Dr inż.

Izabela Kalemba-Rec

UMOCNIENIE WYDZIELENIOWE STOPÓW ALUMINIUM

Część teoretyczna ćwiczenia

Podstawowymi mechanizmami prowadzącymi do umocnienia większości metali

technicznych, są:
 umocnienie roztworowe;
 umocnienie dyslokacyjne (odkształceniowe);
 umocnienie przez rozdrobnienie ziarna;
 umocnienie cząstkami innych faz:
• umocnienie wydzieleniowe
• umocnienie dyspersyjne.
Kryterium tego podziału mechanizmów umocnienia jest wymiar bariery stawianej
przemieszczającym się dyslokacjom w odkształconych kryształach metalicznych. Każdy z
mechanizmów może działać osobno, ale także równocześnie z innymi. Wtedy działanie
mechanizmów jest sumowane. Do zastosowań inżynierskich aluminium musi być umacniane,
a najważniejszymi mechanizmami umacniania stopów Al są: umocnienie wydzieleniowe,
odkształceniowe i roztworowe. W stopach aluminium, z praktycznego punktu widzenia,
najważniejsze mechanizmy umocnienia to umocnienie odkształceniowe i wydzieleniowe.
Umocnienie granicami ziaren, tak skuteczne w stalach, nie jest wykorzystywane z uwagi na
trudności w otrzymaniu tak drobnego ziarna.

Umocnienie cząstkami innych faz

W umocnieniu stopów cząstkami drugiej fazy wyróżnia się umocnienie wydzieleniowe
i dyspersyjne. Z umocnieniem wydzieleniowym (zwanym także utwardzeniem
wydzieleniowym lub umocnieniem przez starzenie) mamy do czynienia wówczas, jeżeli
cząstki umacniające tworzą się dzięki wydzielaniu z roztworu przesyconego lub w wyniku
uporządkowania dalekiego zasięgu.
W stopach umocnionych dyspersyjnie w miękkiej osnowie metalicznej znajdują się
twarde nierozpuszczalne cząstki, najczęściej tlenków. Stopy aluminium mogą być
w ten sposób umacniane dyspersyjnymi tlenkami Al2O3. Materiały takie uzyskuje się
najczęściej metalurgią proszków w trakcie tzw. mechanicznego wytwarzania stopów
(z ang. mechanical alloying). Ze względu na dużą stabilność stopy utwardzane dyspersyjnie

Strona 1 z 7
Dr inż. Izabela Kalemba-Rec

zachowują dużą wytrzymałość w podwyższonej temperaturze.

Umocnienie wydzieleniowe jest najważniejszym mechanizmem umocnienia
w stopach Al, gdyż tylko w ten sposób można kilkunastokrotnie (do ok. 700 MPa) zwiększyć
granicę plastyczności tych stopów. Występująca w stopie faza ciągła, stanowiąca znaczną jego
objętość, jest nazywana osnową. Tworzące się w osnowie cząstki innej fazy są nazywane
wydzieleniami. Osnowa i wydzielenia umacniające powinny spełniać następujące warunki:
– osnowa powinna być miękka i ciągliwa, natomiast wydzielenia – twarde;
– twarde wydzielenia nie powinny tworzyć ciągłej błonki po granicach ziaren osnowy, gdyż
powstające w takich wydzieleniach pęknięcia mogą szybko rozprzestrzeniać się przez
materiał, powodując jego zniszczenie;
– cząstki wydzieleń powinny być drobne, o dużej gęstości, równomiernie rozmieszczone w
objętości stopu i przynajmniej częściowo koherentne;
– cząstki wydzieleń nie powinny mieć ostrych krawędzi, gdyż wówczas sprzyjają
zarodkowaniu pęknięć.
Umacniać wydzieleniowo można tylko takie stopy, które w stanie stałym wykazują
zmniejszającą się rozpuszczalność jednego lub więcej pierwiastków stopowych wraz z
obniżaniem temperatury. W takich stopach można rozpuścić, całkowicie lub częściowo,
niektóre pierwiastki stopowe podgrzewając stop do wysokiej temperatury i następnie uzyskać
roztwór przesycony poprzez szybkie chłodzenie stopu. Inaczej mówiąc umacniać
wydzieleniowo możemy takie stopy, które w stanie stałym w niskich temperaturach mają
strukturę dwufazową, w wysokich jednofazową i, w których przy niezbyt dużych prędkościach
chłodzenia możemy otrzymać roztwór przesycony.

Obróbka cieplna stopów aluminium prowadząca do umocnienia wydzieleniowego

Głównym celem obróbki cieplnej stopów aluminium jest podwyższenie własności
wytrzymałościowych (m.in. wytrzymałości na rozciąganie, granicy plastyczności, twardości).
Do stopów aluminium obrabialnych cieplnie należą stopy z serii 2xxx (Al–Cu, Al–Cu–Mg) ,
6xxx (Al–Mg–Si), 7xxx (Al–Zn–Mg, Al–Zn–Mg–Cu) oraz niektóre stopy 8xxx (Al–Li).
Obróbka cieplna składa się z trzech etapów (rys. 1):
1. Wytworzenie roztworu poprzez nagrzanie stopu do zakresu temperatury istnienia
pojedynczej fazy (roztworu stałego), powyżej linii solvus, ale poniżej temperatury przemiany
eutektycznej lub eutektoidalnej. Zbyt wysoka temperatura może doprowadzić do przegrzania

Strona 2 z 7
Dr inż. Izabela Kalemba-Rec

stopu, powodując likwację związków i nadtopienia granic ziaren (np. często spotykane w
stopach Al–Cu–Mg), co niekorzystnie wpłynęłoby później na plastyczność i inne własności
mechaniczne stopu.

Rys. 1. Schemat umocnienia wydzieleniowego dla stopów Al–Cu.

2. Szybkie chłodzenie (przesycanie) – Szybkość chłodzenia musi zapewnić zatrzymanie
atomów domieszek w roztworze i tym samym powstanie roztworu przesyconego (stąd nazwa
procesu). Chłodzenie najczęściej prowadzi się w zimnej wodzie. Jeżeli stop nie będzie
dostatecznie szybko schłodzony, niektóre rozpuszczone pierwiastki mogą wydzielić się
w formie dużych cząstek. Zmniejsza to poziom przesycenia i obniża efekt późniejszego
procesu starzenia.
3. Starzenie  kontrolowane wydzielanie cząstek faz międzymetalicznych z przesyconego
roztworu stałego. Rozróżnia się starzenie naturalne – odbywające się w temperaturze
pokojowej oraz starzenie sztuczne – w podwyższonej temperaturze. Dobór temperatury i czasu
starzenia zależy od rodzaju stopu. W starzeniu jednostopniowym temperatura jest tak
dobierana, żeby w określonym dogodnym czasie uzyskać maksymalnie wysokie własności
wytrzymałościowe. Można sterować zarówno czasem, jak i temperaturą. Niektóre stopy
poddaje się wielostopniowemu starzeniu, dzięki któremu można poprawić nie tylko własności
wytrzymałościowe, ale również takie własności jak odporność na korozję naprężeniową.
Często najpierw stop poddaje się starzeniu naturalnemu, a potem w podwyższonej
temperaturze.

Strona 3 z 7
Dr inż. Izabela Kalemba-Rec

Zmiany zachodzące w stopie podczas starzenia, które prowadzą do wydzielenia się z

przesyconego roztworu fazy międzymetalicznej, przebiegają poprzez szereg procesów
pośrednich. Sekwencja wydzielenia zależy od składu roztworu przesyconego oraz od
temperatury starzenia. Przykładowe rodzaje wydzieleń w zależności od stopu pokazano w tab.
1.
Tablica 1. Przykładowe sekwencje wydzieleń umacniających podczas starzenia stopów
aluminium.
Stop Sekwencja wydzieleń Wydzielenie
równowagowe
AlAg Strefy GP (kuliste) → γ’ (płytki) → γ (Ag2Al)

AlCu Strefy GP (dyski)→ θ” (dyski)→ θ’ (płytki) → θ (CuAl2)

AlZnMg Strefy GP (kuliste) → η’ (płytki) → η (MgZn2)

AlCuMg Strefy GP (igły) → S’ (listwy) → S (Al2CuMg)

AlMgSi Strefy GP (igły) → β’ (igły) → β (Mg2Si) (płytki)

Kolejno powstają strefy Guiniera-Prestona (strefy GP), następnie zarodkują i rozrastają

się fazy przejściowe (metastabilne), a na końcu formuje się faza równowagowa (rys. 2).
Pojawienie się tej fazy jest niekorzystne podczas procesu starzenia, ponieważ prowadzi do
zmniejszenia wytrzymałości materiału. Umocnienie uzyskuje się dzięki wydzieleniu faz
przejściowych.

Strona 4 z 7
Dr inż. Izabela Kalemba-Rec

Rys. 2. Fazy metastabilne i faza stabilna powstające podczas procesu starzenia

w stopach Al–Cu.
Strefy GP to skupiska atomów rozpuszczonych w przesyconym roztworze, całkowicie
koherentne z osnową. Zwykle podczas starzenia tworzą się jako pierwsze,
w czasie niskotemperaturowego starzenia do ok. 180oC. Mogą mieć różny kształt (kulisty,
dysków lub igieł) w zależności od energii odkształcenia wynikającej głównie
z różnic pomiędzy średnicami atomów osnowy i domieszki. Aby powstały strefy GP wystarcza
przemieszczenie atomów na względnie niewielkie odległości. Ich grubość nie przekracza kilku
odległości międzyatomowych (ok. 10 nm średnicy). Z tego względu gęstość stref GP jest
względnie duża (rzędu 1017  1018 na cm3), znacznie większa niż gęstość dyslokacji. To
potwierdza fakt, że zarodkują bez udziału dyslokacji, ale przy ich tworzeniu ważną rolę
odgrywają wakancje.
Dłuższe wygrzewanie powoduje powstawanie kolejnych faz (rys. 3). Wydzielenie faz
w procesie starzenia następuje w kolejności wzrostu ich stabilności. Z wydłużeniem czasu

Strona 5 z 7
Dr inż. Izabela Kalemba-Rec

starzenia strefy GP ulegają rozpuszczeniu, a wydzielają się metastabilne cząstki fazy

przejściowej, w stopach Al–Cu jest to faza θ”. Cząstki nowej fazy, podobnie jak strefy GP są
koherentne z osnową i powodują umocnienie stopu. Cząstki tych wydzieleń posiadają bardzo
duży moduł sprężystości i dużą twardość. Kolejna faza przejściowa (dla Al–Cu faza θ’) tworzy
się na dyslokacjach i nie jest już w pełni koherentna z osnową. Po odpowiednio długim czasie
starzenia tworzy się faza równowagowa. Zarodkuje ona na granicach ziaren osnowy i na
granicach międzyfazowych osnowa/wydzielenia fazy przejściowej. Faza równowagowa jest
niekoherentna z osnową, a jej powstawanie powoduje spadek umocnienia.

Rys. 3. Wszystkie możliwe wydzielenia pojawiające się podczas starzenia w stopie

Al–Cu w zależności od czasu procesu.
Jak wynika z rysunku 3 z obniżeniem temperatury starzenia wzrasta czas potrzebny do
wydzielenia fazy θ”. Starzenie w niskiej temperaturze jest jednak korzystniejsze z powodu
większej ilości atomów pierwiastków stopowych w roztworze. Uzyskana wytrzymałość jest
większa, a jej maksimum rozciąga się na większy przedział czasowy, dzięki czemu realizacja
procesu starzenia w praktyce jest łatwiejsza. Natomiast jeżeli temperatura starzenia jest zbyt
wysoka, powoduje ominięcie w procesie wydzielania kolejnych faz pośrednich. Przy zbyt
wysokiej temperaturze starzenia z roztworu przesyconego może bezpośrednio powstać faza
równowagowa.
Spadek umocnienia, czyli tzw. efekt przestrzenia, związany jest z utratą koherentności
przez cząstki oraz zmianą mechanizmu oddziaływania cząstek z dyslokacjami. Efekt
umocnienia związany jest z oddziaływaniem poruszających się dyslokacji z wydzieleniami.

Strona 6 z 7
Dr inż. Izabela Kalemba-Rec

Przemieszczające się dyslokacje mogą oddziaływać na cząstki wydzieleń na drodze różnych

mechanizmów. Najważniejsze mechanizmy to: przecinanie cząstek przez dyslokacje –
mechanizm Fridela i omijanie cząstek  mechanizm Orowana (rys. 4). Cząstki koherentne
mogą być przecinane przez dyslokacje, a cząstki niekoherentne są zawsze omijane.

Rys. 4. Mechanizmy przechodzenia dyslokacji przez cząstki; a) mechanizm Fridela

(przecinanie cząstek); b) mechanizm Orowana (tworzenie pętli).

Rys. 5. Wpływ rozmiaru cząstek koherentnych na mechanizm oddziaływania (przy założeniu,

że objętość względna wydzieleń jest stała).
W zależności od rozmiaru i twardości cząstek oraz odległości między cząstkami
występuje odpowiedni mechanizm (rys. 5). Mechanizm przez przecinanie występuje tylko
w przypadku cząstek koherentnych. Cząstki małe koherentne są przecinane przez dyslokacje
(np. w stopie Al–Cu strefy GP i faza θ”). Jeśli wydzielenia są zbyt twarde, pomimo tego, że
są koherentne, zostają opasywane przez dyslokacje. Dyslokacja otacza cząstki tworząc tzw.
pętle dyslokacyjne i przechodzi dalej.

Strona 7 z 7