hasetçinin rahata eremeyeceği,
beşincisi yalancıda vefa olmamasıyla ilgilidir.
Mutluluk ve Saadet
‫هر که را سه کار عادت باشدش‬

‫در جهان بخت و سعادت باشدش‬
Her ki râ se kâr âdet bâşedeş
Der cihân baht u sa’âdet bâşedeş
(Üç işi kendisine âdet edinen, dünyada mutluluk ve huzura erer).
‫تا توانی خیر بی منت کند‬

‫خویش را مستوجب رحمت کند‬
Tâ tevânî hayr-ı bî minnet kuned
Hîş râ müstevceb-i rahmet kuned
(Minnet beklemeden hayır işleyen, Allah’ın [celle celâluhû] rahmetine ka-
vuşur).
Yapılan hayrı başa kakmanın haram olduğu mâlumdur. Nitekim
Kur’ân-ı Azîm’de, “Sadakalarınızı minnet ve eziyetle iptal etmeyin” (Baka-
ra 2/264) buyrulmuştur. Bu âyet-i kerimenin tefsirinde de, “Eziyete minnet
ederek sadakalarınızı boşa çıkarmayın” denilmiştir. Üçünden biri budur.
‫دائما گر بیند او عیب کسان‬

‫در مالمت هیچ نگشاید زبان‬
Dâimâ ger bîned û ayb-ı kesân
Der melâmet hîç nugşâyed zebân
MÂ HAZAR • 193
(Daima başkalarının kusurunu gören kişi, bir gün gelir rezillik içinde
ağzını açamaz).
‫هر که را بینی به راه نا صواب‬

‫سر براهش آر تا یابی ثواب‬
Her ki râ bînî be-râh-i nâ-savâb

Ser be-râheş âr tâ yâbî sevâb
(Doğru yolda olmayan birini görürsen, onun yönünü hak yoluna çevir
ki sevap kazanasın).
Cenâb-ı Hakk’ın nezdinde, yolunu kaybetmiş birini doğru yola iletmek

kadar makbul bir şey yoktur. Bunun ecir ve sevabı, başka amellerin ecir ve
sevabına kıyas kabul etmez. Bu beyitle birlikte üç şey tamamlanmış oldu.
Gelecek beyit son beyittir.
‫زحمت خود را ز مردم دور دار‬

‫بار خود بر کس میفکن زینهار‬
Zahmet-i hod râ zi merdüm dûr dâr

Bâr-i hod ber kes meyefken zînhâr
(İnsanlara zahmet vermekten sakın, kendi yükünü başkasının omzuna

yükleme).
Zira, “Yâr olun, bâr (yük) olmayın” denilmiştir.
Kurtuluş
‫گر همی خواهی که باشی رستگار‬

‫رخ مگردان ای برادر از سه کار‬
Ger hemî hâhî ki bâşî restgâr

Ruh me-gerdân ey berâder ez se kâr
(Ey kardeşim! Kurtuluşa ermek istiyorsan, üç şeyden yüz çevirme).

194 • MÂ HAZAR
‫اولش دیدن بود حکم و قضاش‬

‫بعد زان جستن به جان و دل رضاش‬
Evveleş dîden buved hükm u kazâş
Ba‘d z’ân cüsten be cân u dil rızâş
(Üç şeyden birincisi, Allah Teâlâ’nın hüküm ve kazâsını bilmek ve di-

ğeri ona canı gönülden razı olmaktır).
‫چیست سیوم دور بودن از جفا‬

‫هر که دارد این بود اهل صفا‬
Çîst sîyum dûr bûden ez cefâ
Her ki dâred în buved ehl-i safâ
(Üçüncüsü nedir bilir misin? Cefadan uzak olmaktır, buna sahip olan
sefa ehlindendir).
Hadis-i şerifte, “Müslüman, müslümanların elinden ve dilinden emin
olduğu kimsedir” 99 buyrulmuştur. Kim bunu tutar ve kalbi temiz olursa
kalp gözünün açılmasına sebep olur.
‫هر که دارد دانش و عقل و تمیز‬

‫جز برای حق نبخشد هیچ چیز‬
Her ki dâred dâniş u akl u temîz
Cuz berây-i Hak ne-bahşed hîç çîz
(İlim, akıl ve idrak sahibi olan kimse, Allah’ın [celle celâluhû] yolundan
başka hiçbir yerde cömertlik yapmaz).
‫صدقۀ کالوده باشد با ریا‬

‫کی بود آن خیر مقبول خدا‬
Sadka-i kâlûde bâşed bâ riyâ
Key buved ân hayr makbûl-i Hüdâ
(Riya ile kirlenen sadaka, Allah [celle celâluhû] katında makbul olur mu hiç?)
99 Buhârî, İmân, 4; Müslim, İmân, 13.
MÂ HAZAR • 195
Dünya menfaati için ahiret ameli yapmaya riya denir.
‫گر عمل خالص نباشد همچو زر‬

‫قلب را ناقد نیارد در نظر‬
Ger amel hâlis ne-bâşed hemçu zer

Kalb râ nâkıd neyâred der nezer
(Amelin altın gibi hâlis olmazsa, sarrafın gözünde değersiz olur).

Yüce Allah, amellerin sarrafıdır. Hangi amelin hâlis, hangisinin sahte
olduğunu bilir ve sahteye itibar etmez.
‫تا توانگر باشی اندر روزگار‬

‫نفس را از آرزوها دور دار‬
Tâ tevânger bâşi ender rûzgâr

Nefs râ ez arzûhâ dûr dâr
(Eğer hayatta zengin ve kuvvetli olmak istersen, nefsini elinden gel-

dikçe arzulardan uzak tut).
Doğruluk, Emanet ve Cömertlik
‫چار چیز است از کرامتهای حق‬

‫یاد دارش چون ز من گیری سبق‬
Çâr çîzest ez kerâmethâ-yi Hak

Yâd dâreş çûn zi-men gîrî sebak
(Dört şey Hak Teâlâ’nın ihsanlarındandır, mademki benden ders alı-

yorsun, bunları güzel öğren).
‫اوال صدق زبانت در سخن‬

‫بعد زان حفظ امانت فهم کن‬
Evvelâ sıdk-ı zebânet der suhen

Ba‘d z’ân hıfz-ı emânet fehm kun
196 • MÂ HAZAR
(Birincisi doğru sözlü olmak, diğeri emanete sahip çıkmaktır, bunları

iyi idrak et).
‫پس سخاوت از کرامات اله‬

‫فضل حق دان گر نظر داری نگاه‬
Pes sehâvet ez kerâmât-ı İlâh

Fazl-ı Hak dan ger nezer dârî nigâh
(Sonra, cömertlik Allah’ın [celle celâluhû] ihsanlarındandır. Eğer gözünü

koruyabilirsen, bunu da yüce Allah’ın lutfundan bil).
Gözünü haramdan korumak Cenâb-ı Hakk’ın büyük nimetlerindendir
ve herkes bakışlarını haramdan korumaya muktedir olamaz. Hadis-i şerif-
te, “Gözler zina eder”100 buyrulmuştur.
‫تاتوانی دور باش از سود خوار‬

‫زان که هست از دشمنان کردگار‬
Tâ tevânî dûr bâş ez sûd-i hâr
Z’ân ki hest ez düşmanân-i Kirdgâr
(Elinden geldiğince faiz yiyenden uzak dur, zira o Allah’ın [celle celâluhû]
düşmanlarındandır).
Faizin haram olduğu mâlumdur. Nitekim Kur’ân-ı Azîm’de, “Katlanmış
olarak faiz yemeyin” (Âl-i İmrân 3/130) ve bir başka âyet-i kerimede “İman
ettiyseniz faizden kalanı bırakın” (Bakara 2/278) buyrulmuştur. Faiz diye tabir
olunan şudur: Mesela bir kimse birine 100 kuruş verir, borçlu kimse her
ay borcunu öderken ona 1 kuruş yahut daha fazla bir şey vererek öder.
Alınan o 1 kuruş yahut daha fazla şeye faiz denir. Yine bir kimse birine 1
kile buğday verir, üç aydan sonra 2 kile buğday alırsa yahut kendisinin en
güzel buğdayından 1 kile vererek yerine kötü buğdaydan 2 kile alırsa her
iki durumda da fazladan alınan 1 kile buğday faiz olur. Bir kimse kendinin
hâlis altınından 1 miskalini, bir buçuk miskal ayarı düşük altına satarsa o
yarım miskâl de faiz olur. Zira altın ve buğdayda iyisi de kötüsü de aynıdır.

MÂ HAZAR • 197
‫هر که را حق داده باشد این چهار‬

‫باشد آن کس مؤمن پرهیزکار‬
Her ki râ Hak dâde bâşed în çehâr
Bâşed ân kes mü'min-i perhîzkâr
(Bu dört meziyeti Hak Teâlâ kime vermişse o kimse günahlardan sakı-
nan olgun bir müslümandır).
‫پیش مردم هرکه رازت کرد فاش‬

‫همدم آن ابله باطل مباش‬
Pîş-i merdüm her ki râzet kerd fâş
Hemdem-i an ebleh-i bâtıl me-bâş
(İnsanların içinde sırrını açık eden cahil ahmakla arkadaşlık yapma).
‫هر که باشد مانع عشر و زکات‬

‫وآنکه غافل وار بگذارد صالت‬
Her ki bâşed mâni’-i öşr u zekât
V’ânki gâfil-vâr bügzâred salât
(Zekâtını ve vergisini vermeyen kimse, gafiller gibi namaz kılar).

Yani zekâtıyla vergisini vermeyen kimse, huşû ve hudû olmadan na-
maz kılar, sadece yatıp kalkar.
‫برحذر باش از چنان کس زینهار‬

‫تا نباشی در جهان بسیار زار‬
Ber hazer bâş ez çenân kes zînhâr
Tâ ne-bâşî der cihân besyâr zâr
(Böylelerinden kesinlikle uzak dur ki dünyada çok ıstırap çekmeyesin).

198 • MÂ HAZAR
Öfke ve Gazabı Terketmek

‫درگذار از چار خصلت زینهار‬
‫تا نسوزد مر ترا بسیار نار‬
Der güzâr ez çâr huslet zînhâr
Tâ ne-sûzed mer turâ besyâr nâr
(Cehennem ateşinin seni yakmamasını istiyorsan, dört huydan vazgeç).
‫لذت عمرت اگر باید به دهر‬
‫باش دائم بر حذر ازخشم وقهر‬
Lezzet-i ömret eger bâyed be-dehr
Bâş dâim ber hazer ez hışm u kahr
(Sana dünyada ömür lezzeti lazımsa daima öfke ve gazaptan uzak dur).
Eğer öfkeli olursan ömrünün zevk ve sefasını bulamazsın. Rahat ve
huzurlu olmak istiyorsan dünyanın hiçbir şeyine ilişme.
‫چون نگردد خلق با خلق تو راست‬

‫گر بخوی مردمان سازی رواست‬
Çûn ne-gerded halk bâ hulk-i tu râst

Ger be-hûy-î merdümân sâzî revâst
(İnsanların senin meşrebine uymadığını görürsen, sen onların huyla-

rına uy).
Şeriata muhalif olmayan yerde onlara uyabilirsin ama şeriata muhalif
yerde halka benzemek câiz değildir.
‫زانچه حاصل نیست دل خرسنددار‬

‫گوش دل را جانب این پنددار‬
Zânçe hâsıl nîst dil hursenddâr
Gûş-i dil râ canib-i în pend dâr
(İstediğin şeyler eline geçmiyorsa kalbini kanaatkâr tut, can kulağıyla

bu öğüdü dinle).
MÂ HAZAR • 199
Eline geçmeyen şeyler için boşuna çabalayıp durma, o şeyler senin

için takdir edilmiş olsaydı eline geçerdi.
‫ای برادر تکیه بر دولت مکن‬

‫یاد دار از ناصح خود این سخن‬
Ey berâder tekye ber devlet me-kun

Yâd dâr ez nâsih-i hod în suhen
(Ey kardeşim! Dünyanın hiçbir güzelliğine güvenme, sana söylediğim

bu öğütleri aklında tut).
Eğer iyi bir ahiret hayatı murat edersen; amelinle, kudsî azığınla, ke-
şif ve kerametinle gururlanma demektir. Zira nice evliya derecelerinden
düşmüşlerdir. Örneğin İblîs, Bel‘am b. Bâûrâ ve Barsîsâ gibi. Nitekim
Kur’ân-ı Kerîm’de, “Ziyana uğrayan topluluktan başkası Allah’ın müh-
let vermesinden emin olamaz” (A‘râf 7/99) buyrulmuştur. Sûfîlerin efendisi
Cüneyd-i Bağdâdî hazretlerine [kuddise sırruhû], “Ârif zina eder mi?” diye
sormuşlar. Cevabında, “Ârif zina eder” buyurmuşlardır. Çünkü evliyaullah
masum değildir. Belki Allah [celle celâluhû] tarafından korunan kimselerdir.
‫سود نکند گر گریزی از قضا‬

‫هرچه می آید بدان می ده رضا‬
Sûd nekned ger gürîzî ez kazâ

Her çe mî âyed be-dân mî deh rızâ
(Allah’ın [celle celâluhû] kazâ ve kaderinden kaçmak fayda vermez, kar-

şına ne çıkarsa razı ol).
Eflâtun şöyle söylemiştir: “Âlem küredir, felekler yaydır, kaza oktur,
insan hedeftir, atıcı Allah’tır, kaçış nereye?” Hz. Ali [radıyallahu anh], “Kaçış
Allah’adır” buyurmuştur. Yüce Allah’ın kazâsından yine Cenâb-ı Allah’a sı-
ğınmaktan başka çare yoktur. Eğer kul Rabb’ine sığınırsa gelecek belanın
def‘i mümkün olmazsa da bu istenen şeydir.
‫هر که با او دوستان یک دل بود‬

‫جمله مقصود دلش حاصل بود‬
200 • MÂ HAZAR
Her ki bâ û dûstân yek dil buved

Cümle maksûd-i dileş hâsıl buved
(Dostlarıyla tek yürek olan, gönlünün bütün muratlarına erer).

Çünkü dostlarıyla bir olması sebebiyle ona yardım edilir, bütün ihti-
yaçları karşılanır.
Dünyanın Vefasızlığı
‫در جهان دانی که گردد معتبر‬

‫آن که او را پاک می باشد نظر‬
Der cihân dânî ki gerded mu’teber

Ân ki û râ pâk mî bâşed nezer
(Dünyada itibar sahibi olanın kim olduğunu bilir misin? Temiz bakışlı
olandır).
Dünyada itibarlı olan kişi, kimseye haset ve düşmanlık nazarıyla bak-
mayandır. Hâfız-ı Şîrâzî’nin [kuddise sırruhû], “Şeker yiyen dudağa, acı cevap
yakışır” dediği gibi.
‫کم کند با کس وفا این روزگار‬

‫جور دارد نیستش با مهر کار‬
Kem kuned bâ kes vefâ în rûzgâr

Cevr dâred nîsteş bâ mihr kâr
(Bu dünya insana vefa göstermez, sıkıntısı çoktur, insafı yoktur).
‫آن که با تو روز غم می بست کار‬

‫روز شادی هم بپرسش زینهار‬
Ân ki bâ tu rûz-i gam mî best kâr

Rûz-i şâdî hem be-purseş zînhâr
(Kederli günlerinde sana dert ortaklığı yapan kimseyi, mutluluk gü-

nünde de mutlaka ara).
MÂ HAZAR • 201
Bazı kimseler bir miktar itibar bulsa, kötü gününde görüştüğü dos-
tunu aramak şöyle dursun, kendi hoca ve öğrencisine bile bir garip eda
ile bakıp, haklarını ifa etmek şöyle dursun, adlarını dahi hatırına getirmez.
Sen bunlardan olma.
‫روز نعمت گر تو پردازی به کس‬
‫روز محنت باشدت فریاد رس‬
Rûz-i ni‘met ger tu perdâzî be kes

Rûz-i mihnet bâşedet feryâd res
(Nimet bolluğunda bir kimseye iyilik edersen, o da sana sıkıntıya düş-

tüğünde yardım eder).
Eğer nimet günü zor gününde bir kimseye iltifat, yardım ve ikramda
bulunursan, zor gününde feryadına yetişir ve musibet gününde, “Ben bu
adamın ekmeğini, yemeğini yedim, yardımını gördüm; şimdi bunu terket-
mem uygun değildir” der. Elinden gelen çaba ve gayreti gösterir. Bu da
insan olana göredir, yoksa ne alçaklar vardır ki bir kimsenin güzel gününde
çeşit çeşit iltifata mazhar olurlar, sonra o makamdan azledilince düşma-
nıyla beraber olup onu kötülerler.
‫چون بیابی دولتی از مستعان‬
‫اندر آن دولت مبر از دوستان‬
Çûn be-yâbî devletî ez müste’ân

Ender ân devlet meber ez dûstân
(Allah [celle celâluhû] sana bir zenginlik verirse dostların da o zenginlikten

sebeplensinler).
‫مر ترا هر کس که یار غم بود‬

‫چون رسد شادی همان همدم بود‬
Mer turâ her kes ki yâr-ı gam buved

Çûn resed şâdî hemân hemdem buved
(Derdinle dertlenen dostun, mutluluk gününde de sevinç ortağın olsun).

Zor gününde derdinle dertlenen dostlarının, mutlu gününde devlet ve
nimetinden uzak olmaları uygun değildir.
202 • MÂ HAZAR
Allah’ı Tanımak
‫معرفت حاصل کن ای جان پدر‬

‫تا بیابی از خدای خود خبر‬
Ma‘rifet hâsıl kun ey cân-i peder

Tâ be-yâbî ez Hüdâ-yî hod haber
(Ey babasının canı! Allah’ı [celle celâluhû] tanımak için, O’nun hakkında
bilgi edin).
Babadan murat, şeyh hazretlerinin kendileridir. Bu âleme gelmekten
amaç ancak yüce Allah’ı bilip O’na ibadet etmeye devam etmektir. Nitekim
Kur’ân-ı Kerîm’de, “İnsanları ve cinleri ancak bana ibadet etsinler diye ya-
rattım” (Zâriyât 51/56) buyrulmuştur. İbn Abbas [radıyallahu anh] bu âyeti, “Ancak
beni tanısınlar” diye tefsir buyurmuştur. Kudsî bir hadis-i şerifte de şöy-
le buyrulmuştur: “Ben gizli bir hazineydim, bilinmek istedim ve mahlûkatı
yarattım.” 101 Bu marifetten murat, zâhirî ilimlerle ilgili olan bilmek değil-
dir. Zira o, yok hükmündedir, marifet olarak kabul edilmez. Seyyid Şerîf
[kuddise sırruhû] cihanı ilmiyle ve eserleriyle doldurmuşken, “Şeyh Nûreddin
el-Hâfî’nin [kuddise sırruhû], meclisine varmayınca dinden çıkmaktan kurtula-
madım ve Alâeddin Attâr hazretlerinin [kuddise sırruhû] huzuruna varmadıkça
Allah’ı [celle celâluhû] bilemedim” buyurmuşlardır. Mevlânâ Abdurrahman-ı
Câmî [kuddise sırruhû], Nefehâtü’l-Üns isimli kitabında, “Muhakkik Şerîf”in hal
tercümesinde bu şekilde bir beyanda bulunmuştur. Sülûk ve de kâmil bir
mürşidin terbiyesi ile marifet ve marifetullah elde edilir.
‫هر که او را معرفت حاصل نشد‬

‫هیچ با مقصود خود واصل نشد‬
Her ki û râ ma‘rifet hâsıl ne-şod

Hîç bâ maksûd-i hod vâsıl ne-şod
(Kendisinde bir marifet ortaya çıkaramayan kişi, kesinlikle amacına

ulaşamaz).

MÂ HAZAR • 203
Asıl maksat Allah’a [celle celâluhû] ulaşmaktır, bu ise marifetullah ile olur.
Marifet olmadan maksada ulaşılmaz.
‫هرکه عارف شد خدای خویش را‬

‫در فنا بیند بقای خویش را‬
Her ki ârif şod Hüdâ-yi hîş râ
Der fenâ bîned bekâ-yi hîş râ
(Kim Allah’ını [celle celâluhû] bilerek ârif olursa kendi bekâsını fenâda gö-
rür).
Ârif, kendi varlığını fâni ve yok görür. Kendi varlığını aradan kaldırır ve
isteyenin Allah Teâlâ olduğunu bilir. Sözün kısası,
Görünen Hak’tır, gören Hak, gösteren

Yâ nizâmoğlu iki görmek neden?
beyt-i şerifini ve dahi,
Âlem esir-i mest-i meşiyyet değil midir?102

Âdem zebûn-i pençe-i kudret değil midir?
beytini diline vird eyler. Eğer Allah Teâla’ya marifeti olmazsa, “Ben bili-
rim, ben yaparım, ben ederim, ben kılarım, iradem elimde değil mi?” diye
saçma sapan sözler söylemekten öteye gidemez. İnsanın şu anda fâni
olduğuna, “Allah’ın dışında her şey helâk olacaktır” (Kasas 28/88) nazm-ı celili
kifayet eyler. Çünkü Hâlik ism-i fâildir ve ism-i fâil şu anki zamana işaret
etmede hakikattir. Böyle olunca manası, “Her şey şu anda yok olucudur.
Allah Teâlâ’nın zatı eşya içinde müstesna” demektir. Eş‘arîler’in arazın103
devamlı olarak yenilendiğini söyledikleri gibi, Sûfiyye de cevherlerin104 de-
vamlı olarak yenilendiğini söylerler. “Sen dağların donuk olduğunu zanne-
102 Âlem irade sarhoşluğunun esiri değil midir? İnsan kudret pençesinin esiri değil midir?
103 Araz: İslâm âlimlerinin araz konusundaki açıklamalarında belirgin bir fark yoktur. Eş‘ariyye
ve Mu‘tezile arazın izahı konusunda ayrı görüşler ortaya koymaktadırlar. Eş‘ariyye’ye göre
araz, sonradan meydana gelen ve yer işgal eden bir nesne ile var olan şeydir. Buna göre,
menfi sıfatlar ve yokluklar, yer kaplayan bir cisme hal yahut sıfat olamazlar. Allah ise zaman
ve mekân sınırları içinde bulunması söz konusu olmadığından, O’nun sıfatları araz olamaz.
104 Cevher: Kendi başına boşlukta yer tutan ve başkasına bağlı olmadan kendini gösterebilen
şeye denir. Esasen cevherin tarifi şöyledir: “Bölünmeyen en küçük parçaya cevher denir.”
Cevherlerin birleşmesiyle meydana gelene cisim denir. Demek ki boşlukta yer kaplayan bir
varlığa cevher, bunun çeşitli sıfatlarına ve özelliklerine de araz denir. Mesela taş cevher,
katılığı ise arazdır.
204 • MÂ HAZAR
dip görürsün, halbuki onlar bulut gibi geçerler” (Neml 27/88) âyet-i kerimesini
de delil olarak gösterirler. Mesnevî-yi Şerif’te ve Kuşeyri’nin Risâle’sinde
bu konu hakkında bilgi bulunmaktadır.
‫هر که او عارف نباشد زنده نیست‬

‫قرب حق را الیق و ارزنده نیست‬
Her ki û ârif ne-bâşed zinde nîst
Kurb-i Hak râ lâyık u erzende nîst
(Ârif olmayan kimse diri değildir, yüce Allah’ın dostluğuna da layık

değildir).
Marifet-i ilâhiyye ashabına sûrî ölüm gelmekle ölmezler, zira onların
hayatı ebedîdir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de Allah Teâlâ, “Allah yolunda ölen-
lere ölü demeyin, bilakis onlar diridir ama siz bilmezsiniz” (Bakara 2/154) ve
başka bir âyet-i kerimede, “Allah yolunda öldürülenleri ölü zannetmeyin,
onlar diridir, Rab’leri katında rızıklandırılır, Allah’ın fazlından onlara verdikle-
rinden mutludurlar” (Âl-i İmrân 3/169-170) buyrulmuştur. Ashâb-ı marifet Allah
yolunda ölenlere dahildir, belki Allah yolunda ölenler onlardır ve hadis-i
şerifte dahi, “Allah’ın veli kulları ölmezler, aksine bir evden diğer bir eve
intikal ederler”105 buyrulmuştur. Sözün kısası evliyaullahın kabirlerinde sağ
olduğu, “İşlerinizde şaşırdığınızda kabir ehlinden yardım isteyin106” hadis-i
şerifi delildir. Bu hadise “uydurma” diyen bazı gafil bilginlerin hezeyanına
iltifat eyleme. Bazı bilginler de şöyle demişlerdir:
İki âlemde tasarruf ehlidir ruh-ı velî,

Deme kim bu mürdedir bundan nice dermân ola.
Ruh-ı şimşîr-i Hüdâ’dır ten gulâf olmuş ona

Dahi a‘lâ kâr eder bir tîğ kim üryân ola.
Şekâik-i Nu‘mâniyye’de şöyle yazılmıştır: “Ebü’l-Feth Sultan Mehmed

Cami-i şerifi civarına defnedilmiş olan Nakşibendî tarikatının önde gelen-
lerinden Seyyid Ahmed el-Buhârî [kuddise sırruhû] dâr-ı bekâya irtihal buyur-
duklarında halifesi Mahmud Çelebi [kuddise sırruhû] gusül ettirirken mübarek
gözlerini açıp halifesine tebessüm etmişler ve yine kefen ile mübarek yüzü
örtülürken yine gözlerin açıp tebessüm etmişlerdir. Namazı kılınıp defin
105 Bursevî, Rûhu’l-Beyân, 5/234.

MÂ HAZAR • 205
için kabirlerine konulunca arkası üzere iken kendilerini kıbleye yöneltme-

den bizzat kendi kendine mübarek vücudunun hareket edip kıbleye yö-
neldiğini kabr-i şerifinde hazır olan dostlar ve hafızlar gözleriyle müşahede
edip herkes şaşırıp kalmıştır. Bazıları sayha edip düşmüşlerdir.” Ey aziz,
insaf eyle, böyle ulu ölür mü ve sen böyle ölü gördün mü?
‫نفس خود را چون شناسی با خطا‬

‫حق تعالی را بدانی با عطا‬
Nefs-i hod râ çûn şinâsî bâ hetâ
Hak Teâla râ be-dânî bâ a’tâ
(Kendi nefsini âciz görürsen, yüce Allah’ın ihsanının bolluğunu bilirsin).

Nitekim hadis-i şerifte, “Kim nefsini tanırsa Rabb’ini de tanır”107 buy-
rulmuştur. Kısacası marifetullah nefsini bilmeye karşılık gelir, kişi nefsini
bilmedikçe Allah’ı [celle celâluhû] bilmez.
‫عارف آن باشد که باشد حق شناس‬

‫هر که عارف نیست نبود جنس ناس‬
Ârif ân bâşed ki bâşed Hak şinâs
Her ki ârif nîst nebved cins-i nâs
(Ârif, Allah’ı [celle celâluhû] tanıyan kişidir, ârif olmayan kimse insan cin-
sinden değildir).
Yüce Allah’ı tanımayan insan cinsinden değildir, belki hayvan cinsin-

dendir. Mantık ehli insanın hayvandan farkının konuşmak olduğunu söyler-
se de ehlullaha göre bu fark marifetullah yani Allah’ı [celle celâluhû] bilmektir.
‫هست عارف را به دل مهر و وفا‬

‫کار عارف حمد باشد با ثنا‬
Hest ârif râ be-dil mihr u vefâ
Kâr-ı ârif hamd bâşed bâ senâ
(Ârif kimsenin gönlünde sevgi ve vefa vardır, ârifin işi Allah’a [celle
celâluhû] hamdü senâ etmektir).

206 • MÂ HAZAR
Ârifibillâh olan zatın kalbinde Allah’a [celle celâluhû] muhabbet ve ezelde

olan ahd ü mîsaka vefa vardır. Ârifin işi tamamen saflık ve temizlik iledir,
çünkü her ne yaparsa sadece Allah için yapar, amelinde riya olmaz.
‫هرکه او را معرفت بخشد خدای‬

‫غیر حق را در دل او نیست جای‬
Her ki û râ ma‘rifet bahşed Hüdây

Gayr-i Hak râ der dil-i û nîst cây
(Allah’ın [celle celâluhû] marifet bağışladığı kimsenin gönlünde Hak’tan

başka bir şey yoktur).
Zira âriflere göre Hak’tan başkası yoktur, var olan ancak Allah Teâlâ’dır.
Allah’tan [celle celâluhû] başka her şey, onun gözünde yok hükmündedir.
‫نزد عارف نیست دنیا را قدر‬

‫بلکه بر خود نیستش هرگز نظر‬
Nezd-i ârif nîst dünyâ râ kader

Belki ber hod nîsteş hergiz nezer
(Ârifin indinde, dünyanın bir değeri yoktur, hatta kendi varlığı bile gö-
zünde değildir).
Nitekim dünyanın şeref ve kadri olmadığına dair şu hadis-i şerif, “Eğer
dünyanın Allah katında bir sivrisineğin kanadı kadar değeri olsaydı, ondan
kâfire bir damla su bile içirmezdi” 108 ve yine, “Dünya bir leştir, onun tâlipleri
köpeklerdir” 109 hadis-i şerifi ve yine, “Dünya lânetlenmiştir”110 hadis-i şerifi
ve yine, “Dünya nedir yâ Resûlallah?" denildiğinde, “Uykudakinin gördüğü
bir rüya gibidir” 111 buyurduğu hadis-i şerifi kifayet eder.
‫معرفت فانی شدن در وی بود‬

‫هرکه فانی نیست عارف کی بود‬
Ma‘rifet fânî şoden der vey buved
Her ki fânî nîst ârif key buved

111 bk. Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, nr. 2795.
MÂ HAZAR • 207
(Marifet, Allah’ta [celle celâluhû] kaybolmaktır, fâni olmayan kimse nasıl

ârif olabilir?)
Asıl marifet Cenâb-ı Hak’ta fâni olmak, kendini aradan kaldırmak, her
şeyi Hakk’a [celle celâluhû] vermek, bir şeyi bir kimseden bilmeyip eşyaya
dahi etki etmemektir.
Beyit
Oku bu mısra‘-ı ehl-i harâbât
Ki et-tevhîd iskâtu’l-izâfât
Kısacası, “Allah’tan [celle celâluhû] başka varlık yoktur” sırrına ermek-

tir. Aziz Mahmud Hüdâyî [kuddise sırruhû], el-Cem‘ ve’t-Tefrîk isimli manzum
risâlesinde şöyle buyururlar: “Bir gün Bayezid-i Bistâmî hazretleri [kuddi-
se sırruhû] hasta olup şöyle buyurdular: ‘Tevhidden başka Hakk’a yarar bir
amelim yoktur.’ Meclisten bazıları dediler ki: Sen bir gün süt içip benim
yüreğimi süt ağrıttı dedin, ağrıyı süte verip Hakk’a vermedin. Sende nasıl
tevhid olur, çünkü hakiki tevhid her şeyi Hakk’a vermektir.”
İkinci mısranın manası, “Allah’ta [celle celâluhû] fâni olmayan, ârif ola-
maz” demektir. Bu irfan yukarıda anlatıldığı gibi ancak kâmil bir mürşid
vasıtasıyla sülûke işaret eder. Zâhirî ilimlerle olmayacağı açıktır.
‫عارف از دنیا وعقبی فارغست‬

‫زان چه باشد غیر مولی فارغست‬
Ârif ez dünyâ vu ukbâ fâriğest
Z’ân çe bâşed gayr-i Mevlâ fâriğest
(Ârif kimse dünya ve ahiretten feragat etmiştir, Allah’tan [celle celâluhû]

başkasından alakasını kesmiştir).
Ârifin nazarı Allah Teâlâ’ya ve Allah rızasına yönelmiştir. Bütün marifet
erbabı, “İlâhî ente maksûdî ve rızâke matlûbî” (Allahım, maksadım sen-
sin, talep ettiğim senin rızandır) buyurmuşlardır. İnsan dünya ve ahiretten
geçmedikçe ârif olamaz, bunların ikisi de ârife haramdır. Nitekim hadis-i
şerifte, “Dünya, ahiret ehline haramdır; ahiret, dünya ehline haramdır, her
ikisi de ehlullaha haramdır”112 buyrulmuştur. Ettikleri taat ve ibadetler an-
cak Allah Teâlâ’yı ibadete ehil ve müstehak bilip Cenâb-ı Hakk’a kemal-i
112 Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, nr. 6071; Deylemî, Firdevsü’l-Ahbâr, nr. 2932; Aclûnî,
Keşfü’l-Hafâ, nr. 1312.
208 • MÂ HAZAR
şevklerinden ve O’na kulluktan lezzet aldıklarındandır. Hz. Ali [kerremallahu

vechehû] şöyle buyurmuşlardır: “Vallahi ben cehennemden korktuğum için
ve cennetini arzuladığım için sana ibadet etmedim; ben seni ibadete layık
olarak buldum ve ibadet ettim.” Eşrefoğlu Rûmî,
Her ne kim işledim ise bî-garaz işlemişim

Bendeyim tâcir değilim ben ticaret etmezem
buyurmuşlardır. Yine Seyyid Nizamzâde Seyfullah,
Zâhidlere ver cenneti Müştâkıdır onlar katî

Ben isterim sen hazreti Ayırma aşkından beni
Âhım göğe olsun direk Sen ol heman gönlümde tek
Ne o gerek, ne bu gerek Ayırma aşkından beni
Seyyid Nizâmî oğlunun Maksûdudur dîdar anın
Dûr etme vaslından senin Ayırma aşkından beni
demişlerdir. Eşrefoğlu başka bir nutkunda, “Ben fâriğ-i dü cihânım işbu

kavga neme gerek?” buyurmuşlardır. Kısacası, dünyadan geçene zâhid,
dünya ve ukbadan geçene ârif derler.
‫همت عارف لقای حق بود‬

‫زانکه ازخود فانیء مطلق بود‬
Himmet-i ârif likâ-yi Hak buved

Z’ân ki ez hod fâni-yi mutlak buved
(Ârifin gayesi Allah’a [celle celâluhû] kavuşmaktır, bu yüzden mutlak ola-

rak kendinden geçmiştir).
Bazı ârifler, “O yüzden âşığın kalbi arştan fazla olur” buyurmuşlar-
dır. Bazı nüshalarda “likâ” yerine “bekâ” kelimesi vardır. Bu şekilde mana,
“Ârifin gayesi bekâ billâhtır” demek olur. Bu nüsha mutlak fenâya daha uy-
gundur, zira fenâ fillâhtan sonra bekâ billâh olur, yani Allah’ın [celle celâluhû]
bekâ sıfatı ile muttasıf olur. Şekil olarak ölüm gelmekle ölmez, ebedî bâki
hayat ile sıfatlanmıştır. Âşık Yunus, “Cemalin gören âşıklar ebedi ölmez
Allahım” demiştir. Yine Eşrefoğlu Rûmî [kuddise sırruhû] şöyle buyurmuştur:
MÂ HAZAR • 209
Ben Eşrefoğlu Rûmî’yim

Ben bâkîyim kadîmîyim
Ben ol mürg-i lâhûtiyim
Arz u semâ neme gerek.
Fâni-i mutlak olmak tamamen kendini aradan kaldırmaktan ibarettir.
‫با چه مانند این جهان گویم جواب‬

‫آنکه بیند آدمی چیزی به خواب‬
Bâ çe mânend în cihân gûyem cevâb

Ân ki bîned Âdemî çîzî be-hâb
(Bu dünya neye benzer diye sorarsan, söyleyeyim sana, uykuda gö-
rülen düşe benzer).
Bu beyitte, “Uykudakinin rüyası gibi” hadis-i şerifine işaret vardır.
‫چون شود بیدار از خواب ای عزیز‬

‫حاصلی نبود ز خوابش هیچ چیز‬
Çûn şeved bîdâr ez hâb ey azîz

Hâsılî nebved zi hâbeş hîç çîz
(Ey azizim! Uykudan uyandığın zaman, gördüğün rüyadan hiçbir eser

kalmaz).
Örneğin bir kimse uykuda altın bulursa uyandığında elinde bir şey
olmaz, yemek yerse uyandığında yine karnı açtır, su içerse yine susamış
vaziyette uyanır.
‫همچنین چون زندۀ افتاد و مرد‬

‫هیچ چیزی از جهان با خود نبرد‬
Hem çunîn çûn zinde-i üftâd u murd

Hîç çîzî ez cihân bâ-hod ne-burd
(Şunun gibi: İnsan doğar ve ölür, lâkin bu dünyadan hiçbir şey götü-
remez).
210 • MÂ HAZAR
Uyuyan kimse uykuda gördüğü rüyadan yakaza âlemine bir şey gö-
türmediği gibi, öldükten sonra kabirde, “İnsanlar uykudadır, öldüklerinde
uyanırlar” 113 hadis-i şerifi gereğince dünyada olan hali kendine gösterildi-
ğinde aynı rüya gibi gelir.
‫هر که را بودست کردار نکو‬
‫در ره عقبی بود همراه او‬
Her ki râ bûdest kirdâr-ı nikû

Der reh-i ukbâ buved hemrâh-i û
(Kimin güzel ameli varsa, ahiret yolunda onu yanında yoldaş eder).
Mesnevî-i Şerif’te şöyle izah edilmiştir: İnsanın üç arkadaşı vardır. Biri
ruhtan ayrılıncaya kadar, diğeri kabre kadar refakat eder. Öbürü kabre de
beraber girip hiç ayrılmaz, mahşerde bile beraber olur. Ruh ayrılıncaya ka-
dar beraber olan arkadaş maldır, kabre kadar beraber olan arkadaş dost-
lar ve arkadaşlardır, kabre beraber giren arkadaş ise salih ameldir. Böyle
olunca bu üç arkadaşın en iyi ve en gerçek olanı güzel ameldir. Onu elde
etmeye çabalamak gerekir.
‫این جهان را چون زنی دان خوب روی‬

‫خویش را آراید اندر چشم شوی‬
În cihân râ çûn zenî dan hûb rûy

Hîş râ ârâyed ender çeşm-i şûy
(Bu dünyayı kocasının karşısında süslenen güzel yüzlü bir kadın bil).
Alçak dünya, evham ve hayal olma bakımından rüyaya teşbih edil-
dikten sonra, hileci olma konusunda da güzel yüzlü ve işveli bir kadına
benzetilmektedir.
‫مرد را می پرورد اندر کنار‬
‫مکر و شیوه می نماید بیشمار‬
Merd râ mî pervered ender kenâr

Mekr u şîve mî nümâyed bî-şümâr
(Dünya adamı kucağında besler, sayısız hile ve işve yapar).

MÂ HAZAR • 211
‫چون بیابد خفته شویش ناگهان‬

‫بی گمان سازد هالکش آن زمان‬
Çûn be-yâbed hufte şûyeş nâgehân
Bî-gümân sâzed helâkeş ân zemân
(Kocasını uyumuş görünce şüphesiz hemen onun canına kasteder).

Dünya, kadın gibidir ve dünya ehlinin yüzüne gülüp iltifat eder. Eceli
geldiğinde ise onu öldürür. Hiç benim sevgili dostumdu demez, merha-
met etmez. Benim çocukluk dönemimde hankahımızın civarında Mehmed
Ağa Camii yakınında Muytab Abdullah Ağa vardı. Hanımı, yakınlardaki bir
kâfir bakkalı sevip bir gece bakkalı içeri alıp kocasını öldürtüp uzuvlarını
parça parça ettirip bahçeye, hanın merdiveni altına ve başka yerlere be-
raberce gömmüşlerdi. Sonra kadın halk ile beraber kocasını aradı. Bazı
kimseleri, “Siz kocamın düşmanıydınız, benim ailemi siz mahvettiniz, sizi
padişaha şikâyet edeceğim” diye tehdit edip hem suçlu hem güçlü olarak
hayli rezalet çıkarmıştı. Sonra merhumun biraderzâdesi, benim amcamı
kendisi öldürdü, diye dava edince evinin kazılıp aranmasına ferman olun-
du. Sübhânellah, kan yerini bulacakmış. Önce merdivenin altı kazılmaya
başlandı. Meğer başı oradaymış, ortaya çıktı. Kadını götürüp biraz cefa
ettiler, olanları bir bir anlattı. Bakkal kaçmıştı, onu da yakalayıp bakkal
dükkânının önünde, kadını da bir çuvala koyup kapısının önünde astılar.
Gelip geçene ibret olması için üç gün leşleri asılı kaldı.
‫بر تو بادا ای عزیز پر هنر‬
‫کز چنین مکاره باشی بر حذر‬
Ber tu bâdâ ey azîz-i pür hüner
K’ez çunîn mekkâre bâşî ber hazer
(Ey hüner sahibi değerli kimse! Artık bu hilekâr sevgiliden sakınmak

sana düşer).
Takva
‫در ورع ثابت قدم باش ای پسر‬
‫گر همی خواهی که باشی معتبر‬
Der vera‘ sâbit kadem bâş ey peser
Ger hemî hâhî ki bâşî mu’teber
212 • MÂ HAZAR
(Ey oğul! Değerli bir insan olmak istiyorsan takva yolundan ayrılma).
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyrulmuştur: “Takva elbisesi, işte
en güzeli budur” (A‘râf 7/26) ve, “Ey iman edenler! Allah’tan korkun, doğru
insanlarla beraber olun” (Mâide 5/27), “Allah ancak müttakilerden kabul eder”
(Tevbe 9/119). Takva ehlinin fazilet ve şerefine sadece şu âyet-i kerime ye-
ter: “Allah katında en değerliniz, en takvalı olanınızdır, Allah her şeyi bilen
ve haberdar olandır” (Hucurât 49/13). Hadis-i şerifte de takva ehlinin ululuğu
hakkında şöyle söylenmiştir: “Arap’ın Arap olmayana, Arap olmayanın da
Arap olana, kızılın siyaha, siyahın da kızıla takvadan başka bir üstünlüğü
yoktur.”114 Takvanın üç kısmı vardır: İlki en yücesidir, gerek helâl mal, ge-
rek evlat ve ailesi olsun, kalbi Allah’tan [celle celâluhû] başkasıyla meşgul
edenden sakınmaya derler. İkincisi orta olanıdır, namaz kılmamak ve oruç
tutmamak gibi büyük günahların tamamından, haram kılınmış şeylerden,
tahrîmen mekruh olan şeylerden, hatta bazılarına göre tenzîhen mehruh
olanlardan da sakınmaktır. Üçüncüsü, en aşağı olandır, şirk ve küfürden
kaçınmaya derler. Âyet-i kerime ve hadis-i şerifte emredilip övülen takva,
en yüce derecesidir, yoksa en aşağı olan takva zalim ve zorbalarda bile
vardır. Allah Teâlâ bizi üstün derecelere müyesser eylesin.
‫خانۀ دین گردد آباد از ورع‬

‫لیک می گیرد خرابی از طمع‬
Hâne-i dîn gerded âbâd ez vera‘

Lîk mî-gîred harâbî ez tama‘
(Din evi takvayla sağlamlaşır, ancak hırs ve açgözlülük yüzünden de

harap olur).
‫هر که از علم و ورع گیرد سبق‬
‫دور باید بودنش از غیر حق‬
Her ki ez ilm u vera‘ gîred sebak

Dûr bâyed bûdeneş ez gayr-i Hak
(Takva ilminden ders alanların, Allah’tan [celle celâluhû] başka her şeyden
uzak durmaları gerekir).
114 Beyhakî, Şuabü’l-İmân, nr. 5137; Heysemî, Mecmau’z-Zevâid, 3/586.

MÂ HAZAR • 213
Bu beyitle, takvanın en üst derecesine işaret buyurdular.
‫ترسکاری از ورع پیدا شود‬

‫هر که باشد بی ورع رسوا شود‬
Ters kârî ez vera‘ peydâ şeved

Her ki bâşed bî vera‘ rüsvâ şeved
(Allah’tan [celle celâluhû] korkmak takva ile ortaya çıkar, takva ehli olma-
yan kimse rezil olur).
‫با ورع هر کس که خود را کرد راست‬

‫جنبش و آرامش از بهر خداست‬
Bâ vera‘ her kes ki hod râ kerd râst

Cünbiş u ârâmiş ez behr-i Hüdâst
(Takva ile kendini doğru yola getiren, daima Allah rızası için iş yapar).
‫آن که ازحق دوستی دارد طمع‬

‫در محبت کاذبش دان بی ورع‬
Ân ki ez Hak dûstî dâred tama‘

Der muhabbet kâzibeş dan bî vera‘
(Takvasız olup Allah’tan [celle celâluhû] dostluk isteyenleri, muhabbetle-

rinde yalancı say).
‫چیست تقوی ترک شبهات وحرام‬

‫از لباس و از شراب واز طعام‬
Çîst takvâ terk-i şubhât u harâm

Ez libâs u ez şerâb u ez ta’âm
(Takva nedir, bilir misin? Giyecek, içecek ve yiyecekten haram ve şüp-

heli olanı terketmektir).
Bu beyitle takvanın orta derecesine işaret buyurdular. Haram ve şüp-
heli işlerle uğraşan kimse, orta derecede müttaki bir kimse olamaz.
214 • MÂ HAZAR
‫هرچه افزونست اگر باشد حالل‬

‫نزد اصحاب ورع باشد وبال‬
Herçe efzûnest eger bâşed helâl
Nezd-i eshâb-ı vera‘ bâşed vebâl
(Her ne kadar nimetlerin fazlalığı helâl ise de ihtiyaçtan fazlası takva

ehlince vebaldir).
Takva ehli, ölmeyecek kadar rızığa razı olur, helâl olsa bile avam gibi
çoğuna tâlip olmaz. Allah Teâlâ, Resûl-i Ekrem’e [sallallahu aleyhi vesellem] Bat-
ha vadisini kendisi için altın yapmayı teklif edince şöyle buyurdular: “Ben
bir gün aç, bir gün tok olmak isterim. Aç olduğum gün sana tazarru eder ve
seni zikrederim. Tok olduğum günde ise sana şükreder ve hamdederim.” 115
‫چون ورع شد یار با علم و عمل‬

‫حسن اخالصت بباید بی خلل‬
Çûn vera‘ şod yâr bâ ilm u amel
Hüsn-i ihlâset be-bâyed bî halel
(Takva ilim ve amelle beraber olunca, sana güzel ihlâs yaraşır).

Amelin Allah’a [celle celâluhû] mahsus olmadıkça, o amelden sana hayır
gelmez. İhlâs olmadan da ameller yüce Allah’a mahsus olmaz.
‫ناگهان ای بنده گر کردی گناه‬

‫توبه کن در حال و عذر آن بخواه‬
Nâgehân ey bende ger kerdî günâh
Tövbe kun der hâl u özr-i ân be-hâh
(Ey Allah’ın kulu! Eğer ansızın bir günah işlersen, hemen tövbe ve is-
tiğfar et).
Şayet özür dilersen, Allah [celle celâluhû] affeder. Nitekim Kur’ân-ı
Kerîm’de, “Günahı bağışlayan ve tövbeyi kabul eden” (Mü’min 40/3) buyur-
muştur ve hadis-i şerifte, “Günahından tövbe eden hiç günah işlememiş

MÂ HAZAR • 215
gibidir” 116 buyrulmuştur. Cenâb-ı Hak, Kur’ân-ı Kerîm’de tövbeyi, “Ey iman
edenler! Allah’a samimi bir şekilde tövbe edin” (Tahrîm 66/8) diyerek emir bu-
yurmuştur. Tövbenin şartı işlediği günahtan pişman olmak ve bir daha o
günahı işlememeye kararlı olmaktır. İmam Ali ağlamayı da bu şartlara ekle-
miştir. Mesnevî-i Şerif’te, “Bir kimse tövbe etse, yine o günahı işlese, derhal
yine tövbe etsin, çünkü yetmiş kere tövbesini bozmuş olsa ve yetmiş kere
tövbe etse yine de tövbesi makbul olur” diye açıklanmıştır. Eğer tövbe et-
meden ölürse Allah Teâlâ’nın isteğine kalmıştır, dilerse yüce Allah affeder,
dilerse günahı miktarınca cehennemde azap eder. Şirk ve küfür dışındakiler
böyledir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Allah Teâla kendisine şirk koşulmasını
affetmez, bunun dışındakilerden dilediğini affeder” (Nisâ 4/48) buyurmuştur.
‫چون گناه نقد آید در وجود‬

‫توبۀ نسئه ندارد هیچ سود‬
Çûn günâh-i nakd âyed der vücûd
Tövbe-i nes’e ne-dâred hîç sûd
(Gelecekte yapılacak tövbenin, şimdi işlenen günaha faydası olmaz).
Nitekim kâfir gelecekte müslüman olurum dese şimdiki küfrüne fayda
etmez, belki gelecekte tövbeye ömrü yetmez. İyisi derhal ve ihmal etme-
den tövbe etmektir.
‫در انابت کاهلی کردن خطاست‬

‫بر امید زندگانی کان هواست‬
Der inâbet kâhilî kerden hetâst
Ber ümîd-i zindegânî k’ân hevâst
(Yaşama ümidiyle tövbede tembellik yapmak hatadır).
116 İbn Mâce, Zühd, 30.

216 • MÂ HAZAR
Hizmetin Şerefi
‫تا توانی ای پسر خدمت گزین‬

‫تا شود اسب مرادت زیر زین‬
Tâ tevânî ey peser hıdmet güzîn
Tâ şeved esb-i murâdet zîr-i zîn
(Ey oğul! Murat atının eyerlenmesi için, elinden geldiğince hizmet et).
‫بنده ای چون خدمت مردان کند‬

‫خدمت او گنبد گردان کند‬
Bende-i çûn hıdmet-i merdân kuned
Hıdmet-i û gunbed-i gerdân kuned
(Feleğin kubbesi, erenlere hizmet eden bir kula hizmetkârlık yapar)
Allah Teâlâ, kendi dostlarına mal ve beden ile hizmet eden kişiye fe-
leği hizmetçi eyler. Feleğin kişiye hizmet eylemesinden murat, dünyada
işinin iyi ve rahat olmasıdır.
‫بهر خدمت هر که بر بند میان‬

‫باشد از آفات دنیا در امان‬
Behr-i hıdmet her ki ber bend-i miyân
Bâşed ez âfât-ı dünyâ der emân
(Hizmete kendini adamış kimse, dünya musibetlerinden kurtulur).
‫هر که پیش صالحان خدمت کند‬

‫ایزدش با دولت و حرمت کند‬
Her ki pîş-i sâlihân hıdmet kuned
Îzedeş bâ devlet u hürmet kuned
(Allah [celle celâluhû], salihlerin yanında olup hizmetlerinde bulunan kim-

seyi devletli ve hürmetli kılar).
MÂ HAZAR • 217
Tarikat erbabı nezdinde hizmet, tarikin en önemli rüknüdür. Gönülden

ve candan şeyhine hizmet eden müridin, hocasına hizmet eden öğrenci-
nin iki âlemde kısmetli olacağına şüphe yoktur, nicesini dahi görmüşüzdür.
Şâhidî şöyle buyurur: “Et üstada hizmet sakın olmagıl loş.” Loş kelimesi
Türkçe’de “tembel” anlamına da gelir.
‫خادمان را هست در جنت مآب‬

‫روز محشر بی حساب و بی عذاب‬
Hâdimân râ hest der cennet meâb
Rûz-i mahşer bî-hesâb u bî-azâb
(Hizmet ehline cennet-i a‘lâda yer vardır. Mahşer gününde onlara ne

bir sorgu ne de bir azap vardır).
‫خادمان باشند اخوان را شفیع‬

‫جای ایشان در جنان باشد رفیع‬
Hâdimân bâşend ihvân râ şefî‘
Cây-i îşân der cinân bâşed refî‘
(Hizmete kendini adamış kimseler, din kardeşlerine şefaatçi olurlar,

onların cennetteki makamları çok yüksektir).
‫گرچه خادم عاصی و مفسد بود‬

‫بهتر از صد ممسک عابد بود‬
Gerçe hâdim âsî u müfsid buved
Bihter ez sad mümsik-i âbid buved
(Hizmet ehli ne kadar günahkâr ve fesatçı olsa da yüz tembel ve cimri

âbidden daha iyidir).
Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî Gülistan’da şöyle buyurur: “Hayvanların en üstünü
aslandır ve en aşağısı da eşektir. Akıllılara göre yüklü eşek aslandan daha
üstündür. Miskin eşek her ne kadar akıllı değilse de yük taşıdığı için de-
ğerlidir.” Aslanın aslan olmasıyla kimseye faydası olmadığı gibi çok ibadet
eden bir kişinin de kimseye faydası yoktur. Ama hizmet eden, kendisinden
faydalanılandır, daha iyidir. Dolayısıyla çok ibadet edenden daha üstündür.
218 • MÂ HAZAR
Özellikle çok ibadet eden kimse cimri olursa asla Allah [celle celâluhû] katında
bir değeri yoktur.
‫می دهد هر خادمی را مستعان‬
‫اجر و مزد صائمان و قائمان‬
Mî dehed her hâdimî râ müsteân

Ecr u muzd-i sâ’imân u kâimân
(Allah [celle celâluhû] her hizmet ehline gündüz oruç tutanların ve gece
ibadet edenlerin ecrini verir).
‫بهر خدمت هر که بر بندد کمر‬

‫از درخت معرفت یابد ثمر‬
Behr-i hıdmet her ki ber bended kemer
Ez dıraht-ı ma‘rifet yâbed semer
(Hizmet yoluna kemer bağlayan, marifet ağacından nasiplenir).

Hizmetin büyüklüğüne Mesâbîh-i Şerif’te olan şu hadis-i şerif kifayet
eder: “Enes [radıyallahu anh] şöyle dedi: Biz Resûlullah ile seferde birlikteydik.
Kimimiz oruçluydu, kimimiz değildi. Sıcak bir günde bir yerde konakla-
dık. Oruç tutanlar yorgun düşüverdi, oruçlu olmayanlar ise ayağa kalkıp
çadırları diktiler, develeri suladılar. Bunun üzerine Resûlullah [sallallahu aleyhi
vesellem] şöyle buyurdular: “Oruçlu olmayanlar bugün mükâfatı aldılar.” 117
Nevevî böyle açıklamaktadır.
‫هر که خادم شد جنانش می دهند‬

‫هم ثواب غازیانش می دهند‬
Her ki hâdim şod cinâneş mî-dehend
Hem sevâb-ı gâziyâneş mî-dehend
(Salihlerin hizmetinde bulunanlara cennet bahçeleri verilir, gazilerin

sevabı ihsan edilir).
Şeyhlerden biri bazı müridlerini halvete, bazı müridlerini de onların
hizmetine tayin buyurmuşlar. Halvet bittiğinde hizmet edenlere, halvette
117 Nesâî, Sıyâm, 52.
MÂ HAZAR • 219
olanlardan iki kat fazla Allah’ın [celle celâluhû] feyzi olmuş. Kısacası hizmetin
aynen sülûk olduğu şüphesizdir.
Misafire İkram
‫ای برادر دار مهمان را عزیز‬

‫تا بیابی عزت از رحمان تو نیز‬
Ey berâder dâr-ı mihmân râ azîz
Tâ be-yâbî izzet ez Rahmân tu nîz
(Ey kardeşim! Rahmân olan Allah’tan [celle celâluhû] izzet bulmak için
misafirini aziz tut).
Hz. İbrahim’in [aleyhisselâm] evi daima yolculara açıktı. Gelen misafire ol-
gunlukla saygı gösterilir, bizzat kendisi de hizmet ederdi. Yola çıkıp geçenle-
ri misafir etmek için çağırır, bir gece misafir gelmese üzülürdü, hatta künye-i
şerifeleri “Ebü’d-dayf”tır (misafir babası). Misafir ile yolculuğa çıkmış kişi
murat olunur, yoksa Zeyd bir gece Amr’ın evine giderse ona misafir den-
mez. Her ne kadar örfte denirse de ona ziyaretçi denir. Ziyaretçiye de ikram
lazımsa da Şeyh Attar’ın [kuddise sırruhû] buradaki muradı yolculardır. Hadis-i
şerifte, “Misafire ikram edin”118 buyrulmuştur. Kastedilen yine yolcudur. Mi-
safire ikram, sünnet-i seniyye-i Muhammediyye olduğundan şimdi köylerde
özel odalar misafir için hazırlanıp bu âdet ve örfe riayet edilmektedir.
‫مؤمنی کو داشت مهمان را نکو‬

‫حق گشاید باب رحمت را برو‬
Mû’minî kû dâşt mihmân râ nikû
Hak güşâyed bâb-ı rahmet râ be-rû
(Allah [celle celâluhû], misafirini güzel ağırlayan müslümana rahmet ka-

pısını açar).
‫هر که باشد طبعش از مهمان ملول‬

‫از وی آزارد خدا و هم رسول‬
118 Deylemî, Firdevsü’l-Ahbâr, nr. 240; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, nr. 510.

220 • MÂ HAZAR
Her ki bâşed tab‘eş ez mihmân melûl

Ez vey âzâred Hüdâ vu hem Resûl
(Bir kimse misafir ağırlamaktan hoşnut olmazsa Allah [celle celâluhû] ve

Resulü de [sallallahu aleyhi vesellem] ondan razı olmaz).
‫بنده ای کو خدمت مهمان کند‬

‫خویش را شایستۀ رحمان کند‬
Bendeî kû hıdmet-i mihmân kuned

Hîş râ şâyeste-i Rahmân kuned
(Misafire hizmet eden kul, Allah [celle celâluhû] katında değerli bir merte-
beye yükselir).
‫هر که مهمان را بروی تازه دید‬

‫از خدا الطاف بی اندازه دید‬
Her ki mihmân râ be-rûy-i tâze dîd

Ez Hüdâ eltâf-ı bî-endâze dîd
(Misafiri güler yüzlü karşılayan, Allah’tan [celle celâluhû] ölçüsüz lutuf görür).
‫از تکلف دور باش ای میزبان‬

‫تا گرانی نبودت از میهمان‬
Ez tekellüf dûr bâş ey mîzban

Tâ girânî nebvedet ez mîhman
(Ey ev sahibi! Gösterişten uzak ol ki misafirden sana bezginlik gelmesin).
‫میهمان هست از عطاهای کریم‬

‫هر که زو پنهان شود باشد لئیم‬
Mîhman hest ez atâhâ-yi Kerîm

Her ki z’û pinhân şeved bâşed le’îm
(Misafir Kerîm olan Allah’ın [celle celâluhû] lutuflarından biridir, her kim
ondan kaçınırsa rezil olur).
MÂ HAZAR • 221
‫خیره بر خوان کسی مهمان مشو‬

‫چون رسد مهمان ازو پنهان مشو‬
Hîre ber hân-ı kesî mihmân me-şev
Çûn resed mihmân ezû pinhan me-şev
(Kimseye çat kapı misafirliğe gidip de yük olma, misafir geldiği zaman
da ortadan kaybolma).
‫هر که مهمانت شود از خاص و عام‬
‫پیش او می باید آوردن طعام‬
Her ki mihmânet şeved ez hâs u âm
Pîş-i û mî bâyed âverden taâm
(Misafirin seçkin de olsa, avamdan da olsa önüne yiyecek getirmen

gerekir).
“Bu zenginlerdendir, benim yemeğime ihtiyacı yoktur” deme. Yemeğin
hayırlısı hazırda olandır, diyerek az çok demeden yedirmeye gayret et. Bu
beyitte seçkin zengin anlamında, avam da fakir anlamında kullanılmıştır.
‫هر که مهمان را کرامی می کند‬

‫کوششی در نیک نامی می کند‬
Her ki mihmân râ kirâmî mî-kuned
Kûşişî der nîk nâmî mî-kuned
(Misafiri ikramla ağırlayan kimse hayırla anılır).

Misafire ikram edenler âlemde meşhur, cömertlikle muttasıf olurlar.
Böyle kimseler hem hayatlarında hem de ölümlerinden sonra hayırla anı-
lırlar. Enûşirvân ve Hâtim-i Tâî gibi. Şeyh Attâr [kuddise sırruhû] misafire ik-
ramda bulunma ve yemek yedirmeyi özendirdikten sonra cömertlik ve eli
açıklıkla ilgili tavsiyeye başlayıp buyurdular ki:
‫زآنچه داری اندک و بیش ای عزیز‬

‫برد باید پیش درویش ای عزیز‬
Z’ânçe dârî endek u bîş ey azîz
Bord bâyed pîş-i dervîş ey azîz
(Ey aziz! Az veya çok elinde ne varsa fakirin önüne sun).
222 • MÂ HAZAR
‫نان بده با جائعان بهر خدا‬

‫تا دهندت در بهشت عدن جا‬
Nân be-deh bâ câi’an behr-i Hüdâ
Tâ dehendet der behişt-i adn câ
(Allah rızası için aç kimselere ekmek ver ki sana da adn cennetinde

yer verilsin).
Cömertlerin yerinin cennet olduğuna dair hadis-i şerifler çoktur,
bunlardan birinde Resûlullah [sallallahu aleyhi vesellem]: “Cennet cömertlerin
evidir”119 buyurmuştur. Bazı üstatlarımdan işttiğime göre herkes mahşer-
de dururken başında ekmek dolu bir tabla ile bir kimse, “Aç öldüm” diye
seslenerek geçecek ve yine bir kimse boğazında su ile dolu bir kırba asılı
olduğu halde, “Hararetten yandım” diye seslenerek geçecek. Orada du-
ranlar bu iki insanın haline şaşkınlıkla bakıp soracaklar: “Bu ekmekten ve
bu sudan niçin yemez içmezsiniz?” Cevap olarak şöyle diyecekler: “Biz
Allah rızası için dünyada kimseyi yedirip içirmediğimiz için burada bize
yeme içme izni yoktur, bu sebeple bu açlığı ve susuzluğu çekeriz.” Başka
bir hadis-i şerifte, “Zinakâr bir kadın sıcak bir günde bir kuyunun etrafında
dönen bir köpek gördü. Susuzluktan dilini çıkarmış soluyordu. Kadıncağız
mestini çıkararak onunla su çekip köpeği suladı. Bu sebepten kadın mağ-
firet olundu” 120 buyrulmuştur.
‫بر تن عریان که پوشد جامه ای‬
‫حق دهد او راز رحمت نامه ای‬
Ber ten-i üryan ki pûşed câmeî
Hak dehed û râz-i rahmet nâmeî
(Kim bir çıplak fakire elbise verirse Allah da [celle celâluhû] onu rahmet
sırrından nasiplendirir).
Çıplaklığı gidermek, cehennemden kurtulmaya sebep olur, demek-
tir. Halvetiyye tarikatının büyük şeyhlerinden Abdülahad Nûri hazretleri
cuma günü Süleymaniye Camii’nde vaaz ederken bir çıplak gelip, “Yâ
şeyh! Beni giydir” diye seslenince, adı geçen şeyh cemaate dönüp şöyle
119 Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, nr. 15985; Süyûtî, Câmiu’s-Sagîr, nr. 3644.
120 Müslim, Selâm, 41.
MÂ HAZAR • 223
seslendi: “Bunu giydiren var mı?” Herkes başını öne eğince, “Şeyh açgöz-
lülük edip paylaşmadı da bu hayrı kendi kaptı demeyesiniz diye önce size
teklif ettim” diyerek kürsüden inip elbisesini çıkarıp ona giydirdi ve kendisi
müridlerin abâsını giyerek hankahına o şekilde teşrif buyurdu.
‫هر که ثوبی برتن عاری دهد‬

‫در دو عالم ایزدش یاری دهد‬
Her ki sevbî ber ten-i ârî dehed
Der du âlem Îzedeş yârî dehed
(Allah [celle celâluhû], giyecek elbisesi olmayanı giydirene iki cihanda da

yardımını esirgemez).
‫گر بر آری حاجت محتاج را‬

‫بر سر از اقبال یابی تاج را‬
Ger ber ârî hâcet-i muhtâc râ
Ber ser ez ikbâl yâbî tâc râ
(Yoksulların ihtiyaçlarını karşılarsan, başında nasip tacı bulursun).
‫هر که را باشد به دولت بختیار‬

‫خیر ورزد در نهان و آشکار‬
Her ki râ bâşed be devlet bahtiyâr
Hayr verzed der nihân u âşikâr
(Nimetle bahtiyar olan kimse gizli veya âşikâr hayır yapar).
‫ای پسر هرگز مخور نان بخیل‬

‫کم نشین در عمر بر خوان بخیل‬
Ey peser hergiz me-hor nân-ı bahîl
Kem nişîn der ömr ber hân-ı bahîl
(Ey oğul! Asla cimrinin yemeğini yeme, onların sofrasına da oturma).

Cimrinin elinden ekmeğinin alınmasının sebebini açıklamaya başlayıp
şöyle buyurdular:
224 • MÂ HAZAR
‫نان ممسک جمله رنجست و عنا‬

‫می شود نان سخی نور و ضیا‬
Nân-ı mümsik cümle rencest u inâ

Mî-şeved nân-ı sahî nûr u ziyâ
(Cimrinin ekmeği tümüyle sıkıntı ve meşakkat doludur, cömertin ek-

meği ise nur ve berekettir).
Nitekim hadis-i şerifte, “Cömertin yemeği ilaçtır, cimrinin yemeği has-
talıktır” 121 buyrulmuştur.
‫تا نخوانندت بخوان کس مرو‬

‫وز پی مردار چون کرکس مرو‬
Tâ ne-hânendet be-hân-ı kes me-rev

V’ez pey-i murdâr çûn kerkes me-rev
(Çağrılmadan başkasının sofrasına gitme, leş peşinde koşan akbaba

gibi olma).
Leşten kastedilen dünya yemeğidir, yani bir miktar leş yiyeceğim diye
davet edilmediğin bir yere gitme. Eğer davet edilirsen git, zira davete ica-
bet sünnettir.
‫چشم نیکی از خسیس دون مدار‬

‫سقف او را هم تو بی استون شمار‬
Çeşm-i nîkî ez hasîs-i dûn me-dâr

Sekf-i û râ hem tu bî-üstun şümâr
(Cimri kimselerden iyilik umma, onların çatısını direksiz say).

Cimri iyilik etmez, hatta iyilik edeni meneder. Onun muhabbet evinin
damını direksiz bil. Direksiz olan dam çabuk yıkılır yani muhabbetinde de-
vam olmaz.
‫گر کنی خیری توان از خود مبین‬
‫هرچه بینی نیک و بد بین مبین‬
121 Deylemî, Firdevsü’l-Ahbâr, nr. 3767; Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, nr. 7384.
MÂ HAZAR • 225
Ger kunî hayrî tevân ez hod me-bîn

Herçe bînî nîk u bed bîn me-bîn
(Yaptığın hayrı kendinden bilme, her gördüğüne güzellikle bak, kötü

gözle bakma).
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Sana gelen her iyilik Allah’tandır” (Nisâ 4/79)
buyrulmuştur. Her ne görürsen iyi gör ve hoş gör, sakın onu kötü görme,
çünkü onda da bir ilâhî hikmet vardır. Nitekim İbn Fâris [Allah sırrını kutsasın],
“İnsanlar her ne kadar işleri doğru olmasa da başı boş yaratılmamışlardır”
buyurmuştur. İrfan her şeyi hoş görüp onda olan sırrı mülahaza etmektir.
Ahmakların Alametleri
‫سه عالمت دان که در احمق بود‬

‫اوال غافل ز یاد حق بود‬
Se alâmet dân ki der ahmak buved

Evvelâ gâfil zi yâd-ı Hâk buved
(Ahmağın alameti üçtür; birincisi Allah’ın [celle celâluhû] zikrinden gafil

yaşar).
‫گفتن بسیار عادت باشدش‬
‫کاهلی اندر عبادت باشدش‬
Güften-i besyâr âdet bâşedeş

Kâhilî ender ibâdet bâşedeş
(Çok konuşmak alışkanlığı vardır, ibadette de tembeldir).

Nitekim Hz. Ali [radıyallahu anh] şöyle buyurmuştur: “Bir kişinin çok ko-
nuştuğunu görürsen ahmak olduğunu bil.”
‫ای پسر چون احمق و جاهل مباش‬

‫یکدم از یاد خدا غافل مباش‬
Ey peser çûn ahmak u câhil me-bâş

Yekdem ez yâd-ı Hüdâ gâfil me-bâş
226 • MÂ HAZAR
(Ey oğul! Ahmak ve cahil olmamak için, bir an bile Allah’ın [celle celâluhû]
zikrinden gafil olma).
‫هر که او از یاد حق غافل بود‬
‫از حماقت در ره باطل بود‬
Her ki û ez yâd-ı Hak gâfil buved
Ez hemâkat der reh-i bâtıl buved
(Zikrullahtan gafil olan, ahmaklığından çıkmaz bir yola girmiştir).
‫هیچ از فرمان حق گردن متاب‬

‫بهر وام آزاده را دامن متاب‬
Hîç ez fermân-ı Hak gerden me-tâb
Behr-i vâm âzâde râ dâmen me-tâb
(Asla Allah’ın [celle celâluhû] emirlerinden yüz çevirme, alacağın için faki-
rin eteğinden çekiştirme).
Daima yüce Allah’ın emrine uy, bir fakirden alacağın olduğunda para-
nı geri vermesi için ısrar etme. Ya o parayı ona bağışla ya da sabret.
‫باطلی را ای پسر گردن منه‬

‫نقد مردان را به هر کودن منه‬
Bâtılî râ ey peser gerden me-nih
Nakd-i merdân râ be-her kûden me-nih
(Ey oğul! Bâtıl yolda yürüme, paranı ahmaklara dağıtma).

Ahmaktan kastedilen alçak insandır, ona paranı verme. Tasadduk da
etme, çünkü ya israf eder ya da günaha harcar. Sen sebep olmuş olursun,
günahı sana ait olur.
‫در قضای آسمانی دم مزن‬

‫هر کسی را بیش بین و کم مزن‬
Der kazâ-yî âsumânî dem me-zen
Her kesî râ bîş bîn u kem me-zen
MÂ HAZAR • 227
(İlâhî takdir hakkında ileri geri konuşma, herkese değer ver, kimseyi
hor görme).
İlâhî takdir hakkında ileri geri konuşmak câiz değildir.
‫دست خود را سوی نامحرم میار‬
‫جانب مال یتیمان هم میار‬
Dest-i hod râ sûy-i nâ-mahrem me-yâr

Cânib-i mâl-ı yetîmân hem me-yâr
(Elini haram olana uzatma, yetimlerin malına göz koyma).

Yetim malı yemek haramdır. Nitekim Kur’ân-ı Azîm’de, “Haksızlıkla ye-
timlerin mallarını yiyenler, ancak karınlarına ateş tıkınmış olurlar” (Nisâ 4/10)
buyrulmuştur.
‫تا توانی راز با همدم مگوی‬
‫گر تو باشی نیز با خود هم مگوی‬
Tâ tevânî râz bâ hemdem me-gûy

Ger tu bâşî nîz bâ hod hem me-gûy
(Elinden geldikçe sırrını dostuna söyleme, yalnızsan kendine bile söy-

leme).
İkinci mısra kemaliyle gizlemekten kinayedir.
‫تا شوی آزاد و مقبل ای عزیز‬

‫بی طمع می باش اگر داری تمیز‬
Tâ şevî âzâd u mukbil ey azîz

Bî tama‘ mî bâş eger dârî temîz
(Ey azizim! Hür ve muteber olmak için, aklın varsa tamah etmeden yaşa).
Dünyadan kurtulup hür olmak ve Allah yolunda makbul olmak ister-
sen, alçak dünyaya hırslı olma, zira tamah edenler dünyadan kurtulup hür
olamazlar. Dünyaya tamahı olmayan hür ve Hak katında makbul olur.
228 • MÂ HAZAR
Fâsıklık
‫هست فاسق را سه خصلت در نهاد‬

‫حب فساد‬
ّ ‫باشد اول در دلش‬
Hest fâsık râ se haslet der nehâd
Bâşed evvel der dileş hubb-i fesâd
(Fâsık kimsenin tabiatında üç özellik vardır: Birincisi, kalbi fesatlıktan

yanadır).
Bu nedenle de fâsıklarla beraber olmayı, fısk meclislerinde bulunmayı
ister.
‫خرفتش آزردن خلق خداست‬
‫دور دارد خلق را از راه راست‬
Hırfeteş âzurden-i halk-ı Hüdâst
Dûr dâred halk râ ez râh-ı râst
(İkincisi: Allah’ın [celle celâluhû] yarattığı mahlûkatı incitmek onun sanatı-

dır. Üçüncüsü: Halkı doğru yoldan saptırıp uzak tutmaktır).
Eşkıyalık
‫هست ظاهر سه عالمت در شقی‬
‫می خورد دائم حرام از احمقی‬
Hest zâhir se alâmet der şakî
Mî hured dâim harâm ez ahmakî
(Eşkıyanın belirgin üç özelliği vardır: Birincisi, ahmaklığı yüzünden da-

ima haram yemesidir).
Eşkıya, ahmaklığından daima haram lokma yer, helâl lokma aramaz,
gerçi mezhebimizde haram lokma da rızıktır, lâkin kulun rızkını haramdan
temin etmesi iyiye alamet değildir. Zira Allah Teâlâ sevdiklerini korur. Nitekim
Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Yusuf [aleyhisselâm] hakkında, “Bu şekilde ihlâslı kulla-
rımızdan kötülük ve fuhşu uzaklaştırmak için delilimizi gösterdik” (Yusuf 12/24)
buyrulmuştur. Fâtih Sultan Mehmed hazretleri ile Akşemseddin hazretleri pi-
MÂ HAZAR • 229
lav yerlermiş. Sultan Mehmed şöyle buyurmuş: “Sizin veli olduğunuza şüp-
hem yoktur ama bu yemek hakkında şüphem vardır. Veliler şüpheli yemeği
yemezler. Bunun ayrımı nasıldır?” Şeyh hazretleri şöyle buyurmuşlar: “Bu
yemeğin içinden yüce Allah helâlini bana, haramını sana yedirmeye kadirdir.”
Sultan Mehmed Han, “Helâl tatlı olur, senin önünden yiyelim” deyip pilav sa-
hanını çevirmişler. Şeyh hazretleri tebessüm etmişler. Sultan Mehmed, “Ni-
çin güldünüz?” diye buyurdular. Şeyh cevabında, “Sübhânellah, karnım açtı
ve önümde helâl kalmamıştı, tam yemeği terkedecektim, Cenâb-ı Hak, şeyh
karnını doyursun diye helâlini önüme çevirdi” buyurmuşlar.
‫بی طهارت باشد و بی گاه خیز‬

‫هم ز اهل علم باشد در گریز‬
Bî tehâret bâşed u bî gâh hîz
Hem zi ehl-i ilm bâşed der gürîz
(İkincisi: Temizlik nedir bilmez ve uykusundan zamansız kalkar. Üçün-

cüsü: İlim ehlinden kaçar).
‫با طهارت باش و پاکی پیشه کن‬

‫وز عذاب گور حق اندیشه کن‬
Bâ tehâret bâş u pâkî pîşe kun
V’ez azâb-ı gûr-i Hak endîşe kun
(Temiz ol, temizliği kendine ahlâk edin, Hakk’ın kabir azabını düşün).
Bir kimse daima abdestli olsa rızkı bol olur ve kabir azabından kurtuluş
bulur. İkinci mısra ile ona işaret buyururlar. Sultanü’l-enbiya, Hz. Enes’e,
“Ey Enes! Abdeste devam et, rızkın çoğalır” 122 buyurdular.
‫ای پسر مگریز از اهل علوم‬

‫تا نسوزد مر ترا نار سموم‬
Ey peser megrîz ez ehl-i ulûm
Tâ ne-sûzed mer turâ nâr-ı semûm

230 • MÂ HAZAR
(Ey oğul! Cehennem ateşinin seni yakmamasını istiyorsan, ilim erba-

bından kaçma).
İnsan, ilim erbabının meclisinden bir mesele veya bir konuyu gü-
zelce dinlediğinde, bu onun korku ve haşyetine vesile olur. Bu ise onun
dünyadan nefretine ve Hakk’a yaklaşmasına sebep olur. Cahillerle bera-
ber olmaktan bir fayda hâsıl olmaz. Âlimlerin, salihlerin ve ârif şeyhlerin
meclislerinde bulunmak lazımdır. Alçak ve zalim kimselerden uzaklaşmak
farzdır. Nitekim Kurân-ı Kerîm’de, “Zulmedenlere meyletmeyin, sonra size
ateş dokunur” (Hûd 11/113) nazm-ı celili bulunmaktadır. Sultan, şeyhlerden
bir zatı davet etmiş, o da icabet etmiş. Mangaldan bir kıvılcım sarığına
isabet edip yanmaya başlayınca sadakallahü’l-azîm diyerek sarığındaki
ateşi söndürmüş. Muradı bu âyet-i kerimeye işaretmiş.
‫تاتوانی هیچ کس را بد مگو‬
‫پیش مردم هم ز باب خود مگو‬
Tâ tevânî hîç kes râ bed me-gû

Pîş-i merdüm hem zi bâb-ı hod me-gû
(Elinden geldiğince kimseye kötü söz söyleme, insanların yanında

kendinden bahsetme).
Herkese yumuşak ve tatlı konuş. Başka insanların yanında kendinden
bahsedip halinden şikâyet etme, zira faydası yoktur. Takdir edilen neyse
öyle olur.
‫مغفرت خواهی گره بر زر مبند‬
‫چون رسد مهمان برویش درمبند‬
Mağfiret hâhî girih ber zer me-bend

Çûn resed mihmân be-rûyeş der me-bend
(Eğer Allah’ın [celle celâluhû] günahlarını affetmesini istiyorsan, altın ke-

sesinin ağzını bağlama, evine ziyarete gelen olursa yüzüne kapıyı kapat-
ma).
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de yüce Allah şöyle buyurur: “Altın ve gümüş
biriktirip Allah yolunda harcamayanlara elim azabı müjdele. O günde ce-
hennem ateşine atılır, onunla alınları, yanları ve sırtları dağlanır; işte bu
kendiniz için biriktirdiğinizdir, biriktirdiğinizi tadın” (Tevbe 9/35). Âşık Yunus
[kuddise sırruhû] buyurur:
MÂ HAZAR • 231
Tez çıkarırlar fevka’l-alâya

Şol İsâ gibi dünya koyanı
Tez indirirler tahte’s-serâya
Şol Kârûn gibi dünya seveni
Cimrilik
‫سه عالمت ظاهر آمد در بخیل‬

‫با تو گویم یاد گیرش ای خلیل‬
Se alâmet zâhir âmed der bahîl

Bâ tu gûyem yâd gîreş ey halîl
(Ey dostum! Cimri insanda üç alamet vardır, söyleyeyim de bunları

öğren).
‫اوال از سائالن ترسان بود‬
‫وز بالی جوع هم لرزان بود‬
Evvelâ ez sâilân tersân buved

V’ez belâ-yî cû‘ hem lerzân buved
(Birincisi dilencilerden korkar, açlık belasından da titrer daima).

Dilencinin kendinden para istemesinden korkar, fakirleri görünce ka-
çar. Açlıktan korkması da, “Yemek yiyince malım eksilecek” diyedir. Hatta
bazı cimriler tuvalete bile geç giderlermiş.
‫چون رسد در ره به خویش و آشنا‬

‫بگذرد چون باد و گوید مرحبا‬
Çûn resed der reh be hîş u âşinâ

Bügzered çûn bâd u gûyed merhabâ
(Yolda akrabasından yahut tanıdığından birini görse, sadece bir mer-

haba diyerek rüzgâr gibi geçip gider).
“Belki dursa, şurada bir kahve içmek lazım gelir ya da bir çekim enfiye
(toz haline getirilmiş tütün) verilir. En iyisi sadece bir merhaba ile geçmektir”
der. Bir Arap kavun satarmış. Bir dostu gelip selâm verince selâmını aldıktan
232 • MÂ HAZAR
sonra bir iki laflayıp, “Otur sana bir kavun keseyim”, deyip ikram edermiş.
Bakmış ki çok kavun gidiyor, Arap selâm almamaya başlamış. “Niçin selâm
almazsın?” dendiğinde, “Selâm kelâmı, kelâm da kavunu çeker” dermiş.
‫نبود از نانش کسی را فائده‬

‫کم رسد باکس ز خوانش مائده‬
Nebved ez nâneş kesî râ fâide

Kem resed bâ kes zi hâneş mâide
(Cimrinin ekmeğinden kimseye bir fayda yoktur, sofrasından kimseye

bir nimet nasip olmaz).
İhtiyacının Giderilmesini İstemek
‫حاجت خود را مجو از زشت رو‬

‫آن که دارد روی خوب از وی بجو‬
Hâcet-i hod râ me-cû ez zişt rû

Ân ki dâred rûy-i hûb ez vey be-cû
(Bir ihtiyacın olduğu zaman onu asık suratlılardan isteme, hacetini gü-
zel yüzlülerden dile).
Hadis-i şerifte, “Hayrı güzel yüzlü insanların yanında arayınız”123 buy-
rulmuştur.
‫مؤمنی را با تو چون افتاد کار‬

‫تا توانی حاجت او را بر آر‬
Mû’minî râ bâ tu çûn üftâd kâr

Tâ tevânî hâcet-i û râ ber âr
(Mümin kardeşinin sana bir işi düştüğü zaman, elinden geldiği kadar
onun isteğini yerine getir).

MÂ HAZAR • 233
Bir kimse bir kimsenin bir ihtiyacını yerine getirse, Hak Teâlâ onun
yetmiş ihtiyacını yerine getirir. Hadis-i şerifte, “Kul, kardeşinin yardımında
olduğu sürece Allah da onun yardımındadır” 124 buyrulmuştur.
‫حاجت خود را جز از سلطان مخواه‬

‫چون بخواهی یافت از دربان مخواه‬
Hâcet-i hod râ cuz ez sultân me-hâh

Çûn be-hâhî yâft ez derbân me-hâh
(Muradını sultandan başkasından dileme, isteğinin yerine gelmesini

bekliyorsan hacetini kapıcıdan isteme).
Sultandan kastedilen Allah Teâlâ’dır. Kapıcıdan murat, dünyanın emir-
leri ve vezirleridir. Muradıma ereyim dersen Hak’tan iste. Amirlerden ister-
sen bu, hacetini kapıcıdan istemek gibidir. Kapıcının elinde bir şey yoktur,
kapıcı kişiyi muradına erdiremez, lâkin sultan erdirir.
‫از وفات دشمنان شادی مکن‬

‫از کسی پیش کسی دادی مکن‬
Ez vefât-ı düşmanân şâdî me-kun

Ez kesî pîş-i kesî dâdî me-kun
(Düşmanların ölümüne sevinme, kimseyi de kimsenin yanında şikâ-

yet etme).
Düşmanların ölümüne sevinme, çünkü sen de öleceksin. Her ne ka-
dar mazlum olsan da kimseyi emîre veya vezire şikâyet etme, bana şöyle
kötülük etti deme, sabreyle ve affeyle. Kimseyi zalimlere rencide ettirme.
Nitekim Gülistan’da Şeyh Sa‘dî şöyle nakleder: “Bir kimse Enûşirvân-ı
Âdil’e, ‘Senin falan düşmanını Allah Teâlâ yeryüzünden kaldırdı’ diyerek
müjde getirdi. Enûşirvân cevabında, ‘Beni de öldürmeyecek mi?’ dedi.
Yani, bir gün ben de öleceğim, o halde bu müjde değildir, demek istedi.”
124 Tirmizî, Hudûd, 3.

234 • MÂ HAZAR
Katı Kalplilik
‫سخت دل را سه عالمت یافتم‬

‫چون بدیدم روی از وی تافتم‬
Saht dil râ se alâmet yâftem

Çûn be-dîdem rûy ez vey tâftem
(Katı yürekli kişide üç alamet buldum, bu alametleri onda görünce

ondan yüz çevirdim).
‫بر ضعیفان باشدش جور و ستم‬

‫هم قناعت نبودش با بیش و کم‬
Ber zaîfan bâşedeş cevr u sitem

Hem kanâat nebvedeş bâ bîş u kem
(Zayıfları hor görür ve cefa çektirir, aza çoğa kanaati de yoktur).

Fakir ve zayıflara zulmeder, eline geçen malla gözü doymaz, açgözlü-
dür. Kalbinde kasvet olmayan kişi ise aza kanaat eder.
‫موعظت هرچند گویی بیش تر‬

‫در دل سختش نباشد کارگر‬
Mev‘izet her çend gûyî bîşter

Der dil-i sahteş ne-bâşed kârger
(Ona ne kadar öğüt verirsen ver, katı kalbine etki etmez).
‫هر که عاری باشد از حسن و حیا‬

‫از پی حاجت به پیش او میا‬
Her ki ârî bâşed ez hüsn u hayâ

Ez pey-i hâcet be pîş-i û meyâ
(Güzellik ve hayâdan yoksun kimseye, bir ihtiyacın için gitme).

MÂ HAZAR • 235
‫اهل دنیا را به معنی مرده دان‬

‫تا نباشی هم نشین مردگان‬
Ehl-i dünyâ râ be-ma‘nî mürde dân
Tâ ne-bâşî hem nişîn-i mürdegân
(Kendini dünyaya adamış kimseleri mana ve hakikatte ölmüş say; sen

ölü değilsin, ölülerle oturma).
Her ne kadar şeklen yaşıyor gibi görünseler de ehl-i dünya ölüdür. Her
ne kadar ölü gibi görünseler de ehlullah ve ehl-i ahiret canlıdır. Zira hayat
ve ölümde muteber olan kalbin halidir. Onun için Kur’ân-ı Kerîm’de kâfirler
ölü olarak tabir olunmuşlardır.
Kanaat
‫باقناعت ساز دائم ای پسر‬

‫گر چه هیچ از فقر نبود تلخ تر‬
Bâ kanâat sâz dâim ey peser
Ger çe hîç ez fakr nebved telhter
(Ey oğul! Her ne kadar fakirlikten daha acı bir şey yoksa da sen yine
de kanaatle geçin).
‫هر سحر بر خیز استغفار کن‬
‫فرصتی اکنون که داری کار کن‬
Her seher ber hîz istiğfâr kun
Fırsatî eknûn ki dârî kâr kun
(Seher vakitlerinde kalk ve tövbe et, henüz fırsatın varken değerlen-

dirmeye bak).
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de seher vaktinde tövbe edenler, “Seher vak-
tinde mağfiret dileyenler” (Âl-i İmrân 3/17) nazm-ı celiliyle senâ olunmuştur.
‫همنشین خویش را غیبت مکن‬

‫غیر شیطان بر کسی لعنت مکن‬
236 • MÂ HAZAR
Hemnişîn-i hîş râ gıybet me-kun

Gayr-i şeytân ber kesî la‘net me-kun
(Dostlarının gıybetini yapma, şeytandan başka hiç kimseye lânet

etme).
Gıybeti arkadaşı çekiştirmeye tahsis etmek, gıybeti yapılanın orada
olmamasından kaynaklanır. “La‘netullâhi aleyh” demek “yüce Allah’ın
lâneti onun üzerine olsun” demektir, bir kimseye bundan büyük beddua
olmaz. Bu bedduaya ancak kâfirler layıktır. Küfrünü açıklamayan layık de-
ğildir. Şeytan, Firavun, Nemrud, Şeddâd, Hâmân ve Ebû Cehil gibi. Şeyh
Attâr’ın kelâmından, “Lânet ancak şeytana olur, başkasına olmaz” gibi bir
sonuç çıkmaz, çünkü küfrü açık ve kesin olanlar da şeytan gibidir. Kısa-
cası burada, “Şeytan küfrü açık ve kesin kâfir” demektir. Hal böyle olunca
küfrü açık ve kesin olmayana lânet etmemek de gerekir.
‫چون شود هر روز در عالم جدید‬

‫از گناهان توبه می باید گزید‬
Çûn şeved her rûz der âlem cedîd
Ez günâhan tövbe mî bâyed güzîd
(Her doğan yeni günde, günahlardan tövbe etmek lazımdır).

Bu beyitte muhasebeye işaret vardır, zira tarikat erbabına göre kişinin
her gün nefsiyle muhasebe etmesi çok önemlidir. Eğer isyanı var ise tövbe
etmeli, yoksa Allah Teâlâ’ya şükretmelidir. Bir hadis-i şerifte, “Hesaba çe-
kilmeden önce kendinizi hesaba çekin”125 buyrulmuştur. Mahşerde hesaba
çekilmeden önce dünyada kendinizi hesaba çekin, demektir.
‫هر که را ترسی نباشد از خدا‬

‫حق بترساند ز هر چیزی ورا‬
Her ki râ tersî ne-bâşed ez Hüdâ
Hak be-tersâned zi her çîzî verâ
(Allah’tan [celle celâluhû] korkmayan kimseyi yüce Allah her şeyden kor-
kutur).
125 Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâme, 25; Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, nr. 44203.

MÂ HAZAR • 237
Nitekim Hak’tan korkan hiç kimseden ve hiçbir şeyden korkmaz ama

yahudiler gibi Mevlâ’dan korkusu olmayanlar, çocuklardan bile korkarlar.
Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî Gülistan’ında şöyle buyurur: “Bir derviş sahrada yalnız
başına oturuyordu. O bölgenin padişahı bir gün dervişin yanından geçer-
ken derviş padişaha iltifat etmedi. Sultan vezire dedi ki: ‘Bu hırka giyenler
taifesi hayvan gibidirler.’ Vezir dedi ki: ‘Ey derviş, yeryüzünün sultanı ya-
nından geçti, niye ona hizmet etmedin ve padişahlara gösterilecek âdabı
yerine getirmedin?’ Derviş dedi ki: ‘Sultana söyle, nimet kimden alınırsa
hizmet ona yapılır.’ Başka biri dedi ki: ‘Padişahlar halka hizmet içindir, halk
padişaha hizmet etmek için değildir.’’’
Beyit
Koyun çobana hizmet için değildir,
Belki çoban koyuna hizmet içindir.
İşte yüce Allah’tan korkan kimseden korkmaz, belki herkes ondan

korkar. Nitekim hadis-i şerifte, “Kim Allah’tan korkarsa her şey ondan kor-
kar” 126 buyrulmuştur.
‫تا توانی حاجت مسکین بر آر‬

‫تا برارد حاجتت را کردگار‬
Tâ tevânî hâcet-i miskîn ber âr
Tâ be-râred hâcetet râ kirdgâr
(Elinden geldikçe fakirlerin ihtiyaçlarını gör ki Allah da [celle celâluhû] se-

nin sıkıntılarını gidersin).
Nitekim Tuhfe-i Vehbî’de, “Vasfıdır perverdigâr u kirdigâr âmürzigâr”127
denmiştir.
‫هست مالت جمله در کف عاریت‬

‫گر بماند از تو باشد زاریت‬
Hest mâlet cümle der kef âriyet
Ger be-mâned ez tu bâşed zâriyet

127 O’nun sıfatıdır; bütün mahlûkatı beslemek, bütün mahlûkatı yaratmak ve bağışlayıcı olmak.
238 • MÂ HAZAR
(Sahip olduğun malın mülkün hepsi emanettir, geriye mal bırakırsan

ahirette sana feryat figan getirir).
Özellikle malın zekâtı verilmemiş olursa, neden bu malı biriktirdin
diye azap edilirsin. Altıparmak Mehmed Efendi, Siyer’inde şöyle demiştir:
“Resûl-i Ekrem’in [sallallahu aleyhi vesellem] 5 dirhem gümüşleri varmış. Dâr-ı
bekâya teşrifine yakın kalbine mâlum olunca Hz. Âişe’ye [radıyallahu anhâ], ‘O
5 dirhemi Ali’ye ver, fakirlere bölüştürsün’ diye emir buyurdular. Hz. Âişe de
hizmetleriyle meşgul oldukları için vermeyi unuturlar. Ertesi gün Resûlullah
[sallallahu aleyhi vesellem] yine sorduklarında, ‘Unuttum yâ Resûllallah’ deyince,
‘Hemen şimdi ver, Ali götürsün ve fakirlere versin. Yâ Âişe, Muhammed [sal-
lallahu aleyhi vesellem] Rabb’ine gidecek, geriye 5 dirhem bırakması nasıl müm-
kün olur?’ buyurdular. Kalenderan tarikinde geceden sabaha 1 akçe ve bir
habbe bırakmazlar. Eğer biri ölse ve 1 akçesi çıksa, ‘Bizden değilmiş’ diye
cenazesini yıkamazlar, namazını kılmazlar. Ölüsünü avamdan insanlara
teslim ederler. Şöyle hikâye edilmiştir: “Bayezid-i Bistâmî [rahmetullahi aleyh]
yolculuk sırasında bir köpeğe rastlar. Köpek dahi kendilerine selâm verip
saygı gösterince, ‘Ashâb-ı Kehf’in Kıtmîr’i soyundanmış’ diye buyurdular.
Şeyh hazretleri köpeği okşayıp, ‘Nereye gidersin?’ diye sorunca, köpek,
‘Tanrımı aramaya giderim’ diye cevap vermiş. Şeyh de, ‘Öyleyse sana re-
fakat edeyim, zira ben de onu arıyorum’ buyurdular. Köpek, ‘Seninle aynı
meşrepten değiliz, anlaşamayız’ dedi. ‘Nasıl aynı meşrepten değiliz?’ diye
buyurduklarında, ‘Senin bir ambar buğdayın var. Ben yarın için bir şey
saklamam’ dedi. Bu söz şeyhin ciğerine tesir edip evlerine varınca am-
barda olan buğdayın hemen dağıtılmasını istemişlerdir. Bir daha da evle-
rinde akşamdan sabaha bir şey saklanmamıştır.”
‫عاریت را باز می باید سپرد‬

‫هیچ کس دیدی که زر با خود ببرد‬
Âriyet râ bâz mî bâyed sipurd

Hîç kes dîdî ki zer bâ hod be-burd
(Sahibi olunmayan mal geri verilmelidir, sen hiç ahirete yanında altın
götürebilen gördün mü?)
Ödünç olan şeyi geri sahibine vermek lazımdır. Eğer mal kendisinin
olsaydı ahirete bile götürürdü, lâkin götürmedi. Belki sahibi olan yüce
Allah’a ısmarladı ve kendisi bir miktar bez parçasıyla gitti.
MÂ HAZAR • 239
‫حاصل از دنیا چه باشد ای امین‬

‫نه گزی کرباس و یک پاره زمین‬
Hâsıl ez dünyâ çe bâşed ey emîn
Nuh gezî kerbâs u yek pâre zemîn
(Ey güvenilir kişi! Dünyadan kazanç nedir ki? Dokuz arşın kumaş ve
bir avuç toprak).
İnsan Karun kadar zengin olsa, bu dünyadan kefen ve mezardan baş-
ka elinde bir şey kalmaz.
‫هرچه دادی در ره حق آن تست‬
‫وانچه ماند آن بالی جان تست‬
Herçe dâdî der reh-i Hak ân-i tust
V’ânçe mâned ân belâ-yî cân-i tust
(Allah yolunda ne verdinse gerçek malın işte odur, geriye kalan ancak
canına bela olur).
‫هر که با اندک ز حق راضی شود‬
‫حاجت او را خدا قاضی شود‬
Her ki bâ endek zi Hak râzî şeved
Hâcet-i û râ Hüdâ kâzî şeved
(Her kim Allah’tan [celle celâluhû] gelen az nimete razı olup yetinirse Allah
[celle celâluhû] onun ihtiyacını giderir).
Cenâb-ı Hak kanaat erbabına yetecek şeyi verir, nafakasında zahmet

çektirmez. Haddinden fazla mal harcayana vermez, o da borçlanır. Borç-
luların borçlanmasının sebebi, genellikle zaruri ihtiyaçlardan değildir.
‫هست دنیا بر مثال خانه ای‬
‫بگذر از وی گر تو خود مردانه ای‬
Hest dünyâ ber misâl-i hâneî128
Bügzer ez vey ger tu hod merdâneî
(Dünya bir misafirhanedir, eğer yiğitsen ondan vazgeç).

128 Bu beyit birçok nüshada yoktur. Mevcut nüshada da “hâne” yerine “cîfe” yazılmıştır ama
doğru değildir. Çünkü o halde kafiye doğru olmaz.
240 • MÂ HAZAR
Maksada ulaşmak istiyorsan yol üzerinde eğlenme. Dünyada durmak

zorundaysan, bir ağaç gölgesinde durur gibi ikamet eyleme, göç git.
‫هست دنیا برمثال قنطره‬

‫بگذر از وی گر تو داری روبره‬
Hest dünyâ ber misâl-i kantereh

Bügzer ez vey ger tu dârî rûbereh
(Dünya köprü gibidir, yolun karşısına ulaşmak istiyorsan ondan geç-

men lazımdır).
Köprü geçmek içindir, orada kalmak için değildir.
‫هر که سازد بر سر پل خانه ای‬

‫نیست عاقل او بود دیوانه ای‬
Her ki sâzed ber ser-i pol hâneî

Nîst âkil û buved dîvâneî
(O köprünün başına ev yapan akılsızdır, delidir).

Dünyada ev yapmak, köprüde bina yapmak gibidir.
‫از خدا نبود غنا جستن روا‬

‫هست مؤمن را غنا رنج وعنا‬
Ez Hüdâ nebved gınâ cüsten revâ

Hest mû’min râ gınâ renc u enâ
(Allah’tan [celle celâluhû] zenginlik istemek uygun değildir, zira zenginlik

müslümana zahmet ve zorluktur).
Her ne kadar Allah’tan [celle celâluhû] helâlinden mal istemekte bir kötü-
lük yoksa da belki mal kendisini bozar, fesat ve fıskına sebep olur. Belki
Karun’un vermediği gibi zekât vermez, sonra yüce Allah’ın gazabına maz-
har olur. Fakirlik dönemlerinde salah ve takva ile meşgul olan çok kimseler
gördüm. Bunlar, zenginler mallarını Allah Teâlâ yoluna harcamazlar diye
ayıplayıp kötü sözler söylerlerdi. Ellerine mal geçtiğinde onlardan daha âsi
ve aşağılık oldular. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Eğer Allah kullarına rızkı
MÂ HAZAR • 241
bol bol verseydi, yeryüzünde haddi aşarlardı. Fakat o, rızkı dilediği kadar
indirir. O kullarından haberdar ve görendir” (Şûrâ 42/27) buyrulmuştur. Hâsılı,
“Bulamaman korunduğundandır” fetvasınca bizim gibi hevâ ve nefis ehli-
nin kanaat yolunda olması daha hayırlıdır.
Beyit
Kanadı bitse bir mûrun sanır hayra delâlettir
Velâkin bilmez onu kim zevâline işârettir
Bizim elimize mal geçmesi, karıncanın kanatlanması gibidir. Helâl mal
için azap yoksa da hesabı vardır. Hesap da bir çeşit azaptır, olmasındansa
olmaması daha iyidir.
‫فقر و درویشی شفای مؤمنست‬

‫زان که اندر وی صفای مؤمنست‬
Fakr u dervîşî şifâ-yı mû’minest

Zânki ender vey safâ-yı mû’minest
(Fakirlik müslümanın kalp hastalıklarına şifadır, işte bu yüzden fakirlik-

te müslümana kalp temizliği vardır).
‫مال و اوالدت به معنی دشمنند‬

‫گرچه نزدیک تو چشم روشنند‬
Mâl u evlâdet be-ma‘nî düşmanend

Gerçe nezdîk-i tu çeşm-i rûşenend
(Malın ve evladın, senin gözünün nuru gibi olsa da aslında onlar düş-
manındırlar).
‫ِا َّن َما َا ْم َوالُکُ ْم را یاد گیر‬

‫مال وملک این جهان را باد گیر‬
“İnnemâ emvâlüküm” râ yâd gîr

Mâl u mülk-i în cihân râ bâd gîr
(“Doğrusu mallarınız ve çocuklarınız sizin için bir imtihandır” (Tegâbün

64/15) âyetini hatırında tut, bu dünyanın mal ve mülkünü rüzgâr farzet).
242 • MÂ HAZAR
Kur’ân-ı Kerîm’de, “Doğrusu mallarınız ve çocuklarınız sizin için bir

imtihandır” (Tegâbün 64/15) nazm-ı celilini ve, “Mallarınız ve evlatlarınız size
düşmandır, onlardan sakının” (Tegâbün 64/14) âyetini hatırında tut, unutma.
Bu dünyanın mal ve mülkünü rüzgâr farzeyle, zira çabuk zeval bulmakta
rüzgâr gibidir. Hz. Nuh [aleyhisselâm] 1000 seneden fazla yaşamışken dâr-ı
bekâya irtihal zamanında Cebrâil [aleyhisselâm] veda buyurduğu zaman,
“Dünyayı nasıl buldun?” diye sorunca, “İki kapılı bir ev gibidir, birinden
girdim, diğerinden çıktım” buyurmuşlardır. İşte dünya böyle çabucak zeval
bulur. Evladın düşman olduğu nafaka ve giyimiyle zihnin meşgul olma-
sından ve muhabbet bölünüp kalbin bütünüyle Hak ile meşgul olmama-
sındandır. Mal da böyledir. Bu vecihle düşman dünyadan sayılır. Nitekim,
“Rabb’inden seni oyalayan her şey senin dünyandır” buyrulmuştur. İbra-
him b. Edhem [kuddise sırruhû], Belh’in taç ve tahtını terkettiklerinde hanı-
mı hamileydi. Çocuk büyüyünce babasını görmek için hac mevsiminde
Mekke-i Mükerreme’ye geldi. Babası da arkadaşlarıyla o sene hac sırasın-
da buluşmak üzere birbirleriyle anlaşmışlardı. Tavaf sırasında oğluyla kar-
şılaşınca dikkatlice bakarlarmış. Tavaf bitince, “O gence niçin dikkatli bak-
tınız?” diye suale, “Belh’ten çıktığımda ana rahminde terkettiğim çocuk
olacağını zannederim” diye karşılık vermiş. Arkadaşlarından biri hemen
kalkıp giderek o çocuğu bulur ve ona, “Baban sağ mı?” diye sual eder.
Çocuk “Evet, ona İbrahim b. Edhem derler” diye cevab verince, “Babanı
görmek ister misin?” dediğinde, “Nasıl istemem, Belh’ten onu görmeye
geldim” deyince alıp götürdü ve bu senin babandır diye işaret buyurdu.
Oğlu gelip babasına sarıldı, İbrahim b. Edhem de onu kabul etti. Hac mev-
simi bitinceye kadar maiyetinde hizmet ederek müşerref oldular. Önceki
tecelliler, müşahede ve haller kendilerinde daha az bulununca buna se-
bep olarak çocuk muhabbetinin kalbe girmesini göstererek oğlunu Belh’e
gönderdi. Çocuk, her ne kadar, “Senden ayrılamam” diye ısrar ettiyse de,
“Ben seyyah ve dervişim, sen benimle sabredemezsin” buyurdular.
‫مرد ره را بود دنیا سود نیست‬

‫هرگزش اندیشه از نابود نیست‬
Merd-i reh râ bûd dünyâ sûd nîst

Hergizeş endîşe ez nâ-bûd nîst
(Hak yolcusuna dünyadan fayda yoktur, onda asla yokluk endişesi

yoktur).
MÂ HAZAR • 243
Hak yolcusu hevâ ve heves arzusunda olmadığından ona dünya malı

gerekmez, ehl-i dünya olmadığından yokluktan endişe etmez.
‫هر کرا از صدق دل صافی بود‬

‫خرقه ای و لقمه ای کافی بود‬
Her kirâ ez sıdk-i dil sâfî buved
Hırkaî vu lokmeî kâfî buved
(Doğru yolda olmaktan gönlü saflaşan kimse için bir lokma ve bir hır-
ka yeterlidir).
Gönlü saflaşan, bir lokma ve bir hırkadan başka hiçbir şey istemez. Dö-
nemlerine ulaştığımız salihleri de böyle gördük. Bunlardan Süleymaniye’de
mülâzımlar medresesinde bulunan el-Hac Mehmed Efendi hazretlerinin,
Valide kethüdâsı Yusuf Ağa merhum ile yakın dostlukları olup sonradan
büyük ve zenginlerden çok kimselerin kendine hüsnüzan ve teveccühleri
sebebiyle hesapsız mal elde edebilirdi. Ne bir ev, ne iyâl, ne bahçe ve ne
bir akçe, ne de bir tekke istedi. Anılan medresede bir taş hücre içinde öm-
rünü tamamladı. Göçtüğü vakit çoğu yazılı olarak 900 kuruş bıraktı. Üsta-
dım Salih Afif Efendi hazretleri de böyleydiler. Halbuki her şeye müstehak
oldukları gün gibi âşikârdır.
‫آن که در بند زیادت می شود‬

‫دور از اهل سعادت می شود‬
Ân ki der bend-i ziyâdet mî şeved
Dûr ez ehl-i saâdet mî şeved
(Dünya malını artırmak isteyen, Allah dostlarından uzak kalır).

Zira dünya ehli olduğu için veliler onu kabul etmez.
‫بندگان حق چو جان را باختند‬

‫اسب همت تا ثریا تاختند‬
Bendegân-ı Hak çu cân râ bâhtend
Esb-i himmet tâ süreyyâ tâhtend
244 • MÂ HAZAR
(Allah dostları canlarını bu yola adadılar, himmet atlarını Süreyya yıldı-

zına kadar sıçrattılar).
Allah yolunda murada erişmek için mal değil, candan bile geçmek
lazımdır.
‫تا نبازی در ره حق هرچه هست‬
‫آن چه می باید کجا آید بدست‬
Tâ ne-bâzî der reh-i Hak her çe hest

Ân çe mî bâyed kucâ âyed bedest
(Hak yolunda her şeyden geçmedikçe, nasıl seni kurtuluşa erdirecek

nimetleri elde edebilirsin?)
Seni kurtuluşa erdirecek nimet yüce Allah’a vuslattır. Nitekim Mevlânâ
[kuddise sırruhû] şöyle buyurdular:
Allah’a yâr olmak için Kalender ol kalender ol

Gönlünü neden bu âleme bağlıyorsun Kalender ol kalender ol
Kendini perişan ettin Cahilce telef ettin
Fâni âlemi bırak Kalender ol kaleneder ol
Cömertliğin Faziletleri
‫در سخا کوش ای برادر در سخا‬

‫تا بیابی از پس شدت رخا‬
Der sehâ kûş ey berâder der sehâ

Tâ be-yâbî ez pes-i şiddet rehâ
(Ey kardeşim! Zorluklardan kurtuluşa ermek için cömert olmaya çalış).

Burada zorluktan maksat bizzat cömertlik olabilir, zira kişi malını ve-
mek konusunda zorluk çeker. Şiddetten murat ölüm de olabilir, bu du-
rumda cömertliğinle ölümden sonra Hak’tan lutuf ve yumuşaklık bulursun,
demektir.
‫باش پیوسته جوانمرد ای اخی‬
‫زانکه نبود دوزخی هرگز سخی‬
MÂ HAZAR • 245
Bâş peyveste cevanmerd ey ahî

Z’ân ki nebved dûzehî hergiz sahî
(Ey kardeşim! Daima cömert ol, eli açık olanın yeri asla cehennem
olmaz).
Cömertliğiyle meşhur olan Hâtim-i Tâî ve İbn Cüd‘ân gibi kâfirler ise
cennetlik değildirler; zira onlar, “Allahım, din günü benim hatamı bağış-
la” dememişlerdir. Hadiste de cömert müminin cehenneme girmeyeceği
söylenmiştir. Çünkü cömertlik peygamberlerin ahlâkındandır. Büyükler, en
güzel ahlâkın kul ve Allah [celle celâluhû] arasındaki teslim ve rıza ile cömertlik
olduğunu söylemişlerdir.
‫در رخ مرد سخی نور و صفاست‬

‫زانکه در جنت قرین مصطفاست‬
Der ruh-i merd-i sahî nûr u sefâst
Z’ân ki der cennet karîn-i Mustafâst
(Cömert kimsenin yüzünde nur ve saflık vardır, çünkü o, cennette Mu-

hammed Mustafa’ya [sallallahu aleyhi vesellem] yakındır).
‫حق تعالی بر در جنت نوشت‬

‫این که جای اسخیا باشد بهشت‬
Hak Teâlâ ber der-i cennet neveşt
În ki cây-i eshiyâ bâşed beheşt
(Âlemlerin Rabb’i cennetin kapısına, “Burası cömertlerin yeridir” diye

yazdı).
Hadis-i şerifte, “Cennet cömertlerin yurdudur” 129 buyrulmuştur.
‫اسخیا را با جهنم کار نیست‬

‫جای ممسک جز میان نار نیست‬
Eshiyâ râ bâ cehennem kâr nîst
Cây-i mümsik cuz miyân-i nâr nîst
246 • MÂ HAZAR
(Cömertlerin cehennemde işi yoktur, cimrinin yeri ise ateşin tam orta-
sından başka bir yer değildir).
Cehennemin orta yeri, azabın çok şiddetli olan yeri demektir. Kısaca-
sı, “Cömertler cennete, cimriler cehenneme girecekler” demektir.
‫پیشۀ اهل بخل تلبیس دان‬

‫در جحیمش همدم ابلیس دان‬
Pîşe-i ehl-i buhl telbîs dân

Der cahîmeş hemdem-i İblîs dân
(Cimri insanın işi gücü hilekârlıktır, onu cehennemde şeytanın yoldaşı

olarak bil).
‫هیچ ممسک ننگرد روی بهشت‬

‫بلکه او را کم رسد بوی بهشت‬
Hîç mümsik ningered rûy-i beheşt

Belki û râ kem resed bûy-i beheşt
(Hiçbir cimri cennet yüzü göremez, belki ona cennet kokusu bile eriş-
mez).
‫آنکه می خوانند مرو را سقر‬
‫اهل کبر و بخل را باشد مقر‬
Ân ki mî-hânend mer û râ sakar

Ehl-i kibr u buhl râ bâşed makar
(Adına cehennem denilen yer, kibirlilerin ve cimrilerin kalacağı yer ola-

caktır).
Nitekim Kur’ân-ı Kerim’de, “Kibirlilerin kalacağı yer cehennemde de-
ğil midir?” (Zümer 39/60) buyrulmuştur. Bir hadis-i kudsîde Allah Teâlâ şöyle
buyurmuştur: “Azamet benim gömleğim, büyüklük benim cübbemdir. Kim
bunlar konusunda benimle tartışırsa onu ateşe atarım”130 buyrulmuştur.
130 İbn Mâce, Zühd, 16.

MÂ HAZAR • 247
‫ای پسر در مردمی مشهور باش‬

‫از بخیلی و از تکبر دور باش‬
Ey peser der merdümî meşhûr bâş
Ez bahîlî v’ez tekebbur dûr bâş
(Ey oğul! Cömertlikte meşhur ol, cimrilik ve kibirden uzak dur).
‫با سخا باش و تواضع پیشه گیر‬

‫تا شود روی دلت بدر منیر‬
Bâ sehâ bâş u tevâzu‘ pîşe gîr
Tâ şeved rûy-i dilet bedr-i münîr
(Eli açık ol ve tevazuyu kendine sanat edin ki gönlün dolunay gibi

parlasın).
Cömertlik peygamberlerin övülen huylarındandır. Peygamberimiz’in
ashabı da cömert idiler. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de ensar hakkında
Cenâb-ı Kibriyâ şöyle buyurmuştur: “Daha önceden Medine’yi yurt edin-
miş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olan kimseler, kendilerine göç edip
gelenleri severler ve onlara verilenlerden dolayı içlerinde bir rahatsızlık his-
setmezler. Kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih
ederler. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa işte onlar kurtuluşa erenler-
dir” (Haşr 59/9). Hz. Ali [kerremallahu vechehû] kölesi ile giderken bir fakir ekmek
istemiş. Hz. Ali, ekmek vermesini köleye emir buyurmuş. Kölesi, “Ekmek
sofra içindedir, şimdi çıkarmak zor olur” deyince, Hz. Ali, “Sofra ile ver”
demişler. Sofra da devenin üzerindedir deyince, “Deve ile ver” buyurmuş-
lar. Deve, kölenin kemerine yularıyla bağlıymış. Devenin yuları kemerime
bağlıdır, demeyip hemen yuları kesip fakirin üzerine atarak acele kaçmış.
Hz. Ali, “Niçin deve bağlıdır demedin?” buyurunca köle, “Beni de verir-
siniz diye korktum, yuları kesip kaçtım” demiştir. Hz. Ali de [kerremallahu
vechehû], “Eğer, ‘Devenin yuları bağlı, kim çevirecek?’ demiş olaydın seni
de o fakire verirdim” diyerek tebessüm buyurmuşlardır. Bu kadar cömert
olmaları sebebiyle hâlâ131 hutbelerde her cuma günü “Aliyyü’r-raziyyü’s-
sahiyyü’l-vefiyyü” (Razı olan, cömert olan, vefalı olan Ali) şeklinde tavsif
131 Burada kullanılan “hâlâ” kelimesi, müellifin yaşadığı dönemi (1788-1848) kastetmektedir.
Günümüzdeki hutbelerde “Aliyyü’r-raziyyü’s-sahiyyü’l-vefiyyü” yerine başka ifadeler kulla-
nılmaktadır.
248 • MÂ HAZAR
edilir. Cömertlik ve atâ ile mal artacağı ve eksilmeyeceği de bilinmelidir.

Mal, cimrilik ve vermemekle telef olur. Nitekim Ebû Hüreyre’den [radıyallahu
anh] rivayet edilen bir hadis-i şerifte şöyle buyrulur: “Kulların sabahladığı
her gün iki melek inip onlardan biri şöyle der: ‘Allahım! Her infak edene
yeni mal ver.’ Diğeri de şöyle der: ‘Elinde tutana yokluk ver.’”132 Mesnevî-i
Şerif’te bu hadisi Hz. Mevlânâ açıklayıp şöyle buyururlar:
Peygamber dedi ki: "Öğüt vermek üzere iki melek hoş bir sûrette nidâ
ederler: Ey Allahım! Muhtaçlara ihtiyaçları olan şeyi verenleri doyur, ver-
dikleri her dirheme karşılık yüz bin ihsan et! Diğeri: Yâ Rabbi! Malını esir-
geyenlere de ziyan içinde ziyandan başka bir şey verme!” (1/2223-2225).
Yüce Allah şöyle der: “Allah yolunda mallarını infak edenlerin durumu,
yedi başak yetiştiren bir tane gibidir, her başakta yüz tane vardır, Allah di-
lediğine kat kat verir. Allah her şeyi kuşatır, her şeyi bilendir” (Bakara 2/261).
Münafıklık
‫دور باش ای خواجه از اهل نفاق‬

‫در جهنم دان منافق را وثاق‬
Dûr bâş ey hâce ez ehl-i nifâk
Der cehennem dân münâfık râ visâk
(Ey efendi! Münafık kimselerden uzak dur, münafıkların durağının ce-
hennem olduğunu bil).
‫سه عالمت در منافق ظاهرست‬

‫زان سبب مقهور قهر قاهرست‬
Se alâmet der münâfık zâhirest
Z’ân sebeb makhûr-ı kahr-ı kâhirest
(Münafıkta üç alamet vardır. Kahredici olan Allah [celle celâluhû] tarafın-

dan bu yüzden gazaba uğramıştır).
Görünüşte müslüman, içi kâfir olana münafık derler. Asr-ı saadet’te
300’den fazla münafık vardı. Reisleri Abdullah b. Übey b. Selûl idi. Kal-
binde İslâm olmadıkça müslümanmış gibi görünmek fayda vermez, çünkü
132 Buhârî, Zekât, 27.

MÂ HAZAR • 249
itibar kalbedir. Hatta kalpte iman olsa ama imanını göstermese bazıları
indinde mümindir, zira imanını göstermek İslâm’ın kurallarının icrası için-
dir. Müslüman mezarlığına defnedilmek, namazı kılınmak, cenazesi gus-
ledilmek, müslümanlardan biriyle evlenmek ve mümin hakkında şahitlik
yapmasının önemsenmesi gibi konularda gerekir. Bazıları imanını dil ile
söylemeyi şart kabul ederler. Bunlara göre iman, gönülden kabul edip dil
ile söylemektir. Ama görünüşte mümin olmanın hiç fayda vermeyeceğine
dair Kur’ân-ı Azîm’de yüce Mevlâ şöyle buyurur: “Münafıklar cehennemim
en aşağı katındadır, onlara bir yardımcı bulamazsın” (Nisâ 4/145). Münâfikûn
sûresi bunlar hakkında indirilmiş ve her halleri beyan edilmiştir.
‫مؤمنان را کم اعانت می کند‬

‫هم امانت را خیانت می کند‬
Mû’minân râ kem iânet mî-kuned
Hem emânet râ hıyânet mî-kuned
(Münafığın müminlere bir yardımı dokunmaz, emanete de hıyanet

eder).
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Allah seni affetti. Fakat doğru söyleyenler
sana iyice belli olup sen yalancıları bilinceye kadar onlara niçin izin verdin?”
(Tevbe 9/43) buyrulmuştur. Kendine bir emanet bırakılsa sahibine emanet
edildiği gibi teslim etmez, elbette hıyanet eder. Münafıkların halini Resûl-i
Ekrem [sallallahu aleyhi vesellem] gizli tutar ve, “Filan münafıktır” diye ortaya çı-
karmaz ancak Hz. Huzeyfe’ye [radıyallahu anh] söylermiş. Hatta Hz. Ömer [ra-
dıyallahu anh], Sultan-ı Enbiya’dan sonra bir cenazede Hz. Huzeyfe [radıyallahu
anh] hazır olmazsa teşrif buyurmazmış. İki alamet bu beyitle tamam oldu.
‫نیست در وعد منافق را وفا‬

‫زان نباشد در رخش نور و صفا‬
Nîst der va‘d-i münâfık râ vefâ
Z’ân ne-bâşed der ruheş nûr u safâ
(Münafığın sözünde vefa yoktur, bundan dolayı yüzünde nur ve saflık

yoktur).
Peygamber Efendimiz’in [sallallahu aleyhi vesellem] ebedî âleme teşrifle-
rinden sonra Hz. Ali [kerremullahu vechehû], Resûlullah’ın [sallallahu aleyhi vesellem]
250 • MÂ HAZAR
emriyle bütün sözlerini yerine getirdiler. Zira enbiya ve evliya katında sö-
zünü yerine getirmek kanunî bir borç gibidir. Nitekim hadis-i şerifte, “Ali
benim kardeşim, arkadaşım, amcaoğlum, benden sonra bıraktıklarımın en
hayırlısı, dinimi hükmeden ve sözümü yerine getirendir”133 buyrulmuştur.
Cenâb-ı Kibriyâ, Hz. İsmail’i [aleyhisselâm] Kur’ân-ı Kerîm’inde, “Gerçekten o,
sözüne sadıktı, resûl ve nebî idi.” (Meryem 19/54) nazm-ı kerimi ile övmüştür.
Hatta bir kimseyle bir yerde buluşmak için sözleşmişler, diğeri gelmemiş,
Hz. İsmail [aleyhisselâm] gelip üç gün o yerde beklemişlerdir. Kısacası sözünü
yerine getirmek imanın, sözünü tutmamak ise münafıklığın alametidir.
‫تا نپنداری منافق را امین‬

‫نیست بادا شرش از روی زمین‬
Tâ ne-pindârî münâfık râ emîn
Nîst bâdâ şerreş ez rûy-i zemîn
(Münafık kimseyi sakın güvenilir zannetme, onun şerri yeryüzünden

yok olsun).
Münafıktan ve din düşmanı olan kâfirlerden emin olunmaz, emin olmak
ahmaklıktır. Nitekim Resûl-i Ekrem [sallallahu aleyhi vesellem], Zeyd b. Sâbit’i [ra-
dıyallahu anh] aklını tam kullanıp keskin zekâya sahip olduğu için, kâfirlerle
barışı konuşmaya ve her bir kâfire denk gelen durumu tayin etmeye onu
vekil buyururdu. Bir gün, “Ey Zeyd! Benim için yahudilerin yazısını öğren.
Çünkü ben söylediğim şeylerde onlardan emin olamıyorum” 134 buyurdu-
lar. Bunun üzerine Zeyd b. Sâbit [radıyallahu anh] kısa sürede İbrânîce’yi öğ-
rendi. İmam Şa‘rânî Uhûd isimli kitabında şöyle buyururlar: “Peygamber
Efendimiz’in vasiyetlerinden biri de yahudi veya hıristiyanlara tedavi olma-
maktır.” Şimdi Avrupalı hekimlerden daha muteberi yoktur, onların da halkı
boş yere öldürmekten başka işleri yoktur. Büyük bir fen olan tıp ilmini 1300
konu ve 200 bölüme indirdiler. Allah Teâlâ kimseyi muhtaç etmeye, âmin.
‫از منافق ای پسر پرهیز کن‬

‫تیغ را از بهر قتلش تیز کن‬
Ez münâfık ey peser perhîz kun
Tîğ râ ez behr-i katleş tîz kun
133 İbn Adî, el-Kâmil, 6/397.

MÂ HAZAR • 251
(Ey oğul! Münafıktan kendini koru, onu ortadan kaldırmak için kılıcını
keskinleştir!)
‫با منافق هر که همره می شود‬
‫منزل او در تک چه می شود‬
Bâ münâfık her ki hemreh mî-şeved

Menzil-i û der tek-i çeh mî-şeved
(Münafıkla yoldaşlık edenin yeri kuyunun dibinde olur).

Kuyudan murat, cehennemdir. Zira münafıkla arkadaş olanın sonu
münafıklık olur, varacağı mekân Allah korusun cehennem olur.
Takva Ehlinin Alametleri
‫سه عالمت باشد اندر متقی‬

‫کی بود نسبت تقی را با شقی‬
Se a‘lâmet bâşed ender müttakî

Key buved nisbet takî râ bâ şakî
(Takva ehlinde üç alamet olur, o kimse hiç eşkıyaya benzer mi?)

Tabii ki benzemez, demektir. Çünkü mümin kâfir gibi olmaz, müminin
kâfirle benzerliği yoktur.
‫بر حذر باشد تقی از یار بد‬
‫تا نیندازد ورا در کار بد‬
Ber hazer bâşed takî ez yâr-ı bed

Tâ ne-yendâzed verâ der kâr-ı bed
(Müttaki kimse, kendisini fena ve çirkin işlere düşürmemesi için kötü
arkadaştan uzak durur).
‫کی بود ذکر دروغش بر زبان‬
‫از طریق کذب باشد بر کران‬
Key buved zikr-i dürûğeş ber zebân

Ez tarîk-i kizb bâşed ber kerân
252 • MÂ HAZAR
(Onun ağzından yalan laf çıkmaz, yalancılık yolundan kenara çekil-

miştir).
Zira yalan haramdır, takvaya ayakırıdır. Kur’ân-ı Kerîm’de, “Yalan söy-
lemekten sakının” (Hac 22/30) buyrulmuştur. Bir kimse, “Keşke yalan, haram
olmasaydı, dese dinimizce haram olan şeyi temenni ettiği için kâfir olur”
demişlerdir. Çünkü yalan, bütün dinlerce yasaklanmıştır.
‫از حالل پاک کم گیرند کام‬

‫تا نیفتد اهل تقوی در حرام‬
Ez helâl-i pâk kem gîrend kâm
Tâ neyüfted ehl-i takvâ der harâm
(Takva ehli harama düşmemek için, helâl ve temiz olan şeylerden bile
arzularını az tutarlar).
Ehl-i takva, helâlden fazla zevk almalarının belki de tenzîhen mekruh
işlemeye sebep olacağı korkusuyla helâle de oldukça az yaklaşırlar. Da-
hası tenzîhen mekruh, tahrîmen mekruh işlemeye sebep olur, o da kesin
haramlara karşı aldırışsızlığı doğurur. Taat açısından da müstehap sünnet-
ler terkedilince müekked sünnetlerin de terkedilebilirlik anlayışı doğar. İler-
leyen süreçte vâciplerin terkine, daha sonra da farzların terkine teşebbüs
etme cesareti doğar. Dolayısıyla insana tenzîhen mekruhları işlemekten ve
müstehap sünnetleri terketmekten kaçınmak gerekli ve şarttır.
Nimete Şükretmek
‫هر که باشد سه خصلت درسرشت‬

‫باشد آنکس بی شک از اهل بهشت‬
Her ki bâşed se haslet der sirişt
Bâşed ânkes bî-şek ez ehl-i bihişt
(Mizacında üç huy olan, şüphesiz cennet ehlindendir).
‫شکر در نعما و صبر اندر بال‬

‫می دهد آیینۀ دل را جال‬
MÂ HAZAR • 253
Şükr der na‘mâ vu sabr ender belâ

Mî-dehed âyîne-i dil râ cilâ
(Allah Teâlâ’nın verdiği nimetlere şükredip kazâ ve belalara da sabret-

mek, gönül aynasını parlatır).
‫هر که مستغفر بود اندر گناه‬

‫حق ز نار دوزخش دارد نگاه‬
Her ki müstağfir buved ender günâh
Hak zi nâr-ı dûzeheş dâred nigâh
(Günahlarından tövbekâr olanı, Cenâb-ı Hak cehennem ateşinden korur).

Zira bir kimse günahına tövbe etse, Mevlâ onu affedip cennet ehli
eder ve cehennem ateşinden uzak tutar. Hadis-i şerifte, “Israrla birlikte
küçük günah, istiğfarla birlikte büyük günah yoktur”135 buyrulmuştur.
‫هرکه ترسد از اله خویشتن‬

‫خواهد او عذر گناه خویشتن‬
Her ki tersed ez ilâh-ı hîşten
Hâhed û özr-i günâh-ı hîşten
(Rabb’inden korkan kimse, günahlarının bağışlanmasını diler).

‫معصیت را هر که پی در پی کند‬
‫ایزدش از اهل جنت کی کند‬
Ma‘siyet râ her ki pey der pey kuned
Îzedeş ez ehl-i cennet key kuned
(Günah işlemekte ısrar edeni, Allah [celle celâluhû] cennetine koymaz).
‫ای پسر دائم به استغفار باش‬

‫وز بدان و مفسدان بیزار باش‬
Ey peser dâim be-istiğfâr bâş
V’ez bedân u müfsidan bîzâr bâş

254 • MÂ HAZAR
(Ey oğul! Daima Allah’a [celle celâluhû] tövbe istiğfar eyle, kötülere ve
fesatçılara buğzet).
Zira insan kötülük yapar. Mesela birinin hiç günahı olmasa bile Hakk’a
yönelmesi gerekir. Yüce kimselerin tövbesi budur. Kötü kişilerden nefret
et, onların sohbetlerine katılma. Onlardan biriyle karşılaştığında yüzünü
çevir, belki çehrelerinden sana uğursuzluk akseder.
Sadakanın Faziletleri
‫گر کنی خیری بدست خویش کن‬

‫خیر خود را وقف هر درویش کن‬
Ger kunî hayrî bedest-i hîş kun

Hayr-i hod râ vakf-i her dervîş kun
(Bir hayır işlersen kendi elinle yap, malından her fakiri nasiplendir).
Hayrını sadece bazı fakirlere özgü kılma. Nitekim bazı vakıflar âlim-
lere, bazı vakıflar ise şerefli kimselere tahsis edilmiştir. Sen böyle yapma.
‫یک درم کان را به دست خود دهند‬

‫به بود آن کز پی او صد دهند‬
Yek direm k’ân râ be-dest-i hod dehend

Bih buved ân k’ez pey-i û sad dehend
(İnsanların kendi elleriyle verdikleri bir dirhem, kendilerinden sonra ve-

rilen yüz dirhemden daha değerlidir).
İster verilmesini vasiyet etmiş olsun, ister vârisi ölünün ruhu için ver-
sin, bu böyledir. Zira mal, insana hayatında lazımdır, öldükten sonra lazım
değildir. Bu yüzden hayattayken kendi eliyle vermek daha faziletlidir.
‫گر ببخشی خود یکی خرمای تر‬

‫بهتر از بعد تو صد مثقال زر‬
Ger be-bahşî hod yekî hurmâ-yi ter

Bihter ez ba‘d-i tu sad miskâl-i zer
MÂ HAZAR • 255
(Kendi elinle fakire verdiğin taze bir hurma, senden sonra verilen yüz
miskal altından daha iyidir).
‫هرچه بخشیدی مکن با او رجوع‬
‫گر ز پا افتاده ای از دست جوع‬
Herçe bahşîdî me-kun bâ û rucû‘
Ger zi-pâ üftâdeî ez dest-i cû‘
(Açlıktan elden ayaktan düşsen bile bağışladığın şeyleri geri isteme).

‫این بدان ماند که شخصی قی کند‬
‫باز میل خوردن آن کی کند‬
În be-dan mâned ki şahsî kay kuned
Bâz meyl-i hurden-i ân key kuned
(Hibe ettiğini geri almaya çalışmak, kusan bir adamın kustuğunu tek-
rar yemesine benzer. Bu durum hiç uygun olur mu?)
‫با پسر گر چیز کی بخشد پدر‬

‫می سزد گر باز گیرد زان پسر‬
Bâ peser ger çîz key bahşed peder
Mî sezed ger bâz gîred z’ân peser
(Bir baba oğluna nasıl bir şey bağışlayabilir ki, zira oğluna bağışladı-
ğını geri alması mümkündür).
Hiçbir zaman hibe ettiğinden geri dönmek uygun değildir, sadece ço-
cuğa verileni geri almak böyle değildir. Çünkü çocuk anne babadan bir
parça olduğu için ona verilen şeyler sanki hibe olunmamış gibidir. Hatta
kişinin farz kılınan sadakasını kendi çocuğuna vermesi câiz değildir. Sada-
ka çocuğa verilirse, sanki para bir cepten diğer cebe konulmuş gibi olur.
‫ای پسر با مال و زر شادی مجو‬

‫آنچه کس را داده ای دیگر مگو‬
Ey peser bâ mâl u zer şâdî me-cû
Ân çe kes râ dâdeî dîger me-gû
256 • MÂ HAZAR
(Ey oğul! Mal ve altın ile mutluluk arama, bağışladığın bir şeyin artık
lafını etme).
‫شادئ دنیا سراسر غم بود‬
‫سور اورا در عقب ماتم بود‬
Şâdi-yi dünyâ serâser gam buved
Sûr-i û râ der akab mâtem buved
(Dünya sevinci baştan başa gam ve ıstıraptır, onun sevincinin ardın-

dan bir musibet ve bela gelir).
‫امر ال تفرح ز دنیا گوش دار‬

‫جای شادی نیست دنیا هوش دار‬
Emr-i “lâ tefrah” zi dünyâ gûş dâr
Cây-i şâdî nîst dünyâ hûş dâr
(Allah’ın [celle celâluhû] “Şımarma” emrini dinle, dünya sevinç yeri değil-
dir, aklını başına al).
Yüce Allah’ın, “Şımarma! Allah şımarıkları sevmez” (Kasas 28/76) emrini
işit. Dünya sevinilecek yer değildir. Aklını başına al, zira sonun ölüm, kabir,
sual, hesap, azap ve mahşerdir.
‫شادمانان را ندارد دوست حق‬
‫این سخن داند استادان سبق‬
Şâdmânân râ ne-dâred dust Hak
İn suhen dâned ustâdân-ı sebak
(Allah [celle celâluhû] çok sevinçli olanları sevmez, bu sözü önceki hoca-
lar bilirler).
Nitekim hadis-i şerifte, “Allah mahzun olan her kalbi sever”136 buyrul-
muştur.
‫گر فرح داری ز فضل حق رواست‬
‫لیک از دنیا فرح کردن خطاست‬
136 Heysemî, Mecmau’z-Zevâid, 10/557; Beyhakî, Şuabü’l-İmân, nr. 892; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ,
nr. 748.
MÂ HAZAR • 257
Ger ferah dârî zi-fazl-i Hak revâst

Lîk ez dünyâ ferah kerden hetâst
(Eğer Allah’ın [celle celâluhû] sana verdiği fazilet ve ikram için sevinirsen
bu uygundur, lâkin dünya için sevinmek hatadır).
Mal ve makama sevinmek câiz değildir, çünkü dünya sevinilecek bir
şey değildir. “Allah benim gibi kötü bir kula ikram etti” diyerek sevinmek
ise câizdir.
Öğütler
‫ای پسر با محنت و غم خوی کن‬
‫روی دل را خانب دلجوی کن‬
Ey peser bâ mihnet u gam hûy kun
Rûy-i dil râ cânib-i dil-cûy kun
(Ey oğul! Gam ve sıkıntıya alış, gönül yüzünü, gönül talep eden Allah’a
çevir).
[celle celâluhû]
‫خوان اندوهست قوت بندگان‬

‫غم شود یار فرح جویندگان‬
Hân-ı endûhest kût-i bendegân
Gam şeved yâr-ı ferah cûyendegân
(Hak Teâlâ’nın has kullarının azığı, gam sofrasının nimetidir, dünyada

sevinç ve mutluluk arayanların ahirette yoldaşları keder ve ıstırap olur).
Allah âşıkları gam ve kederden hoşnutsuzluk duymazlar, zira onunla
olgunluk derecesine ulaşırlar. Dünyada ferahlığa ve sevince tâlip olanların,
gam ve kederden kaçanların ahirette yâr ve yoldaşı gam olur, çünkü o kişi
iki âlemde de kemaliyle rahat olmaz. Bundan dolayı marifet erbabı dünya
gamını tercih edip sefa ve mutluluğu ahirete bırakmışlardır.
‫هر کرا نبود به دل اندیشه ای‬

‫عاقبت بیند به پا او تیشه ای‬
Her ki râ nebved be-dil endîşeî
Âkıbet bîned be-pâ û tîşeî
258 • MÂ HAZAR
(Kalbinde ahiret korkusu ve düşüncesi olmayan, sonunda ayağında

bir balta görür). Yani ahirette çok kederli olur.
‫از چه موجودی بیندیش ای پسر‬

‫هر کسی دارد غم خویش ای پسر‬
Ez çe mevcûdî be-yendîş ey peser
Her kesî dâred gam-ı hîş ey peser
(Ey oğul! Neden yaratıldığını bir düşün. Ey oğul! Herkes kendisi için
kederlenir).
Yaratılışın, Allah’ı [celle celâluhû] bilmekten başka bir nedeninin olmadığı
yukarıda anlatıldı. Ey oğul! Herkes kendi için üzülür, peki sen neden, “Ahi-
rette halim ne olacak?” diye düşünüp üzülmezsin?
‫کرد ایزد مر ترا از نیست هست‬

‫از برای آنکه باشی حق پرست‬
Kerd Îzed mer turâ ez nîst hest
Ez berây-i ân ki bâşî Hak-perest
(Allah Teâlâ, O’na kulluk etmen için seni yoktan var etti).
‫تا تو باشی بندۀ معبود باش‬

‫با حیا و با سخا موجود باش‬
Tâ tu bâşî bende-i ma‘bûd bâş
Bâ hayâ vu bâ sehâ mevcûd bâş
(Hayatta olduğun müddetçe Allah’a [celle celâluhû] kulluk et, hayâ ve cö-
mertlik üzere ol).
‫مگذر آن در خواب و خور ایام را‬

‫زنده دار از ذکر صبح و شام را‬
Megzer an der hâb u hor eyyâm râ
Zinde dâr ez zikr-i subh u şâm râ
MÂ HAZAR • 259
(Günlerini uyku ve yemekle geçirme, sabah akşam Allah’ın [celle celâluhû]

zikriyle yaşa).
‫خواب کم کن اول روز ای پسر‬
‫نفس را خوردن میاموز ای پسر‬
Hâb kem kun evvel-i rûz ey peser

Nefs râ hurden meyâmûz ey peser
(Ey oğul! Seher vaktinde az uyu, nefsine yemeyi ve içmeyi öğretme).
‫آخر روزت نکو نبود منام‬

‫پیشتر از شام خواب آمد حرام‬
Âhir-i rûzet nikû nebved menâm

Pîşter ez şâm hâb âmed harâm
(Gün batarken uyumak iyi değildir, akşamdan önce yatmak haramdır).

Gündüz sonunda uyku uyumak iyi olmaz, akşamdan evvel de uyku ya-
saklanmıştır; çünkü yatsı namazı eda olunduktan sonra uyku lazımdır. Yatsı
kılınmadan uyunursa belki gece kalkılmaz, yatsı namazının vakti geçer.
‫اهل حکمت را نمی آید صواب‬

‫در میان آفتاب و سایه خواب‬
Ehl-i hikmet râ ne-mî âyed savâb

Der miyân-i âfitâb u sâye hâb
(Düşünür ve doktorlara göre, gölgede ve güneş ortasında yatmak

doğru sayılmaz).
‫ای پسر هرگز مرو تنها سفر‬

‫باشدت تنها سفر رفتن خطر‬
Ey peser hergiz me-rev tenhâ sefer

Bâşedet tenhâ sefer reften hater
(Ey oğul! Asla tek başına yolculuk yapma, yalnız seyahat etmek teh-
likelidir).
260 • MÂ HAZAR
‫دست را در رخ زدن شومست و شوم‬

‫استماع علم کن ز اهل علوم‬
Dest râ der ruh zeden şumest u şûm

İstimâ‘-i ilm kun z’ehl-i ulûm
(Ellerini yüzüne vurmak uğursuzluk getirir, çirkin bir davranıştır, ilim

erbabından ilim öğren).
Ellerini yüzüne vurmak, matem tutanların durumudur. İlim erbabını
dinleyip onlardan duyduklarınla amel et.
‫شب در آیینه نظر کردن خطاست‬

‫روز اگر بینی تو روی خود رواست‬
Şeb der âyîne nezer kerden hetâst

Rûz eger bînî tu rûy-i hod revâst
(Gece aynaya bakmak iyi değildir, kişinin yüzünü gündüz görmesi uy-
gundur).
‫خانه گر تنها و تاریکت بود‬
‫مونسی باید که نزدیکت بود‬
Hâne ger tenhâ vu târîket buved

Mûnisî bâyed ki nezdîket buved
(Evin ıssız ve karanlık ise yanında bir can yoldaşı bulundur).

Zira insan karanlık ve yalnızlıktan korkar. Korkan insanın beynine ya
da vücuduna bir zarar gelebilir.
‫دست را کم نه تو در زیر زنخ‬

‫نزد اهل حال سرد آمد چو یخ‬
Dest râ kem neh tu der zîr-i zeneh

Nezd-i ehl-i hâl serd âmed çu yeh
(Elini çenenin altına koyma, bu hareket hal ehlinin nezdinde buz gibi
soğuktur).
MÂ HAZAR • 261
Bazı öğrenciler ellerini çene altına koyarak ders dinlerler. Sen böyle
yapma, çünkü hal ehli olan büyüklere göre bu hareket üzüntü meydana
getirir.
‫چار پایان را چو بینی در قطار‬
‫در میانشان نیایی زینهار‬
Çâr pâyan râ çu bînî der katâr
Der miyân-i şân neyâyî zînhâr
(Eğer dört ayaklı sürüsüne rastgelirsen, sakın aralarına girme).

‫تا فزاید قدر و جاهت را خدا‬
‫روز و شب می باش دائم در دعا‬
Tâ fezâyed kadr u câhet râ Hüdâ
Rûz u şeb mî bâş dâim der duâ
(Allah [celle celâluhû] katında, mertebenin ve makamının artmasını isti-

yorsan, gece gündüz hep dua et).
Bu devamdan maksat örfî devamdır, hakiki devam değildir. Kemal eh-
linin Hakk’a bağlılık ve teveccühü devamlıdır. Zira istenilen sadece dille
dua değildir. Tevazu sahibi olarak Hakk’a dua edip âcizliklerini belirtenlerin
mertebeleri yüksektir. Nitekim hadis-i şerifte, “Kim tevazu ederse Allah
onu yükseltir”137 buyrulmuştur.
‫تا شود عمرت زیادت در جهان‬

‫رو نکویی کن نکویی در نهان‬
Tâ şeved ömret ziyâdet der cihân
Rû nikûyî kun nikûyî der nihân
(Ömrünün artmasını istiyorsan, git güzelce gizli ameller yap).

Burada iyilikten maksat, gizlice sadaka vermek ve güzel amelde bu-
lunmaktır. Riyadan kaçınmak için bu gibi amellerin sevabı ömrü ve rız-
kı artırır. Amaç, iyilik ve sadakanın yüksek şerefini beyandır. Eğer ömrün
artması gerekiyorsa, sadaka ve yakınları ziyaret ile artar. Ömrün artması,
ömrün bereketinin artması anlamındadır.
262 • MÂ HAZAR
‫تا نکاهد آب رویت روزگار‬

‫معصیت کم کن به عالم زینهار‬
Tâ ne-kâhed âb-ı rûyet rûzgâr
Ma‘siyet kem kun be âlem zînhâr
(Şeref ve haysiyetinin azalmaması için günah işlememeye bak).

Sakın Hakk’a isyan etme. Çünkü isyan Allah’tan [celle celâluhû] uzaklaş-
maya sebep olur. Hak’tan uzaklaşan ise mahvolur.
‫هر که رو در فسق و در عصیان کند‬

‫ایزد اندر رزق او نقصان کند‬
Her ki rû der fısk u der isyân kuned
Îzed ender rızk-ı û noksan kuned
(Allah Teâlâ, yüzünü kendisine karşı isyan ve günaha dönenlerin rızkını

azaltır).
İnsanın ömründe bereket olmayınca, rızık ve diğer durumlarında da
bereket olmaz. Bazı fâsıkların durumlarının dünya açısından rahat olması,
istidraç yoluyladır. Cimri zenginin rızkı, cömert fakirden daha azdır, çünkü
hırs, menfaatlenmeye manidir.
‫کم شود روزی ز گفتار دروغ‬

‫در سخن کذاب را نبود فروغ‬
Kem şeved rûzî zi güftâr-ı dürûğ
Der suhen kezzâb râ nebved fürûğ
(Yalan sözden rızık eksilir, yalancının sohbetinde güzellik bulunmaz).

Günah, özellikle de yalan mahrum kalmaya sebeptir. Yalan sözün de
nuru olmaz, belki sonunda karanlık ortaya çıkar, yalancı sabah gibi. Ata-
sözünde, “Güneş doğuşundan bellidir” derler. Söz de gelişinden bellidir.
‫فاقه آرد خواب بسیار ای پسر‬

‫ترک کن این خواب زینهار ای پسر‬
MÂ HAZAR • 263
Fâke âred hâb-ı besyâr ey peser

Terk kun in hâb zînhâr ey peser
(Ey oğul! Çok uyku muhtaçlık doğurur, kesinlikle fazla uyumayı terket).
‫هر که در شب خواب عریان می کند‬

‫از نصیب خویش نقصان می کند‬
Her ki der şeb hâb-ı üryân mî-kuned
Ez nasîb-i hîş noksân mî-kuned
(Geceleri çıplak yatan kimsenin kısmeti eksilir).

Anadan doğma soyunup yatağa o şekilde girenin kısmeti az olur.
‫بول عریان هم فقیری آورد‬

‫انده بسیار و پیری آورد‬
Bevl-i üryan hem fakîrî âvered
Enduh-i besyâr u pîrî âvered
(Çıplak olarak tuvalet yapmak da fakirliğe sebebiyet verir, birçok sı-
kıntıya ve yaşlanmaya sebep olur).
‫در جنابت بد بود خوردن طعام‬

‫ناپسندست این به نزد خاص و عام‬
Der cenâbet bed buved horden taâm
Nâ-pesendest în benezd-i hâs u âm
(Cünüpken bir şey yemek çirkin bir iştir, bu hareket her insan için hoş
sayılmaz).
İnsan cünüpken bir şeyler yemek zorunda kalırsa, ağzını ve elini ye-
mekten önce yıkamalıdır.
‫ریزۀ نان را میفکن زیر پا‬

‫گر همی خواهی تو نعمت از خدا‬
Rîze-i nân râ me-yefken zîr-i pâ
Ger hemî hâhî tu ni’met ez Hüdâ
264 • MÂ HAZAR
(Eğer Allah’tan [celle celâluhû] nimet istiyorsan, ekmek kırıntılarını ayak

altına dökme).
Bir kimse şeyhlerden birine fazla maldan şikâyet etmiş, o da, “Eğer
istemezsen ayaktayken ekmek ye, malın azalır” buyurmuştur.
‫شب مزن جاروب هرگز خانه در‬

‫خاکروبه هم منه در زیر در‬
Şeb me-zen çârûb hergiz hâne der

Hâkrûbe hem me-nih der zîr-i der
(Geceleri evini süpürme, süprüntüleri de kapı arkasında bırakma).
‫گر بخوانی باب مامت را به نام‬

‫نعمت حق بر تو می گردد حرام‬
Ger be-hânî bâb-ı mâmet râ be-nâm

Ni‘met-i Hak ber tu mî gerded harâm
(Anne babanı isimleriyle çağırırsan, Allah’ın [celle celâluhû] nimeti sana

haram olur).
‫گر بهر چوبی کنی دندان خالل‬

‫بی نوا کردی و افتی در زوال‬
Ger be-her çûbî kunî dendân hilâl

Bî nevâ kerdî vu üftî der zevâl
(Rastgelen her çöple dişini karıştırırsan yokluğa düşüp ziyana uğrarsın).

Diş karıştırmak için belirli bir eşya edinip diş daima onunla temizlen-
melidir.
‫دست را هرگز به خاک و گل مشوی‬

‫از برای دست شستن آب جوی‬
Dest râ hergiz be hâk u gil me-şûy

Ez berây-i dest şosten âb cûy
MÂ HAZAR • 265
(Elini asla toprak ve çamurla yıkama, ihtiyaç duyduğunda su ara).

Yemekten sonra yağı gitsin diye elini asla toprak ve çamurla yıkama.
Su ve sabunla yıka.
‫ای پسر بر آستان در مشین‬
‫کم شود روزی ز کردار چنین‬
Ey peser ber âsitân-ı der me-şîn

Kem şeved rûzî zi kirdâr-ı çenîn
(Asla kapı eşiğine oturma, bu davranışla rızkın kesilir).
‫تکیه کم کن نیز بر پهلوی در‬

‫باش دائم از چنین خصلت بدر‬
Tekye kem kun nîz ber pehlû-yi der

Bâş dâim ez çenîn haslet beder
(Kapı kenarına yaslanmaktan kaçın, böyle huylardan daima uzak dur).
‫در خال جا گر طهارت می کنی‬

‫وقت خود را دان که غارت می کنی‬
Der helâ câ ger tehâret mî-kuned

Vakt-i hod râ dân ki gâret mî-kuned
(Eğer tuvalette yıkanıyorsan, bil ki vaktini boşa harcıyorsun).
‫جامه را بر تن نشاید دوختن‬

‫باید از مردان ادب آموختن‬
Câme râ ber ten ne-şâyed dûhten

Bâyed ez merdan edeb âmûhten
(Elbiseyi üstündeyken dikmek doğru değildir, salih kimselerden edep

öğrenmek gereklidir).
Elbiseyi üzerinden çıkardıktan sonra dikmek lazımdır.
266 • MÂ HAZAR
‫گر به دامن پاک سازی روی خویش‬

‫روزیت کم گردد ای درویش بیش‬
Ger be-dâmen pâk sâzî rûy-i hîş
Rûziyet kem gerded ey dervîş bîş
(Ey fakir! Eteğinle yüzünü temizlersen rızkın azalır).

Belki bir bez veya bir havlu gibi şeye el silmek daha uygundur ama bu
bile fakirlik sebeplerindendir.
‫دیر رو بازار و بیرون آی زود‬

‫زان که از رفتن نیایی هیچ سود‬
Dîr rev bâzâr u bîrûn ây zûd
Z’ân ki ez reften neyâyî hîç sûd
(Pazara geç git ve çabuk dön, zira oraya gitmekten hiçbir fayda gör-
mezsin).
Çünkü sabah ve akşam, ibadet vakitleridir. Ticaret vakti ise kuşluk
vaktinden ikindiye kadar olan zamandır. Eğer ticaretten geri kalırım der-
sen, erken gitmekten bir fayda ortaya çıkmaz, sadece ibadetten geri kalır-
sın, zira rızık ezelde bölüştürülmüştür. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Dünya
hayatında onların geçimlerini aralarında biz paylaştırdık” (Zuhruf 43/32) buy-
rulmuştur. İster geç git, ister erken, Cenâb-ı Hak ne verecekse verir. Çar-
şıya erken gitmekle eline çok mal geçmez.
‫نیک نبود گر کشی از دم چراغ‬

‫ره مده دود چراغ اندر دماغ‬
Nîk nebved ger kuşî ez dem çerâğ
Reh me-deh dûd-i çerâğ ender demâğ
(Nefesinle kandil söndürmek iyi değildir, ateş dumanının burnuna kaç-

masına yol açma).
‫کم زن اندر ریش شانه مشترک‬

‫آن چه خاص آن تو باشد خوشترک‬
MÂ HAZAR • 267
Kem zen ender rîş şâne müşterek

Ân çe hâs-i ân tu bâşed hûşterek
(Başkasının tarağıyla sakalını tarama, kendine ait olanı kullanman

daha hoştur).
‫از گدایان پاره های نان مخر‬
‫زان که می آرد فقیری ای پسر‬
Ez gedâyân pârehâ-yı nân meher
Z’ân ki mî âred fakîrî ey peser
(Ey oğul! Dilencilerden ekmek parçaları satın alma, çünkü bu alışveriş

yoksulluk getirir).
Başkalarının, yemeleri için dilencilere verdikleri ekmek parçalarını on-
lardan satın alma.
‫دور کن از خانه تار عنکبوت‬
‫باشد اندر ماندنش نقصان قوت‬
Dûr kun ez hâne târ-ı ankebût
Bâşed ender mandeneş noksân-ı kût
(Örümcek ağlarını evinden temizle, onların varlığı bereketi kaçırır).

Lâkin örümcek ağlarını öğleden önce temizlemek gerekir. Böyle ya-
pılırsa örümcek başka bir yerde akşama kadar kendine bir yuva yapar ve
gece zahmet çekmez.
‫خرج را بیرون ز اندازه مکن‬
‫ریش خشک خویش را تازه مکن‬
Harc râ bîrûn zi-endâze me-kun
Rîş-i huşk-i hîş râ tâze me-kun
(Harcamanın ölçüsünü kaçırma, kurumuş yaranı yeniden açma).

Gelirine göre harcamazsan borçlanırsın, zahmet çekersin. Cenâb-ı
Hak sorumsuzca yapılan borcu ödettirmez. Kuru sakalını doğrudan ıslat-
ma, önce tarağı ıslat, sonra sakalına onunla düzen ver.
268 • MÂ HAZAR
‫دست رس گر باشدت تنگی مکن‬

‫چون تو رهواری بره لنگی مکن‬
Dest res ger bâşedet tengî me-kun

Çûn tu rehârî bereh lengî me-kun
(Eğer imkânın varsa eli açık ol. Mademki bir yolcusun, Allah’a [celle
doğru yola koyul, topallık yapma).
celâluhû]
Kısacası, kudretin varken kıskançlık ve alçaklık etme, kudretin yokken

de eline geçenden fazla harcama, çünkü sen bir yolcusun, ölüm gelecek.
Hak Teâlâ’nın rızası için malını sarfetmekte topallık etme. Yahut madem
yolcusun, Allah Teâlâ’nın tarafına gitmekte istikamette ol, topalın yolda
yürümesi gibi hareket etme.
‫تا شوی در روزگار از صابران‬

‫رو مکن از دیدن سختی گران‬
Tâ şevî der rûzigâr ez sâbirân

Rev me-kun ez dîden-i sahtî girân
(Bu hayatta sabırlılardan olmak için yürü ve sıkıntılara katlanmaktan

kaçınma).
Nefsinin hoşlanmadığı kaza ve belalar ortaya çıkınca suratını asma.
‫روی خود گر ترش سازی از بال‬

‫خویش را از صابران مشمر هال‬
Rûy-i hod ger torş sâzî ez belâ

Hîş râ ez-sâbirân müşmer helâ
(Eğer bela ve musibetlerden yüzünü ekşitirsen, kendini sabırlılardan

sayma).
Sabırlı insan, bela vaktinde kendisine bir nimet verilmiş gibi neşeli ola-
bilendir. Bu beyitle Attâr hazretleri [kuddise sırruhû], sabrın en yüksek derece-
sini anlatmıştır. Allah [celle celâluhû] katında sabırdan daha şerefli ve faziletli
bir amel yoktur. Şu âyet, sabrın yüceliğine delalet eder: “Ey iman edenler!
MÂ HAZAR • 269
Sabredin, sebat gösterin, hazırlıklı ve uyanık bulunun ve Allah’tan korkun ki

başarıya erişebilesiniz” (Âl-i İmrân 3/200). Diğer bir âyet: “Allah’ın izniyle, sayı
olarak az bir topluluk, sayıca kalabalık bir topluluğa galip gelir. Allah sab-
redenlerle beraberdir” (Bakara 2/249). Diğer bir âyet: “Sizden sabreden yüz
kişi, Allah’ın izniyle iki yüz kişiye galip gelir, bin kişi olursa iki bin kişiye galip
gelir. Allah sabredenlerle beraberdir” (Enfâl 8/66). Diğer bir âyet: “Gömleğinin
üstünde sahte bir kan ile geldiler. Yakub dedi ki: Nefisleriniz size kötü bir işi
güzel gösterdi. Artık bana düşen, hakkıyla sabretmektir. Anlattığınız karşı-
sında bana yardım edecek olan ancak Allah’tır” (Yusuf 12/18). Diğer bir âyet:
“Nice peygamberler vardı ki beraberlerinde birçok Allah erleri bulunduğu
halde savaştılar da Allah yolunda başlarına gelenden dolayı gevşeklik ve
zaaf göstermediler, boyun eğmediler. Allah sabredenleri sever” (Âl-i İmrân
3/146). Diğer bir âyet: “Sabreden erkekler ve sabreden kadınlar, mütevazi
erkekler ve mütevazi kadınlar, sadaka veren erkekler ve sadaka veren ka-
dınlar, … Allah bunlar için bir mağfiret ve büyük bir mükâfat hazırlamıştır”
(Ahzâb 33/35). Diğer bir âyet: “Ancak iman edip salih amel işleyenler, hak-
kı ve sabrı tavsiye edenler hüsranda değildirler” (Asr 103/3). Diğer bir âyet:
“Ey iman edenler! Sabır ve namaz ile Allah’tan yardım isteyin. Çünkü Allah
muhakkak sabredenlerle beraberdir” (Bakara 2/153). Diğer bir âyet: “Onlar,
Rab’lerinin rızasını isteyerek sabreden, namazı dosdoğru kılan, kendileri-
ne verdiğimiz rızıklardan gizli ve açık olarak (Allah yolunda) harcayan ve
kötülüğü iyilikle savan kimselerdir. İşte onlar var ya, dünya yurdunun güzel
sonu, sadece onlarındır” (Ra‘d 13/22). Diğer bir âyet: “Andolsun ki senden
önceki peygamberler de yalanlanmıştı. Onlar, yalanlanmalarına ve eziyet
edilmelerine rağmen sabrettiler, sonunda yardımımız onlara yetişti” (En‘âm
6/34). Diğer bir âyet: “O halde büyük peygamberlerin sabrettiği gibi sen de
sabret, onlar hakkında acele etme” (Ahkâf 46/35). Diğer bir âyet: “Rabb’inin
makamından korkan ve nefsini kötü arzulardan uzaklaştıran için şüphesiz
cennet yegâne barınaktır” (Nâziât 79/40-41). Diğer bir âyet: “Eğer ceza vere-
cekseniz, size yapılan işkencenin misliyle ceza verin. Ama sabrederseniz,
elbette o, sabredenler için daha hayırlıdır. Sabret! Senin sabrın da ancak
Allah’ın yardımı iledir. Onlardan dolayı kederlenme, kurmakta oldukları tu-
zaktan kaygı duyma” (Nahl 16/126-127). Diğer bir âyet: “Gerçekten biz Eyyûb’u
sabırlı bir kul bulmuştuk. O, ne iyi kuldu, daima Allah’a yönelirdi” (Sâd 38/44).
Sabrın faziletiyle ilgili hadis-i şerifler arasında şu hadis senin için yeterli
olur: “Sabır, imanın yarısıdır.” 138
138 Taberânî, Mu‘cemü’l-Kebîr, 9/104; Süyûtî, Câmiu’s-Sagîr, nr. 5130.

270 • MÂ HAZAR
Sabır, taat ve ibadetlerin sıkıntılarına karşı olur. Çünkü ibadetler, nefs-i

emmâreye çok zor ve acı gelir. Bir de günahlardan uzaklaşmakla olur,
zira nefis kötülük işlemeye meyleder, günah işlemek ister. İsyan etme ko-
nusunda sabretmek farzdır. Fakirliğe sabretmek de gerekir, çünkü o da
zordur. Bu nedenle sabreden fakirler Allah [celle celâluhû] katında çok yü-
cedirler. Evliyaullah çoğu fakirlik yolunu seçmişlerdir, çünkü Peygamber
Efendimiz’in [sallallahu aleyhi vesellem] usulü de budur. Abdullah el-Kâşgarî en-
Nakşibendî, “Fakirlikten hoşlanan kendini bilmez” buyurmuştur. Hevâ ve
hevesine sabredenlere Hak Teâlâ cennetini vaat etmiştir. Din büyüklerinin
kazâ-kader konusunda çok sabretmeleri gerekir, hatta büyükler, gelen be-
laları severler ve belaların yok olmasını istemezler. Nakledildiğine göre,
Hz. Eyyûb [aleyhisselâm] vücudundan düşen kurtları eliyle alıp tekrar vücudu-
na koyarmış. Cenâb-ı Hak’tan niçin sıhhat ve afiyet istemiyorsun, diyen-
lere: “Hasta geçirdiğim günler, sıhhatli günlerime yetişmedi. Rabbim’den
sıhhat istemeye hayâ ederim” buyurmuşlardır. Hz. Muhammed [sallallahu
aleyhi vesellem] aşere-i mübeşşereden olan Sa‘d b. Ebû Vakkas [radıyallahu anh]
hakkında dua edip, “Allahım, attığı ok yerini bulsun, duası kabul olsun” bu-
yurduğu için attığı ok yanlış yere gitmezdi. O kimin hakkında dua ederse
kabul olurdu. Son zamanlarında gözlerinde bir bozukluk oluşmuş, “Niçin
kendinize dua buyurmuyorsunuz?” diyenlere, “Allah’ın [celle celâluhû] takdiri
bana gözlerimden daha sevimlidir” buyurmuşlardır. Cenâb-ı Hak hepimizi
sabredenlerden eylesin.
‫بی شکایت صبر تو باشد جمیل‬

‫با کسی کم کن شکایت از جلیل‬
Bî şikâyet sabr-i tu bâşed cemîl
Bâ kesî kem kun şikâyet ez celîl
(Şikâyetsiz sabretmek en güzelidir, hiç kimseye Allah’tan [celle celâluhû]

şikâyet etme).
Kulun elinden gelen, şikâyeti terketmektir. Belayı reddetmeye kulun
kudreti yoktur. Hatta önce şikâyet etse, sonra şikâyeti terkedip belaya
sabretse, yine sabretmemiş olur. Nitekim hadis-i şerifte, “Sabır, ilk andaki
sabırdır” 139 buyrulmuştur. Durumunu insanlara anlatarak şikâyet etmek
de bir çeşit Allah’a [celle celâluhû] şikâyet olduğundan, beyitte, “Kimseye
Allah’tan şikâyet etme” denilmiştir. Müslim, Nesâî ve Tirmizî’de yer alan
139 Buhârî, Cenâiz, 31; Müslim, Cenâiz, 8.
MÂ HAZAR • 271
hadis-i şerifte Ümmü Seleme [radıyallahu anhâ] şöyle demiştir: “Resûlullah

[sallallahu aleyhi vesellem] şöyle buyurdu: ‘Bir kulun başına bir sıkıntı geldiğinde,
muhakkak ki biz Allah’tan geldik ve sadece O’na dönücüleriz ve Allahım,
bu sıkıntımın ecrini bana ver ve benim için bundan daha hayırlısını yarat,
derse Allah Teâlâ o kula verdiği sıkıntının ecrini verir ve kendisi için daha
hayırlı olanı da yaratır”140 Hz. Musa [aleyhisselâm] şöyle demiştir: “Yâ Rabbi!
Cennetin en üstün noktası neresidir?” Allah Teâlâ, “Kutsalların toplandı-
ğı yerdir” buyurmuştur. Hz. Musa [aleyhisselâm], “Onların özelliklerini bana
bildirir misin?” dediğinde ise Cenâb-ı Hak şöyle buyurmuştur: “Onlar
kendilerine bir sıkıntıyla sınadığımda sabrederler, nimetlendirdiğimde de
şükrederler. Başlarına bir zorluk geldiğinde, kuşkusuz biz Allah’tan geldik
ve sadece O’na dönücüleriz, derler.” Bu rivayetleri şu âyet-i kerime de
desteklemektedir: “Sabreden kimseleri müjdele! Onların başına bir musi-
bet geldiğinde kuşkusuz biz Allah’tan geldik ve sadece O’na dönücüleriz,
derler” (Bakara 2/155-156).
‫در بال وقتی که صابر نیستی‬

‫نزد اهل صدق شاکر نیستی‬
Der belâ vaktî ki sâbir nîstî
Nezd-i ehl-i sıdk şâkir nîstî
(Bela ve kazâ geldiği vakit sabretmezsen, sadık kimseler nazarında

Allah’a [celle celâluhû] şükredici sayılmazsın).
Gerçekte, belaya şükredene sabreden denir. Şeyh Sa‘dî-i Şîrâzî
Gülistan’da şöyle buyururlar: “Deniz kenarında bir denizci gördüm, adamı
kaplan yaralamıştı, ancak her an Allah’a şükrediyordu. Allah bana bir mu-
sibet verdi, musibetsizliği değil, diyordu. Allah’ın nimetlerine şükretmek
kolay olduğu için herkes şükreder. Hüner, bela ve musibete şükretmek-
tedir, bu da herkesin işi değildir, ancak yüce Allah’a yaklaşmaya cesareti
olanların işidir.”
‫گر نباشد فخر از درویشیت‬
‫کی به اهل فقر باشد خویشیت‬
Ger ne-bâşed fahr ez dervîşiyet
Key be ehl-i fakr bâşed hîşiyet
140 Müslim, Cenâiz, 2.

272 • MÂ HAZAR
(Eğer dervişliğinden bir övüncün yoksa, Allah’ın [celle celâluhû] fakir kul-
larıyla nasıl yakınlık kurabilirsin?)
Burada, “Fakirlik benim övüncümdür”141 hadis-i şerifine işaret edilmiş-
tir. Mutasavvıflar, buradaki “fakr” kelimesinden kastedilenin zühd olduğu-
nu ve dünya ile Allah’tan [celle celâluhû] başkasını terkederek fâni varlığından
boşalmak olduğunu söylerler. Bu da övünülecek bir şeydir.
‫گر همه جنبش بفرمان باشدت‬

‫حرمت از خدمت فراوان باشدت‬
Ger heme cünbiş be-ferman bâşedet

Hürmet ez hıdmet ferâvân bâşedet
(Yaptığın tüm işler Allah’ın [celle celâluhû] emirlerine uygun olursa hürmet
ve izzetin çok olur, Allah yolunda ne kadar çok hizmet edersen o kadar
şeref bulursun).
Şeref, Allah Teâlâ’ya edilen kulluktadır. Nitekim bir âyet-i kerimede,
“Bir gece, kendisine âyetlerimizden bir kısmını gösterelim diye kulunu
(Muhammed’i) Mescid-i Harâm’dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i
Aksâ’ya götüren Allah, noksan sıfatlardan münezzehtir” (İsrâ 17/1), diğer bir
âyette de, “Allah’ın kulu, O’na yalvarmaya (namaza) kalkınca, neredeyse
onun etrafında keçe gibi birbirlerine geçeceklerdi” (Cin 72/19) buyrulmuştur.
‫بنده از خدمت به عقبی می رسد‬

‫بلکه از حرمت به مولی می رسد‬
Bende ez hıdmet be-ukbâ mî-resed

Belki ez hürmet be-mevlâ mî-resed
(Kul yaptığı hizmetlerle ebedî âleme ulaşırsa, izzet bulur da bu sebep-

le belki Hak Teâlâ’ya kavuşur).
Kişi ister hür olsun, ister köle, bu böyledir. Çünkü kölenin efendisinin
de gerçek efendisi Allah’tır [celle celâluhû]. Hizmet, hürmet ve izzetin sebe-
bidir, bu da Cenâb-ı Hakk’a ulaşmaya sebeptir. Zira hürmetsiz ve izzetsiz
olan insan yakınlık kilimine basamaz, sultanın meclisinde oturamaz.
MÂ HAZAR • 273
‫حرمتت در خدمت آرام دلست‬

‫هرکه خدمت کرد مرد مقبلست‬
Hürmetet der hıdmet ârâm-ı dilest

Her ki hıdmet kerd merd-i mukbilest
(Hizmette elde ettiğin lutuf ve ihsan, kalbinin huşû içinde olmasından-

dır, böyle hizmet eden kişi bahtiyar olur).
Eğer hizmet ederken kalbin genişlik bulmasa da daralsa hürmetin ol-
maz. Böyle olunca da Mevlâ’yı bulamazsın. Kısacası her hizmet, hürmet
ve izzetin sebebi olmaz. Seve seve hizmet, nefsin mutmainne olmasın-
dandır, bu ise nadirdir.
‫گر نگردی ای پسر گرد خالف‬

‫آن گهی زیبد ترا در صبر الف‬
Ger ne-gerdî ey peser gird-i hilâf

Ân gehî zîbed turâ der sabr-ı lâf
(Ey oğul! Allah’ın [celle celâluhû] yasaklarının etrafında dolaşmaktan ne

zaman vazgeçersen, o vakit sana sabırdan söz etmek yakışır).
‫گر همی داری فرح را انتظار‬

‫در بال نبود بصیرت هیچ کار‬
Ger hemî dârî ferah râ intizâr

Der belâ nebved basîret hîç kâr
(Eğer hep ferah ve mutlu günler bekliyorsan, bela ve musibetler seni

bulduğu vakit sabretmeye hiç tahammülün olmaz).
Zira belanın yok olmasını istemeyene ve “Âh mutluluk bir gelseydi”
demeyene sabreden denir.
274 • MÂ HAZAR
Tecrid ve Tefrid
‫گر صفا می بایدت تجرید شو‬
‫گر خبر داری ز اهل دید شو‬
Ger safâ mî bâyedet tecrîd şev
Ger haber dârî zi ehl-i dîd şev
(Eğer kalp saflığı lazımsa dünyadan elini eteğini çek, Allah’ın [celle
celâluhû] varlığından haberdarsan nazar ehlinden ol).
‫ترک دعوی هست تجرید ای پسر‬

‫فهم کن معنئ تفرید ای پسر‬
Terk-i da‘vâ hest tecrîd ey peser
Fehm kun ma‘nâ-yi tefrîd ey peser
(Ey oğul! İnsanlık davasını terketmek tecriddir. Ey oğul! Tefridin ma-

nasını da iyi anla).
İnsanlık davasını terketmek, tasavvuf erbabınca tecriddir.
‫اصل تجریدت وداع شهوتست‬

‫بلکه کلی انقطاع لذتست‬
Asl-ı tecrîdet vedâ‘-i şehvetest
Belki kull-i inkitâ‘-i lezzetest
(Tecridin aslı şehveti terketmektir, hatta bütün arzulardan nefsi alıkoy-

maktır).
Tecrid, dünyanın bütün lezzetlerinden kesilerek Hak Teâlâ’ya yönel-
mektir, denilmiştir.
‫گر دهی یکباره شهوت را طالق‬

‫آن زمان کردی تو در تفرید طاق‬
Ger dehî yekbâre şehvet râ talâk
Ân zemân kerdî tu der tefrîd-i tâk
(Eğer şehveti üstünden bir kez atarsan, işte o vakit tefridde benzersiz
olursun).
MÂ HAZAR • 275
‫گر تو ببریدی ز موجودت امید‬

‫آنگه از تفرید گردی مستفید‬
Ger tu bobrîdî zi mevcûdet ümîd

Ângeh ez tefrîd gerdî müstefîd
(Eğer Allah’tan [celle celâluhû] gayrisinden, yani bütün mevcudattan ümit

kesersen, tefridden o zaman fayda görürsün).
‫اعتمادت چون همه بر حق بود‬

‫آن دمت تفرید جان مطلق بود‬
İ‘timâdet çûn heme ber Hak buved

Ân demet tefrîd-i cân mutlak buved
(Bütün itimadın Allah’a [celle celâluhû] olduğu an, canın mutlak tefride
ermiş olur).
Nemrud, Hz. İbrahim’i [aleyhisselâm] ateşe attığı zaman mancınık se-
bebiyle havaya çıkınca Cebrâil [aleyhisselâm] gelip, “Bir ihtiyacın var mı?”
buyurunca, “Sana karşı yok” buyurdu. Daha sonra, “Rabb’inden iste” bu-
yurunca, “O benim halimi bilir” buyurmuştur. Bunun üzerine bazı ârifler bu
esere başlayıp terk-i dua buyurdular, keza Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin
[kuddise sırruhû] Mesnevî’sinde de vardır.
‫ترک دنیا کن برای آخرت‬

‫وز بدن بر کش لباس فاخرت‬
Terk-i dünyâ kun berây-i âhiret

V’ez beden ber keş libâs-ı fâhiret
(Ahireti kazanmak için artık dünyayı terket, üstünden o övünç elbise-

sini çıkar).
Dervişliğin başı zühd ve taklit, sonu aşk, tahkik ve tecriddir. Burada
övünç elbisesini çıkarmaktan maksat, bilinen güzel elbiseleri çıkardığın
gibi, varlık elbisesinden de soyun, sadece canınla kal, demektir. Hatta can
bile ruhanî bir perde olur, onu da bir kenara bırakıp âlem-i tefridde sırrın
eteğine yapış ki hakkanî elbiseyi giyesin, onu ebedî ziynet yapıp salınarak
dolaşasın.
276 • MÂ HAZAR
‫گر بیابی از سعادت این مقام‬

‫صاحب تجرید باشی والسالم‬
Ger be-yâbî ez saâdet în makâm
Sâhib-i tecrîd bâşî ve’s-selâm
(Bu makama saadetle erişirsen, tecrid ehlinden olursun vesselâm).

‫گر ز عقبی دست شویی بهر حق‬
‫دان که از تفرید گیرندت سبق‬
Ger zi ukbâ dest şûyî behr-i Hak
Dân ki ez tefrîd gîrendet sebak
(Allah Teâlâ’nın rızası için ahiretten bile geçersen, bil ki tefridden de

üstün bir makama atlamış olursun).
Yani cennet nimeti, hûri ve saraylar için ibadet etmeyip sadece Allah
rızası ve O’nun yüce zatının istihkakı için ibadet edersen, sen tefridde hoca
ve kâmil öğretmen olursun. Kısacası tecrid; davayı, şehveti ve lezzeti terk
etmektir. Tefrid ise şehveti terkedip Allah’tan [celle celâluhû] başkasından ümi-
dini kesip Cenâb-ı Hakk’a her yönden itimat edip ahiretten de vazgeçmektir.
‫رو مجرد کرد دائم فرد باش‬

‫تا بهر فرقی نشینی گرد باش‬
Rev mücerred kerd dâim ferd bâş
Tâ be-her farkî nişînî gerd bâş
(Git ve dünya bağlarından kurtul, daima tek kal, her başa oturmak için
toz gibi ol).
‫گرد کبر وعجب وخودرایی مگرد‬
‫قدر خود بشناس و هر جایی مگرد‬
Gird-i kibr u ucb u hodrâyî me-gerd
Kadr-i hod beşnâs u her câyî me-gerd
(Kibir, bencillik ve benlik etrafında dolaşma, kendi değerini bil, hercâî

olma).
MÂ HAZAR • 277
Ey tecrid ile muttasıf olmayıp hak yolda mücerret olmayan adam! Sa-
kın kibir, bencillik ve kendi görüşünü beğenmenin etrafında dolaşma, zira
bunlardan çirkin bir şey yoktur. Ey varlıklardan ümidini kesmeyip makam
sahibi kişilerin kapısında durup el etek öpen insan! Kendi değerini bil, her
yeri gezip durma, Allah Teâlâ’dan başkasının kudreti yoktur, zarar ve fayda
verebilecek olan sadece yüce Allah’tır. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “Eğer
Allah seni bir zarara uğratırsa onu kendisinden başka giderecek yoktur. Ve
eğer sana bir hayır verirse bunu da geri alacak yoktur” (En‘âm 6/17) buyrul-
maktadır. Dünya büyüklerinin kapılarını dolaşmanın, “Emîrin kapısındaki
fakir, ne kötü bir fakirdir” kelâmına mazhar olmaktan başka bir şekilde
sonuçlanmayacağı, İslâm düşünürleri ve gönül ehli nezdinde açıktır.
Çeşitli Nasihatler
‫هر که گرد کورۀ انگشت گشت‬
‫جامه از دودش سیاه و زشت گشت‬
Her ki gird-i kûre-i engişt geşt

Câme ez dûdeş siyâh u zişt geşt
(Kömür yakılan yerin etrafında dolaşanın elbisesi kararır ve pislenir).

Bu beyitte dünya ve hevâ ehli kömür ocağına benzetilmiştir. Bunların
yanında duranın eline kirlenmekten başka bir şey geçmez.
‫آن که با عطار می گردد قریب‬

‫او همی یابد ز بوی خوش نصیب‬
Ân ki bâ attâr mî-gerded karîb

Û hemî yâbed zi bûy-i hoş nasîb
(Attara yakın olup o civarda gezen, hoş kokudan nasibini alır).

Zira attar dükkânında misk, buhur, gül yağı ve başka güzel kokulu
şeyler bulunduğu için burnu güzel kokudan faydalanır. Belki attar ona bir
miktar güzel koku da verir. Bu eserin yazarının ismi de “Attâr” olduğundan,
bu beyitte, “Benim yanıma gel, kömür kokulu insanların yanında fayda
yok” denmek istenmiştir.
278 • MÂ HAZAR
‫همنشین صالحان باش ای پسر‬

‫هم جدا از فاسقان باش ای پسر‬
Hem nişîn-i sâlihân bâş ey peser

Hem cüdâ ez fâsıkân bâş ey peser
(Ey oğul! Salihlerle beraber otur, fâsık kimselerden uzak dur).

‫جانب ظالم مکن میل ای عزیز‬
‫ور کنی گردی از آن خیل ای عزیز‬
Cânib-i zâlim me-kun meyl ey azîz

V'er kunî gerdî ez ân heyl ey azîz
(Ey azizim! Zalim kimselere meyletme, onlara uyarsan sen de o züm-

reden olursun).
‫رو ز اهل ظلم بگریز ای فقیر‬
‫تا نسوزی زاتش تیز سعیر‬
Rev zi ehl-i zulm bügrîz ez fakîr

Tâ ne-sûzî z’âteş-i tîz-i sa‘îr
(Ey fakir! Zulüm ehlinden kaç da cehennemin kızgın ateşi seni yak-
masın).
Bu beyitte, “Zulmedenlere meyletmeyin, sonra size ateş dokunur, ce-
hennemde yanarsınız” (Hûd 11/113) âyetine işaret bulunmaktadır. Konya va-
lisi bir medrese yaptırarak Ebû Saîd Muhammed el-Hâdimî hazretlerinin
talebelerinden birini oraya müderris yapmış. Hâdimî bunu işitip bir mektup
yazarak, “O zalimin medresesini terket, insan ihsanın kölesidir, sözünün
gereğince belki kalbin meyleder, sonra sen de o gruptan olursun. Bizim
de buna rızamız yoktur” demiş. O kişi derhal medreseyi terkederek şöyle
bir cevap yazmış: “Sizin rızanıza medrese feda olsun.”
‫صحبت ظالم بسان آتشست‬

‫زان که خلق آزار و تند و سر کشست‬
Sohbet-i zâlim besân-i âteşest

Z’ân ki halk âzâr u tund u ser-keşest
MÂ HAZAR • 279
(Zalimin yakınlığı ateş gibidir, çünkü halkı incitir, serttir ve itaatsizdir).

Zira ateş de yakınlaşınca insanı incitir, sert ve itaatsizdir.
‫از حضور صالحان صالح شوی‬

‫ور نشینی با بدان طالح شوی‬
Ez huzûr-i salihân sâlih şevî
V'er nişînî bâbedân tâlih şevî
(Erenlerin meclisinde yer alırsan güzel ahlâklı, kötülerin yanında bulu-

nursan fâsık olursun).
‫هر که او با صالحان همدم شود‬

‫در حریم خاص حق محرم شود‬
Her ki û bâ sâlihân hemdem şeved
Der harîm-i hâs-i Hak mahrem şeved
(Salih kimselerle yârenlik yapan, Allah’ın has kullarıyla yakın bulunur).

Yani vâsıl olanlar zümresinden olur. Bunca evliya, kemalat ve o kadar
mertebeyi şeyhlerine yakınlık ile buldular.
‫ای پسر مگذار راه شرع را‬

‫اصل یابی گر بگیری فرع را‬
Ey peser megzâr râh-ı şer‘ râ
Asl yâbî ger be-gîrî fer‘ râ
(Ey oğul! Şeriat yolundan ayrılma, şeriata yapışırsan aslı bulursun,

marifetullaha ulaşırsın).
Şeriatsız tarikat olmaz, tarikatsız hakikat olmaz. Niyâzî-i Mısrî [rahme-
şöyle buyurur: “Şeriatsız hakikat oldu ilhad.” Şekilleri dervişe
tullahi aleyh]
benzeyen bazı cahil ve ahmak kimseler, “Biz tarikat ehliyiz” diyerek şeriat
işlerinde tembellik ve ihmal ederler. Bunlar, namaz kılmayı, oruç tutmayı,
şarap içmemeyi tarikata girmeyen kimselerin yapacağı işler zannediyorlar.
Bu inanç hata, belki açık küfürdür. Nitekim Niyâzî-i Mısrî hazretleri böyle
kimseler için şöyle buyurur:
280 • MÂ HAZAR
Cihâna bir velî hiç gelmez illâ Hem eğninde abâsıdır şeriat
Hüdâ’nın leyle-i mi‘râc içinde Habîbine atâsıdır şeriat
Sakın cânâ sakın sen de deme kim Nizâm için evlâsıdır şeriat
‫از شریعت گر نهی بیرون قدم‬

‫در ضاللت افتی و رنج الم‬
Ez şerîat ger nehî bîrûn kadem
Der dalâlet üftî u renc-i elem
(Eğer şeriat yolundan çıkarsan, sapkınlığa, sıkıntıya, ıstıraba düşersin).

Böyle olunca da gerçek isteğin olan hakikate ulaşamazsın.
‫هر که در راه ضاللت می رود‬

‫از جهالت در بطالت می رود‬
Her ki der râh-ı dalâlet mî-reved
Ez cehâlet der betâlet mî-reved
(Hak yoldan çıkıp sapkın yola giden kimse, cehaletinden bâtıla gider).
‫حق طلب وز کار باطل دور باش‬

‫در سخا و مردمی مشهور باش‬
Hak taleb v’ez kâr-ı bâtıl dûr bâş
Der sehâ vu merdümî meşhûr bâş
(Hak Teâlâ’yı iste, bâtıldan uzak dur, cömertlik ve insanlıkla tanın).

Yani şeriatın dediğini yap, tersinden çekin. Zira doğru işi yapan Hak
ehli, bâtıl işi yapan ise bâtıl ehli olur. Güneşin aya nasıl ışık ulaştırdığına
bak. Buradaki şöhretten maksat, halkın nezdinde hayırla anılmaktır. Bu
da affedilmeye, mağfirete sebeptir. Çünkü buradaki amaç Hak’tır. Hak’tan
başka amaçlar nefsanî ve bâtıldır.
‫هر که نگزیند صراط مستقیم‬

‫در عذاب آخرت ماند مقیم‬
MÂ HAZAR • 281
Her ki negzîned sırât-ı müstakîm

Der azâb-ı ahiret mâned mukîm
(Doğru yolu seçmeyen kimse, ahiret azabında ebedî kalır).

Doğru yoldan murat, şeriat ve tarikat yoludur.
‫در ره شیطان منه گام ای اخی‬
‫تا نکردی خوار و بد نام ای اخی‬
Der reh-i şeytân me-nih gâm ey ehî
Tâ ne-kerdî hâr u bed-nâm ey ehî
(Ey kardeşim! Rezil ve kötü isimli olmamak için şeytanın yolundan

yürüme).
Şeytanın yolundan kasıt, küfür, fısk ve isyan yoludur.
‫هر که در راه حقیقت سالکست‬
‫روز شب خائف ز قهر مالکست‬
Her ki der râh-ı hakîkat sâlikest
Rûz-i şeb hâ’if zi kahr-ı mâlikest
(Hakikat yoluna giren kişi, gece gündüz Allah’ın [celle celâluhû] gazabının
korkusuyla yaşar).
İnsan Cenâb-ı Hakk’ı ne kadar tanırsa korkusu da o miktarda olur. Hz.
Peygamber [sallallahu aleyhi vesellem] O’nu bütün insanlardan daha iyi tanıdığı
için, korkusu da fazlaydı. Hatta hadis-i şerifte, “Ben sizin Allah’tan en çok
korkanınızım”142 buyurmuşlardır.
‫بر خالف نفس کن کار ای پسر‬

‫تا نیفتی خوار و مردار ای پسر‬
Ber hilâf-ı nefs kun kâr ey peser
Tâ neyüftî hâr u murdâr ey peser
(Ey oğul! Daima nefsine karşı gel de cehennem ateşine düşüp zelil
olma).
142 Buhârî, Nikâh, 1.

282 • MÂ HAZAR
Zira nefs-i emmârenin isteğinin tersi ne ise doğrusu odur. Mesnevî’de

Hz. Mevlânâ şöyle buyurur: “Bir kimse bir işin doğru olup olmadığı şüp-
hesine düşse, bunu nefsine arzetsin. Nefsi ne derse, tersi doğru olandır.”
‫بر مراد نفس رفتن ابلهیست‬

‫نفس را تابع شدن از گمرهیست‬
Ber murad-ı nefs reften eblehîst
Nefs râ tâbi‘ şoden ez gümrehîst
(Nefsin arzu ve heveslerinin peşinden koşmak aptallıktır ona itaat et-

mek sapkınlıktır).
Yani nefsinin isteklerine uyan kimse doğru yolda değildir, zira nefis
insanı doğru yoldan saptırır. Sapkınlıkla doğruluk herhangi bir yerde bir-
leşmez.
‫کار نفس بد همه شور وشرست‬
‫جنگ با نفسک جهاد اکبرست‬
Kâr-ı nefs-i bed heme şûr u şerest
Ceng bâ nefsek cihâd-ı ekberest
(Kötü nefsin işi daima fitne ve fesat çıkarmaktır, nefisle savaşmak en

büyük cihaddır).
Nefsin hayırla hiç işi olmaz. Nefis, düşmanlar içindeki en büyük düş-
mandır. Bu nedenle onunla savaşmak da en büyük cihaddır. Nefis, şeytan
gibi şer üzerine yaratılmıştır. Böyle yaratıldığı için de değişmez. Nitekim
hadis-i şerifte, “Küçük cihattan büyük cihâda döndük”143 buyrulmuştur.
“Nefis zelil ve hakir olduğu halde, onunla cihad nasıl en büyük olur?” diye
sorulursa, “Nefsin hakir olması, şiddetli olmamasını gerektirmez, zira al-
çak kâfirler denir, küfürleri sebebiyle alçaktırlar ama savaşa gelince bü-
yüktürler. O’nun için, Hasmın her ne kadar küçük ise de onu küçük görme.
Zira küçük görürsen mağlup olabilirsin denilmiştir.”
‫رو خالف نفس بگزین ای پسر‬

‫هیچ طاعت به نشد زین ای پسر‬

MÂ HAZAR • 283
Rev hilâf-ı nefs bügzîn ey peser

Hîç tâat bih ne-şod z’în ey peser
(Ey oğul! Git ve nefsinin istemediği şeyleri ara. Ey oğul! Bundan daha
güzel bir ibadet yoktur).
Yani nefse muhaletef bütün taatlerden daha yüce ve onların başıdır.
Zira nefis, fesadın başlangıç yeridir. Öyleyse onu öldürmek, kurtuluş sebe-
bidir. Onun için sahabe hem maddi hem de manevi mücâhede ederlerdi,
amellerin sevabını sormazlar, ifsad eden, bozan şeyleri sorarlardı.
‫حلق نفس از آرزو باید برید‬
‫تا توانی چهرۀ اسالم دید‬
Halk-i nefs ez ârzû bâyed burîd

Tâ tevânî çehre-i İslâm dîd
(Gerçek İslâm’ın yüzünü görebilmek için, nefsin boğazını arzularından

kesmelisin).
Yani nefsin boğazını kesmedikçe İslâm’ın yüzünü göremezsin. Zira

nefis kâfirdir, onun müslüman olması başının ezilmesiyle mümkün olur.
Onun için, “Kerametlerin en büyüğü, nefsi müslüman etmektir” denilmiştir.
‫نفس پرور خود مسلمان کی بود‬

‫همره او نور ایمان کی بود‬
Nefs perver hod müselmân key buved

Hemreh-i û nûr-i îmân key buved
(Nefsini besleyen kişi nasıl müslüman olabilir? İman nuru ona nasıl
yoldaşlık yapar?)
Nefsinin bütün isteklerini yerine getirip onu besleyip duran müslüman
olmaz. İman nurunun hem dünyada hem öldükten sonra kendisine yol-
daş olması için insanın ruhunu beslemesi gerekir. Nefis cehennemliktir,
karanlıktır. Onu aydınlatmak iman nuruyla olabilir. Bu da riyâzetle müm-
kün olabilir. Öyleyse onun isteklerini karşılayan zulmet ve karanlığını artırır.
Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edenlerin dostları tâğuttur,
onları aydınlıktan alıp karanlığa götürür” (Bakara 2/257). Yani fıtratı aslından
uzaklaştırıp nefsin karanlıklarına sokarak varlığın gereğini tersine çevirir.
284 • MÂ HAZAR
‫نیست حق بین هر که اوخود بین بود‬

‫همره او نور مولی کی شود‬
Nîst Hak bîn her ki û hûd bîn buved

Hemreh-i û nûr-i Mevlâ key şeved
(Kendini beğenmiş kimse, Hakk’ı göremez, Mevlâ’nın nuru onun yo-

lunu nasıl aydınlatır?)
Nefsine uyup kendini beğenen kör gibidir, Hakk’ın yardımına bakmaz,
Allah’ın [celle celâluhû] fiillerini görmez. Onun yoldaşı Mevlâ’nın nuru değil,
nefsin zulmet ve karanlığıdır. Zira Hakk’ın fiillerini, sıfatlarını ve nurunu mü-
şahede etseydi, Hakk’ın nuruyla yoldaş olur, Hakk’a kendi nuruyla ulaşır,
yolda kalmazdı. Bu müşahededen uzak kalınca yalnız başına kaldı. Delil-
siz nereye gider? Sonu sapkınlıktır.
‫پت شکن زنار بگشا از میان‬

‫تا شوی از جملۀ اسالمیان‬
Put şiken zünnâr bügşâ ez-miyân

Tâ şevî ez cümle-i islâmiyân
(Müslümanlarla olmak için, nefsinin putlarını kır, belinden zünnarı çıkar).

Mabud edindiğin put nefsini kır, Allah’tan [celle celâluhû] başka seni bağ-
layan ne varsa çöz, çıkar. Her ne kadar şeklen müslüman olsan da ger-
çekte putperest ve zünnar bağlayan bir insan oldukça, hakiki İslâm ehli,
“Âlemlerin Rabb’ine teslim oldum” (Bakara 2/131) diyen Hz. İbrahim [aleyhisselâm]
gibi müslüman olamazsın. İnsanların bir kısmının İslâm’ı ödünçtür. Burası
bir korkunç yerdir, öyleyse burayı selâmetle geçmek için sebeplerine sarıl.
‫نفس را گر باز داری از هوا‬

‫دین و دنیا حاجتت گردد روا‬
Nefs râ ger bâz dârî ez-hevâ

Dîn u dünyâ hâcetet gerded revâ
(Eğer nefsinin arzularına engel olursan, maddi ve manevi bütün istek-

lerin yerine gelir).
MÂ HAZAR • 285
Zira sana perde olan nefistir. Nefsin ortadan kalkınca, Hakk’a itaat ve
kulluk edince, Hak da kuluna itaat eder. O zaman nefsin hızlı giden bir ok
gibi tam hedefe isabet eder. Eğer nefsin isteklerini yok edebilirsen işlerin
tamam olur, her ihtiyacın biter, çünkü amaç nefsin başını ezmektir. Bu
olursa her iş tamam olur.
‫جای آن کس کی کند حق در بهشت‬

‫گر هوای نفس سرکش را بهشت‬
Cây-i ân kes key kuned Hak der bihişt
Ger hevâ-yî nefs-i serkeş râ bihişt
(Âsi nefsini salıveren kimseyi, Allah [celle celâluhû] nasıl cennete koyar?)
Âsi nefsini salıverip onun isteklerine uyan kimse kâfir olur, cennetin
yüzünü göremez. Kur’ân-ı Kerîm’de Allah Teâlâ, “Nefsini ilâh edineni gör-
dün mü?” (Furkân 25/43) buyurmuştur. Nefsin istekleri, Allah [celle celâluhû] ka-
tında en çok buğzedilen şeydir.
‫هر که گردد با هوای نفس یار‬

‫سازدش ابلیس در بینی مهار‬
Her ki gerded bâ hevâ-yî nefs yâr
Sâzedeş iblîs der bînî mehâr
(İblîs, nefsinin arzu ve isteklerine düşkünlük edenlerin burunlarına yu-
lar takar).
Yani İblîs, nefsinin arzularına uyanları kendine köle yapıp istediği yere
çeker, götürür. Burada nefsinin isteklerine uyan kimseyi hayvana benzete-
rek yerme vardır, özellikle çekip götüreni şeytan olursa.
‫آن که نفس خویش را مقهور کرد‬

‫دیو را از صحبت خود دور کرد‬
Ân ki nefs-i hîş râ makhûr kerd
Dîv râ ez sohbet-i hod dûr kerd
(Ancak nefsinin belini kıran kimseler, şeytanı meclislerinden kovabi-
lirler).
286 • MÂ HAZAR
İnsan, nefsini mağlup etmedikçe şeytan ona galip gelebilir. Nefsini

dizginlerse şeytan da o kimseye musallat olamaz. Zira nefis, şeytanın ara-
cıdır. Şeytanı da kendi nefsi saptırmıştır. Öyleyse nefis, şeytandan beterdir.
‫چون به تیر صبر شد نفست قتیل‬

‫با تو نبود هیچ شیطان را سبیل‬
Çûn be-tîr-i sabr şod nefset katîl

Bâ tu nebved hîç şeytân râ sebîl
(Nefsini sabır okuyla öldürdüğün vakit, şeytanın yolu bir daha semtine
uğramaz olur).
Nefsi sabır okuyla öldürmek, oruç ve riyâzetle az yemek yemektir.
Çünkü oruç sabrın yarısıdır ve sabır da imanın yarısıdır. O halde oruç ima-
nın dörtte biridir. Nefisten kastedilen, şanı yemek, içmek ve şehvet olan
hayvanî nefistir. Bir âyette şöyle buyrulur: “Allah kâfirler için, müminler
aleyhine asla bir yol vermeyecektir” (Nisâ 4/141).
‫جام می را ای پسر با لب میار‬

‫از خدای خویش آخر شرم دار‬
Câm-ı mey râ ey peser bâ leb meyâr

Ez Hüdâ-yî hîş âhir şerm dâr
(Ey oğul! Şarap kadehini dudağına değirme, Allah’tan [celle celâluhû]

utan).
Zira yüce Allah’ın şarabı yasakladığını ve ona pislik dediğini biliyor-
sun. Hayret! Utanmadan nefsine uyup şeytana yardımcı oluyorsun.
‫در مکش آن آب آتش رنگ را‬

‫ترس از آن آتش که سوزد سنگ را‬
Der me-keş ân âb-ı âteş reng râ

Ters ez ân âteş ki sûzed seng râ
(Alev renkli o şarabı içme, taşı bile yakan o ateşten kork).

Senin içtiğin şarap her ne kadar kırmızı bir su gibi görünüyorsa da
aslında yakıcı bir ateştir, vakti gelince ateş olacaktır. Keşif ehli onu hâlâ
ateş şeklinde müşahede ederler. Firavun sülalesine göre Kızıldeniz gibi
MÂ HAZAR • 287
şekli su, hakikati ateştir. Onun için, “Onlar sabah akşam o ateşe sokulurlar.
Firavun ailesini azabın en çetinine sokun! (denilecek)” (Mü’min 40/46) buy-
rulmuştur. Yetimlerin malları hakkında da şöyle buyrulmuştur: “Haksızlıkla
yetimlerin mallarını yiyenler şüphesiz karınlarına ancak ateş tıkınmış olurlar,
zaten onlar alevlenmiş ateşe gireceklerdir” (Nisâ 4/10).
‫هرچه را حق گفت از وی دور باش‬

‫گر شدی نزدیک ازو مهجور باش‬
Her çe râ Hak güft ez vey dûr bâş

Ger şodî nezdîk ezû mehcûr bâş
(Allah’ın [celle celâluhû] uzak durmanı söylediği şeylerden uzak dur, ya-
kınsan da uzaklaşıp terketmeye bak).
Bu beyit içki ya da başka bir haramla sınırlı değildir. Allah’ın Teâlâ ya-
sakladığı her şeyden uzak durmak gerekir.
‫گر تو آب روی خواهی ای پسر‬

‫دور باشی از مناهی ای پسر‬
Ger tu âb-ı rûy hâhî ey peser

Dûr bâşî ez menâhî ey peser
(Ey oğul! Şeref ve itibar istiyorsan, Allah’ın [celle celâluhû] yasaklarından

kaçınmalısın).
Zira kölenin efendisinin yanındaki itibarı, emrine itaat ederek yasakla-
rından kaçınmasıyladır.
‫هر که می گردد بگرد منکران‬

‫از عذاب حق کجا یابد امان‬
Her ki mî-gerded be-gird-i münkirân

Ez azâb-ı Hak kucâ yâbed emân
(Allah’ın [celle celâluhû] yasakladığı şeyler etrafında dolaşanlar, O’nun

azabından nasıl kurtulabilirler?)
288 • MÂ HAZAR
Zira dünyada Cenâb-ı Hakk’ın sözünü işitmeyenin ahirette kalbi de

kalıbı da yanar.
‫تا دلت یابد به قرب حق محل‬
‫جهد کن تا در کشی پای از وحل‬
Tâ dilet yâbed be-kurb-i Hak mahal
Cehd kun tâ der keşî pây ez vahal
(Kalbinin Allah’a [celle celâluhû] yakınlık bulması için çabala, ayağını ba-
taklıktan çekip çıkar).
Kalbindeki örtünün kaybolup basiretinin müşahede makamına inmesi
için ve Allah’tan [celle celâluhû] başkasına ilgi balçığından ayağını çıkarmak
için çalış, çabala. Hak yolda zilletlerden kurtulmak için, doğru yola gidip
yakınlık menzilinde yer bulmak için böyle yapmalısın. Eğer ayağını dünya
ile ilgili balçıktan çekip çıkarmazsan yakınlık menziline eremez, Rabb’inin
cemalini göremezsin.
‫تا دران حضرت دلت یابد مقام‬
‫میل دل را رو نگه دار از حرام‬
Tâ derân hazret dilet yâbed makâm
Meyl-i dil râ rev nigeh dâr ez harâm
(Gönlünün Allah [celle celâluhû] katında yer bulması için git, kalbini ha-
ramlardan korumaya çalış).
Haram iki çeşittir. Biri şer‘an haramdır, bu bellidir. Diğeri tarikaten ha-
ramdır. O da Allah’tan [celle celâluhû] başkasına meyletmektir. Çünkü Allah
ehline dünya ve ahiret haramdır, yani onlar Allah’tan [celle celâluhû] başka her
şeyden hicret etmişlerdir, zaten böyle olmazlarsa Allah ehli olmazlar. Zira
Allah ehli olanlar, O’nun özel kullarıdır, diğer kullardan farklı olmayanlar
Hakk’ın yakınlığında makam bulamazlar.
‫گر مقامی بایدت خدمت گزین‬

‫تا محل یابی بخدمت شو قرین‬
Ger makâmî bâyedet hıdmet güzîn
Tâ mahal yâbî be-hıdmet şev karîn
MÂ HAZAR • 289
(Eğer sana yüce makam gerekse Allah’ın [celle celâluhû] huzurunda mer-
tebe bulmak için hizmete sarıl).
Yani Hakk’ın huzurunda yüksek bir mertebe bulmak için Hakk’a hiz-
mete yakın ol. Kastedilen şeriat hükümleriyle amel edip tarikat âdabıyla
donanmaktır. O halde hizmet Hakk’a ulaşmaya bir vesile, kulluk ise yüce-
liğe sebeptir. Hakk’a tâlip olanlar fermanla yürürler, hizmet divanında edep
ve erkâna uygun bir şekilde dururlar. Bunun tersi eşkıyaların mezhebidir,
o da bâtıldır.
‫مرد بی خدمت نمی یابد مقام‬
‫هست بی خدمت محل انتقام‬
Merd-i bî hıdmet ne-mî yâbed makâm

Hest bî-hıdmet mahall-i intikâm
(Hizmet ehli olmayan, ilâhî huzurda makam bulamaz, hizmetsiz kişi

intikam yerindedir).
Hizmetsiz olan kişi intikam ve cezalandırma mahallindedir. Şeriat hiz-
metinde kusuru varsa abd-i ilâhî mahallindedir. Eğer tarikatta tembel ise
hicabın alçaklığıyla alçalır. Bunun da biri zâhirî ceza, diğeri bâtınî cezadır.
İkinci mısra, “Boynuz umdum, kulağı kaybettim” hikâyesidir.
Misafirperverlik
‫ای برادر میهمان را نیک دار‬
‫هست مهمان از عطای کردگار‬
Ey berâder mîhmân râ nîk dâr

Hest mihmân ez atâ-yî Kirdigâr
(Ey kardeşim! Misafiri güzel ağırla, zira o Allah’ın [celle celâluhû] bir ni-
metidir).
‫میهمان روزی بخود می آورد‬
‫پس گناه میزبان را می برد‬
Mîhmân rûzî be-hûd mî âvered

Pes günâh-ı mîzbân râ mî bered
(Misafir kendi rızkıyla gelir, dahası ev sahibinin günahlarını götürür).

290 • MÂ HAZAR
Misafir kendi rızkıyla gelir, sanki yedikleri senin değil, onun kendi ma-
lıdır. Çünkü Allah Teâlâ onun yediğinden daha fazlasını sana verir, rızkına
bereket gelir. O halde hepiniz ilâhî rızık yemiş olursunuz. Bu mana sebe-
biyle misafiri geri çevirmek menedilmiştir. Misafir kendi rızkıyla geldiği gibi,
giderken de ev sahibinin günahını beraberinde evden dışarıya çıkarır. Bazı
keşif sahipleri, misafir giderken eteğinde bazı böceklerin olduğunu görmüş,
onların ev sahibinin günahlarının şekilleri olduğunu müşahede etmişlerdir.
‫ای برادر دار مهمان را عزیز‬

‫گر مروت داری وعقل تمیز‬
Ey berâder dâr mihmân râ azîz

Ger mürüvvet dârî u akl-ı temîz
(Ey kardeşim! Sende yiğitlik ve idrak varsa, misafirin kıymetini bil).
Zira aklı fikri olan, Cenâb-ı Hak tarafından gönderilen misafiri hakir
görmez, aksine ikram eder ve yüceltir.
‫میهمان را ای پسر اعزاز کن‬

‫گر بود کافر برو در باز کن‬
Mîhmân râ ey peser i‘zâz kun

Ger buved kâfir berev der bâz kun
(Ey oğul! Misafire ikramda kusur etme, kâfir bile olsa git kapını aç).
Nitekim Hz. İbrahim [aleyhisselâm] mümini de kâfiri de sofrasına alır, hiç
kimseden nimeti sakınmazdı, zira belki de kâfir müminin yemeğini yiyince
müslüman olabilir. Gerçi iman ve küfür birbirine zıttır ama mümin ve kâfir
ruhanî mertebede birdir. Ruhun üfürülmesi mümine has değildir. Bir de
Allah Teâlâ dünyada Rahmân, ahirette Rahîm’dir. Yani dünyada imdadı
hem mümine, hem kâfire şamildir. Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buy-
rulmuştur: “Hepsine, onlara da bunlara da (dünyayı isteyenlere de ahireti
isteyenlere de) Rabb’inin ihsanından (istediklerini) veririz, Rabb’inin ihsanı
kısıtlanmış değildir” (İsrâ 17/20). Diğer bir âyet: “De ki: Kim sapıklıkta ise çok
merhametli olan Allah ona mühlet versin” (Meryem 19/75).
MÂ HAZAR • 291
Sadakanın Önemi
‫صدقه می ده در نهان و آشکار‬

‫تا امان یابی ز قهر کردگار‬
Sadka mî deh der nihân u âşikâr

Tâ emân yâbî zi kahr-ı Kirdigâr
(Allah’ın [celle celâluhû] azabından aman bulmak için, gizli ya da âşikâr

sadaka ver).
“Rabb’in istediğini hakkıyla yapandır” (Hûd 11/107) âyeti gereğince, iste-
diğini yapan Allah Teâlâ’nın kahır ve belasından emin olmak için sadaka
vermelisin. Zira sadaka belayı defeder, ilâhî kahrı döndürür. Nitekim bu
mana hadislerde de görülmektedir.
‫هر که او را خیر عادت می شود‬

‫بی گمان عمرش زیادت می شود‬
Her ki û râ hayr âdet mî-şeved

Bî-gümân ömreş ziyâdet mî-şeved
(Hayır işlemeyi âdet haline getiren kimsenin, şüphesiz ömrü uzar).

Ömrün önceden belirlendiği ve artıp eksilmeyeceği beyan edilerek bu
konuyla ilgili hadisin yorumu yukarıda yapılmıştı.
‫آن که نیکی می کند در حق ناس‬

‫بهترین مردمان او را شناس‬
Ân ki nîki mî-kuned der hakk-ı nâs

Bihterîn-i merdümân û râ şinâs
(Halka iyilik yapan kimseyi, insanların en hayırlısı bil).
‫وان که از وی هست مردم را ضرر‬

‫در میان خلق نبود زو بتر‬
V’ân ki ez vey hest merdüm râ zarer

Der miyân-ı halk nebved zû beter
292 • MÂ HAZAR
(İnsanlara, toplum içinde zararı dokunanlardan daha kötüsü yoktur).

Çünkü o kimse zarar ehlidir. Hadis-i şerifte, “İnsanların en hayırlısı,
insanlara faydası dokunandır”144 buyrulmuştur. Bunun tersi de doğrudur.
Yani insanların en şerlisi, insanlara zararı dokunandır.
‫ترس ای دیندار از جبار خویش‬

‫شرم دار از عقل ناهموار خویش‬
Ters ey dîndâr ez Cebbâr-ı hîş
Şerm dâr ez akl-ı nâ-hemvâr-ı hîş
(Ey iman ehli! Cebbâr olan Allah’tan [celle celâluhû] kork, idraksiz aklın-
dan utan).
Zira Hakk’ın Cebbâr ve Kahhâr olduğunu bilen, yasak yerde bulun-
maz, korkar. Kendi idraksiz aklından utan, çünkü böyle akla eksik akıl der-
ler. Eksik akıl, sahibini eninde sonunda utandırır.
‫دین ندارد هر که نبود ترسکار‬

‫نیست عقل آن را که باشد نابکار‬
Dîn ne-dâred her ki nebved terskâr
Nîst akl ân râ ki bâşed nâ-bekâr
(Allah’tan [celle celâluhû] korkmayanın dini yoktur, ahiret kaygısı çekme-

yen kişi akılsızdır).
Çünkü Allah’ın [celle celâluhû] vereceği cezadan emin olmak küfürdür. O
halde akıllı kişi, bâtılı hakka, ifsadı sulha döndüren, ahiret işleriyle meş-
gul olandır. Sadece dünya işleriyle uğraşmak da ahiret kaygısı çekmemek
manasına gelir, ömrünü ve vaktini israf etmektir.
‫با ورع باش ای پسر گر مؤمنی‬

‫کافری از مکر حق گر ایمنی‬
Bâ vera‘ bâş ey peser ger mû’minî
Kâfirî ez mekr-i Hak ger eymenî
MÂ HAZAR • 293
(Ey oğul! Müminsen eğer takva ehli ol, Allah’ın [celle celâluhû] azap etme-
yeceğinden eminsen kâfirsin).
Takva ehli olmak için haram ve şüpheli olan şeylerden uzak durmak
gerekir, çünkü şüpheli şeylerden çekinmeyen harama düşer, haram işle-
yen ise kâmil mümin olamaz. Allah’ın [celle celâluhû] sınamasını önemseme-
yen ya da bu konuda kendini emniyette hisseden kâfirdir. Zira bu yüce
Allah hakkındaki inancın bozukluğundan kaynaklanır. Bu da küfürdür,
çünkü Allah, kendine isyan edenden intikam almaya muktedirdir, kudretini
gösteren nice eserleri vardır.
‫هر که را نبود ورع ایمان نیست‬

‫هر که را ایمان نشد احسان نیست‬
Her ki râ nebved vera‘ îmân nîst

Her ki râ îmân ne-şod ihsân nîst
(Takvasız kimsede iman, imansız kişide ihsan bulunmaz).

Haram ve şüpheli olanlardan uzak durmayanda iman olmaz, yani o
kişi olgun bir imana sahip olmaz, çünkü takva imanın yarısıdır. İmanı olma-
yanın müşahedesi yoktur, zira iman ilme’l-yakîn, ihsan ise ayne’l-yakîndir.
Ayne’l-yakîn, ilme’l-yakîn üzerine tertip edilmiştir. Filozoflar, feleklerin ha-
reketlerini işitip birçok bilinmeyen şeye vâkıf oldukları halde onlarda iman
olmadığı için riyâzet ve çabaları karşılığında elde ettikleri zevkli hallere ve
mükâşefelerine itibar olunmaz.
‫توبه نبود هر که را توفیق نیست‬
‫حق نبیند هر که را تحقیق نیست‬
Tövbe nebved her ki râ tevfîk nîst

Hak ne-bîned her ki râ tahkîk nîst
(Tövbe etmemiş kimsede hidayet yoktur, hakikat ehli olmayanlar

Hakk’ı göremezler).
İlâhî tevfike sahip olmayan, yani Allah Teâlâ’nın ezelî inâyete ve kalıcı
riayete özel kılmadığı kişi de tövbe etmez, yaptığı günahın Allah’ın tev-
fikiyle affını istemez. Tövbe tevfikin sonucudur. Cenâb-ı Hak Kur’ân-ı
Kerîm’de şöyle buyurmuştur: “Sonra (eski hallerine) dönmeleri için Allah
onların tövbelerini kabul etti” (Tevbe 9/118). Tahkik makamında olmayan kim-
294 • MÂ HAZAR
se Hak Teâlâ’yı göremez. Zira müşahede makamı, hakikate ulaşmak ile

özel manaya girme üzerine bina edilmiştir, onun fürûatındandır.
‫بی عمل دان هر که او را علم نیست‬

‫نیست صادق هر که او را حلم نیست‬
Bî amel dân her ki û râ ilm nîst

Nîst sâdık her ki û râ hilm nîst
(İlmi olmayan kimseyi amelsiz, iyi huy sahibi olmayanı da sadakatsiz

bil).
Uğraştığı işin iyilik ve kötülüklerini bilmeyen cahil kimseyi amelsiz bil,
yani amel etse de makbul değildir, çünkü onun ameli şer‘î ilim üzerine
bina edilmemiştir. Hadis-i şerifte, “İlim tahsil etmek her müslümanın üze-
rine farzdır”145 buyrulmuştur. Marifetten bir koku, çok amelden hayırlıdır.
Yavaşça, ne yaptığını bilerek hareket etmeyen ve sabırlı olmayan kişi, hak
yolda sadık değildir, yalancıdır. Çünkü Hakk’a sadakati olan emanet yükü-
nü gizli ya da açıktan çeker, eza ve cefaya tahammül eder, tahkik davasın-
daki güçlü delil de budur.
Hakk’ın İhsanları
‫چار چیزست از کرامتهای حق‬

‫مقبلست آن کس که گیرد این سبق‬
Çâr çîzest ez kerâmethâ-yî Hak

Mukbilest ân kes ki gîred în sebak
(Dört şey Allah’ın [celle celâluhû] insana bahşettiği lutuflarındandır, bun-

ları iyi öğrenen bahtiyar olur).
‫اول آن باشد که باشد راست گوی‬

‫با سخای نفس باشد تازه روی‬
145 İbn Mâce, Mukaddime, 17; Taberânî, Mu‘cemü’l-Kebîr, 10/195; Ali el-Müttakî, Kenzü’l-
Ummâl, nr. 28651.
MÂ HAZAR • 295
Evvel ân bâşed ki bâşed râst gûy

Bâ-sehâ-yi nefs bâşed tâze rûy
(Birincisi, doğru sözlülük, diğeri cömertlikle güler yüzlülük).

Doğruluk insanı doğruca cennete götürür. Asık suratlı cömert olsa da,
onun cömertliğinden insana keder gelir. Öyleyse insanın hem cömert hem
de güler yüzlü olması gereklidir.
‫بعد از آن حفظ امانت باشدش‬

‫هم نظر پاک از خیانت باشدش‬
Ba‘d ez ân hıfz-ı emânet bâşedeş
Hem nezer pâk ez hıyânet bâşedeş
(Bunlardan sonra emaneti korumak gelir, böylece gözünü hainlikten

uzak tutarsın).
Edası gereken hakka, emanet denir. Buradaki emanet hem Hakk’a
hem de halka şamildir. Hakk’ın emaneti, Hakk’a verilen söze sadık kalıp
O’nun koyduğu sınırları aşmamaktır. Halkın emaneti, kimsenin hakkına te-
cavüz etmemektir. Hıyanet emanetin tersidir, yani adalet ve hakka muha-
lefet etmektir. Gözünü hainlikten uzak tutmak, haram olana bakmamaktır.
Kur’ân-ı Kerîm’de, “Allah gözlerin hain bakışını ve kalplerin gizlediğini bilir”
(Mü’min 40/19) buyrulmuştur. İmanın bütün şubeleri emanetle ilgilidir. Bakıl-
ması haram olana gözü değdiği anda gözünü çeviren affedilir. O kişi tekrar
gözünü harama çevirirse affedilmez. Zira insanın gözü emanettir, helâle
bakması için yaratılmıştır. Onu yaratılış gayesinin dışında kullanmak hıya-
nettir, Allah’ın gazabını gerektirir. Böyle bir günahtan pak ve temiz olmak
da Allah’ın [celle celâluhû] rahmetine vesiledir, çünkü onda şeriata vefa vardır.
‫هر که را حق داده باشد این چهار‬

‫باشد آن کس مؤمن پرهیز کار‬
Her ki râ Hak dâde bâşed în çehâr
Bâşed ân kes mû’min-i perhîz-kâr
(Her kime Allah [celle celâluhû] bu dört özelliği ihsan etmişse, o kişi takva
ehli kullardan olur).
296 • MÂ HAZAR
İmanın şubelerinden olan bu dört hasletle hareket edenler, diğer tak-

va mertebelerini de yerine getirmiş olurlar. Kur’ân-ı Kerîm’de, “Allah’tan
korkun” (Bakara 2/189) buyrulmuştur. Takvaya uygun hareket etmek aslında,
“ilâhî ihsan” konusundandır.
Dostluğa Yakışmayan Şeyler
‫دوست گر باشد زیان کار ای پسر‬

‫رو طمع زان دوست بردار ای پسر‬
Dûst ger bâşed ziyânkâr ey peser
Rev tama‘ z’ân dûst ber dâr ey peser
(Ey oğul! Dostun sana zararlı oluyorsa, git ve onunla alakanı kes).
Zira o dost değildir. Dost olsaydı zararı dokunmazdı.
‫هر که می گوید بدیهای تو فاش‬

‫دوست مشمار و بدو همدم مباش‬
Her ki mî-gûyed bedîhâ-yî tu fâş
Dûst me-şümâr u bedû hemdem me-bâş
(Seni insanlar içinde açıkça kötüleyen kimseyi dostun sayma, onunla

yoldaş olma).
‫دوستی هرگز مکن با باده خوار‬

‫از چنان کس خویشتن را دور دار‬
Dûstî hergiz me-kun bâ bâde hâr
Ez çenân kes hîşten râ dûr dâr
(İçki içenle asla dostluk kurma, öyle kimselerden kendini uzak tut).
Zira böyle bir insan sana şarap içirir, böyle biriyle dost olursan içme-
men mümkün değildir, seni işret ehlinden yapar. İçkinin kötülüklerin anası
olduğu herkesin bildiği bir şeydir. Hem de içki içen Allah’ın [celle celâluhû]
düşmanıdır. Hakk’ın sevmediği böyle bir kimseyle muhabbet edip dost
olmak, Allah’ın gazabına sebeptir.
MÂ HAZAR • 297
‫منعمی کو می کند منع ذکات‬

‫دور ازو می باش تا داری حیات‬
Mun‘imî kû mî-kuned men‘-i zekât
Dûr ezû mî-bâş tâ-dârî hayât
(Ebedî hayata sahip olmak için zekâtını vermeyen zenginden uzak dur).
‫دور ازان یاری که خواهد از تو سود‬

‫گر سر خود در قدمهای تو سود‬
Dûr ez’ân yârî ki hâhed ez tu sûd
Ger ser-i hod der kademhâ-yî tu sûd
(Ayaklarına kapansa bile senden menfaat uman kimseden uzak dur).

Menfaat için seninle görüşen kimseden uzak durmak gerekir, çünkü o
dost değildir. Menfaat ümidi kesilince bir daha senin yanına gelmez.
‫ای پسر از سود خواران دور باش‬

‫خصم ایشان شد خدای نور پاش‬
Ey peser ez sûd hârân dûr bâş
Hasm-i îşân şod Hüdâ-yî nûr-pâş
(Ey oğul! Faiz yiyenlerden uzak dur, çünkü nur saçan Allah [celle celâluhû]
onların düşmanıdır).
‫آنکه از مردم همی گیرد ربا‬

‫زینهار او را نگویی مرحبا‬
Ân ki ez merdüm hemî gîred ribâ
Zînhâr û râ ne-gûyî merhabâ
(Halktan faiz alan kimselere, asla selâm bile verme).

Selâm verilmesi câiz olmayan kimselerle dostluk yapılmayacağı, soh-
bet ve muhabbet edilmeyeceği âşikârdır.
298 • MÂ HAZAR
‫بر سر بالین بیماران گذر‬

‫زان که هست این سنت خیرالبشر‬
Ber ser-i bâlîn-i bîmârân güzer
Z’ân ki hest în sünnet-i hayrü’l-beşer
(Hasta insanların ziyaretlerine git, zira bu âdet insanların en hayırlısı

olanının sünnetidir).
Kalbi kırık olanın kalbini düzeltmeye çalışmak Muhammedî şeriatın
usulündendir. Hastaların da kalpleri kırıktır, mahzundur, moralleri bozuktur.
Onların da düzelmesi için dostlarına, arkadaşlarına ve komşularına ihtiyaç-
ları vardır. Bu da Peygamberimiz’in [sallallahu aleyhi vesellem] sünnetlerindendir.
‫تا توانی تشنه را سیراب کن‬
‫در مجالس خدمت اصحاب کن‬
Tâ tevânî teşne râ sîrâb kun
Der mecâlis hıdmet-i eshâb kun
(Elinden geldiğince susamışlara su ver, dostlara meclislerde hizmet et).

Nitekim bir hadis-i şerifte, “Sadakanın en faziletlisi su dağıtmaktır”146
buyrulmuştur. Başka bir hadis-i şerifte de, “Bir toplumun efendisi, onlara
hizmet edendir ve hizmet edene hizmet edilir” 147 buyrulmaktadır.
‫خاطر ایتام را دریاب نیز‬

‫تا ترا پیوسته دارد حق عزیز‬
Hâtır-ı eytâm râ der yâb nîz
Tâ tu râ peyveste dâred Hak azîz
(Yetimlerin gönlünü al ki Allah [celle celâluhû] seni daima aziz kılsın)
‫چون شود گریان یتیمی ناگهان‬

‫عرش حق در جنبش آید آن زمان‬
146 İbn Mâce, Edeb, 8; Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, nr. 16345.

147 Deylemî, Firdevsü’l-Ahbâr, nr. 3291; Aclûnî, Keşfü’l-Hafâ, nr. 1513.
MÂ HAZAR • 299
Çûn şeved giryân yetîmî nâgehân

Arş-ı Hak der cünbiş âyed ân zemân
(Bir yetim ansızın ağlamaya başlayınca, Allah Teâlâ’nın arşı sallanır).

Zira yetimin ağlamasına, çok büyük bir cüsseye sahip olmasına rağ-
men arş bile tahammül edemez.
‫چون یتیمی را کسی گریان کند‬

‫مالک اندر دوزخش بریان کند‬
Çûn yetîmî râ kesî giryân kuned

Mâlik ender dûzeheş biryân kuned
(Yetimi ağlatanı Allah [celle celâluhû] cehennem ateşinde kebaba çevirir).
‫آن که خنداند یتیم خسته را‬

‫باز یابد جنت در بسته را‬
Ân ki handâned yetîm-i heste râ

Bâz yâbed cennet-i der beste râ
(Üzgün bir yetimi güldüren kişi, cennet kapısını açık bulur).

Kısacası yetimi ağlatmak cehenneme atılmaya, güldürmek ise cenne-
te ulaşmaya sebeptir.
‫هر که اسرارت کند فاش ای پسر‬

‫از چنان کس دور می باش ای پسر‬
Her ki esrâret kuned fâş ey peser

Ez çenân kes dûr mî bâş ey peser
(Ey oğul! Sırrını ortaya döken insandan uzak dur).
‫در جوانی دار پیران را عزیز‬

‫تا عزیز دیگران باشی تو نیز‬
Der cevânî dâr pîrân râ azîz

Tâ azîz-i dîgerân bâşî tu nîz
300 • MÂ HAZAR
(Gençliğinde ihtiyar kimselere hürmet göster ki sana da ihtiyarlığında

gençler saygı göstersin).
‫بر ضعیفان گر ببخشایی رواست‬

‫کین ز سیرتهای خوب اولیاست‬
Ber zaîfân ger bebahşâyî revâst
K’în zi sîrethâ-yî hûb-i evliyâst
(Güçsüz ve fakirlere merhamet etmen hoştur, çünkü bu meziyet Allah

dostlarına ait güzel huylardandır).
Zira Allah’ın velileri ince kalpli olurlar.
‫بر سر سیری مخور هرگز طعام‬

‫تا نمیرد در برت دل ای غالم‬
Ber ser-i sîrî me-hur hergiz taâm
Tâ ne-mîred der beret dil ey gülâm
(Ey oğul! Tok karnına asla yemek yeme ki göğsündeki kalbini öldür-
meyesin).
Asr-ı saâdet’te, hükümdarlardan biri, ashâb-ı kirâmdan hasta olan-
ları tedavi etmek için işinin ehli bir doktor göndermiş. Bu doktor bir sene
Medine-i Münevvere’de kalmış ama tedaviye çok az kişinin ihtiyacı oldu-
ğunu görünce doktorun gerekmediğini anlayıp Hz. Peygamber’den [sallalla-
hu aleyhi vesellem] memleketine gitmek için izin isteyince, Resûlullah ona izin
verip şöyle buyurmuşlar: “Burada yaşayanların iki hali vardır. Biri, acıkma-
dıkça yemek yemezler; diğeri tam doymadan yemeyi bırakırlar. Böylece
hasta olup ilaca muhtaç olmazlar.” Doktor da bu durumu tasdik edip, “Her
kim böyle yaparsa ömrü boyunca doktor ve ilaca ihtiyaç duymaz” dedi.
Bu olay, bu şekilde Gülistan’da anlatılmaktadır.
‫علت مردم ز پر خواری بود‬

‫خوردن پر تخم بیماری بود‬
İllet-i merdüm zi pür-hârî buved
Hurden-i pür tohm-i bîmârî buved
MÂ HAZAR • 301
(İnsanların hastalığı çok yemektendir, çok yemek hastalığın tohumu-

dur).
‫راحتی نبود حسود شوم را‬
‫کاذب بدبخت را نبود وفا‬
Râhatî nebved hasûd-i şûm râ
Kâzib-i bedbaht râ nebved vefâ
(Nasipsiz haset ediciye rahat yoktur, bedbaht olan yalancıda da vefa

yoktur).
‫توبۀ بدخو کجا محکم بود‬
‫مر بخیالن را مروت کم بود‬
Tövbe-i bedhû kucâ muhkem buved
Mer bahîlân râ mürüvvet kem buved
(Ahlâksızın tövbesi nasıl sağlam olur, şüphesiz cimrilerin iyiliği pek az

olur).
‫هر منافق را تو دشمن دار باش‬
‫از وی و از فعل او بی زار باش‬
Her münâfık râ tu düşman dâr bâş
Ez vey u ez fi‘l-i û bîzâr bâş
(Münafığı daima düşman bil, ondan ve onun işinden nefret et).
‫تاشود دین تو صافی چون زالل‬

‫باش دائم طالب قوت حالل‬
Tâ şeved dîn-i tu sâfî çûn zülâl
Bâş dâim tâlib-i kût-i helâl
(Dininin saf su gibi saf olması için, daima helâl rızık iste).
‫وان که باشد در پی قوت حرام‬

‫در تن او دل همی میرد تمام‬
302 • MÂ HAZAR
V’ân ki bâşed der pey-i kût-i harâm

Der ten-i û dil hemî mîred tamâm
(Haram rızık peşinde koşanın vücudundaki kalp ölür, Hak’tan gafil olur).
Akrabayı Ziyaret
‫رو به پرسیدن بر خویشان خویش‬

‫تا که گردد مدت عمر تو بیش‬
Rû be pursîden ber-i hîşân-i hîş
Tâ ki gerded müddet-i ömr-i tu bîş
(Git ve akrabanı, dostlarını ara, onları ziyaret et ki ömrün uzasın).

Hadis-i şerifte, “Akraba ziyareti ömrün uzamasına sebeptir”148 buyrul-
muştur.
‫هر که گرداند زخویشاوند رو‬

‫بی گمان نقصان پذیرد عمر او‬
Her ki gerdâned zi-hîşâvend rû
Bî-gümân noksân pezîred ömr-i û
(Yakınlarından yüz çevirenin, şüphesiz ömrü kısalır).
‫هر که او ترک اقارب می کند‬

‫جسم خود قوت عقارب می کند‬
Her ki û terk-i ekârib mî-kuned
Cism-i hod kût-i ekârib mî-kuned
(Akrabasıyla ilgiyi kesen, bedenini kabirde akreplere yem eder).
Akrabayı ziyaret vâcip, onlarla ilgilenmemek haramdır. Akrabayı ziya-
ret etmek; hediye, mektup veya selâm göndermekle olur. Bunlardan birini
bile yapmayan, akrabasıyla ilişkisini kesmiş olur. Hadis-i şerifte, “Arala-
rında akrabalarıyla alakasını kesmiş olan kimsenin bulunduğu bir kavme
rahmet inmez”149 buyrulmuştur. Kendisi sebebiyle Allah’ın rahmetinden bir
148 Beyhakî, Şuabü’l-İmân, nr. 3442; Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, nr. 6909.
149 Deylemî, Firdevsü’l-Ahbâr, nr. 7653; Ali el-Müttakî, Kenzü’l-Ummâl, nr. 6993.
MÂ HAZAR • 303
toplumun uzak olduğu kişinin durumunu sen düşün. Nitekim Resûlullah

[sallallahu aleyhi vesellem], “Senden sıla-i rahimi kesene sen sıla-i rahim yap.
Seni mahrum edene ver, sana zulmedeni affet”150 buyurmuştur. Kur’ân-ı
Kerîm’de de, “Vaktiyle biz İsrâiloğulları’ndan, ‘Yalnızca Allah’a kulluk ede-
ceksiniz, anne babaya, yakın akrabaya, yetimlere, yoksullara iyilik edecek-
siniz’ diye söz almış ve, ‘İnsanlara güzel söz söyleyin, namazı kılın, zekâtı
verin’ diye de emretmiştik. Sonunda azınız müstesna, yüz çevirerek dönüp
gittiniz” (Bakara 2/83) buyrulmuştur. Başka bir âyet-i kerimede, “İçinizden fa-
ziletli ve servet sahibi kimseler akrabaya, yoksullara, Allah yolunda göç
edenlere (mallarından) vermeyeceklerine yemin etmesinler; bağışlasınlar,
feragat göstersinler. Allah’ın sizi bağışlamasını arzulamaz mısınız? Allah
çok bağışlayandır, çok merhametlidir” (Nûr 24/22) buyrulmuştur.
‫گر چه خویشان تو باشد از بدان‬

‫بدتر از قطع رحم کاری مدان‬
Ger çe hîşân-i tu bâşed ez bedân
Bedter ez kat‘-ı rahim kârî medân
(Yakınların kötü kimseler olsa bile, onlarla bağlarını kopartmak kadar

fena bir hareket yoktur).
Bu beyit, “Benim hısımlarım fâsık ve âsi kimselerdir, onlarla nasıl ya-
kınlık kurayım?” diyen kişiye verilecek bir cevaptır. Senin onlarla ilişkini
kesmen, Allah [celle celâluhû] katında onların fâsık ve âsi olmalarından daha
kötüdür. Onlardan uzak durursan, onlardan daha fazla fâsık olursun. Kı-
sacası fâsık olmaları sebebiyle akrabadan uzaklaşmaya Ferîdüddin Attâr
[kuddise sırruhû] cevaz vermemiştir. Lâkin Gülistan isimli eserinde Şeyh Sa‘dî
[kuddise sırruhû] bir hikâye anlatarak bu hikâye içinde, “O türden akraba ile
ilişkiyi kesmek, yakınlık kurmaktan iyidir” demektedir.
‫هر که او از خویش خود بیگانه شد‬

‫نامش از روی زمین افسانه شد‬
Her ki û ez hîş-i hod bîgâne şod
Nâmeş ez rûy-i zemîn efsâne şod
(Akrabasına yabancı olan kimsenin, vefasızlığı dillerden düşmez).

150 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 4/158.
304 • MÂ HAZAR
Yiğitlik
‫چیست مردی ای پسر نیکو بدان‬
‫اوال ترسیدن از حق در نهان‬
Çîst merdî ey peser nîkû be-dân
Evvelâ tersîden ez Hak der nihân
(Ey oğul! Yiğitlik nedir iyi bil. İlk önce, gizli Allah korkusudur).
Görünüşte Allah’tan korkmayı gösteriş yapanlar bile işlediğinden, onu

hüner olarak görmeyip gizli yerde Hak’tan korkmaya mertlik tabir buyur-
dular.
‫عذر خواهد مرد پیش از معصیت‬
‫باشدش طاعات بیش از معصیت‬
Özr hâhed merd pîş ez ma‘siyet
Bâşedeş tâ’ât bîş ez ma‘siyet
(Kişi günah işlemeden önce tövbe ederse sevapları günahlarından

ağır basar).
‫آن که کار نیک مردان می کند‬
‫با ضعیفان لطف و احسان می کند‬
Ân ki kâr-ı nîk merdân mî-kuned
Bâ zaîfân lutf u ihsân mî-kuned
(Salih insanların işleriyle meşgul olan, zayıflara ve yoksullara iyilik

eder, onlara yardımda bulunur).
Zira iyilerin işi daima çaresiz kimselere merhamet ve şefkattir.
‫هر که او باشد ز مردان خدا‬
‫باشد اندر تنگ دستی در سخا‬
Her ki û bâşed zi merdân-ı Hüdâ

Bâşed ender teng destî der sehâ
(Allah dostlarının safında yer alanlar, sıkıntı zamanında bile cömert

olurlar).
MÂ HAZAR • 305
Şöyle nakledilmiştir: Hz. Ali’nin [radıyallahu anh] oğulları Hz. Hasan ve

Kerbelâ şehidi Hz. Hüseyin’e [radıyallahu anhümâ] nazar değdiği için sıhhat-
leri bozulmuştu. Hasta ziyaretine gelen ashâb-ı kirâmdan bazıları üç gün
oruç tutmayı adak adamalarını tavsiye etmişler, Hz. Ali ve Hz. Fâtıma da
[radıyallahu anhümâ] üçer gün oruç tutmuşlardır. Oruç sırasında iftar zamanı
gelince evlerinde iftar edecek hiçbir şey bulamamış, Hz. Ali [radıyallahu anh]
bir kişiden bir miktar arpayı borç olarak almış, evlerine götürüp üçte birini
un haline getirip ekmek yapmışlar, akşam namazından sonra yemeğe otu-
racaklarında bir fakir kapıya gelip bir şeyler isteyince, Hz. Ali [radıyallahu anh],
“Siz hissenizi yiyin, ben payımı bu fakire vereceğim” demişlerdir. Bunu
duyan ev halkı, “Biz de payımızı bu fakire vereceğiz” deyip bütün yemeği
o fakire vermişlerdir. O gece sadece su ile yetinmişler, ertesi gün tekrar
oruç tutup geri kalan arpayı yine ekmek haline getirip sofraya koyacak-
larında bir yetim kapıya gelip bir şeyler isteyince yine tüm ekmeklerini o
yetime vermişlerdir. O gece de su ile yetinip üçüncü gün tekrar oruç tut-
muşlardır. Üçüncü gün arpadan geri kalan son üçte birlik kısmı da ekmek
yapıp yiyeceklerinde, bir esir kapılarına gelerek Allah [celle celâluhû] için bir
şeyler istemiş, Hz. Ali [radıyallahu anh] kendi payını yine vermeyi isteyince Hz.
Fâtıma da [radıyallahu anhâ] kendi payını vermek istedi. Kapıyı açıp ekmekleri
o esirin eline vermişler, o da alıp gitmiştir. Buna îsâr denir. Îsâr, kendisi-
nin ihtiyacı varken, başkasını kendi nefsine tercih etmektir. Cömertlik ise
îsârdan daha genel bir tabirdir. Bu hadisenin ertesi günü şu âyet-i kerime
nâzil olmuştur: “O kullar, şiddeti her yere yayılmış olan bir günden korkarak
verdikleri sözü yerine getirirler. Onlar, kendi canları çekmesine rağmen ye-
meği yoksula, yetime ve esire yedirirler” (İnsan 76/7-8).
‫ای پسر در صحبت مردان درا‬

‫تا نظرها یابی از فضل خدا‬
Ey peser der sohbet-i merdân derâ
Tâ nezerhâ yâbî ez fazl-ı Hüdâ
(Ey oğul! Gerçek olgun kimselerin meclisine katıl ki Allah’ın [celle celâluhû]
fazlından nasiplenesin).
‫هر که از مردان حق دارد نشان‬

‫نگذراند عیب دشمن بر زبان‬
306 • MÂ HAZAR
Her ki ez merdân-ı Hak dâred nişân

Negzerâned ayb-ı düşman ber zebân
(Kâmillik sıfatlarını taşıyan, düşmanının ayıplarını bile dillendirmez).

Böyle bir insan hiç dostunun ayıbından bahsedebilir mi? Büyükler, hiç
kimsede ayıp ve kusur görmezler.
‫هر که پا اندر ره مردان نهاد‬

‫کی رود هرگز به دنبال مراد‬
Her ki pâ ender reh-i merdân nihâd

Key reved hergiz be dunbâl-i murâd
(Allah erlerinin yoluna ayak koyan kişi, nefsinin isteğinin peşinden git-
mez).
Hatta daima nefs-i emmâreye muhalefet eder.
‫خود نخواهد مرد خصمان را هالک‬

‫وز غم مردم شود اندوهناک‬
Hod ne-hâhed merd-i hasmân râ helâk

V’ez gam-ı merdüm şeved endûhnâk
(Allah erleri düşmanlarının helâklerini istemezler, insanların gamlarıyla

hüzünlenirler).
İmâm-ı Âzam hazretlerinin yahudi bir komşusu vardı. Ders vaktinde
hainlik olsun diye saz çalardı. Bir gece bekçisi, onu hırsız zannedip zin-
dana attı. Ertesi gün İmâm-ı Âzam hazretleri dersi tamamlayınca, “Aca-
yip! Bizim komşu bugün saz çalmadı” dedi. Orada bulunanlardan bazıları,
“Dün gece hırsız zannedilip hapse atıldı” deyince imam onu kurtarmak
için padişahın sarayına gidip kapıdan girince kapıcılar, İmâm-ı Âzam’ın
geldiğini padişaha haber verdiler. Padişah onu merdivenlerde karşılayıp
odaya götürüp oturttu. İmâm-ı Âzam [rahmetullahi aleyh] yahudiyi hapisten
çıkarmasını isteyince padişah da ölüm ve kısası hak edenler hariç bütün
mahkûmların serbest bırakılmasını emretti. Borçluların borç paraları bile
hazineden ödendi.
MÂ HAZAR • 307
‫می نجوید مرد انصاف از کسی‬

‫گر رسد ظلم و جفا با او بسی‬
Mî ne-cûyed merd-i insâf ez kesî

Ger resed zulm u cefâ bâ û besî
(Allah’ın [celle celâluhû] mert kulları, kendilerine birçok cefa ve bela gelse
bile sabredip kimseden insaf ve adalet istemezler).
Tâbiînin büyüklerinden Hasan-ı Basrî hazretlerinin [rahmetullahi aleyh] bir
yahudi komşusu varmış. Evinin pis suyunu her zaman Hasan-ı Basrî’nin
[rahmetullahi aleyh] evine akıtırmış. Hasan-ı Basrî de pisliği temizler, niçin böyle
yapıyorsun demezmiş. Bir gün bir ihtiyacı için yahudi, Hasan-ı Basrî haz-
retlerinin evine girince pisliği görmüş ve sabrına hayret etmiş. “Bu adam
benim yaptığıma karşılık beni kapıdan kovabilirdi, epeydir tahammül edi-
yor bu kadar sabırlı olan bu adamın dini Hak din, kendisi de hidayete
ermiş biri olmasaydı bana tahammül etmezdi” deyip İslâm ile şereflenmiş,
Hasan-ı Basrî’ye [rahmetullahi aleyh] tâbi kişilerden olmuştur.
‫ای پسر ترک مراد خویش گیر‬

‫وانکهی راه سالمت پیش گیر‬
Ey peser terk-i murâd-ı hîş gîr

V’ângehî râh-ı selâmet pîş gîr
(Ey oğul! Nefsinin arzularını terket, selâmet yoluna baş koy).
Fakirlik
‫فقر می دانی چه باشد ای پسر‬
‫با تو گویم گر نداری زان خبر‬
Fakr mî dânî çe bâşed ey peser

Bâ tu gûyem ger ne-dârî z’ân haber
(Ey oğul! Fakirliği bilir misin? Bilmiyorsan, sana anlatayım).
‫گر چه باشد بی نوا در زیر دلق‬

‫خویش را منعم نماید پیش خلق‬
308 • MÂ HAZAR
Gerçe bâşed bî-nevâ der zîr-i delk

Hîş râ mun‘im nümâyed pîş-i halk
(Fakir kimse abâsının altında yoksulluk yaşasa da kendisini insanların

yanında zengin gösterir).
Bu kişiler asla ihtiyaçlarını söylemezler. Allah [celle celâluhû] katında

makbul olan fakirler bunlardır.
‫گرسنه باشد دم از سیری زند‬
‫دوستی با دشمنان خود کند‬
Gorosne bâşed dem ez sîrî zened
Dustî bâ düşmanân-ı hod kuned
(Aç olsa da tokluktan dem vurur, düşmanına bile dostça yaklaşır).
‫گر چه الغر باشد و خوار و ضعیف‬

‫وقت طاعت کم نباشد از حریف‬
Ger çe lâğer bâşed u hâr u zaîf
Vakt-i tâat kem ne-bâşed ez harîf
(Her ne kadar güçsüz ve zayıf düşse de ibadet vakti olduğu zaman

dostlarından geri kalmaz).
‫خون دل بر دارد و دست تهی‬

‫می نماید در ترا زو فربهی‬
Hûn-i dil ber dâred u dest-i tehî
Mî nümâyed der turâ zû ferbehî
(Kalbinde gam vardır, eli boştur fakat terazide kendini şişman gösterir).
‫ای پسر خود را به درویشان سپار‬

‫تانگه دارد ترا پروردگار‬
Ey peser hod râ be dervîşân sipâr
Tâ nigeh dâred tu râ perverdigâr
MÂ HAZAR • 309
(Ey oğul! Kendini dervişlerin zümresine ada ki Allah [celle celâluhû] seni
bütün âfetlerinden korusun).
Burada dervişlerden murat, ârif şeyhlerdir.
‫با فقیران هر که همدم می شود‬

‫در سرای خلد محروم می شود‬
Bâ fakîrân her ki hemdem mî şeved
Der serây-i huld mahrûm mî şeved
(Fakirlerle yoldaşlık edenler, cennet sarayında Cenâb-ı Hakk’a mah-

rem olur).
Gafletten Uyanmak
‫از خدای خویشتن غافل مباش‬

‫غافالنه در ره باطل مباش‬
Ez Hüdâ-yî hîşten gâfil me-bâş
Gâfilâne der reh-i bâtıl me-bâş
(Allah’tan [celle celâluhû] habersiz olma, gafilcesine bâtıl yola sapma).

Devamlı Allah’ın [celle celâluhû] zikriyle meşgul ol.
‫جای گریه است این جهان دوری مخند‬

‫چشم عبرت برگشا و لب ببند‬
Cây-i giryest în cihân devrî me-hend
Çeşm-i ibret ber güşâ vu leb be-bend
(Bu dünya ağlama yeridir, gülme burada; ibret gözünü aç ve dudağını

dünya kelâmına mühürle).
Bu beyitte, “Az gülsünler, çok ağlasınlar” (Tevbe 9/82) nazm-ı celili ile “Ey
akıl sahipleri! İbret alın” (Haşr 59/2) âyet-i kerimesine işaret vardır.
‫همچو مور از حرص هر سویی مرو‬

‫پند ناصح را بگوش جان شنو‬
310 • MÂ HAZAR
Hemçu mûr ez hırs her sûyî merev

Pend-i nâsih râ be-gûş-i cân şinev
(Karınca gibi hırsa kapılıp her yeri gezme, sana nasihat edeni can ku-
lağıyla dinle).
Karıncanın hırsından her yere girip helâk olması gibi sen de hırsından
helâk olma.
‫ای پسر کودک نه ای بازی مکن‬
‫کار با شیطان به انبازی مکن‬
Ey peser kûdek neî bâzî me-kun

Kâr bâ şeytân be enbâzî me-kun
(Ey oğul! Çocuk değilsin sen, oyun oynamayı bırak, işini şeytana ortak
kılma).
İşine şeytanı ortak etme, “şeytanı işinde kendine karıştırma” anla-
mındadır. Mesela besmelesiz yemek yersen şeytan yemeğine ortak olur
ve besmele ile başlarsan, şeytan, “Benim burada yiyecek bir şeyim yok”
diye firar eder ve yine su içerken de ortak olur. Eve girerken besmeleyi
terkedersen şeytan beraberce eve girmiş olur, besmele çekersen, “Benim
burada girecek bir yerim yok” diyerek firar eder. Kısacası her şeyde dua
ve besmele lazımdır, yoksa şeytan fiillerine ortak olur.
‫نفس بد را در گنه یاری مده‬

‫عمر برباد از تبه کاری مده‬
Nefs-i bed râ der güneh yârî me-deh

Ömr berbâd ez tebeh kârî me-deh
(Günah olan fiillerde kötü nefsine yardım etme, ömrünü âsilikle telef
etme).
‫هر کجا تهمت بود آنجا مرو‬

‫راه حق را همچو نابینا مرو‬
Her kucâ tohmet buved âncâ me-rev

Râh-i Hak râ hemçu nâ-bînâ me-rev
MÂ HAZAR • 311
(Kötülük ve töhmet getiren yerlere uğrama, Hak yolunda kör misali

yürüme).
Nitekim hadis-i şerifte, “Töhmet altına gireceğiniz yerlerden sakı-nın”151
buyrulmuştur. Hakk’ın yoluna kör gibi gitme, Hak yolunda giderken basi-
retli ol, Allah yolunda kör gibi gitmek gafletten kinayedir.
‫دشمنی داری ازو ایمن مباش‬

‫زیر سقف بی ستون ساکن مباش‬
Düşmanî dârî ez’û eymen me-bâş

Zîr-i sekf-i bî sütûn sâkin me-bâş
(Nefis gibi bir düşmanın var, kendini güvende bilme, direksiz dam al-
tına oturma).
‫در ره فسق و هوا مرکب متاز‬

‫خویشتن را سخرۀ شیطان مساز‬
Der reh-i fısk u hevâ merkeb me-tâz

Hîşten râ suhre-i şeytân me-sâz
(Günah ve heves yolunda at koşturma, kendini şeytanın maskarası

yapma).
‫چون سفر در پیش داری زاد گیر‬
‫عمر خود را هم سراسر یاد گیر‬
Çûn sefer der pîş dârî zâd gîr

Ömr-i hod râ hem serâser yâd gîr
(Mademki önünde bir yolculuk var, kendini ahirete güzel hazırla, geçip
giden ömrünü baştan sona bir düşün).
Nitekim hadis-i şerifte, “Dünya ahiretin tarlasıdır”152 buyrulmuştur.
Bazı bilginler de şöyle söylemişlerdir:
Razı olur musun azığı olan bir halkın yanında azıksız kalasın?

312 • MÂ HAZAR
Kendi ömrünü baştan başa rüzgâr tut, rüzgâr ne kadar çabuk geçerse
ömür de öylece çabuk geçer.
‫ای پسر اندیشه از اغالل کن‬

‫نفس خود را با لگد پامال کن‬
Ey peser endîşe ez eglâl kun
Nefs-i hod râ bâ leged pâmâl kun
(Ey oğul! Cehennemdeki ateş halkalarını düşün de nefsini ayaklarının

altına al).
Nitekim Kur’ân-ı Azîm’de Cenâb-ı Kibriyâ, “Biz kâfirlere zincirler, bu-
kağılar ve cehennemi hazırladık” (İnsan 76/4) buyurmuştur.
‫از عذاب حق یکی اندیشه کن‬

‫تا نه سوزی سازگاری پیشه کن‬
Ez azâb-ı Hak yekî endîşe kun
Tâ ne sûzî sâzgârî pîşe kun
(Cehennem ateşinde yanmamak için Allah’ın [celle celâluhû] azabını iyi

düşün, emrine uygun işler yap).
‫جمله را چون هست از دوزخ گذر‬

‫جای شادی نیست با چندین خطر‬
Cümle râ çûn hest ez dûzeh güzer
Cây-i şâdî nîst bâ çendîn hater
(Cehennem ateşinden geçmek herkes için kaçınılmaz, seni bu kadar

zorluk beklerken eğlencenin sırası mı?)
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’de, “İçinizden, oraya uğramayacak hiçbir kim-
se yoktur. Bu, Rabb’in için kesinleşmiş bir hükümdür” (Meryem 19/71) buyrul-
muştur. Hadis-i şeriflerde de cehennem üzerine sırat köprüsü kurulacağı
beyan edilmiştir. Ehl-i sünnet ve’l-cemâat, sıratı ispat eder, Mu‘tezile ise
inkâr eder. Hasan-ı Basrî [rahmetullahi aleyh], Râbia el-Adeviyye hazretleriy-
le [rahmetullahi aleyhâ] evlenmek istediğini söyleyince, şöyle karşılık bulmuş-
tur: “Üç sorunum var, halledersen kabul ederim. Biri, güzel bir ölümle mi
MÂ HAZAR • 313
ölürüm, kötü bir ölümle mi; öbürü kabrim cennet bahçesi mi, cehennem
çukuru mu olacak; diğeri sırat köprüsünü selâmetle geçip cennete girer
miyim, yoksa günahkârlarla birlikte aşağıya, cehenneme mi düşerim?”
Hasan-ı Basrî de [rahmetullahi aleyh], “Bu sorunları ancak Allah Teâlâ bilir, be-
nim bunları çözmeye kudretim yoktur” deyince Râbia hazretleri [rahmetullahi
aleyhâ], “Benim böyle sorunlarım varken evlenecek vaktim yoktur” demiştir.
Yine şöyle demiştir: “Erkeğin ve kadının aklını ve nefsini düşmanlardan bir
düşman farzet. Bunların ne kadarı erkekte, ne kadarı kadındadır?” Hasan-ı
Basrî [rahmetullahi aleyh] cevabında, “Aklı ve nefsi onar tane farzettiler. Aklın
dokuzunu erkeğe, birini kadına; nefsin dokuzunu kadına ve birini de erke-
ğe” takdir edince, Râbia hazretleri de [rahmetullahi aleyhâ], “Ben bir akıl ile do-
kuz nefsi zaptediyorum, acaba sen dokuz akıl ile bir nefsi zaptedemeyip
beni nikâhlamak mı istersin?” demiştir.
‫آتشی در پیش داری ای فقیر‬

‫هیچ خوفت نیست از نار سعیر‬
Âteşî der pîş dârî ey fakîr
Hîç havfet nîst ez nâr-ı saîr
(Ey fakir! Önünde seni bekleyen büyük bir ateş var, o cehennem ate-
şinden hiç korkmaz mısın?)
‫عقبه در راهست و بارت بس گران‬

‫نگذرت بارت بسعی دیگران‬
Akbe der râhest u bâret bes gerân
Negzeret bâret be-sa‘-yî dîgerân
(Yol zorlu, bu meşakkatli yolda yükün ağır, başkalarının yardımıyla ta-

şıyamazsın).
Bu beyitte yükle kastedilen, günahtır.
‫داری اندر پیش روز رستخیز‬

‫از خدایت نیست امکان گریز‬
Dârî ender pîş-i rûz-i resthîz
Ez Hüdâyet nîst imkân-ı gürîz
314 • MÂ HAZAR
(Önünde seni bekleyen kıyamet günü var, Rabb’inden kaçman müm-

kün değildir).
Zira melâike-i kirâm yedi kat mahşer ehlini kuşatırlar. Kur’ân-ı Kerîm’de
de, “O gün ruh (Cebrâil) ve melekler saf olarak dizilirler” (Nebe’ 78/38) buy-
rulmuştur.
‫ای پسر راه شریعت پیش گیر‬
‫ره روی ترک هوای خویش گیر‬
Ey peser râh-ı şerîat pîş gîr
Reh revî terk-i hevâ-yi hîş gîr
(Ey oğul! Şeriat yolunu tut, onu terketme, kendi hevâ ve hevesini ter-
ket).
Allah’a [celle celâluhû] ulaşmanın yolu şeriattır, şeriatsız olan hakikat da-
iresine giremez. Lâkin bu yol hevâ ile karışık olursa gerçek istenilen elde
edilmez, çünkü hevâ Hakk’a ve Rabb-i Mutlak’a karşıdır.
‫ای برادر باش با فرمان حق‬

‫تا بیابی جنت و رضوان حق‬
Ey berâder bâş bâ-fermân-ı Hak
Tâ be-yâbî cennet u rıdvân-ı Hak
(Ey kardeş! Hakk’ın cennetini bulabilmek için Allah’ın [celle celâluhû] fer-
manına uy).
Şeriatın zâhiri, kulu nimetlere, bâtını ise hakiki nimet vericiye ulaştırır.
Herkes kendi adımıyla, yeteneği mesabesinde yoluna devam eder.
‫گردن از حکم خدای خود متاب‬

‫تا نمانی روز محشر در عذاب‬
Gerden ez hükm-i Hüdâ-yî hod me-tâb
Tâ ne-mânî rûz-i mahşer der azâb
(Allah’ın [celle celâluhû] hükmünden yüz çevirme ki mahşer gününde

azap içinde kalmayasın).
MÂ HAZAR • 315
‫تا بیابی در بهشت عدن جا‬

‫شفقتی بنمای با خلق خدا‬
Tâ be-yâbî der behîşt-i adn câ
Şefkatî benmây bâ halk-ı Hüdâ
(Adn cennetinde yer bulabilmek için Allah’ın kullarına merhametli ol).

Zira merhametlilerin mekânı adn cennetidir. “Adn”, cennetten bir ta-
bakanın ismidir.
‫تا دهندت جای در دار السالم‬

‫با فقیران روز و شب می ده طعام‬
Tâ dehendet cây der dârü’s-selâm
Bâ fakîrân rûz u şeb mî deh ta'âm
(Sana dârüsselâm denilen cennette yer verilmesini istiyorsan, fakirleri

gece gündüz doyur).
‫شاد اگر داری درون خسته را‬

‫باز یابی جنت در بسته را‬
Şâd eger dârî derûn-i haste râ
Bâz yâbî cennet-i der beste râ
(Eğer bir mahsun kalbi mutlu edersen, kapalı bile olsa cennet kapısı
açılıverir).
Nitekim hadis-i şerifte, “Farzlardan sonra Allah’a en sevimli gelen
amel, bir mümini sevindirmektir”153 buyrulmuştur.
‫هر که آرد این وصیتها به جای‬

‫در دو عالم راحتش بخشد خدای‬
Her ki âred în vasiyyethâ be-cây
Der dû âlem râhâteş bahşed Hüdây

316 • MÂ HAZAR
(Bu öğütleri tutan kimselere, Allah [celle celâluhû] iki cihanda da rahme-
tini bağışlar).
Bu kitapta bulunan nasihatleri yerine getiren, yani burada söylenildiği
şekilde amel eden kimseye Allah Teâlâ iki cihanda rahatlık bağışlar.
‫ور نیارد این وصیت را بجای‬

‫دور ماند بی شکی او از خدای‬
V'er neyâred în vasiyyet râ be-cây

Dûr mâned bî şekî û ez Hüdây
(Bu öğütleri dinlemeyenler ise Allah’tan [celle celâluhû] uzak kalırlar).

Bu beyit ile Attâr hazretleri [kuddise sırruhû] kitab-ı celilini hatmedip
Cenâb-ı Vâcibü’l-Vücûd’a münâcâta başlıyor:
‫یا الهی رحم کن بر ما همه‬

‫عفو کن جمله گناه ما همه‬
Yâ ilâhî rahm kun ber mâ heme

Afv kun cümle günâh-i mâ heme
(Allahım, bizlere rahmet eyle, bütün günahlarımızı bağışla).
‫عاجزیم و جرم ها کرده بسی‬

‫نیست ما را غیر تو دیگر کسی‬
Âcizîm u cürmhâ kerde besî

Nîst mâ râ gayr-i tu dîger kesî
(Biz âciziz, çok günah işledik, senden başka bizi kim bağışlayabilir?
Senden başka kime sığınabiliriz?)
‫گر بخوانی ور برانی بنده ایم‬

‫هر چه حکم تست از آن خرسنده ایم‬
Ger be-hânî v'er be-rânî bendeîm

Her çe hükm-i tust ez ân horsendeîm
MÂ HAZAR • 317
(İster yanına çağır, ister bizleri katından kov, biz kuluz, senin hükmün
neyse ona razıyız).
‫رحمت حق باد بر روح کسی‬

‫کین و نصایح را بخواند او بسی‬
Rahmet-i Hak bâd ber rûh-i kesî
K’în nesâyih râ be-hâned û besî
(Allah’ın rahmeti benim bu nasihatlerimi çokça okuyan ve yerine geti-
ren kimselerin ruhlarına olsun).
MÜTERCİMİN KENDİ YAZDIĞI HAYAT

HİKÂYESİNİN SADELEŞTİRİLMİŞ ŞEKLİ
İstanbul’da Sultan Selim Camii yakınında Çarşamba Pazarı’nda
bulunan Damadzâde Mehmed Murad Efendi’nin kurduğu Nakşiben-
diyye Hankahı’nda postnişin olan Şeyh Abdülhalim el-Ahıskavî en-
Nakşibendî’nin sülbünden 1203 senesinin Muharrem ayının 22. Perşembe
gecesi (23 Ekim 1788) seher vaktinde doğdum. Beş yaşına girince babam
tarafından Kur’ân-ı Kerîm’i yüzünden okumayı öğrenmem için merhum
Mehmed Himmet Efendi’nin mektebine gönderildim. Yüzünden okumayı
iyice öğrendikten sonra yedi yaşımda Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlemeye başla-
dım. Birinci hatimde Mâide sûresine geldiğimde babam Eyüp’te bulunan
Mihrişah Valide Sultan’ın yaptırdığı türbeye baştürbedar olarak tayin edildi
ve ilkokulu bıraktım. Daha sonra babam beni, Çarşamba Pazarı’nda bu-
lunan Ahmed Efendi’nin mektebine gönderdi ve yine Mâide sûresinden
Kur’ân-ı Kerîm’i ezberlemeye başladım. Birinci hatimde Tâhâ sûresine gel-
diğimde hocam hacca gitti ve yerine öğrencilerinden Ahmed Efendi geçti.
Akabinde Tâhâ sûresinden başlayıp on yaşına geldiğimde Kur’ân-ı Kerîm’i
tümüyle ezberledim. Babam o dönemde İstanbul’da bulunan kurrâ ha-
fızları davet ederek ezberleme hatmini huzurlarında yaptırmış, perşembe
günü Sultan Selim Camii’nde de duası yapılarak üç gün boyunca camiye
çok cemaat toplanmıştır. Sonra Ahmed Efendi’nin mektebine iki sene ka-
dar devam edip Secâvend, tecvid, ilmihal, Birgivî Şerhi ve benzeri kitaplar
okudum. Yaşım henüz on ikiye ulaşmamışken bu mektepten alınıp han-
kahımızda bulunan Beyzâde Efendi’nin müridlerinden ve müderrislerden
Bolulu Halil Efendi’den sarf ilmini tahsile başlayıp Birgivî’nin İzhâru’l-Esrâr
isimli kitabını da ondan okudum. Sonra Sultan Ahmed Camii’nin vaizi iken
318 • MÂ HAZAR
ruhunu teslim eden Erzurumlu Şeyh Yahya Efendi’den, Fâtih Camii’nde

Molla Câmî’nin Kâfiye Şerhi’ni okudum. İsâgûcî, Fenârî, Muhammed Emin
ve Tasavvurât isimli kitapları da kendilerinden okudum. Epeyce bir zaman
tahsilime ara verdikten sonra Mehmed Said Efendi, Fâtih Camii’nde Mol-
la Fenârî’nin İsâgûcî Şerhi’ni okutmaya başlayınca o derse devam edip
bitirdikten sonra yine Tasavvurât’a başlayıp bitirince ders okutmayı bıra-
karak Bursa’ya yerleşip emekliye ayrıldılar. O sırada saray hocalarından
Çarşambalı Mehmed Said Efendi Tasdîkât isimli kitabı okutmaya başlamış
olduğundan onun dersine devam edip bu kitabı bitirince Tehzîb’e başlayıp
iki sene Tehzîb okudum. Bu dersin öncesinde, baştan sona Meşâriku’l-
Envâr’ın şerhi olan İbn Melek okunup bitirildi. Sonra akaid şerhine başla-
nıp bir miktar evvelinden okunup 1230 Zilhiccesinde (Kasım 1815) babam
bu dünyadan göçtü. Nevres merhumun,
Mecrâ-yı nefes teng, elim teng, dilim teng

Teng oldu cihân başıma sultanım efendim
beytinde buyrulduğu gibi dünya başıma yıkılmıştı. Babamdan ayrılmanın
verdiği hüzünle bırakın dersi, bulunduğum tekkede bile oturamayıp gece
gündüz diğer zâviyeleri ziyaret ederek dostların evlerinde ikamet edip iki
sene vakit geçirdim. On sekiz yaşıma geldiğimde Hoca Neş’et Efendi’nin
talebelerinden Sultan Selim civarında Debbağ Yunus mahallesinde Hoca
Mehmed Efendi’nin bulundukları yere gidip hizmetlerine girerek Tuhfe-i
Vehbî, Pend-i Attâr, Şeyh Sa‘dî’nin Gülistan ve Bostan’ından bir miktar,
Hâfız-ı Şîrâzî’nin Divan’ı ile Mefâtîhu’d-Dürriyye kitaplarını okudum. Sonra
hoca hacca gidince ben de hocasız kaldım. Ayvansaray yakınında Câbir
b. Abdullah el-Ensârî’nin defnolundukları caminin avlusunda oturan Ab-
dullah el-Kâşgarî en-Nakşibendî hazretlerinden terbiye almış olan Salih
Afîf el-Münzevî’nin yanına haftada bir kere giderek Sâib Divanı okumaya
başladım lâkin, “Çorak arazi az suyla kanmaz” sözü hükmünce Süley-
man Vahyî’nin evine haftada iki gün giderek Şevket Divanı’nı ve Mesnevî-i
Şerif’in üçüncü cildinin başına kadar olan kısmını okudum. Üçüncü cildin
ortasına geldiğimde bana Mesnevî okutmam teklif edildi. Hocamın da izin
vermesiyle Mesnevî okutmaya başlayıp bütününü okuttum. Şimdi tekrar
bu işe başlayıp bir senede birinci cildi bitirdim, ikinci cilde başlayaca-
ğım. Yine Hoca Neş’et Efendi’nin öğrencilerinden Kethüdâzâde Mehmed
Ârif Efendi’den on iki tane Örfî-i Şîrâzî’nin kasidesini, Vecîb’in Mukanta-
ra risâlesinin dörtte birini, Usturlâb Risâlesi’ni, Küre Risâlesi’ni, Mesnevî-i
MÂ HAZAR • 319
Şerif’in başından başlayıp “Yahudi Vezir Hikâyesi”nin ortasına gelinceye

kadar okudum. Bu tahsilim esnasında babamın emriyle Soğukçeşme Ka-
pısı yakınında Zînet Sultan Camii alanında bulunan odalarda oturan ve
ömrünün sonlarında Üsküdar’da Selimiye Hankahı’na şeyh olan el-Hâc
Nimetullah’a bağlanıp on sene kadar hizmetleriyle müşerref oldum. Bu sı-
rada kendilerinden Mişkât-ı Mesâbîh’i, İmâm-ı Rabbânî’nin Mektûbât’ı ile
Celâl-i Devvânî’nin İsbât-ı Vâcib ve Hikmetü’l-Ayn isimli kitapları okudum.
Zâhirî ve bâtınî ilimlerde derinlik sahibi olan el-Hâc Nimetullah, Türkçe’si
çok iyi olmadığından derslerini bazan Arapça, bazan Farsça anlatırlardı.
Bu dersler sırasında “Hoşgun şeyhi” olarak şöhret bulan Muhammed b.
Muhammed’den seb‘a ve aşere kıraatlerini tamamlayıp takrib ilmine baş-
ladım. Yirmi üç cüze yakın okuyup Zümer sûresine gelince hocam vefat
etti. Vefat ettiklerinde Şehzade Camii’nde cuma vaizi ve Fâtih Camii’nde
de üçüncü imamlık görevlerini yürütüyorlardı. Kıraat ilimleriyle ilgili eserleri
vardır. Eyüp Sultan birinci imamı ve Sultan Ahmed Camii cuma vaizi Hacı
Abdullah Efendi’den Mülk sûresinden Duhâ sûresine kadar aşere oku-
dum, Fâtiha’dan üçüncü cüzün başına kadar da takrib okudum. Şâtıbî’nin
kıraat-i seb‘asını içeren kitabını da aynı hocadan okudum.1230’da Evkâf-ı
Hümâyun müfettişi ve Galatasaray Hümâyunu kütüphane hocası olan
İmamzâde Hafız Mehmed Esad Efendi’den Fâtih Camii’nde Teftâzânî’nin
Nesefî Akaidi ve Hayâlî Hâşiye’sini okumaya başlayıp iki buçuk senede bi-
tirdim. İmamzâde Hafız Mehmed Esad Efendi, ders öncesinde Şifâ-i Şerif
ve Gurer Şerh-i Dürer okuturdu. İkindi namazından sonra da Teftâzânî’ye
ait olan Telhîs şerhi Mutavvel’i beş senede baştan sona okuttu, ben de
derslerine katıldım. Üç ay da evlerinde Ali Kuşçu’nun Vaz‘iyye Şerhi’ni ve
Hulâsatü’l-Hisâb isimli eserlerini okudum. Dülgeroğlu Camii’nde de Nebe’
sûresinin tefsirini ve benzeri şeyleri öğreniyordum. 1240 senesi Receb ayı-
nın 1. günü (18 Şubat 1825) anılan camide büyük bir kalabalığın toplanma-
sıyla yirmi kadar kişiyle beraber ben de icâzet aldım. Sultan Selim Camii
birinci imamı olan Muhammed Râşid Efendi’den takrib kıraatine başlayıp
Zümer sûresinden Kur’ân-ı Kerîm’in sonuna kadar gelip 1240 Zilhicce-
sinin 21. günü (6 Ağustos 1825) Sultan Selim Camii’nde kıraat hocaları
huzurunda hatmedip Kasımpaşalı Şeyh Ahmed Efendi’nin dua etmesiyle
Esad Efendi’den icâzet almak nasip oldu. Ben de kıraat konusunda şimdi-
ye kadar yedi kişiye icâzet verdim. Hankahımızda gece gündüz şu kitaplar
okutulmaktadır: Mesnevî-i Şerif, Şifâ-i Şerif, Kâfiye Şerhi Molla Câmî, ilm-i
kıraat, fıkıh, Şevket ve Sâib divanları ve başka kitaplar. Bunlardan başka
320 • MÂ HAZAR
da birçok kitap ve risâleyi okumuş olduğum halde sözü uzatmamak için

bunlardan bahsetmeyeceğim. Yaşadığım zamanda üç padişah dönemin-
de bulundum. Bu sultanlar III. Selim, IV. Mustafa ve II. Mahmud hanlar-
dır. Hepsine dua ederim, Allah [celle celâluhû] taksiratlarını affedip cennetiyle
müşerref kılsın. Tüm hoca ve talebelerime de dua ederim. Elde bulunan
Şeyh Ferîdüddin Attâr’ın [kuddise sırruhû] Pendnâme isimli kitabını şerheder-
ken herhangi bir kitaba müracaat edilmemesi münasebetiyle bu şerhe Mâ
Hazar-ı Muhammed Murad ismi verildi. Bu eserin şerhi 1249 yılının Şevval
ayının 15. gecesinde (25 Şubat 1834) tamamlanmıştır.
HİKMET SAHİBİ KİMSELERİN AHLÂK NASİHATİ

Dünya ve ahirette selâmet isteyen kişi önce kendi varlığını koruma-
lı, çok çabalayıp yeter dereceden fazla gelir elde etmeye çalışmamalıdır.
Kendine nasıl davranırsa başkalarına da o şekilde davranmalıdır. Bu nasi-
hati kabul eden kimse iki dünyada kurtuluşa erer.
DİĞER NASİHATLER
İlim irfan sahibi olanlar şöyle tembih etmişlerdir: Arkadaşlık edecek-
sen, üç kimse ile arkadaş ol. Birincisi, ilim ve sanat ehli ile, onlarla yapı-
lan arkadaşlık dünya ve ahiret saadetini kazandırır. İkincisi, yüce ahlâklı
kimselerle, bunlar dostlarının hatasını örtüp nasihat konusunda çaba sar-
federler. Üçüncüsü ise kinsiz, tamahsız, muhabbetleri doğruluk ve ihlâs
üzere olanlardır. Şu üç kişiden de çekinmek lazımdır: Birincisi, fısk ve fücur
erbabıdır. Onların işi gücü şehvetlerinin peşinden koşmaktır. Onlara mu-
habbet beslemek ne dünya rahatına sebep olur ne de ahiret rahmetine.
İkincisi yalancı ve hain olanlardır. Onlarla arkadaşlık elemli bir azap, büyük
bir beladır. Onlar senin söylediğin fitne içeren kelimeleri başkasına nak-
ledip anlatırlar, başkalarından da sana korku ve ürküntü verecek sözleri
aktarırlar. Yalanı doğru gibi gösterir, doğruyu da saçma sapan bir söz gibi
aktarır. Üçüncüsü, ahmak ve aptal olanlardır. Bunların sözlerine menfaat
temininde güvenilmez, zararı uzaklaştırmak için de yaptıklarına inanılmaz.
Çünkü genellikle onların iyi olduğunu düşündüklerinde şer vardır, faydalı
olduğuna inandıkları görüşleri zararlıdır, zararlı olduğuna inandıkları şey-
lerde de fayda vardır. Öyleyse bu üç grup kimseyle yakınlık kurmaktan
çekinmek gerekir.
MÂ HAZAR • 321
Allah Teâlâ’nın, “Müminler ancak kardeştirler” (Hucurât 49/10) buyurduğu

muvahhid müminlerin vasıfları şu şekildedir:
Evvela mümin kişinin inancı temiz olmalı, kendine nasıl muamele
ederse mümin kardeşine de aynı şekilde muamele etmelidir. Taat ve iba-
dete devam edip günahlardan sakınmalı, doğru sözlü olmalı, hayırlı işler
için çalışmalı, şefkatli ve merhametli olmalıdır. Hiçbir konuda adaletten
yüz çevirmemeli, şeriat caddesinden sapmamalıdır. Söz verince yerine
getirmeli, hayırlı işleri ertelemeyi uygun görmemelidir. Her işinde insaf ile
hareket etmeli, Cenâb-ı Hakk’ın her şeyi bilen ve, “Her şeye muktedir”
(Bakara 2/20) olduğunu bilmeli, halim ve selim olmalıdır. İkincisi, salih olup
kalbini düzgün tutandır. Muvahhid mümin hakkında Cenâb-ı Hak, “Kim
iyi bir iş yaparsa bu kendi lehinedir” (Fussılet 41/46) buyurmuştur. İyi iş ya-
pan önce gururlu olmamalı, ibadeti dünya için yapmamalı, dostlar için saf
niyetli olup her feyzini Hak’tan bilmeli, her şeyde bir hikmet müşahede
etmelidir. Yasaklanan her şeyden sakınmalı, irşad yolunda çalışmalı, ara
vermeksizin tebliğ ve nasihatte bulunmalı, kin tutmamalı, ayıpları görme-
meli, içi dışına uygun olmalı, ihtiyacı olanların ihtiyacına koşma konusun-
da gevşek davranmamalıdır. Dünya menfaatleri için hâkimlerin kapılarına
gitmemeli, dostluğu Allah rızası için olmalı, tamahkâr olmayıp kanaatkâr
olmalı, muhabbeti de düşmanlığı da Allah için olmalıdır. Şerri hayır ile yo-
rumlamalı, ayıpları örtmeli, çekişmelerde iki tarafın da iyiliğini düşünmeli,
sözleri insanların kalplerini rahatlatmalıdır. Bu nasihatler, Ahlâk-ı Alâî isimli
eserden alınmıştır.
MÜNÂCÂT
Yok elemde aczden gayri yarar nesne sana
Ben ne yüzle varayım dergâhına yâ Rabbenâ
Sen yarattın cismi sen kıldın bana cânı atâ
Ben nice utanmadan sana demem cânım fedâ
Ey beni lutfuyla yoktan var eden Rabb-i Gafûr
Mağfiret kıl eyledikte azm-i iklîm-i bekâ
Rûyuma vurup usât içre günâh-ı bî-haddim
Etme rüsvâ rûz-ı mahşerde be-hakk-ı enbiyâ
Tâkatim yok yanmaya yâ Rab yerime lutfedip
Defter-i isyânımı yak nâre der rûz-i cezâ
Pür tehî dest amel-i tüccâr cins tâatim
322 • MÂ HAZAR
Çâr sûy-i afvde sermâyedir cürmüm bana

Kat‘ı ümîd etmem afvından kusûr u zenble
Ben kulum kuldan hatâ yâ Rab cenâbından atâ
Dergeh-i ihsânına geldi niyâz afv eyle
Kılma yâ Rab Vâsıfı dergâh-ı lutfundan cüdâ
BAŞKA BİR MÜNÂCÂT

Kimin var birliğinde iştibâhı
Cihânın hâlikı sensin ilâhî
Zelîl etme bu abd-i rû-siyâhı

Aman ey padişahlar padişahı
Bu nâm u şân u kudret hep senindir

Benim ne’m var atâ her gâh senindir
Neye mâlik isem Billâh senindir

Meded ey çâre-sâz-ı derdmendân

Vücudum oldu gark-ı bahr-i isyân
Olursa senden olur lutf u ihsân

Kılıp zenbimi berdûş-i nedâmet

Cihâna eyledim halim şikâyet
Der-i ihsânına geldim nihâyet

Eğer dağlarca da varsa vebâlim

Yüzüme vurma yâ Rab bî-mecâlim
Sanadır Vâsıf-âsâ arzuhalim

MÂ HAZAR • 323
ŞEYH SA‘DÎ’NİN ÖĞÜDÜ

Dünyada iyi isim bırakan kimse, ebedî devlet ve saadet bulur. Çünkü
o ahirete göçtükten sonra onun arkasından hayırla anılmak, güzel sözlerle
hatırlanmak onun adını canlandırır.
BİBLİYOGRAFYA
Aclûnî, İsmail b. Muhammed, Keşfü’l-Hafâ, c. 1-2, Beyrut 1997.

Ali el-Müttakî, Allâme Alâeddin Ali el-Müttakî b. Hüsâmeddin el-Hindî,
Kenzü’l-Ummâl, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
a.mlf., Esrârnâme (nşr. Seyyid Sadık Gevherîn), Tahran: İntişârât-ı
Zevvâr, 1384 hş./2005.
a.mlf., Musîbetnâme (nşr. Nûrânî Visâl), Tahran: İntişârât-ı Zevvâr,
1384hş./2005.
a.mlf., Divan (nşr. Takî-i Tefezzulî), Tahran: İntişârât-ı İlmî u Ferhengî,
1386 hş./2007.
Attâr, Ferîdüddin, Muhtârnâme (nşr. Muhammed Rıza Şefîî Kedkenî),
Tahran: İntişârât-ı Sohen, 1386 hş./2007.
a.mlf., İlâhiname (trc. Abdülbaki Gölpınarlı), İstanbul: MEB Yayınları,
1988.
Banarlı, Nihad Sami, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, c. 1-2, İstanbul:
MEB Yayınları, 1998.
Beyhakî, Ahmed b. Hüseyin, ez-Zühdü’l-Kebîr, Beyrut 1987.
Buhârî, Muhammed b. İsmail, es-Sahîh, c. 1-4, Kahire 2004.
Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, c. 1-3, Ankara: Bizim Büro
Yayınları, 2000.
326 • MÂ HAZAR
Çağrıcı, Mustafa, “Nasihat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi

(DİA), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006, 32/408-409.
Dâvûd İbrâhimî, “Esrârnâme”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ya-
yınları, 1995, 11/434-435.
Demirci, Mehmet, “Mesnevî Şerhleri ve Şârihleri Hakkında Birkaç
Not”, Kubbealtı Akademi, sy. 144, 1 Ocak 2004.
Güntan, Zekiye, Muhammed Murâd Nakşbendî ve Hülâsatü’ş-Şürûh
Adlı Mesnevi Şerhinden İlk 1001 Beyit, Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve
Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2010.
Levend, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi Giriş, Ankara: Türk Tarih Ku-
rumu Yayınları, 1988.
Molla Câmî, Nefehâtü’l-Üns min Hadarâti’l-Kuds (haz. Süleyman Ulu-
dağ - Mustafa Kara), İstanbul: Marifet Yayınları, 2008.
Murad Nakşibendî, “Terceme-i Ahvâl-i bi-Beyzâde Mustafa Efendi”,
Mecmûa, İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1264/1847.
Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî, es-Sahîh, c. 1-5, Beyrut
2003.
Nesâî, Ebû Abdurrahman, es-Sünen, c. 1-8, İstanbul 1992.
Pala, İskender, “Nasihatnâme”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, 2006, 32/409-410.
Sevgi, H. Ahmet, “Mantıku’t-Tayr”, DİA, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, 2003, 28/29-30.
Şahinoğlu, M. Nazif, “Attâr, Ferîdüddin”, DİA, İstanbul: Türkiye Diya-
net Vakfı Yayınları, 1991, 4/95-98.
Şentürk, M. Hüdai, “Murad Nakşibendî”, DİA, İstanbul: Türkiye Diya-
net Vakfı Yayınları, 2006, 31/188-189.
Taberânî, Süleyman b. Ahmed, el-Mu‘cemü’l-Evsat, c. 1-11, Riyad
1995.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr, Târih, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-
İlmiyye, 2005.
Tanman, M. Baha, “Murad Molla Külliyesi”, DİA, İstanbul: Türkiye Di-
yanet Vakfı Yayınları, 2006, 31/187-188.
MÂ HAZAR • 327
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, es-Sünen, c. 1-5, Beyrut 1987.

Türk Ansiklopedisi, “Attâr, Ferîdüddin Muhammed”, Ankara: MEB,
1976.
Vassâf, Osmanzâde Hüseyin, Sefîne-i Evliyâ (haz. Mehmet Akkuş – Ali
Yılmaz), c. 1-5, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2011.
Zebîhullah-i Safâ, İran Edebiyatı Tarihi (çev. Hasan Almaz), c. 1-2, An-
kara: Nüsha Yayınları, 2005.

İstanbul 2013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

İstanbul 2013

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İstanbul 2013

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İstanbul 2013

Eserin Adı : Mâ Hazar

Mayıs 2013, İstanbul

© Bu eserin tüm yayın hakları

MEHMET ALİ ÖZKAN

Yayınevimiz çeşitli alanlara dair eserlerle siz değerli okurlarımıza hiz-

O bakımdan siz kıymetli okuyucularımız kitapta her gördüğü meseley-

Lugatlarda “öğüt” manasına gelen Farsça “pend” kelimesinin Arap-

Birçok âlim ve mutasavvıf tarafından talebelerine okutulmuş olan bu

‫عطار روح بود ثنایی دو چشم او‬

Attâr rûh bûd Senâyî dû çeşm-i û

‫من آن مالی رومم كه از نظمم شكر ریزد‬

“Ben şiirlerinden şeker saçılan Rumlu mollayım, ancak söz söyleme-

Ân çe güftem der hakîkat ey azîz

“Ey azizim! Her ne söyledimse, doğrusu, ben onu Attâr’dan duymu-

Yrd. Doç. Dr. İbrahim KUNT

a.mlf. : Aynı müellif

Ebû Hâmid Ferîdüddin Muhammed b. Ebû Bekir İbrahim-i Nîşâbûrî,

mutasavvıf ve şeyhle tanıştığı, onlarla dostluk kurup eserlerini okuyarak

şitli araştırmalarda Haydarnâme, Uşturnâme, Cevherü’z-Zât, Nüzhetü’l-

FERÎDÜDDİN ATTÂR’IN [kuddise sırruhû] ESERLERİ

Tasavvuf ilkelerini “usul” olarak adlandıran Attâr [kuddise sırruhû], 3309

ikna eder. Sonunda bütün kuşlar hüdhüdün kılavuzluğunda yola çıkarlar.

18 H. Ahmet Sevgi, “Mantıku’t-Tayr”, DİA, 28/29.

duğu şiirlerinde de hikâye anlatımına devam etmiş olup, bu hikâyelerin

Tezkiretü’l-Evliyâ, büyük sûfîlerin hal tercümelerinden bahseden ve

MOLLA MURAD en-NAKŞİBENDÎ’NİN [kuddise sırruhû]

Elimizdeki bilgilere göre Murad Nakşibendî’nin [kuddise sırruhû] bir oğlu

İstanbul Fatih’te Çarşamba semtinde bir kütüphane ile tekkeden olu-

Bu külliyede şeyhlik yapan Molla Murad’ın, külliyenin bânisi Damadzâde

Kaynaklardan elde edilen bilgilere göre Molla Murad [kuddise sırruhû],

Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], aldığı kaliteli eğitim sayesinde döne-

31 M. Baha Tanman, “Murad Molla Külliyesi”, DİA, 31/187.

Aynı kütüphanenin başhafızı olarak da görevlendirilmiştir. Bu görevle-

Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], Sultan Ahmed Camii şeyhliği hizme-

MOLLA MURAD en-NAKŞBENDÎ’NİN [kuddise sırruhû] ESERLERİ

1. MURAD MOLLA DİVANI

37 M. Hüdai Şentürk, “Murad Nakşibendî”, DİA, 31/189.

Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], eserinde muteber kitaplardan bazı

5. ŞERH-i KASÂİD-i MEVLÂNÂ ŞEVKET

6. MÜZÎLÜ’l-HAFÂ ŞERH-i TUHFE-i ŞÂHİDÎ

8. KİTÂBÜ MÂ HAZAR ŞERHU ALÂ PEND-i ATTÂR

Murad Nakşibendî [kuddise sırruhû], bu şerhi Sultan Abdülmecid’e (1839-

38 Müslim, İmân, 23.

leri yanında diğer müslümanlara karşı dürüst ve samimi davranmaları hu-

Pendnâmeler genelde toplumların ahlâkî durumlarını konu edinen

Tarihî süreçte, toplumların daha çok çözülme dönemlerinde kaleme

Yazıldıkları dönemin ve o dönemde yaşayan toplumların ahlâkî du-

39 Buhârî, İmân, 42; Müslim, İmân, 97, 99.

Türkçe olarak ve mesnevi nazım şekliyle yazılan nasihatnâme tarzında-

Pendnâme’de dinî ve tasavvufî konular, ibadetler, ahirete hazırlık,

Bu iki temel kaynağın amacı insanı iyiliğe yöneltmek, kötülükten alıkoy-

Şeyh-i merhum müşârünileyh şerhine muvaffak buyurdukları işbu

Hamdü senâ, övgüler ve kıyassız nimetlerin şükrü, önce âlemi ve

(Bir avuç toprağa iman veren, kötü sıfatlardan münezzeh olan o

‫آنكه در آدم دمید او روح را‬

Ân ki der Âdem demîd û rûh râ

(Âdem’e [aleyhisselâm] o ruhu üfleyen Allah Teâlâ, Nuh’u [aleyhisselâm]