Letersia dhe epokat letrare(XX p.e.s.-XX e.s.

)
Kur dhe si lindi letersia?

“EPI I GILGAMESHIT”
Shek. XX p. e. s.
Heroi është gjysmë perëndi…\
Bëmat e Gilgameshit dhe Enkidujit….
Gilgameshi në kërkim të sekretit të përjetësisë…
Amshimi s’është dhënë për njeriun / vdekja mizore është cakton çdo fat…
“ILIADA” & “ODISEA”
Homeri (shek. IX -VIII p. e. s.) – poema epike “Iliada”
Eskili (shek. V p. e. s.) – tragjedia “Prometeu i mbërthyer”

1. LETERSIA ANTIKE(IX p.e.s.- V e.s.)

I-Lenda baze-Rrefimet e transmetuara midis shekujve u bene zanafille
II-Thelbi:Njeriu ne lufte me fatin e paracaktuar(Te tere arrijn kulmin kur kundershtojne fatin)
Subjekti dhe personazhet mitologjikë.
- Prania e zotave, hyjnive dhe gjysmëhyjnive.
-Përpjekja e heroit për të shmangur fatin e paracaktuar nga zotat krijon fatalitetin. (Akili – ideali i epokës
homerike)
-Heroi tragjik (viktimë e fatit të paracaktuar – Akili dhe Hektori).
- Deus ex machina.(Zoti qe zbret ne skene per te zgjidhur debatet)
-(Epoka pagane – politeiste…)

2.EPOKA E MESJETES(V e.s.- XV e.s.)

Letërsia folklorike:
-Eposet popullore me karakter heroiko – legjendar. (Eposi i kreshnikëve)
-Heronj me karakter fantastik e heroik (Muji dhe Halili).
-Karakteri anonim. (rapsodët dhe lahuta)
- Poema kalorsiake me aventura. (aventura e Halilit për të marrë nuse Tanushën e Krajlit)
-Nga mesjeta ne rilindje
"Komedia hyjnore"Epoka historike te Dante është Mesjeta(e ndermjetme) Tema fetare
Botëkuptimi i tij është HUMANIZMI. Adhurimi për njeriun (vlerat fizike, shpirtërore e mendore të njeriut).
Poemë alegoriko – didaktike

3.EPOKA E RILINDJES EUROPIANE(XV e.s.- XVI e.s.)

Bumi i madh i tera epokave.Humanistet per here te pare u vune ne qender,njeriu qe kerkonte vetveten.
-Humanizmi (adhurimi për njeriun – vendosja e njeriut në qendër të gjithçkaje: njeriu brenda vetes, rrotull vetes dhe
përtej vetes.)
-Karakteri humanist i personazheve (Hamleti – ideali i epokës së Rilindjes Evropiane).
-Adhurimi për antikitetin greko – romak. (poema alegorike “Ferri” – Dante Alighieri)
-Analiza psikologjike e personazheve (tragjedia “Hamleti”permbledh vlerat njerezore ne cdo rrafsh ,shfaq
shumefytyresine gjen fuqi dhe tragjedine personale e perdor per te ndryshuar tragjedine reale)
-Pasqyrimi me realizëm e vërtetësi i karakterevenjerëzore, me dilemat dhe konfliktet e brendshme shpirtërore
(Hakmarrja, Drejtësia,Ambicia, Pushteti,Dashuria(Rome -Xhuljeta).
4.LETERSIA KLASICISTE(shek XVII)
Rregulla strikte.
-Kulti i antikitetit.(arti antik ofronte modelet me te mira te persosmerise,duke vene ne qender te bukuren,si te
perjetshme ,qe kish fituar nje karakter universal e te vlefshme per te gjitha kohet dhe vendet)Tragjedia si gjinia letrare
me e perkyer e te vjeterve,zuri vendin e nderit si gjini finike
- Kulti i arsyes.(Konceptimin sa me logjik dhe te arsyeshem te vepres se artit,arsyeja disiplinon imagjinaten-e cila nuk e
lejon autorin te bjer pre e emocionit te tij intim)
-Uniteti i tri njësive: kohë, vend, veprim.
- Fryma kristiane e epokës.(shpreh nje tipar kryesor te kultures e qyteterimit francez te epokes)
-Motivimi psikologjik i personazheve (parimi i vertetesise,bota e brendshme e njeriut(ndjesit, psikologjia ,mendesia e
interesat nga te cilat udhehiqet),personazhet shndërrohen në simbole: Donzhuani, Tartufi…).
-Personazhe statikë në karakterin që shfaqin.
-Stili elegant “dulce et utile”.(e qarte ,elegante ,e thjeshte-pa nderlikime sintakse e pa sterhollime abstrakte)karakteristik
-Ndarja e gjinive letrare.(cdo gjini u nenshtrohet ligjesive e teknikave te vecanta,kufinj midis gjinive pervec se te Molieri
gershetim tragjedi me komiken)
-Drama ka 5 akte, personazhet paraqiten që në aktin e parë, vargu aleksanrin,respektimi i etikes,nuk lejohen vrasjet ose
fjalët vulgare në skenë…

5.EPOKA E ROMANTIZMIT(shek XVIII-XIX)

Kundershtoi klasicizmin ,fyrt i revolucioneve,solli ne skene heroin kryengrites,shmanget nderthurja e gjinive.
-Kulti i ndjenjës (roman historik “Katedralja e Parisit”, tragjedia “Fausti”, poemë liriko – epike “Këngët e Milosaos”)
-Kulti i natyrës
-Kulti i lirisë (karakteri atdhetar – De Rada / Rilindja Kombëtare).
-Arratisja nga realiteti. / Ndërthurja e gjinive dhe llojeve letrare.
-Ndikimi nga folklori vendas (legjenda e Faustit).
-Evokimi i së kaluarës historike. (shek. XV te Hygoi dhe De Rada)
-Subjektivizmi (ëndrra, imagjinata…).
-Kontrasti si teknikë rrëfimi (Hygoi,Gëte).(teknika qe nderton strukturen)
-Personazhe të jashtëzakonshme në situata të jashtëzakonshme (Esmeralda, Kuazimodo, Milosao, Fausti)
-Prirja drejt heroikes, madhështores, sublimes, ideales.(heroi qe ushqehet nga enderrat dhe idealet e larta)
-Fundi tragjik i personazheve në vepër…

6.LETERSIA REALISTE(shek XIX)

Kundershtoi romantizmin,nuk beson te shmangia e realitetit dhe hapja e nje bote tjeter,shkrimi ne proze,pershkruhet
njeriu i pergjithshem-ambiciet,te metat,jeta e perditshme,fakte njerezore dhe fundi realist.
-Pasqyrimi me sy kritik i realitetit.
-Vërtetësia dhe paanshmëria.
-Roli i mjedisit në karakterin e personazheve (personazhet janë produkt dhe viktima të mjedisit ku jetojnë).
-Roli i parasë në karakterin e njeriut.
-Roli i detajit dhe përshkrimi i hollësishëm, gjatë rrëfimit në vepër. (Stili proliks te “Xha Gorio” – roman realist).
- Personazhe tipike në rrethana tipike (Gorio, Votreni, bijat e xhaGorioit, Rastinjaku...)
-Fundi realist në vepra.
7.POEZIA(shek XIX)
-Shkollat e Artit për Art: nga Parnasianët te Simbolizmi…
-Rembo – “Ofelia”, “Anija e dehur”….
-Bodleri “Lulet e së keqes” ( “Spleen”,“Albatros”)
-Arti evokon imazhe, kujtime, përfytyrime endjesi... (në kundërvënie me realizmin)…
-Lidhjet mes poezisë, muzikës e pikturës.
-Simbolizmi: Natyra shërben si dekor për gjendjen shpirtërore të poetit.(Lasgushi)

8.LETERSIA MODERNISTE SHQIPTARE (1912-1944)

-Modernizmi shqiptar (Poradeci-simbolist dhe Migjeni-realist kritik)
-Simbolizmi dhe Realizmi kritik(elementet e absurditetit)
-Gjetje të reja stilistike / vlera estetike e kësaj letërsie.
-Shkolla e Artit për Art / Lirika simboliste (Poradeci “Ylli i zemrës”)
-Tema realiste (pasqyrimi me sy kritik i realitetit)
-Figura tragjike e gruas “Novelat e qytetit të veriut” (“Vargjet e lira” , në formë dhe në përmbajtje)
-Elemente të absurdit dhe ekzistencializmit

9.LETERSIA MODERNISTE(1900-1950)
Skemi rryme mbizoteruese,drejtime nga me te ndryshmet.Periudha me e trazuar shoqerore,kaos i lufterave boterore.
-Ekzistencializmi (Kamy “I huaji” – roman absurd)(filozofia absurde)
-Absurdi dhe Revolta – (Absurdi – kotësia e ekzistencës dhe Revolta e Mërsoit përballë këtij fakti).
-Konstatimi se jeta është e pakuptimtë dhe se njeriu është i dënuar me liri.
-Stili faktik, i zhveshur, pa figuracion.(mungesa figurave letrare)
-Mesazhi humanist tek “I huaji”: Jeta është absurde, por ne kemi vetëm këtë privilegj dhe duhet ta jetojmë, deri në
fund, atë…