1

Tedavi Sinyalleri Teorisine Giriş

Elektronik Sürüm 1.2
ISBN 978-605-89408-0-2

Yrd. Doç. Dr. Rafet IRMAK

Mevlana Üniversitesi
SHYO-FTR Bölümü

Doç. Dr. A.Ruhi SOYLU

Hacettepe Üniversitesi
Tıp Fakültesi Biyofizik ABD

Celal PINARCI
Kapak Tasarım

İlk Baskı Ankara 2010

Güncellenmiş Baskı 2013

rafetirmak@gmail.com

2
İçindekiler
İçindekiler....................................................................................................................... 3
Önsöz .............................................................................................................................. 9
Açıklamalar .............................................................................................................. 10
Giriş .............................................................................................................................. 10
Birim Sistemleri ....................................................................................................... 10
Elektrikle Tedavi Tarihi ile İlgili Açıklamalar ......................................................... 10
KISIM I ................................................................................................................................... 12
TEMEL KAVRAMLAR ...................................................................................................... 12
BÖLÜM I ................................................................................................................................ 13
BİOELEKTRONİK .............................................................................................................. 13
KONU I: .................................................................................................................................. 14
SİNYAL KAVRAMI ........................................................................................................... 14
Sinyal Kavramı ......................................................................................................... 15
Salınım (Osilasyon): ............................................................................................. 15
İşaret (Sinyal): ...................................................................................................... 15
Temel Elektriksel Sinyaller: ................................................................................. 15
Frekans ve Periyot: ............................................................................................... 17
Faz: ....................................................................................................................... 18
Doluluk Boşluk Yüzdesi (Duty Cyle) .................................................................. 19
KONU II .................................................................................................................................. 20
ELEKTRİK AKIMI ............................................................................................................. 20
PASİF DEVRE ELEMANLARI VE ÖZELLİKLERİ......................................................... 20
Elektrik Akımı, Pasif Devre Elemanları ve Özellikleri ............................................ 21
Doğru Akım (DC): ............................................................................................... 21
Alternatif Akım (AC): .......................................................................................... 25
Akım Kaynakları .................................................................................................. 25
Empedans(Z): ....................................................................................................... 25
Temel Devre Elemanlarının Karakteristikleri .Hata! Yer işareti tanımlanmamış.
Pasif Devre Elemanlarının Alternatif Akıma Cevapları ...................................... 26
Direncin Alternatif Akım Cevabı ............................................................................. 26
Kondansatörün Alternatif Akım Cevabı .................................................................. 27
Bobinin Alternatif Akım Cevabı .............................................................................. 29

3
KONU III ................................................................................................................................ 30
TEMEL DEVRELER VE ÖZELLİKLERİ.......................................................................... 30
Temel Devreler ve Özellikleri .................................................................................. 31
Voltaj Bölücü Devre............................................................................................. 31
Doğru Akımda Voltaj Bölücü Devre ve Özellikleri ......................................... 31
Alternatif Akımda Voltaj Bölücü Devre ve Özellikleri ................................... 32
Seri RC Devresi .................................................................................................... 36
Seri RC Devresi ile İlgili Tanımlamalar .............................................................. 36
Paralel RC Devresi ............................................................................................... 38
LC Devreleri (Resonans Devreleri)...................................................................... 39
Paralel LC ......................................................................................................... 39
Seri LC Devresi ................................................................................................ 40
RLC Devreleri ...................................................................................................... 40
BÖLÜM II ............................................................................................................................... 41
FİZYOLOJİ .......................................................................................................................... 41
KONU I ................................................................................................................................... 42
ELEKTROFİZYOLOJİ:....................................................................................................... 42
KAS VE SİNİR HÜCRELERİNİN ELEKTRO FİZYOLOJİK ÖZELLİKLERİ ................ 42
Fizyolojik Cevaplar ...................................................................................................... 43
Membran Potansiyelleri ............................................................................................... 43
Dinlemim Potansiyelini Oluşturan Mekanizmalar ................................................... 43
1 Aktif Taşıma ile Oluşan İyon Farkı................................................................... 43
2 Difüzyon ile Na+ Girişinin Engellenmesi .......................................................... 43
3 Seçici Geçirgenlik ile İyon Girişinin Engellenmesi .......................................... 43
4 Difüzyon ile K+ Hücre Dışına Çıkışı ................................................................. 43
Sinir Hücresinin Elektro Fizyolojik Özellikleri ....................................................... 43
Aksiyon Potansiyeli.............................................................................................. 43
Aksiyon Potansiyeli Sırasındaki Olayların Akışı ................................................. 43
1 Depolarizasyon: ............................................................................................. 44
2 Aşma: ............................................................................................................ 44
3 Repolarizasyon: ............................................................................................. 44
Sinir İletisinin Akson Boyunca İletimi................................................................. 45
Sinirin Dış Elektrik Akımı ile Uyarılması ............................................................ 46
Sinaptik Potansiyeller ........................................................................................... 48
İskelet Kası Hücresinin Elektro Fizyolojik Özellikleri ............................................ 48

4
 İskelet Kasının Aksiyon Potansiyeli .................................................................... 48
Motor Ünite .......................................................................................................... 49
Kas Sinir Kavşağı (Motor Son Plak) .................................................................... 50
İskelet Kasının Yapay Uyarılması ve Kas Kasılma Tipleri ................................. 50
İskelet Kaslarında Sumasyon Kavramı ................................................................ 52
KONU II .................................................................................................................................. 54
AĞRI FİZYOLOJİSİ............................................................................................................ 54
Ağrı Fizyolojsi.............................................................................................................. 55
Ağrı Kavramının Tanımı .......................................................................................... 55
Kapı Kontrol Teorisi ................................................................................................ 55
BÖLÜM III ............................................................................................................................. 58
ELEKTROKİMYA .............................................................................................................. 58
KONU I ................................................................................................................................... 59
ELEKTROLİZ ..................................................................................................................... 59
Elektrik Akımının Kimyasal Etkisi (Elektroliz)........................................................... 60
KONU 2 ................................................................................................................................... 62
ELEKTROT ......................................................................................................................... 62
Elektrot ......................................................................................................................... 63
Elektrotların Yapısı ...................................................................................................... 63
Karbon Elektrotların Yapısı ............................................................................................. 63
Kendinden Yapışan Elektrotun Yapısı ............................................................................. 64
Özel Elektrotlar ........................................................................................................ 65
KISIM II.................................................................................................................................. 67
ELEKTRİK İLE TEDAVİ .................................................................................................... 67
BÖLÜM I ................................................................................................................................ 68
FİZİKSEL ETKENLER ....................................................................................................... 68
KONU I ................................................................................................................................... 69
FİZİKSEL ETKENLERİN SINIFLANDIRILMASI VE ELEKTRİK İLE TEDAVİ
KARAMI.............................................................................................................................. 69
Fizyoterapi Açısından Fizik Etkenlerin Sınıflandırılması ........................................ 70
BÖLÜM II ............................................................................................................................... 74
EŞDEĞER DEVRE KAVRAMI ......................................................................................... 74
KONU I ................................................................................................................................... 75
İNSAN DOKULARININ EŞDEĞER DEVRELERİ .......................................................... 75
Eşdeğer Devre Kavramı ............................................................................................... 76

5
 İnsan Derisi Eşdeğer Devresi (Dikey Kesit) ............................................................ 76
Elektrot-Deri-Hedef Doku Sisteminin İncelenmesi ................................................. 77
Deri Eşdeğer Devresinin Elektriksel Özellikleri ...................................................... 78
Deri Eşdeğer Devresinin Doğru Akım Altındaki Özellikleri ............................... 78
Deri Eşdeğer Devresinin Darbe (Kesikli) Doğru Akım Altındaki Özellikleri ..... 82
Deri Eşdeğer Devresinin Alternatif Akım Altındaki Özellikleri ......................... 84
Dokuya Paralel Deri Eşdeğer Devresi ...................................................................... 84
Akson Eşdeğer Devresi ............................................................................................ 84
BÖLÜM III ............................................................................................................................. 85
ELEKTRİKLE TEDAVİ AÇISINDAN SAF DOĞRU AKIM VE SAF ALTERANTİF
AKIMIN İNCELENMESİ ................................................................................................... 85
KONU I ................................................................................................................................... 86
ELEKTRİKLE TEDAVİ AÇISINDAN SAF DOĞRU AKIMIN İNCELENMESİ ........... 86
Elektrikle Tedavide Doğru Akım ............................................................................. 87
Tarihsel Yaklaşım .................................................................................................... 87
Doğru Akım Fiziği ve Enstrumantasyonu ................................................................ 90
Doğru Akımın Tanımı .......................................................................................... 90
Doğru Akım ile İlgili Uygulama Parametrelerinin Kaydı .................................... 93
Doğru Akımın Üretilmesi..................................................................................... 94
Doğru Akımın Dokuya İletimi (Transmisyon) ..................................................... 95
Doğru Akıma Doku Cevapları ............................................................................. 97
Doğru Akıma Dokunun Isı Cevabı....................................................................... 97
Doğru Akıma Fizyolojik Cevaplar ......................................................................... 103
Periferik Sinir Dokusunun Cevabı ..................................................................... 103
İskelet Kası Dokusunun Cevabı ......................................................................... 103
Düz Kas Dokusunun Cevabı .............................................................................. 103
Doğru Akımım Etki Mekanizmaları (Tedavi Özelliği) .......................................... 104
İskelet Kası Pompası .......................................................................................... 104
Lenf Damarları ................................................................................................... 104
Hiper Polarizasyon Mekanizması....................................................................... 104
Doğru Akımın Klinik Uygulaması ......................................................................... 105
Doğru Akımda Elektrot Yerleşimleri ................................................................. 105
Doğru Akımın Tedavi Etkisi .............................................................................. 105
Hastanın Hissi .................................................................................................... 105
Doğru Akım Protokolleri ................................................................................... 106

6
 Denerve Kasın Doğru Akımla Uyarılması ......................................................... 106
Duyusal Uyarım ................................................................................................. 106
Doğru akım Uygulama Algoritması ................................................................... 106
KONU II ................................................................................................................................ 108
ELEKTİRKLE TEDAVİ AÇISINDAN SAF ALTERNATİF AKIMIN İNCELENMESİ108
Alternatif Elektrik Akımı (Faradik Akım) ............................................................. 109
Tarihsel Yaklaşım .................................................................................................. 109
Alternatif Akım Fiziği ve Enstrumantasyonu ........................................................ 111
Alternatif Akımın Tanımı................................................................................... 111
Alternatif Akımın Büyüklüğünün Ölçülmesi ..................................................... 111
Alternatif Akım ile İlgili Parametrelerin Kaydı ................................................. 116
Alternatif Akımın Üretilmesi ............................................................................. 116
Alternatif Akımın Dokuya İletimi .......................................................................... 116
Alternatif Akıma Doku Cevapları ...................................................................... 117
KISIM III .............................................................................................................................. 118
ELEKTRİK İLE TEDAVİDE GELİŞTİRİLMİŞ AKIMLAR ........................................ 118
BÖLÜM I .............................................................................................................................. 119
TEDAVİ AKIMI GELİŞTİRME ENSTRUMANTASYON TEKNIKLERI .................... 119
KONU I ................................................................................................................................. 120
ELEKTRIK ILE UYARI ZİNCİRİ .................................................................................... 120
ELEKTROTERAPİ ENSTRUMANTASYONU ....................................................... 121
Tedavi Edici Uyarı Zinciri ......................................................................................... 121
1. Aşama: Osilatör Devrenin Özellikleri ................................................................ 121
2. Aşama: Modülatör Devrenin Özellikleri ............................................................ 121
3. Aşama: Aplifikatör Devresi ............................................................................... 121
KONU II ................................................................................................................................ 122
MODÜLASYON ............................................................................................................... 122
MODÜLASYON ....................................................................................................... 123
Analog Modülasyon ............................................................................................... 123
Modülasyon İndeksi Kavramı (Modülasyon Derinliği) ..................................... 123
Genlik Modülasyonu(AM) ..................................................................................... 123
Frekans Modülasyonu(FM) .................................................................................... 125
Faz Modülasyonu(PM) ........................................................................................... 126
Dalga Şekli Birbirinden Farklı Sinyallerin Modülasyonu ...................................... 127
Darbe Modülasyonu (Pulse Modulation) ........................................................... 127

7
 Darbe Genliğinin Modülasyonu (PAM) ............................................................. 127
Darbe Genişliğinin Modülasyonu (PWM) ......................................................... 128
Darbe Yeri Modülasyonu (PWM) ...................................................................... 129
KONU III .............................................................................................................................. 130
REKTİFİKASYON ............................................................................................................ 130
Rektifikasyon ............................................................................................................. 131
Diyot ....................................................................................................................... 131
Yarım Dalga Rektifikasyonu .................................................................................. 131
Tam Dalga Rektifikasyonu..................................................................................... 131
Rektifikasyonda Kondansatör Kullanımı ............................................................... 132
KONU IV .............................................................................................................................. 134
DARBE AKIMLARI ......................................................................................................... 134
Darbe Elektrik Sinyalinin (Pulse Signal) Tanımı ve Özellikleri ................................ 135
Darbenin Şekillendirilmesi ......................................................................................... 137
Darbe Akımların Öznel Yöntemle Tanımlanması ................................................. 142
Darbe Sinyalin Öznel Yöntemle Tanımlanması................................................. 142
EKLER .................................................................................................................................. 150
Ek-1: SI Birim Sistemi ............................................................................................... 151
Ek-2: SI Ekleri ............................................................................................................ 154
Ek-1 Tedavi Sinyallerinin Farklı Sistemlerdeki Tanımlamaları ................................ 155
EK Hata Bildirim Formu .................................................................................... 156

8
Önsöz
Elektrikle tedavi fizyoterapi mesleği ile özdeşleşmiş, lisans eğitimi sırasında ilk öğretilen
tedavi yöntemidir. Ancak fizik, elektrofizyoloji, bioelektronik gibi birden fazla alandan gelen
bilgiye dayanması nedeniyle anlaşılması kolay değildir. Özellikle kanıta dayalı fizyoterapi
uygulamalarının geliştirilmesinde, diğer fizyoterapi yaklaşımlarına göre geri kaldığı da son
yılların gerçeğidir.
Kitap üzerindeki bütün çalışmalar elektrik sinyali ile sinir kas uyarımı üzerine yoğunlaştı.
Farklı enstrüman, fizyoloji ve etki mekanizmaları üzerinden tanımlanan uygulamalar kapsam
dışı bırakıldı. Bu nedenle lazer, ultra ses ve yüksek frekanslı elektromanyetik dalgalar
(mikrodalga ve kısa dalga diatermi) bu kitapta ele alınmadı.
Amaç elektrikle tedaviyi anlamak için gerekli olan ön bilgileri açıklamaktı. Figür ve
grafiklerin çoğu Rafet Irmak tarafından çizildi ya da simülasyon programları kullanılarak elde
edildi. Bazı resimler ise US 6,567,706 B2 patent no’lu, 20-Mayıs-2003 başvurulu tarihli
patent belgesinden ve http://www.chattgroup.com web sitesinden alındı.
Referans olarak,
1-) Clinical Electrophysiology: Electrotherapy and Electrophysiologic Testing, Lippincott
Williams & Wilkins: A. J. Robinson, Lynn Snyder-Mackle, L. Snyder-Mackler.
2-) Electrotherapy Explained: Principles and Practice.V. Robertson, A. Ward, J. Low
3-) Kanıta Dayalı Elektroterapi, A.Y. Belanger. Çevirenler: E. Yakut, M.DAkılıç, D. Kaya
4-) Review of Medical Physiology (LANGE Basic Science), W.F. Ganong
kitapları kullanıldı.
Ek olarak HÜTF, Biyofizik Anabilim Dalı öğretim üyelerinden Doç Dr. Babür Şahinoğlu’nun
ders notlarından da faydalanıldı. Kitabın okunabilirliğini arttırmak, estetik nedenler ve
bilgilerin çoğunun artık klasikleşmesi nedeniyle referansları cümle ya da paragraf sonlarında
belirtmek yerine sadece önsözde kullandık. Kitapta anlatılan konu ile ilgili önemli bilim
adamları hakkındaki bilgi ve resimleri ise wikipedia gibi web’deki bağımsız ve özgür
kaynaklardan sağladık.

Okuyucunun dikkat etmesi gereken çok önemli bir konu ise, kitabın yazım hataları
içerebileceğidir. Bu nedenle, her türlü (tipografik, şekil, referans vs.) hatanın, mümkünse
kitabın sonundaki form doldurularak, yine kitabın sonundaki e-mail adresine gönderilmesini
rica ediyoruz.
Yazarlar

9
Açıklamalar
Giriş
Bu kitap iki temel üzerine kurulmuştur. Birincisi anlam karmaşasının giderilmesi, ikincisi ise
elektrik ile tedavi teorisinin mantığının ortaya konmasıdır.

Birim Sistemleri
Kitapta SI sistemi esas alınmıştır. Ondalıklı sayıların makul ölçüde gösterilebilmesi için
sistemin alt katları kullanılmıştır.

Elektrikle Tedavi Tarihi ile İlgili Açıklamalar

Tarih ile ilgili açıklamalar sadece kavram kargaşasını ortadan kaldırma amaçlı sunulmuştur.
Çünkü karmaşaya neden olan terimlerin çoğu elektrik ile tedavinin tarihsel süreci içinde
geçici olarak kullanılmış ve günümüzde kullanılmayan terimlerdir. Bunun en güzel örneği
Galvanizm kavramıdır. Galvanizm terimi günümüzde elektrofizyoloji olarak adlandırılan
bilim dalının tarihteki ilk adlandırmasıdır. Fizyoterapi açısından ise doğru akım teriminin
yerine yanlış bir kullanım söz konusudur.
Kitabın yazımı içinde zorlandığımız konulardan biri tarihsel kayıtlarla ilgili çelişkiler oldu.
Bu çelişkiler özellikle 1800’den sonraki elektriğin tedavi ile ilgili uygulamalarını ilk kimin
yaptığı ve ilk cihazların kimin tarafından icat edildiği ile ilgili olanlardı. Bu çelişkili bilgileri
fizyoterapi ile ilgisine göre çözümlemeye çalıştık.
Tarihsel süreci irdelerken amacımız elektrikle tedavi literatüründeki terminoloji karmaşasına
açıklık getirmek (örn galvanizm, elektrofizyoloji, galvanik akım ve doğru akım terimlerinin
yanlış kullanımı) ve bir tedavi akımının hangi amaçla, kim tarafından, hangi şartlarda ortaya
konduğuna ışık tutmaktı. Böylece tarihsel süreç içinde var olmuş ama günümüzde fizyoterapi
kliniği açısından önemi kalmamış akımlar ile ilgili karmaşayı çözebileceğimizi düşündük.
Özellikle fizyoterapinin çalışma alanı dışındaki amaçlarla geliştirilmiş “tıbbi” akımları ayırt
etmeyi hedefliyorduk. Tarihsel süreçle ilgili metinleri mümkün olduğunca bu amaca hizmet
edecek şekilde vermeye çalıştık ve okuyucunun zihnini tarihsel çelişkilerle bulandırmaktan
mümkün olduğunca uzak durmak istedik. Okuyucudan da öncelikle beklentimiz tarihsel
süreçle ilgili verilen bilgiyi amacı doğrultusunda değerlendirmesidir.
Tarihsel süreç üzerinde detaylı incelemeye yönelecek okuyucularımız için şu bilgilerin faydalı
olabileceğini düşünüyoruz;
1. Doğru akım Volta’nın çalışmaları sonunda 1800 yılında icat edildi.
2. Alternatif akım için gerekli temel 1831’de Michael Faraday tarafından ortaya kondu.
Faraday’in disk’i aslında çok küçük doğru akım üreten bir cihazdı. Ancak alternatif akım
üreteçlerinin temeli Faraday kanunları ile atılmış oldu. 1832’de Hippolyte Pixii (1808–1835)
tarafından ilk alternatif akım üreteci yapıldı.
3. Durağan elektrik üreten ilk makine 1660 yılında Alman bilim adamı Otto von Guericke
(1602-1686) tarafından icat edilmiştir. Guernike’nin makinesinin büyük bir üne kavuştuğu ve
Avrupa’da benzerlerinin yapıldığı bilinmektedir. Volta ve Faraday’ın çalışmalarından önce
durağan elektriğin insanlar üzerinde kullanıldığı çeşitli cihazlar vardır.

10
 4. Torpido balığı ile yapılan ve MÖ 2750’ye kadar dayandırılan çeşitli
uygulamalara rastlanmaktadır.
Rastladığımız ilginç bir bilgide Cenevre’de yaşamış bir fizik
profesörü, Jallabert’e ilk elektroterapist sıfatının verilmiş olmasıydı.
Jean Jallabert’in 1747’de felçli bir çilingirin kolunu elektrik
kullanarak başarıyla tedavi ettiğini iddia edilmektedir.12. Bu tarih
Volta ve Faraday’ın çalışmalarından önce olması nedeniyle
çelişkilidir.

Jean Jabbert Elektrik

uygulamaları ile ilgili
kitabı

1
http://www.globalwellnesspro.com/Electrotherapy_History.html (10/12/2008)
2
http://www.theiet.org/about/libarc/archives/exhibition/medical/muscles.cfm (10/12/2008)

11
KISIM I
TEMEL KAVRAMLAR

 Bioelektronik
 Elektrofizyoloji
 Elektrokimya
 Eşdeğer Devre Kavramı
12
BÖLÜM I
BİOELEKTRONİK

13
Konu I:
SİNYAL KAVRAMI

14
Sinyal Kavramı
Salınım (Osilasyon): Bir ortalama değer etrafında ya da iki uç değer arasında,
zamana göre kendini tekrarlayan değişimdir.

İşaret (Sinyal):
Zamanla ya da uzayla değişen büyüklüğe sinyal denir. Elektrik sinyalleri zaman içinde,
büyüklüğü ya da şiddeti değişen sinyallerdir. Elektrikle tedavide kullanılan sinyallerin daha
çok zaman içinde büyüklükleri değişir

Temel Elektriksel Sinyaller:

Elektrik sinyalleri osiloskoptaki görüntülerine göre adlandırılabilir. Osiloskop bir sinyalin
voltajının zamana göre değişimini gösteren cihazdır. Osiloskopta oluşan bu görüntülere dalga
biçimi (waveform) denir. Elektriksel sinyaller dalga biçimlerine göre adlandırılabilir; sinüs
dalga sinyali, kare dalga sinyali, üçgen dalga sinyali ve testere dişi dalga sinyali gibi.
Sinyaller sinüs sinyalleri ve sinüs olmayan sinyaller olarak gruplanabilir.
Şekilde temel sinyaller gösterilmiştir.

Sinüs Sinyali

0,5
Voltaj (V)

0
0 250 500 750 1000

-0,5

-1
Zaman (ms)

Şekil 1: Temel Sinyaller: Frekansı 2 Hz, genliği 1V olan sinüs sinyali.

15
 Kare Dalga Sinyali

0,5
Voltaj (V)

0
0 250 500 750 1000

-0,5

-1
Zaman (ms)

Şekil 2: Temel Sinyaller: Frekansı 2 Hz, genliği 1V olan kare dalga sinyali

Üçgen Dalga Sinyali

0,5
Voltaj (V)

0
0 125 250 375 500 625 750 875 1000

-0,5

-1
Zaman (ms)

Şekil 3: Temel Sinyaller: Frekansı 2 Hz, genliği 1V olan üçgen dalga sinyali

16
 Testere Dişi Sinyali

0,5
Voltaj (V)

0
0 250 500 750 1000

-0,5

-1
Zaman (ms)

Şekil 4: Temel Sinyaller: Frekansı 2 Hz, genliği 1V olan testere dişi sinyali
Darbe bir sinyalin genliğinin, başlangıç durumuna göre ani bir yükselme ya da düşmeyi
takiben, geri dönmesidir. Darbelerin ardışık olarak yer aldığı kare dalga formuna benzeyen
sinyal türüne ise darbe katarı sinyali denir.

Darbe Katarı Sinyali

Tek bir darbe

0,75
Voltaj (V)

0,5

0,25

0
0 125 250 375 500 625 750 875 1000
Zaman (ms)

Şekil 5: Tek bir darbe ve darbe katarı dalga sinyali

Elektrikle tedavi açısından tek bir darbe ve darbe dalga sinyali temel sinir kas uyarım
sinyalidir. Elektrik ile tedavinin temel prensipleri ve etki mekanizmaları bunlar üzerinden
açıklanır. Elektrikle tedavide kullanılan sinyaller sinüs dalga sinyali ve kare dalga sinyaline
dayanır.

Frekans ve Periyot:

17
Periyot kendini tekrar eden bir değişimin ne kadar zamanda gerçekleştiğini gösterir. Frekans
ise bir değişimin birim zamanda ne kadarının gerçekleştiği ya da bir değişimin birim zamanda
kendini ne sıklıkla tekrarladığıdır.
T= Periyot = Olayın gerçekleşme süresi (Birimi saniye)
F= Frekans = Birim zamanda gerçekleşen olay sayısı (Birimi 1/saniye = Hertz = Hz)
F=1/T

Bir Sinyalin Temel Özellikleri

Periyot

0,5
Genlik
Voltaj (V)

0
0 250 500 750 1000

-0,5

-1
Zaman (ms)

Şekil 6: Bir sinyalin temel özellikleri; genlik ve periyot

Faz:
Faz, bir dalga ya da osilasyonun, herhangi bir t anında t0 başlangıç noktasına göre zamansal
durumudur.
x(t )  A. sin(2ft   )
A: Osilasyonun genliği
f: Frekans
t: süre
θ: Faz
Örneğin, A.sin(2. π.f.t) ile A.sin(2.π.f.t+ θ) sinyalleri arasındaki faz farkı θ’dır.

18
 Faz Farkı

1
0,75
0,5
0,25
Voltaj (V)

0
-0,25 0 250 500 750 1000

-0,5
-0,75
-1
Zaman (ms)

Şekil 7:Faz Farkı: Aralarında π/4 radyan (periyodun 1/8’i) faz farkı olan iki sinüs sinyali.

Doluluk Boşluk Yüzdesi (Duty Cyle)

Bir sistemin aktif durumda olduğu süredir.

Bir Sinyalin Doluluk Boşluk Yüzdesi

1 T

0,75
τ
Voltaj (V)

0,5

0,25

0
0 125 250 375 500 625 750 875 1000
Zaman (ms)

Şekil 8: Bir Sinyalin doluluk boşluk yüzdesi, τ=125 ms , T=375 ms


D
T
D: Doluluk boşluk yüzdesi (kullanım oranı)
τ : Fonksiyonun sıfırdan farklı olduğu süre (pulse duration, vurum süresi)
T: Period

19
Konu II
ELEKTRİK AKIMI
PASİF DEVRE ELEMANLARI VE
ÖZELLİKLERİ

20
Elektrik Akımı, Pasif Devre Elemanları ve
Özellikleri
Doğru akım (örneğin kimyasal pillerden elde edilen) ve alternatif akım (örneğin
elektromanyetik indüksiyon ile elde edilen) olmak üzere iki tür elektrik akım ya da voltaj
kaynağı vardır. Direnç, kondansatör ve bobin olmak üzere de üç temel pasif devre elemanı
vardır. Pasif devre elemanlarının doğru akım ve alternatif akım cevapları farklıdır. İnsan
dokuları pasif devre elemanları ve bunların bir arada kullanılarak oluşturulduğu devrelere
benzer elektriksel özellikler gösterir.

Doğru Akım (DC):

Doğru akım yönü ve şiddeti sabit olan akımdır. Pil ve aküler doğru akım kaynaklarıdır. Bir
dirence doğru akım uygulandığında Ohm yasasına göre;
V
I eşitliğine göre
R
üzerinden geçen akımın büyüklüğü değişir. Kondansatör, ilk uygulama anından kalıcı duruma
ulaşana kadar olan süre hariç doğru akımı geçirmez ve kalıcı durumda doğru akıma karşı
yalıtkan gibi davranır. Bobin ise doğru akım uygulandıktan sonra kalıcı duruma ulaşınca
sadece elektrik akımını ileten basit bir iletken gibi davranır.
Örnek 1

Şekil 9: Direncin Doğru akım cevabı (A işaretli sembol akım ölçer anlamına gelen ampermetre’yi
göstermektedir)
Şekil 9’da 1KΩ, 10KΩ ve 100KΩ’luk dirençler, 10V’luk doğru voltaj kaynağına
bağlanmıştır. Dirençlerden geçen akımlar sırası ile 100mA, 1mA ve 0.1mA’dir.
V
I
R
10V
Ia   0.01A  100mA
1000
10V
Ib   0.001A  1mA
10000
10V
Ic   0.0001A  0.1mA  100 A
100000

21
Örnek 2:

Şekil 10: Kondansatörün doğru akım cevabı (A ve V işaretli daire şeklindeki semboller sırasıyla akım
ölçen ampermetre ve voltaj ölçen voltmetreyi göstermektedir).
Şekil 10’da S1 anahtarı kapatıldığında 1,5V’luk doğru akım üreten pile 1μF’lık kondansatör
ve 1 KΩ’luk direnç seri bağlanarak devre kurulmuş olur. Ölçüm almak için devreye uygun
şekilde ampermetre ve voltmetre bağlanmıştır. Devre kalıcı duruma ulaştığında, ampermetre
sıfırı gösterirken, voltmetre kondansatörün iki ucu arasında 1,5V potansiyel fark olduğunu
göstermektedir. Şekil 10’daki devre şu şekilde açıklanabilir: Kondansatör arasında yalıtkan
madde içeren iki iletken levhadan oluşmuş bir devre elemanıdır. Kondansatör elektrik
yüklerini bu iletken levhalarda depolama özelliğine sahiptir. S1 Anahtarı kapatıldığında pilin
pozitif kutbuna bağlı levhada pozitif elektrik yükleri, negatif kutbuna bağlı levhada ise negatif
elektrik yükleri birikmeye başlar (kondansatörün dolma ya da şarj olma süresi). Bir süre sonra
kondansatör kendini besleyen doğru akım kaynağı ile aynı potansiyele ulaşır ve kaynaktan
kondansatöre yük akışı durur (kondansatör “şarj olmuştur”). Kondansatör şarj olduktan sonra,
giriş voltajı değişmediği sürece üzerinden akım geçmez. Kondansatörün sığası ne kadar
büyükse şarj olması da o kadar uzun sürer ve daha fazla yük depolayabilir (Kondansatörün
sığası C ile gösterilir ve birimi Farad’dır(F)). Bu söylediklerimizi grafik üzerinde gösterecek
olursak;

Kondansatörün Şarj Evresi

1,60
1,40
Biriken Yük Miktarı

1,20
1,00
0,80
0,60
0,40
0,20
0,00
0 2 4 6 8 10
Zaman (ms)

Şekil 11: Kondansatörün şarj evresi (µV’a karşılık ms). C=1μF, R=1KΩ ve V=1,5 Volt için.
Kondansatörde biriken yük (Q) ile zaman (t) arasındaki ilişki  
Q  CV 1  e t / RC şeklinde ifade
edilebilir.

22
Elektrikle tedavi açısından elektrot-deri-kas dokusunun oluşturduğu sistemin doğru akıma
karşı kondansatör özelliği gösteren bileşeni vardır. Bu bileşen doğru akım açıldıktan bir süre
sonra şarj olur ve elektik akımını iletmez.

Örnek 3

Şekil 12: Bobinin doğru akım cevabı (A ve V işaretli semboller sırasıyla ampermetre ve voltmetreyi
göstermektedir).
Şekil 12’de S2 anahtarı kapatıldığında 1.5V’luk doğru akım üreten pile 1H’lik (H:Henry)
bobin bağlanarak devre kurulmuştur. Ölçüm almak için devreye uygun şekilde ampermetre ve
voltmetre bağlanmıştır. Ampermetre -1.5 mA gösterirken, voltmetre bobinin iki ucu arasında
potansiyel fark olmadığını göstermiştir. Bu gözlemi açıklayalım: Bobin, bir yalıtkan makara
etrafına sarılmış iletken teldir. Değişen elektik akımları geçtikleri tel etrafında manyetik alan
oluşturur. Bobin bu manyetik alanda enerji depolayan devre elemanıdır (kondansatörün
elektrik alanı depoladığı gibi). Anahtar ilk kapatıldığı anda devredeki elektrik akımı sıfırdan
belli bir değere ulaşır. Bu dönemde bobin üzerindeki akımın değişim hızına göre iki ucu
arasında bir gerilim oluşur ve bu gerilim zamanla sıfır olur. Bobinin sarım sayısı ne kadar
artarsa ilk anda oluşturacağı gerilimde o kadar büyük olur. Bobinin akım-zaman ve voltaj-
zaman grafikleri ise sırasıyla şekil 13 ve 14 deki gibidir.

Bobinin Doğru Akıma Cevabı

1,60
1,40
1,20
Akım (mA)

1,00
0,80
0,60
0,40
0,20
0,00
0,00 2,00 4,00 6,00 8,00 10,00
Zaman (ms)

Şekil 13: Bobinin doğru akıma karşı üstünden geçen akım cevabı. V=1,5V, R=1KΩ, L=1H için, bobinden

geçen akım IL 
V
R
 
1  e tR / L ile ifade edilir.

23
 Bobinin Doğru Akıma Cevabı

1,60
1,40
1,20
Potansiyel (V)

1,00
0,80
0,60
0,40
0,20
0,00
0 0,001 0,002 0,003 0,004 0,005 0,006 0,007
Zaman (ms)

Şekil 14: Bobinin doğru akıma karşı üstünden geçen akıma karşı gerilim cevabı. V=1,5V, R=1KΩ, L=1H
için bobinin oluşturduğu gerilim VL  Ve tR / L ile ifade edilir.
Elektrikle tedavi açısından sinir hücresinin doğru akıma karşı bobin özelliği gösteren bileşeni
vardır.

24
Alternatif Akım (AC):
Alternatif akım, zamana göre yönü ve şiddeti (genliği) periyodik olarak değişen elektrik
akımıdır. Şehir elektriği sinüs dalga biçimine sahip 220V genliği olan ve saniyede 50 kez yön
(50 Hz) değiştiren alternatif elektrik akımıdır.
Alternatif akım ile ilgili bazı formüller şu şekildedir;
Alternatif akımda herhangi bir t anındaki gerilim;
V (t )  Vtepe sin(t )

  2f
ω: Açısal frekans
Vtepe: Alternatif akımın tepe değeri (şehir elektriği için 220V)
f: Alternatif akımın frekansı
Elektrikle tedavide galvanik akım (doğru akım) dışında kalan akım türü alternatif akımdır.

Akım Kaynakları
Bir devre, sabit elektrik akımı ya da sabit gerilim ile beslenebilir. Sabit gerilim kaynağı,
devreden geçen akım ne olursa olsun uçları arasındaki potansiyel farkın (gerilimin)
değişmediği kaynaktır. Sabit akım kaynağı ise devrenin direnci ne olursa olsun, devreye aynı
akımı uygulayan kaynaktır.
Sabit gerilim kaynağına seri bir direnç bağlanarak sabit akım kaynağı elde edilebilir.
Ohm yasası esas alınırsa, devreyi besleyen kaynak sabit gerilim kaynağı ise, devrenin
direncine bağlı olarak devreden geçen akım değişir. Eğer devre sabit akım kaynağı ise,
devrenin direnci, devrenin giriş ve çıkışı arasındaki gerilimi değiştirir.

Şekil 15: Sabit gerilim kaynağının sembolik gösterimi

Şekil 16: Sabit akım kaynağının sembolik gösterimi

Beslediği devrenin herhangi bir özelliği tarafından devreye uyguladığı akım ya da gerilimi
değiştiren kaynaklara ise kontrollü kaynaklar denir. (kontrollü akım kaynağı, kontrollü
gerilim kaynağı)
Bir elektrik devresi sabit akım ya da sabit gerilim kaynağına bağlandığında farklı özellikler
gösterebilir. Elektrikle tedavi açısından bu durum önemlidir.

Empedans(Z):
Bir devre elemanının alternatif akıma karşı gösterdiği direnmedir. Direncin alternatif akıma
gösterdiği direniş gerçel sayıdır. Kondansatör ve bobinin alternatif akıma karşı gösterdiği
direniş zamana göre değişir ve sanal sayıdır. Kondansatörün alternatif akıma gösterdiği
direnmeye kapasitif reaktans, bobininkine ise indüktif reakstans denir.

25
 E
X 
I
X: empedans
E: Oluşan Akımın Genliği
I:Uygulanan Akımın Genliği

Pasif Devre Elemanlarının Alternatif Akıma Cevapları

Doğru akıma kalıcı cevapları olmayan kondansatör ve bobin, alternatif akımın yönü ve
genliği değiştiği için alternatif akıma cevap oluşturur. Bunun dışında oluşan bu cevap
alternatif akımın frekansının değişmesi ile de değişiklik gösterebilir.

Direncin Alternatif Akım Cevabı

Direnç alternatif akımın geçişine direnerek cevap verir.
Dirence uygulanan gerilim
e  E. sin(t )
ve dirençten geçen akım
i  I sin(t ) ’dir.
Direncin empedansı;
E
X  ’dır.
I
X:Direncin empedansı (Ω)
E: Dirence uygulanan gerilim (V)
I: Dirençten geçen akım (A)
Direncin empedansı alternatif akımın frekansından bağımsızdır. Elektrikle tedavi açısından
deri ve derialtı yağ dokusunun dirençle özdeş elektriksel davranış gösteren bileşeni vardır.
Tedavi akımının frekansı ne kadar yükseltilirse yükseltilsin bu direnç varlığını göstermeye
devam eder.

26
 Direncin Alternatif Akım'da Karakteristiği

12

10

8
Empedans (X)

0
0 2000 4000 6000 8000 10000
Frekans (Hz)

Şekil 17: Direncin Alternatif akım altındaki karakteristiği. Direnç alternatif akıma frekanstan bağımsız
olarak cevap verir.

Kondansatörün Alternatif Akım Cevabı

Alternatif akım uygulanan bir kondansatörün empedansı
1
Xc 
c
veya
1
Xc 
2fc
ω: Açısal frekans (   2f )
Xc: Kondansatörün empedansı (Ω).
f: Uygulanan alternatif akımın frekansı (Hz)
c: Kondansatörün sığası (F)
Alternatif akım uygulanan kondansatörün empedansı, frekansla ters orantılı olarak değişir.
Frekans yükseldikçe kondansatörün alternatif akıma direnci düşer. Frekansı sıfır olan akım
uygulandığında (doğru akım) kondansatörün empedansı sonsuz olur ve akımı geçirmez.
Frekansı sonsuz büyüklükte bir akım uygulandığında kondansatörün empedansı sıfır olur, kısa
devre gibi çalışır.
Uygulama: Sığası 1μF olan kondansatörün 1 ve 1MHz arasındaki frekanslarda empedansını
inceleyelim.

27
 C (F) F(Hz) X(Ω)

0,000001 1 159235

0,000001 10 15524

0,000001 100 1552

0,000001 1000 155

0,000001 1000000 0,15

Şekil 18: Kondansatörün alterantif akım cevabı.

Hesapladığımız değerleri (1-1000Hz) arasını grafikte gösterelim.

Kondansatörün Alternatif Akım'da Karakteristiği

160.000

140.000

120.000
Empedans (Ohm)

100.000

80.000

60.000

40.000

20.000

0
0 200 400 600 800 1000
Frekans (Hz)

Şekil 19: Kondansatörün alternatif akım cevabı.

Elektrikle tedavide açısından alternatif akıma insan derisinin kondansatör gibi cevap veren bir
bileşeni vardır. Tedavi akımının frekansı yükseltilerek bu bileşenden kaynaklanan direnç
düşürülebilir. Düşük frekanslı akımlarda ortaya çıkan yanıklar bu bileşenle ilgilidir.

28
 Şekil 20 Kondansatör ve elektrik deri kas sisteminin benzer özelliklerinin şematik gösterimi.

Bobinin Alternatif Akım Cevabı

Alternatif akım uygulanan bir bobinin empedansı
X L  L
veya
X L  2fL
ω: Açısal frekans (   2f )
XL: Bobinin empedansı
f: Alternatif akımın açısal frekansı
L: Bobinin indüktansı.
Alternatif akım uygulanan bobinin empedansı frekansla doğru orantılı olarak artar. Frekans
sonsuz küçük değere götürüldüğünde bobinin direnci sıfır olur. Frekans sonsuz büyük değere
götürülürse direnci sonsuz olur. Bu açıdan kondansatör ve bobin birbirine zıt özellik gösterir.

29
Konu III
TEMEL DEVRELER VE
ÖZELLİKLERİ

30
Temel Devreler ve Özellikleri
Bazı basit devrelerin özelliklerini bilmemiz, daha karışık olan devreleri anlamamızı sağlar. Ek
olarak insan vücudundaki pek çok sistem, bu temel devrelerle benzerlik gösterir. İnsan
vücudundaki bir modelle aynı elektriksel özellikleri gösteren devreye o modelin eşdeğer
devresi denir. Kısaca, insan dokusunun elektriksel özellikleri, kendisiyle benzer davranış
gösteren eşdeğer elektrik devreleriyle incelenebilir.

Voltaj Bölücü Devre

Doğru Akımda Voltaj Bölücü Devre ve Özellikleri
 R2 
Seri bağlı dirençlerin oluşturduğu devredir. Vo   Vi oranında voltajı böler.
 R1  R2 
Elektrikle tedavi açısından deri ve deri altı yağ dokusunun doğru akıma verdiği cevap voltaj
bölücü devrelerle benzer özellik gösterir. Ayrıca doğru akım cihazlarında da voltaj bölücü
devrelerden faydalanılmaktadır.

 R2 
Vcikis   Vgiriş
 R1  R2 

Örnek 4:

Şekil 21: Voltaj bölücü devre örnekleri. A) eşit iki direnç seri bağlandığında uygulanan voltaj eşit oranda
bölünür. B) farklı dirençler uygulandığında voltaj bölücü formülüne göre voltaj bölünür.

31
Şekil 21-a’da 1KΩ’luk R1 ve R2 dirençleri birbirine seri olarak bağlanmış ve devreye 9V
doğru akım uygulanmıştır. Dijital voltmetre R1 direncinin iki ucundaki potansiyel fark
ölçülmek üzere bağlandığında uygulanan voltajın yarısına eşit olan 4,5V voltaj ölçülmüştür.
 R2 
Vo   Vi
 1
R  R 2 

 1000 
  9V
 1000  1000  
 4,5V
Şekil 21-b’de 2KΩ’luk R3 direnci ve 1KΩ’luk R4 direnci birbirine seri olarak bağlanmış ve
devreye 9V’luk doğru akım uygulanmıştır. Dijital voltmetre R3 direncinin iki ucundaki
potansiyel fark ölçülmek üzere bağlandığında uygulanan voltajın 2/3’üne eşit olan 6V voltaj
ölçülmüştür.
 R2 
Vo   Vi
 1
R  R 2 

 R4 
  Vi
 R3  R4 
 1000 
  9V
 2000  1000  
 3V

Alternatif Akımda Voltaj Bölücü Devre ve Özellikleri

Alternatif akımda voltaj bölücü devre, sadece dirençler kullanıldığından, voltajın genliğini
böler. Voltajın yönü ve fazında değişime neden olmaz.

 Z2 
Vo   Vi
 Z1  Z 2 

32
Örnek 5:

Şekil 22: AC Voltaj Bölücü I

Şekil 22’de 1KΩ’luk R1 ve R2 dirençleri birbirine seri olarak bağlanmış ve devreye
12V/1Hz’lik alternatif akım uygulanmıştır. Osiloskop ile devrenin giriş ve çıkış gerilimleri
ölçülmüştür. 12V/1Hz olan giriş geriliminin, çıkışta 6V/1Hz olduğu görülmüştür.
 Z2 
Vo   Vi
 Z1  Z 2 
 1000 
  12V
 1000  1000  
 6V

33
Örnek 6:

Şekil 23: AC Voltaj Bölücü II

Şekil 23’de 2KΩ’luk R3 ve 1KΩ’luk R2 dirençleri birbirine seri olarak bağlanmış ve devreye
12V /1 Hz’lik alternatif akım uygulanmıştır. Osiloskop ile devrenin giriş ve çıkış gerilimleri
ölçülmüştür. 12V/1Hz olan giriş geriliminin, çıkışta 4V/1Hz olduğu görülmüştür.

34
  Z2 
Vo   Vi
 Z1  Z 2 
 Z4 
  Vi
 3
Z  Z 4 

 1000 
  12V
 2000  1000  
 4V

35
Seri RC Devresi
Bir direnç ve kondansatörün uç uca seri bağlanması ile oluşan devredir. Alternatif akımda
çıkışın alındığı yere göre frekansı filtreler.
Çıkış kondansatörden alınırsa seri RC devresi alçak geçiren filtre özelliği gösterir. Belli bir
frekansın üstündeki frekansları geçirmez. Çıkış direnç üstünden alınırsa, yüksek geçiren filtre
özelliği gösterir, bu sefer devre belli bir frekansın altındaki akımları geçirmez.
Kas ve sinir dokusu da belli frekansın altı ve üstündeki uyaranlara cevap vermez. Bu
bakımdan seri RC devresi özelliği gösterirler. Tedavi akımları kas ve sinir dokusunun cevap
verdiği frekanslar içinde olmak zorundadır.

Şekil 24: Seri RC devresi : Çıkış kondansatör üstünden alındığında alçak geçiren devre özelliği gösterir.

Şekil 25: Seri RC devresi: Çıkış direnç üstünden alındığında yüksek geçiren filtre özelliği gösterir.

Seri RC Devresi ile İlgili Tanımlar

Sinir hücrelerinin cevapları seri RC devresi ile benzerlik gösterir. Aşağıdaki tanımlamalar bu
amaçla verilmiştir.
Zaman Sabiti: Seri RC devresinin tepki süresini verir. Direnç ve kondansatörün
büyüklüklerinin çarpımına eşittir. Birimi saniyedir. Zaman sabiti ne kadar küçükse devre o
kadar hızlı cevap verir.
  RC
R: Direncin büyüklüğü (Ω)
C: Kondansatörün sığası (F)
τ: Zaman sabiti (s)
Seri RC devresinde, t=RC için çıkış gerilimi hesaplanırsa,
ec  E.(1  e t / RC )
 E.(1  e 1 )
 0,63E

36
elde edilir. Çıkış gerilimi (ec), t=RC için, giriş geriliminin (E) 0.63 katıdır.
Sinir hücre membranı, pasif cevaplar için, seri RC devresi özelliğindedir. RC zaman sabitine
göre davranır. Zaman sabiti, pasif ileti hızına etki eder.
Kesim frekansı (Köşe frekansı, kesme frekansı): Bir filtre devresinde, uygulanan sinyalin
genliğinin zayıflamaya başladığı frekanstır. Bir filtre zaman sabitine karşılık gelen frekansa
kadar (giriş geriliminin %63’ünün altına düşene kadar) zayıflatma yapmıyor kabul edilir.
Giriş frekansının -3dB (%63) zayıflatıldığı frekans kesme frekansıdır. Alçak ve yüksek
geçiren filtre olarak kullanılan seri RC devreleri için kesme frekansı;
1
fk 
2RC
fk:Kesme frekansı (Hz)
R: Seri RC devresindeki direncin büyüklüğü (Ω)
C: Seri RC devresindeki kondansatörün sığası (F)
Zayıflatma (Attenüasyon): Voltaj türü sinyaller için, çıkış sinyalinin giriş sinyaline göre ne
kadar zayıflatıldığının logaritmik gösterimidir.
E 
ATTdB  20.Log  o 
 Ei 
ATTdb: Birimi desibel (dB) cinsinden zayıflatma.
Eo: Çıkış sinyalinin genliği.
Ei: Giriş sinyalinin genliği
Oktav ve Dekad Ölçekleri: Oktav ölçeği, 1-2-4-8 gibi katlanarak büyüyen frekans ölçeğinde
zayıflatmanın gösterildiği skaladır. Dekad ölçeği ise 10-102-103 gibi frekansın 10 katları
şeklinde gösterilen skaladır. Bu gösterim, bant genişliğinin büyük olması nedeniyle, filtre
karakteristiklerinin daha anlaşılabilir olmasını sağlamak için kullanılmaktadır.
Keskinlik: Bir filtrenin zayıflatma gücüdür.

37
Paralel RC Devresi
Direnç ve kondansatörün birbirine paralel bağlandığı devredir.
Doğru akıma bağlandığında, denge durumunda, kondansatör üstünden akım geçmez. RC
devresi, doğru akım kaynağına bağlanmış paralel direnç gibi çalışır.
Alternatif akım altında, bir akım kaynağı tarafından beslenmediği sürece filtre özelliği
göstermez. Alternatif akım kaynağı tarafından beslendiğinde ise, paralel devrenin empedansı
frekansla azaldığı için yüksek geçiren filtre özelliği gösterir. Devrenin empedansı;
R. X c
X 
R2  X c
2

formülü ile hesaplanır.

Paralel RC Devresinin Eşdeğer Empedansı

2500

2000
Empedans (Ohm)

1500

1000

500

0
0 500 1000 1500 2000 2500
Frekans (Hz)

Şekil 26: R=2KΩ ve C=0,5μF olan paralel RC devresinin frekans empedans grafiği.
Paralel RC devresinde direnç üzerinden geçen akım ile kondansatör üstünden geçen akım
arsında 90° faz farkı vardır.

Şekil 27: Paralel RC devresi3

Ei  E 0
Belirli bir frekans için her paralel RC devresinin seri RC devresi eşdeğeri vardır. Bu seri
devre formülleri kullanarak hesaplanabilir;

3
http://en.wikipedia.org/wiki/File:RC_Parallel_Filter_(with_I_Labels).svg

38
 Res deg er  Z . cos 
X C es deg er  Z .sin 

Z: Paralel RC devresinin empedansı.

θ: Faz farkı.
İnsan derisi paralel RC devresi özelliği gösterir.

LC Devreleri
LC devresi kurulduğunda, rezonans frekansında işleyen alternatif akım elde edilebilir. LC
devresi belli bir frekansta sinyal üretir ya da filtreler. LC devreleri için açısal frekans şu
şekilde ifade edilir;
1

LC
ω: Açısal Frekans (rad/s)
L: İndüktans (H)
C: Sığa (F)
Rezonans frekansı kondansatör ve bobinin empedanslarının birbirine eşit olduğu frekanstır.
Xc  XL
1
 2fL
2fC
1
f2
4 2 LC
1
f 
4 2 LC
1
f 
2 LC
f: Rezonans frekansı (Hz)
L: İndüktans (H)
C: Sığa (F)

Paralel LC
Paralel LC devresi bant durduran filtre olarak çalışır. Devrenin empedansı resonans
frekansına kadar artar, rezonans frekansında da empedans sonsuz büyüklüğe ulaşır, rezonans
frekansından sonra empedans azalır.

39
Şekil 28: LC devresi4
Paralel LC devresi rezonans frekansında alternatif akım elde etmek için de kullanılabilir. Bir
kondansatör şarj edildikten sonra pille bağlantısı kesilip, bobine paralel bağlanırsa, bobin
üzerinden deşarj olmaya başlar, bobin üzerinde bir akım meydana gelir ve bobin etrafında
manyetik alan oluşur. Kondansatör tam olarak deşarj olduktan sonra, bu sefer de bobin ters
yönde kondansatörü şarj eder. Kondansatör ve bobin arasındaki bu döngü, teorik olarak,
sürekli devam eder. Bu yolla istenilen özellikte sinüs sinyali elde edilebilir.
Ancak iletken tellerin ve elemanların iç direncinden dolayı bu sinüs sinyali zamanla söner. Bir
amplifikatör tarafından devre beslenirse sinüs sinyali kararlılığını korur.

Seri LC Devresi
Seri LC devresi, rezonans frekansında bant geçiren filtre özelliği gösterir. Devrenin
empedansı rezonans frekansında sıfır değerini alır. Bu frekansın altında ve üstünde devrenin
empedansı giriş gerilimi zayıflatır.
Z = ZL + ZC

RLC Devreleri
Direnç, kondansatör ve bobinin paralel yada seri olarak bir arada kullanıldığı devrelerdir. Bu
devreler harmonik osilatör özelliğindedirler.

4
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lc_circuit.svg

40
Bölüm II
FİZYOLOJİ

41
Konu I
ELEKTROFİZYOLOJİ:
KAS VE SİNİR HÜCRELERİNİN
ELEKTRO FİZYOLOJİK
ÖZELLİKLERİ

42
Fizyolojik Cevaplar
Elektrikle tedavi elektrofizyolojik temellere dayanır.

Membran Potansiyelleri
Canlı hücre zarı, hücre içi iyon dağılımını çeşitli taşıma mekanizmalarını kullanarak
düzenleyebilir. Bu düzenleme, hücre içinin dış ortama göre farklı iyon dağılımına sahip
olmasına, hücre zarının iki yüzü arasında elektik potansiyeli farkı oluşmasına neden olur.
Hücrenin dinlenim durumundaki bu elektrik potansiyel farkına dinlenim potansiyeli denir.
Dinlenim potansiyeli hücre tipine göre farklılık gösterir. Kas ve sinir hücreleri için bu
potansiyelin büyüklüğü -50 ila -100 mV arasında değer alır.

Dinlenim Potansiyelini Oluşturan Mekanizmalar

1 Aktif Taşıma ile Oluşan İyon Farkı
Na+-K+ pompası, aktif taşıma ile Na+’u hücre dışına atarken, K+’u hücre içine alır. Dinlenim
durumunda Na+ hücre dışında hücre içine göre ~20 kat fazladır, K+ ise hücre içinde hücre
dışına göre ~35 kat fazladır.

2 Diffüzyon ile Na+ Girişinin Engellenmesi

Dinlenim sırasında hücre zarının Na+ geçirgenliği azdır.

3 Seçici Geçirgenlik ile İyon Girişinin Engellenmesi

Hücre zarı negatif yüklü protein ve fosfatlara geçirimsizdir.

4 Difüzyon ile K+ Hücre Dışına Çıkışı

Hücre zarı dinlenim durumundayken K+ geçirgenliği fazladır, bu iyonlar diffüzyon yoluyla
hücre dışına geçer.

Sinir Hücresinin Elektro Fizyolojik Özellikleri

Aksiyon Potansiyeli
Dış uyaran kas ve sinir hücrelerinde, hücre zarı iyon geçişini değiştirebilir. Bu değişikliklere
bağlı olarak dinlenim potansiyelinden aşırı uzaklaşabilir. Hücre zarında ani voltaj
değişiklikleri ile ortaya çıkan ve aktif taşıma, iyon kanalı değişiklikleri, hep-veya-hiç ilkesi
gibi bazı özellikleri olan membran potansiyellerine aksiyon potansiyeli denir. Sinir
hücrelerinde oluşan aksiyon potansiyeli bir iletiye neden olur. Kas hücrelerinde ise kasılma
cevabını doğurur. Aksiyon potansiyelinin oluşabilmesi için gerekli en küçük uyaran
büyüklüğüne eşik uyaran büyüklüğü denir.

Aksiyon Potansiyeli Sırasındaki Olayların Akışı

43
Aksiyon potansiyeli hücre zarının dinlenim potansiyelini kaybetmesi (depolarizasyon) ve
yeniden dinlenim potansiyelini oluşturması (repolarizasyon) olmak üzere temelde iki aşamalı
bir süreçtir.

1 Depolarizasyon:
Depolarizasyon, uyarana hücre zarının potansiyelini değiştirerek cevap vermesidir. Eşik üstü
uyaran, voltaja bağlı Na+ kanallarını aktive eder. Zarın Na+ geçirgenliğinde ani ve büyük bir
değişiklik gözlenir. Na+ hücre içine girer. Dinlenim potansiyelini oluşturan ve koruyan
mekanizmalar bu değişikliği tolere edemez. Hücre zarı potansiyel farkı dinlenim
potansiyelinden uzaklaşmaya başlar.

2 Aşma:
Hücre zarı bir süre sonra dinlenim potansiyelinden aşırı uzaklaşır ve pozitif değerleri görür.
Bu duruma aşma ya da sıçrama denir.

3 Repolarizasyon:
Repolarizasyon hücre zarının dinlenim potansiyeline geri dönmesidir. Voltaja bağlı Na+
kanalları 0.1 saniyeden daha az sürede inaktive olur. Hücre zarının Na+ geçirgenliği azalır.
Voltaja bağlı K+ kanalları aktive olmaya başlar ve pozitif yüklü K+ iyonlarının hücre dışına
difüzyonu gerçekleşir. Hücre zarı potansiyeli, dinlenim potansiyelinin de altında bir değere
kadar düşer. Zarın bu durumuna hiperpolarizasyon denir. Daha sonra dinlenim potansiyeline
dönülür.
Voltaja bağlı K+ kanalları voltaja bağlı Na+ kanallarına göre daha geç aktive olur ve daha geç
kapanır. Bu hiperpolarizasyonun nedenidir.

Aksiyon Potansiyeli

60

40

20
Aşma
Potansiyel Fark (mv)

Depolarizasyon
-20
Eşik (-55mV) Repolarizasyon
-40
Dinlenim Potansiyeli
-60 (-70mV)

-80
Hiperpolarizasyon

-100
Zaman

Şekil 29: Aksiyon potansiyeli şematik gösterimi

44
Anlaşılma kolaylığı açısından aksiyon potansiyeli, Şekil 1’deki gibi gösterilebilir. Ancak
osiloskop gibi bir ölçüm cihazında gözlemlenecek aksiyon potansiyeli Şekil 30’daki gibidir.

Aksiyon Potansiyeli
60
Tepe
40

20 Aşma
Potansiyel Fark (mv)

-20
Eşik (-55mV)

-40

-60 Hiperpolarizasyon

-80
Zaman

Şekil 30: Aksiyon potansiyeli

Aksiyon potansiyelleri ile ilgili diğer tanımlamalar şu şekilde yapılabilir;

Hep ya da Hiç Yasası: Sinir hücreleri eşik üstü uyarana aksiyon potansiyeli oluşturarak
cevap verirler. bunun altındaki uyaranlara aktif cevap vermezler.
Uyum (Akomodasyon): Sinir hücreleri yavaş yükselen akımlara cevap vermez. Bunun
nedeni voltaja bağlı K+ kanallarının, voltaja bağlı Na+ kanallarına göre daha geç aktive olup
ve daha geç kapanmalarıdır.
Duyarsız Dönem (Refractory period): Aksiyon potansiyelinin yükselme fazlarının çoğunda
nöronun uyarana duyarsız kalma durumudur. Refrakter peryot iki döneme ayrılır:
Kesin Duyarsız Dönem (Absolute refractory period): Eşiğe ulaşıldığı düzeyden,
repolarizasyonun yaklaşık üçte biri tamamlanana kadar geçen dönem. Hiçbir uyarıya
cevap verilmez.
Bağıl Duyarsız Dönem (Relative refractor period): Depolarizasyon sonrası döneme
kadar geçen süredir. Normalden kuvvetli uyaranlara cevap verilir.
Elektrikle tedavi açısından uygulanacak tedavi akımı sinirin bu özellikleri ile tutarlı olmalıdır.

Sinir İletisinin Akson Boyunca İletimi

45
Oluşan aksiyon potansiyeli, komşu bölgeleri tetikleyerek akson boyunca ilerler. Myelinsiz
liflerde ileti hızı yavaştır.
İleti miyelinli liflerde ranvier boğumları arasında atlayarak ilerler (sıçrayıcı ileti). Bu nedenle
ileti hızı, miyelinsiz liflere göre, daha yüksektir. İletinin bu şekilde ilerlemesi
kondansatörlerin şarj deşarjı ile benzer özellik gösterir.
Sinir iletisi normal şartlarda tek yönlüdür. Ancak aksonun ortasından başlatılan bir aksiyon
potansiyeli her iki yönde de ilerleyebilir. Akson sonuna doğru ilerleyen uyarıya ortodromik
ileti denir. Somaya doğru ilerleyen iletiye ise antidromik uyarı denir. Sinapslar, aksonlardan
farklı olarak iletinin tek yönlü geçişine izin verir. Bu nedenle antidromik ileti ilk sinapsta
sonlanır.

Çapı Hızı
Sinir Lifi Tipi İşlevi
(μm) (m/s)

Aα 15 70-120 Afferentler: Kas iğcikleri, tendon organı.

Efferentler: İskelet Kası

Aβ 8 30-70 Afferentler: Dokunma

Aγ 5 15-30 Efferentler: Kas lifi

Aδ 3 12-30 Afferentler: Isı, hızlı ağrı

B 3 3-15 Sempatik, preganlionik

C 1 0,5-2 Sempatik postganlionik afferentler, yavaş ağrı

(miyelinsiz)

Tablo 1: Sinir lifi ileti hızları

Sinirin Dış Elektrik Akımı ile Uyarılması

Bir sinir lifi üzerine elektrotlar yerleştirilerek bir uyarı oluşturulabilir. Katot sinir lifini
depolarize eder. Bu depolarizayon eşik potansiyelini aşarsa sinir lifinde bir aksiyon
potansiyeli oluşur. Anot altında sinir lifi hiperpolarize olur. Bu istenmeyen bir özelliktir.
Yüzey alanı geniş elektrot kullanılarak istenmeyen özellik azaltılabilir.
Sinir lifinin dışarıdan uyarılması ile sinirin karakteristiği incelenebilir. Sinir lifinin
karakteristiğini gösteren bu eğriye uyarı yanıt eğrisi denir. Eğrinin elde edilebilmesi için
büyüklüğü değişen uyaran sinyaller gönderilir. Sinir lifinin bu sinyallere ne kadar sürede
cevap verdiği ölçülür. Uyarı oluşturabilen en küçük akım büyüklüğüne reobaz denir.
Reobazın iki katı şiddette akımın uyarı oluşturabilmesi için geçen süreye kronaksi denir.
Uyaran şiddetinin artması uyarının açığa çıkma süresini kısaltır.

46
Akım(mA) Sinir Lifinin Uyarı Yanıt Eğrisi

2xReobaz

Reobaz

Kronaksi t
Zaman (ms)

47
Sinaptik Potansiyeller
Presinaptik sinir hücresinde oluşan aksiyon potansiyeli, akson boyunca ilerler ve terminal
düğümden bir transmitter maddenin salınımını sağlar. Bu madde postsinaptik membranda
depolarizasyona (eksitasyon), ya da hiperpolarizasyona (inhibisyona) neden olur.
Postsinaptik membranda oluşan kolaylaştırıcı potansiyele eksitatör postsinaptik potansiyel
(EPSP), bastırıcı postsinaptik potansiyele inhibitör postsinaptik potansiyel (IPSP) denir.
Presinaptik nörondan birim zamanda gelen aksiyon potansiyeli sayısı serbest bırakılan madde
miktarını artırır.

Bir aksiyon potansiyelin terminal düğüme ulaşması ve EPSP oluşturması için belli bir süre
geçer. Bu süre transmitterin salınımı ve difüzyonu ile ilgilidir ve sinaptik geçikme (latans)
olarak bilinir. Tek bir EPSP postsinaptik membranda aksiyon potansiyeli oluşturamaz.
Birden fazla EPSP’nin birleşmesiyle postsinaptik memranda aksiyon potansiyeli oluşabilir.
Bu birleşmeye summasyon (summation) denir. Eğer birden fazla presinaptik nöron
postsinaptik membranda aynı anda EPSP oluşturarak summasyonu gerçekleştiriyorsa buna
uzaysal summasyon (spatial summation) denir. Belli bir süre içinde ardarda EPSP
oluşmasıyla eşik postsnaptik membranda aksiyon potansiyeli oluşuyorsa buna da zamansal
summasyon (temporary summation) denir. Zamansal summasyonun oluşabilmesi için zaman
sabitinin yeterince büyük olması ve presinaptik nörondan birim zamanda yeterli sayıda
aksiyon potansiyelinin gelmesi gerekir.
Zaman sabiti ve frekans özellikleri açısından postsinaptik nöron seri RC devresi ile benzer
özellik gösterir. Bir nöronun zaman sabiti membran direnci ve membran kapasitansı ile
tanımlanır. Membran direnci açık iyon kanalı sayısı ve iletkenliği ile, membran kapsitansı ise
çift katlı lipid yapı ile ilişkilidir.
  Rm Cm
τ: nöronun zaman sabiti
Rm: Nöronun membran direnci
Cm: Nöronun membran kapasitansı

Bir nöronun membran direnci ve kapasitansı ne kadar büyükse zaman sabiti o kadar büyük
olur. Zaman sabiti büyük olunca da uzun sürede cevap oluşturabilir
Nöronun frekans cevabı ise seri RC devresinin yüksek geçiren filtre özelliği ile benzerdir.
Postsinaptik nöron belli frekansın altındaki presinaptik uyarılara cevap vermez.

İskelet Kası Hücresinin Elektro Fizyolojik

Özellikleri
İskelet Kasının Aksiyon Potansiyeli

48
İskelet kasının dinlenim zar potansiyeli -90mV’dur (büyüklük olarak sinir hücresinden daha
fazladır). İskelet kası hücrelerinde aksiyon potansiyeli 2-4 ms kadar sürer ve kas lifi boyunca
5 m/s hızla iletilir. Kesin duyarsız dönem 1-3 ms sürer.

İskelet Kasında Aksiyon Potansiyeli

0
Potansiyel Fark (mv)

Hiperpolarizasyon kuyruğu

4-5 ms

Zaman

İskelet kasının mekanik cevabı (kas sarsısı) aksiyon potansiyeli repolarizasyonu bitmeden
önce başlar. Mekanik cevabın süresi kas lifinin tipine göre değişir, hızlı kas tiplerinde 7,5 ms,
yavaş liflerde 100 ms sürer.

Motor Ünite
Motor ünite iskelet kasının fonksiyonel birimidir. Bir motor nöron ve bu nöronun inerve ettiği
kas liflerinden oluşur. Motor nöron aynı anda birden fazla lifi innerve edebilir.

49
 Resim 1: Bir motor nöron tarafından innerve edilen kas lifleri5
Hızlı kasılan ve yavaş kasılan olmak üzere iki tip motor ünite vardır. Bir kas her iki lif türünü
de içerebilir. Anti gravite kaslarında yavaş kasılan motor ünite sayısı fazladır. Yavaş kasılan
motor üniteler kasın enduransı ile ilgilidir. Hızlı kasılan üniteler ise çeviklik gibi çabukluk
gerektiren aktivitelerde kullanılan kaslarda daha fazla bulunur. Bir kasın postür koruma gibi
uzun süreli kasılmasına tonik kasılma, kasın hızlı ve şiddetli kontraksiyonuna ise fazik
kasılma denir.
Bir hareket sırasında ateşlenen motor ünite sayısı, kasın harekete katılımını gösterir. Bir kasta
yer alan motor ünite sayısı ise o kasın kontrol edilebilirliğinin bir göstergesidir.

Kas Sinir Kavşağı (Motor Son Plak)

Kas sinir kavşağı, motor nöron ile iskelet kasının birleşme noktasıdır. Burada akson boyunca
ilerleyen aksiyon potansiyeli, nörotransmitter (asetil kolin) aracılığıyla iskelet kasına aktarılır
ve uyarılan iskelet kası, buna kasılarak cevap verir.

Resim 2: Motor son plak 5

Elektrikle tedavi açısından kas sinir kavşağının önemli özellikleri şunlardır;
1- Bir motor nöron birden fazla kas lifini inerve edebilir.
2- Kas lifleri sadece eksitatör sinyal alırlar.
3-Kas liflerindeki bütün sinyal iletimi nörotransmitter-reseptör ilişkisi üzerinden gerçekleşir.
4- Kas-sinir kavşağında, nörondaki aksiyon potansiyellerinin kas lifinde aksiyon potansiyeli
oluşturma verimi yüksektir.

İskelet Kasının Yapay Uyarılması ve Kas Kasılma Tipleri

İskelet kasının yapay uyarılmasında tek bir darbe (pulse) elektrik uyarısı kullanılabilir. Bu
uyarıya iskelet kasının verdiği kasılma cevabına ise kas sarsısı (twitch) denir. Kas sarsısının

5
http://education.vetmed.vt.edu/Curriculum/VM8054/Labs/Lab10/lab10.htm (20/12/208)

50
üç evresi vardır; latent dönem, kontraksiyon (kasılma) ve gevşeme dönemleri. Latent
dönemde iskelet kasının boyunda ve geriliminde bir değişim gözlenmez. Bu devrede uyarı
sarkomer boyunca yayılır. Kasılma dönemi de, kasın açığa çıkardığı kuvvete (gerilimde) artış
gözlemlenir. Gevşeme döneminde kas gerilimde azalma gözlenir.
Kas sarsısının niteliğini ise kasa uygulanan yük ve kasın açığa çıkardığı kuvvet arasındaki
ilişki belirler. Eğer kasa açığa çıkardığı kuvvetten (gerilimden) daha büyük bir yük
uygulanırsa, kas sarsısı kasın boyunda bir değişiklik olmadan açığa çıkar. Bu tip kasılmaya
izometrik (boyunu değiştirmeden kasılma) denir.

İzometrik Kasılma
Gerilim (N)

Boy (mm)
0 20 40 60 80 100 120 140 160
Zaman (ms)

Gerilim Boy

Şekil 31: İzometrik kasılmada gerilme zaman eğrisi.

Aslında bütün kasılma tiplerinde, kasılmada aktif olan moleküllerin boyları kısalır. Ancak
aktif moleküllere seri bağlı esnek yapılar var olduğu için izometik kasılmada origo insersio
arasındaki kas boyunda değişiklik gözlenmez.

İskelet kasına, açığa çıkardığı kuvvetten (gerilimden) daha küçük bir yük uygulandığında kas
boyunu değiştirerek kasılabilir. Kas boyunu değiştirebildiği için sabit kuvvet açığa çıkararak
kasılmasını sürdürebilir. Bu tip kasılmaya izotonik kasılma (eşit gerilimde kasılma) denir.
İzotonik kasılma sırasında kas boyunu kısaltıyorsa buna konsantrik kasılma (kısalarak
kasılma), kas boyu uzatarak izotonik kasılma yapıyorsa buna da eksantrik kasılma (uzayarak
kasılma) denir.

51
 Konsantrik İzotonik Kasılma

Gerilim (N)

Boy (mm)
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Zaman (ms)

Gerilim (N) Boy (mm)

Şekil 32: Konsantrik izotonik kasılmada gerilme zaman eğrisi.

Eksantrik İzotonik Kasılma

Gerilim (N)

Boy (mm)

0 10 20 30 40 50 60 70 80
Zaman (ms)

Gerilim (N) Boy (mm)

Şekil 33: Eksantrik izotonik kasılmada gerilme zaman eğrisi.

Elektrik uyarısı ile elde edilen bu kasılma tipleri dışında, izokinetik dinamometre ile açığa
çıkarılabilen üçüncü bir kasılma tipi vardır. Bir ekleme sabit açısal hızda hareket yaptırılırsa,
hareketi yaptıran kasta açığa çıkan kasılma türü izokinetik kasılmadır. İzokinetik kasılmada
kas boyu sabit hızda değişir.

İskelet Kaslarında Summasyon Kavramı

52
Bir kasta ateşlenen motor ünite sayısı arttıkça, açığa çıkan kas kasılmasının büyüklüğü artar.
Buna motor ünite summasyonu denir. Benzer şekilde bir motor ünitenin birim zamanda
ateşlenme sayısı artarsa, elde edilen kas kasılmasının büyüklüğü de artar. Buna da dalga
summasyonu denir.
Dalga sumasyonunda açığa çıkan gerilim, kasın gevşemesine ne kadar izin verildiği ile
ilişkilidir. Eğer kasın tamamen gevşemesine izin verilirse, her bir kas sarsısının gerilimi
doğrusal olarak artar. Eğer kasın tam olarak gevşemesine izin verilmezse sarsılar üst üstüne
binmeye başlar, kasın gevşeyemediği durumda da tetani ortaya çıkar.

Dalga Sumasyonu

Tetani

%75
%50
Kuvvet

Normal

Zaman

Şekil 34: Dalga summasyonu. Kasın gevşemesine izin verildiğinde gözlenen normal kasılma gevşeme
döngüsü, Kas sarsılarının %50 daha fazla kuvvet açığa çıkardıkları dalga summasyonu, kas sarsılarının
%75 daha fazla kuvvet açığa çıkardıkları dalga summasyonu. Kasın hiç gevşemesine izin verilmediğinde
açığa çıkan tam tetani durumu.

53
Konu II
AĞRI FİZYOLOJİSİ

54
Ağrı Fizyolojsi
Ağrı Kavramının Tanımı
Ağrının uluslararası tanımı; “gerçek veya potansiyel doku hasarı ile birlikte olup hoş olmayan
sensoryal veya emosyonel deneyim” şeklindedir.
Ağrı için akut ve kronik olarak iki temel tanımlamada yapılabilir. Hızla başlayan ve kısa
süreli olan ağrı akut ağrıdır. Doku hasarını bildirir ve mekanizması bellidir. Kronik ağrı ise
daha uzun sürelidir ve mekanizması iyi anlaşılabilmiş değildir. Kronik ağrıda hastanın ikincil
kazançları olabileceği için depresyon gibi psikolojik durumlar da da görülebilir. Kronik ağrı
kişilik özellikleri ile de ilişkili olabilir.
Ağrının algılanması periferden ağrı sinyalinin alınması ile başlar (nosisepsiyon). Bu sinyal
daha sonra spinal kordda yorumlanır (persepsiyon). Ortabeyin, talamus ve limbik sistemde,
periferden gelen sinyal ile korteksten gelen bilgiler entegre edilir. Bu entegrasyon sonucunda
ağrıya basit cevaplar verilir.
Kronik ağrı ile ilgili cevaplar ise daha karmaşık bir süreç sonunda açığa çıkar. Ağrı doku
hasarının (biyolojik bileşen) yanı sıra, psikolojik (kişilik özellikleri) ve sosyal (iş, okul)
bileşenleri de olan biyopsikososyal bir durumdur. Ağrı ile ilgili bu üç kaynaktan gelen
girdinin (biyopsikososyal input) şimdi ve geçmişle bağlantılı kortikal analizi ile kronik ağrı
cevabı verilir. Bu cevap gerçek ağrı uyaranı ile tutarsız olabilir ya da hiç ağrı uyaranı olmadan
da açığa çıkabilir.

Kapı Kontrol Teorisi

Kanadalı psikiyatrist Ronald Melzack (1929-) ve İngiliz hekim Patrick David Wall (1925–
2001) tarafından 1962’de ortaya konmuştur.6,7. Teoriye göre medulla spinalis arka
boynuzunda periferden gelen ağrı sinyallerinin merkeze iletimini engellenebilen ya da
kolaylaştırabilen fizyolojik bir mekanizması vardır. Bu mekanizmaya kapı kontrol
mekanizmasıdır.
Ağrı uyaranı periferden medulla spinalise ince C lifleri ve Aδ lifleri tarafında taşınır. C
liflerinde iletim yavaş, Aδ liflerinin iletimi ise hızlıdır. Bu liflerden daha kalın olan Aα ve Aβ
lifleri vardır. Bu lifler dokunma, basınç gibi duyusal bilgileri taşır, ağrı bilgisi taşımazlar.

6
P.D. Wall, R. Melzack, "On nature of cutaneous sensory mechanisms," Brain, 85:331, 1962.
7
R. Melzack, P.D. Wall, "Pain mechanisms: A new theory," Science, 150:171-9, 1965

55
 Kalın Lifler

+
+ Transmisyon
Ağrılı
Uyaran
Substantia
Gelatinosa - Hücreleri
Üst Merkez

- +
İnce Lifler

Pasif
Genel Görünüm Kapı Kapalı Aktif
Şekil 35: Kapı Kontrol mekanizması genel görünüm. (+) Eksitasyon. (-) inhibisyon.
Medulla spinalis arka boynuzundaki substantia gelatinosa hücreleri, transmisyon hücreleri
üzerinde inhibisyon etkisine sahiptir. Kalın lifler bu inhibisyon etkisini arttırabilir (spinal kapı
kapanır) ve transmisyon hücreleri periferden gelen ağrı sinyalini merkeze iletemez.

Kalın Lifler

+
+ Transmisyon
Ağrılı
Uyaran
Substantia
Gelatinosa - Hücreleri
Üst Merkez

İnce Lifler

Pasif
Kalın Lif Aktivitesi Kapı Kapalı Aktif
Şekil 36: Kapı kontrol mekanizması: Kalın lifler aktif, kapı kapalı. Ağrı üst merkezlere iletilmez.
Tam tersi şekilde, ağrılı uyaranı taşıyan ince lifler substansia gelatinosa hücrelerini inhibe
ederek iletimi kolaylaştırabilir (kapı açılır) ve transmisyon hücreleri ağrılı uyaranı merkeze
iletir.

56
 Kalın Lifler

Ağrılı Transmisyon
Substantia Üst Merkez
Uyaran Gelatinosa Hücreleri

- +
İnce Lifler
Pasif
İnce Lif Aktivitesi Kapı Açık Aktif
Şekil 37: Kapı Kontrol mekanizması: İnce lifler aktif, kapı açık. Ağrı üst merkezlere iletilir.
Bu temel mekanizma dışında sistemi kontrol eden bir üst mekanizma daha vardır. Kalın
liflerin uyarılması kortekse, daha ağrı algılanmadan önce uyarının cinsi, lokalizasyonu ve
şiddeti hakkında bilgi gönderir. Bu bilginin niteliğine göre korteks substantia gelatinosa ve
transmisyon hücrelerine emirler göndererek kapı kontrol mekanizmasını ayarlayabilir.
Psikolojik durum da kapı kontrol mekanizmasını açıp, kapatabilir. Transmisyon hücreleri
kritik bir seviyeyi geçtiği an, aktivasyon sistemi ateşlenir ve ağrı duyulur.
Kapı kontrol mekanizması elektrikle tedavi açısından önemlidir. Eğer kalın lifler elektrik
akımı kullanılarak aktive edilebilirse, ağrı medulla spinalis seviyesinde durdurulabilir.

57
Bölüm III
ELEKTROKİMYA

58
Konu I
ELEKTROLİZ

59
Elektrik Akımının Kimyasal Etkisi
(Elektroliz)
Elektron alış-verişinin olduğu tepkimelere yükseltgenme-indirgenme (redoks) tepkimeleri
denir. Yükseltgenme elektron verme, indirgenme elektron alama olayıdır. Yükseltgenme ve
indirgenme tepkimeleri karşılıklı olarak gerçekleşir (tek başlarına oluşmazlar). Her iki
tepkimede elektrotlarda gerçekleşir. Çözelti içindeki anyonlar anoda, katyonlar katoda gider.
Çözelti içindeki elektron akış yönü anottan(+) katot’a(-) doğrudur (çözelti dışındaki elektrik
akımı tam ters yöndedir).
Bir çözeltiye dışarıdan elektrik akımı uygulandığında, kendiliğinden yürümeyen
yükseltgenme-indirgenme tepkimeleri gerçekleşebilir. Buna elektroliz denir. Elektrikle
tedavide elektroliz istenmeyen bir özelliktir.
Saf suya elektrik akımı uygulandığında, su oksijen ve hidrojen elementlerine ayrışır. Buna
suyun elektrolizi denir.
Anotta oluşan tepkime
2H2O ↔ 4H+ + O2(g) + 4e-
Katotta oluşan tepkime
2H2O + 2e- ↔ H2(g) + 2OH-
Toplam Tepkime
6 H2O ↔ O2+2 H2 + 4 H++ OH-
Anot altına açığa çıkan H+ iyonları elektrot çevresde asit, katot altında açığa çıkan OH-
iyonları ise elektrot çevresinde baz ortam oluşturur. pH daki bu gibi değişiklikler proteinlerin
yapısını etkiler (denatürasyon, koagülasyon). Elektrikle tedavide, elektrotlar su ile ıslatılmış
sünger kılıflar içine konduğundan ya da hidrojel içerdiğinden dolayı elektrot altında suyun
elektrolizi mümkündür. (Ayrıca dokunu su içeriği de dikkate alınmalıdır.) Elektrot altındaki
pH’da meydana gelebilecek değişiklikler kimyasal yanıklara neden olabilir.
Ter gibi deri üzerindeki birikimler olursa gelişecek elektroliz tepkimesi de farklı olur. Ter
sıvısında bulunan NaCl’ü ele alalım. NaCl konsantrasyonu yükseldikçe anotta su yerine
klorür iyonları yükseltgenir. (suyun elektrolizi için içinde çok az- iletkenliği sağlayacak
kadar-iyon olmalıdır.)

Anotta oluşan tepkime

2Cl- ↔Cl2(g) + 2e-
Katotta oluşan tepkime
2 H2O + 2e- ↔ H2(g) + 2 OH-
Toplam Tepkime
2Cl- + 2 H2O ↔ Cl2 + H2 +2 OH-
H2O ve NaCl’in elektroliz denklemelerine dikkat edilirse katot tepkimeleri aynıdır. Bu durum
konsantrasyon farkı ile ilgilidir. Konsantrasyonları farklı iki çözeltide katot reaksiyonları aynı
iken; anot reaksiyonları farklıdır. Elektrot süngerlerinin düzenli yıkanmaması gibi
durumlarda, süngerlerde farklı iyon birikimleri olabilir. Konsantrasyon değiştiği içinde

60
elektroliz, suyun elektrolizi yerine, buradaki örnekteki gibi tuzun elektrolizine dönüşebilir ve
farklı tepkimeler oluşabilir.
Bu nedenle elektrotlar her hastada mutlaka yıkanmalı ve hastaya özel kendinden yapışkanlı
elektrotlar kullanılmalıdır.

61
Konu 2
ELEKTROT

62
Elektrot
Elektrot bir devrede metal olmayan parça ile bağlantıyı sağlayan iletkene denir. Michale
Faraday tarafından tanımlanmıştır (yunanca electron: kehribar ve hodos:yol) 8. Elektrotlarla
ilgili temel tanımlama kimyasal pildeki görevlerine göre yapılmıştır. Kullanım alanlarına göre
özel tanımlamalara gidilmiştir.

Aktif Elektrot (Çalışan elektrot, Working elektrot): İlgilenilen olayın gerçekleştiği

elektrot.
Yardımcı Elektrot (Zıt elektrot, Auxillary, Counter): Çalışan elektrot ile eşit büyüklükte
ve zıt potansiyele sahip elektrottur.
Referans Elektrot: Gerilimi referans alınan elektrottur. Aktif ve yardımcı elektrotun
potansiyelleri referans elektrota göre belirlenir.
Toprak Elektrotu (ground, earth): Diğer voltajların ölçüldüğü ya da akım için ortak geri
dönüş yoludur. Tedavi elektriği uygulamalarında hastaya uygulanan potansiyel için referans
genelde topraktır.

Elektrotların Yapısı
Temelde karbon ve kendinden yapışan (self adhesive) olmak üzere iki tip tedavi elektrotu
vardır. Karbon elektrot doğal selülozik süngerden yapılmış kılıf ya da yastıkçıklarla birlikte
kullanılır. Islatılan sünger elektrik akımının vücuda iletimi için gerekli sıvı ortamı oluşturur.
Kendinden yapışan elektrotlarda ise hidrojel tabaka vardır. Bu tabaka elektrik iletimi için
gerekli iletken yüzeyi oluşturur.

Karbon Elektrotların Yapısı

Şekil 38: Karbon elektrot ve doğal selülozik süngerden üretilmiş kılıfları

Karbon elektrotlar basit yapıdadırlar. Cihazla bağlantıyı sağlayan adaptör, bu adaptörden
elektrota elektriği dağıtan iletken tel ve hepsini kaplayan iletken kauçuk karbon malzemeden
oluşurlar.

8
Michael Faraday, "On Electrical Decomposition", Philosophical Transactions of the Royal Society, 1834. Bu
kitapta Faraday electrode, anode, cathode, anion, cation, electrolyte, electrolyze gibi temel terminoloji de
tanımlamıştır.

63
Şekil 39 Karbon elektrot yapısı. 1 yalıtkan tabaka, 2 basınca duyarlı yapışkan tabaka, 3 bağlantı
adaptörü, 4 elektrik kablosu, 5 aşındırılmış tabaka, 6 iletken tel, 7 iletken tabaka.

Kendinden Yapışan Elektrotun Yapısı

Şekil 40: Kendinden yapışan elektrot

Şekil 41’de kendinden yapışan elektrotun yapısı gösterilmiştir. Kendinden yapışan elektrot
temelde üç ana kısımdan oluşur. Birinci kısım hastayla temas eder ve iletkenliği sağlayan
hidrojel ile hidrojelin içine gömüldüğü tepsiden oluşur. İkinci katman gerçek elektrotun yer
adlığı katmandır. Akımı taşıyan kablolar bu katmanda sonlanır. Son katman olan dış kat ise,
elektrotu dış çevreden yalıtan katmandır. Cihazdan gelen kablolar bu katmanda sonlanır.
Kendinden yapışan elektrotlarda, hidrojel iletkenlik özelliğini kaybetmeye başladığında
ömrünü tamamlar.
Kendinden yapışan elektrotlar deriye tam yapışması, hareketle yerlerinden oynamamaları
nedeniyle elektrikle tedavide çok kullanışlıdırlar. Ancak fiyatları yüksektir. Kendinden
yapışan elektrotlarda dikkat edilmesi gereken en önemli konu hidrojel yüzeye herhangi bir
parçacık yapışmamasıdır. Toz, kıl, pudra gibi bu bölgeye yapışacak parçacık iletkenliği bozar.

64
Şekil 41 Kendinden yapışan elektrotun yapısı. Üst yüz hastayla temas eden yüzdür. I kat: 24 hidrojelin
gömüldüğü çerçeve, 22 hidrojel yastıkçık, 26 yuvarlatılmış köşeler. II. kat: 16 gömülü cıvata, 18 pul, 6
asıl elektrot, 27 delik, 4 elektrot tepsi kızağı(elektrot taşıyıcısı), 5 yuvarlatılmış köşeler, 2 elektrot birimi,
II. Kat: 8 yapışkan yama, 14 iç bükey delik , 10 kablo adaptörü, 12 dişli çıkıntı.

Elektrotlarla ilgili dikkat edilecek temel özellik, elektrik akımını mümkün olduğunca homojen
dağıtabilmesidir. Bu nedenle kendinden yapışan elektrotlarda, hidrojel özelliğini kaybetmemiş
olmalı ve yastıkçıklı eletrotlarda da yastıkçık yeterince ıslak olmalıdır. Her iki elektrot tipi
içinse elektrotların köşeleri yuvarlatılmış olmalıdır.

Özel Elektrotlar
Özel elektrot tipleri, nokta elektrik uyarısında kullanılan kalem elektrot, iyontoforez
uygulamalarında kullanılan hazneli elektrotlar ve vakumlu interfaransiyel akımda kullanılan
vakum elektrotlardır. Bu üç elektrotta benzer özelliklere sahiptir. Vakumlu interfaransiyel
elektrotları ile kalem elektrotlarda metal elektrot ile deri arasını ıslak kauçuk yer alır.
İyontoforez elektrotunda ise metal ile deri arasında sıvı çözelti yer alır.

65
 Şekil 42: İnterfansiyel akımda kullanılan vakum elektrot ve sünger yastıkçığı.

Şekil 43: Kalem elektrot aparatı ve uçları.

Şekil 44: İyontoforez uygulamalarında kullanılan hazneli elektrot. Elektrot hastaya yapıştırıldıktan sonra
arka yüzde bulunan deliklerden içeri iyontoforez solüsyonu doldurulur.

66
KISIM II
Elektrik İle Tedavi

67
BÖLÜM I
FİZİKSEL ETKENLER

68
Konu I
FİZİKSEL ETKENLERİN
SINIFLANDIRILMASI VE
ELEKTRİK İLE TEDAVİ KARAMI

69
Fizyoterapi Açısından Fizik Etkenlerin
Sınıflandırılması
Fizyoterapi açısından fizik etkenler için ilk ayrım elektrik ve elektromanyetik etkenler olarak
yapılabilir. Fizyoterapide kullanıldığı şekli ile bu ayrım elektrik akımı (veya elektrik
sinyalleri) ve elektromanyetik dalgalar olarak adlandırılabilir.
Şekil 45’deki sınıflama elektrikle tedavinin fiziksel etkenler içindeki yerini göstermektedir.
Fizyoterapi

Fizik Tedavi

Fizik Etkenler

Kuvvet Enerji

Elektrik Elektromanyetik Isı Ses

Elektrik Sinyalleri Elektromanyetik Dalgalar

Kısa Dalga Diatermi

Doğru Sıcak Paket
Mikro Dalga
ve Soğuk Paket Ultra Ses
Kzılaltı Dala Boyu Işık
Alterantif Akımlar Kızılaltı Dalga Boyu Işık
Mor Ötesi Işık

Şekil 45: Fizik etkenlerin sınıflandırılması

Elektrik akımları, elektromanyetik dalgalar ve ultra sesin alt sınıflamasında kullanılan bir
diğer kavram da frekans kavramıdır. Frekans temelde bir salınımın kendini birim zamanda
kaç kez tekrarladığını gösterir. Bir salınım türünün frekans büyüklüğüne göre sınıflandırıldığı
gösterime spektrum denir. Her salınım türü için ayrı spektrum türleri vardır (alternatif elektrik
akımının gösterildiği sinyal spektrumu, elektromanyetik dalgaların gösterildiği
elektromanyetik spektrum ve ses dalgalarının gösterildiği ses spektrumu). Salınım frekans
aralığı çok geniş olan salınım türleri için alt spektrumlar (elektromanyetik dalga spektrumu
için ışık spektrumu) ile alt ve üst frekans sınırları ile belirlenmiş frekans bantları (ışık alt
spektrumu için görünür ışık bandı) vardır. Alt spektrumlar ve frekans bantları, benzer özellik
gösteren alt salınım türlerini gruplamada kullanılır.

70
 Şekil 46: Frekansa göre salınımların sınıflandırılması
Alternatif elektrik akımının salınımı, darbe elektrik akımının salınımı, elektromanyetik
dalganın salınımı ve ses dalgalarının salınımı birbirinden farklı salınım türleridir. Bu nedenle
alternatif elektrik akımının frekansı, elektromanyetik dalganın frekansı ve ses dalgasının
frekansı birbiri ile aynı şeyi göstermez. Bu nedenle aynı spektrumda yer alamazlar ve
sınıflandırılamazlar. Fizyoterapide kullanılan fizik etkenlerin spektrumları ve bandları şekil
47’de gösterilmiştir.

Şekil 47: Spektrum sınıflamaları

Elektomanyetik dalga spektrumunun fizyoterapi açısından önemli iki alt spektrumu vardır.
Bunlar ışık spektrumu ve radyo dalga alt spektrumlarıdır.

71
 Şekil 48: Elektromanyetik spektrum
Radyo dalgaları belli elektronik devreler kullanılarak elde edilir. Radyo dalgasını oluşturan ve
yakalanmasında kullanılan alternatif elektrik akımın frekansı ile üretilen ya da yakalanan
radyo dalgasının frekansı birbiriyle örtüşür. Bu nedenle benzer terminoloji hem alternatif
elektrik akım sinyali hem de radyo dalgaları için kullanılır ama ifade ettikleri şey ve
bulundukları spektrum birbirinden farklıdır. Alternatif akımın frekansı akımın birim zamanda
kaç kez yön değiştirdiğini gösterir. Radyo dalgasının (elektromanyetik dalganın) frekansı ise
birbirine dik olan elektrik ve manyetik alanların her ikisinin birim zamanda kaç kez yön
değiştirdiğini gösterir.

72
 Şekil 49: Elektromanyetik dalga şematik gösterim. Elektromanyetik dalgaların birbirine dik iki bileşeni
vardır. Elektromanyetik dalganın frekansı bu iki bileşenin birim zamanda kaç kez değiştiğini gösterir.
Radyo dalga spektrumu için temelde üç band vardır; 3MHz-30 MHz yüksek frekans bandı,
300 KHz-3000 KHz orta frekans bandı ve 30 KHz–300 KHz alçak frekans bandıdır.
Alternatif akım içinde aynı band aralıkları ve terminoloji kullanılır.
Alternatif akım sinyal frekansı ile radyo dalga frekansı arasındaki ilişkiye benzer bir durumda
ses dalgaları için söz konusudur. Uygun elektronik devreler kullanılarak, alternatif akım
sinyali veya radyo dalgası sese dönüştürülebilir. Elde edilen ses, alternatif akım sinyali ya da
radyo dalgası ile aynı frekanstadır. Ses spektrumunda adlandırma insan kulağı tarafından
sesin algılanması ile ilgilidir. İnsan kulağının algılamadığı düşük frekanslı ses infra ses (<20
Hz), insan kulağının algıladığı ses duyulabilir ses (20-20,000 Hz), insan kulağının
algılamadığı yüksek frekanslı ses ise ultra ses (>20,000 Hz) olarak adlandırılır.

Şekil 50: Ses spektrumu

Bir elektrik akımının birim zamanda kaç tane darbe ürettiği darbe frekansı olarak adlandırılır.
Darbe özelliği taşıyan tedavi akımları, darbe frekansına göre sınıflandırılabilir; alçak darbe
frekansı<1Kz, orta darbe frekansı<100KHz, yüksek darbe frekansı<1000KHz gibi.

73
BÖLÜM II
EŞDEĞER DEVRE KAVRAMI

74
Konu I
İnsan Dokularının Eşdeğer
Devreleri

75
Eşdeğer Devre Kavramı
Elektriksel özellikleri açısından benzer olan devrelere eşdeğer devre denir. İnsan dokularının
elektriksel özellikleri de, bu dokular ile aynı özellikleri gösteren elektrik devreleri kullanılarak
incelenebilir.
Bir dokunun elektriksel özellikleri, dokunun incelenen kesitine göre farklılık gösterebilir.
Yüzeye dik alınan kesitler, birden fazla doku türünü kat eder. Birbirine seri bağlı devre
elemanları ya da alt devrelerden oluşur. Dokuya paralel alınan kesitler ise, genelde tek tip
doku içerir. Bunlarda aynı devre elemanı ya da alt devrenin birbirine paralel bağlandığı
devreler ile temsil edilir.
Dikey kesitler seri devreler ile temsil edildikleri için devreden geçen elektrik akımı devrenin
her noktasında aynıdır. Potansiyel fark değişir. Paralel kesitler, paralel devre özelliği
gösterdiği için devre elemanları ya da alt devreler arası potansiyel fark aynıdır. Elemanlardan
geçen elektrik akımı değişir.
Elektrikle tedavi açısından her iki kesit üzerinden de inceleme gerekli olabilir. Dikey kesit
tedavi akımına dokunun saf cevabının incelenmesinde faydalıdır. Paralel kesit ise büyük
dokuların uyarımı veya elektrotlar arası mesafenin etkisinin incelenmesi gibi durumlarda
faydalıdır.

İnsan Derisi Eşdeğer Devresi (Dikey Kesit)

İnsan derisi dıştan içe doğru, dermis, epidermis ve hipodermis tabakalarından oluşur.
Elektriksel özellikleri bakımından dermis tabakasının en üstünde yer alan stratum corneum
(boynuzsu tabaka) tabakası önemlidir.

Resim 3 Epidermis. Epidermisin yapısı 5 kattan oluşur. Elektrikle tedavi açısından en üstte yer alan
stratum corneum tabakası önemlidir.9

9
http://chestofbooks.com/animals/horses/Diseases-Of-The-Horse-Foot/A-Development-Of-The-Hoof.html

76
Stratum corneum, keratin içeriği yüksek hücrelerden oluşur. Keratin buharlaşma ile su
kaybını önlemeye yardımcı olan protein yapıda bir maddedir. Stratum corneumun kalınlığı,
ilgili vücut bölgesinin ihtiyaç duyduğu koruma ile ilgilidir. Parmak uçları ve topuk gibi
yerlerde kalındır. Normalde 15-20 kat ölü hücreden oluşur ve kalınlığı 10-40μm arasındadır.
Stratum corneum tabakası yalıtkan özelliktedir. Sratum corneum kıl, ter bezleri ve tırnak gibi
deri eklentileri tarafından delinir. Bu delinmelerin olduğu bölgeler belli bir direnci olmasına
karşın iletken özelliktedir.
Deri ve deri altı dokunun stratum korneum dışında kalan bölgeleri kendilerine özgü dirençleri
olmasına karşın elektrik akımını iletirler.

Elektrot-Deri-Hedef Doku Sisteminin İncelenmesi

Bir elektrik devresi devre elemanları ve bu elemana uygulanan gerilim kaynağı kullanılarak
oluşturulabilir. Bu sistemde gerilim kaynağı deri üzerine yapıştırılan elektrotlardır.
Tedavi elektrotu iletkendir ve direnci ihmal edilebilecek kadar küçüktür. Elektrotun yapıştığı
stratum corneum tabakasının deri eklentileri tarafından delinmemiş bölgeleri yalıtkandır.
Hedef doku (kas veya sinir) ise iletkendir. İki iletken arasındaki yalıtkan bir kondansatör gibi
davranır.
Stratum corneum tabakasının deri eklentileri tarafından delinmiş kısımları ise elektik akımına
direnç gösterir ama akımı iletir.
Stratum corneum tabakasını bu özellikleri doğrultusunda paralel RC devresi gibi
düşünebiliriz.
Stratum corneum dışında hedef dokuya kadar olan bütün dokular, elektrik akımına direnç
gösterse de akımı iletirler. Bu tabakaların her biri birbirine seri bağlanmış dirençler gibi
düşünülebilir. Bu dirençlerin tamamı ise tek bir eşdeğer direnç ile temsil edilebilir. Hedef
dokunun ise direnci diğer dokulara göre ihmal edilebilecek kadar küçüktür. Bu nedenle hedef
doku iletken bir tel ile temsil edilebilir

Hedef Doku

77
 Şekil 51 Elektrot-deri-hedef doku sistemi10
Stratum corneumu temsil eden paralel RC devresine seri bir direnç daha eklenir. Gerilim
kaynağının her iki ucu da yüzeyde olduğu için, aynı devre yapısından diğer elektrot için bir
tane daha vardır.

Şekil 52:Elektrot-deri-doku eşdeğer devre sistemi. Akımı ileten tabakaların hepsi tek bir direnç ile temsil
edilmiştir.
Bu sistem deri eşdeğer devresi olarak adlandırılabilir. Deri eşdeğer devresinde Paralel RC
devrelerinin uçları arasındaki potansiyel fark, hedef dokuya ulaşmak için aşılması gereken
potansiyel farktır. Burada harcanan elektrik enerjisi hedef dokuyu uyarmada kullanılmaz
doğrudan ısı enerjisi olarak açığa çıkar. Bu nedenle kayıp enerji olarak adlandırılabilir.
Her iki RC devresine seri bağlı direnç ise (Şekil 52 üzerindeki R3 direnci), tedavi için
kullanılan akımın yoğunluğunu belirler. Hastanın duyusal sinirleri üzerinden hissettiği akım
şiddeti bu direnç tarafından belirlenir.
Stratum corneumun direnci yaklaşık 10KΩ/cm2 ve kapasitansı yaklaşık 0,05μF/cm2’dir. Deri
altı dokunun direnci de 200Ω civarındadır.

Deri Eşdeğer Devresinin Elektriksel Özellikleri

Deri Eşdeğer Devresinin Doğru Akım Altındaki Özellikleri
Devrenin eşdeğer direncini doğru akım için hesaplayalım;
Kondansatör doğru akımda dolduktan sonra yalıtkan gibi davranır. Devre birbirine seri bağlı
üç direnç özelliği gösterir.

10
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Normal_Epidermis_and_Dermis_with_Intradermal_Nevus_10x.JPG

78
Şekil 53: Deri eşdeğer devresinin doğru akımda davranışı. R1 ve R3 stratum corneum direncini, R2 direnci
diğer dokuların direncini temsil eder.

Rderi  R1  R2  R3
Seri bağlı dirençler, voltaj bölücü olarak çalışır. Hedef dokuya doğru akım gerilimi düşmüş
olarak ulaşır.
Doğru akım için devreden geçen akım denklemini bulalım;
V
I
R
V
I deri 
R1  R2  R3
Seri devrede her üç dirençten geçen akım miktarı birbirine eşittir. Hedef dokuya ulaşan akım,
deri yüzeyinden geçen akıma eşittir.
Uygulama:
10V’luk DC voltajın 5cm2 yüzey alana sahip elektrotlarla deri eşdeğer devresine (Birim
direnç = 10KΩ.cm2) uygulandığı örneği inceleyelim.

Stratum corneumun direncini hesaplayalım;

birim _ direnç
R1  R3 
elektrot _ alanı
10

5
 2 K
Deri altı dokunun direnci;
R2  200
Devreden geçen akımı hesaplayalım;

79
 V
I deri 
R1  R2  R3
10V

2000  200  2000
10

4200
 0,002381A
 2,381mA

Stratum corneum altındaki doku için potansiyel farkı hesaplayalım;

Voltaj bölücü devrenin çıkış gerilimi;
 R2 
Vo  V g  
 ( R1  R2 ) 
Çıkış R1-R2 direnci arasından alınırsa gerilim,
 R2 
Vo  Vi  
 ( R1  R2 ) 
 ( R2  R3 ) 
 Vi  
 1
( R  ( R 2  R 3 
)
 (200  2000) 
 10 
 (2000  (200  2000)) 
 2200 
 10V  
 4200 
 5,238 V

80
Çıkış R2-R3 direnci arasından alınırsa gerilim,
 R2 
Vo  Vi  
 1
( R  R 2 
)
 ( R2 ) 
 Vi  
 (( R1  R2 )  R3 ) 
 (2000) 
 10 
 ((2000  200)  2000)) 
 2000 
 10V  
 4200 
 4,762 V

İki nokta arası potansiyel fark;

81
 V  V2  V1
 5,238  4,762
 0,476 V
 476mV

Deri Eşdeğer Devresinin Darbe (Kesikli) Doğru Akım

Altındaki Özellikleri
Deri eşdeğer devresinin darbe akıma cevabı, akım kaynağına bağlanarak incelenebilir. Akım
kaynağı yerine voltaj kaynağı kullanılacaksa, paralel RC devresinin o frekanstaki eşdeğer seri
RC devresinden yararlanılabilir.
Deri eşdeğer devresinin darbe doğru akıma cevabını, devredeki kapasitör belirler. Uygulanan
darbe doğru akımının darbe süresi (pulse duration) kapasitörün şarj olma süresinden uzunsa
sadece darbenin başında ve sonda devreden akım geçer. Bu iki akımın yönleri birbirine zıttır.
Bu durum, hedef dokuya darbenin başında ve sonunda zıt yönlü iki sinyal gönderildiği
şeklinde yorumlanabilir.

82
 Şekil 54: Zayıf düşük frekans cevabı; Doluluk boşluk yüzdesi %50 olan 10Hz darbe doğru akım ve deri
eşdeğer devresinin cevabı. Gösterim kavramsal anlaşılmayı kolaylaştırmak için sadeleştirilmiştir.
Darbe süresi, kapasitörün şarj olma süresinden küçükse, devreden daima akım geçer.
Darbenin değeri sıfırdan farklı olduğu sırada darbe ile aynı yönde, darbenin değerinin sıfır
olduğu zaman ise, ilk akıma zıt yönde akım geçer.

83
Şekil 55: Zayıf düşük frekans cevabı; Doluluk boşluk yüzdesi %50 olan 1KHz kesikli doğru akım ve deri
eşdeğer devresinin cevabı. Gösterim kavramsal anlaşılmayı kolaylaştırmak için sadeleştirilmiştir.
Devrenin darbe doğru akım sinyali ile kesikli doğru akım sinyaline verdiği cevaplar aynı
özelliktedir.

Deri Eşdeğer Devresinin Alternatif Akım Altındaki

Özellikleri
Alternatif akım altında, kapasitör de çalışır. Kapasitör ve paralel RC devresinin empedansı
frekansla yükselir. Paralel RC devresi, akım kaynağı ile beslendiğinde yüksek geçiren devre
özelliği gösterir. Devre belli bir frekansın altındaki alternatif akımı geçirmez.

Dokuya Paralel Deri Eşdeğer Devresi

Derinin bu modeli elektrotlar arası mesafenin etkisini incelemede kullanılabilir. Yüzeysel
elektrotlar kullanıldığı için, derinin dikey kesit eşdeğer devresine seri bağlı dirençler
eklenerek en basit dokuya paralel deri eşdeğer devresi oluşturulabilir. Bu devre kavramsal bir
yaklaşımdır.

Şekil 56: Dokuya paralel kesit deri eşdeğer devresi.

Akson Eşdeğer Devresi

Bir aksonda elektrik iletisinin ilerlemesi ile ilgili incelemeler için gereklidir.

84
BÖLÜM III
ELEKTRİKLE TEDAVİ AÇISINDAN
SAF DOĞRU AKIM VE SAF
ALTERNATİF AKIMIN
İNCELENMESİ

85
Konu I
ELEKTRİKLE TEDAVİ AÇISINDAN
SAF DOĞRU AKIMIN İNCELENMESİ

86
Elektrikle Tedavide Doğru Akım
Doğru akım, insan vücudunun doğasına daha uygun tedavi akımlarının geliştirilmiş olması
nedeniyle, fizyoterapi kliniğinde yaygın olarak kullanılmamaktadır. Ancak insan vücuduna
dışarıdan uygulanana elektrik akımı ile kas kasılması elde edilebileceği ilk kez doğru akım
kullanılarak gösterilmiştir. Bu nedenle tarihsel açıdan önemlidir. Ayrıca uyarılabilir dokunun
elektrik akımına fizyolojik cevaplarının incelenmesinde sadeliği nedeniyle kullanışlıdır.

Tarihsel Yaklaşım
Luigi Galvani (1737-1798) hayvan preparatlarında 1780 ve 1790 çeşitli
çalışmalar yapmış İtalyan bilim adamıdır. Kurbağa preparatında çalışırken kas
ve sinir dokularına bir metal ile temas edildiğinde bacakta seğirmeler olduğunu
fark eder. Bu seğirmelerin nedenini dokudan kaynaklanan elektrik olarak
açıklar ve bu olayı “hayvan elektriği” olarak adlandırır. Galvani elektriğin
yeni bir formunu bulduğunu düşünür.
Galvani’nin çağdaşı Alessandro Volta iletken bir ortama daldırılan iki metal
arasındaki etkileşim üzerinde çalışmaktadır. Volta Galvani’nin tanımladığı
olayın hayvanın disseksiyonunda ve sabitlenmesinde kullandığı metal aletlerle
arasındaki bir etkileşimden kaynakladığını açıklar. Bu olayı “galvanism”
olarak adlandırır. Volta’nın çalışmalarının önemli bir sonucu 1800 yılında voltaik pilin icadı
ve kimyasal yolla elektriğin elde edilmesidir.

Şekil 57: “Hayvan elektriği” olayının Galvani tarafından çizilmiş ilüstrasyonu.

Şekil 58: Galvani’nin kurbağa vücudundan alınan sıvı ile elektrik üretmede kullandığı alet.

87
 Şekil 59: Galvanin’nin insan kasları üzerindeki çalışmaları. 11
Galvani yaptığı çalışmalarla elektrofizyoloji biliminin kurucularından kabul edilir. Elektrikle
tedavi de bu elektrofizyolojik temeller üzerine kurulmuştur. Bu nedenle elektrofizyoloji ile
ilgili birçok terim Galvani’nin adıyla anılmaktadır (elektrikle tedavide kullanılan doğru akım
“galvanik akım”, biyolojide vücut dışından uygulanan bir elektrik akımı ile kasta oluşan kas
kontraksiyonuna “galvanizm” ve tarihsel metinlerde elektrofizyoloji terimi “galvanizm”
olarak adlandırılmaktadır). Galvani bilimsel saygınlığına ek olarak farklı bir şöhrete de
kavuşmuştur. Bu şöhret Viktorya dönemi bilim adamlarının beyine yeterli büyüklükte elektik
uygulandığında ölülerin yeniden hayata döndürülebileceği konusundaki görüşlerinden
kaynaklanmaktadır.

11
G. Aldini, Essai théorique en experimental sur le Galvanisme, avec série d’experiences… Paris, Fournier fils,
1804 Courtesy: Prof. H. Beukers, Leiden University

88
 Şekil 60: Galvaninin bilimsel saygınlığı yanındaki şöhreti.
Galvani ve Volta’nin çalışmaları elektrofizyolojinin temellerini atmasına rağmen gerçek
anlamda ilk sinir kas uyarıcısının geliştirilmesi yüz yıl sonra mümkün olmuştur. 1912 yılında
Alman cerrah ve radyolog Georg Perthers (1869-1927) ilk sinir kas uyarıcısını geliştirmiştir.12
Perthes’in geliştirdiği uyarıcı periferal sinir bloğu ile lokal anestezi etkisi oluşturan bir
cihazdır.

Şekil 61: Elektrikle tedavi denemeleri. 13

Şekil 62: George Perthers ve 1912 yılında geliştirdiği sinir kas uyarıcısı.

12
Goerig M, Georg Perthes (1869-1927) a Pioneer of local aastesia by blocking peripheral nerves with the use
of electrical stimulation. Second international symposium on the history of anesthesia, London 1987. London ,
International Congress & symposium series, No. 134, 1998, 551-8
13
George Adams, An Essay on Electricity: Explaining the Theory and Practice of that Useful Science, and the
Mode of Applying it to Medical Purposes, 4. baskı. (Londra, 1792).

89
Doğru Akım Fiziği ve Enstrümantasyon
Doğru Akımın Tanımı

Şekil 63: Tedavi elektriğinde kullanılan doğru akım türlerinin sınıflandırılması

Doğru akım (D.C.)’ın yönü ve genliği sabittir ve büyüklüğü ile tanımlanır. İki türü vardır;
sürekli doğru akım (galvanik akım ya da sabit akım olarak da adlandırılır) ve kesikli doğru
akım. Özel kullanımı iyontoforez uygulamasıdır. İyontoforez doğru akımı kullanılarak
dokuya iyon göndermesi işlemidir. Doğru akımın simgesi Şekil 64’de gösterilmiştir.

Şekil 64: Doğru akımın simgesi

Doğru akımın akım zaman grafiği Şekil 65 ve Şekil 66’da gösterilmiştir. Gösterimlerde dikkat
edilmesi gereken en önemli nokta doğru akımın voltaj-zaman ya da akım zaman grafiğinde
yatay eksenin hep bir tarafında yer almasıdır. Yatay eksenin (y-eksenini sıfır noktasında kesen
eksen) her iki tarafında yer alan gösterimler doğru akıma ait değildir. Gösterimde yatay
eksenin diğer tarafına (sıfır ekseninin diğer tarafına) geçilmesi demek akımın yön
değiştirmesi anlamına gelir. Yön değiştiren akımlar alternatif akımlardır. Doğru akımın yönü
hiçbir zaman değişmez.

90
 Sürekli Doğru Akım

0,3

0,25

0,2
Akım (mA)

0,15

0,1

0,05

0
0 250 500 750 1000
Zaman (ms)

Şekil 65: Sürekli doğru akım. Büyüklüğü 0.2 mA olan sürekli doğru akım gösterilmiştir.

Kesikli Doğru Akım

0,3

0,25

0,2
Akım (mA)

0,15

0,1

0,05

0
0 250 500 750 1000
Zaman (ms)

Şekil 66: Büyüklüğü 0.2 mA olan doğru akım.

Elektrikle tedavi cihazlarında anot ve katot altında oluşan birikimleri önlemek için daha
önceden elle yapılan elektrotların yer değiştirme işlemini yapan kutup değiştirme
fonksiyonları vardır. Kutup değiştirme fonksiyonu kullanıldığında, doğru akımın daimi olarak
yönü değişir ve bu işlem elektrotların yerlerini değiştirme ile özdeştir. Kutup değiştirme
fonksiyonu alternatif akımlardaki akımın yön değiştirmesi kavramı ile karıştırılmamalıdır.

91
 Sürekli Doğru Akımda Kutup Değiştirme

0,3

0,2

0,1
Akım (mA)

0
0 1 2 3 4
-0,1

-0,2

-0,3
Zaman (dakika)

Şekil 67: Sürekli doğru akımda kutup değiştirme. 2 dakikalık uygulamadan sonra kutup değiştirilmiştir.

Kesikli Doğru Akımda Kutup Değiştirme

0,3

0,2

0,1
Akım (mA)

0
0 1000 2000 3000 4000
-0,1

-0,2

-0,3
Zaman (ms)

Şekil 68: Kesikli doğru akımda kutup değiştirme işlemi. 2000 ms’lik uygulamadan sonra kutup değiştirilmiştir.
Kesikli doğru akım ile ilgili bir diğer kavramda devir zamanıdır (cycle time). Kesikli doğru
akımın bir tam döngüyü tamamlaması için geçen toplam zamandır. Şekil 66’da gösterilen
kesikli doğru akımın devir zamanı 250+250= 500 ms’dir. Bu sürenin 250 ms’si +2 mA akım
uygulanır, 250 ms’lik süresinde hiç akım uygulanmaz. Devir zamanı kesir olarak
gösterilebilir. 5/5 devir zamanının anlamı 5 saniye açık (akım var), 5 saniye kapalı (akım
yok); 3/12 devir zamanı 3 saniye açık, 12 saniye kapalıdır. Devir zamanın birimi kullanılan
cihaza göre değişebilir.

92
 Kesikli Doğru Akımda Devir Süreleri

Akım (mA) 0,2

0,1

0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
Zaman (s)

Şekil 69: Kesikli doğru akımda devir süreleri. Sırası ile 5/5 s, 4/12s, 10/20s ve 10/50s devir süreleri
gösterilmiştir.

Doğru Akım ile İlgili Uygulama Parametrelerinin Kaydı

Tedavi planlanırken ya da uygulamadan sonra aşağıda belirtilen temel parametreler
kaydedilebilir. Bu kayıtlar tedavinin takibi, muhasebe ve adli açıdan önemlidir.

Parametre Değer

Cihaz Çıkışı Uygulanan akım ya da voltaj değeri

Toplam Uygulama Süresi

Kutup Değiştirme açık mı? Evet/Hayır

Tedavi süresi… olunca kutup değiştirildi.
… dakikada bir kutup değiştirildi.

Doluluk Boşluk Yüzdesi Sürekli doğru akım

5/5, 4/12, 10/10, 10/20, 10/30, 10/50 kesikli doğru
akım
5 saniye açık/5saniye kapalı kesikli doğru akım

Örnek Kayıt:
Hastanın sağ üst ekstremite biceps kasına aşağıda parametreleri belirtilen doğru akım
uygulaması 12/4/2008 tarihinde saat 16:00’da uygulanmıştır.

Parametre Değer

Cihaz Çıkışı 0.8 mA

93
 Toplam Uygulama Süresi 7 dakika

Kutup Değiştirme Açık Mı? Evet

İlk 3 dakikadan sonra kutup değiştirildi.

Devir Süresi 5/5 kesikli doğru akım

Doğru Akımın Üretilmesi

Doğru akım üreten cihazların yapıları basittir. Sürekli doğru akım üretimi iki aşamada
gerçekleşir. Birinci aşamada 220V/50Hz alternatif akım olan şebeke elektriği doğru akıma
dönüştürülür ve genliği düşürülür. İkinci aşamada bir volta bölücü (örneğin potansiyometre)
ile cihazın çıkışı belirlenir. Voltaj bölücünün çıkışında yer alan bir ampermetre ile çıkış akımı
gözlemlenebilir. Hasta elektrotlar aracılığı ile cihazın çıkışına bağlanır. Hasta doğru akım
devresine paralel bağlıdır.
Çıkış +

+ + Voltaj Bölücü
Elektrot

Şebeke Elektriğinin Doğru Akıma

220 V _ Çevrilmesi ve _ Elektrot
Şebeke Elektriği Geriliminin Düşürülmesi
mA
Çıkış -
Ampermetre

Şekil 70: Doğru akım üretilmesi şematik gösterim.

Kesikli doğru akımın üretilmesi sürekli doğru akıma göre biraz farklıdır. Birinci aşamada
osilatör devre tarafından kesikli sinyal üretilir ve bu sinyalin doluluk boşluk yüzdesi ayarlanır.
İkinci aşamada amplifikatör devre tarafından bu sinyal istenilen genliğe yükseltilir.

94
 V

Osilatör Amplifikatör
Hasta
Devre Devre

Şekil 71: Kesikli doğru akım üretilmesinin şematik gösterimi.

Doğru akım cihazları ile ilgili bilinmesi gereken iki özellik daha vardır. Bunlardan birincisi
kutup değiştirme özelliğidir. Kutup değiştirme, doğru akımın kimyasal etkisine bağlı olumsuz
sonuçlarını önlemek için anot ve katotun yerinin değiştirilmesidir. (elektrotların yerlerinin
değiştirilmesi gibi). Kutup değiştirme fonksiyonu seçilmişse cihaz anot ve katot çıkışlarını
değiştirebilir. İkinci özellik ise sabit akım/sabit voltaj özelliğidir. Hastanın vücudundan geçen
elektrik akımı cihazın çıkış genliğinden başka, elektrotların özelliği ve hastanın deri direncine
de bağlıdır. Terleme, elektrotların kuruması gibi nedenlerle bu ikincil parametrelere bağlı
olarak cihaz ve hastadan oluşan devrenin direnci değişebilir. Direnci değişebildiği bu
durumlarda, sabit akım özelliği açıksa voltajı artırıp azaltarak hastaya uygulanan akımı sabit
tutabilir. Sabit voltaj özelliği ise cihaz çıkış genliğinin sabit tutulması anlamına gelir.

Doğru Akımın Dokuya İletimi (Transmisyon)

Cihazdan çıkan doğru elektrik akımı elektrotlar aracılığı ile dokuya aktarılır. Doğru akım
kimyasal tepkimeye neden olan bir akımdır (Bkz. elektroliz). Kimyasal tepkime sonucu, artı
elektrot (anot) altında asit, eksi elektrot (katot) altında baz oluşur. Yüksek akımlarda anot
altında protein koagülasyonu (denatürasyon), anot altında sıvılaşma (liquification) gerçekleşir.
Anot altında kabarma, katot altında oyulmalar oluşabilir. Diğer bir sorun da deri direncine
bağlı ısı oluşumudur.
Elektrot altında oluşan bu olumsuzluklar, devreden geçen elektrik akımının yoğunluğu ile
ilişkilidir. Akım yoğunluğu elektrik akımının kesit alana oranıdır. Akım ile akım yoğunluğu
arasındaki ilişki şu şekildedir;

95
  
I   J .dA

J: Akım yoğunluk vektörü.

I: Elektrik akımı
dA: Alan vektörüdür ve yüzeye diktir.

Elektrot ve deriden oluşan sistem için, akım yoğunluğu yüzey boyunca her yerde aynıdır ve
alana (dA’ya) paraleldir. Bu durumda akım yoğunlu şu şekilde tanımlanabilir;
I
J
A
J: Akım yoğunluğu (Amper/m2)
I: Elektrik akım (Amper)
A: Kesit alan (m2)

Akım yoğunluğu küçültülerek doğru akım ile ilgili belirtilen olumsuzluklar azaltılabilir.
Klinikte akım yoğunluğunu küçültmenin en kolay yolu daha büyük yüzey alanına sahip
elektrot kullanmaktır.

Doğru Akım için Akım Yoğunluğu Elektrot Çapı İlişkisi

0,18
0,16
Elektrot Çapı (r:cm)

0,14
0,12
0,10
0,08
0,06
0,04
0,02
0,00
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Akım Yoğunluğu (J:mA)

Şekil 72: Doğru akım için akım yoğunluğu elektrot çapı ilişkisi. 1mA akımın, 1-10cm dairesel elektrotlarda
oluşturduğu akım yoğunluğu.

Uygulama:
Standart ölçüdeki elektrotların, doğru akımda kullanımları durumunda oluşacak akım
yoğunluklarını hesaplayalım.

96
 Elektrot Çap / En Boy Alan Akım Akım Yoğunluğu
2 2
(cm) (cm) (cm ) (mA) (cm /mA)

Dikdörtgen 13 20 260,00 1 0,004

Dikdörtgen 7 13 91,00 1 0,011

Dikdörtgen 5 9 45,00 1 0,022

Daire 7 43,98 1 0,023

Daire 5 31,42 1 0,032

Kare 5 5 25,00 1 0,040

Daire 3 18,85 1 0,053

Doğru Akıma Doku Cevapları

Doğru Akıma Dokunun Isı Cevabı
Hasta doğru akım kaynağına paralel bağlanır. Doğru akımın geçişine karşı deri ve derialtı yağ
dokusu (özellikle epidermis) direnç gösterir. Bu özellik doğru akım kaynağına bağlanan bir
direnç özdeş devresi ile incelenebilir.
Doğru akım devresinde akım ve gerilim arasındaki ilişkiyi Ohm kanunu açıklar.

I: Akım (Amper)
V: Gerilim (Volt)
R: Direnç (Ohm)

Şekil 73: Doğru akım kaynağına paralel bağlı direnç devresi.

Doğru akım kaynağı ve insan vücudunun derisini temsil eden devre şekildeki gibi
gösterilebilir. Örneğimizde insan derisinin direnci 5KΩ kabul edelim. Bu dirence 0-12V
arasında doğru akım gerilimi uygulanırsa dirençten geçecek akımlar şu şekilde olur.

97
 V R(Ω) I (A) I (mA)

0 5000 0 0,00

1 5000 0,0002 0,20

2 5000 0,0004 0,40

3 5000 0,0006 0,60

4 5000 0,0008 0,80

5 5000 0,001 1,00

6 5000 0,0012 1,20

7 5000 0,0014 1,40

8 5000 0,0016 1,60

9 5000 0,0018 1,80

10 5000 0,002 2,00

11 5000 0,0022 2,20

12 5000 0,0024 2,40

Tablo 2: Sürekli doğru akım kaynağına bağlı direnç için akım gerilim ilişkisi.
Doğru akım kaynağının gerilimi artırıldıkça dirençten geçen akım artmaktadır.

Sürekli Doğru Akım Kaynağına Bağlı Direnç için

Akım Gerilim İlişkisi

2,50

2,00
Akım (mA)

1,50

1,00

0,50

0,00
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
Gerilim (V)

Şekil 74: Sürekli doğru akım kaynağına bağlı direnç için akım gerilim ilişkisi
İnsan derisinin üzerine uygulanan doğru akımın bir bölümünü ısı enerjisi olarak açığa çıkar.
Doğru akım kaynağına bağlı bir dirençten, birim zamanda, açığa çıkan bu ısı enerjisi joule
formülü ile hesaplanabilir.

98
 V2
P=I2 x R veya P 
R
P: Dirençte açığa çıkan güç (Watt=Joule/saniye)
I: Dirençten geçen akım (Amper)
R: Direncin büyüklüğü (Ohm)

V R I P(Watt) P(mWatt)

1 5000 0,0002 0,0002 0,2

2 5000 0,0004 0,0008 0,8

3 5000 0,0006 0,0018 1,8

4 5000 0,0008 0,0032 3,2

5 5000 0,001 0,005 5

6 5000 0,0012 0,0072 7,2

7 5000 0,0014 0,0098 9,8

8 5000 0,0016 0,0128 12,8

9 5000 0,0018 0,0162 16,2

10 5000 0,002 0,02 20

11 5000 0,0022 0,0242 24,2

12 5000 0,0024 0,0288 28,8

Tablo 3: Sürekli doğru akım kaynağına bağlı dirençten 1 saniyede açığa çıkan ısı enerjisi.
Dirençten açığa çıkan ısı enerjisi ile gerilim arasında üstel bir ilişki olduğu görülmektedir.
Gerilim arttıkça açığa çıkan ısı enerjisi katlanarak artmaktadır.

Sürekli Doğru Akımda Dirençte Açığıa Çıkan Isı Enerjisi

35
30
25
Isı (mW)

20
15
10
5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Gerilim (V)

Şekil 75: Sürekli doğru akım kaynağına bağlı dirençten açığa çıkan ısı enerjisi.

99
Bir direncin çıkan bu ısı enerjisini yapısını bozmadan yayınlayabilmesine, direncin toleransı
denir. Dirençler 0.25W, 0.50W, 1W gibi tolerans değerleri ile üretirler. Bu değerler direncin
çevreye ısı olarak yayınlayabileceği üst ısı enerji miktarı dolayısıyla, bağlanabileceği üst
doğru akım gerilimini gösterir. Aynı sınır insan derisi içinde söz konusudur. Eğer bu sınır
aşılırsa deride elektrik yanıkları oluşur.
Uygulama:
0.25W toleransı olan 5KΩ’luk bir dirence uygulanabilecek sürekli doğru akımın üst sınırını
hesaplayalım.
Joule formülünden (1 saniye için);
V2
P
R
ise;
V  PxR
olur
V  0,25 x5000
 25 2
 35,36 V
Kas kontraksiyonu elde etmek için derinin tolere edebileceği sınırın üzerinde gerilimler
uygulamak gerekirse ne yapılabilir. ? Direncin yapısını bozan ve deriyi yakan doğru akımın
neden olduğu ısıdır. Eğer, sürekli doğru akım yerine kesikli doğru akım uygulanırsa, yapısal
bozulmaya ve yanığa neden olmadan daha yüksek gerilimler uygulanabilir. Kesikli doğru
akım için joule denkleminin uyarlanmış hali sürekli doğru akım için kullanılan denklemin
doluluk boşluk yüzdesi ile çarpımına eşittir (aşağıda denklemler zaman faktörü formüllerden
çıkarılarak yazılmıştır).

D
T
ve
P  I 2 xR
ise
Pkesikli  D.xP
Pkesikli  DxI 2 xR
DxV 2
Pkesikli 
R
Uygulama:
0.25W toleransı olan 5KΩ bir dirence, 5s dolu 5s boş olacak şekilde uygulanabilecek kesikli
doğru akımın üst sınırını hesaplayalım.
Doluluk boşluk yüzdesi formülünden;

100
 
D
T
5

(5  5)
 0,5

Kesikli doğru akım için joule formülünden ;

Pkesikli  DxI 2 xR
2
V 
Pkesikli  Dx  xR
R
DxV 2
Pkesikli 
R
Pkesikli xR
V 
D
olur
0,25 x5000
V 
0,5
 50V
Toleransı 0.25 W olan 5K’luk dirence sürekli doğru akım uygulandığında en fazla 35,36V’luk
gerilim uygulanabilirken, %50 doluluk boşluk oranı olan kesikli doğru akım uygulandığında
bu sınır 50V’a yükselmiştir.

101
 Doluluk Boşluk Yüzdesi için
R I
V P(Watt) P(mW) P(mV)
(Ω) (A)
%50 %25

1 5000 0,0002 0,0002 0,2 0,1 0,05

2 5000 0,0004 0,0008 0,8 0,4 0,2

3 5000 0,0006 0,0018 1,8 0,9 0,45

4 5000 0,0008 0,0032 3,2 1,6 0,8

5 5000 0,001 0,005 5 2,5 1,25

6 5000 0,0012 0,0072 7,2 3,6 1,8

7 5000 0,0014 0,0098 9,8 4,9 2,45

8 5000 0,0016 0,0128 12,8 6,4 3,2

9 5000 0,0018 0,0162 16,2 8,1 4,05

10 5000 0,002 0,02 20 10 5

11 5000 0,0022 0,0242 24,2 12,1 6,05

12 5000 0,0024 0,0288 28,8 14,4 7,2

Şekil 76: Farklı gerilim ve doluluk boşluk değerleri için dirençte açığa çıkan ısı miktarları (1 s için)

Farklı Doluluk Boşluk Yüzdeleri ve Gerilimlerde Dirençte

Açığıa Çıkan Isı
35
30
25
Sürekli
Isı (mW)

20
50%
15
25%
10
5
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Gerilim (V)

Şekil 77: Farklı doluluk boşluk yüzdelerinde ve gerilimlerde dirençte açığa çıkan ısı. 1-12V sürekli , %50 ve
%25 doluluk boşluk yüzdelerine sahip kesikli doğru akımlar için gösterilmiştir.

102
 Farklı Doluluk Boşluk Yüzdelerinde Dirençte Açığıa Çıkan Isı

35
28,8
30
25
Isı(mW)

20
14,4
15

10 7,2
5 2,88

0
12
Gerilim (12 V)

Şekil 78: Farklı doluluk boşluk yüzdelerinde dirençte açığa çıkan ısı. 12V sürekli , %50 ve %25 doluluk boşluk
yüzdelerine sahip kesikli doğru akımlarda dirençte açığa çıkan ısı.

Doğru Akıma Fizyolojik Cevaplar

Bu bölümde akut fizyolojik cevaplara yer verilmiştir. Akut cevaplar, cevabı doğuran etki var
olduğunda açığa çıkar, yok olduğunda ise kaybolur. İyileşme ise daha çok kronik cevaplar ile
ilgilidir. Kronik cevaplar ile ilgili deneysel ve hayvan çalışmalar ise fizyoterapi kliniğine ışık
tutması bakımından sınırlıdır.

Periferik Sinir Dokusunun Cevabı

Sinir hücresi eşik üstü uyaranlara ileti oluşturarak cevap verir. Bu ileti hem akson hem de
soma yönünde ilerler.
Motor liflerde akson yönündeki ileti hedef organda (kas) motor cevap (kasılma) oluşturur.
Soma yönündeki ileti, medulla spinalis’te sonlanır. Medulla spinaliste sonlanan iletinin
fizyoterapi açısından, motor öğrenme ve kolaylaştırma ile ilgili olabileceği düşünülmektedir.
Duyusal liflerde ise doğru akım ileti geçişini kolaylaştırma ya da bastırmaya (inhibisyon)
neden olur. Katot altındaki akson, membran polarizasyonunu daha negatif hale getirerek
doğru akıma cevap verir. Akson sonundaki duyu organından gelen iletinin akson boyunca
ilerleyişi, katot altında bu şekilde durdurulabilir.

İskelet Kası Dokusunun Cevabı

İskelet kası eşik üstü uyaranlara kasılma ile cevap verir. Akımda meydana gelen artış kasılma
cevabı veren lif sayısını artırır.

Düz Kas Dokusunun Cevabı

Düz kaslar otonom sinir sistemince yönetilen iç organlar, kan ve lenf damarlarının yapısına
katılırlar.Kılcal kan damarları ve lenf damarlarının iç yüzeyi endotel hücrelerinden
oluşmuştur. Düz kas içermeyen kılcal damarların elektrik stimulasyonuna cevapları membran

103
potansiyeli ile ilgilidir. Düz kas içeren damarlar ise eşik üstü elektrik uyarısına karşı
lümenlerini daraltarak cevap verirler.

Doğru Akımın Etki Mekanizmaları (Tedavi Özelliği)

İskelet Kası Pompası
Kas kasılması ile intramusküler basınç yükselir. Ven damarları tek yönlü açılan kapakçıklar
içerir. Venin etrafını çevreleyen kasta oluşan bu basınç vene iletilir. Basınç kapakçığı açar ve
kanın kalbe venöz dönüşümüne yardımcı olur. Bu mekanizmaya iskelet kası pompası denir.
Kas pompası özellikle alt ekstremitedeki venöz göllenmenin engellenmesinde etkindir.
Doğru akım ile elde edilen kasılma da, venöz geri dönüşü benzer şekilde destekleyebilir.

Şekil 79: Bir venin kesit görünüşü. Birinci kapak kas pompası ile açılırken kan bir sonraki bölmeye hareket eder.

Lenf Damarları
Lenf dolaşımı, doku sıvısının ucu kapalı lenf kılcallarına dolması ile başlar. Lenf daha sonra
yapısındaki düz kaslar ile kasılabilen daha büyük lenf damarlarına aktarılır. Bu damarlarda
lenf kapillerleri gibi kapakçık içerir. İki kapakçık arasındaki birime angion denir. Düz kas
kasıldığında lenf bir angiondan diğerine hareket eder.

Şekil 80: Lenf damarları.

Düz kaslar doğru akıma kasılma ile cevap verebilirler. Lenfatik dolaşım doğru akım
kullanarak desteklenebilir.

Hiper Polarizasyon Mekanizması

104
Hiperpolarizasyon, membran potansiyelinin dinlenim potansiyelinin altına düşmesi demektir.
Hiperpolarize bir sinir hücresi daha zor uyarılır. Anot altından uyarılma aksonu hiperpolarize
eder.
Buna zıt olarak memran potansiyelinin dinlenim potansiyelinin üstünde olmasına
hipopolarizasyon denir. Hipopolar nöron ise daha kolay uyarılır. Katot altında bu etki elde
edilebilir.

Doğru Akımın Klinik Uygulaması

Klinik uygulamada iki ilke daima göz önünde bulundurularak hareket edilmelidir. Birincisi
elektrikle tedavinin temel dayanaklarından biri olan elektrofizyoloji çalışmaları büyük
çoğunlukla girişimsel çalışmalardır. Bu çalışmalarda kas ve sinir dokusuna cerrahi yöntem
kullanılarak ulaşılır ve uyarı sinyali doğrudan dokuya gönderilir benzer şekilde ölçümlerde
doğrudan dokudan yapılır. Bazı çalışmalarda ise doku tamamen vücut dışına alınarak
incelemeler yapılır. Elektrikle tedavide ise daima girişimsel olmayan yöntemler kullanılır.
Doğrudan hedef dokuya ulaşma imkânı yoktur. Deri, derialtı yağ dokusu gibi ara dokular
üzerinden uygulamalar ve ölçümler gerçekleştirir. Bu dokuların katkıları daima dikkate
alınarak uygulamalar planlanmalı ve uygulanmalıdır.
İkinci ilke ise, elektro fizyolojik cihazlar entrümantasyon üstünden tanımlanmıştır. Bir cihazın
elektrikle tedavide kullanılabilmesi için bazı özellikleri taşıması gereklidir. Cihazın bu niteliği
laboratuvar incelemeleri ile gösterilmiş olmalıdır. Cihaz düzenli olarak özelliklerindeki
değişmelere karşı kontrol edilmeli ve kalibrasyonu yapılmalıdır. Bu özellikleri taşımayan bir
cihazın tedavide etkin ve güvenilir olması beklenemez.

Doğru Akımda Elektrot Yerleşimleri

Anot hedef dokuya, katot’un hedef dokudan uzak herhangi bir yere konulduğu uygulamaya
anot altından uyarma, tam tersine ise katot altından uyarma denir. Hedef dokunun anot ve
katot arasına yerleştirildiği ya da her iki elektrotunda hedef doku üzerine yerleştirildiği
uygulamalara birlikte kullanım denir.

Doğru Akımın Tedavi Edici Etkisi

Hedef dokuya anot altından verilen uyarı; ağrılı durum, ödem, akut inflamasyon durumlarında
kullanılmıştır. Uygulamalar 0.04-0.08 mA/cm2 akım yoğunluklarında 45-60 dakika tedavi
süreleri için tanımlanmıştır. Akut travma, ayak bileği burkulması, romatoid artrit ve
tenosinovit durumları için tanımlanmış protokoller vardır.
Hedef dokunun anot altından uyarılması kronik inflamatuvar durumlar, osteoartrit ve skar
dokunun yumuşatılması amacıyla kullanılmıştır. Uygulamalar 0.3 mA/cm2 akım yoğunlukları
ve 10-30 dakika tedavi süreleri için tanımlanmıştır.
Anot ve katot’un birlikte kullanımı, katot altı uyarımın kullanıldığı durumlarda olabilir. Etkisi
dolaşımın ve metabolizmanın hızlandırılmasıdır. Akım daha derin dokudan geçer.
Uygulamalar 0.3 mA/cm2 akım yoğunlukları ve 10-30 dakika tedavi süreleri için
tanımlanmıştır.

Tedavi Sırasında Hastanın Hissettikleri

Doğru akımda hasta karıncalanma ve hafif sıcaklık hissedebilir. Aşırı sıcaklık için hasta
uyarılmalıdır.

105
Doğru Akım Protokolleri
Protokoller genelde 10-30 dakika süreyle, hastada rahatsızlığa ve doku hasarına neden
olmayacak akım yoğunluğundaki uygulamalar için tanımlanmıştır. Akım yoğunluğunun üst
sınırı geleneksel olarak 0.33 mA/cm2 kabul edilir.
Doğru akım uygulamaları tarihsel süreç içinde var olmuş günümüzde klinikte sık
kullanılmayan uygulamalardır. Bu nedenle bu protokoller güncellik açısından da
değerlendirilmelidir.

Denerve Kasın Doğru Akımla Uyarılması

Kas iki nedenle denerve durumda olabilir. Birinci neden üst motor nöron hasarıdır. Bu
durumda klasik yaklaşımlarda bir reinervasyon beklenmez. İkinci neden ise alt motor nöron
hasarıdır: bu durumda rejenerasyon gerçekleşebilir. Doğru akım reinervasyon ihtimali olan
durumlarda kasın özelliğini koruması amacıyla kullanılabilir. Doğru akım uygulamasının
reinervasyonu sağlamadığı ve sadece kasın kasılma özelliklerini koruduğu unutulmamalıdır.

Duyusal Uyarım
Katot altı uyarımda, deride oluşan eritem ağrıyı azaltabilir. Kapı kontrol mekanizması
üzerinden çalıştığı düşünülmektedir.

Doğru akım Uygulama Algoritması

Tedavi şu algoritma kullanılarak tanımlanabilir;

Karar Açıklama

Hangi doku uyarılacaktır? Kas, sinir

Hedef doku ne amaçla uyarılacaktır? Kas kasılması açığa çıkarma

Sinir iletisi açığa çıkarma
Sinir iletisini bloklama

Hedef dokuya ulaşmak için aşılması gereken

deri direnci tahminen ne kadardır?

Kullanılacak elektrotların yüzey alanı nedir?

Elektrota düşen akım yoğunluğu nedir?

Bu akım yoğunluğunda deride oluşacak

tahmini ısı miktarı ne kadardır?

Sürekli doğru akım mı yoksa kesikli doğru

akım mı kullanılacaktır?

106
Kesikli akım kullanılacaksa akımın doluluk
boşluk yüzdesi ne olmalıdır?

Bu uygulama yapıldığında olası yan etkileri

neler olabilir?

Bu komplikasyonlar oluşursa nasıl müdahale

edilecektir?

Bu uygulamanın geçerliliği ve güvenilirliği

ile ilgili yeterli klinik kanıt var mıdır?

Bu uygulama yapılmalı mıdır?

107
Konu II
ELEKTRİKLE TEDAVİ AÇISINDAN
SAF ALTERNATİF AKIMIN
İNCELENMESİ

108
Alternatif Elektrik Akımı (Faradik Akım)
Tarihsel Yaklaşım
Elektrikle tedavinin gelişim süreci elektrik ile ilgili çalışmalarla paralel bir seyir izler. Galvani
ve Volta’nın çalışmalarıyla temelleri atılan elektrik ve elektrikle canlı doku uyarımı İngiliz
fizikçi Michael Faraday’ın (1791-1867) çalışmalarıyla yeni bir boyut kazanır.
1820’li yıllar bilim tarihinde elektrik ile ilgili çalışmaların
yoğunlaştığı dönemdir. 1819 yılında Danimarkalı fizikçi ve
kimyager Hans Christian Ørsted (1877-1851), Volta’nın pili
yaptığı deneyler sırasında önemli bir gözlem yapar. Ørsted
elektrik devresinin açılma ve kapanması ile yakında bulunan
pusulanın iğnesinin saptığını gözlemler. Çalışmalarını bu
gözlemi anlama yönünde sürdürür. Ørsted çalışmalarının
sonucunu 1820’de yayınlayarak elektrik ve manyetizma
arasındaki ilişkiyi (elektromanyetizma) göstermiş olur.
Ørsted’in çalışmasının yayınlanmasından bir hafta sonra,
Fransız fizikçi André-Marie Ampère (1775-1836), Ørsted’in
gösterdiği ilişkinin matematiksel
tanımı yapar (Elektromanyetizmanın
açıklanması: telin etrafında oluşan
Hans Christian Ørsted
manyetik kuvvet daireseldi). Michael
(1877-1851) Faraday (1791-1867) ise, Elektrik
enerjisinin mekanik enerjiye
dönüştürülebileceğini göstererek
elektrik motorunun ilk örneği
oluşturdu.
Bu aşamada elektrik kuvvetlerin
manyetik kuvvetlere
dönüştürülebilmesi başarılmıştı.
Şimdiki problem ise manyetik
kuvvetlerin elektrik kuvvetlere
André-Marie Ampère
dönüştürülüp
dönüştürülemeyeceğiydi. Bu (1775-1836)
başarılırsa manyetizmadan elektrik
akımı elde edilebilecekti.

1831 yılında Michael Faraday elektromanyetik indüksiyon

Michael Faraday
(etkileşim) deneyini gerçekleştirdi. Silindir biçimindeki bir karton
(1791-1867) üzerine bakır teli sararak bir bobin elde etti. Tellerin uçlarını
üretilen akımı ölçmek için bir galvanometreye bağladı. Bobin
içine mıknatısı yaklaştırıp uzaklaştırdığında galvanometreden akım geçtiğini gördü.
Faraday’ın bu çalışması elektrik üreteçlerinin (jeneratör) temelini oluşturdu. Manyetik alan
içindeki değişiklik elektrik alanı, elektrik alan içindeki değişiklik manyetik alanı
oluşturmaktaydı. Faraday’ın gösterdiği elektrik ve manyetizma arasındaki dönüşümler
1856’da İskoç matematikçi ve fizikçi James Clerk Maxwell (1831-1879) tarafından
matematiksel olarak formüle edildi.

109
Faraday tarafından tanımlanan bu elektrik akımı (alternatif akım) Volta’nın pilinden elde
edilen elektrik akımından (doğru akım) farklı özellikler göstermekteydi. Doğru akımda
elektrik akımının yönü ve büyüklüğü sabitken, Faraday’ın manyetik alandan elde ettiği elektik
akımın yönü ve büyüklüğü değişkendi. İnsan dokusu üzerindeki etkileri ise bilinmemekteydi.
1833’de Fransız nörolog Guillaume Duchenne (1806-1875) elektrik akımının tedavi yönü
üzerinde çalışmaya başladı. Duchenne Faraday’ın değişken elektrik akımının, Volta’nın doğru
akımından daha üstün özellikleri olduğunu gözlemledi.
Kasın kasılabilmesi için doğru akım belli bir büyüklüğe çıkartmak gerekmekteydi. Akım bu
büyüklükte arttırıldığında deride anot altında kabarma, katot altında ise oyuk meydana
gelmekteydi. Duchene doğru akımın deride yaptığı bu tahribatı (irritasyon) “Isınma etkisi”
olarak adlandırdı. Buna ek olarak, doğru akım uygulanarak elde edilen her bir kontraksiyon
için akımın kesilip açılması gerekmekteydi. Alternatif akımın en önemli üstünlüğü ise kas
kasılmalarının kasın durumundan bağımsız olmasıydı. Doğru akım zayıf kasta zayıf, kuvvetli
kasta kuvvetli kasılmalara neden olmaktaydı. Alternatif akımda ise, nispeten, kasın
durumundan bağımsız olarak kuvvetli kasılmalar elde edilebilmekteydi.
1855’de alternatif akımla tetiklenen kas kasılmasının doğru akımdan daha üstün sonuçları
olduğunu açıkladı14. Duchenne elektrikle tedavi konusundaki bu yoğun çalışmaları nedeni ile
“elektrikle tedavinin babası” sıfatını aldı.

Şekil 81: Duchenne’in mimik kasları üzerine özel bir ilgisi vardı. Dushenne ve yardımcısı canlı bir hastanın
mimik kaslarını elektrikle uyarırken.
Faradik akımla ilgili diğer önemli tarihsel gelişmeler ise şu şekilde sıralanabilir;
 1855’de Robert Remark (1815-1865) kasların kas ve sinir bağlantılarının motor
noktalar üzerinden olduğunun keşfedilmesi.

14
Licht, Sidney Herman., "History of Electrotherapy", in Therapeutic Electricity and Ultraviolet Radiation, 2nd
ed., ed. Sidney Licht, New Haven: E. Licht, 1967, 1-70

110
  1849’da Du Bois Reymond elektrikle kas uyarımının formüle edilmesi ve kas uyarımı
için ilk indüksiyon bobininin yapılması. (Devreyi kesmek için gerekli ilk kesme
anahtarının yapımı)
 Bergonie of Bordeaux tarafından genel amaçlı ilk faradik uyarıcının yapılması.
 Kellogg, of Battle Creek, tarafından ilk sinüsoidal kas uyarım cihazının yapılması.

Alternatif Akım Fiziği ve Enstrümantasyonu

Alternatif Akımın Tanımı
Yönü ve büyüklüğü zamana göre değişen elektrik akımı alternatif akımdır (A.C.). Alternatif
akım; akımın dalga şekli, yön değiştirme frekansı ve büyüklüğü ile tanımlanabilir. Şehir
elektriği sinüs dalga şekline sahip, saniyede 50 kez akımın yönü değişen, tepe genliği 220V
olan alternatif elektrik akımıdır.
Elektrikle tedavi açısından kullanılan alternatif akımlar sinüs ve kare dalga şekline sahip
sinyallerdir, akımın yön değiştirme frekansı ve büyüklükleri açısından çeşitlilik gösterir. Bu
bölümde, saf sinüs ve kare dalga sinyalinin özellikleri incelenecektir. Alternatif akımın
sembolü Şekil 82’de gösterilmiştir.

Şekil 82: Alternatif akımın sembolü

Alternatif Akımın Büyüklüğünün Ölçülmesi

Uygulanan akımın büyüklünün belirlenmesi ve çeşitli alternatif akım türleri ve doğru akımla
karşılaştırılması önemli bir sorundur. Aynı dalga şekline sahip sinyallerin büyüklükleri
birbiriyle karşılaştırılırken alternatif akımın tepe değeri ya da tepe-tepe arası değeri
kullanılabilir.

V
Tepe
+Vtepe

-Vtepe

Tepe-Tepe

t
Şekil 83: Elektroterapide kullanılan temel alternatif akım sinyallerinin tepe ve tepe-tepe gerilimleri.
Dalga şekilleri farklı alternatif akımlar için, ortalama ve mutlak değerler toplamına göre
ortalama alma yöntemleri kullanılabilir. Ortalama alma yöntemi simetrik dalga şekilleri için
daima sıfır değerini verdiği için çoğunlukla yararsızdır.

111
 V

+ + + +
+Vtepe + + +
+
+ +
+ +
+ +
- - -
- - - -
-Vtepe - - -
- - - -

t
Şekil 84: Elektrikle tedavi de kullanılan temel alternatif akım sinyallerinin gerçek ortalama gerilimleri. Her üç
dalga tipide simetrik olduğu için gerçek ortalama gerilimleri sıfırdır.

V
+ +
+ + + + + +
+Vtepe + + + + + + + +
+ + + +
+ + +
+ ++

-Vtepe

t
Şekil 85: Elektrikle tedavi de kullanılan temel alternatif akım sinyallerinin mutlak değere ve ortalamalarına göre
gerilimleri.
Kare ortalamalarının karekökü yöntemi (root mean square; RMS) ise farklı dalga şekillerine
sahip alternatif akım sinyallerinin büyüklük karşılaştırmalarında ve alternatif akım
büyüklüğünün doğru akım büyüklüğü ile karşılaştırılmasında geçerli bir yöntemdir.
x1 , x2 , x3 ...xn  gibi n tane ölçüm değerlerinin RMS ‘si
x 2 1  x 2 2  x 23  ...  x 2 n
xrms 
n
şeklinde tanımlanabilir. Sinyallerin RMS değerleri ise integral içeren ifadelerdir. Elektrikle
tedavi de kullanılan sinyaller için bu ifadelerin açılımı ve diğer büyüklük parametreleri ile
karşılaştırılması şu şekildedir.

Sinyalin Yaklaşık Yaklaşık

Dalga Şekli RMS Büyüklüğü RMS Ortalama
Matematiksel İfadesi Büyüklüğü Büyüklüğü

112
 A
Sinüs V  Asin(2ft  Vrms  0,707 Tepe 0,637 Tepe
2

 1 
 A t  2T
V  Vrms  A
1 
Kare Tepe Tepe
 A t  T 
 2 

A
Üçgen V  A arcsin(sin(t )) Vrms  0,577xTepe 0,5 Tepe
3

2A A
Testere Dişi V tA Vrms  0,577xTepe 0,5 Tepe
T 3

Tablo 4: Elektrikle tedavi’de kullanılan dalga şekillerinin, RMS ve ortalama değerleri (A sinyalin genliğini ve T
sinyalin peryodunu ifade eder).
Bu değerler saf sinyaller için hesaplanmıştır. Dalga şekilleri bozulmuş (sinyaller) için geçerli
değildir.
Uygulama:
1 V’luk doğru akım ile aynı genliğe sahip sinüs üçgen ve kare dalga sinyallerinin tepe
değerlerini hesaplayalım.
Sinüs dalga şekli için;
a
Vrms 
2
a
1V 
2
a  2V  1,414V

113
 Sinüs Sinyalinin Genliği

0,5
Voltaj (V)

0
0 250 500 750 1000
-0,5

-1
Zaman (ms)

Sinüs Sinyali RMS Ortalama

Şekil 86: Sinüs sinyalin RMS ve ortalama gerilimi.

Kare dalga şekli için;

Vrms  a
a  1V

Kare Dalga Sinyalinin Genliği

0,5
Voltaj (V)

0
0 250 500 750 1000
-0,5

-1
Zaman (ms)

Kare Dalga Sinyali RMS Ortalama

Şekil 87: Kare dalga sinyalinin genliği. RMS ve ortalama genlik değerleri birbirine eşit olduğu için grafikte üst
üste binmiştir.
Üçgen dalga şekli için;

114
 a
Vrms 
3
a
1
3
a  3  1,442V

Üçgen Dalga Sinyalinin Genliği

0,5
Voltaj (V)

0
0 125 250 375 500 625 750 875 1000
-0,5

-1
Zaman (ms)

Üçgen Dalga Sinyali RMS Ortalama

Şekil 88: Üçgen dalga sinyalinin RMS ve ortalama genliği.

Elde ettiğimiz sonuçları karşılaştırdığımızda, 1V doğru akıma eşdeğer alternatif akım elde
etmek için, üçgen sinyalin tepe gerilimin en yüksek olduğunu, sonra sinüs sinyalinin
olduğunu, kare dalganın ise doğru akımla aynı tepe gerilimine sahip olduğunu gördük.
Elektrikle tedavide hedef dokuya ulaşabilmek için deri direnci aşılmalıdır. Bu direnci aşmak
için alternatif akımda doğru akıma göre daha yüksek tepe değeri olan gerilimler kullanılabilir.
Uygulama:
R=5KΩ direnç üzerine tepe gerilimi 10V olan sinyaller uyguladığımızda 1 saniyede açığa
çıkacak ısı miktarını hesaplayalım;
2
V
P  rms
R
Formülünü kullanırsak;

R P
V Vrms
(Ω) (Watt)

Sinüs 10 7,071 5000 0,010

Üçgen 10 5,774 5000 0,007

Kare 10 10,000 5000 0,020

115
 Doğru akım 10 10,000 5000 0,020

Sonuçları incelersek, Kare dalga ve sürekli doğru akımın en yüksek ısıyı açığa çıkardığını,
üçgen dalga sinyalinin de en az ısıyı açığa çıkardığını görürüz.

Alternatif Akım ile İlgili Parametrelerin Kaydı

Parametre Değer

Cihaz Çıkışı Uygulanan akım ya da voltajın tepe değeri

Kullanılan Dalga Şekli Sinüs, kare

Toplam Uygulama Süresi

Alternatif Akımın Üretilmesi

Saf sinüs sinyalinin elde edilmesinin en basit yolu bir transformatör aracılığıyla şebeke
elektriğinin genliğinin düşürülmesi ve daha sonra voltaj bölücü ile akım büyüklüğünün
ayarlanmasıdır.
Saf kare dalga sinyalinin elde edilmesinde ise osilatör ve amplifikatör devreleri kullanılır.

Alternatif Akımın Dokuya İletimi

İletkenden alternatif akım geçerken, akım yoğunluğu her noktada eşit değildir. Deri etkisi
denen (skin effect; insan derisi anlamında kullanılmamıştır) özellik nedeniyle, akım iletkenin
yüzeye yakın kısmından geçmeye çalışır. Dolayısıyla kesit alan daralır.
Deri etkisi frekans ile ilişkilidir. Frekans yükseldikçe etki artar.
Elektrikle tedavi açısından deri etkisi elektrotlardaki akım yoğunluğunu etkileyebilir.
Elektrotun dış çevresine yaklaşıldıkça akım yoğunluğu artar.

İletim için Kullanılabilen Kesit Alan

Doğru Akım Düşük Frekanslı AC Yüksek Frekanslı AC

Şekil 89: Deri etkisi.

116
Alternatif Akıma Doku Cevapları
Alternatif Akıma Dokunun Isı Cevabı
Alternatif Akıma Fizyolojik Cevaplar
Periferik Sinir Dokusunun Cevabı
İskelet Kası Dokusunun Cevabı
Düz Kas Dokusunun Cevabı
Alternatif Akımın Etki Mekanizmaları
Alternatif Akımın Klinik Uygulaması

117
KISIM III
Elektrik ile Tedavide
Geliştirilmiş Akımlar
118
BÖLÜM I
TEDAVİ AKIMI GELİŞTİRME VE
ENSTRUMANTASYON TEKNİKLERİ

119
Konu I
ELEKTRİK İLE UYARI ZİNCİRİ

120
ELEKTROTERAPİ
ENSTRUMANTASYONU
Tedavi Edici Uyarı Zinciri
Tedavi edici uyarı zinciri üç devrenin birleşiminden oluşur. Osilatör devresi, modülatör
devresi ve amplifikatör devresi. Bu devreler güç kaynağı tarafından beslenir.
Zincirin birinci aşaması olan osilatör devre, darbeleri (pulse) oluşturur ve darbelerin
aralıklarını belirler. İkinci aşamada oluşturulan darbe katarlarının (sinyalin) şekli modulatör
devre tarafından değiştirilir. Üçüncü aşamada amplifikatör devre oluşan sinyali
kuvvetlendirir.

1. Aşama: Osilatör Devrenin Özellikleri

Dışarıdan hiç bir etki almadan kendi kendine periyodik sinyal üreten elektronik devrelere
osilatör denir. Genellikle sinyal sinüs dalgası ya da kare dalga sinyalidir.

2. Aşama: Modülatör Devrenin Özellikleri

Modülasyon periyodik bir dalganın şeklinin değiştirilmesi işlemidir. Modülasyon analog
modülasyon, darbe modülasyonu ve sayısal modülasyon olmak üzere üç grupta toplanabilir.
Sayısal modülasyon elektrikle tedavi ile doğrudan ilgili değildir.

3. Aşama: Amplifikatör Devresi

Amplifikatör bir sinyalin genliğini yükselten araçtır. Bir amplifikatörün kazancı (gain) giren
sinyali ne kadar yükselttiğinin göstergesidir.

121
Konu II
MODÜLASYON

122
MODÜLASYON
Modülasyon periyodik bir dalganın şeklinin değiştirilmesi işlemidir. Modülasyon analog
modülasyon, darbe modülasyonu ve sayısal modülasyon olmak üzere üç grupta toplanabilir.
Sayısal modülasyon elektrikle tedavi ile doğrudan ilgili değildir.
Modülasyon temelde iletişim alanında kullanılan ve bir sinyalinin uzak mesafelere
gönderilmesinde faydalanılan bir yöntemdir.

Analog Modülasyon
Analog modülasyonda genellikle (yüksek frekanslı) bir sinüs dalgası taşıyıcı dalga olarak
kullanılır. Bu sinyalin genliği, fazı ve frekansı ana parametreleridir. Her üç parametre de
(düşük frekanslı) bir sinyal ile modüle edilebilir. Analog modülasyon türleri genlik
modülasyonu (AM), frekans modülasyonu (FM) ve faz (PM) modülasyonudur. Genlik
modülasyonu elektrikle tedavide önemlidir.

Modülasyon İndeksi Kavramı (Modülasyon Derinliği)

Modülasyon indeksi, modüle edici sinyalin taşıyıcı sinyali ne kadar değiştirdiğinin
göstergesidir. Her modülasyon türü için farklı tanımlanır ve h sembolü ile gösterilir.
Genlik modülasyonu için, genlik modülasyon indeksi adını alır ve sinyalin ilk genlik
seviyesine göre ne kadar yükseldiğini ve alçaldığını gösterir. h=0.5 olması taşıyıcı sinyalin
genliği ilk seviyesine göre %50 yükselmiş ve alçalmış olduğunu gösterir.
Benzer şekilde frekans modülasyon indeksi, taşıyıcı sinyalin frekansının modüle edici sinyal
tarafından ne kadar değiştirildiğini gösterir. Faz modülasyon indeksi de taşıyıcı sinyalin
fazının modüle edici sinyal tarafından ne kadar değiştirildiğini gösterir.

Genlik Modülasyonu (AM)

Genlik modülasyonu; taşıyıcı sinyalin genliğinin, modüle edici sinyalin genliğine göre
değiştirilmesidir. Sinüs sinyalleri için genlik modülasyonunu inceleyelim. Birim sinüs
fonksiyonu 1 ve  1 arasında değer alır. Modüle edici sinyal 1 değerini aldığında taşıyıcı
sinyalin genliği 1 birim artırılır. Modüle edici sinyal 0 değerini gördüğünde taşıyıcı sinyalin
genliği hiç değiştirilmez. Modüle edici sinyal -1 değerini aldığında taşıyıcı sinyalin genliği 1
birim küçülür.
Bu ifadeyi matematiksel olarak gösterirsek, genlik modülasyonunun genel denklemi şu
şekilde olur;
x (t )  [1   .am (t )].Ac sin(c t  c )
  0  1
am (t )   1,1
α: Genlik modülasyon indeksi
Ac: Taşıyıcı sinyalinin genliği
Φc: Taşıyıcı sinyalinin başlangıç fazı
ωc: Taşıyıcı sinyalin açısal frekansı

123
am(t): Modülasyon sinyalinin zaman parametresine göre büyüklüğü ( am (t )  sin(t  m ) )
10 Hz’lik taşıyıcı sinüs sinyalinin, 1 Hz modüle edici sinüs sinyali ile ede edilen genlik
modülasyon Şekil 91, Şekil 92 ve 92’de gösterilmiştir.

Taşıyıcı Sinüs Sinyali

10 Hz

1,5

0,5
Genlik

0
0 20 40 60 80 100
-0,5

-1

-1,5
Zam an

Şekil 90: Taşıyıcı sinüs sinyali 10Hz

Modüle Edici Sinüs Sinyalleri

1 Hz

1,5

0,5
Genlik

0
0 20 40 60 80 100
-0,5

-1

-1,5
Zam an

Şekil 91: Modüle edici sinüs sinyali 1Hz

Genlik Modülasyonu

1,5

0,5
Genlik

0
0 20 40 60 80 100
-0,5

-1

-1,5
Zam an

124
 Şekil 92: Modüle edilmiş sinyal

Frekans Modülasyonu(FM)
Frekans modülasyonu, modüle edici sinyalin genliğine göre taşıyıcı sinyalin frekansının
değiştirilmesidir. Sinüs sinyalleri için frekans modülasyonunu inceleyelim. Modüle edici
sinyal 1 değerini aldığında taşıyıcı sinyalin frekansı 1 birim artırılır. Modüle edici sinyal 0
değerini aldığında taşıyıcı sinyalin frekansı hiç değiştirilmez. Modüle edici sinyal -1 değerini
aldığında taşıyıcı sinyalin frekansı 1 birim küçülür.
Frekans modülasyonun basit denklemi şu şekildedir;
y(t )  A sin(c t  I sin(m t ))
ωc ve ωm: Taşıyıcı ve modüle edici sinyalin açısal frekansı ( c  2f c , m  2f m )
fc= Taşıyıcı sinüs sinyalinin frekansı
fm= Taşıyıcı sinüs sinyalinin frekansı
I= modülasyon indeksi
Taşıyıcı sinyal frekansı 100Hz, modüle edici sinyal frekansı 10Hz olan iki sinüs sinyalinin
farklı frekans modülasyon indekslerindeki frekans modülasyonları Şekil 93,94 ve 95’de
gösterilmiştir. Dikkat edilirse, frekans modülasyon indeksi arttıkça, sinyalin sıklaştığı ve
ayrıştığı bölümler belirginleşir.

Frekans Modülasyonu
Frekans Modülasyon İndeksi 1

0,5
Genlik

0
0 0,05 0,1 0,15 0,2
-0,5

-1
Zaman

Şekil 93: Frekans modülasyonu. Taşıyıcı sinyal frekansı 100Hz, modüle edici sinyal frekansı 10Hz, modülasyon
indeksi 1.

125
 Frekans Modülasyonu
Frekans Modülasyon İndeksi 3

0,5
Genlik

0
0 0,05 0,1 0,15 0,2
-0,5

-1
Zaman

Şekil 94: Frekans modülasyonu. Taşıyıcı sinyal frekansı 100Hz, modüle edici sinyal frekansı 10Hz, modülasyon
indeksi 3.

Frekans Modülasyonu
Frekans Modülasyon İndeksi 6

0,5
Genlik

0
0 0,05 0,1 0,15 0,2
-0,5

-1
Zaman

Şekil 95: Frekans modülasyonu. Taşıyıcı sinyal frekansı 100Hz, modüle edici sinyal frekansı 10Hz, modülasyon
indeksi 6.

Faz Modülasyonu (PM)

Faz modülasyonu, modüle edici sinyalin genliğine göre taşıyıcı sinyalin fazının
değiştirilmesidir. Sinüs sinyalleri için faz modülasyonunu inceleyelim. Modüle edici sinyal 1
değerini aldığında taşıyıcı sinyalin fazı 1 birim artırılır. Modüle edici sinyal 0 değerini
aldığında taşıyıcı sinyalin fazı hiç değiştirilmez. Modüle edici sinyal -1 değerini aldığında
taşıyıcı sinyalin fazı 1 birim küçülür.

126
 Faz Modülasyonu

0,5
Genlik

0
0 0,05 0,1 0,15 0,2
-0,5

-1
Zaman

Şekil 96: Faz modülasyonu. Taşıyıcı sinyali 100 Hz ve modüle edici sinyali 10 Hz olan iki sinüs sinyalinin, faz
modülasyonu.

Dalga Şekli Birbirinden Farklı Sinyallerin

Modülasyonu
Aynı dalga şekillerine sahip sinyaller birbiri ile modüle edilebileceği gibi, farklı dalga
şekillerine sahip sinyallerde birbirleriyle modüle edilebilirler.

Darbe Modülasyonu (Pulse Modulation)

Taşıyıcı sinyal darbe sinyalidir, modüle edici sinyal ise bir sinüs sinyalidir. Sinüs sinyali
darbenin genliği, genişliği ve yerini modüle edebilir.

Darbe Genliğinin Modülasyonu (PAM)

Darbe sinyalinin genliği sinüs sinyalinin genliğine göre modüle edilebilir. Bu işlem darbe
genlik modülasyonu (PAM: pulse amplitude modulation) olarak adlandırılır. İşlem sonrasında
genliği sıralı olarak artan ve azalan bir darbe dalga katarı elde edilir.

Şekil 97: Modüle edici sinüs sinyali, 1 Hz.

127
 Şekil 98: Taşıyıcı Darbe sinyali, 15 Hz.

Şekil 99: Darbe modüle sinyal (PAM)

Şekil 100: Sinüs Sinyalinin mutlak değeri alındıktan sonra darbe modülasyonu gerçekleştirilirse, modüle edilmiş
sinyal şekildeki gibi olur.

Darbe Genişliğinin Modülasyonu (PWM)

Darbe sinyalinin genişliği sinüs sinyalinin genliğine göre modüle edilebilir. Bu işlem darbe
genişlik modülasyonu (PWM: pulse width modulation) olarak adlandırılır. İşlem sonrasında

128
genişliği sıralı olarak artan ve azalan bir darbe dalga katarı elde edilir. Darbe genişlik
modülasyonu darbenin, doluluk boşluk yüzdesini değiştirir.

Genlik

Zaman
Şekil 101: Darbe genişlik modülasyonu.

Darbe Yeri Modülasyonu (PPM)

Darbe sinyalinin yeri sinüs sinyalinin genliğine göre modüle edilebilir. Bu işlem darbe yeri
modülasyonu (PPM: pulse position modulation) olarak adlandırılır. İşlem sonrasında
darbelerin yerlerinde kayma elde edilir. Darbe yeri modülasyonu darbenin, doluluk boşluk
yüzdesini değiştirir.

Genlik

Zaman

Şekil 102: Darbe yeri modülasyonu.

129
Konu III
REKTİFİKASYON

130
Rektifikasyon
Rektifikasyon alternatif akımın doğru akıma çevrilmesi işlemidir. Rektifikasyon, diyot adlı
devre elemanları kullanılarak yapılabilir.

Diyot
Diyot elektrik akımını tek yönde geçiren devre elemanıdır. Bir yöndeki (tıkama yönü) direnci
sonsuz büyüklükte diğer yöndeki (iletim) direnci ise ihmal edilebilecek kadar küçüktür.

Yarım Dalga Rektifikasyonu

Yarım dalga rektifikasyonu; alternatif akımın pozitif ya da negatif yarısından birinin geçirilip
diğerinin geçirilmediği rektifikasyon tipidir. Yarım dalga rektifikasyonu tek bir diyot
kullanılarak elde edilebilir.

Tam Dalga Rektifikasyonu

Tam dalga rektifikasyonu; alternatif akımın pozitif ya da negatif her iki parçasının da
rektifikasyonudur. Bu iki parça pozitif tarafa ya da negatif tarafa rektifiye edilebilir. Alternatif
akımın her iki parçasının da rektifiye edilmesinden dolayı, yarım dalgaya göre daha efektiftir.

131
Dört diyot kullanılarak tam dalga rektifikasyonu elde edilebilir. Bu dört diyotun oluşturduğu
sisteme diyot köprüsü denir.

Rektifikasyonda Kondansatör Kullanımı

Yarım dalga ya da tam dalga rektifikasyondan sonra çıkışa bağlanacak kondansatör, elde
edilen doğru akımın büyüklük salınımını düzeltir.

132
10pF, 100pF ve 1000pF ‘lık kondansatörün etkisi

133
Konu IV
DARBE AKIMLARI

134
Darbe Elektrik Sinyalinin (Pulse Signal)
Tanımı ve Özellikleri
Darbe bir sinyalin genliğinde, başlangıç durumuna göre ani bir yükselme ya da düşme ve
bunu takiben tekrar başlangıç seviyesine geri dönme olarak tanımlanır.
Bir darbe sinyalinin en yüksek değerinin %10’nundan en yüksek değerinin %90’ına ulaşması
için geçen süre, darbe yükselme süresi (pulse rise time), bunun tam tersi için geçen süre de
darbe düşme süresi (pulse fall time) olarak tanımlanır.

Şekil 103: Darbe yükselme ve düşme süreleri.

Darbe süresi (pulse duration, pulse with, pulse length), sinyalin en yüksek değerinin %50’nin
üzerinde kaldığı süredir.

Şekil 104: Darbe süresi.

İki darbe arasında geçen süre darbeler arası süre olarak tanımlanır (interpulse interval).

135
 Şekil 105: Darbeler arası süre.
Birden fazla bileşeni olan darbeler için iki bileşen arasında geçen süreye darbe içi süre
(intrapulse interval) denir.

Şekil 106: Darbe içi süre (intra pulse interval).

Birden fazla bileşeni olan darbeler için her bileşenin süresine faz süresi denir (phase
duration).

136
 Şekil 107: Faz süresi.
Birim zamanda oluşan darbe sayısına darbe frekansı denir.

Darbenin Şekillendirilmesi
Bir darbenin zaman bileşenleri ve bu zaman bileşenlerindeki genliği değiştirilerek darbenin
şekli değiştirilebilir. Darbe şekillendirilmesi istenen amaca en uygun dalga formunun elde
edilmesini sağlar.

137
Uygulama

Şekil 108: Uygulama: Darbe sinyali.

Şekil 1118’deki darbe sinyalini inceleyelim.
Darbe t zamanında sıfır değerinden yükselmeye başlamış 5t zamanında tepe gerilimin
%10’una ulaşmış, 45t zamanında tepe değerinin %90’ına ulaşmış, 50t zamanında tepe
değerinin %100’ine ulaşmış, 55t anında tepe değerinin %55’ine inmiş, 95t anında tepe
değerinin %10’una inmiş ve 100t anında sıfır değerine geri dönmüştür.
Darbe yükselme süresi: Darbe t anında sıfır değerindeyken tepe gerilimin %10’una 5t
zamanında ulaşılmıştır.
t yükselme _ süresi  t 2  t1
 5t  t
 4t
Darbe düşme süresi: Darbe 95t anında tepe gerilimin %10’nundayken 100t anında sıfır
değerine geri dönmüştür.

t düşüş _ süresi  t 2  t1
 100t  95t
 5t
Darbe süresi: Darbe t anında sıfır değerindeyken, 45t anında tepe geriliminin %50’sine
ulaşmış ve 55t anında tekrar tepe geriliminin %50’sine düşmüştür.
t darbe_ süresi  t 2  t1
 55t  45t
 10t
Aynı darbenin zaman aralıkları ile arda arda geldiği Şikile 109’daki durumu inceleyelim;

138
 Şekil 109: Uygulama: Darbe sinyali.
Birinci darbe 95t anında tepe değerinin %10’unun altına inmiş, 100t anında sonlanmıştır.
İkinci darbe 150t anında oluşmaya başlamış, 155t anında %10 değerinin üzerine çıkmıştır.
Darbeler arası süre:
t darbeler_ arası _ süresi  t 2  t1
 155t  95t
 60t
Aynı darbeden zaman aralıksız olarak ard arda geldiği şekil 110’daki durumu inceleyelim;

Şekil 110: Uygulama, darbe sinyali.

Birinci darbe 95t anında tepe değerinin %10’unun altına inmiş, 100t anında sonlanmış ve
hemen ardından (ölçülmeyecek kadar kısa süre sonra) sonra ikinci darbe oluşmaya başlamış,
105t anında ikinci darbe tepe değerinin %10 üzerine çıkmıştır. Bu durum bu şekilde devam
etmiştir.
Darbeler arası süre:

139
 t darbeler_ arası _ süresi  t 2  t1
 105t  95t
 10t
Uygulama

Şekil 111: Uygulama, darbe sinyali.

Şekil 111’deki darbe sinyalini inceleyelim.
Darbe t zamanında sıfır değerinden (ölçülemeyecek kadar kısa sürede) %100 tepe değerine
ulaşmış. ½t sürede tepe gerilim değerinden, %50 tepe gerilim değerine düşmüştür. 80t
zamanında tepe geriliminin %10’una düşmüş. 100t zamanında ise sıfır değerine ulaşmış.
Darbe yükselme süresi: Ölçülemeyecek kadar küçük.
Darbe düşme süresi: Tepe geriliminin %90‘ına ulaşma süresini ölçemeyeceğimiz kadar
küçük olduğu için, tepe gerilimin %90’ına ulaşıldığı anı t anı kabul edebiliriz.
Tepe gerilimin %10’una düşülen an 80t zamanıdır.
t düşüş _ süresi  t 2  t1
 80t  t
 79t
Darbe süresi: Tepe gerilimin %50’sine ölçülemeyecek kadar kısa sürede ulaştığı için, tepe
gerilimin %50’sine t anında ulaşıldığını kabul edebiliriz.
Tepe geriliminin %50’sine düşülen an ½t zamanıdır.
t darbe_ süresi  t 2  t1
1
t t
2
 0,5t
Aynı darbeden zaman aralıkları ile arda arda geldiği şekil 112’deki durumu inceleyelim;

140
 Şekil 112: Uygulama, darbe sinyali.
Birinci darbe 80t anında tepe değerinin %10’unun altına inmiş ve 100t anında sonlanmıştır.
100t anında ikinci darbe oluşmaya başlamış (ölçülemeyecek kadar kısa süre sonra) ve hemen
tepe değerinin %10’unun üstüne çıkmıştır. İkinci darbenin tepe değerinin üzerine çıktığı an
yaklaşık 100t anı kabul edilebilir.
Darbeler arası süre:
t darbeler_ arası _ süresi  t 2  t1
 100t  80t
 20t

Aynı darbenin ard arda geldiği iki bileşenden oluşan şekil 113’deki durumu inceleyelim;

Şekil 113: Uygulama, darbe sinyali.

Bir darbe ardı ardına gelen iki sıçrama alt darbesinden oluşmaktadır. (darbenin iki bileşeni
varıdır.)
Faz süresi:
Her iki bileşende birbirinin aynısıdır ve faz süreleri eşittir.
Birinci bileşen için;

141
Tepe gerilimin %50’sine ölçülemeyecek kadar kısa sürede ulaştığı için, tepe gerilimin
%50’sine t anında ulaşıldığını kabul edebiliriz.
Tepe geriliminin %50’sine düşülen an ½t zamanıdır.
t faz _ süresi  t 2  t1
1
t t
2
 0,5t
İkinci bileşen için;
Tepe gerilimin %50’sine ölçülemeyecek kadar kısa sürede ulaştığı için, tepe gerilimin
%50’sine 100t anında ulaşıldığını kabul edebiliriz.
Tepe geriliminin %50’sine düşülen an 100,5t zamanıdır.
t faz _ süresi  t 2  t1
 100,5t  100t
 0,5t

Darbe içi süre:

Darbenin ilk bileşeninin tepe değerinin %10’unun altına indiği an 80t anıdır. İkinci bileşenin
tepe değerinin %10’unun üstüne çıktığı an da yaklaşık 100t anıdır.
t faz _ süresi  t 2  t1
 100t  80t
 20t
Darbeler arası süre:
İki bileşenli ilk darbe t anında başlamış, 200t anında sonlanmıştır. İlk bileşenin son
parçasının tepe geriliminin %10’unun altına düştüğü an 180t anıdır. İki bileşenli ikinci darbe
325t anında başlamış, 525t anında sonlanmıştır. İkinci darbenin ilk parçasının tepe gerilimin
%10’unun üstüne çıktığı an yaklaşık 325t anıdır.
t darbeler_ arası _ süre  t 2  t1
 325t  180t
 145t

Darbe Akımların Öznel Yöntemle Tanımlanması

Darbe akımları, darbenin dalga şekli, gerilimi, frekansı ve zaman parametrelerine dayanarak
nesnel bir şekilde tanımlanabildiği gibi öznel olarak da tanımlanabilir. Öznel yöntemle,
elektrik sinyalini net bir şekilde tanımlamak mümkün değildir ve yöntemin çeşitli eksiklikleri
vardır. Bütün bu sorunlara rağmen fizyoterapi ile ilgili kaynaklarda yaygın bir biçimde
kullanılması nedeniyle öznel yöntemin bilinmesinde fayda vardır.

Darbe Sinyalin Öznel Yöntemle Tanımlanması

142
Sinyalin dalga şekli, faz yapısı, simetri özelliği ve denge özelliğinin bir arada kullanıldığı bir
sistemidir. Tanımlama şu şekilde yapılır;
Aşama I:Önce darbe alternatif akımın temel dalga şekli tanımlanır.

Şekil 114: Darbe akım sinyalleri için temel dalga şekilleri.

Aşama II:
Faz Kavramı: Faz kavramı, bir salınımın referans noktasına göre, herhangi bir andaki
konumunu tanımlar.
Doğru akımlar yönleri sabit, alternatif akımlar yön değiştiren akımlardır. Doğru akımlar
gerilim zaman eğrisinin bir bölgesinde yer alırken, alternatif akımları gerilim zaman eğrisinin
her iki bölgesinde de yer alır. Öznel tanımlama sisteminde bir sinyalin gerilim zaman
eğrisinin tek bir bölgesinde ya da her iki bölgesinde de bileşeni olması durumu faz kavramı
ile tanımlanmıştır. (Faz terimi yerine alternatif akım darbesi ve doğru akım darbesi
teriminin kullanımı daha uygundur. )
Sinyal sadece bir bölgede parçaya sahipse tek fazlı (monofazik) her iki bölgede de parçaya
sahipse iki fazlı15 (bifazik) terimleri kullanılır. Bütün darbe alternatif akım sinyalleri iki
fazlıdır. Bütün darbe doğru akım sinyalleri ise tek fazlıdır.
Darbe doğru akım sinyalleri için öznel tanımlama bu aşamada tamamlanır. Darbe alternatif
akımların tanımlanması için diğer aşamalara geçilir.

15
Diadinamik akım türü olan difaz fiske teriminin Türkçe karşılığı olarak sabit çift faz terimi kullanılmıştır.
Buradaki iki faz terimi ile çift faz terimi birbirine karıştırılmamamlıdır.

143
 Şekil 115: Darbe akım sinyalleri için faz kavramı.
Aşama III:
Simetri Kavramı: Alternatif akım darbesinin genlik zaman grafiğinin her iki bölgesinde yer
alan parçalarının birbiriyle aynı şekle sahip olup olmadıklarını tanımlamak için kullanılmıştır.
Parçalar genlik ve vurum süreleri açısından eşitse alternatif akım darbesi, simetrik değilse
asimetrik olarak tanımlanır.

144
 Şekil 116: Darbe alternatif akım sinyalleri için simetri kavramı.
Aşama IV:
Denge Kavramı: Genlik zaman grafiğinin her iki bölgesinde yer alan parçaların birbiri ile
eşit olup olmadıklarını tanımlar. Sinyalin iki parçası birbirine eşitse darbe alternatif akım
sinyali dengeli, değilse dengesizdir.

145
 Darbe Alternatif Akım Sinyalleri için Denge Kavramı

+V +V

Sinüs Üçgen
0 0
t t
-V Dengeli -V
Dengesiz Dengeli Dengesiz

+V +V

Dikdörtgen Sıçrama
0 t 0
t
-V -V
Dengeli Dengesiz
Dengeli Dengesiz

Şekil 117: Darbe alternatif akımlarda denge kavramı.

Uygulama:

Şekil 118: Uygulama, darbe doğru akım sinyalleri.

Şekil 118’de gösterilen temel doğru akım darbe sinyallerinin öznel yöntemle tanımlayalım.

146
Şekil 119: Uygulama, darbe doğru akım sinyallerinin tanımlanması.

147
Uygulama:

Şekil 120: Uygulama, darbe alternatif akım sinyalleri.

Şekil 121’de darbe alternatif akımlar ile ilgili öznel sınıflama sistemini kullanarak şekildeki
sinyalleri adlandıralım.

148
 Şekil 121: Uygulama, Darbe alternatif akım sinyalleri.

Sinyallerin farklı sistemlerdeki tanımlamaları ile ilgili tablo 8’i inceleyiniz.

149
EKLER
150
Ek-1: SI Birim Sistemi
SI16 birimleri temel ve türetilmiş büyüklükler olarak iki ana gruba ayrılır.

Büyüklük Birim Sembol

Uzunluk Metre m

Ağarlık Kilogram kg

Elektrik Akımı Amper A

Zaman Saniye s

Sıcaklık Kelvin K

Madde miktarı Mol mol

Aydınlanma Şiddeti Kandela cd

Tablo 5: Temel SI Birimleri

16
Fransızca, “Système International d’Unités” (Birimlerin Uluslararası Sistemi).

151
 Elektrik ile tedavi açısından gerekli özel adı olan, türetilmiş SI birimleri tablosu.

SI Temel Birimleri
Büyüklük Birim Sembol
Cinsinden İfade

Frekans Hertz Hz s-1

Enerji, iş, ısı Joule J m2∙kg∙s−2

Güç Watt W m2∙kg∙s−3

Gerilim, Elektrik Potansiyel Farkı Volt V m2∙kg∙s−3∙A−1

Elektrik Kapasitans Farad F m−2∙kg−1∙s4∙A2

Elektrik direnç, empedans, reaktans Ohm Ω m2∙kg∙s−3∙A−2

İndüktans Henry H m2∙kg∙s−2∙A−2

Sıcaklık Santigrad Derece °C K

(K-273,15)

Elektrik, elektrik akı Coulomb C s∙A

Açı Radyan rad ifade yok

Kuvvet Newton N m∙kg∙s−2

Manyetik Alan Tesla T kg∙s−2∙A−1

Tablo 6: Türetilmiş SI Birimleri

152
 Özel adı olmayan türetilmiş büyüklükler

Birim Sembol SI Temel Birimleri Cinsinden İfade

Alan metre kare m2

Hacim metre küp m3

Isı akı yoğunluğu Watt metrekare W/m2

Elektrik yük yoğunluğu Columb metre küp C/m3

Elektrik akım yoğunluğu Amper metre kare A/m2

Özdirenç Ohm metre Ωm

Manyetik alan şiddeti Amper metre A/m

Elektrik alan şiddeti Volt metre V/m

Dielektrik sabiti Farad metre F/m

İletkenlik Simens metre S/m

153
Ek-2: SI Ekleri
SI ekleri (metrik ekler)17, SI birimlerinin alt ve üst katlarını oluşturmada kullanılır. 18

Ek Kısaltma Anlam Kullanıma Başlama Tarihleri

Tera T 1012 1960

Giga G 109 1960

Mega M 106 1960

Kilo K 103 1795

Hekto h 102 1795

Deka da 101 1795

Birim

desi d 10-1 1795

santi c 10-2 1795

mili m 10-3 1795

mikro19 μ 10-6 1960

nano n 10-9 1960

pico p 10-12 1960

Tablo 7: SI Ekleri

17
BIPM’in SI ekleri ile ilgili resmi sitesindeki açıklama; http://www.bipm.org/en/si/prefixes.html
18
Metrik sistem ile ilgili ilk tanımlama, altı ekten oluşacak şekilde, 1795’de yapılmıştır. Daha sonraki eklemeler
“Ağarlık ve Ölçü Genel Konferansları (CGPM 18)’nda alınan kararlar doğrultusunda yapılmıştır. 1991 itibariyle
20 tane SI eki vardır. Elektrik ile tedavi açısından gerekli olanları tabloda sunulmuştur. SI ekleri ile ilgili
düzenlemeler “Uluslararası Ağarlık ve Ölçü Bürosunun” (BIPM: Bureau International des Poids et Mesures)
sorumluluğundadır.
19
BIPM’nin 1948’deki “mikron” karar 1967’de iptal edilmiştir.

154
Ek-1 Tedavi Sinyallerinin Farklı
Sistemlerdeki Tanımlamaları
Sinyalin Özel Öznel Tanımlama Genel Tanımlama
Adı

TENS Dengesiz, Asimetrik, çift fazlı, 50-100 μs darbe vurum süresi olan,
(geleneksel) dikdörtgen darbe sinyali 60-120 Hz darbe frekansına sahip,
darbe alternatif akım sinyali

Rus Akımı - Yüksek frekans (2.5 KHz) sinüs

sinyalinin düşük frekans (50 Hz))
kare dalga sinyali ile genlik
modülasyon sinyali.

Enterfaransiyel - Yüksek frekans ve düşük frekanslı

Akım sinüs sinyallerinin genlik
modülasyon sinyali

Diadinamik Tek fazlı darbe sinyali Yarım dalga rektifikasyonu yapılmış

50 Hz sinüs sinyali
(Sabit Tek faz,
monofaz fikse)

Diadinamik Tek fazlı darbe sinyali Tam dalga rektifikasyonu yapılmış

100 Hz sinüs sinyali
(Sabit çift faz)

Yüksek Voltaj Tek faz, çift sıçramalı darbe sinyali -

Galvanik akım

Tablo 8: Tedavi sinyallerinin farklı sistemlerdeki tanımlamaları tablosu

Açıklama: Diadinamik akım türlerinden olan darbe alternatif akımları sınıflamada kullanılan
bifazik terimleri içinde Türkçe sözlüklerde iki fazlı ya da çift fazlı terimleri önerilmiştir.
Phase kelimesi içinse durum ve evre kelimeleri önerilmiştir. İngilizce fixed kelimesi içinse
durağan, sabit kelimeleri önerilmiştir.
Latince “bis” kelimesi iki defa, iki katı gibi anlamlara gelir. Latince “duo”, (İngilizce “di”),
iki ya da çift anlamına gelmektedir.
Monofazik ve difazik terimlerinin fizyoterapide karşıladığı anlamlar için mühendislikteki
yarım dalga doğrultulmuş ile tam dalga doğrultulmuş terimleri kullanılmaktadır. Fizyoterapi
içinse bu bağlamda Türkçe karşılık olarak sabit yarım dalga ve sabit tam dalga terimleri
önerilebilir.
Bifazik terimi içinse çift evreleri, çift durumlu dalga şekli terimi kullanılabilir.

155
EK Hata Bildirim Formu
A) İletişim Bilgileri

Adı Soyadı:

Meslek: Fzt. Müh. Biofizik Hekim Diğer

Adres:

Telefon:

Email:

A) Yazım Hatası

Sayfa Paragraf Satır Hatalı Yazım Doğru Yazım

No No No

B) Bilgi Hatası

Sayfa Paragraf Satır Bilgi Hatası Doğru Bilgi ve Referansları

No No No

156
C)Diğer Hatalar

Sayfa Paragraf Satır Yapılan Hata Önerilen Düzeltme

No No No

İletişim:
rafetirmak@gmail.com

157