5.

TERBITAN (differentiation) FUNGSI

SATU PEMBOLEH UBAH
5.1 GARIS TANGEN DAN TERBITAN
5.2 PETUA TERBITAN
5.3 TERBITAN PERINGKAT TINGGI
5.4 PEMBEZAAN TERSIRAT
5.5 KAEDAH NEWTON-RAPHSON
5.6 PETUA L’HÔPITAL
5.7 CORAK GRAF
5.8 PERMASALAHAN EKSTREMUM
5.9 KADAR PERUBAHAN
1
5.1 GARIS TANGEN DAN TERBITAN
 Mula diperkenalkan oleh Archimedes

 Garis tangen bagi suatu lengkung y = f(x) di titik

P(c, f(c)) ialah suatu garis yang menegak atau
suatu garis dengan kecerunan m yang

f c  h  f c
m  had
h0 h
2
 Garis tangen merupakan penghampiran yang
terbaik bagi fungsi f di titik P(c, f(c))

Fungsi f

Garis
tangen

3
5.1.1 Takrif Terbitan

 Terbitan (pembezaan) bagi fungsi f iaitu f ´

pada sebarang titik x ditakrifkan sebagai

f  x  h  f  x
f   x   had
h0 h

dengan syarat hadnya wujud!

4
Contoh 5.1.1

f1  x   3x  5
f1  x  h   f1  x 
f1  x   had
h0 h
3  x  h   5  3x  5
 had
h0 h
3h
 had
h0 h
 had 3  3
h0 5
Contoh 5.1.2

f2  x   x2
f2  x  h   f2  x 
f 2  x   had
h0 h
 x  h
2
 x2
 had
h0 h
2 xh  h2
 had
h0 h

 had  2 x  h   2 x
h0 6
Contoh 5.1.3
Cari persamaan garis tangen bagi lengkung
f  x  y  x 2

di titik (5, 25)

f  x   y  x2
Penyelesaian

f   x   2 x  f   5  10
y  y0 y  25
m  10
x  x0 x 5
y  10 x  25
 y  10 x  25
 7
5.1.2 Tatatanda Lain Bagi Terbitan
 Terdapat pelbagai tatatanda bagi terbitan selain
daripada f´ misalnya

dy df
, , y, Dx y
dx dx

Tatatanda
Leibniz

8
5.2 PETUA TERBITAN
5.2.1 Terbitan Masyhur

f f´ f f´
C 0 x x
e e
x n
nx n 1
ax a x ln  a 
sin  x  kos  x  ln  x  1
x
kos  x   sin  x  1
log a  x 
tan  x  sek 2
 x x ln  a 
9
5.2.4 Petua Operasi

i. Cf   x   C  f   x   C pemalar 

ii.  f  g   x   f   x   g   x 

iii.  f  g   x   g  x  f   x   f  x  g   x 

 f  g  x f  x  f  x g x
iv.    x  
 g  x  
2
g

10
Contoh 5.2.1

f1  x   3x  5  sin  x 
6

f1  x   3  6 x  0  kos  x   18 x  kos  x 
 5 5

Contoh 5.2.2

f 2  x   e x  ln  x 
x 3

 x 
f 2  x   e  x   x e  
x 3 3 1
x
1
 3x e  x e 
2 x 3 x

x 11
Contoh 5.2.3
sin  x 
f3  x   6
3x
3x 6 sin  x    sin  x  3x 6 
f3  x  
 3x 
2
6

3x kos  x   18 x sin  x 
6 5

 12
9x

12
5.2.5 Petua Rantai

f g   x   f   g  x   g   x 
Atau dalam tatanda Leibniz:
dy dy du
Jika y = f(u), u = g(x) maka 
dx du dx

f g   x 

g´(x) f´(g(x))

x u = g(x) y = f(u) = f(g(x))

13
Contoh 5.2.4
d 
dx 
sin3 x 6
 2 x  7 
 

 6
 6
 
 kos 3x  2 x  7 3x  2 x  7 

 kos  3x 6
 2 x  7 18 x 5
 2

Bezakan luaran terbitan

tetapkan dalaman dalaman

14
Contoh 5.2.5
d 
dx 
  
tan x 2  sin 3x6 


 sek  x  sin 3x 

2 2 6

2
 
 x  sin 3x  6



 sek  x  sin  3x  
 6 
2 2 6


 
 2 x  kos 3x 3x  
6


 sek  x  sin  3x    2 x  18 x kos  3 x  
2 2 6 5 6

15
Contoh 5.2.6
Tentukan y´(x) jika y  x    4x 
2
3 2
 3x .
Penyelesaian

Jika u  4 x  3x maka y  u   u  u
2
2 3 2 3

du dy 2  13 2 1
 8x  3  u  1
dx du 3 3 u 3

dy dy du 2 1 2 8 x  3
1 
   8 x  3 
3  4 x  3x 
1
dx du dx 3 u 3 2 3


16
5.3 TERBITAN PERINGKAT TINGGI

Peringkat 1 2 3 … n
n
Fungsi f f  f  … f
y y y … y  n

2 3 n
Dx y D y
x D y
x … D y x

2
dy d y d3y d y n
Leibniz 2 3 …
dx dx dx dx n

17
Contoh 5.3.1

f  x   7 x 4  6 x3  34 x 2  6 x  4

f   x   28 x3  18 x 2  68 x  6

f   x   f  2
 
x  84 x 2
 36 x  68

f   x   f  3
 x   168x  36
f   x   f  4
 x   168
f  n
 x  0 n  5
18
Contoh 5.3.2

f  x   sin  x  f  4n
 x   sin  x 
f   x   kos  x  f  4 n 1
 x   kos  x 
f  2
 x    sin  x  f  4 n  2
 x    sin  x 
f  3
 x   kos  x  f  4 n  3
 x   kos  x 
f  4
 x   sin  x 
19
5.3 PEMBEZAAN TERSIRAT
 Teknik pembezaan bagi semua fungsi yang
bukan berbentuk y = f(x) seperti

x  y  4,
2 2
y  6x y  7x
5 3 4 2

 Bezakan kedua-dua belah ungkapan

 Susun semula untuk tentukan y

20
Contoh 5.4.1

x y 4
2 2


d 2
dx
 
x 
d 2
dx
d
 
y   4
dx

 2x 
dy
 
d 2 dy
y
dx
0

dy
 2x  2 y 0
dx
dy x
 
dx y 21
Contoh 5.4.2
y 5  6 x3 y 4  7 x 2


d 5
dx
y 
d
 
dx
6x y 
3 4 d

dx
7 x2   
 3 d 4 3 
 5y
dy
4

dx
 6 x
 dx
y y 4 d

dx
 
x   14 x

 
dy  3 3 dy 2
 5y 4
 6 x 4y  y 3x   14 x
4

dx  dx 
dy 14 x  18 x y 2 4
  4
dx 5 y  24 x y
3 3
22
5.5 KAEDAH NEWTON-RAPHSON

 Idea berdasarkan garis tangen

 Anggaran nilai x apabila f(x) = 0 boleh
ditentukan menggunakan hubungan berikut:
f  xn 
xn1  xn 
f   xn 
23
Contoh 5.5.1
Anggarkan 2 daripada f  x   x  2  0.
2

Penyelesaian
f  x   x2  2  f   x   2x
f  x1  2
Cuba x1  2 x2  x1   2   1.5
f   x1  4
f  x2  1.52  2
x3  x2   1.5   1.41667
f   x2  2 1.5
f  x3  1.416672  2
x4  x3   1.41667   1.414216
f   x3  2 1.41667 

24
Contoh 5.5.2
Anggarkan nilai x, persilangan lengkung
dengan
y  x3  x
y  1.
Penyelesaian

x  x  1  f  x  x  x 1  0
3 3

f   x   3x 2  1

f 1  1, f  2   5  1  xn  2

Cuba x1  1.5

25
n xn f  xn  f   xn  xn 1

1 1.5 0.875 5.75 1.347826087

2 1.347826087 0.100682173 4.449905482 1.325200399

3 1.325200399 0.002058362 4.268468292 1.324718174

4 1.324717957 0.000000924 4.264634722 1.324717957

 26
5.6 PETUA L’HÔPITAL
 Digunakan untuk menentukan had fungsi
 Diperkenalkan oleh John Bernoulli
 Tercatat kali pertama dalam buku “Pengenalan
Kalkulus Pembezaan” yang ditulis oleh
Guillamaume François Antione de l’Hôpital

Bernoulli
l’Hôpital 27
5.6.1 Bentuk Pertama l’Hôpital
Andaikan
f  a   gdan
a  0 f   a  , g   a. Maka
wujud serta

g  a   0

f a f a
had  .
x  a g  a  g  a 

Contoh 5.6.1
3x  3  sin  x  1 3  kos  x  1
had  2
x 1 x 1 1
x 1
0
 0 
28
5.6.2 Bentuk Kedua l’Hôpital
Andaikan f  a   g  a   0 , f dan g terbezakan
dalam suatu selang yang mengandungi a serta

g   a   0 . Maka
f a f a
had  had .
x  a g  a  x  a g  a 
Contoh 5.6.2
1  kos  x  sin  x  0
had  had  0
xx x  0 1  2x
2
x0 1
 0
 0 
29
5.6.3 Petua Had Sebelah
 Petua l’Hopital juga boleh digunakan untuk
tentukan had sebelah bahagian sahaja

Contoh 5.6.3
sin  x  kos  x 
had 2
 had 
x  0 x x  0 2x
0
 0 

sin  x  kos  x 
had 2
 had  
x  0 x x  0 2x
30
5.6.4 Bentuk /
Jika f  x  , g  x    apabila x  a maka
f a f a
had  had .
x  a g  a  x  a g  a 

Contoh 5.6.4

ln  x    1x
 had
1
had had 0
   1    x
x 2 x x   x
 x
 
    
  
31
5.6.5 Bentuk •0
Contoh 5.6.5

 1  1  1
had x sin   had    sin  h  

h  

x  x h0 h x

  0
sin  h  0
 had  0 
h  0 h

kos  h 
 had 1
h  0 1

32
5.6.6 Bentuk  – 
Contoh 5.6.6

1 1 x  sin  x  0
had   had
x  0 x sin  x 
 0 
x  0 sin x x
    1  kos  x 
 had 0

x  0 sin  x   xkos  x 
 0 

sin  x  0
 had  0
x  0 2kos  x   x sin  x  2

33
5.6.7 Bentuk  0

Contoh 5.6.7

ln  x 
 ln  f  x   
1
f  x  x
1
had x x
?   0
x

x x
ln  x  1
had ln  f  x    had  had x  0
x x x
x 1

  

ln f  x 
 had f  x   had e
1
 had x x  e0  1
x x x
34
5.7 CORAK GRAF
5.7.1 Fungsi Menokok (increase) / Menyusut (decrease)
Andaikan fungsi f tertakrif dalam selang I. Fungsi
f

i. menokok dalam I jika

x1  x2  f  x1   f  x2 

ii. menyusut dalam I jika

x1  x2  f  x1   f  x2 

35
5.7.2 Ujian Menokok / Menyusut

Andaikan fungsi f selanjar dan terbezakan dalam

selang I. Fungsi

i. f menokok dalam I jika f   x   0  x  I 

“kecerunan positif”

ii. f menyusut dalam I jika f   x   0  x  I 

“kecerunan negatif”
36
Contoh 5.7.1
f  x   2 x3  3x 2  12 x  7
f   x   6 x 2  6 x  12  6  x  1 x  2 

f   x   0 :  , 1   2,  
f   x   0 :  1, 2 

Ikut seperti
Contoh 1.2.3

37
5.7.3 Fungsi Cekung (concave) Ke Atas / Ke Bawah
Andaikan fungsi f terbezakan dalam selang I.
Fungsi f
i. cekung ke atas dalam I jika f´ menokok
ii. cekung ke bawah dalam I jika f´ menyusut

Cekung ke atas Cekung ke bawah

38
Concavity and points of inflection

39
5.7.4 Ujian Kecekungan (concavity)

Andaikan fungsi f selanjar dan terbezakan dua

kali dalam selang I. Fungsi

i. f cekung ke atas dalam I jika

f   x   0  x  I 
ii. f cekung ke bawah dalam I jika

f   x   0  x  I 

40
Contoh 5.7.2
f  x   2 x3  3x 2  12 x  7
Cekung Cekung
f   x   6 x  6 x  12
2
ke bawah ke atas
f   x   12 x  6

f  x  0 :
 
 , 1
2 

f   x   0 : 1 , 
2 

41
5.7.5 Titik Lengkok Balas (Inflection point)
Andaikan fungsi f selanjar di titik c. Titik (c,f(c))
dipanggil titik lengkok balas jika fungsi f cekung
ke atas di sebelah bahagian c dan di sebelah
bahagian lagi f cekung ke bawah.

Titik (c,f(c)) adalah titik lengkok balas jika

f   c   0 atau tidak wujud.

42
Contoh 5.7.3
f  x   2 x3  3x 2  12 x  7
f   x   6 x 2  6 x  12

f   x   12 x  6

 1
f     0
 2
1 3  1 3
f    , 
 2 8  2 8
titik lengkok balas
43
5.8 PERMASALAHAN EKSTREMUM
5.8.1 Ekstremum Mutlak
Andaikan S mandala bagi fungsi f mengandungi
titik c. Kita katakan

i. f(c) nilai maksimum mutlak dalam S jika

f  c   f  x  x  S
ii. f(c) nilai minimum mutlak dalam S jika
f  c   f  x  x  S
Nilai maksimum dan minimum dikenali sebagai
nilai ekstremum.
44
Contoh 5.8.1

f  x    x  1  2
2

 x  1  0   x  1  2  2
2 2

 f  x  2

f 1  2

Nilai minimum mutlak ialah 2, berlaku di x = 1

dan tiada nilai maksimum mutlak

45
Contoh 5.8.2
f  x   kos  x  1  kos  x   1  1  f  x   1

f  2n   1 n  f  2n  1  1 n 
nilai maksimum mutlak nilai minimum mutlak

.........

46
5.8.2 Titik Genting (critical point)

Andaikan fungsi f tertakrif dalam suatu selang I

yang mengandungi titik c. Titik c dinamai titik
genting jika f   c   0.

Titik genting c dinamai titik tetap jika f  f   c    0

dan dinamai titik singular jika f  f   c  
tidak wujud.

47
Contoh 5.8.3
f  x   2 x3  3x 2
f   x   6 x 2  6 x

f   x   0  x  0,1

Titik genting

f  f   0  f  0  0

f  f  1   f  0   0
Titik tetap

48
5.8.3 Ujian Ekstremum Mutlak

Andaikan fungsi f selanjar dalam selang tertutup

[a,b]. Nilai maksimum dan minimum mutlak berlaku
sama ada di titik hujung (iaitu titik a atau b) ataupun
di titik genting.
Langkah-langkahnya:
1. Cari semua titik genting c dalam [a,b]
2. Nilaikan f(c)
3. Nilaikan f(a) dan f(b)
4. Bandingkan semua nilai untuk ekstremum

49
Contoh 5.8.4
f  x   2 x3  3x 2 I   1, 2
f   x   6 x 2  6 x

f   x   0  x  0,1
Titik genting
f  0  0 f 1  1
Titik Hujung

f  1  5 f  2   4

maksimum minimum
50
Contoh 5.8.5
f  x    x  1  2 I   1, 4
2

f   x   2  x  1
f  x  0  x  1
Titik genting
f 1  2 minimum
Titik Hujung

f  1  6 f  4   11

maksimum
51
5.8.4 Ekstremum Tempatan (Relatif)
Andaikan fungsi f tertakrif dalam selang I yang
mengandungi titik c. Kita katakan

i. f(c) nilai maksimum tempatan dalam I jika

f  c   f  x  x  I
ii. f(c) nilai minimum tempatan dalam I jika

f  c   f  x  x  I

52
5.8.5 Ujian Ekstremum Tempatan

Andaikan fungsi f terbezakan dua kali dalam

selang I yang mengandungi titik genting c. Maka

i. f(c) nilai maksimum tempatan jika f   c   0.

ii. f(c) nilai minimum tempatan I jika f   c   0.

Nilai ekstremum mutlak juga adalah nilai ekstremum

tempatan tetapi nilai ekstremum tempatan tidak
semestinya nilai ekstremum mutlak!

53
Contoh 5.8.6

f  x    x  1  2
2

f   x   2  x  1

f  x  0  x  1
Titik genting
f   x   2
 f  1  2  0
Minimum tempatan
(juga merupakan minimum mutlak)
54
Contoh 5.8.7

f  x   2 x  3x
3 2

f   x   6 x 2  6 x
f   x   0  x  0,1
Titik genting
f   x   12 x  6

f   0   6  0 Minimum tempatan

f  1  6  0 Maksimum tempatan

55
Contoh 5.8.8
Suatu papan segi empat sama 12 cm 12 cm di
potong di keempat-empat bucunya untuk dibuat
sebuah kotak terbuka. Tentukan isi padu kotak
yang maksimum.
Penyelesaian
0 x6
x
x
x 12 cm
12  2x
12  2x
V  x 12  2 x 
2

12 cm 56
 V  x 12  2 x   144 x  48 x  4 x
2 2 3

dV
 144  96 x  12 x 2 diabaikan kerana
dx 0 x6
dV
maksimum :  0  x  2 atau 6
dx
V  2   2 12  2  2    128
2

Isi padu maksimum berlaku jika 2 cm di potong di

setiap bucu segi empat.


57
Contoh 5.8.9
Reka satu tin minyak berbentuk silinder 1 liter
dengan menggunakan bahan yang paling
sedikit.
Penyelesaian
1000
V   r h  1000 (1 liter )  h  2
2

2r r
h  
A  2 r  2 rh  2 r  2 r
2 2 

1000 

 r 
2

2000
2 bulatan hujung  2 r 
2

dinding r
58
 2000
A  2 r 
2

r
dA 2000
 4 r  2
dr r
dA 500
minimum : 02 3  5.42
dr 
1000 3 500
h 2 2  2r
r 
Ketinggian silinder mesti sama dengan diameter
supaya bahan yang digunakan paling minimum.

59
5.9 KADAR PERUBAHAN (rate of change)
Andaikan pemboleh ubah x = x(t) dan V = V(t)
mempunyai kaitan atau hubungan sama ada oleh
kadar perubahan
dx dV
atau .
dt dt
Maka pemboleh ubah x = x(t) atau V = V(t)
boleh ditentukan dalam ungkapan pemboleh ubah
yang satu lagi jika dilakukan pembezaan tersirat.

60
Contoh 5.9.1
Tentukan kadar ketinggian cecair dalam silinder
tegak mengurang jika cecair tersebut menitis
keluar dari suatu kebocoran dengan kadar 3000
ml/minit.
Penyelesaian
V  1000 r h (1 meter padu =1 liter)
2

dV 2 dh
  1000 r
dt dt
dh dh
h ?  3000  1000 r2
dt dt
dh 3
dV
 3000   2 m/min
dt dt  r 
61
Contoh 5.9.2
Sebuah kapal terbang terbang mengufuk pada kadar
600 km sejam. Seminit kemudian, kapal terbang
tersebut berada tepat di atas kepala seorang lelaki
pada altitud 4 km. Tentukan kadar perubahan jarak
lelaki tersebut dengan kapal terbang.
Penyelesaian
dx
 600
dt
x
4 (1 minit = 1/60 jam)
D
dD
dt
?  60 600  10 km
x  1
62
Teorem Pithagoras

D 2  42  x 2
dD dx
 2D  2x
dt dt
dD x dx
 
dt D dt

x  10  D  4  10  116  2 29
2 2

dD 10
   600  557 km sejam
dx 2 29

63
Contoh 5.9.3
Suatu zarah bergerak mengufuk di atas satu garis
sehinggakan kedudukannya pada masa t
ditentukan oleh
s  t  12t  36t  30.
3 2
Di sini s dalam meter dan t dalam saat.
i. Bilakah halajunya sifar?
ii. Bilakah halajunya positif?
iii. Bilakah halajunya negatif?
iv. Bilakah pecutannya positif?
Penyelesaian

64
s  t 3  12t 2  36t  30
ds
i. v   3t 2  24t  36  3  t  2  t  6  v  0 : t  2,6
dt
ii. v  0 : t   , 2    6,  
Ikut seperti
iii. v  0 : t   2,6  Contoh
1.2.3
dv a  0: t  4
iv. a   6t  24  6  t  4 
dt


65