2.1.2.Macierz odwrotna.

Załóżmy, że dana jest macierz kwadratowa A; zgodnie z

powyższymi rozważaniami, wykonalne jest mnożenie tej macierzy
przez dowolną macierz kwadratową B, tego samego wymiaru.
Postawmy następujący problem: czy istnieje taka macierz B, aby po
wykonaniu tego mnożenia otrzymać pewną, z góry określoną
macierz, a jeśli istnieje, to w jaki sposób ją znaleźć?
Problem w zbiorach liczbowych jest doskonale znany.
Odpowiednikiem mnożenia macierzy jest mnożenie liczb. Jeśli
mamy dwie liczby np. 53 i 117 , to znając regułę mnożenia ułamków,
zastosujemy ją i stwierdzimy, że 53  117  5521 . Nieco inaczej ma się

rzecz, gdy znamy jeden z czynników oraz wynik mnożenia, a nie

znamy drugiego czynnika.
Ale i tu radzimy sobie nieźle, gdyż – jeśli np. 53  x  132 , to drugi
czynnik otrzymamy mnożąc wynik działania przez odwrotność
znanego czynnika:
x  132  53 , czyli x  10
39
. Jeśli uświadomimy sobie znane fakty, a
mianowicie :
- między liczbą a i jej odwrotnością a 1 jest taki związek, że
a  a 1  1 ;
- istnieje liczba, która nie ma odwrotności – jest to 0;
- „jedynką” w mnożeniu macierzy jest macierz jednostkowa E,
czyli E  A  A  E  A ,

to widać, że problem sprowadza się przede wszystkim do

znalezienia odwrotności oraz – że analogiczny problem możemy
postawić w rachunku macierzy. Prowadzi nas to do ważnej
definicji.

Definicja.2.d.2. Macierz kwadratową B nazywamy macierzą

odwrotną do macierzy kwadratowej A, gdy A  B  B  A  E .
Macierz odwrotną do macierzy A oznaczamy: A-1.

1
 Uwaga.2.u.3

1˚ Nie każda macierz kwadratowa posiada macierz odwrotną.

Macierz, która posiada macierz odwrotną nazywamy nieosobliwą,
a macierz, która nie posiada odwrotnej – osobliwą.

2˚ Odwrotność macierz jest inwolucją tzn. (A-1)-1 = A (inwolucją

nazywamy przekształcenie, które dwukrotnie, kolejno wykonane na
tym samym elemencie, powraca do punktu wyjścia; inwolucją jest
np. przejście przez drzwi, odradza się sprawdzenie, czy
przejście przez okno jest inwolucją).

Wyznaczanie macierzy odwrotnej.

Omówimy prostą metodę wyznaczania macierzy odwrotnej, którą

nazywamy metodą przekształceń elementarnych. Niektórzy autorzy
nazywają ją metodą Gaussa, jeszcze inni metodą Gaussa-Jordana.
Ponieważ operacje będą wykonywane wyłącznie na wierszach,
dlatego określimy przekształcenia elementarne wierszy macierzy. W
dalszej części (nie dotyczącej obliczania macierzy odwrotnych)
pojawia się również działania na kolumnach. Macierz odwrotną
można (pod warunkiem odpowiedniego zapisu) obliczać, wykonując
działania na kolumnach (ale tylko na kolumnach). Dlatego przy opisie
działań, w nawiasach pojawią się odpowiednie zamienniki.

Przekształceniem elementarnym macierzy nazywamy każde z

następujących działań:
1 Pomnożenie wszystkich elementów wiersza (kolumny) przez
liczbę różną od zera.
2 Zamiana wierszy (kolumn) miejscami (przestawienie wierszy
(kolumn)).

3 Dodanie do elementów dowolnego wiersza (kolumny),

odpowiednio, elementów innego wiersza (kolumny) pomnożonych
przez dowolną, ustaloną liczbę.

Powyższe przekształcenia dokonane na wierszach są równoważne

pomnożeniu pewnej, odpowiednio dobranej macierzy, zwanej

2
macierzą przekształcenia przez daną macierz (a działania na
kolumnach polegają na pomnożeniu danej macierzy przez macierz
przekształcenia). Objaśnimy to na przykładach (macierz
przekształcenia jest po lewej stronie znaku mnożenia).
Przykład. 2.p.3.

a) Pomnożenie drugiego wiersza macierzy przez liczbę a:

 1 0 0  2 1  1  2 1  1  2 1  1
0 a 0    1  2 0  1  a  2  a 0  a   a  2a 0
       
0 0 1  3 5 4  3 5 4  3 5 4

b) Zamiana miejscami wierszy: drugiego i trzeciego:

 1 0 0   1  1 1  1  1 1
0 0 1  2 3 5  0 3  2 
     
 0 1 0   0 3  2   2 3 5 

c) Dodanie do drugiego wiersza elementów trzeciego wiersz

pomnożonych
przez liczbę a:

 1 0 0  2 1 1  2 1 1
0 1 a    0 3 1  0  a 3  3a 1  2a 
     
0 0 1  1 3 2   1 3 2

Metoda przekształceń elementarnych znajdowania macierzy

odwrotnej jest konsekwencją następującego twierdzenia :

3
Twierdzenie .2.t.1. Jeżeli macierz jednostkową E można otrzymać z
macierzy A przez pewien ciąg operacji elementarnych na macierzy A,
to macierz A jest nieosobliwa, zaś macierz odwrotna A-1 powstaje w
wyniku zastosowania tego samego ciągu operacji elementarnych na
macierzy E.

Opis metody:

1. Wpisujemy macierz złożoną z dwóch bloków – lewą częścią jest

macierz A, prawą częścią jest macierz E, odpowiedniego wymiaru .
Obie części oddzielamy pionową kreską ( [A|E]).
2. Stosujemy przekształcenia elementarne opisane w punktach 1, 2,
3.
3. Celem przekształceń jest doprowadzenie macierzy do takiej
postaci, aby po lewej stronie kreski była macierz jednostkowa E.
Wówczas po prawej stronie kreski będzie macierz A-1 ( [E|A-1] ).
Uwaga. 2.u.4.

1. Jeśli po dokonaniu przekształceń, po lewej stronie kreski pojawi się

wiersz złożony z samych zer, to macierz odwrotna nie istnieje – A
jest macierzą osobliwą.

2. Jeśli po dokonaniu przekształceń, po prawej stronie kreski pojawi

się kolumna złożona z samych zer, to został popełniony poważny
błąd najlepiej zacząć obliczenia od nowa, bo dalej już nic nie
będzie dobrze).

Opisana metoda jest analogonem metody obliczania liczby odwrotnej

do danej liczby według zasady:
1. piszemy daną liczbę, a następnie kreskę pionową a za kreską 1 ( a
| 1 );
2. mnożymy daną liczbę i 1 przez taką samą liczbę;
3. mnożenie wykonujemy tak długo, aż z lewej strony kreski
pionowej pojawi się 1;
4. wówczas liczba z prawej strony kreski pionowej jest liczbą
odwrotną do danej liczby ( 1 | a 1 )

4
Np. Wyliczyć liczbę odwrotną do 14
15
I. 14
1
15
II. 14 14 (wykonano jedną operację, w następnym
1 / 3  3
15 5
punkcie – pozostałe)
III. 14 1 15 1 15
3 / 5  14 15 /   2 /   1
5 7 7 2 14

IV liczbą odwrotną do liczby 14 jest liczba 15 .

15 14

W poniższych przykładach, zapis np.: w2  w2   2   w3 , oznacza,

że drugi wiersz „nowej” (czyli przekształconej) macierzy powstał
przez dodanie do drugiego wiersza „starej” macierzy trzeciego
wiersza „starej” macierzy, pomnożonego przez (-2). Zapis
przekształcenia będzie umieszczony obok (lub pod) „starej” macierzy.

Przykład. 2.p.4. Obliczyć macierz odwrotną do macierzy A.

1 2 1 1 
 1 2  1   1  1 2  2
a) A   2 5 0  ; b) A   ;
  2 6 1 2
 1 0 6   
1 3  1  1
1 2 1 1
 1 1 2  1
2
d) A  3  1 4 
1 3
c) A   ;
1 2 1 1  
  1 9  8
1 0 2 1

Rozwiązania.

 1 2  1 1 0 0 w1  w1
a)  2 5 0 0 1 0 
  w2  w2   2  w3
 1 0 6 0 0 1 
w3  w3  w1

5
 
1 2  1 1 0 0 w1  w1   2  w2
0 1 2  2 1 0  
  w2  w2

0 2 5 1 0 1 w3  w3   2  w2


1 0  5  5 2 0 w1  w1  5  w3
  
0 1 2  2 1 0  w2  w2   2  w3
0 0 1 5  2 1 
w3  w3

1 0 0 30  12 5   30  12 5 
0 1 0  12 5  zatem A1   12 5
  2   2 .
 
0 0 1 5  2 1   5  2 1 

Jeżeli pomnożymy wyliczoną macierz przez macierz A i w wyniku

tego mnożenia otrzymamy macierz jednostkową E, to A 1
obliczyliśmy prawidłowo. Czytelnik bez trudu sprawdzi, że
 30  12 5   1 2  1 1 0 0
 12 5  2    2 5 0   0 1 0  .
     
 5  2 1   1 0 6  0 0 1

 1 2  1
Odpowiedź. Macierzą odwrotną do  2 5 0  jest
 
 1 0 6 
 30  12 5 
 12 5  2 .
 
 5  2 1 

6
 1 2 1 1 1 0 0 
0 w1  w1
 1  1 2  2 0 1 0 
b)  0 w2  w2  w1
2 6 1 2 0 0 1 0 w3  w3   2  w1
 
1 3 1 1 0 0 0 1 w   w   1  w
4 4 1

1 2 1 1 1 0 0 0 w1  w1   2  w2
0 1 1 1 1 0 
 1 0 w2  w2
0 2 3 0 2 0 1 0 w3  w3   2  w2
 
0 1 0  2 1 0 0 1 w   w   1  w
4 4 2

1 0 3 3  1  2 0 0 
w1  w1  3  w2
 
0 1 1 1 1 1 0 0 w2  w2   1  w3
0 2  4  2 1 0 
0 1 w3  w3
  
0 0  1  1  2  1 0 1 w4  w4  w3

1 0 0 9  13  8 3 0 w1  w1   9  w4
 
0 1 0 3 5 3  1 0 w2  w2  3  w4
0 0 1 2  4  2 1 0 w3  w3   2  w4
  
0 0 0 1  6  3 1 1 w w 4 4
1 0 0 0 41 19 6  9
 
0 1 0 0  13  6 2 3
0 0 1 0 8 4  1  2
 
0 0 0 1 6 3 1 1 
,
 41 19  6  9
 13  6 2 3
zatem A  
1 .
 8 4  1  2
 
6 3 1 1 

7
Odpowiedź.
1 2 1 1 
  1  1 2  2
Macierzą odwrotną do   jest
2 6 1 2
 
1 3  1  1
 41 19  6  9
 13  6 2 3
 .
 8 4  1  2
 
6 3 1 1 

1 1 1 0 0 0 
2 1 w1  w1
  
c)  1 1 3 2 0 1 0 0 w2  w2  w1
1 2  1 1 0 0 1 0 w3  w3   1  w1
 
1 0 2 1 0 0 0 1 w   w   1  w
4 4 1

1 2 0 0 0 
1 1 1 w1  w1
0 3 4 3 1 1 0 0 w2  w2  w4

0 0  2 0  1 0 1 0 
w3  w3
  
0  2 1 0  1 0 0 1 w4  w4

1 2 1 1 1 0 0 0 w1  w1   2  w2
0 1 3 0 1 0 1 
 5 w2  w2
0 0  2 0  1 0 1 0 
w3  w3
 
0  2 1 0  1 0 0 1 w   w  2  w
4 4 2

1 0 9 5 1  2 0  2 
w1  w1
  
0 1 5 3 0 1 0 1  w2  w2
0 0 2 0 1 0 1 0  
w3  w3
 
0 0 11 6 1 2 0 3  w   w4  5  w3
4

8
 1 0 9 5 1 2 0  2 w1  w1
0 1 5 3 0 1 0 1  w2  w2

0 0  2 0 1 0 1 0  w3  w4
 
0 0 1 6 6 2 5 3  ww
4 3

1 0 9 5 1 2 0  2 w1  w1  9  w3
0 1 5 3 0 1 0 1  w2  w2   5  w3

0 6 6 2 5 3 
0 1 w3  w3
 
0 0  2 0 1 0 1 0  w   w  2w
4 3 3


1 25  w1  w1   12   w4
49  53 16
49
0 0 45
 
0 1 0  27 30  9  25  14 w2  w2  94  w4
0 0 1 6 6 2 5 3  w3  w3   1   w4
  2
0 0 0 12  13 4 11 6   1
w4  12  w4

1 0 0 0 1
12
 13 121 1
2

 
0 1 0 0 3
4
0  14  12 
zatem
0 0 1 0 1
0  12 0
 1 
2

0 0 0 1 13
12
1
3
11
12 2 

 121  13 121 1
2

 3 
0  14  12 
A1   14 .
 2 0  12 0
 13 1 
 12
1 11
3 12 2 

9
Odpowiedź.
1 2 11
 1 1 32
Macierzą odwrotną do   jest
1 2  1 1
 
1 0 2 1
 121  13 121 1
2

 3 
 4 0  14  12 
 12 0  12 0 
 13 1 
 12
1 11
3 12 2 


1 2  1 1 0 0 w1  w1
d) 3  1 4 0 1 0 w   w   3  w
  2 2 1

1 9  8 0 0 1 w3  w3   1  w1


1 2  1 1 0 0 w1  w1
0  7 7  3 1 0  
  w2  w2  w3
0 7  7  1 0 1 
w3  w3

1 2  1 1 0 0
 
 0 0 0  4 1 1 
0 7 1  1 0 1

Po lewej stronie pionowej kreski pojawił się wiersz złożony z samych

zer. Zatem A jest macierzą osobliwą – macierz odwrotna nie istnieje.

10
 2.1.3.Rozwiązywanie elementarnych równań macierzowych.

Niech będą dane macierze: A wymiaru m  n , X wymiaru n  p i B

wymiaru m  p . Wykonalne jest wówczas mnożenie macierzy A  X , a
po wykonaniu tego mnożenia, możemy sprawdzić, czy prawdziwa jest
zależność: A  X  B . Zadanie to staje się problemem, gdy znane są
wyłącznie macierze A i B. Macierz X jest wtedy niewiadomą,
wyrażenie A  X  B równaniem macierzowym, a obliczenie takiej
macierzy X (być może niejednej), która spełnia to równanie –
rozwiązaniem równania macierzowego. W ogólności problem
rozwiązania równania sprowadza się do rozwiązania n  p równań
liniowych z n  p niewiadomymi (będziemy się tym zajmować w
rozdziale następnym). Jeżeli jednak narzucimy na macierze pewne
warunki, to zadanie stanie się możliwe (i nietrudne) do rozwiązania
już teraz. Niech macierz A będzie kwadratowa i nieosobliwa (
A 1 istnieje, A jest wymiaru n  n , wówczas X oraz B mają ten sam
wymiar n  p ). Korzystając z własności macierzy (i pamiętając, ze
mnożenie macierzy na ogół nie jest przemienne) wykonujemy
następujące przekształcenia:

A X  B  A1 lewostronnie

A1   A  X   A1  B zastosujemy łączność mnożenia

macierzy

A 1

 A  X  A1  B skorzystamy z definicji macierzy
odwrotnej

E  X  A1  B skorzystamy z własności macierzy

jednostkowej

X  A1  B

Zatem rozwiązaniem równania macierzowego A  X  B jest

macierz X  A1  B .

11
 Wśród równań macierzowych powyższej postaci częściej niż inne
spotyka się takie, w których macierz B (a więc również X) jest
wymiaru n  n (macierz kwadratowa) albo n  1 (macierz
kolumnowa).
Jeżeli wszystkie macierze równania są kwadratowe i macierz A jest
nieosobliwa, to łatwo można znaleźć rozwiązanie równania
X  A  B.

X A B  A1 prawostronnie

 X  A  A1  B  A1 zastosujemy łączność mnożenia

macierzy

 
X  A  A1  B  A1 skorzystamy z definicji macierzy
odwrotnej

X  E  B  A1 skorzystamy z własności macierzy

jednostkowej

X  B  A 1

Zatem rozwiązaniem równania macierzowego X  A  B jest

macierz X  B  A1 .

Przykład. 2.p.5. Rozwiązać równanie macierzowe

1 2  1  2  1 0
a)  1 3 2   X  1 2 1 
   
 1  3  1 1 0 0

1 2  1 2  1 0
b) X   1 3 2   1 2 1 
   
 1  3  1 1 0 0

12
Rozwiązania.

a) Stosując metody opisane powyżej, musimy najpierw wyliczyć A 1 .


1 2  1 1 0 0 w1  w1
  
 1 3 2 0 1 0  w2  w2   1  w1
 1  3  1 0 0 1 
w3  w3  w1


1 2  1 1 0 0 w1  w1   2  w2
  
 0 1 3  1 1 0  w2  w2
0  1  2 1 0 1 
w3  w3  w2


1 0  7 3  2 0 w1  w1  7  w3
  
 0 1 3  1 1 0  w2  w2   3  w3
0 0 1 0 1 1 
w3  w3

1 0 0 3 5 7 3 5 7
0 1 0  1  2  3 zatem A1   1  2  3 .
   
0 0 1 0 1 1   0 1 1 

3 5 7  2  1 0  18 7 5
Zatem X  A1  B   1  2  3  1 2 1   7  3  2
     
 0 1 1  1 0 0  2 2 1 

Odpowiedź. Rozwiązaniem równania macierzowego jest macierz

 18 7 5
X    7  3  2 .
 
 2 2 1 

13
b) Równanie ma takie same współczynniki, jak powyższe, ale ze
względu na nieprzemienność mnożenia macierzy, rozwiązania obu
równań mogą być różne. Jest to równanie typu X  A  B , zatem
X  B  A 1 . Macierz A 1 jest wyliczona powyżej, więc

 2  1 0  3 5 7  7 2 17 
X  B  A1  1 2 1   1  2  3  1 2 2 
     
1 0 0  0 1 1  3 5 7 
Odpowiedź. Rozwiązaniem równania macierzowego jest macierz
7 2 17
X  1 2 2  .
 
3 5 7 

14