AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:22 μμ Page 2

2 3
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:22 μμ Page 4

1. Εισαγωγή
Το έργο της ανάδειξης των μνημείων
της Ακρόπολης της αρχαίας Σπάρτης
2. Ιστορικό διάγραμμα
3. Τοπογραφία αρχαίας Σπάρτης
4. Η τοπογραφία της Ακρόπολης
και της Αγοράς της αρχαίας Σπάρτης
The project of protection, configuration
and enhancement of the monuments
1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ / INTRODUCTION

Το έργο προστασίας, διαμόρφωσης

5. Αρχαιολογική έρευνα
6. Τα μνημεία:
of the Acropolis of ancient Sparta
I. Υστερορωμαϊκό τείχος
Το έργο με τίτλο «Προστασία, Διαμόρφωση, Ανάδειξη και Ενοποίηση Αρ-
II. Ρωμαϊκή Στοά
χαιολογικών Χώρων της Σπάρτης», ενταγμένο στο Επιχειρησιακό Πρό-
III. «Κυκλοτερές Οικοδόμημα»
γραμμα «Δυτικής Ελλάδας – Πελοποννήσου – Ιονίων Νήσων 2007 –
IV. Βυζαντινός ναός στο «Κυκλοτερές Οικοδόμημα» 2013» και με προϋπολογισμό 1.177.157,36 Ευρώ, υλοποιήθηκε απολο-
V. «Αγορά» γιστικά και με αυτεπιστασία από την Ε’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλα-
VI. Βασιλική η λεγόμενη «του Οσίου Νίκωνος» σικών Αρχαιοτήτων από τον Απρίλιο του 2011 μέχρι τον Οκτώβριο του
VII. «Δίκογχο Οικοδόμημα» 2014 και έκτοτε, και μέχρι το Δεκέμβριο του 2015, από την Εφορεία Αρ-
VIII. Ιερό Αθηνάς Χαλκιοίκου χαιοτήτων Λακωνίας.
IX. Αρχαϊκή Στοά Η Ακρόπολη και η Αγορά της αρχαίας Σπάρτης δεν έχουν διερευνηθεί
X. Θέατρο συστηματικά, ενώ τα μνημεία τους έχουν ανασκαφεί τμηματικά. Πριν την
έναρξη του έργου η κατάσταση του χώρου παρουσίαζε σημαντικές δυ-
7. Βιβλιογραφία
σκολίες τόσο σε σχέση με την ερμηνεία, προστασία και ανάδειξη των
μνημείων, όσο και σε σχέση με την ευρύτερη κατανόησή του.
1. Introduction Η υλοποίηση της Πράξης είχε ως στόχο τη διαμόρφωση ενός οργανωμέ-
The project of protection, configuration and enhancement νου και επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου. Οι επεμβάσεις στα ενταγμένα
of the monuments of the Acropolis of ancient Sparta στο έργο μνημεία συμβάλλουν στην προστασία και ανάδειξή τους καθώς
2. Historical diagram και στη διατήρηση της αυθεντικότητάς τους. Στόχος επίσης του έργου
3. The topography of ancient Sparta υπήρξε η αναβάθμιση της αισθητικής και διδακτικής αξίας των υλικών
4. The topography of the Acropolis and the Agora καταλοίπων του κεντρικού αρχαιολογικού χώρου της αρχαίας Σπάρτης
και η δημιουργία ενός λειτουργικού και εύκολα αναγνώσιμου αρχαιολο-
of ancient Sparta
γικού συνόλου για το κοινό, την πόλη και τους πολίτες της.
5. The archaeological research at the Acropolis of ancient Sparta Η Ακρόπολη της αρχαίας Σπάρτης εκτείνεται βόρεια της σύγχρονης
6. The monuments: πόλης και προστατεύεται από τη θεσμοθετημένη Ζώνη Α’ Απολύτου Προ-
I. The Late Roman fortification wall στασίας. Περιλαμβάνει το λόφο της Ακρόπολης και το ύψωμα του Πα-
II. The Roman Stoa λαιοκάστρου, που εκτείνεται στα ανατολικά της. Στο έργο έχουν ενταχθεί
III. The “Round Building” σημαντικά μνημεία της Ακρόπολης και της Αγοράς, του θρησκευτικού
IV. The Byzantine church at the “Round Building” και διοικητικού κέντρου της αρχαίας Σπάρτης και της βυζαντινής Λακε-
V. The “Agora” δαιμονίας, τα οποία έχουν έρθει στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη
από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και πρόσφατα.
VI. The so called “St. Nikon’ s” Basilica
Τα μνημεία στα οποία πραγματοποιήθηκαν εργασίες προστασίας, δια-
4 VII. The “Two-niched Building” μόρφωσης και ανάδειξης στο πλαίσιο του έργου είναι: τα κατάλοιπα του
VIII. The Sanctuary of Athena Chalkioikos ιερού της Αθηνάς Χαλκιοίκου, η αρχαϊκή στοά, το μνημειακό οικοδόμημα
IX. The Archaic Stoa των πρώτων χριστιανικών χρόνων («Δίκογχο Οικοδόμημα»), το λεγόμενο
X. The Theatre «Κυκλοτερές Οικοδόμημα», τα τμήματα στωικών οικοδομημάτων που
7. Bibliography όριζαν την Αγορά της πόλης, τα λείψανα ρωμαϊκής στοάς καθώς και κτη-
ριακά κατάλοιπα ρωμαϊκών και βυζαντινών χρόνων.
και ανάδειξης των μνημείων της Ακρόπολης
της αρχαίας Σπάρτης
Οι εργασίες και οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του
έργου είναι οι ακόλουθες: εργασίες πεδίου (αποχωματώσεις, επιχωμα-
τώσεις, αποψιλώσεις, καθαρισμοί), εργασίες προστασίας και ανάδειξης
(αρμολογήματα, μικροστερεώσεις λιθοδομών, αναστηλωτικές εργασίες,
αποκαταστάσεις και ανακτήσεις, υποστύλωση και αντιστήριξη των αρ-
χαιοτήτων), περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου και εργασίες έρευνας
και τεκμηρίωσης των μνημείων (φωτογραφική και σχεδιαστική αποτύ-
πωση, έκδοση ενημερωτικού εντύπου). Στον αρχαιολογικό χώρο και στα
επιμέρους μνημεία τοποθετήθηκαν πινακίδες σήμανσης και πληροφό-
ρησης, διαμορφώθηκαν διαδρομές περιήγησης και πλατώματα ανάπαυ-
σης και θέασης για τους επισκέπτες καθώς και υπαίθριες εκθέσεις
αρχιτεκτονικών μελών.
The project entitled “Protection, Configuration, Enhancement and Uni-
fication of the Archaeological Sites of Sparta” was included in the Op-
erational Program “Western Greece – Peloponnese – Ionian Islands
2007-2013” with an estimated budget of € 1,177,157.36 and was imple-
mented by the 5th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities,
from April 2011 to October 2014 and then by the Ephorate of Antiquities
of Laconia, which completed the project in December 2015.
The Acropolis and the Agora of ancient Sparta have not been system-
atically investigated, and their monuments are only partially excavated.
Before the beginning of the project the archaeological site presented
considerable difficulties concerning its interpretation, protection and
enhancement.
The aim of the Project was to form an organized archaeological site
open to the public. Reinforcement, implementation and restoration
work on the monuments themselves contribute to their protection and
enhancement as well as to the preservation of their authenticity. An-
other aim of the Project was to ameliorate the aesthetical and didactical 5
value of the remnants of the central archaeological site of ancient
Sparta, as well as to create a functional and easily understandable ar-
chaeological unit for the public, the city and its citizens.
The Acropolis of ancient Sparta extends to the north of the modern city
and is protected by the Archaeological legislation as a place where
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:22 μμ Page 6
2
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ / HISTORΙCAL DIAGRAM
Η Σπάρτη, η πρωτεύουσα πόλη του κράτους των Λακεδαιμονίων, ιδρύθηκε
στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ. στο μέσον περίπου της εύφορης κοιλάδας
του Ευρώτα. Η ίδια περιοχή κατοικούνταν από την 4η χιλιετία π.Χ. ήδη από
αυτόχθονες κατοίκους.
Η απαρχή της ίδρυσης της Σπάρτης συνδέεται με τις μεγάλες μεταναστεύσεις,
που παρατηρούνται στο Μεσογειακό χώρο περί το 1200 π.Χ. και σηματοδοτούν
το τέλος της Εποχής του Χαλκού και την αρχή της Εποχής του Σιδήρου. Η Δω-
ρική μετανάστευση, η κάθοδος των Δωριέων από το Βορρά προς την κεντρικό
και νότιο ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο, σηματοδότησε την αρχή μιας νέας επο-
χής στην ιστορία όχι μόνο της Πελοποννήσου, αλλά και ολόκληρου του ελλα-
δικού χώρου.
Οι Δωριείς, ο λαός που μάχεται με το δόρυ, κατέφθασαν στη Λακωνία, με αρ-
χηγό τον Αριστόδημο σύμφωνα με το μύθο, και εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα
του Ευρώτα, υποτάσσοντας τους προγενέστερους κατοίκους της. Από τα εγ-
γόνια του Αριστόδημου προέκυψαν οι δύο μεγάλες βασιλικές οικογένειες της
Σπάρτης, οι Αγιάδες και οι Ευρυπωντίδες, οι οποίοι ονομάζονταν και Ηρα-
κλείδες, ανάγοντας την καταγωγή τους στο μυθικό ήρωα Ηρακλή. Οι οικισμοί
που ιδρύθηκαν και κατοικήθηκαν από τους Δωριείς εξελίχθηκαν στη συνέχεια
σε τέσσερις κώμες, τις Λίμνες, τη Μεσόα, την Πιτάνη και την Κυνόσουρα, οι
οποίες διαμόρφωσαν τη Σπάρτη της Γεωμετρικής περιόδου (9ος-8ος αιώνας
π.Χ.). Η προδωρική κώμη των Αμυκλών, προσαρτήθηκε το πρώτο μισό του
8ου αι. π.Χ.
Χαρακτηριστικό στοιχείο της πρώιμης ιστορίας της Σπάρτης ήταν ο διαρκής
αγώνας για την ενδυνάμωση της εδαφικής, αλλά και πολιτικής της κυριαρχίας.
Οι δύο Μεσσηνιακοί πόλεμοι, οι οποίοι χρονολογούνται στα τέλη του 8ου αι.
και στα μέσα του 7ου αι. π.Χ., είχαν ως αποτέλεσμα την προσάρτηση της εύ-
φορης μεσσηνιακής γης στην επικράτεια της Σπάρτης. Την ίδια περίοδο η πόλη
ιδρύει της αποικίες της στη Θήρα και τον Τάραντα της Κάτω Ιταλίας. Στα χρόνια
που ακολούθησαν, η επεκτατική πολιτική της Σπάρτης συνεχίστηκε προς
βορρά, ενώ η προσέγγιση με την πόλη της Τεγέας έθεσε τις βάσεις της Πελο-
ποννησιακής συμμαχίας.
Ένα από τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα που αποτελεί ακόμα και σήμερα
σημείο αναφοράς της πόλης και των κατοίκων της είναι η συμμετοχή της
Σπάρτης στους Περσικούς πολέμους, όπου ο βασιλιάς Λεωνίδας Α’, αδελφός
και διάδοχος του Κλεομένη, από την οικογένεια των Αγιαδών, ηγήθηκε του
σπαρτιατικού στρατεύματος στη μάχη των Θερμοπυλών (480 π.Χ.). Η σχέση
6 της Σπάρτης με τη δεύτερη σημαντικότερη και ισχυρότερη πόλη της Αρχαίας
Ελλάδας, την Αθήνα, υπήρξε εξ’ αρχής ιδιαίτερα ανταγωνιστική. Οι δύο πόλεις
θα διεκδικήσουν την ηγεμονία των υπόλοιπων ελληνικών πόλεων με τον Πε-
λοποννησιακό πόλεμο, ο οποίος διήρκεσε από το 431 έως το 404 π.Χ.
Η δομή της κοινωνίας, το πολίτευμα, ο θεσμός της διπλής βασιλείας, η αγωγή,
η εκπαίδευση δηλαδή των νέων Σπαρτιατών, η οποία ξεκινούσε ήδη από την
ηλικία των επτά ετών και τέλος, η στρατιωτική οργάνωση, με βάση του στρα-
τεύματος να αποτελεί η πανίσχυρη φάλαγγα των οπλιτών, αποτελούν τα βασικά
χαρακτηριστικά γνωρίσματα της Σπάρτης, αναδεικνύοντας την ιδιαίτερη φυ-
σιογνωμία της πόλης αλλά και τη μοναδική ιστορική και πολιτισμική της αξία
από την αρχαιότητα έως και τη σύγχρονη εποχή.
Sparta was the capital city-state of the Lacedaemon district, founded
at the beginning of the 1st millennium BC in the fertile Eurotas valley.
The area was already inhabited from the 4th millennium BC by the
indigenous population.
The beginning of the establishment of Sparta is associated with the
large-scale migrations that took place at the Mediterranean region
around 1200 BC, marking the end of the Bronze Age and the begin-
ning of the Iron Age. The Dorian Invasion, the movement of the Do-
rians from the north to the central and south Greek mainland, set
the start of a new era, not only for Peloponnese but also for the rest
of the Greek world. The Dorians - the people who fight with a spear
(δόρυ) - arrived in Laconia under the lead of Aristodemos, and set-
tled on Eurotas valley, by subduing the local population. The grand-
children of Aristodemos created the two royal houses of Sparta,
Agiads and Eurypontids, also known as Herakleidai, who related
their origin to the mythical hero Hercules. The settlements estab-
lished and inhabited by Dorians led to the development of the four
komai, Limnes, Mesoa, Pitane and Kynosoura, which formed the
Geometric Sparta (9th-8th century BC). The pro-doric kome of Amy-
clae was added at the first half of the 8th century BC.
A characteristic feature of the early history of Sparta was its contin-
uous struggle in order to reinforce its territorial and political sover-
eignty. The two Messenian Wars, dated to the end of the 8th century
and to the mid 7th century BC, resulted in the annexation to Sparta
of the fertile Messenian territory. During this period, Sparta estab-
lished its colonies, Thera and Taras, in South Italy. In subsequent
years, the Spartan expansion continued northwards. Its approach
with Tegea prepared the ground for the Peloponnesian League.
The involvement of Sparta in the Persian Wars, where the Spartans
fought at Thermopylae under the leadership of King Leonidas (480 7
BC), the brother and successor of Kleomenes, coming from the
Agiads royal family, is considered as one of the most important
events in the history of Sparta, being until today a point of reference.
The relationship between Sparta and the next important and pow-
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:22 μμ Page 8
3
ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
Τα έως σήμερα γνωστά ανασκαφικά στοιχεία τεκμηριώνουν τις
απαρχές της κατοίκησης της κοιλάδας του Ευρώτα, σε θέσεις
στην περιφέρεια της σύγχρονης Σπάρτης, κατά την 4η χιλιετία
ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΠΟ ΝΙΚΟ
π.Χ., κατά τη λεγόμενη Νεολιθική περίοδο. Για την περιοχή της
ίδιας της πόλης της Σπάρτης η ανασκαφική έρευνα έχει τεκμη-
ριώσει τη συστηματική κατοίκησή της από τα μέσα περίπου της
3ης χιλιετίας π.Χ. (Πρωτοελλαδική περίοδος), ενώ τα ευρήματα
των μυκηναϊκών χρόνων προέρχονται κυρίως από νεκροταφεία
και μεμονωμένες ταφές και εντοπίζονται στην περιφέρεια της
σύγχρονης πόλης.
Κατά τους ιστορικούς χρόνους, η εύφορη κοιλάδα του Ευρώτα,
ανάμεσα στις οροσειρές του Πάρνωνα και του Ταϋγέτου, αποτέ-
λεσε τον πυρήνα του Σπαρτιατικού κράτους παρά τα πολύ εκτε-
νέστερα όρια της επικράτειάς του. Η πρωτεύουσά του, η Σπάρτη,
αναπτύχθηκε στη δεξιά, δυτική όχθη του ποταμού, σε θέση που
συμπίπτει σε μεγάλο βαθμό με αυτή της σύγχρονης πόλης.
Οι Λίμνες, η Πιτάνη, η Κυνόσουρα, η Μεσόα, και αργότερα οι πιο
απομακρυσμένες Αμύκλες, ήταν οι πέντε κώμες (οικισμοί), που
απάρτιζαν την αρχαία Σπάρτη μέχρι τους ύστερους ελληνιστι-
κούς χρόνους, όταν και ξεκίνησε η ενοποίησή τους με τον τει-
χισμό της πόλης. Η Πιτάνη καταλάμβανε το δυτικό και
βορειοδυτικό τμήμα της πόλης και οι Λίμνες το ανατολικό, την
έκταση πλησίον του ποταμού Ευρώτα. Η θέση της Μεσόας και
της Κυνόσουρας δεν έχουν ταυτιστεί με ασφάλεια. Η πρώτη
κώμη τοποθετείται στο νότιο και νοτιοδυτικό τμήμα της Σπάρτης
και η δεύτερη στο νοτιοανατολικό.
Οι σωστικές ανασκαφές της τελευταίας δεκαετίας έχουν φέρει
στο φως πολύτιμα στοιχεία τόσο για νεκροταφεία στην περιφέ-
ρεια της σύγχρονης πόλης, κυρίως στο νότιο τμήμα της, που τεκ-
μηριώνουν τα όρια των κωμών, όσο και για το ίδιο το ελληνιστικό
8 τείχος, με πύλη και πυλίδες, στην περιοχή της Λάκκας, στο ανα-
τολικό άκρο της πόλης. Επιπλέον, τα ευρήματα των σωστικών
ανασκαφών προσφέρουν σημαντικά νέα στοιχεία στις γνώσεις
μας για την αρχαία πόλη, από τους γεωμετρικούς έως τους ύστε-
ρους ρωμαϊκούς χρόνους, σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης
δραστηριότητας. Πρέπει, πάντως, να σημειωθεί ότι η πολεοδομική
ενοποίηση της Σπάρτης, με συγκεκριμένη διάταξη και διάκριση των
δημοσίων και ιδιωτικών οικοδομημάτων στο χώρο του άστεως,
όπως και δημιουργία κανονικού οδικού, υδρευτικού και αποχετευ-
τικού δικτύου, δεν ολοκληρώθηκε παρά στον 1ο αιώνα π.Χ.
Βασική πηγή πληροφόρησης για την τοπογραφία της αρχαίας και
ρωμαϊκής πόλης είναι ο περιηγητής του 2ου αι. μ.Χ. Παυσανίας, ο
οποίος καταγράφει μεγάλο αριθμό ναών, ιερών και τεμένων, τά-
φους, ηρώα, στοές, αγάλματα, βωμούς και δημόσια οικοδομήματα
που συνάντησε στη Σπάρτη. Η ίδρυση πολλών αναφερόμενων από
τον περιηγητή οικοδομημάτων και μνημείων ανάγεται στους αρχαϊ-
κούς, κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους.
Με εξαίρεση τα ανασκαφέντα στην Aκρόπολη της Σπάρτης μνημεία,
λίγα είναι τα οικοδομήματα εντός της πόλης που μπορούν να ταυτι-
στούν με ασφάλεια με τα αναφερόμενα από τον περιηγητή ιερά και
μνημεία, όπως το ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος στο ανατολικό τμήμα
της πόλης. Άλλα μνημειώδη οικοδομήματα, όπως ο λεγόμενος
Βωμός του Λυκούργου, το επονομαζόμενο ιερό Σταυροπούλου και
ο θεωρούμενος ως τάφος του Λεωνίδα, πρέπει, κατά πάσα πιθανό-
τητα, να ταυτισθούν με ναούς, που ακολουθούν το χαρακτηριστικό
για τη Λακωνική τύπο του επιμήκους διμερούς ή τριμερούς οικο-
δομήματος. Τα κτήρια αυτά, λιτά στην κατασκευή και χωρίς τη συ-
νήθη σε άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου περιμετρική
κιονοστοιχία, επιβεβαιώνουν τη μαρτυρία του Αθηναίου ιστορικού
Θουκυδίδη περί απουσίας στη Σπάρτη πολυτελών ιερών και κατα-
σκευών. Επιπλέον, η εύρεση σε όλη την έκταση της σύγχρονης
πόλης πλήθους αποθετών, που περιέχουν όχι μόνο μεγάλο αριθμό
αναθημάτων (αγγεία, ειδώλια, πλακίδια) αλλά και πήλινων ανάγλυ-
φων πλακών από τη διακόσμηση της ανωδομής μνημειωδών οικο-
δομημάτων, αποτελούν μαρτυρίες για τον αριθμό και των πλούτο
των ιερών, των ναών και των τεμένων της αρχαϊκής και της κλασικής 9
Σπάρτης. Τέλος, η πρόσφατη ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως,
στο βορειοδυτικό τμήμα της σύγχρονης πόλης, κατασκευές που
μπορούν να ταυτιστούν με τα αναφερόμενα από τον Παυσανία
Δρόμο και Γυμνάσιο του Πλατανιστά.
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:22 μμ Page 10
ΦΩΤΟ ΑΠΟ ΓΕΩΡΓΙΑΔΗ
The hitherto known archaeological evidence prove that the area of
the Eurotas river valley, in the periphery of the modern Sparta, was
first inhabited in the 4th millennium BC, during the Neolithic period.
Excavations held in the region of Sparta consist evidence of the sys-
tematic habitation of the area since about the middle of the 3rd mil-
lennium BC (Early Helladic period). Finds dating from the Mycenaean
period come mainly from cemeteries and individual graves located
in the periphery of the modern city as well.
In historical times the fertile valley of the Eurotas river, between the
mountains of Parnon and Taygetos, was the core of the Spartan state,
despite the greater limits of its territory. Its capital, Sparta, was de-
veloped on the right, west bank of the river, in a position which coin-
cides largely with that of the modern city.
Limnes, Pitane, Kynosoura, Mesoa and later the more remote Amyk-
les, were the five komai (villages) that comprised ancient Sparta until
the late Hellenistic period, when their unification took place because
of the city's fortifying. The Pitane occupied the west and north-west
part of the city and Limnes the east, the area near Eurotas river. The
position of Mesoa and Kynosoura can not be safely identified. The
first was probably located at the south and south-west part of Sparta
and the second at the south-east.
Rescue excavations of the last decade provide us with valuable in-
formation about the existence of cemeteries, especially at the south
10 part of the modern city, which testify the boundaries of the ancient
komai. New information came off for the Hellenistic wall as well, part
of which, with gates and small gates, was revealed in the Lakka area,
at the east end of the town. Moreover, rescue excavations and their
finds contribute to our understanding of the ancient city in all areas
of human activity, from the Geometric to late Roman period. However,
THE TOPOGRAPHY OF ANCIENT SPARTA
3
the urban unification of Sparta, that included a specific arrangement
and discrimination of public and private buildings, the creation of a
road system, water supply and of a drainage network, was com-
pleted in the 1st century BC.
Main source of information about the topography of the ancient and
Roman Sparta is Pausanias the Traveler (2nd century AD). Pausanias
records in Sparta a large number of temples, shrines, tombs, heroa,
porticos, statues, altars and public buildings. Many of the buildings
and monuments mentioned by Pausanias date from the Archaic,
Classical and Hellenistic periods.
Apart from the monuments excavated on the acropolis of Sparta,
there are a few buildings that can be securely identified with sanc-
tuaries and monuments mentioned by Pausanias, such as the sanc-
tuary of Artemis Orthia at the east part of the city. Other monumental
buildings, like the so-called altar of Lycurgus, the sanctuary at the
Stavropoulos plot and the presumed tomb of Leonidas, can be iden-
tified with temples of the typical Laconic elongated type, consisting
of two or three rooms. These buildings, simple to manufacture and
without an external colonnade, common in other parts of Greece,
confirm the testimony of the Athenian historian Thucydides about the
absence of luxurious sanctuaries and constructions in Sparta. More-
over, throughout the modern city a large number of pits came to light,
containing not only offerings (vases, figurines, plaques), but also ter-
racotta relief plaques coming from the superstructure of monumen- 11
tal buildings, thus evident of the number and wealth of the
sanctuaries, the temples and the shrines of the Archaic and Classical
Sparta. Finally, recent excavations brought to light, at the north-west
part of the city, constructions that can be identified with the Dromos
(Road) and the Gymnasion of Platanistas, mentioned by Pausanias.
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:22 μμ Page 12
Η ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΗΣ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
4
Ο χώρος της Ακρόπολης και η Αγορά της αρχαίας Σπάρτης υπήρξαν
το διοικητικό και θρησκευτικό κέντρο της πόλης από τον 8ο αι. π. Χ.,
όταν παγιώθηκε ο συνοικισμός της Σπάρτης έως και τους ρωμαϊκούς
χρόνους, ενώ τεκμηριώνεται συνεχής χρήση του έως και τους βυ-
ζαντινούς χρόνους. O περιηγητής Παυσανίας, ο οποίος την επισκέ-
φτηκε το 2ο αι. μ.Χ. αναφέρεται σε πλήθος ιερών, μνημείων και
δημοσίων κτηρίων που συνάντησε στην ευρύτερη περιοχή της Ακρό-
πολης και της Αγοράς. Η τελευταία τοποθετείται από τους περισσό-
τερους μελετητές στο πλάτωμα του Παλαιοκάστρου, που εκτείνεται
ανατολικά της Ακρόπολης.
Από τον Παυσανία και από άλλες αρχαίες πηγές γνωρίζουμε πως
στην Ακρόπολη της Σπάρτης, υπήρχαν, μεταξύ άλλων, το ιερό της
Αθηνάς Χαλκιοίκου, της πολιούχου θεάς της πόλης, το ιερό της Αθη-
νάς Εργάνης, στωικά οικοδομήματα, ο τάφος του μυθικού βασιλιά
Τυνδάρεω, ο ναός της Αρείας Αφροδίτης και, στην περιοχή του ιερού
της Χαλκιοίκου, δυο χάλκινοι ανδριάντες του νικητή των Πλαταιών
Παυσανία και ο τάφος του. Ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία του
αρχαιολογικού χώρου είναι το ρωμαϊκό θέατρο που βρίσκεται στο
νότιο τμήμα του λόφου της Ακρόπολης. Στην ευρύτερη περιοχή της
Αγοράς μαρτυρούνται πλήθος δημοσίων κτηρίων, ναών και ιερών, η
Περσική Στοά, το πιο επιβλητικό από τα οικοδομήματα της Αγοράς,
το κολοσσιαίο άγαλμα του Δήμου της Σπάρτης, ο Χορός, όπου τε-
λούνταν οι Γυμνοπαιδιές προς τιμήν του Απόλλωνα, η Σκιάς, χώρος
δημοσίων και μουσικών εκδηλώσεων και το Περιφερές Οικοδόμημα
με τα αγάλματα του Ολυμπίου Διός και της Ολυμπίας Αφροδίτης.
Σήμερα στην περιοχή της Ακρόπολης και της Αγοράς είναι ορατά τα
κατάλοιπα οικοδομημάτων που εξυπηρετούσαν ποικίλες χρήσεις και
λειτουργίες, θρησκευτικού, δημόσιου και ιδιωτικού χαρακτήρα και
μαρτυρούν την αδιάκοπη χρήση του χώρου από τους γεωμετρικούς
έως τους βυζαντινούς χρόνους. Ο επισκέπτης του αρχαιολογικού
χώρου μπορεί να δει το ρωμαϊκό θέατρο, τμήμα του ναού της Αθη-
νάς Χαλκιοίκου, κατάλοιπα στοάς των αρχαϊκών χρόνων, τη νοτιοδυ-
τική γωνία δύο στωικών οικοδομημάτων που θεωρείται πως όριζαν
την Αγορά, λείψανα μνημειακής στοάς του 2ου αι. μ.Χ., το λεγόμενο
12 «Κυκλοτερές Οικοδόμημα», ένα εντυπωσιακό τεχνικό έργο που
ιδρύθηκε κατά τους αρχαϊκούς ήδη χρόνους, μεσοβυζαντινό ναό
πλησίον του «Κυκλοτερούς Οικοδομήματος», κατάλοιπα βυζαντινών
κτισμάτων, κτήριο των πρώτων βυζαντινών χρόνων («Δίκογχο Οικο-
δόμημα»), τη βασιλική τη λεγομένη «του Οσίου Νίκωνα» και το υστε-
ρορωμαϊκό τείχος (3ος – 4ος αι. μ.Χ).
THE TOPOGRAPHY OF THE ACROPOLIS
AND THE AGORA OF ANCIENT SPARTA
The area of the Acropolis and the Agora of ancient Sparta
were the administrative and religious center of the city from
the 8th century BC, when the settlement of Sparta was es-
tablished, until the Roman period, while its continuous use
is documented until the Byzantine times. Pausanias the
Traveler, who visited Sparta in the 2nd century AD, mentions
a great number of shrines, monuments and public buildings
in the area of the Acropolis and the Agora. Most scholars
place the Agora at the plateau of Palaiokastro, which ex-
tends to the east of the Acropolis.
Pausanias and other ancient sources mention that on the
Acropolis of Sparta, there were, among others, the temple
of Athena Chalkioikos, the patron goddess of the city, the
temple of Athena Ergane, porticos, the tomb of the leg-
endary king Tyndareus, the temple Areia Afrodite, and, in
the sacred area of Chalkioikos, two bronze statues of Pau-
sanias, the victor of the battle of Plataea, and his grave. One
of the most important monuments of the site is the Roman
theater located at the south part of the Acropolis Hill. In the
region of the Agora numerous public buildings, temples and
shrines are testified: the Persian Stoa, the most imposing
of the buildings of the Agora, the colossal statue of the
Demos of Sparta, the Choros, where the Gymnopaidies in
honor of Apollo was celebrated, the Skias, a place for public
and musical events, and the “Periferes Building” (Circular
Building) with the statues of Zeus and Aphrodite Olympia.
Today in the area of the Acropolis and the Agora there are
visible remains of religious, public and private buildings that
testify the uninterrupted use of the area from the Geometric
to the Byzantine period. The visitors can see the Roman the-
ater, ruins of the Athena Chalkioikos sanctuary and of an Ar-
chaic stoa, the south-west corner of two stoas that delimited
the Agora, remains of a monumental stoa of the 2nd century
AD, the so called “Round Building”, an impressive technical
work that dates from the Archaic times, a middle- Byzantine 13
church next to the “Round Building”, remnants of Byzantine
constructions, a building from the early Christian times
("Two-niched Building"), the so called “St Nikon’ s” Basilica
and the Late Roman fortification wall (3rd-4th centuries AD).
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:23 μμ Page 14

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΠΟΛΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

Το 1875 ο Παναγιώτης Σταματάκης, ως απεσταλμένος της εν Αθήναις

Αρχαιολογικής Εταιρείας, μερίμνησε για το αρχαίο θέατρο και ζήτησε
5
Χρήστου τη δεκαετία του ̕ 60 πραγματοποίησε έρευνα τόσο στο λόφο
τον Αδαμάντιο Αδαμαντίου και το Γεώργιο Σωτηρίου. Ο Χρύσανθος

φθηκε τμήμα στωικού οικοδομήματος, ενώ τη δεκαετία του ̕ 70 διε-

την απαλλοτρίωσή του. Το πρώτο μνημείο που ανασκάφηκε συστη-
ματικά στην περιοχή της Αγοράς είναι το λεγόμενο «Κυκλοτερές Οι-
κοδόμημα», το οποίο ερευνήθηκε το 1892 από την Αμερικανική
Σχολή Κλασικών Σπουδών (C. Waldstein, C.L. Meader). Το 1906
πραγματοποιήθηκε από τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή ανασκα-
φική διερεύνηση στη Ρωμαϊκή Στοά, τα υστερορωμαϊκά τείχη και το
αρχαίο θέατρο (R. Traquair , G. Dickins). Τα επόμενα δύο χρόνια
(1907 – 1908) οι διερευνητικές τομές που πραγματοποιήθηκαν στην
κορυφή του λόφου της ακρόπολης από τον G. Dickins, αποκάλυψαν
το νοτιοδυτικό τμήμα του περιβόλου του ιερού της Αθηνάς Χαλκιοί-
κου. Η Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή συνέχισε την έρευνα στην
ακρόπολη κατά τα έτη 1924 – 1925 (Α. Μ. Woodward, Μ.Β. Hobling),
οπότε εντοπίστηκαν τμήμα στοάς και ρωμαϊκού οικοδομήματος νότια
των καταλοίπων του ιερού της Αθηνάς Χαλκιοίκου. Οι ίδιοι ανασκα-
φείς άρχισαν και τη συστηματική διερεύνηση του θεάτρου, η οποία
της Ακρόπολης, όσο και στην περιοχή της Αγοράς, όπου αποκαλύ-
νεργήθηκε περιορισμένης έκτασης έρευνα στο ως άνω στωικό
οικοδόμημα (Α. Σταυρίδη) καθώς και στο κοίλο του θεάτρου (Γ. Στάιν-
χάουερ).
Η Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή (G.B.Waywell, J.J.Wilkes), συνέ-
χισε την έρευνα στο αρχαιολογικό χώρο κατά τα έτη 1989 – 1991, με
τη διενέργεια και άλλων διερευνητικών τομών στα λείψανα της Ρω-
μαϊκής Στοάς, στο ανατολικό τμήμα του «Κυκλοτερούς Οικοδομήμα-
τος» και κατά τα έτη 1992 - 1994, στο θέατρο. Το έτος 2007 ξεκίνησε
πενταετές πρόγραμμα έρευνας του θεάτρου, σε συνεργασία της Ε’
ΕΠΚΑ και της 5ης ΕΒΑ με τη Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή. Τέλος,
κατά τα έτη 2012 και 2013 εκπονήθηκε και εγκρίθηκε από τις αρμό-
διες Υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού Μελέτη Αποκατάστασης
του Αρχαίου Θεάτρου της Σπάρτης. Η εν λόγω μελέτη χρηματοδοτή-

Οι ανασκαφικές έρευνες συνεχίστηκαν κατά τη δεκαετία του ̕ 30 από

όμως διεκόπη το 1928. θηκε από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος και ανατέθηκε σε μελετητή
από το μη Κερδοσκοπικό Σωματείο Διάζωμα.

THE ARCHAEOLOGICAL RESEARCH AT THE ACROPOLIS OF ANCIENT SPARTA

In 1875 Panagiotis Stamatakis, sent by the Archaiologike Etaireia of
Athens, was interested in the ancient theater of Sparta and asked
for its purchase. The first monument that was systematically exca-
vated at the area of the Agora is the so-called “Round Building”,
which was investigated in 1892 by the American School of Classical
Studies at Athens (C. Waldstein, C.L. Meader). In 1906 the British
School at Athens conducted excavation work at the Roman Stoa,
the Late Roman Fortification Wall and the theater (R. Traquair, G.
Dickins). During the next two years (1907 – 1908), trial trenches that
were conducted by G. Dickins on the top of the Acropolis Hill re-
vealed the south-west part of the enclosure of the Shrine of Athena
Chalkioikos. The British School at Athens continued research on
14 the Acropolis during the period 1924 – 1925 (Α. Μ. Woodward, Μ.Β.
Hobling), where parts of a stoa and of a Roman building were traced
to the south of the remnants of the sanctuary of Athena Chalkioikos.
The same researchers initiated investigation at the theater, which
was interrupted in 1928.
Excavation research continued in the decade of 1930 by Adamantios
Adamantiou and Georgios Steinhauer. Chrissanthos Christou con-
ducted a research in the decade of 1960, both at the Acropolis Hill
and at the area of the Agora, where part of a stoa building was re-
vealed. In the decade of 1970 a short-scale investigation was con-
ducted at the aforementioned stoa building (A. Stavrides), as well
at the cavea of the theater (G. Steinhauer).
The British School at Athens continued work on the archaeological
site during the period 1989 – 1991 (G.B.Waywell, J.J.Wilkes), by con-
ducting more trial trenches at the remnants of the Roman Stoa, the
eastern part of the “Round Building” and, in the period 1992 – 1994,
the ancient theater. In the decade of 2000 a five-year research pro-
gram for the theater was conducted by the 5th Ephorate of Prehis-
toric and Classical Antiquities, the 5th Ephorate of Byzantine
Antiquities and the British Archaeological School. In the years 2012
and 2013 the Study for the Restoration of the Ancient Theater of
Sparta was conducted, which was financed by the Stavros Niarchos
Foundation and was assigned to an independent Architect by the
Diazoma Foundation.
I. ΥΣΤΕΡΟΡΩΜΑΪΚΟ ΤΕΙΧΟΣ
Το πρώτο μνημείο που συναντάει ο επισκέπτης εισερχόμενος από Ν
στον αρχαιολογικό χώρο είναι το υστερορωμαϊκό τείχος, που περι-
βάλει το λόφο της Ακρόπολης και το πλάτωμα του Παλαιοκάστρου.
Το τείχος, που διέθετε πύργους και πύλες, είναι μια ισχυρή κατα-
σκευή από αργούς λίθους, οπτοπλίνθους και από μεγάλο αριθμό λι-
θοπλίνθων και μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών που προέρχονται
από προγενέστερα οικοδομήματα της Ακρόπολης και της Αγοράς.
Μολονότι η κατασκευή της οχύρωσης έχει συσχετιστεί με τις επι-
δρομές των Ερούλων (267 μ.Χ.) και του Αλάριχου (396 μ.Χ.), δεν δια-
θέτουμε ασφαλή στοιχεία για τη χρονολόγηση της.
I. THE LATE ROMAN FORTIFICATION WALL
The first monument that encounters the visitor entering the ar-
chaeological site from the south, is the Late Roman fortification
wall, which surrounds the Acropolis Hill and the plateau of
Palaiokastro. The fortification wall, which had towers and gates,
is a strong construction made of rubble, bricks and a large
number of blocks and architectural members from earlier
15
buildings of the Acropolis and the Agora. There is no definite
information about the dating of the fortification, although it has
been associated with the invasions of the Heruli (AD 267) and
the Alaric (396 AD).
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:23 μμ Page 16
II. ΡΩΜΑΪΚΗ ΣΤΟΑ
Η ρωμαϊκή στοά βρίσκεται στο νοτιοανατολικό τμήμα του πλατώματος
του Παλαιοκάστρου. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό οικοδόμημα του α’
μισού του 2ου αι. μ.Χ. (125-150 μ.Χ.), που λειτουργούσε ως το νότιο όριο
της Αγοράς των ρωμαϊκών χρόνων.
Από την έρευνα της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής (1989-1991), το
μνημείο αποκαθίσταται ως διώροφη στοά δωρικού ρυθμού, πιθανού συ-
νολικού μήκους 187,60 μ. και πλάτους 14,50 μ. και με προσανατολισμό
Δ-Α. Το δυτικό τμήμα της στοάς σχεδόν εφάπτεται με την ανατολική
πλευρά του «Κυκλοτερούς Οικοδομήματος» και το ανατολικό εντοπίζεται
βόρεια του υστερορωμαϊκού τείχους. Μπροστά από τη στοά τοποθετείται
αρχαίος δρόμος που ανέβαινε στο λόφο του Παλαιοκάστρου.
Η στοά ήταν διώροφη στο μεγαλύτερο τμήμα της νότιας πρόσοψής της
και μονώροφη στη βόρεια. Δωρική κιονοστοιχία αναπτυσσόταν τόσο στη
βόρεια, όσο και στη νότια πλευρά, ενώ στο εσωτερικό της στοάς τοποθε-
II. THE ROMAN STOA
The Roman Stoa is situated at the south-east part of the Palaiokastro
Hill plateau. It is an impressive building that dates to the first half of
the 2nd century AD (125-150 AD), functioning as the southern border
of the Agora of the Roman times.
According to the research of the British School at Athens (1989-1991),
the monument is restored as a two-floor stoa of the Doric order, having
a probable total length of 187.60 m. and width 14.50m., with, an east-
16 west orientation. The western part of the Stoa is almost abutting to the
east part of the “Round Building”, and the east part is traced to the north
of the Late Roman Fortification. In front of the stoa a road is placed,
leading to the Palaiokastro Hill.
The stoa had two floors at most part of its south façade and one floor
on its north façade. A Doric colonnade is restored on both the north
τείται κιονοστοιχία κορινθιακού ρυθμού. Στο ανατολικό τμήμα της υπήρχε
σειρά καμαροειδών δωματίων κατασκευασμένων από αργολιθοδομή και
οπτοπλίνθους. Η μορφή της στοάς υπαγορεύεται από το ανάγλυφο της
περιοχής, που παρουσιάζει κατωφέρεια από τόσο από Β προς Ν, όσο και
από Δ προς Α. Για το λόγο αυτό παρατηρείται διαφοροποίηση επιπέδων
στα αποκαλυφθέντα τμήματα του οικοδομήματος.
Στο πλαίσιο του έργου πραγματοποιήθηκαν εργασίες στο δυτικό τμήμα
του μνημείου, δίπλα από το «Κυκλοτερές Οικοδόμημα». Εκεί έχει έρθει
στο φως η δυτική στενή πλευρά της στοάς, που είναι κατασκευασμένη
από σειρές οπτοπλίνθων και στρώσεις ασβεστοκονιάματος και εδράζεται
σε συμπαγή κρηπίδα από αποστρογγυλεμένους λίθους και κονίαμα. Ο
τοίχος αυτός πιθανόν αντιστοιχεί στον πρώτο όροφο του οικοδομήματος.
Η στοά, όπως τεκμηριώνονται ανασκαφικά, υπέστη πολλές επεμβάσεις
και μετασκευές κατά τους βυζαντινούς χρόνους, από τον 12ο έως και τα
and the south façade of the building, whereas a third colonnade of the
Corinthian order was placed in the interior of the stoa. At the eastern
part of the building a series of arched rooms was placed, built by rub-
ble and bricks. The architectural form of the stoa is imposed by the
terrain of the area, presenting a slope from north to south, as well as
from west to east. This is the reason why the building presents a dif-
ferentiation of levels on each side.
During the Project excavation and protection work took place at the 17
west side of the building. The west, short side of the stoa is revealed,
built by rows of bricks and layers of mortar, which step on a solid crepis
by roughly worked stones and mortar. This wall probably belongs to
the first floor of the building.
During the Byzantine period, from the 12th to the 14th century AD, the
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:23 μμ Page 18
III. «ΚΥΚΛΟΤΕΡΕΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑ»
Το «Κυκλοτερές Οικοδόμημα» βρίσκεται στο νοτιοανατολικό και χαμηλότερο
τμήμα του αρχαιολογικού χώρου της Ακρόπολης της αρχαίας Σπάρτης. Το
μνημείο ανασκάφηκε το 1893 από τους αμερικανούς αρχαιολόγους C. Wald-
stein και C.L. Meader. Το όνομά του οφείλεται τόσο στον αρχικό συσχετισμό
του από τους ανασκαφείς με το Περιφερές Οικοδόμημα του Επιμενίδη,
κτήριο που αναφέρεται από τον περιηγητή του 2ου αι. μ.Χ. Παυσανία, όσο
και στο ημικυκλικό σχήμα του μνημειακού τοίχου του.
Το «Κυκλοτερές Οικοδόμημα» αποτελεί ουσιαστικά μία οριοθέτηση, δια-
μόρφωση και ανάδειξη ενός φυσικού χαμηλού λόφου, με την κατασκευή
γύρω από αυτόν ενός ισχυρού ημικυκλικού αναλημματικού τοίχου. Ο τοίχος
αποτελείται από μία βάση τριών βαθμίδων πάνω στην οποία εδράζονταν
σειρές κροκαλοπαγών λίθων - «ορθοστατών» - μεγάλου μεγέθους που
εναλλάσσονταν με λεπτότερες στρώσεις από μαρμάρινες πλάκες. Ο στιβα-
ρός καμπύλος τοίχος εσωτερικά συνίσταται από μεγάλους ακατέργαστους
λίθους χτισμένους χωρίς συνδετικό υλικό ή συνδέσμους. Με τη βοήθεια
του αναλημματικού αυτού τοίχου και με επιχωμάτωση, στην επιφάνεια του
18 φυσικού λόφου είχε διαμορφωθεί πλάτωμα, που στις διάφορες ιστορικές
περιόδους άλλαζε χρήσεις και φιλοξενούσε διαφορετικές κατασκευές.
Στο δυτικό – και καλύτερα σωζόμενο – πέρας του ο αναλημματικός τοίχος
γώνιαζε οργανικά με δεύτερο τοίχο παρόμοιας κατασκευής, που ωστόσο
καταστράφηκε κατά την ανέγερση βυζαντινού ναΐσκου το 10ο αι. μ.Χ. Η κα-
Το «Κυκλοτερές Οικοδόμημα» στην Αγορά
της αρχαίας Σπάρτης. Λήψη από Α (Φωτογραφία Β. Γεωργιάδη).
τασκευή διαφοροποιείται στο βορειοανατολικό τμήμα της όπου εντοπίζονται
διαφορετικές οικοδομικές φάσεις με επισκευές και προσθήκες, που χρο-
νολογούνται από τους ρωμαϊκούς έως και τους βυζαντινούς χρόνους. Το
συγκεκριμένο τμήμα του τοίχου διερευνήθηκε και αποκαλύφθηκε μέχρι το
ύψος της θεμελίωσης στο πλαίσιο του έργου «Προστασία, Διαμόρφωση,
Ανάδειξη και Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων Σπάρτης».
Οι Waywell και Wilkes της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής, κατά τα έτη
1989-91, εργάστηκαν στη Ρωμαϊκή Στοά του 2ου αι. μ.Χ., σε μνημείο που
σχεδόν εφάπτεται του ανατολικού τμήματος του «Κυκλοτερούς Οικοδομή-
ματος». Στο πλαίσιο των εν λόγω εργασιών διενήργησαν τομή στα ΝΑ του
Κυκλοτερούς, όπου εντόπισαν συμπαγή κατασκευή από μικρούς αργούς
λίθους και πλούσιο ασβεστοκονίαμα, που εν μέρει υπόκειται της τρίβαθμης
κρηπίδας του μνημείου. Θεωρήθηκε πως πρόκειται για τετράγωνο πόδιο,
τμήμα της αρχικής κατασκευής, πάνω στο οποίο εδράζονταν ο καμπύλος
τοίχος και έτσι η κατασκευή του μνημείου τοποθετήθηκε από τους ύστερους
κλασικούς έως και τους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους. Ωστόσο, σύμφωνα
με τα νέα αρχαιολογικά δεδομένα, που προέκυψαν στο πλαίσιο των πρό-
σφατων εργασιών που πραγματοποιήθηκαν στο μνημείο από την τέως Ε’
ΕΠΚΑ και την ΕΦΑΛΑΚ και ύστερα από την αρχιτεκτονική μελέτη του μνη-
μείου από τον αρχιτέκτονα – μελετητή που εκπόνησε τη μελέτη αποκατά-
στασής του, τεκμηριώνεται πως το θεωρούμενο ως πόδιο, αποτελεί
κατασκευή που εντάσσεται σε μια σειρά επεμβάσεων που πραγματοποι- κατάστασης τεκμηριώνουν και μεταγενέστερες οικοδομικές φάσεις, μικρό-
ήθηκαν στο «Κυκλοτερές Οικοδόμημα» στους ρωμαϊκούς χρόνους και απο- τερης σημασίας.
σκοπούσαν στην ενίσχυση και την υποστύλωσή του, καθώς στο πέρασμα Κατά την εξέλιξη του έργου διαπιστώθηκε ότι το «Κυκλοτερές Οικοδόμημα»
του χρόνου είχε υποστεί κατά τόπους σημαντικές φθορές (καταρρεύσεις αντιμετωπίζει πιο εκτεταμένα και σοβαρά προβλήματα (δομικού και στατικού
και καθιζήσεις), κατά κύριο λόγο εξαιτίας ρέματος που διερχόταν κάτω από χαρακτήρα) από αυτά που αρχικά είχαν εκτιμηθεί και καταγραφεί στο πλαί-
το νοτιοανατολικό τμήμα του. σιο της μελέτης ωρίμανσης. Για το λόγο αυτό κρίθηκε απαραίτητη η ανάθεση
Εξαιτίας της υπερυψωμένης και εκτεθειμένης θέσης αλλά και της συνεχούς εκπόνησης μελέτης ανάδειξης και αποκατάστασης του αναλημματικού τοί-
χρήσης του χώρου, το μεγαλύτερο τμήμα της κατασκευής ή των κατασκευών χου του μνημείου σε εξειδικευμένο αρχιτέκτονα – αναστηλωτή. Η εγκεκρι-
που υπήρχαν πάνω στην επιφάνεια του υψώματος δε σώζονται. Στο κέντρο μένη μελέτη υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του έργου και έτσι στο μνημείο
του έχει αποκαλυφθεί τεχνητά διαμορφωμένη επίπεδη επιφάνεια με μεγάλη πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένες στερεωτικές και αναστηλωτικές εργασίες.
κυκλική εγκοπή στο κέντρο και μικρότερες κοιλότητες στο φυσικό βράχο Αρχικά εξασφαλίστηκε η αποστράγγιση του μνημείου με σύστημα απομά-
περιμετρικά αυτής. Στον ίδιο χώρο ήρθε στο φως τμήμα μαρμάρινης βάσης κρυνσης των ομβρίων υδάτων και αποκαταστάθηκε η στατική επάρκειά του
αγάλματος ή αγαλμάτων των ρωμαϊκών χρόνων. με τη βελτίωση των εδαφοτεχνικών συνθηκών θεμελίωσης (τοποθέτηση
Στο βόρειο - βορειοανατολικό τμήμα της βραχώδους έκτασης του υψώματος συρματοκιβωτίων, επιχωμάτωση), την άρση των μεγάλων δομικών παρα-
βρέθηκαν in situ συνολικά είκοσι δύο ορθογώνιες λιθόπλινθοι από μαλακό μορφώσεων (αποδομήσεις, αναδομήσεις) και την αποκατάσταση της αρχι-
πωρόλιθο που διευθετούνται σε ομόκεντρα σχεδόν ημικύκλια γύρω από το κής στάθμης του εδάφους. Ακολούθησαν μορφολογικές συμπληρώσεις των
κέντρο του μνημείου. Η ύπαρξή τους οδήγησε στη διατύπωση της άποψης αρχαίων ελλιπών λίθων και η επανένταξη στο μνημείο αρχαίων και νέων
πως στο πλάτωμα υπήρχε τεχνητά διαμορφωμένη κυκλική επιφάνεια με (τεχνητών και φυσικών) λιθοπλίνθων.
πλακόστρωτο δάπεδο και κυκλική κιονοστοιχία περιμετρικά, που στο κέντρο Κατά τη διάρκεια των πρόσφατων εργασιών στο «Κυκλοτερές Οικοδόμημα»
της είχε ιδρυθεί βάση για την τοποθέτηση αγαλμάτων. συγκεντρώθηκε μεγάλη ποσότητα κεραμικής διαφόρων περιόδων (χρο-
Στο βορειοδυτικό και ψηλότερο τμήμα του υψώματος, κατά μήκος της ανα- νολογούμενη από την αρχαϊκή έως τη βυζαντινή περίοδο), αρκετά μετάλ-
τολικής πλευράς μικρού τετράγωνου πλατώματος που έχει διαμορφωθεί λινα αντικείμενα (καρφιά, αιχμές, χάλκινα και σιδερένια εξαρτήματα),
στον κροκαλοπαγή βράχο, αποκαλύφθηκε τοίχος που θεωρήθηκε πως θραύσματα πήλινων ειδωλίων, μεγάλος αριθμός τμημάτων λίθινων και μαρ-
ανήκε σε κάποιο είδος προπυλαίων, μέσω των οποίων γινόταν η πρόσβαση μάρινων αρχιτεκτονικών μελών, θραύσματα πήλινων λύχνων και πλακιδίων,
στο πλάτωμα με την κιονοστοιχία. Στο νότιο τμήμα της επιφάνειας του υψώ- θραύσματα γυάλινων αγγείων, νομίσματα, τμήματα επιγραφών, εκ των
ματος αποκαλύφθηκε συστάδα τάφων των πρώιμων χριστιανικών χρόνων, οποίων η μία των αρχαϊκών χρόνων, και, τέλος, μικρός αριθμός από απο-
εσχάρα, αγωγός και βόθρος θυσιών. τμήματα μαρμάρινων γλυπτών.
Η ταύτιση του μνημείου είναι προβληματική και βασίζεται κατά κύριο λόγο
στην περιγραφή της Αγοράς και των μνημείων της από τον περιηγητή Παυ-
σανία. Δημοφιλέστερη είναι η πρόταση που το συσχετίζει με το Περιφερές
Οικοδόμημα του Επιμενίδη, όπου βρίσκονταν τα αγάλματα του Ολυμπίου
Διός και της Ολυμπίας Αφροδίτης και έχει οδηγήσει σε μια χρονολόγησή
του γύρω στο 600 π.Χ. Πιθανή είναι και η ταύτισή του με τη Σκιάδα, χώρο
δημοσίων και μουσικών συγκεντρώσεων, έργο του Σαμιώτη Θεόδωρου
(μέσα του 6ου αι. π Χ.). Το μνημείο έχει επίσης συσχετιστεί με το ιερό της
Γης, με το Χορό, όπου τελούνταν οι Γυμνοπαιδιές και με το χώρο που βρι-
σκόταν ο κολοσσικός ανδριάντας του Δήμου της Σπάρτης. Σύμφωνα με άλ-
λους μελετητές πρόκειται για ταφικό μνημείο: είτε για το αναφερόμενο από
τον Παυσανία πλησίον του Θεάτρου, Κενοτάφιο του Βρασίδα, είτε για τον
τάφο κάποιου βασιλιά του 3ου αι. π.Χ.(του Κλεομένη Γ’ ή του Νάβιδος).
Τα νέα δεδομένα, που προέκυψαν κατά τη διερεύνηση και μελέτη του μνη-
19
μείου στο πλαίσιο του έργου ανάδειξης και αποκατάστασης ενισχύουν την
άποψη της πρώιμης χρονολόγησης, πιθανότητα στους αρχαϊκούς χρόνους
(τέλη 7ου αι. π. Χ.- αρχές 6ου αι.π.Χ.) και επιπρόσθετα υποδεικνύουν μια
ανακατασκευή ή ενδεχόμενη αλλαγή χρήσης και μεγάλης κλίμακας επι-
διόρθωσή του γύρω στον 1ο αι. π.Χ. Η πρόσφατη έρευνα και η μελέτη απο-
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:23 μμ Page 20
III. THE «ROUND BUILDING»
The “Round Building” is located at the south-western and lower part of
the archaeological site of the Acropolis of ancient Sparta. The monu-
ment was excavated in 1893 by the American archaeologists C. Wald-
stein and C.L. Meader. Its name is based both on its initial identification
with the “Periferes Building” of Epimenides, to whom this building is
assigned by Pausanias, and on the semi-round plan of its monumental
wall.
The “Round Building” was essentially the delimitation and configuration
of a natural low hill, with the construction of a heavy retaining wall, fol-
lowing the line of the mound. The wall consisted of a three-stepped
basement, upon which rested courses of large conglomerate stones -
orthostatai. Bands of marble plaques were placed between the or-
thostatai courses. The inner part of the imposing curved wall consisted
of large unworked stones set together without the use of mortar or
clamps. This retaining wall, among with the mound of earth, formed a
platform on the upper surface of the hill, which hosted several practices
and constructions through time.
At its western - and better-preserved - extremity, the retaining wall
was joined with a second wall of similar construction, which was dam-
aged by the erection of a Byzantine church of the 10th century AD. Sev-
eral reconstructions and extensions, dated from the Roman until the
Byzantine times, are detected at the north-east part of the construction.
This part of the building was investigated and revealed up to the foun-
dation level in the course of the project “Protection, Configuration, En-
hancement and Unification of the Archaeological Sites of Sparta”.
20 During the period 1989-91 excavation was carried out by the British
School at Athens, under the supervision of the archaeologists Waywell
and Wilkes, on the site of the Roman Stoa (2nd century AD), adjastent
to the eastern part of the Round Building. In the trench opened up, a
concrete consrtuction consisted of small unworked stones set together
SXEDIO APO GEORGIA
STO FONTO
with mortar, partly overlying the three-stepped crepidoma of the mon-
ument, was uncovered. It was interpreted as a square podium, part of
the first phase of construction, on which the circular wall rested, and
thus the building was dated to the late Classical or early Roman times.
However, according to latest archaeological evidence, from the recent
field work conducted by the former E’ Ephorate of Prehistoric and Clas-
sical Antiquities and the Ephorate of Antiquities of Laconia, and the ar-
chitectural project concerning the restoration of the monument, it is
suggested that the so-called podium belongs to a series of reconstruc-
tions, which took place at the Round Building during the Roman period.
These reconstructions aimed to reinforce the lower part of the monu-
ment, which suffered severe damages (collapse and subsidence),
mainly due to the existence of a stream passing under its south-east-
ern part.
Owing to elevation and to the exposed position of the monument, to-
gether with the continuous use of the site, the greater part of the struc-
ture or structures upon it has been destroyed. At the center of the hill
surface, an area was artificially leveled, with a large round hole in the
middle and smaller holes around it, carved at the natural bedrock. Part
of a marble statue base of the Roman period was found also on the hill
surface.
Twenty-two rectangular blocks of soft poros were found in situ at the
north-north-east side of the surface of the natural bedrock. The blocks
are arranged in concentric semi-circles around the center of the mon-
ument. The presence of these blocks may suggest the existence of an
artificial circular terrace with slab pavement and a circular colonnade
around, having in its center a flat area supporting a group of statues.
At the north-western and higher part of the summit, along the east side
of the small square plateau, carved on the natural bedrock, and a wall
in the form of an entrance - propylaia – was revealed, which enabled
the access to the plateau with the colonnade. A group of early Christian
graves and a sacrificial deposit were uncovered at the south side of the
summit.
The identification of the monument is problematic and is mainly based
on Pausanias’ description of the Agora and its monuments. Among the
identifications proposed, the most favoured has been the “Periferes
Building” of Epimenides, with the statues of Olympian Zeus and
Olympian Aphrodite said to have been founded in ca. 600 BC. Its iden-
tification with the Skias, a place for public and musical performances,
built by Theodoros of Samos (mid 6th century BC), could be considered
also as possible. Other scholars have interpreted the monument as the
sanctuary of Goddess Earth, the Choros construction (Χορός), where
the festival of Gymnopaidies was performed, as well as the place,
where the colossical statue of the Demos of Sparta once stood. Its iden-
tification with a grave monument, either with the cenotaph of Vrasidas,
mentioned by Pausanias as being near the theater, or with the grave
of one of the Hellenistic kings of Sparta (Kleomenes III or Nabis), has
also been proposed.
The new evidence, which came to light during the current project, sug-
gest an early date of the monument, probably in the Archaic period
(late 7th – early 6th century BC), including a reconstruction or remod-
elling, as well as an extensive repair around the 1st century BC. Recent
research and the architectural study concerning the restoration of the
monument, have documented even later, however less important,
building phases.
In the course of the project, it became clear that the “Round Building”
suffered more severe and extent structural and static problems, as had
been originally estimated. For this reason, the study for the enhance-
ment and restoration of the retaining wall of the monument was un-
dertook by a specialized architect. During the authorized study, which
was carried out as part of the general project, large-scale fastening
and reconstruction work took place at the monument. In a first stage,
a drainage system was constructed for the removal of the rainwater
from the interior of the monument.
Its static adequacy was restored by improving the static conditions
under the foundations of the monument (with the use of wireframe
boxes and earth filling), by restoring the great deformations of the con-
struction (after deconstructing and reconstructing parts of the monu-
ment) and by restoring the authentic ground level. Morphological
restoration followed by replacing ancient and new, technically made,
stones on the monument and by completing partly broken architectural
members with the use of new material.
During recent excavation at the “Round Building” a great number of finds
of all the types was collected: quantities of pottery, dated from the Ar-
chaic until the Byzantine periods, many bronze objects (nails, spikes,
bronze and iron elements), fragments of terracotta figurines, a large
number of stone and marble spolia, fragments of terracotta lamps and
plaques, fragments of glass vessels, coins, parts of inscriptions (the one
of Archaic date), and a small number of fragments of marble statues.
21
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:23 μμ Page 22

IV. ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΝΑΟΣ ΣΤΟ «ΚΥΚΛΟΤΕΡΕΣ ΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑ»

Ο ναός, στη νότια πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης, έχει οικο-
δομηθεί σε επαφή με τη δυτική απόληξη του αναλημματικού
τοίχου του λεγόμενου «Κυκλοτερούς Οικοδομήματος».
Πρόκειται για σχεδόν τετράγωνο κτίσμα, την ανατολική όψη
του οποίου διαρθρώνουν τρεις καμπύλες εφαπτόμενες αψί-
δες. Στη μορφή που σώζεται σήμερα το μνημείο δεν είναι
απολύτως σαφές αν ακολουθούσε τον τύπο της βασιλικής ή
του σταυροειδούς εγγεγραμμένου τρουλαίου ναού. Η είσοδος
στον ναό θα βρισκόταν στο μέσον του δυτικού τοίχου, ενώ
τεκμηριωμένη είναι η παρουσία ενός ακόμη θυραίου ανοίγ-
ματος στον ίδιο τοίχο προς Β. Ο εξωτερικοί πλάγιοι τοίχοι του
οικοδομήματος συνεχίζονται προς τα δυτικά, χωρίς ακόμη να
εντοπιστεί το όριό τους.
Η τοιχοποιία στα τμήματα του κτηρίου που έχουν μέχρι σήμερα
διερευνηθεί και μπορούν με βεβαιότητα να αποδοθούν στην
εποχή της οικοδόμησής του συνίσταται από αργολιθοδομή με
θραύσματα πλίνθων στους αρμούς και κονίαμα που καλύπτει τα
περιγράμματα των λίθων. Φαίνεται, ωστόσο, ότι ο ναός οικοδο-
μήθηκε σε χώρο με προγενέστερα οικοδομικά λείψανα, ορι-
σμένα από τα οποία ενσωμάτωσε, ενώ ευρύτατη είναι και η
χρήση αρχαίων αρχιτεκτονικών μελών στις τοιχοποιίες.
Τη στάθμη του δαπέδου του ναού ίσως μαρτυρούν ίχνη κο-
νιάματος που διατηρούνται σε επαφή με το βόρειο τμήμα
του ημικυλίνδρου της μεσαίας αψίδας. Εξίτηλα ίχνη γρα-
πτού διακόσμου διακρίνονται στο εσωτερικό μέτωπο του
βόρειου τοίχου.
Με τα σημερινά δεδομένα της έρευνας ο ναός θα μπορούσε να
χρονολογηθεί στους μέσους βυζαντινούς χρόνους.

IV. THE BYZANTINE CHURCH AT THE "ROUND BUILDING"

The church, is located at the south slope of the Acropolis Hill
and is built at the western edge of the retaining wall of the so-
called "Round Building".
It is an almost square building, the eastern side of which is ar-
ticulated by three segmental apses. It is not quite clear whether
it was built according to the basilica type or to the type of the
22 cross-in-square church. The entrance of the temple was prob-
ably located in the middle of the west wall. Another door is ev-
idenced on the north side of the same wall. The exterior side
walls of the building extended further to the west, but their orig-
inal length can not be determined.
The walls of the church that have been revealed and can be at-
tributed with certainty to the time of its construction, are made
of rubble with broken bricks at the joints and mortar covering
the outlines of the stones. It seems, however, that the church
was built on a site with earlier building remains, some of which
are incorporated in it, while, the use of ancient architectural
members on the walls is extensive.
Traces of mortar in contact with the northern part of the middle 23
apse reveal the level of the church floor. Faded traces of painted
decoration are preserved on the inner side of the north wall of
the church.
According to the current state of research, the church could be
dated to the Middle Byzantine period.
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:24 μμ Page 24
V. «ΑΓΟΡΑ»
Το μνημείο που είναι γνωστό στη βιβλιογραφία ως «Αγορά» ανασκά-
φηκε στα μέσα της δεκαετίας του ‘60 από τον Χρύσανθο Χρήστου.
Πρόκειται για μεγάλων διαστάσεων στωικό οικοδόμημα, του οποίου
έχει ανασκαφεί μόνο η νοτιοδυτική εσωτερική γωνία. Συγκεκριμένα,
αποκαλύφθηκαν τμήμα του δυτικού και νότιου τοίχου του, που έχουν
κτιστεί κατά τον πολυγωνικό τρόπο δόμησης από μεγάλους πωρόλι-
θους. Το ανώτερο τμήμα των τοίχων διαφοροποιείται καθώς είναι
κατασκευασμένο από ασβεστόλιθους κατά το ψευδοϊσόδομο σύ-
στημα. Από ασβεστόλιθους και κατά τον ίδιο τρόπο έχουν κατα-
σκευαστεί και εγκάρσια προς τους τοίχους τοιχία, που διαμορφώνουν
μικρούς χώρους στο εσωτερικό της στοάς.
Η στοά, που χωροθετείται βόρεια του υψώματος του «Κυκλοτερούς
Οικοδομήματος», στην έκταση που τοποθετείται η Αγορά της πόλης,
ήταν κατά πάσα πιθανότητα διώροφη στα νοτιοανατολικά και ισόγεια
στα βορειοδυτικά, λόγω της κατωφέρειας του παρακείμενου δυτικού
λόφου, λειτουργώντας και ως ανάλημμα.
Στα ανατολικά και βόρεια του οικοδομήματος, έχουν αποκαλυφθεί
θεμέλια οικιών και κατασκευές βυζαντινών χρόνων. Κατά τους βυ-
ζαντινούς χρόνους και το ίδιο το στωικό οικοδόμημα υπέστη προ-
σθήκες και επισκευές.
Ο ανασκαφέας χρονολογεί την κατασκευή της στοάς στον 4ο ή 3ο
24
αι.π.Χ. και θεωρεί πως υπέστη μετασκευή κατά τον 2ο αι. π.Χ. Πλη-
θώρα στοιχείων πιστοποιούν τη λειτουργία και τη χρήση του κτηρίου
έως τον 3ο αι. μ.Χ. Στο εσωτερικό του κτηρίου βρέθηκε το μεγάλο
χάλκινο άγαλμα της Ιουλίας Ακυλίας Σεβήρας (3ος αι. μ.Χ.), που φυ-
λάσσεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα.
Η μερική ανασκαφική διερεύνηση του οικοδομήματος δεν παρέχει
στους ερευνητές επαρκή στοιχεία για την ταύτισή του με κάποιο συγ-
κεκριμένο μνημείο. Έχει συνδεθεί με την Περσική Στοά, οικοδόμημα
που εντυπωσίασε τον περιηγητή Παυσανία κατά την επίσκεψή του
στην Αγορά της Σπάρτης το 2ο αι. μ.Χ. Στην Περσική Στοά, που κατα-
σκευάστηκε από λάφυρα των Περσικών Πολέμων, τη στέγη, αντί κιό-
νων, στήριζαν αγάλματα αιχμαλώτων Περσών πάνω σε βάθρα. Κατά
άλλους μελετητές η μνημειακή στοά αποτελούσε τμήμα ενός μεγα-
λύτερου συγκροτήματος από διώροφες στοές, που όριζαν τον χώρο
της Αγοράς στα νοτιοδυτικά.
V. THE “AGORA
The monument known as the "Agora"
was excavated in the 1960s by the
Greek archaeologist Chrysanthos
Christou, who revealed the south-west
inner corner of a large stoa. The walls
are constructed from big poros stone
blocks in the polygonal way. The upper
part of the walls, as well as the inner
walls forming small rooms within the
portico, differ as they are made of
limestone in the pseudo-isodomic way.
The stoa, which is located to the north
of the “Round Building”, in the area of
the Agora, due to the slope of the ad-
jacent west hill, had most probably two
floors at the south-east side and a sin-
gle floor at the north-west. The build-
ing also served as a retaining wall.
To the east and north of the building
there are foundations of houses and
constructions of the Byzantine times.
During the Byzantine period the stoa
itself suffered additions and repairs.
According to the excavator the stoa was
built in the 4th or 3rd century BC and un-
derwent alterations in the 2nd century BC.
There is evidence confirming the operation
and use of the building up to the 3rd century
AD. Inside the building the large bronze
statue of Julia Aquilia Severa (3rd century
AD) was found.
The partial excavation of the monument
does not provide sufficient evidence for
its identification. It has been associated
with the Persian Stoa, the building that
impressed Pausanias during his visit to
the Agora of Sparta. In the Persian Stoa,
financed from spoils of the Persians
wars, statues of captive Persians sup-
ported the roof instead of columns. Ac- 25
cording to some scholars, this
monumental stoa was part of a larger
complex of two-storey porticos that de-
fined the Agora area at the south-west.
Ορθοφωτογραμμετρική αποτύπωση του μνημείου. Με γαλάζιο χρώμα
η στοά και με κίτρινο οι κατασκευές βυζαντινών χρόνων.
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:24 μμ Page 26
VI. ΒΑΣΙΛΙΚΗ Η ΛΕΓΟΜΕΝΗ ΤΟΥ «ΟΣΙΟΥ ΝΙΚΩΝΟΣ»
Το οικοδομικό συγκρότημα της βασιλικής
δεσπόζει σε απόσταση μερικών δεκάδων
μέτρων ανατολικά του θεάτρου, οριοθετη-
μένο από κτιστό περίβολο βόρεια και νότια.
Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με τρεις τρί-
πλευρες αψίδες στα ανατολικά και ισοπλατή
νάρθηκα στα δυτικά. Πρόσβαση στο εσωτε-
ρικό προσέφερε άνοιγμα στο μέσον της δυ-
τικής πλευράς του νάρθηκα και δύο ακόμη
στους πλάγιους τοίχους του ναού. Τα κλίτη
χωρίζονταν με κίονες που έβαιναν σε
υψηλά βάθρα. Η επικοινωνία νάρθηκα και
26 κυρίως ναού γινόταν μέσω μεγάλου τρίβη-
λου ανοίγματος στο μεσαίο κλίτος και μι-
κρότερων ανοιγμάτων στα πλάγια κλίτη.
Ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον πα-
ρουσιάζει το τριμερές Ιερό Βήμα, το οποίο
προεξέχει ελαφρώς στα πλάγια. Το κυρίως
Ιερό χωρίζεται από τα διμερή παραβήματα
με τοίχους, στο μέσον των οποίων σχημα-
τίζεται ημικυκλική κόγχη με τη δίοδο προς
αυτά. Στη μεσαία αψίδα διαμορφώνεται
ημικυκλικό σύνθρονο, προορισμένο για
τον επίσκοπο και τους ιερείς κατά τη διάρ-
κεια των ακολουθιών. Μεταξύ του συν-
θρόνου και του τοίχου της αψίδας υπάρχει
κύκλιο, δηλαδή διάδρομος για τη διευκό-
λυνση της κίνησης του κλήρου στο Ιερό
Βήμα κατά την τέλεση της θείας λειτουρ-
γίας, ενώ έχει βρεθεί και το αποτύπωμα
της θεμελίωσης της Αγίας Τράπεζας. Τρά-
πεζα προσφορών αποκαλύφθηκε στο δυ-
τικό διαμέρισμα της πρόθεσης.
Για την ανοικοδόμηση του μνημείου δεν
υπάρχουν ακόμη ασφαλή συμπεράσματα,
με τη χρονολόγηση του να κυμαίνεται από το
β΄ μισό του 6ου αιώνα έως και τον 7ο αιώνα.
Μεταγενέστερες προσθήκες αποτελούν πι-
θανότατα το βόρειο διαμέρισμα και τα προ-
σαρτημένα στη νότια και δυτική πλευρά
κλιμακοστάσια. Κατά τους μεσοβυζαντι-
νούς χρόνους προστίθενται στα δυτικά
σταυρόσχημο οικοδόμημα και επίμηκες
κτίσμα.
Αρχικά το μνημείο είχε ταυτιστεί με τον
ναό του Σωτήρα που σύμφωνα με τα κεί-
μενα του Βίου και της Διαθήκης του
Οσίου Νίκωνα του Μετανοείτε έκτισε ο
ίδιος ο όσιος στα τέλη του 10ου αιώνα.
Σήμερα, θεωρείται ότι ήταν ο καθεδρικός
ναός της Λακεδαιμονίας.
VI.THE SO CALLED “ST. NIKON’ S” BASILICA
The building complex of the basilica, de-
limited at the north and south by an en-
closure wall, is located just a few tens
of meters to the east of the theater.
The church is a three aisled-basilica
with three-sided apses to the east and
a narthex to the west. Access to the in-
terior of the church was achieved
through an opening in the middle of the
west side of the narthex and through
two more openings on the side walls of
the church. The aisles were separated
by pillars resting on high bases. The
narthex and the nave were communi-
cating through a large tribelon opening
at the middle aisle and through
smaller openings at the side aisles.
The tripartite sanctuary, which protrudes
slightly at the sides, is of unique archi-
tectural interest. The main sanctuary is
separated from the bipartite parabemata
with walls in the middle of which a semi-
circular niche with a passage is formed.
At the middle arch there is a semicircu-
lar synthronon that was used by the
bishop and the priests during the cere-
monies. Between the synthronon and
the wall of the apse there is an ambula-
tory, i.e. a corridor to facilitate the move-
ment of the priests in the sanctuary
during the Divine Liturgy. Traces of the
foundation of the altar have also been
found. An offertory table was revealed at
the western part of the prothesis.
There is no evidence about the time of
the monument’s construction. Its dating
ranges from the second half of the 6th
century to the 7th century AD.
The northern department and the attached
to the south and west side stairwell, are
most probably later additions. A cruciform
building and an elongated construction
were added to the west part of the church
during the Middle Byzantine period.
The monument was originally identified
with the church of Christ, which, accord-
ing to the texts of the Life and the Tes- 27
tament of St. Nikon, was built by the
Saint himself in the late 10th century.
Today, it is considered to be the Cathe-
dral of Lacedaemon.
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:24 μμ Page 28
VII. «ΔΙΚΟΓΧΟ ΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑ»
Το οικοδομικό συγκρότημα της βασιλικής δεσπόζει σε από-
σταση μερικών δεκάδων μέτρων ανατολικά του θεάτρου, οριο-
θετημένο από κτιστό περίβολο βόρεια και νότια.
Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με τρεις τρίπλευρες αψίδες
στα ανατολικά και ισοπλατή νάρθηκα στα δυτικά. Πρόσβαση
στο εσωτερικό προσέφερε άνοιγμα στο μέσον της δυτικής
πλευράς του νάρθηκα και δύο ακόμη στους πλάγιους τοίχους
του ναού. Τα κλίτη χωρίζονταν με κίονες που έβαιναν σε υψηλά
βάθρα. Η επικοινωνία νάρθηκα και κυρίως ναού γινόταν μέσω
μεγάλου τρίβηλου ανοίγματος στο μεσαίο κλίτος και μικρότε-
ρων ανοιγμάτων στα πλάγια κλίτη.
Ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το τριμερές
28 Ιερό Βήμα, το οποίο προεξέχει ελαφρώς στα πλάγια. Το κυρίως
Ιερό χωρίζεται από τα διμερή παραβήματα με τοίχους, στο
μέσον των οποίων σχηματίζεται ημικυκλική κόγχη με τη δίοδο
προς αυτά. Στη μεσαία αψίδα διαμορφώνεται ημικυκλικό σύν-
θρονο, προορισμένο για τον επίσκοπο και τους ιερείς κατά τη
διάρκεια των ακολουθιών. Μεταξύ του συνθρόνου και του τοί-
χου της αψίδας υπάρχει κύκλιο, δηλαδή διάδρομος για τη δι-
ευκόλυνση της κίνησης του κλήρου στο Ιερό Βήμα κατά την
τέλεση της θείας λειτουργίας, ενώ έχει βρεθεί και το αποτύ-
πωμα της θεμελίωσης της Αγίας Τράπεζας. Τράπεζα προσφο-
ρών αποκαλύφθηκε στο δυτικό διαμέρισμα της πρόθεσης.
Για την ανοικοδόμηση του μνημείου δεν υπάρχουν ακόμη
ασφαλή συμπεράσματα, με τη χρονολόγηση του να κυμαίνεται
από το β΄ μισό του 6ου αιώνα έως και τον 7ο αιώνα.
Μεταγενέστερες προσθήκες αποτελούν πιθανότατα το βόρειο
διαμέρισμα και τα προσαρτημένα στη νότια και δυτική πλευρά
κλιμακοστάσια. Κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους προστίθεν-
ται στα δυτικά σταυρόσχημο οικοδόμημα και επίμηκες κτίσμα.
Αρχικά το μνημείο είχε ταυτιστεί με τον ναό του Σωτήρα που
σύμφωνα με τα κείμενα του Βίου και της Διαθήκης του Οσίου
Νίκωνα του Μετανοείτε έκτισε ο ίδιος ο όσιος στα τέλη του
10ου αιώνα. Σήμερα, θεωρείται ότι ήταν ο καθεδρικός ναός της
VII.THE “TWO – NICHED BUILDING”
The "Two-niched Building", the building with the two niches, was re- least the middle Byzantine period. The fact that it is built over
vealed at the east part of the Acropolis Hill, at the area between the the northern part of the cavea of the theater, places its con-
sanctuary of Athena Chalkioikos and the so called “St Nikon’ s” Basil- struction after the 4th century AD, when the theatre was
ica. This monumental building was oriented on an east – west axis abandoned. The building, at some period, was probably as-
and was 31 m in length and 14,50 m wide. The original construction sociated with the adjacent so called “St Nikon’ s” Basilica.
consists of a large central rectangular room with two smaller rooms
on its east and west side. Each of these rooms has a semicircular
niche on the north side. This element gave the conventional name to
the building. The monument is made of stones, bricks and tiles, while
fragments of marble architectural members from the earlier build-
ings of the Acropolis, including inscriptions, have also been used.
Over the years the building underwent many repairs,
reconstructions and additions. Recent excavation work 29
revealed two built storage containers dating from the
middle Byzantine period at the south part of the build-
ing, as well as two Byzantine cisterns to its west.
This building remained in use from the early Christian to at
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:24 μμ Page 30
VIII. ΤΟ ΙΕΡΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΧΑΛΚΙΟΙΚΟΥ
Τα κατάλοιπα του ιερού της Αθηνάς Χαλκιοίκου, του μακροβιό-
τερου και πιο σημαντικού ιερού που μαρτυρείται στην περιοχή
της Ακρόπολης και της Αγοράς της αρχαίας Σπάρτης, εντοπίζον-
ται στη βόρεια πλευρά του λόφου της Ακρόπολης, πάνω από το
κοίλο του θεάτρου, και ήρθαν στο φως στις αρχές του 20ου αιώνα
από τη σκαπάνη της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής.
Η παλαιότητα του ιερού προκύπτει από τη σύνδεσή του με το μυ-
θικό βασιλιά Τυνδάρεω, πατέρα της ωραίας Ελένης και των Διο-
30 σκούρων, και με το νομοθέτη Λυκούργο. Τα πρωιμότερα
αρχαιολογικά ευρήματα χρονολογούνται στους μυκηναϊκούς χρό-
νους.
Η λατρεία της Αθηνάς στο χώρο της ακρόπολης τεκμηριώνεται
από τον 8ο αι. π.Χ. Το ιερό ανακαινίστηκε από το λακεδαιμόνιο
καλλιτέχνη Γιτιάδα, πιθανότατα κατά τα μέσα του 6ου αι. π.Χ. και
ήκμασε κυρίως κατά τη διάρκεια του 5ου αι. π.Χ. Στους ρωμαϊ-
κούς χρόνους η λατρεία της Αθηνάς Χαλκιοίκου επισκιάστηκε
από τη δημοφιλέστερη λατρεία στο ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος.
Το ιερό εγκαταλείφθηκε μαζί με τα άλλα οικοδομήματα της
Ακρόπολης κατά τον 4ο αι. μ.Χ. και στη θέση του κτίστηκαν οι-
κίες.
Κατά μια άποψη το ιερό της Αθηνάς, όπως άλλωστε αρχικά και ο
λόφος της Ακρόπολης, κατά τον πρώιμο 8ο αι. π.Χ. υπαγόταν
στην Πιτάνη, μία από τις τέσσερις γειτονικές κώμες που συγκρο-
τούσαν την αρχαία Σπάρτη. Αργότερα η Αθηνά της Ακρόπολης
αναδείχθηκε σε πολιούχο θεά. Οι αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν
τη θεά ως «Πολιούχο» και ως «Χαλκίοικο». Σύμφωνα με την επι-
κρατέστερη άποψη το όνομα Χαλκίοικος οφείλεται στην επέν- ναια και ενεπίγραφες στήλες που καταγράφουν νίκες σε τοπι-
δυση των εσωτερικών τοίχων του ναού με φύλλα χαλκού που κούς αγώνες. Σημαντική μαρτυρία για τους ιππικούς και αθλητι-
έφεραν μυθολογικές παραστάσεις, στις οποίες κάνει αναφορά ο κούς αγώνες που διεξάγονταν στη Σπάρτη αποτελεί η μαρμάρινη
περιηγητής Παυσανίας. Τόσο η χάλκινη διακόσμηση του ναού, ενεπίγραφη στήλη που αφιέρωσε ο Σπαρτιάτης Δαμόνων στη θεά
όσο και το χάλκινο λατρευτικό άγαλμα της θεάς Αθηνάς, ήταν Αθηνά και στην οποία αναγράφονται οι νίκες του αναθέτη και του
έργα του Σπαρτιάτη γλύπτη Γιτιάδα. γιού του σε αγώνες δρόμου, σε ιπποδρομίες και σε αγώνες με
Στο ιερό ζήτησε καταφύγιο ο νικητής της μάχης των Πλαταιών τέθριππο.
(479 π.Χ.) Παυσανίας που κατηγορήθηκε από τους Εφόρους για Ένας άλλος χαρακτηριστικός τύπος αναθημάτων από το ιερό της
μηδισμό και προδοσία. Προσπαθώντας να αποφύγει τη σύλληψή Αθηνάς Χαλκιοίκου είναι και οι πολυάριθμοι πήλινοι και χάλκινοι
του κατέφυγε σε οίκημα στο ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου, όπου, αναθηματικοί κώδωνες του 5ου αι. π.Χ, για την πλειοψηφία των
σύμφωνα με τον ιστορικό Θουκυδίδη, οι Έφοροι αφού αφαίρεσαν οποίων έχει διατυπωθεί η άποψη ότι αποτελούσαν αφιερώματα
τη στέγη, τον εγκλώβισαν, φράζοντάς του την πόρτα και τον άφη- γυναικών.
σαν να πεθάνει. Λίγο πριν αφήσει την τελευταία του πνοή τον Στην περιοχή του ιερού βρέθηκε και ο μαρμάρινος κορμός οπλίτη
έσυραν έξω από το ιερό, για να μη μολυνθεί ο χώρος. που σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο της Σπάρτης και είναι γνω-
Η λατρεία στο ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου ήταν στενά συνδεδε- στός ως «Λεωνίδας». Το γλυπτό, που εντάσσεται τεχνοτροπικά
μένη με τη δημόσια και τη στρατιωτική ζωή της πόλης. Το τέμε- στον αυστηρό ρυθμό και είναι έργο λακωνικού εργαστηρίου, πι-
νος της πολιούχου θεάς ήταν ο τόπος συγκέντρωσης των θανόν αποτελούσε μέρος ενός πολεμικού γλυπτικού συμπλέγμα-
στρατεύσιμων ανδρών και ο τελικός προορισμός της πομπής των τος που είχε ανατεθεί στο ιερό της Αθηνάς.
νεαρών ενόπλων Σπαρτιατών. Ο χώρος επιλεγόταν επίσης για την Κατά τη διάρκεια των πρόσφατων εργασιών στο ιερό της Αθηνάς
προβολή της αγωνιστικής επιτυχίας των Σπαρτιατών. Εκεί ανέθε- Χαλκιοίκου συγκεντρώθηκε κεραμική χρονολογούμενη από τους
ταν μνημεία όχι μόνο εις ανάμνησιν στρατιωτικών επιτυχιών, πρωτογεωμετρικούς μέχρι και τους βυζαντινούς χρόνους. Από
αλλά και για την προβολή των κατορθωμάτων των νικητών σε τα κινητά ευρήματα που συγκεντρώθηκαν ξεχωρίζουν τα θραύ-
αθλητικούς και ιππικούς αγώνες. σματα πήλινων ειδωλίων και πήλινων αναθηματικών κωδώνων,
Τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του ιερού της Αθηνάς Χαλκιοίκου πολλά μετάλλινα αντικείμενα (τμήματα χάλκινων ελασμάτων, σι-
είναι λιγοστά. Από το νότιο τοίχο του, προσανατολισμού Α-Δ, σε δερένια καρφιά, εξαρτήματα κ.λπ.), χάλκινο ειδώλιο της θεάς
καλύτερη κατάσταση σώζεται το νότιο εξωτερικό μέτωπό του, που
συνίσταται από αδρά κατεργασμένους κροκαλοπαγείς λίθους με-
γάλων διαστάσεων, χωρίς τη χρήση συνδετικού υλικού. Ο τοίχος
γωνιάζει στο ανατολικό πέρας του με δεύτερο τοίχο, ίδιας κατα-
σκευής και με προσανατολισμό Β-Ν, που αποκαλύφθηκε κατά τη
διάρκεια των πρόσφατων εργασιών και σώζεται σε πολύ καλύ-
τερη κατάσταση. Βορειότερα έχει αποκαλυφθεί ο ανατολικός τοί-
χος του ιερού, επίσης κατασκευασμένος από μεγάλους
κροκαλοπαγείς λίθους, που γώνιαζε στο νότιο σωζόμενο τμήμα
του με τοίχο προσανατολισμού Α- Δ, από τον οποίο διατηρείται
πολύ μικρό τμήμα.
Χαρακτηριστικά είναι τα αναθήματα που προέρχονται από την πε-
ριοχή του ιερού. Ενδεικτικά αναφέρουμε αναθήματα με θεματο-
λογία που σχετίζεται με τη στρατιωτική ζωή των αναθετών, όπως,
μια ενεπίγραφη μικρογραφία θώρακα, τμήμα αναθηματικής ασπί-
δας, αγγείο με τη μορφή μικροσκοπικού κράνους, ειδώλιο οπλίτη
31
κ.α. Αντιπροσωπευτική είναι επίσης και η ανάθεση στο ιερό αν-
τικειμένων που σχετίζονται με νίκη σε αγώνες. Στην ομάδα αυτή
περιλαμβάνονται και δυο ενεπίγραφοι υστεροαρχαϊκοί μαρμάρι-
νοι αλτήρες, σημαντικός αριθμός παναθηναϊκών αμφορέων που
αφιερώθηκαν στην Αθηνά από Σπαρτιάτες νικητές στα Παναθή-
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:24 μμ Page 32
THE SANCTUARY OF ATHENA CHALKIOIKOS
The remains of the sanctuary of Athena Chalkioikos, the longest
and most important sanctuary testified at the area of the Acropolis
and the Agora, are located on the north side of the Acropolis Hill,
above the Roman theatre. The excavation was held in the early 20th
century by the British School at Athens.
The age of the sanctuary arises from its connection with the leg-
endary king Tyndareus, father of Helen and the Dioscuri, as well
as with the legislator Lycurgus. The earliest archaeological finds
date from the Mycenaean period.
The cult of Athena on the Acropolis began in the 8th century BC.
The sanctuary was renovated by the Lacedaemonian artist Gitiadas,
probably in the mid-6th century BC and flourished mainly during
the 5th century BC. In the Roman period the worship of Athena
Chalkioikos was overshadowed by the more popular worship at the
sanctuary of Artemis Orthia. The sanctuary was abandoned, along
with other buildings of the Acropolis, in the 4th century AD and
houses were built in its place.
The temple of Athena and the hill of the Acropolis in the early 8th
century BC belonged to Pitane, one of the four neighboring komai
of ancient Sparta. Eventually, the Athena of the Acropolis became a
patron goddess. Ancient writers mention the goddess as "Poliou-
chos" (guardian of the city) and "Chalkioikos"(“of the Bronze
House”). According to the prevailing opinion the
name Chalkioikos results from the bronze
plaques, bearing mythological scenes, that
adorned the interior walls of the temple. Both
the bronze decoration of the temple and the
bronze cult statue of the goddess Athena,
were works of Gitiadas.
General Pausanias, the winner of the bat-
tle of Plataea (479 BC), was accused of
Persian sympathies and betrayal by the
Ephors. In order to avoid his arrest, he
entered a building at the sanctuary of
Athena Chalkioikos, where, according to
the historian Thucydides, the Ephors re-
moved the roof, blocked the door and
left him to die. Shortly before he left his
32 last breath they dragged him out of the
sanctuary, to prevent the contamina-
tion of the sacred place.
The worship in the temple of Athena
Chalkioikos was closely related to
the public and military life of the city. The shrine of the patron god-
dess was the gathering place of the adult soldiers and the final des-
tination of the procession of young Spartans. It was also the place
for showing the athletic successes of the Spartans. There they
erected monuments, not only in commemoration of military suc-
cesses, but also to highlight the accomplishments of the winners
in sports and equestrian events.
A few remnants of the sanctuary of Athena Chalkioikos are pre-
served. The south outer side of the south wall, oriented east-west,
is preserved in better condition. It consists of roughly dressed con-
glomerate stones, without binding material. The wall forms an
angle at its east part with another wall of the same construction
that is oriented north-south. This wall was revealed during the re-
cent work and is preserved in a much better condition. The east
wall of the sanctuary is revealed further north. This wall is also
made of large conglomerate stones and meets a cross-wall at its
south part, from which a very small part is preserved.
The votives from the sanctuary of Athena Chalkioikos are quite dis-
tinctive. There are offerings related to the military life of the dedi-
cant, like an inscribed miniature chest, part of a votive shield, a vase
in the form of a miniature helmet, the figurine of a soldier, etc. Other
objects are related to the successes in athletic contests. This group
includes two inscribed late Archaic marble steles, a significant
number of Panathenaic Prize-amphorae dedicated to Athena by
Spartans who won at the Panathenaia and inscribed stelae that
record victories in local races. A significant testimony for the eques-
trian and sport events which were held in Sparta is the marble stele
dedicated to the goddess Athena by the Spartan Damonon. The in- nails, metal accessories etc.), a bronze statuette of the goddess
scription records the victories of Damonon and his son in races and Athena, an inscribed bronze bell and pieces of marble sculptures
chariot races. and of architectural members.
Another common type of offerings from the sanctuary of Athena
Chalkioikos are the numerous votive terracotta and bronze bells of
the classical period, some of which were dedicated by women to
Athena.
The marble torso of a hoplite, known as "Leonidas", was also found
in the area of the sanctuary. The statue is exhibited in the Archae-
ological Museum of Sparta. The sculpture, which stylistically fits in
the Severe Style, is a work of the Laconic workshop, possibly part
of a sculptural complex that was assigned to the sanctuary. 33
During recent work in the sanctuary of Athena Chalkioikos pottery
dating from Protogeometric until the Byzantine period was col-
lected, as well as fragments of terracotta figurines and votive ter-
racotta bells, many metal objects (parts of bronze plaques, iron
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:24 μμ Page 34
IX. ΑΡΧΑΪΚΗ ΣΤΟΑ
Μεταξύ του νότιου τοίχου του ιερού της Αθηνάς Χαλκιοίκου και του αρ-
χαίου θεάτρου σώζονται τα λείψανα στοάς, η οποία αποκαλύφθηκε και
διερευνήθηκε κατά τη διάρκεια των ανασκαφών της Βρετανικής Αρχαι-
ολογικής Σχολής, τα έτη 1924-1925. Η στοά έχει κατεύθυνση Α-Δ και είναι
παράλληλη με τον νότιο τοίχο του ιερού. Από τη στοά, που σώζεται σε
μήκος 11 μ. και πλάτος 3,50 μ., διατηρούνται τμήμα του βόρειου και του
δυτικού τοίχου της, που είναι χτισμένοι από ακανόνιστους και ακατέρ-
γαστους λίθους, μεγαλύτερου μεγέθους στο κατώτερο τμήμα και μικρό-
τερου στις ανώτερες στρώσεις τους, χωρίς τη χρήση συνδετικού υλικού.
Πέντε πώρινες βάσεις κιόνων ορίζουν το μνημείο στο νότιο τμήμα
του. Στην άνω επιφάνεια των βάσεων διαμορφώνεται ρηχή κοιλότητα,
πιθανόν για την υποδοχή μικρής βάσης, η οποία θα στήριζε ξύλινο
κίονα. Στα νότια της στοάς σώζονται λείψανα ρωμαϊκού οικοδομή-
ματος, τμήμα του οποίου τέμνει κάθετα το βόρειο τοίχο της.
IX. ARCHAIC STOA
The remains of a prortico (stoa), which were uncoverd during the ex-
cavation of the British School at Athens, in the years 1924-1925, are
situated between the south wall of the sanctuary of Athena Chalkioikos
and the ancient theater. The stoa is oriented E-W and is parallel to the
south wall of the sanctuary. It consisted of a wall 11 m. long forming
the north side, with a return to the west 3.50 m. long., built of irregular,
34 unworked stones without mortar, larger at the lower part and of
smaller size at the upper courses.
Five poros blocks are forming the south side of the monument. On the
upper surface a shallow sinking is thought to carry a small base for a
wooden column. The remains of a Roman building, which intersects the
north wall of the stoa, are preserved further south.
Από την ανασκαφή που διενεργήθηκε στο χώρο της στοάς από τη Βρε-
τανική Αρχαιολογική Σχολή προήλθε αρκετή ποσότητα γεωμετρικής
κεραμικής, καθώς και όστρακα χρονολογούμενα μέχρι και τους ρω-
μαϊκούς χρόνους, αιχμές δοράτων, οβελοί από σίδηρο, αρκετά χάλκινα
αντικείμενα μικροτεχνίας, πήλινα ειδώλια, οστέινα τεχνουργήματα κ.ά.
Σύμφωνα με τον Παυσανία, στα τέλη του 6ου αι. π.Χ. πραγματοποι-
ήθηκαν σημαντικές εργασίες στο χώρο του ιερού της Αθηνάς Χαλ-
κιοίκου, όπως και η φιλοτέχνηση του χάλκινου αγάλματος της θεάς
από τον Σπαρτιάτη γλύπτη Γιτιάδα. Με αυτές τις εργασίες είναι πι-
θανό να σχετίζεται και η ανέγερση της στοάς και να ταυτίζεται με
εκείνη που αναφέρει ο περιηγητής, νότια του ιερού. Τα αρχιτεκτονικά
λείψανα που αποκαλύφθηκαν από τους Άγγλους ανασκαφείς νοτιο-
δυτικά της στοάς, και που σήμερα δεν είναι ορατά, αποδίδονται στο
ιερό της Αθηνάς Εργάνης.
The excavation of the British School at the site brought to light a con-
siderable amount of Geometric pottery, as well as potsherds dated until
the Roman times, spear-heads, iron obeloi, various bronze objects, ter-
racotta figurines, bone artifacts, etc.
According to Pausanias’ description, by the end of the 6th century BC a
restoration project took place at the site of the sanctuary of Athena
Chalkioikos, during which the bronze statue of the goddess was made by
the Spartan sculptor Gitiadas. The erection of the stoa is assigned to this
working project and is possibly identified with the monument that Pausanias
saw to the south of the sanctuary. The architectural remains revealed by
the British School to the south-west of the stoa, not visible today, are con-
sidered to belong to the sanctuary of Athena Ergane.
X. ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ
Το αρχαίο θέατρο της Σπάρτης βρίσκεται στη νότια κλιτύ του λόφου της
αρχαίας Ακρόπολης και έχει νότιο προσανατολισμό προς την κοιλάδα του
Ευρώτα. Η βασική πρόσβαση στο χώρο γίνεται από τα ανατολικά παράλ-
ληλα (εσωτερικά) με το νότιο τμήμα του υστερορωμαϊκού τείχους, αφού
κανείς διέλθει νοτίως του Κυκλοτερούς Οικοδομήματος.
Η ύπαρξη θεάτρου στην πόλη της Σπάρτης ήδη από τον 5ο αι. π.Χ. μαρτυ-
ρείται στους αρχαίους συγγραφείς και συνδέεται άμεσα με την τέλεση λα-
τρευτικών εορτών, όπως οι Γυμνοπαιδιές. Εν τούτοις δεν έχει επιβεβαιωθεί
από την αρχαιολογική έρευνα εάν το θέατρο των κλασικών χρόνων είχε
ιδρυθεί στην ίδια θέση με αυτό που αντικρίζει ο σημερινός επισκέπτης.
Η κατασκευή του θεάτρου χρονολογείται στη μετάβαση από την ύστερη
ελληνιστική εποχή στην πρώιμη ρωμαϊκή, πιθανότατα στο 30-20 π.Χ., και
μάλιστα έχει συνδεθεί με την ηγεμονία του Γάιου Ιούλιου Ευρυκλή, φίλου
του νικητή στη ναυμαχία του Ακτίου αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου.
Το θέατρο της Σπάρτης ξεχωρίζει για το μέγεθός του, καθώς και για την
ποιότητα και την πολυτέλεια της κατασκευής του, που αντανακλάται στη
χρήση εγχώριου λευκού μαρμάρου. Η χρήση μαρμάρου για ένα θέατρο
αυτής της κλίμακας αποτελεί καινοτομία, όχι μόνο για τη Σπάρτη, αλλά για
τα πελοποννησιακά θέατρα εν γένει.
Το κυρίως θέατρο διέθετε δέκα κλίμακες και εννέα κερκίδες και το επιθέ-
ατρο δεκαεπτά κλίμακες με δεκαέξι κερκίδες, ενώ, κατά πάσα πιθανότητα,
είχε προβλεφθεί και η κατασκευή δεύτερου διαζώματος και επιθεάτρου.
Υπολογίζεται ότι στο τεράστιο αυτό οικοδόμημα μπορούσαν να συγκεντρω-
θούν 17.000 θεατές. Στο κατώτερο τμήμα του κοίλου υπήρχε μία σειρά από
πολυθέσιους πάγκους με ερεισίνωτο, η προεδρία.
Το θέατρο, με διάμετρο κοίλου 141 μ., ήταν ένα από τα μεγαλύτερα στον Ελ-
λαδικό χώρο διέθετε μεγάλη σκηνή, προσκήνιο και πεταλοειδή ορχήστρα.
Το κεντρικό τμήμα του κοίλου ακουμπά στο λόφο, αλλά για τη διαμόρφωση
των δυο ακριανών πτερύγων είχαν κατασκευαστεί τεράστιοι αναλημματικοί
τοίχοι, οι οποίοι αποτελούν σπουδαίο τεχνικό επίτευγμα. Ένα ακόμη αξιο-
σημείωτο χαρακτηριστικό του είναι η λειτουργία ξύλινης κινητής σκηνής, που
προϋπήρχε του μαρμάρινου κοίλου, και μετακινούνταν με ρόδες κατά μήκος
τριπλού λίθινου διαδρόμου και φυλασσόταν σε ένα κτήριο στη δυτική πάροδο,
τη σκηνοθήκη. Η χρήση της κινητής σκηνής υποδηλώνει την ανάγκη για
ύπαρξη ελεύθερου χώρου, πιθανότατα διότι το θέατρο ήταν τόπος δημόσιων
συναθροίσεων και πάνδημων λατρευτικών εορτών με χορούς και αγωνί-
σματα. Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι υπό την ηγεμονία του Ευρυκλή παλαιές
θρησκευτικές εορτές ανανεώθηκαν και νέοι αγώνες θεσμοθετήθηκαν.
Στο τέλος του 1ου αι. μ.Χ. το θέατρο απέκτησε σταθερή μνημειώδη μαρμά-
ρινη σκηνή κορινθιακού ρυθμού, η ανέγερση της οποίας χρηματοδοτήθηκε
από τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό. Η μαρμάρινη πρόσοψη του αναλήμμα-
τος της ανατολικής παρόδου στην οποία καταγράφονται κατάλογοι των
Σπαρτιατών κρατικών αξιωματούχων και cursus honorum (κατάλογος
αξιωμάτων) αποτελεί ένα σπάνιο στην Ελλάδα ενεπίγραφο μνημείο.
Το θέατρο λειτούργησε με κάποιες μετατροπές και επισκευές έως τα τέλη
του 3ου – αρχές 4ου αι. μ.Χ. όταν και ανεγέρθηκε το υστερορωμαϊκό τείχος,
που περιέβαλε την Ακρόπολη της Σπάρτης, το οποίο ενσωμάτωσε το δυτικό
τοίχο του σκηνικού οικοδομήματος. Στην κατασκευή του χρησιμοποι-
ήθηκαν ως οικοδομικό υλικό μέλη από την πρόσοψη της σκηνής και τους
αναλημματικούς τοίχους των παρόδων.
Μετά από μια περίοδο εγκατάλειψης στο χώρο διαπιστώνεται βυζαντινή εγ-
κατάσταση, με τρείς τουλάχιστον περιόδους χρήσης, από τον 10ο έως τον 14ο
αι. μ.Χ. Ως οικοδομικό υλικό για την κατασκευή των κατοικιών του βυζαντινού 35
οικισμού που κατέλαβε όλο το κοίλο, χρησιμοποιήθηκαν αρχιτεκτονικά και
λειτουργικά στοιχεία του θεάτρου (μαρμάρινα εδώλια, πώρινες υποβάσεις).
Η ίδρυση της νέας πόλης, το 1834, οδήγησε σε νέα φάση καταστροφής του
θεάτρου καθώς το μνημείο λεηλατήθηκε προκειμένου να χρησιμοποιηθούν
οι λίθοι του ως οικοδομικό υλικό για την ανέγερση της νεώτερης Σπάρτης.
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:24 μμ Page 36
X. THE THEATRE OF ANCIENT SPARTA
The ancient theatre of Sparta is situated at the southern slope of
the Acropolis Hill, facing south to the Eurotas valley. The main ac-
cess to the monument is from the east, parallel to the south part of
the Late Roman Fortification, after passing by the Round Building.
The existence of a theater at the city of Sparta since the 5th century
BC is testified by ancient authors and is closely connected with the
celebration of religious ceremonies, such as Gymnopaidies. As a
36 matter of fact, it is not confirmed by archaeological research
whether the theater of classical times was founded at the same po-
sition as the one that modern visitors face.
The construction of the theater is dated to the Late Hellenistic by
Early Roman period, possibly at 30-20 BC, and is closely connected
with the hegemony of Gaius Julius Eurykles, close friend of the vic-
tor at the Battle of Aktion Emperor Octavian Augustus. The Spartan
theater is unique for its size, as well as for the quality and the luxury
of its construction, evident on the use of local white marble. The
use of marble for a theater of this size constitutes an innovation,
not only for Sparta but for Peloponnesian theaters in general.
The main theater had ten staircases and nine bleachers, whereas
the epitheatron had seventeen staircases with sixteen bleachers. It
is possible that the construction of a second epitheatron was
planned. This huge building could host 17.000 spectators. In the
lower part of the cavea there was a series of multiple seated
benches with backrest, the proedria.
The Spartan theater, with a cavea of 141 m. in diameter, was one of ing. Architectural members from the façade of the skene building,
the biggest theatres in Peloponnese. It had a large skene, proske- as well as from the retaining walls of the parodoi, were used as
nion and a U-shaped orchestra. The central part of the cavea rests building material for the fortification wall.
on the hill, but for the formation of the two edges of the theatre, two After a period of abandonment, a Byzantine settlement was estab-
huge retaining walls were built, which constitute a great technical lished at the area of the theater. Three periods of habitation can be
achievement. Another noteworthy feature of the theatre is the ex- recognized, from the 10th to the 14th century AD. For the construc-
istence of a wooden movable skene, which existed before the con- tion of the Byzantine houses marble seats and some of their porous
struction of the marble one. The wooden skene was moved on stone under-structures were used as building material.
wheels along a triple stone corridor and was stored in a building, By the establishment of the modern city, in 1834, a new destruction
by the west parodos, the skenotheke. The existence of a wooden phase of the theater took place, since the monument was looted in
skene suggests the need for the existence of free space, probably order that his stones could be used as building material for the
because the theater was a place of public gatherings and of reli- buildings of modern Sparta.
gious ceremonies and rituals. It is known, indeed, that under the
hegemony of Gaius Julius Eurykles earlier religious ceremonies
were renovated and new feasts were instituted.
By the end of the 1st century AD the theater was furnished with a
monumental marble skene of the Corinthian order, the erection of
which was funded by the Emperor Vespasian. The marble façade
of the retaining wall of the east parodos, where catalogues of Spar-
tan officials and cursus honorum are recorded, constitutes a rare
inscribed monument. 37
The theater was in use, with certain alterations and conversions, by
the end of the 3rd – beginning of the 4th century AD. By that time,
the Late Roman Fortification was erected, surrounding the Acrop-
olis of Sparta, which incorporated the west wall of the skene build-
AKRPOPOLH SPARTHS_40SELIDO_Layout 1 2/2/2016 1:24 μμ Page 38

38 39