Not: Ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğrar.

Ancak
SES BİLGİSİ bazı ekler büyük ünlü uyumuna göre ses değişikliğine uğramaz. Bu
ekler şunlardır:
Türkçede sesler, ses yolundaki biçimlenişlerine göre ikiye ayrılır:
-yor biliyor
1. Ünlüler (Sesliler)
-ki yoldaki
2. Ünsüzler (Sessizler)
-ken oynarken
ÜNLÜLERİN ÖZELLİKLERİ VE ÜNLÜLERDE UYUM
-leyin akşamleyin
Ünlüler, ses yolunda bir engele uğramadan çıkan seslerdir. Bunlar tek
başına okunur ve heceleri oluşturur. Türkçede 8 tane ünlü harf vardır: -daş meslektaş
a, e, ı, i, o, ö, u, ü
-(ı)mtırak yeşilimtırak
Ünlüler, söyleniş özelliğine, dilin ve ses yolunun aldığı biçimlere göre
değişik özellikler gösterir. Şimdi bu özellikleri aşağıdaki tabloda -gil dayımgil
inceleyelim.
2. Küçük Ünlü Uyumu
Geniş Dar
Ünlülerin düzlük – yuvarlaklık, darlık – genişlik bakımından
Kalın İnce Kalın İnce uygunluğudur. Bu kurala göre;

Düz a e ı i  Türkçede düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlüler (a, e, ı,

i) gelir.
Yuvarlak o ö u ü
 Yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra ya düz-geniş ünlüler (a,
ÜNLÜ UYUMLARI e) ya da dar-yuvarlak ünlüler (u, ü) gelir.

Türkçede 2 çeşit ünlü uyumu vardır: Küçük ünlü uyumu aranırken heceler bir önceki heceye göre
değerlendirilir.
1. Büyük Ünlü Uyumu
do – ğal – lık
Türkçe bir sözcükte ilk hecenin ünlüsü kalınsa (a, ı, o, u), sonraki
hecelerin ünlüsü de kalın (a, ı, o, u); ilk hecedeki ünlü inceyse (e, i, ö, “doğallık” sözcüğünde, “yuvarlak”tan sonra “düz-geniş”, “düz-
ü), sonraki ünlüler de ince (e, i, ö, ü) olur. Bu özelliğe “Büyük Ünlü geniş”ten sonra “düz-dar” ünlü gelmiştir ve bu sözcük küçük ünlü
Uyumu” denir. uyumuna uyar.

yaş – lı – lar (kalın-kalın-kalın) ba – rış (düz, düz)

yaz – dır – mak (kalın-kalın-kalın) ke – sin – lik (düz, düz, düz)

baş – lan – gıç (kalın-kalın-kalın) ku – lak (yuvarlak, düz-geniş)

gü – neş – li (ince-ince-ince) göz – lem (yuvarlak, düz-geniş)

ses – siz – lik (ince-ince-ince) zor – luk (yuvarlak, dar-yuvarlak)

bi – lim – sel (ince-ince-ince) Not: Küçük ünlü uyumuna uymayan sözcükler, genellikle Türkçe
değildir.
Not: Türkçe bir sözcük büyük ünlü uyumuna uymak zorundadır. Bir
sözcük büyük ünlü uyumuna uymuyorsa büyük olasılıkla Türkçe teknoloji, şoför, salon, horoz, patron
değildir.
Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uy-mayan sözcükler de
ma-ka-le, mo-bil-ya, mek-tup, te-le-viz-yon vardır.

Türkçe olduğu halde, sonradan değişime uğrayarak büyük ünlü tavuk, çamur, armut, avuç, yağmur
uyumuna uymayan sözcükler de vardır.

elma (alma), helva (halva), anne (ana), kardeş (kardaş, karındaş)

ÜNSÜZLERİN ÖZELLİKLERİ 2.ÜNSÜZ YUMUŞAMASI (DEĞİŞİMİ)

Ünsüzler, ses yolunda boğumlanarak çıkan seslerdir. Bunlar ünlülerle Süreksiz sert ünsüzlerden biriyle (p, ç, t, k) biten bir sözcükten sonra
birleşmedikçe okunamaz. Türkçede 21 tane ünsüz harf vardır: b, c, ç, ünlüyle başlayan bir ek gelirse süreksiz sert ünsüzler yumuşayarak “b,
d, f, g, ğ, h, j, k, I, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z c, d, g, ğ”ye dönüşür.

Şimdi ünsüzlerin özelliklerini aşağıdaki tabloda inceleyelim. Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz yumuşaması”ndan
sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
SÜREKSİZ SÜREKLİ
hesap – ı hesabı
SERT p, ç, t, k f, h, s, ş
uçak – a uçağa
YUMUŞAK b, c, d, g ğ, j, I, m, n, r, v, y, z
amaç – ım amacım
Not: Türkçe bir sözcük “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmez. Yabancı dilden
alınan sözcükler bu kurala uydurularak dilimizdeki yerini almıştır. dert-i derdi

Yabancı dildeki durumu Türkçedeki kullanımı kalp – i kalbi

serab serap ahenk – i ahengi

muhtaç muhtaç ayak -ı ayağı

derd dert Not: Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olmaz.

aheng ahenk suç – u, et -i, tek -i, top – u, at-ı

Not: Türkçe sözcüklerin “b, c, d, g” ünsüzleriyle bitmemesi kuralı, Özel adlarda yazarken yumuşama olmaz, konuşurken olur.
karışıklığa yol açmaması için bazı sözcüklerde uygulanmamıştır.
Sinop’a, Çınarcık’ın, Susurluk’a, Burak’ın
saç (baş derisini kaplayan kıllar)
Bazı yabancı sözcüklerde yumuşama olmaz.
sac (yassı demir çelik ürünü)
hukuk – u, hürriyet – i, edebiyat -ı, dikkat – i, paket – i, evrak -ı, davet –
haç (Hıristiyanlığın sembolü) i, merak – ım, sıhhat – i, semt – i

hac (İslam’ın şartlarından biri) Bazı türemiş sözcüklerde yumuşama olmaz.

SES OLAYLARI yazıt -ı, karşıt -ı, yanıt -ı, özet – i, anıt -ı

1.ÜNSÜZ BENZEŞMESİ (SERTLEŞMESİ, UYUMU) 3.SES DÜŞMESİ (HECE DÜŞMESİ)

Sert ünsüzlerden biriyle (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biten bir sözcükten sonra a. Ünlü Düşmesi
yumuşak ünsüzle “c, d, g” başlayan bir ek gelirse ekin başındaki
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir
yumuşak ünsüzler “ç, t, k” şeklinde değişerek sertleşir.
ek aldığında ikinci hecesindeki dar ünlüsünü düşürür.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz benzeşmesinden
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü düşmesinden
sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
balık-cı balıkçı
kar(ı)n – ı karnı
kitap-cı kitapçı
boy(u)n – um boynum
sert-ce sertçe
keş(i)f – i keşfi
sınıf-da sınıfta
bur(u)n – u burnu
uçak-dan uçaktan
şeh(i)r – e şehre
yürümüş-dü yürümüştü
as(ı)l -ı aslı
beklet-di bekletti
buy(u)r – un buyrun
1975’de 1975’te
zih(i)n – im zihnim
seç-gin seçkin
gön(ü)l – üm gönlüm
konuş-gan konuşkan
Not:İkilemelerde ses düşmesi olayı olmaz. 4.SES TÜREMESİ

burun buruna, omuz omuza, göğüs göğüse şehirden şehire, gönülden a. Ünlü Türemesi:
gönüle
“-cık, -cik” eki alan bazı sözcüklerde ek ile sözcüğün arasında “a, e, ı, i”
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan her sözcükte ve özel adlarda düşme ünlülerinin türediği görülür.
olmaz.
az – cık az(ı)cık
seçim – e, yapıt – ın, biçim -i, durum – a
bir – cik bir(i)cik
Emir’in arkadaşları ziyarete gelmiş.
genç – cik genc(e)cik
Kitabını Ufuk’a verdim.
dar – cık dar(a)cık
Bazı sözcükler türerken ünlü kaybına uğrar.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü türemesi”nden
ay(ı)r -ı ayrı sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

sıy(ı)r – ıl – mak sıyrılmak b. Ünsüz Türemesi

çev(i)r – il – mek çevrilmek Bazı sözcüklerde, “olmak” veya “etmek” yardımcı eylemiyle bileşik
eylem oluşturulduğunda ya da bu sözcüklere ünlü bir ek getirildiğinde
kav(u)r – ul – mak kavrulmak ünsüz türemesi görülür.

iler(i) – le – mek ilerlemek Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz türemesi”nden
sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
kok(u) – la – mak koklamak
af + etmek af(f)etmek
oy(u)n – a – mak oynamak
his + etmek his(s)etmek
uy(u) – ku uyku
zan + etmek zan(n)etmek
İkinci hecesinde dar ünlü bulunan bazı sözcüklerle “olmak” ve “etmek”
yardımcı eylemiyle bileşik eylem oluşturulurken dar ünlü düşer. ret + etmek red(d)etmek

sab(ı)r + etmek sabretmek hal + olmak hal(l)olmak

kay(ı)t + olmak kaydolmak his – im his(s)im

keş(i)f + etmek keşfetmek zan – nımca zan(n)ımca

Bazı sözcüklerin birleşmesi sırasında ünlülerin düştüğü görülür. hat – iniz hat(t)ınız

kay(ı)n + ana kaynana hak – ım hak(k)ım

cuma + (e)rtesi cumartesi sır – ını sır(r)ını

kahv(e) + altı kahvaltı Not: İki sessizin yan yana geldiği her sözcükte ünsüz türemesi
olmayabilir.
n(e) + için niçin
süssüz, sessiz, hissiz, hisse, madde, elli, belli, yollar, ziller, solla- vb.
sütl(ü) + aş sütlaç
5.ÜNLÜ DARALMASI
b. Ünsüz Düşmesi
Türkçede geniş ünlüyle (a,e) biten bir sözcük “-yor” eki aldığında o
Genellikle “k” ünsüzüyle biten bazı sözcükler “cık, -cik, -cuk, -cük, cek, -
sözcüğün geniş ünlüsünü “ı, i, u, ü” ye çevirerek daraltır.
cak, -l” eki aldığında “k” ünsüzü düşer.
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünlü daralmasından
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “ünsüz düşmesinden
sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
bilm(e) – yor bilm(i)yor gözl(e) – yor gözl(ü)yor
küçü(k) – cük küçücük alça(k) -l alçal-
ist(e) – yor ist(i)yor durm(a) – yor durm(u)yor
küçü(k) -l küçül- yükse(k) -l yüksel-
izl(e) – yor izl(i)yor verm(e) – yor verm(i)yor
büyü(k) – cek büyücek seyre(k) -l seyrel-
sızl(a) – yor sızl(ı)yor
mini(k) – cik minicik ufa(k) – l ufal-
suçl(a) – yor suçl(u)yor
alça(k) – çık alçacık
Not: Bazı kullanımlardaki iki ünsüz arasına giren yardımcı sesler ünlü 7.DUDAK ÜNSÜZLERİNİN BENZEŞMESİ
daralmasını andırır. Bu kullanımlar ünlü daralması değildir.
Dudak ünsüzlerinden “b”, kendinden önceki “n”yi “m”ye dönüştürür.
biliyor, duruyor, geçiyor, bakıyor, atıyor, yanıyor, seziyor, vuruyor,
üzüyor, yüzüyor Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin “dudak ünsüzlerinin
benzeşmesinden sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.
Not: Türkçede “ye-, de-, ne” sözcüklerinin bazı kullanımlarında y
kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş ünlüde daralma olur. Bunların sakla(n)baç sakla(m)baç
dışındaki sözcüklerde “y” kaynaştırma ünsüzünden önceki geniş
dola(n)baç dola(m)baç
ünlüde daralma olmaz.
te(n)bel te(m)bel
ye – y – ecek yiyecek
pe(n)be pe(m)be
ye – y – in yiyin
a(n)bar a(m)bar
de – y – ecek diyecek
ka(n)bur ka(m)bur
ne – y – e niye
ca(n)baz ca(m)baz

ta(n)bur ta(m)bur
DOĞRU YANLIŞ
Not: Özel adlarda ve bileşik sözcüklerde dudak ünsüzleri benzeşmesi
ağlayacak ağlıyacak
kuralı uygulanmaz.
görmeyecek görmiyecek
İstanbul, Safranbolu, onbaşı, binbaşı, sonbahar, külhanbeyi, günbatımı
hatırlayacaksın hatırlıyacaksın
8.KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ (KORUYUCU ÜNSÜZLER)
inanmayacağım inanmıyacağım
Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten
yakalayamadık yakalıyamadık bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına
“y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.
anmayacağım anmıyacağım
Aşağıda, birinci bölümde verilen sözcüklerin kaynaştırma ünsüzü
eklendikten sonraki yazımları karşılarında verilmiştir.

mağaza – a mağaza – y – a (durum ekinden önce)

anne – i anne – s – i (iyelik ekinden önce)

6.ULAMA kedi – in kedi – n – in (tamlayan ekinden önce)

Sözcüklerin sonundaki ünsüzlerin bir sonraki sözcüğün başındaki çanta – ı çanta – y – ı (durum ekinden önce)
ünlülere ulanarak (bağlanarak) okunmasıdır.
yedi – er yedi – ş – er (üleştirme sıfatı ekinden önce)
Aşağıdaki dizelerde, altı çizili bölümlerde ulama vardır.
kapının kolu – a kapının kolu – n – a (iyelik ekinden sonra gelen
Hep bülbül_öterdi bağımızda, bahçemizde durum ekinden önce)

Ilık bir sonbahar_akşamında yüreğim_aşkınla dolu Not: Aşağıdaki sözcüklerde kaynaştırma ünsüzü yoktur.

Bir hayal_için sürdüm_atımı ufuklara beş – er altmış – ar

Yok_artık yaralı kalbimde sevgiden_eser yetmiş – er senin kolun – a

Kapından_ağır_ağır geçtim_ey güzel Ünlüyle biten bir sözcüğe “idi, imiş, ise” ekeylemleri, “ile” sözcüğü ve
“iken” bağ-fiil eki birleşik yazıldığı zaman araya “y” koruyucu ünsüzü
Not: Arasında noktalama işareti bulunan sözcüklerde ulama yoktur. girer ve bunların başındaki “i” sesleri düşer.

Polis, arabaları durdurdu. araba – y – (i) – di arabaydı

Gençlik, insana her şeyi güzel gösterir. yaya -y – (i) – mlş yayaymış

Leyla’yı rüyamda gördüm, ağlıyordu. burda – y – (i) – se burdaysa

maşa -y – (i) – le maşayla

işte – y – (i) – ken işteyken