YUUNVARSIITII HARAMAAYAA

KOOLLEEJJII SAAYINSIIWWAN HAWAASAA FI

NAMUMMAAWWANII
MUUMMEE AFAAN OROMOO, OGUMAA FI QUNNAMTII
Maqaa kennamichaa- Xiinqooqaan Afaan Barsiisuu
Barattoota digrii lammaffaa ganna tokkoffaaf kan kennamu
B/SA. Fiqaaduu Baldaa

SAGANTAA GAANNAA, 2017

1
1. Xiinqooqa
1.1. Hiikaa fi Yaadrime Xiinqooqaa
a) Xiinqooqa jechuun maal jechuudha?
b) Afaan/ qooqni maali?
• Meeshaa waliigaltee

• Ilma namaa kan bineensotarraa adda baasu (bakka

bu‟ummaa, waan haaraa ibsuu, kan baratamu,
Mirummaa (duality), akka feetummaa (arbitrariness)
b) Afaan akkamitti hojjetta?
C. Yemmuu dubbataanii fi dhaggeeffataan walquunnaman maaltu
ta‟a?
2
D) Afaanonni addunyaa kanaa walitti dhufeenyaa fi
garaagarummaa akkamii qabu? k.k.f. hundi gaafilee
xiinqooqa keessatti ka‟anii dha.
Gaaffilee bu‟uuraa armaan olii irraa ka‟uun hayyoonni
maalummaa ykn hiika xiinqooqaa kennuuf yaalaniiru.
Isaanis akkuma armaan gaditti ibsaman ta‟u.

3
i) Qorlugni/ xiinqooqni qo‟annoo
saayinsaawaa afaanoota addunyaa kanarra
jiraniiti.
• Kana jechuun, xiinqooqni qo‟annoo
saayinsaawaa ta‟ee afaanota hunda ykn
afaan tokko qofaatti qo‟ata.

4
ii) Xiinqooqni damee saayinsii barnootaa kan afaanota hawaasota
addunyaarra jiran hundaa qo‟atuudha.
• Qo‟annoon kunis kan inni of keessatti qabatu yaad-rimeewwan
armaan gadiiti.
 akkaataa afaanonni itti caaseffaman
 akkaataa afaanonni itti ijaaraman
 akkaataa afaan hundi bakkaa fi yeroo irratti hundaa‟anii gargar bahan
 walittidhufeenya afaanota hawaasota addunyaa akka waliigalaattiifi
caaseffama afaan tokkoo kophaatti,
 akkaataa afaanonni addunyaa itti dhimma ba‟amanii fi
 jijjiiramootaa fi amaloota afaanota addunyaa kanaa kanneen eeramanii
dha.
5
 Akka Wiiliyaam G.Muulton (1968:4–5) ibsetti,
gochaawwan waliigaltee afaanii keessatti wantoota
lamatu ifatti mul‟ata. Wantootni lamaan kunneenis:
1.Afaan sagaleewwan dubbii hiika qabaniifi
qindaa‟anitti fayyadama.
2.Sagaleewwan kunneen hiika /ergaa dubbataarraa
gara dhaggeeffataatti dabarsu.

6
 Kana jechuun afaan sagaleefi ergaa qofatti hirama/
hiikama jechuu miti.
 Sababnisaa, yeroo baay‟ee afaan namni hinbeekne
tokko yammu dubbatamu waa‟ee afaan sanaa waa
tokkollee beekuu baannuyyuu, osoo hinbeekiin sagalee fi
ergaa afaan sanaan darbu beekuu dandeenya ta‟a.
 Fakkeenya armaan gadii keessatti yaada armaan olii
xiinxaluu yaali.
Akka yaada / ibsa hayyuu kanaatti sagalee fi hiikaan olitti
afaan tokko ergaa darbsuuf qooda gama birootti qooda
fudhachuu danda‟a kana hubachuuf mee fakkeenya armaan
gadii fudhannee haa ilaallu.
7
 Mee ofii kee akka waan biyya Jaappaan jirtuutti of
fudhadhu.
 Namootni lama kanneen lammii biyya kanaa ta‟an
dhaabbatanii osoo walitti dubbatanii argita. Namichi inni
tokkoffaan sagaleewwan, “Nan – zi – dessu – ka” jedhu yoo
dhageessisu/ dubbatu, namichi inni lammaffaan immoo
sa‟atii isaa ilaaluudhaan deebisee sagalee “Nizi – desu”
jedhu dhageessisa.
 Sagaleewwan armaan olii dhageenye keessatti
ergaawwan lama darbuu isaanii hubanna. Sagaleen “Nan- zi
– desu – ka”, jedhu hiikaansaa “sa‟aan meeqa?” kan jedhu
ta‟uusaa nutti mul‟isa.
8
Yaada kanarraammoo sagalee namicha tokkooffaa kan
dhaga‟e sun, namichi inni lammaffaan, akkuma dhag‟een
sa‟aatiisaa fuudhee ilaaluu hubanna.
Sababnisaas, namichi inni lammaffaan namicha isa
tokkoffaaf/ gaaffii nan-zi-desu ka jedhu (sa‟aan meeqa?)
jedhuuf deebii deebisuuf yaaluusaa kan nutti mul‟isuu;
sa‟aatiisaa fuudhee ilaaluusaa immoo, “sa‟atiin lama” jedhee
deebisuusaa tilmaamuu dandeenya.
Kana immoo kan nutti himu, namichi kun yemmuu sagalee,
“Nizi- desu”, jedhu dhageessisu, battaluma sana sa‟aatii
keenya yoo ilaallu sa‟a lama ta‟uusaa isaati.

9
 Ergaawwan sagaleewwan kanaa tilmaamuudhaan haa
hubannu malee waa‟ee Afaan Jaappaan waa tokkollee beekuu
dhiisuu malla. Afaan tokko beekuuf kanneen armaan gadii
adda baafachuun dirqama nutti ta‟a. Isaanis:
 Walitti hidhama sagalee fi sagalee kamtu ergaa kam dabarsa
kan jedhu beekuu qabna.
 Akkaataa itti himni tokko gaaffii ta‟ee tajaajilu, himni kan
biraan immoo gochima ta‟ee fayyadu beekuun
barbaachisaadha.
 Sagaleedhaa fi ergaa qofti afaani jechuu hin dandeenyu.
Kutaa hiikaa sana keessaa kamtu gochima ta‟a kamtu gaafii
ta‟ee tajaajila kan jedhu beekuun afaan sana beekuu
keessatti ga‟ee guddaa taphata. 10
 Ergaa fi sagaleen qaamaa fi amala afaanii kan irra keessaa
fi daawwatamuu danda‟aniidha.
 Yaadni ijoo armaan olitti dhihaate, xiinqooqni sagalee fi
ergaa isaan mul‟atan qofa osoo hin taane, kanneen hin
mul‟annes qo‟achuu danda‟a jechuudha.

11
 Xiinqooqni qorannoo saayinsaawaa afaanii jechuu akka
ta‟e armaan olitti ilaallee jirra.
 Afaan jechuun immoo meeshaalee dhalli namaa itti wal-
qunnamu keessaa isa tokko akka ta‟e hayyoonni afaanii
lafa kaa‟uusaanii ragaalee hedduun ifa godhu.
 Afaan mallattoo eenyummaa saba tokkoo ti.
 Dhala namaa illee bineensota irraa adda kan taasisu
afaani. Akkasumas saba tokko saba biraarraa adda baasa.
 Kanarraa kan ka‟e afaanii fi hawaasni adda hin ba‟an,
aadaafi hawaasnillee akkasuma.
12
 Kana waan ta‟eefis bara duriirraa eegalamee qorannoo fi
qo‟annoon adda addaa afaan irratti taasifamaa har‟a
ga‟eera.
 Qo‟annoo xiinqooqa irratti bara durii geggeeffaman yoo
ilaalle, kan jalqabaa Dhaloota Kirstous dura bara 300tti
seerluga Saaniskiriitirratti.
 Kunis hayyoota Hinduutiin kan taasifameefi qophaa‟ee
dha.
 Ka‟umsi kun immoo qo‟annoo xiinqooqaa kanneen Afaan
Arbaa fi Afaan Hibruurratti jaarraa hedduun booda
taasifameef daandii saaqee jira.
13
 Kana keessatti hayyootni
 seerlugaa Arabaa Afaan Arabaa irratti,
 hayyootni seerlugaa Yiwudootaa (Jewish) immoo Afaan
Hibiruu irratti qo‟annoo taasisan.
 Akkuma saayinsii ammayyaa kanneenii, maddi xiinqooqaas
maldhayii/dhihaannaa falaasama Giriik durii ti.
 Akka ragaaleen tokko tokko mul‟isanitti Pilaatoon (falaasaa
Giriik) Dh. K.D. jaarraa 4ffaa keessaa, gaafii bu‟uuraa xiin-qooqaa
kaasee tureera.
 Fakkeenyaaf, “Jecha nuti fayyadamnu fi wantoota moggaasni sun
bakka bu‟u gidduu firoomni dhiigaa/ hidhatni kallatti jiraa?
Gaaffii jedhu kaasuudhaan qo‟annoon afaanii xiyyeeffannoo akka
argatu taasiseera.
14
 Walumaa galatti, hayyoonni Giriik yaadiddama adda addaa kan
xiinqooqa ammayyaa keessatti fudhatama qaban kanneen armaan
gadii gumaachanii jiru. Isaanis
Yaadhiddama birkiilee dubbii,
Yaadhiddama garee latii hortee,
Yaadhiddama hima tokko matimaafi gochima qooduu fi k.k.f. turan.

Kana booda yaadni xiinqooqaa Giriik irraa gara warra Roomaatti

fudhatame fooyy‟ee gara Afaan Laaliniiti deebifameera. Fakkeenyaaf,
 seerluga Laatiin Doonaatuus jaarraa 4ffaa fi
 seerlugni Peerishiyaa jaarraa 6ffaa ni eeramu.

15
 1.2. Seenaa fi Dagaagina Xiinqooqaa
 Mata dureen kun seenaa xiinqoqa ibsuurratti xiyyeeffata.
 Seenaan xiinqooqaa kunis kallattii dagaagina afaanii fi ga‟ee
xiinqooqessitonni addaddaa bahantu ibsama.
 Seenaa xiinqooqaa bakka gurguddaa sadiitti qooduun ilaalamu.
 Isaanis seenaa xiinqooqaa bara durii, seenaa xiinqooqa bara jiddu
galeessaafi seenaa xiinqooqaa ammayaati.
i. Seenaa Xiinqooqaa Bara Durii
• Qo‟annoon afaanii saayinsaawaa durii/ xiinqooqni durii kan eegale
waggoota 3000 Dh. K.D biyya Hindiitti namoota Hinduutiin akka
ture ragaalee hidduudhaan dhugoomfamee jira.
• Bu‟uurri / hundeen qo‟annoo kanaas kan irratti xiyyeeffatu
jijjiiramoota afaanotni yeroodhaa gara yerootti taasisaniidha. 16
• mata dureewwaan akka xiinhiikaa, xiinhimaa, caaslugaa
/ seerlugaa, xiin-jechaa/latii, fi xiinsagaa xiinqooqa
ibsaatiin tuqaman marti akkaataa adeemsa qo‟annoo
afaanii Hinduutti ture.

 Xiinsagaa fi seerluga keessatti ga‟ee guddaa kan

taphates xiinqooqa Hindiitti eegalamee dha.
 Kunis kan ta‟e osoo Awurooppaa keessatti ykn bakka
kamittiiyyuu wanti tokkollee hin raawwatamiini.

17
 Gama biraatiin yaanni kun hayyootni Hindu dursanii qo‟annoo
afaanii geggeessuu isaanii nu hubachiisa jechuudha.

 Qo‟annoon seerlugaa kan taasifame seerluga Saanskiriit jedhamu

irratti, nama maqaansaa Paaniiniin jedhamuun ture.
 Kunis, Dhaloota Kiristoosiin Dura jarraa 4ffaa keessa eegale.
 Kanaafuu, Paaniiniin addunyaa kana irratti qorataa afaanii isaa
jalqabaa jedhamuun beekama.
 Paaniin qo‟annoo kana kan gaggeesse afaan dhalootaa isaa irratti
akka ture seenaan ni tumsa.
 Afaanichis yemmuu sana biyya Hindii keessatti afaan amantii fi
afaan falaasamaa ta‟ee ture.
 Qorannoon kun afaan waan ta‟uu qabu kan ibsuu dha. 18
 Paaniiniin yemmuu qo‟annoo kana geggeesse qorluga
ibsaa (descriptive linguistics) fayyadamee ti.
 Haa ta‟u malee, hayyootni xiinqooqaa ammayyaa akka
ceephaa‟anitti, qo‟annoo Paaniinii hanqina
saayinsummaa qaba jedhu.

 Hayyootni afaanii Awurooppaa fi Ameerikaa qo‟annaa

afaanii Hindiitti taasifamee, keessumaa kan Paaninii
kana kan hubatan jaarraa 19ffaa keessa.
 Kana jechuun, qo‟annoon afaanii Hindiitti taasifame
kun kan hubatame jalqaba xiinqooqa ammayyaa keessa
jechuudha; 19
 Sababnisaas jaarraa 19ffaan xiinqooqa ammayyaatiif
jaarraa isa jalqabaa ti.

 Paaniiniin (600 Dh.K.D – 300 Dh.K.D) qorannoo

seerluga saanskiriit irratti kitaabota saddeetti barreesse.
 Qo‟annoon Paaniinii kun qo‟annoo afaanii jaarraa 4ffaa
gara dhumaa keessa biyya Giriikii fi Roomaa keessatti
eegalameef bu‟uura gaarii ta‟e.
 Armaan gaditti beektota bara durii afaan irratti
qo‟annoo adeemsisan tokko tokkotu dhihaata.

20
Pilaatoo- Jaarraa 4ffaa gara dhumaa, biyyoota Giriikii fi
Roomaa keessatti qo‟annoon afaanii itti fufe.
Juuliyes Qeesaar- xiin-qooqaa fi seerlugarratti wantoota
hedduu barreessee jira. Namni kun bulchaa biyya Roomaa
gudditti ture yoo ta‟u, kaayyoon isaa Afaan Roomaa afaan
saba guddaa agarsiisuuf ture.
Bihatrahari - kitaaba, „Vakyapadiya‟jedhu jaarraa 5ffaa –
7ffaa Dh. K. B barreessee jira. Barreeffamni kun himni
tokko akkamitti ibsamuu akka qabu kan lafa kaa‟uudha
(Robins 1997, 173). Himni kamiyyuu hiikkaan isaa kan
kennamuu qabu akka galumsaatti akka

21
 ii. Seenaa Xiinqooqaa Bara Giddugaleessaa
 Dalagaan qo‟annoo xiinqooqaa bara giddugaleessaa kan bal‟inaan
irratti xiyyeeffate seer luga, xiinxala Afaan Laatinii fi Giriik ture.
 Bara giddugaleessaa kana keessaa Afaan Laatinii afaan barumsaa fi
afaan amantii warra Roomaa ta‟ee baroota hedduu ture.
 Kun immoo Afaan Laatinii bakka guddaa kenneefii jira. Qo‟annoo
xiinqooqaa bara giddugaleessaa baroota gara jalqabaa kan
agarsiisaman qo‟annoo seerluga Laatiiniitiin turuusaanis (Robins
1997) ibsamee jira.
Qo‟annoo afaanii tokko tokko kan bara giddu galeessa keessa
taasifaman muraasni kanneen armaan gadii.
1. Insidore of Servile- jaarraa 17ffaa keessa hiika jechootaa
(asdhuftee) fi /qorannoo galmee jechootaa /lexicography/
22
adeemsise.
2. Donatus & Priscian- Jarreen kun hayyuulee seerlugaa beekamoo
bara giddu galeessaati. Hojiin qo‟annoo isaanii hundi caasaa seerluga
Laatinii irratti hundaawa.
3. Aelfric – namni kun lammii biyya Ingilizii kan ta‟e seerluga moofaa
afaan Ingilizii irratti barreesse. Kana keessatti garaagarummaa seerluga
Laatinii fi seerluga moofaa / durii Ingilizii gidduutti mul‟ate hubatee
jira.
4. John Goffireyid Herder- Afaaniifi yaadni sammuu namaa gargar
hin ba‟an jedhee amana. Barsiisni J.G. Heder beektota afaanii kanneen
akka Benjaamiin Worf fi No‟am Chomeskiitiif bu‟uura cimaa ta‟ee
fayyade. Kunis seerluga walmaddii/comparative grammar/ keessatti
barsiisaa Worfiin Choomeskiidhaan ibsamee jira.

23
• Seenaa guddina saayiinsii xiinqooqaa keessatti kutaan 2ffaan bara
giddugaleessaa, jalqabaa hanga xumura barichaa hojii qo‟annoo
baay‟ee bu‟a qabeessaa fi faayida- qabeessa ture.
• Yeroon kun yeroo dalagaan qo‟annon xiinqooqaa falaasama
keessatti bakka guddaa argatee fi hojiin xiinqooqaa hedduun
geggeeffameedha.
• Qo‟annoo afaanii/xiiqooqaa biratti kanneen armaan gadiis baruma
giddu galeessaa kana keessa dalagamaa turan. Isaanis
o oguma ijaarsaa (architecture),
o ogbarruu fi
o argannoowwan yuunivarsiitoota Awurooppaa durii itti
ta‟aniidha.

24
 Akkuma armaan olitti xiinqooqa bara giddu- galeessaa keessatti
hubattetti, jaarraa 4ffaa gara dhumaa biyyoota Giriikii fi Roomaa
keessatti qo‟annoon afaanii kan eegale nama Pilaattoo jedhamuuni.
 Hojiin Pilaatoo kun beektota namoota akka Aristootil, Siiseeroo,
Vaaroo, Piriishiyaa fi warra kaaniin‟s itti fufee jira.
 Achumaan itti fufee qorlugni bara giddu-galeessaa Awurooppaa
keessatti cimaa deemee jira.
 Biyyoota Arabaa keessatti immoo jaarraa 9ffaa keessa xiin-qooqni
mul‟achuu eegale.
 Hayyuuleen afaanii biyya Arabaa kunis yaaduma pilaattoo fi
Aristootil irratti hundaa‟uun qo‟annoo isaanii afaani irratti taasisaa
turan.
 Hayyuuleen Iwudootaa immoo afaan Hibiruurratti qo‟annaa
25
taasisan.
Walumaagalatti, bara giddugaleessaa keessa yeroo:
 Barnootni itti babal‟ate,
 Jijjiirraan itti adeemsifame,
 Barnootni aartii torbaan irratti bu‟ureeffachuun yagguu
babalate,
 Bara kiristaanummaan mishinaroota dhihaatiin itti babal‟atee,
fi
 Yaadotni falaasama afaanii kan keessatti bu‟uura jalqabaniidha

26
 iii. Seenaa Xiinqooqaa Ammayyaa
Qorlugni ammayyaa kan dhuma jaarraa 18ffaa fi jalqaba jaarraa
19ffaatti akka jalqabe beektotni afaanii hedduun irratti walii galu.
Beektotni lugaa kunneen akka Johaan Gottifireeyidii Herderii fi
Johaan Kiristoof Adilangi jaarraa 19ffaa keessa namoota bu‟aa
guddaa buusan keessaa isaan angafa.

Jaarraa 19ffaa booda xiinqooqni saayinsaawaa fi ammayyaa haala

cimaadhaan itti fufee jira.
Xiinqooqa ammayyaa kan durii fi kan bara giddugaleessaarraa
maaltu adda taasisa?

27
 Xiinqooqni ammayyaa qabxiilee barbaachiisoo armaan gadii
guutuudhaan xiinqooqa durii fi kan bara giddu galeessaa irra adda
ta‟a.
Isaanis:
1. Saayinsummaa waan qabuuf afaanota hunda wal qixxee waan
qoratuuf.
2. Saayinsaawaa waan ta‟eef mirkanneeffamaadha; loogii irraas
walaba.
3. Waldorgomsiisa yeroo, bakkaa fi fedhii namootaa irratti hundaa‟e
taasisa.
4. Of danda‟ee kan dhaabatu waan ta‟eef sababa kamuu irrattillee hin
hirkatu.

28
 Mata duree kana waliin walqabatee seenaan xiinqooqa waliigalaa
kaasuun barbaachisaa ta‟a.
 Xiinqooqni yeroo ammaa kana shaakalamaa fi dhimma itti bahamaa
jiru kun bu‟uurri isaa/ maddisaa biyya Hindii keessatti bara dhagaa
waliin xiinxala afaan saaskiriit irratti adeemsifame keessaa argame.
 Kanaaf qo‟annoon afaanii kun kan eegale jaarraa 4ffaa keessa
Afaan Saaniskiriit irratti nama maqaansaa Paaniinii jedhamuun
akka ta‟e seenaan qo‟annoo afaanii mirkaneessuu isaa ibsamee jira.
 Paaniiniin seerota afaanii hanga 4,000 gahan (tilmaamaan)
qopheesse.
 Seerotni kunis walfaana ta‟anii seerluga maddisiisaa saanskiriit
guutuu fi walqabataa ta‟e uuman.

29
Xiinqooqa ammayyaa keessatti immoo jalqaba jaarraa 19ffaa keessa
beektotni xiiqooqaa hangi tokko kanneen armaan gadii ta‟u. Isaanis:
1. Jaaqoob Giriim (Jacop Grimm) - bara 1822 Piriinsiippilii
waldarbiinsa sagalee dubbifamtoota sagaleessuu „Grimmi Law‟
jedhamee beekama lafa kaa‟e.
2. Ferdinaandi di sawusuree (Ferdinand de sausure) abbaa xiin-
luga caasawaa ammayyaati.
3. Idiwaardi Saapiir (Edward Suphir) -hayyuu xiinluga caasawaa
Ameerikaa isa dursaa dha. Ga‟eewwan Idiwaardi Saafiir kanneen
armaan gadiitti bal‟inaan mul‟atuudha.
 Kanneen/namoota jalqaba hariiroo qo‟annoo afaanii fi xiin-
sanyii namaa gidduu jiruu kan ibseedha.

30
 Qorluga caasawaa Ameerikaa hayyuu isa beekamaa fi
gumaacha guddaa gumaacheedha.
 Xiinmalli/malli isaa hayyoota xiinlugaa isa boodaan dhufaniin
modeelii gaarii ta‟ee fayyade.

31
 1.3. Dameelee Xiinqooqaa Gurguddoo
• Xiinqooqni saayinsii afaaniiti.

• Afaan karaa saayinsawaa ta`een kan qo`atuudha.

• Ragaalee garagaraa (dubbattoota afaanichaarraa argate) irratti

bu`uureffachuudhaan afaan ilma namaa xiinxala.

• Keessumattuu, caasaa afaan tokkoo bifa dubbataan afaanichaa

dubbatuun kan caasessudha.

• Xiinqooqni afaan dhala namaa karaa saayinsawaa ta`een ragaa

qabatamaarratti hundaa`ee qo`ata.

• Ragaa qabatamaa kanas mala qorannoodhaan dubbattoota

afaanichaarraa funaannata. 32
Xiinqooqa dameewwan gurguddaa lamatti qoodama. Isaanis :

Xiinqooqa gooroo fi Xiinqooqa gooree jechuudhaan.

A. Dameelee Xiinqooqa Gooroo

• Xiinqooqni gooroo afaaniifi saayinsiiwwan biroo walitti
dhufeenya isaan qaban kan qo`atudha.

• Afaan dirreewwan qorannoo fi qo`annoo garaagaraa wajjin walitti

fiduudhaan qo`ata.

• Kunis, qorannoo afaaniifi qorannoo saayinsiiwwan biroo gidduu

walfakkeenyiifi garaagarummaan jiru maal akka fakkaatu adda
baasee kan xiinxaludha. 33
• Kana malees, dirree qorannoon afaanii fi dirreeleen biroo irratti
walgahan kan balballoomsudha.

• Dameewwan xiinqooqaa addaddaa ibsa bal‟aa fi seenaa mataa

isaanii qabaataniyyuu, mata duree kana jalatti muraasti isaanii
cuunfamanii dhiyaataniiru.

34
 i. Xiinqooqa seenawaa
Mataduree seenaa xiinqooqaa ibsu jalatti
seenaa fi dagaagina
afaan akkamiitiin eegalee fi eessatti akka dhaabbatu kan ibsuudha
 Kanarraayyis kan hubannu xiinqooqni seenawaa
qorannoo seenaa afaanii kan ta‟e gama kamuunuu,
saayinsii geeddarama afaanotaa,
madda afaanotaa
Walitti dhufeenya afaanotaa
Dameelee afaanotaa
Jijjiirama afaanotaa kkf kan qoratuudha
35
 ii. Xiinqooqa Walmadaalsisaa
Dameen xiinqooqa kun afaanota addaddaa walmaddii/walcina
qabuun kan qo'atu yoo ta'u
 seenaa ykn
 eessaa dhuftee /madda afaanotaa,
 amala waliigalaa afaanii fi
 guddina ykn dagaagina afaaniis kan qoratuudha.
iii. Xiinqooqa Yaadiddamaa
Dameen xiinqooqaa kunimmoo uumama daddeettii dubbii dhala
namaa yookiin cimina (competence) isaanii kan qo'atuudha. Haala
kanaa gaaffii armaan gadiitiif deebii kenna:-
 Namni tokko afaan ni beeka kan jedhamu yoo maal
36
  Namni tokko akkamitti afaan beekaa?
Fakkeenyaaf
• dhalli namaa akkuma dhalateen afaan baruu jalqaba;
• garuu uumamni biroo dandeettii akkasii hinqabu.
 Sababiin isaas uumama biroo irraa kan adda isa taasisu
beekumsa sammuu isaa waliin dhalate/innate knowledge/
qaba.
 Akka yaaddiddamni sammummaa jedhutti meeshaa afaan
baruuf gargaaru/Language Acquisition Device /LAD/ sammuu
namaa waliin dhalata.
 Akkaataa dhalli namaa itti afaan baruu fi baratu ilaalchisee
yaadiddamoota kan akka yaadiddama sammummaa,
yaadiddama amaleessa fi yaadiddama hubannoo ni argamu.37
 Xiinqooqni yaadhiddama walumaagalatti waa‟ee afaanii akka
qorannoo dirree saayinsitti dhimmoota adda addaarratti
• Yaadiddamaata,
• Yaadrimewwaan,
• Priinsippiloota,
• Seerotaa fi kkf kan lafa kaa‟udha.
iv. Xiinqooqa Xiinsammuu
Xiinqooqni xiinsammuu adeemsawwan sammuu dhala namaa
keessaa,
• adeemsawwan yaaduu,
• akkaataa dhalli namaa yaadrimee wanta tokkoo uumuu,
• yaadrimee kunneenis akkamitti afaanitti gargaaramee akka
ibsu kan qoratuudha. 38
Fakkeenyaaf xiinqooqni hubannoo akkaataa hiikawwan adda addaa
• sammuu dhala namaatiin xiinxalaman,
• akkaataa caasaan himaa fi waa qayyabachuun walitti hidhaman,
• akkaataa ergaawwan dubbii sammuutti ergamanii fi kuufaman,
• dhiibbaa wantoonni xiinsammuu kan akka ciminaa, kaka‟umsaa,
sodaa ykn cinqamni , fi k.k.f. afaan geessiisan kan qo‟atuudha.
Dhimmonni biroo kanneen xiinqooqni xiinsammuu irratti xiyyeeffatu
kanneen armaan gaditti ibsamaniidha.
 Akkaataa daa‟imti wayituma dhalattee eegaltee afaan tokkoffaa itti
bartuu fi itti aansuunis akkaataa afaan tokkoffaa fi afaanota biroos
itti bartu.
 Sammuun dhala namaa dandeettii afaanii waliin dhalachuu isaa fi
akkamitti dhalli namaa cufti icitii afaaniifi hiikawwan addaddaa
39
akkamitti akka baratu deebii kan kennu.
 Bu‟uura xiinsammuu qooqaa fi sababa faalama afaanii kan akka
cabaquu fi qayyabannoo dhabuu.
 Akkaataa sammuu namaa wanta tokko itti sababeessuu fi wanta
yaadu tokko haala ta‟uu qabu ykn fudhatama argatuun yaaduu
isaa. Yaanni kun dhimmota falaasamaa fi qaaccessa waliin kan
walqabatuudha.
 Qaama sammuu afaan barachuuf ooluu
 Miidhaan sammuurra yoo gahe dandeettii afaanii miidhamu fi kkf
v. Xiinqooqa Xiinhaawaasummaa
 hariiroo hawaasaa fi qooqa jidduu jiru gadifageenyaan kan
qo‟atuudha.
 kan irratti bu‟uureffamu „afaan qaama qeenxee walfakkaatu otoo
hinta‟iin haalawwan addaddaa keessatti hiikaawwan garagaraa
40
qaba‟ dhugaa jedhurratti.
 Kunis geeddaramni afaaniirratti mul‟atu sababoota geeddarama
haalawwan hawaasaa kan akka garee hawasaa, koorniyaa,
naannoo fi gareewwan aadaa ta‟uu agarsiisa.
Fakkeenyaaf,
• gareen hawaasa murtaa‟a ta‟e gosa afaan hawaasa bal‟aarraa adda
ta‟e dubbachu ni danda‟a (Looga).
• Gareen kun qooqaan waan walfakkaatuuf gara hawaasa qooqaatti
guddata.
• Kana malees namootin qooqa tokko dubbatan naannoowwan
adaddaa jiraachuun garaagarummaa afaanii jidduu isaaniitti umuu
ni danda‟a.
• garaagarummaan dubbii afaan Ingilizi biyyoota addaadda kan
akka Ingilizii, Ameerikaa, Indiyaa fi Awustiraaliyaa keessatti
41
dubbatamu laaluun ni danda‟ama.
• Kunis, akkaataa afaan tokko itti sagaleeffamuu fi jechootarratti
garaagarummaa agarsiisu yoo ta‟u, addaa addummaa afaanii ykn
loogaa ta‟a.

 Walumaagalatti, Xiinqooqni Xiinhawaasummaa tajaajilawwan

afaan hawaasaaf oolu, hariiroo hawaasummaa, siyaasaa fi
dinagdee gareewwan hawaasa qooqaa addadaa jidduutti mul‟atu
gadifageenyaan kan qaaccessuudha.

42
 vi. Xiinqooqa Fayyadamiinsaa

 Xiinqooqni fayyadamiinsaa bu‟aawwan argannoo qorannoo

xiinqooqaatti gargaaramuun naannoowwan/haalawwan biroo
keessatti itti gargaaramuu kan agarsiisuudha.

 Yaadrimeen "applied linguistics" jedhu yeroo tokko tokko qorannoo

xiinqooqaa afaan barsiisuu irratti qofa gargaaramuu agarsiisa.
Haata‟u malee, bu‟aawwan qorannoo xiinqooqaa naannowwan
addaddaattillee itti dhimma ba‟ama.

• argannoowwan qorannoo xiinqooqaafi dirree qorannoowwan

walfakkaatan biroo fayyadamuun rakkoowwan qabatamaa furuuf kan
oolu ta‟uu agarsiisa.

43
• Fakkeenya xinqooqa fayyadamiinsaa rakkoo qabatamaa furuuf
kan oolu
 kompiitara gargaaramuun dubbii namaa qaaccessuufi
hubachuu,
 xiinqooqa rageessuu (computational linguistics)
gargaaramuun maashiniin jechoota hikuu, uumama afaanii
ibsuufi k.k.f.dha.
• Walumaagalatti, xiinqooqni fayyadaminsaa qorannoo saayinsii
damee xiinqooqaa dhimmoota jiruu fi jireenya guyyaarraa
guyyaatti kan akka imaammata afaanii, karoorsuu fi barnoota kan
qoratuudha.

44
 vii. Xiinqooqa Xiinmaddaa
• Afaanirratti hundaa‟uudhaan:
 Seenaa ilma namaa
 Haala qubannaa
 Walitti dhufeenya hawaasaa
 Walitti dhufeenya afaanii
 Sirna bulchiinsaa
 Diinagdee
 Qaroomina fi
 kkf kan qoratuudha
• Dameeleen kunneen kan walirra bu’an ta’uu hubachuun
45
barbaachisaadha.
B. Dameelee Xiinqooqaa Gooree
 Xiinqooqa gooreen (micro linguistics)

 caasaa afaanii qo‟achuurratti kan xiyyeeffatudha.

 Sagaleewwan dubbiirraa eegalee hanga caasaa himaattii fi hiikaatti

kan jiru qo`ata.

 Xiinqooqni gooreen of jalaa kutaalee garagaraa kan akka

xiinsagaa, xiindhamsagaa, xiinjechaa, xiinhimaafi xiinhiikaa
qaba.

46
1. Xiinsaga
1.1. Xiinsaga jechuun maali?

• Xiinsagni jecha Afaan Oromoo lamarraa dhufe

• Xiin-fi saga- adeemsa suphuudhaan walitti fiduun kan

uumamedha.

• Xiinsaga jechuun hiikni isaas gabaabumatti,

 xiinxala sagalee yookaan

 waa‟ee sagalee dubbii kan xiinxalu jechuudha.

47
• Kanaafuu, xiinsagni qo`annoo

 waa‟ee sagalee dubbii

 kan qaamolee dubbii dhala namaatiin uumamaniiti jechuudha.

• Jecha biroon, xiinsagni damee xiinqooqaa ta`ee sagaleewwan

dubbii dhala namaa sagaleewwan biroorraa addaan baasee kan
qo`atudha.

• Xiinsagni dameewwan xiinqooqa gooree keessaa tokko ta`ee

sagaleewwan dubbii ilma namaa:

 akkamiin akka uumaman,

 eessatti akka uumaman,

48
 qilleensa keessa akkamiin akka daddarbaniifi

 gurra dhaggeefataa akkamiin akka seenanii hiika itti argatan kan

qo`atudha.

 Xiinsagni akka hayyoonni xiinqooqaa jedhanitti, sagaleewwan

dubbii afaanota maraa saayinsii qo`atudha.

 Sagaleewwan dubbii yogguu qo`atus, Qubee Xiinsaga

Addunyaawaa (International Phonetic Alphabet)tti dhimma baha.

 Sagalee jechuun akka dimshaashaatti yoo ilaalame,

 waca garaagaraa wantoonni addaa addaa naannoo keessa

jiraannu keessatti argaman uuman jechuudha.
49
 Lubbu qabeeyyiin garagaraa kanneen akka simbirroo, kannisaa, horii
fi kanneen biroo sagalee isaan dhageessisan dabalachuu danda`a.

 Sagaleewwan akkanaa kana bakka lamatti qoodnee ilaaluu

dandeenya:

• Sagaleewwan dubbii (speech sounds) fi

• sagaleewwan biroo yookaan sagaleewwan dubbii kan hin

taane (other sounds) jechuudhaan.

 Sagaleewwan dubbii kan jennu kanneen ilmi namaa afaanitti

dhimma ba`uuf jedhee fayyadamu jechuudha.

50
  Afaan uumuuf sagaleewwan dubbii bu`uura.

 Isaan irratti hundaa`uudhaan caasaaleen afaanii kanneen biroo

(dhamsaga, birsaga, jecha, gaalee, ciroo, himaafi hiikaa)
ijaaramu.

 Sagaleewwan biroo kan jennu ammoo, kan lubbuu qabeeyyiin

biroo waliigaltee wa`ii uumuuf jecha dhageessisanidha.

 Sagaleewwan dubbii dhalli namaa itti fayyadamu waliin

garaagarummaa qabu.

 Sagaleewwan biroon amala ciccitaa kan qaban yommuu ta`an;

 sagaleewwan dubbiin ammoo, amala qindaa`anii (pattern)

qaama biroo ijaaruu qabu. 51
 Sagaleewwan dubbii walitti qindaa`uun dubbii ergaa dabarsu
uumuu danda`u;

 sagaleewwan biroon garuu walitti qindaa`uudhaan qaama (dubbii)

ergaa dabarsuu danda`u hin uuman.

 sagaleewwan dubbii afaan tokko keessa jiran murtaawoodha;

 sagaleewwan biroo garuu murtaawoo miti.

 Sagaleewwan dubbii qaamolee dubbii dhala namaatiin uumamu;

 sagaleewwan biroo garuu qaamolee dubbiitiin hin uumaman.

52
 Sagaleewwan dubbii qo`annoo xiinsagaa gargaaramnee
tokko isa kan biraarraa adda baafnee ibsuu dandeenya;

 sagaleewwan biroo garuu qo`annoo xiinsagaa

gargaaramnee ibsuu hin dandeenyu, tokko isa kan
biraarraayis adda baasnee ibsuu hin dandeenyu.

53
1.2. Dameewwan Xiinsagaa
Xiinsagni dameewwan garaagaraa sadii of keessaa qaba.

Isaanis:

1.2.1. Xiinsaga uumamaa / Articulatory phonetics

1.2.2. Xiinsaga daddarbiinsaa / Acoustic phonetics

1.2.3. Xiinsaga dhaggeettii / Auditory phonetics

54
1.2.1. Xiinsaga uumamaa / Articulatory phonetics
 Xiinsaga uumamaa jechuun dameewwan xiinsagaa keessaa tokko
ta`ee akkaataa qaamni dubbii dhala namaa sagaleewwan dubbii itti
uumu kan qo`atudha.

 Xiinsagni uumamaa sagaleewwan dubbii

 sochiilee qaama dubbataa,

 adeemsa uumamsa isaaniirratti,

 Uumamni sagalee dubbii tokko eessatti fi akkamitti akka ta`e

balballoomsa.

55
Xiinsagni uumamaa sagaleewwan dubbii tooftaa adda addaarratti
hundaa‟ee addeessa. Isaanis:

a. Bakka uumama sagalee dubbii:

 sagaleewwan dubbii qaamolee dubbii ilma namaa keessaa eessatti

uumamu gaaffii jedhu deebisa.
 Qaamolee dubbii kamfaatuu uumama sagalee sanarraatti hirmaata.
 Akka hayyoonni xiinsagaa jedhanitti sagaleen tokko uumamuuf yoo
xiqqaate wantootni armaan gadii sadan barbaachisoodha.
A. Qaama dubbii
B. Qilleensa
C. Sochii qaama dubbii
56
b. Haala uumama sagalee dubbii:
• sagaleewwan dubbii akkamitti uumamu gaaffii jedhu
deebisa.
• Yogguu isaan uumaman dhiibbaan qilleensarraan ga`uu
maal fakkaata yookaan hammam gaha? Gaaffilee
jedhaniif deebii kennuuf qo`ata.
c. Haala dibbee sagalee:
• sagaleewwan dubbii qooqa qabaachuufi dhabuu isaanii
adda baasee kan kaa`udha.

57
• Dibbeen sagalee yogguu kirkiru sagalee qooqa qabeessa uumti
• Yoo hin kirkirre sagalee qooqa dhabeessa uumti.
• Sagaleewwan dubbachiisaa hundi isaaniyyu qooqa qabeeyyiidha.
• Qooqa qabaachuun isaanii kun amala wal isaan fakkeessu keessaa
isa angafaati.
• Sagaleewwan dubbifamaan ammoo
 gariin isaanii kan qooqa qaban yoo ta`an;
 gariin isaanii ammoo qooqa hin qaban yookaan qooqa
dhabeeyyiidha.
d. Haala daandii qilleensaa:
sagaleewwan dubbii qilleensa sombaa oldhufuun uumamu moo
58
qilleensa gadseenuun uumamu kan jedhu adda baasee kaa`a.
 sagaleewwan dubbii baay`een qilleensa sombaarraa ka`ee gara
alaatti bahuun kan uumaman yommuu ta`an;
 sagaleewwan dubbii muraasni isaanii ammoo qilleensa
bakkeerraa/alarraa gara keessatti seenuun uumamu.
e. Haala roga hidhiifi sochii arrabaa:
Dubbachiisaan wal qabatee hidhiin:
• Amartee (rooga)
• Miti-amartee (diriiraa)
Sochii arrabni yogguu sagaleewwan dubbii keessummayyu
dubbachisoo uumaman taasisu karaa lamaan ilaaluu dandeenya.
A. Sochii arrabaa duraa duubatti (dalgee)
B. Sochii arrabaa olii gaditti (irraan gadee) jechuudhaan xiinxalla.59
 1.2.2. Xiinsaga daddarbiinsaa / Acoustic phonetics
• akkaataa daddarbiinsa sagaleewwan dubbii dambalii qilleensaa
keessatti kan qo`atuudha.

• Sagaleen dubbii tokko dubbataarraa dhaggeeffataa bira ga`uuf

akkaataa itti qilleensa keessa deemu qorachuun amala sagalichaa
adda baasuuf yaala.

• Sagaleen kan uumamu, yeroo molokiiyuula qilleensaa keessatti

jeequmsi uumamudha.

• Yeroo qilleensi dibbee sagalee keessaa gadi ba`u, dibbeen sagalee

akka kirkiru taasisa.
60
• Kirkirri kun ammoo dhikkisa qillensaa kan karaa afaanii yookaan
karaa funyaanii bahu uuma.

• Dhikkisaaleen kunneen kirkiraalee xixiqqoo sababa warraaqa

(motion) dambalii fakkaattee dhiibbaa qilleensaatiin molokiiyuula
qilleensaa keessatti uumamudha.

• Sagaleewwan haala kanaan uumaman karaa baay‟ee ibsamuu

danda‟u.

Fakkeenyaaf:-

a) Deddeebinsa bu‟uuraa (fundamental frequency) - Kan gad bu‟uuf

ol ka‟uu sagalee murteessuudha.
b) Yabbina – guddinaafi xiqqeenya sagalee kan murteessudha. 61
c) Qulqullina – haala kirkiraarratti hundaa‟a
d) Unkaa danbalii – kan murtaawu qaamni sagalee uumu yeroo
qilleensi hulluuqu danaa/boca inni qabaatuunidha.

Sagaleen tokko dubbataa biraa ka`ee hamma gurra dhaggeeffataa bira

ga`uutti dambalii qilleensaa keessatti dhiibbaan irra ga`u

• maal fakkaata?

• Dhiibbaa hagamiituu irra ga`a? gaaffilee jedhan deebisuuf qo`ata.

62
 Xiinsaga daddarbiinsaa qorachuu keessatti meeshaaleen
ammayyaa dhimma itti bahamu kanneen akka
speectogiraaafii sagalee (sound spectrograph) fi kan
biroo barbaachisoodha..

63
 1.2.3. Xiinsaga dhaggeettii / Auditory phonetics
• Akkaataa sagaleewwan dubbii gurra dhaggeeffataa seenanii hiika
itti argatan kan qoratudha.

• Akkaataa itti gurra dhaggeeffataa bira ga`uun hiikaaf gumaachu

qo`ata.

• Waa caqasuun sammuu waliin wal qabata

• Kanaaf sammuu namaa hanga tokko beekuun dirqama ta`a.

• Akka qorattoonni jedhanitti sammuun namaa bakka lamatti

qoodama:

 sammuu bitaafi
64
 sammuu mirgaa jedhamuun.
• Afaan (sagalee dubbii) caqasuuf kan nu fayyadu sammuu bitaati
jedhu.

• Sammuun bitaa kun gola lama qaba:

 Biroonkaa (Bronca) fi

 Wernikee (Wernicke).

• Golli Wernikee jedhamu waan tokko caqasnee hubachuuf oola

• Dameen xiinqooqaa kan akka itti dubbannuu fi caqasnu qo`atu

xiinqooqa xiinsammuu (psycholinguistics) jedhama.

65
• Akkaataa sagalee itti caqasamurratti akka xiinqooqa yoo ta‟uu
baatellee maashina fayyadamuun hanga tokko ibsuuf yaaliin
taasifameera.

• Maashinichis karaa lama sagalee dubbii hubachuu danda`a.

 Irraagadi: hima- galee- jecha- sagalee;

 Jalaa ol: dhamsaga irraa hanga himaatti kan deemuu

jechuudha.

 Dameewwan xiinsagaa armaan olitti kaasne keessaa moojula

kana keessatti kan bal`inaan ilaallu xiinsaga uumamaati.

• Haa ta`uu waanti hubatamuu qabu akaakuuwwan xiinsagaa kunneen

kan gargar ba`anii ilaalaman miti; Walirra bu‟an. 66
• Xiinsagni uumamaa kan dubbataa waliin wal qabatu yoo ta`u;

• Xiinsagni dhaggeettii dhaggeeffataa wajjin wal qabata;

• xiinsagni daddarbiinsaa immoo dubbataa fi dhaggeeffataa

gidduutti sagalee dubbii sanarra waanta ga`e waliin wal qabata.

67
 1.3. Barbaachisummaa Xiinsagaa
 Meeshaalee barnootaa qopheessuuf; akkamitti?
 Nama afaan hin beekne afaan barsiisuuf; akkamitti?
 Nama afaan dubbatu tokko seera afaan sanaa barsiisuuf; akkamitti?
 Qo`annoofi qorannoo xiinqooqaa sadarkaa addaa addaatti
taasifamuuf bu`uura.
 Afaan tokko qorachuun akka qubeen qophaa‟uuf gahee guddaa qaba.
akkamitti?

 Afaan ambaa barsiisuu – barachuu keessatti shoora guddaa taphata. ?

 Rakkoolee waliigaltee afaaniin uumamu qoratee furmaata kennuuf.
Fakkeenya: rakkoolee sagalee dubbii qajeelootti (sirriitti) baasuu
yookaan sagaleessuu dhabuu qorachuudhaan fala isaa itti barbaada.
68
 Afaanota garaagaraa qubee xiinsaga Addunyaawaatiin (IPA)
qopheessuudhaan hayyoonni xiinqooqaa akka dubbisaniif qorannoo
irratti gaggeessaniif karaa bana.
 Sagaleewwan afaan tokko keessa hin jirre afaan biraarraa
fudhachuudhaan bifa caasaa afaanichaa wajjin deemuu danda`uun
qopheessa.
 Dabalataanis, sagaleewwan afaanota biroorraa liqiidhaan afaan
tokko keessa galan addaan bahanii akka hubataman kan taasisudha.
 Gama afaan barsiisuufis xiinsagni waan guddaa gumaacha. Namni
afaan barsiisu seerluga afaanichaa beekuu qaba. Seerluga
afaanichaa beekuuf ammoo xiinsagni isa bu‟uuraatti.
69
1.4. Sagaleewwan Dubbii
• sagaleewwan qooqa keessatti walitti qindaa‟anii
jecha hiika qabu uumuun nu gargaaran sagalee
dubbii jedhamu.
• Haa ta‟u malee, sagaleewwan gurra keenyaan
dhageenyu kan qooqa keessatti nu hin gargaarre
kanneen akka sagaleewwan
 bineensotaa,
 beeyladootaa,
 sinbirootaa,
 qilleensaa,
 konkolaataa,
 xiyyaaraa,
 maashinootaa fi kan kana fakkaatan
sagaleewwan biroo jalatti ramadamu 70
Sagaleewwan dubbii bakka gurguddoo lamatti qoodamu. Isaanis:
Sagaleewwan dubbifamaafi dubbachisaa jedhamu.

i. Sagaleewwan dubbifamaa
 Sagaleewwan dubbifamaa sagaleewwan yogguu uumaman
dhiibbaan guddaan daandii qilleensaa irra ga`uudha.

 Qaamonni sagaleewwan dubbifamaa uuman

 sirriitti walitti siiquudhaan;

 Wal-xuquudhaan;

 xinnoo walitti dhiyaachuudhaan qilleensa sombaa ol dhufu / gad

seenu irratti dhibbaa yogguu geessisan sagalee uumamaniidha.
71
 Sagaleewwan dubbifamaa sagaleewwan dubbachisoorraa wanti
adda taasisu

 Kophaa isaanii dhaabbatanii sagaleeffamuu (pronounciation) hin

danda`an.

 sagalee mataasaanii qabaachuuf dirqama sagalee dubbachisootti

maxxanuu qabu.

 akka sagaleewwan dubbachisoo hundi isaanii qooqa qabeeyyii

miti.

 Yogguu uumamanis walitti riganni cimaan qaamolee dubbii isaan

uuman irra gaha.
72
 ii. Sagaleewwan dubbachiisaa
 Sagaleewwan dubbachiisaa kanneen jedhaman yeroo uumaman
dhiibbaan qilleensa irra osoo hin dhaqabin kan uumamaniidha.

 Kophaa isaanii dhaabbatanii sagaleeffamuu ni danda`u.

 Dabalataanis, hundi isaaniiyyu qooqa qabeeyyiidha.

 Yogguu uumamanis qaamoleen dubbii osoo baay`ee walitti hin

siiqiin yookaan qilleensa sombaa dhufurra osoo dhiibbaan cimaan
hin ga`iin kan uumamanidha.

73
 1.5. Xiinsaga uumamaa / Articulatory phonetics
Kutaa kana jalatti dhimmoota Xiinsaga uumamaa jalatti
gama duubaatti gaggababsamanii ka‟antu bal‟inaan
dhiyaata. Isaanis: Bakka uumama, H uumamaa, H
dibbee sagelee, daandii qilleensaa, fi sochii arrabaa fi
rooga hidhiitu)

• Barreeffama kana keessatti akkuma armaan olitti ibsame

kan ilaalamu haala uumama sagalee dubbii qofa.

• Jechuun haala itti qaamonni dubbii walitti dhufanii

sagalee dubbii uuman irratti xiyyeeffatama. 74
• Sagaleen dubbii kan uumamu yoo qaamonni dubbii
walitti dhihaatanii yookaan waltuqanii qilleensa
olseenuu fi gadbahu irraan dhiibbaa geessisaniidha.

• Qilleensa somba seenu yookaan sombaa gara alaa bahu

yoo qaamonni dubbii gufachiisan sagaleen uumama
jechuudha.

• Haalatti qilleensi gufatu irratti hundaa‟ee akkaataan

uumama sagaloota Afaan Oromoo bakka lamatti
qoodama.
75
 1. Sagalee dubbifamaafi

2. Sagalee dubbachiistuudha.

• Sagaleen dubbifamaa kan uumamu yoo qaamonni

dubbii walitti dhufanii dhiibbaa guddaa qilleensarraan
gahanidha.

• Sagaleen dubbachiistuun immoo yoo qaamonni dubbii

walitti adeemanii utuu dhiibbaa guddaa qilleensa irraan
hin gahin qilleensi gadi yaa‟u kan uumamudha.

76
 1.5.1.Uumamsa Sagalee Dubbifamaa fi Ibsa
Uumamni sagalee dubbifamaa dhimmoota aramaan gadii
kanneenirratti hundaa‟uudhaan ibsama. Isaanis:

Bakka uumamaa (place of articulation),

Akkaataa /haala uumamaa (manner of articulation),

Haala dibbeewwan sagalee (state of vocal cords) fi

Daandii qilleensaati (airstream mechanism).

Wantootni kunneen dubbifamaan tokko kan biraa irraa akka

adda bahuuf kan gargaaraniidha. 77
 1.5.1.1. Bakka uumama
Bakka uumama sagaleetti kallattiin darbuun duratti
qaamolee sagalee dubbii uumuu keessatti gahee fudhatan
haa ilaallu.
i. Qaamolee dubbii(Speech Organs)
dibbee sagaleerraa kaasanii hanga hidhiitti kanneen argamanidha.
 Qaamolee dubbii kan jedhaman qaamota keenya warra sagalee
uumuurratti haala garaagaraatiin nu gargaaraniidha.
 Isaanis kan akka
 hidhii,
 ilkaanii,
 arrabaa,
 kokkeefi kan kana fakkaatan faadha 78
 Qaamonni kunneen haala garaagaraatiin qilleensa irratti dhiibbaa
geessisanii akka sagaleen uumamu kan taasisanidha.

 Qaamoleen dubbii afaanii hidhii qabanii hamma dibbee sagaleetti

argamu.

 Qaamoleen dubbii afaan keessatti argaman qaamolee dubbii afaan

• olaanuufi;- hidhii olaanu, ilkaan olaanu, irgee, laagaa, arrab-

xiqqee fi kokkeedha.

• gadaanuu :- hidhii gadaanu, ilkaan gadaanu fi arraba.

a. Arraba: sagalee dubbii uumuu keessatti gahee guddaa taphata.

Arrabni qaamolee dubbii keessaa uumama sagalee dubbiirratti shoora
79
Haala sagaleewwan dubbii adda addaa uumuurratti arraba bakka
shanitti qoodne ilaaluu dandeenya.

1. Fiixee arrabaa (tip of the tongue): fiixeen arrabaa qaama arrabaa

yeroo sagaleewwan [t] fi [d] waamnu irga tuquudha.
2. Dura arrabaa (front of the tongue): fuuldurri arrabaa qaama
arrabaa fiixee arrabaa duubatti argamuu fi kan yeroo sagaleewwan
[ch] fi [c] waamnu laagaa jabaa tuquudha.
3. Jidduu arrabaa (center of the tongue)- dura arrabaatti aana
4. Duuba arrabaa (back of the tongue): qaama arrabaa yemmuu
sagaleewwan [k] fi [g] waamnu laagaa laafaa tuquudha.
5. Hundee arrabaa (root of the tongue): qaama arrabaa yeroo akka
sagaleewwan [h] fi [‟] waamnu kokkee tuquudha. 80
b. Hidhii olaanuufi gadaanu:
• Sagalee dubbii dubbifamaa fi
• dubbachiisaadhaaf uumuuf gumaacha guddaa kennu.
c. Ilkaan gadaanufi olaanu:
Akkuma armaan olitti ilaalle, sagaleewwan hidh-ilkee uumuu
keessatti ilkaan olaanuu shoora guddaa taphata.
d. Irga: Irgeen qaama ilkaan olaanutti aanee argamuu fi isa yeroo
sagaleewwan [t] fi [d] waamnu fiixee arrabaatiin tuqnu dha.

e. Laagaa (laagaa jabaataafi laafaa):

• qaama irgatti aanee argamudha.

• Qaamni dubbii kun laagaa jabaataa fi laafaa of keessaa qaba. 81

• Laagaa laafaan harsassees jedhama.

• Harsaseen iddoo yommuu sagaleewwan akka [k] fi [g] waamnu

duubni arraba keenyaa tuquudha.

f. Arrab xiqqee (huba qoonqoo):

• qaama laagaa laafaatti rarraatee jirtu yoo taatu;

• faayidaan ishees afuura sombaa dhufu daandii sombaafi daandii

funyaanii qabsiisudha.

• Qaamni dubbii kun qaama socho‟aa duuba laagaa

laafaa/harsaseetti argamuu dha.

82
 • Arrabni xiqqaan yeroo sagaleewwan uumaman ulaa funyaanii
banuun akka qilleensi karaa funyaanii bahu

• Arrab-xiqqeen yoo gabbuute qilleensi karaa funyaanii baha.

• yookaan immoo ulaa funyaanii cufuun akka qilleensi karaa afaanii

bahu gochuun gargaarti.

• Arrab-xiqqeen yoo olkaatee qilleensi karaa afaanii baha.

• Fakkeenyaaf, sagalee [b] yommuu sagaleessinu afuurri afaaniin

ba‟a. Sagalee [m] yommuu waamnu immoo afuurri funyaaniin
baha.

• Afaan Oromoo keessatti arrab- xiqqeerratti sagaleen hin uumamu

83
g. Dibbee sagalee:
• Dibbeen sagalee qaama sagalee dubbii kan amartii fakkaatudha.
• Akkasumas, kan yeroo sagaleewwan uumaman
 banamu,
 cufamuu fi
 kirkiruudhaan qilleensa sombaa dhufurraan dhiibbaa gahuun
akka sagaleewwan uumaman taasisuudha.
• Dibbeen sagalee sagaleen tokko qooqa qabaachuusaafi dhabuusaa
kan adda baasudha.

84
h. Kokkee: Qaama dubbii arrab-xiqqaa duubatti argamuudha.
Kokkeen iddoo yoo sagaleewwan akka [h] uumamu hundeen arrabaa
tuquudha.

Gara biraatiin, qaamoleen dubbii afaan keessaa warra socho‟anii fi

dhaabbatoo jedhamuun iddoo lamatti hiramuu danda‟u.

 warri socho‟oo: arraba, ilkaan gadaanuu fi arrab-xiqqaadha.

 Warri dhaabbatoo (hin sochoone) ilkaan olaanu, irga, laagaa

jabaa fi laafaa/harsaseedha.

Fakkii Qaamolee dubbii

85
 Daandii Funyanii

Laagaa

Arraba xiqqaa

Irga

Daandii
Afaanii

Hidhii
jalaa fi gubbaa

Ilkaan jalaa fi Dibbeewwan

gubbaa sagalee

Arraba

86
 ii. Bakka uumama
• bakka qilleensi qaamota dubbiitiin itti gufatu

• Karaa biraatiin, hafuurri sombaa ba‟u yookaan olseenu

qaamota dubbii kokkeerraa hanga hidhiitti jiraniin bakka
itti gufatu

• Sagaleen dubbii tokko qaamolee dubbii keessatti eessatti

uumama gaaffii jedhuuf deebii kenna.

• sagaleen dubbii tokko bakka uumamasaarraa kaasee

maqaa argata. 87
• Haaluma kanaan, iddoo uumama isaanii irratti
hundaa‟uun sagaleewwan dubbifamaa Afaan Oromoo
bakka jahatti qoodamu.

A. Hidh-lamee: -

• hidhiin gadaanuu fi olaanu waltuquun yoo qilleensarraan dhiibbaa

geessisaani sagaleen uumamuudha.

• sagaloonni kunniinis warreen akka [b, p, m, w, ph]

• uumama sagaloota kanneenii keesatti hafuurri sombaa ba‟u walitti

cufamuu yookaan dhihaachuu hidhii gubbaa fi jalaatiin gufachuu
qaba. 88
B. Hidhilkee: -

• hidhii gadaanuu fi ilkaan olaanu gidduutti sagalee uumamani

• Afaan Oromoo keessatti sagaleen hidhilkeen uumamu [f], fi

sagaleen ergisaa [v] dha.

C. Irgee:-

• sagaleewwan yoo fiixeen arrabaa gara irgaatti olka‟e qilleensaa

gufachiisu uumamani.

• Sagaloonni Afaan Oromoo haala kanaan uumaman [t, d, l, r, s, dh,

x, n] fa‟i.

89
 D. Laagee: -
• sagaleewwan yommuu fuuldurri /gidduu arrabaa gara laagaa jabaatti
olka‟ee qilleensa ba‟u ykn seenu irratti dhiibbaa geessisu uumaman

• Sagaleewwan laagaa jabaarratti uumaman kan Afaan Oromoo [c, ch,

j, ny, y, sh] faadha.

E. Harsassee: -

• Sagaleewwan yommuu duubni arrabaa gara duuba afaanii kan ta‟e

harsasseetti olka‟ee qilleensa irratti dhiibbaa geessisu uumamaniidha.

• Afaan Oromoo keessatti sagaloonni qilleensa sombaa laagaa laafaa

irratti duuba arrabaatiin qabamee darbuun uumaman [k, g ,q] dha.
90
F. Kokkee: -

• yommuu foon kokkee gamaa gamana jiran walitti dhufuun

qilleensa irraan dhiibbaa geessisa uumaman.

• Afaan Oromo keessatti walitti dhufeenya foon kokkeetin

sagaloonni uumaman [h,’] faadha.

91
 1.5.1.2. Haala uumama

• Haalli uumamaa haala qaamonni dubbii walitti dhufanii

qilleensa irraan dhiibbaa itti geessisan

• Haala uumama sagalee dubbii keessatti qilleensa

sombaa olba`uurratti yookaan gadseenurratti qaamolee

dubbiidhaan dhiibbaan irra ga`u hammam akka ta`e

kan qo`atudha.

• Dhiibbaan dhaqabu kunis cimaa yookaan salphaa ta`uu

danda`a. 92
• Dhiibbaan dhaqabu sun baay`ee cimaa yoo ta`e sagaleen
uumamu sun sirriitti amala sagalee dubbifamaa
calaqqisiisa

• Gama biraan, dhiibbaan dhaqabu salphaadha yoo ta`e

sagaleen uumamu sun amala sagalee dubbifamaa sirriitti
hin calaqqisiisu jechuudha

93
Akkaataa uumama isaanitiin sagaleewwan dubbifamaa
Afaan Oromoo bakka sadeetitti qoodamu.

A. Cufaa: -

• qaamonni dubbii waltuqan guutumaan guutuutti daandii

qilleensaa cufanii dhumarratti gargar bahan sagalee
uumamaniidha.

• Uumama sagaloota kanneeniin keessatti qaamonni dubbii

qilleensa loowee bahu ni ittisu.

• Sagaloonni cufaa Afaan Oromoo [b, t, k, g, d, p, dh, ’]94

B. Lootuu: -

• qaamonni dubbii walitti dhihaatiinii osoo guutummaan

walhin tuqin qilleensi qaamota sana gidduu loowee gad
yaa‟u uumama.

• qilleensi qaamota dubbii gidduu yeroo ba‟u sagalee akka

siiksuu dhageessisa.

• Sagaloonni lootuun Afaan Oromoo [f, s, sh, h] fa‟a.

95
C. Funyee: -

• sagalee funyeen yoo uumamu arrab-xiqqaan gadi bu‟a

yookaan ni kufa

• Daandiin afaanii ni cufama

• Daandiin funyaanii ni banama

• afuurri sombaa dhufu daandii funyaaniitiin

• Afaan Oromoo keessatti sagaloonni funyeen [m, n, ny]

dha.
96
D. Rigduu: -

• qaamoleen isaan irratti uumaman waltuqanii dafanii

gargar ba‟u.

• Sana booda yeroo qaamonni dubbii sun suuta gargar

ba‟an qilleensi bakka gadi dhiifame gidduu qaamota
sanaan walrigaa gara alaatti yaa‟a.

• Sagaloonni rigduu Afaan Oromoo [ch, j] dha.

97
D. Batee: -
• fiixeen arrabaa irga bat godhee (xiqquma tuqee, hin turu)
yommuu deebi‟u sagalee uumamani
• Arrabni si‟a tokko qofa irga kabalee gadi deebi‟a.
• Afaan Oromoo keessatti sagalee bateen [r] qofa.
E. Maddee:-
• sagaleen maddee wayita uumamu fiixeen arrabaa irga
tuqaa osoo jiruu afuurri maddiiwwan arrabaa lamaanii
ba‟a.
• Sagaleen maddee Afaan Oromoo qabu [1] dha.
98
F. Dhootuu: - (isaan kun amala kana qabatanii cufaa
jalatti ramadamu)

• Sagaleewwan dhootuun yeroo uumaman qilleensi bakka

lamatti gufata.

 Gufannaan inni tokko daandii afaanii keessatti,

 inni biraa daandii kokkee keessatti.

• Daandii afaanii keessatti qilleensi qaamolee dubbii

kanneen akka hidhii, irga, laagaa fa‟arratti gufachuu
danda‟a. 99
• Gufannaan kokkee keessaa immoo yeroo dibbeewwan
sagalee ujumoo qilleensaarratti fannifamanii jiran
waltuquudhaan daandii kokkee keessatti qilleensa
guduunfaniidha.

• Kana jechuun qilleensi gadi bahuuf deemaa ture

guduunfaa irgaa fi kokkeetti uumaman gidduutti
rakkatee hafa jechuudha.

• Osoo kanaan jiruu foon kokkee akka guduunfamee

jirutti bakkasaatii ka‟ee gara olitti adeema.
100
• Yeroo kana qilleensi gidduu-lamaan guduunfaa sanaatti
qabamee jiru humnisaa daraan dabala.

• Humni qilleensaa osoo dabalee jiruu guduunfaan sun

yeroo gadhiifamu qilleensi gufatee jiru dhoka‟ee baha.

• Haala kanaan sagaleewwan dhootuu uumamu

jechuudha.

• sagaleewwan dhootuu Afaan Oromoo keessa [x, ph, c,

q].

101
G. Gamduubee: -

• qaamonni dubbii walitti adeemanii utuu qilleensa irraan

dhiibbaa guddaa hin geessisin qilleensi gufannaa
xiqqaan gara alaa yoo bahu sagalee uumamaniidha.

• Sagaleewwan kun sagalee biraarraa kan ittiin adda bahan

yogguu uumaman gufannaan qilleensaa xiqqaa ta‟uu fi
amala dubbichiisaa fi dubbifamaa qabaachuu isaanitiin.

• Sagaleewwan Afaan Oromoo gamduubee ta‟an [w, y].

102
 1.5.1.3. Haala dibbee sagalee
• Uumama sagalee keessatti afuura barbaachisuuf maddi somba ta‟uu
beekamaadha.
• Yeroo haasofnu afuurri sombaa ka‟uun ujumoo qilleensaa keessa
darbee dibbee sagalee keessatti sagaleen uumee ba‟a.
• Yommuu cal‟isnee hafuura baafannu afuurri sombaa ka‟u rakkoo
tokko malee ba‟a.
• Garuu, yoo dubbannu afuura sombaa ka‟ee ujumoo qilleensaa
keessa fulla‟u dibbeen sagalee afuuricha gufachiisuun sagalee
uuma.
• Kunis, qilleensi sombaa gara alaatti yaa‟u dibbeewwan sagalee
keessa darbee daandii afaanii ykn funyaanii seenee ba‟a.

103
• Haaluma kanaan yoo sagaleewwan adda addaa uumaman haalli
amartii dibbee sagalee ni jijjiirama.
 walitti dhihaatee kirkiruun,
 yeroo biraa moo walirraa fagaatee kirkiruu dhiisuun
qilleensa gadi yaa‟urratti humnasaa mul‟isa.
• Kanarratti hundaa‟uun, kirkiruu fi kirkiruu dhiisuu dibbeewwan
sagalee irratti hundoofnee sagaloota bakka lamatti qoonna:
 qooqa-qabeessaa fi
 qooqa-dhabeessa jedhamu.
1. Qooqa-qabeessa:
• sagaleen kun yeroo qilleensi kirkira dibbeewwan sagaleetiin
gufatee gara alaatti yaa‟u uumama.
104
• dibbeen sagalee walitti dhihaachuun osoo iddoo isaarraa hin
socho‟in kirkiruun afuura sombaa dhufu baasa.
• amartii dibbee sagalee walitti dhihaatee qilleensa alaa gara
sombaatti seenuun kirkiraa sagalee olee /dh/ uumus ni jira.
• Walumaagalatti, sagaloonni qooqa-qabeessa Afaan Oromoo [b, m,
w, n, d, dh, r, l, ny, j, y, g] faadha.
2. Qooqa-dhabeessa:
• qilleensi sombaa yoo bahu daandii kokkee keessatti osoo kirkira
dibbeewwan sagaleetiin hin gufatin kan uumamuudha.
• dibbeen sagalee banamuun osoo hin kirkirinii fi bakka isaatii hin
socho‟in afuura sombaa gara alaa baasa.

105
• Yeroo tokko tokko immoo dibbeen sagalee guutumatti cufamuun
osoo hin kirkirin afuura sombaa dhufun dhiibamuudhaan dhuka‟ee
ba‟uun sagaleewwan dhootuu [ph, q, x, c] fa‟a uuma.
• Gabaabumaan sagaleewwan qooqa dhabeeyyii Afaan Oromoo [ph,
c, ch, s, sh, h, k, q, f, t, x,’] faadha.

106
 1.5.1.4.Haala daandii qilleensaa
• Sagaleen yeroo qaamonni dubbii qilleensarraan dhiibbaa
haala gara garaa geessisan uumama.

• Qilleensi sagalee uumu sombaa gara alaatti ykn alaa gara

keessatti kan seenu ta‟uu danda‟a.

• Qilleensi kan gabbahu yookaan kan ol seenu ta‟uusaa

yommuu sagaleelee adda addaa uumnu sochii waraqaa
cittuu irraatti hundaa‟uun adda baafachuun ni danda‟ama.

Madda qilleensaa jedhame kanarratti hundaa‟uun sagaloota

Afaan Oromoo Baatuu fi Olee jechuun bakka lamatti qoodu
dandeenya jechuudha.
107
a. Baatuu: -
• sagaloota qilleensa somba keessa bahuun uumamaniidha.
• qaamonni dubbii qilleensa gara alaatti yaa‟u irratti
dhiibbaa geessisuun sagalee uumamani
• Afaan Oromoo keessatti sagalee tokko malee warri kuun
sagaloota baatuudha.
b. Olee:
• sagalee isaan qilleensa ala gara keessatti seenuun
uumamaniidha.
• Afaan Oromoo keessatti qilleensi olseenu uumama
sagalee keessatti gahee qaba.
108
• Afaan Oromoo sagalee olee tokko kan qabu yoo ta‟u,
innis [dh] dha.
Yaalii Waraqaa cittuu
• Sagalee [dh]‟nyoo uumamu waraqaan bakka isheetti hin
sochootu
• kana jechuun immoo sagaleen kun qilleensa malee
uumamti jechuu miti.
• Akkuma sagalee biroo sagaleen kunis uumamuf
qilleensi jiraachuun dirqama jechuudha.
• Asirratti qilleensi sagalee kana uumuu irratti qooda
fudhatu waraqaa san waan hin sochoofneef kallattiin
109
isaa gara keessaatti ta‟e jechuudha.
• qilleensi alaa olgaluun somba seena osoo hin taane
kanuma afaan keessa jirutu dhimma kana baasa.
• Qilleensi alaa olseenu waan hin jirreef foon kokkee
wayta gadi harkifamu arrabni akka gara keessaatti
harkifamu taasisa.
• Harkifamni arrabaa kun immoo qilleensi kokkeedhaa
kaasee hanga irgaatti jiru akka hacuucamu taasisa.
• Dhumarrattis, humni bakkee san keessatti uumame
arrabni akka irga gadhiisu taasisuun yeruma san foon
kokkee bakka jirturraa gad hiiqxee sagalee [dh]‟n akka
uumamu taasisti.
110
• Qilleensi uumama sagalee [dh] keessatti hirmaatu kun
bakkee foon kokkee sochootee guutuun dhaabata malee
gara sombaatti hin seenu.

111
Wanti hanga ammaatti ilaalle gabatee keessatti dhihaateera.
Hidhlamee Hidhikee Irgee Laagee Harsassee Kokkee

Cufaa b d t k ’

dh g
Ph x c q
Dhootuu

Lootuu (v) f (z) s sh h

Funyee m n ny
Rigduu j ch
Batee r
Maddeee l
Gamduubee w y
Qq. Qdh. Qq. Qdh. Qq. Qdh. Qq. Qdh. Qq. Qdh. Qq. Qdh.

112
Dubbifamaa Ibsuu
• Dubbifamaa ibsuu jechuun amala xiinsagaa
dubbifamtoonni qaban ifa baasuu jechuudha.

• Amala xiinsagaa dubbifamaa jechuun immoo bakka

uumamaaa, akkaataa uumamaa, haala dibbee
sagalee fi daandii qilleensaatiin

• Fakkeenyaaf sagalee [d] akkaataa armaan gadiin ibsuun

sagaloota biroorraa adda baasuu dandeenya.

113
1. Haala dibbee sagaleetiin: qooqa qabeessa

2. Bakka uumamaatiin: irgee

3. Haala uumamatiin: cufaa

4. Daandii qilleensaatiin: baatuudha.

114
 Wanti iddoo kanatti hubatamuu qabu sagaleewwan
dubbifamaa yommuu ibsinu tartiiba hordofnu qabna.
Innis:

• haala dibbee sagalee,

• bakka uumamaa,

• haala uumamaafi

• daandii qilleensaati.

 Kanaaf, haala jedhameen sagalee [d] yogguu ibsinu

qooqa qabeessa, irgee, cufaa, baatuu jenneet ibsina 115
 Sadarkaalee sagalee dubbii uumuu
 adeemsa sagalee dubbii uumuu keessatti sadarkaa sadii keessa
dabarra. Sadarkaaleen kunniinis:-
i. eegalsiisuu (initiation)
• Sagaleen dubbii tokko uumamuuf qilleensi baay`ee barbaachisaa
• Maddi qilleensa sagalee uumuu danda`uu immoo somba
• yookaan qilleensa alaa kan seenu ta`uu danda`a.
 adeemsi somba keenya qilleensi guutuu irraa kan ka‟e walkeessaa
yaa‟ee jiru walitti dhiphisuun qilleensa keessaa yaasnuu
eegalsiisuu/kakaasa jenna.

116
ii. sagaleessuu (articulation)
• Sagaleen uumamuuf qilleensi sombaa yaa‟u walitti dhufeenya
qaamolee dubbiitiin gufachuu akka qabu beekamaadha
• Bifti adda addaa afaan keessatti qaamolee dubbiitiin uumamee akka
sagaloonni adda addaa uumaman taasisuun garaagarummaa
sagaloota gidduutti fidu kun sagaleessuu jedhama.
iii. qooqessuu (phonation) jedhamu.
• gargar ba‟umsi sagalootaa taa‟umsa afaan keessaa qofaan hin
mirkanaa‟u.
• Qilleensi yoo keessa darbu amartiin dibbee sagalee waltuquun,
walitti siiquunii fi walirraa siiquun sagaloonni addaa addaa akka
uumaman taasisa; kun qooqessuu jedhama 117
 1.5.2. Uumamsa Sagalee Dubbachiisaa fi Ibsa
• Uumama dubbachiistotaa keessatti qilleensi sombarraa
dhufu barbaachisaadha

• garuu qilleensichi osoo qaamolee dubbiitiin baay‟ee hin

gufatiin gara alaatti baha.

• Qaamolee dubbii keessaa uumama sagaloota

dubbachiistootaa keessatti gahee guddaa kan bahu

 arrabaa fi

 hidhiidha. 118
• Arrabni afaan keessa

 olii fi gadi, akkasumas

 duraa fi duubatti socho‟uun daandii qilleensaa

haala garagaraatiin jijjiiree sagalee dubbachiisaa
uumuurratti shoora baha.

• Hidhiinis

 amartaa’uufi

 diriiruun qilleensa sagalee uumurratti dhiibbaa

geessisee dubbachistuu uumuurratti gahee taphata.
119
 • Dubbachiiftoonni hundi isaanii qooqa qabeeyyiidha.

• Sochii arrabaa fi hidhii irratti hundoofnee

dubbachiistota iddoo addaa addaatti qoodna.

i. Sochii Arrabaa

1. Sochii Arrabaa Olii fi Gadiitti (Teessuma Arrabaa)-

Sochii Irraangadee

• Sochii arrabaa olii fi gadii irratti hundoofnee

dubbachiistuu bakka sadiitti qoodna.
120
Isaanis:

 Dubbachiistoota olii

 Dubbachiistoota gidduu

 Dubbachiistoota gadii

A.Dubbachiistoota Olii

• kan yeroo arrabni gara laagaatti hiiqu uumamu

• Dubbachiistootni olii Afaan Oromoo keessa [i,u] dha.

121
B. Dubbachiistoota Gidduu

• arrabni gidduutti rarra‟ee yommuu jiru kan uumamaniidha.

• Isaanis Afaan Oromoo keessa [e, o] dha.

C. Dubbachiistoota Gadii

• arrabni gara gadii bu‟ee yoo jiru kan uumamudha.

• Dubbachiistuun kunis Afaan Oromoo keessa [a] dha.

122
 Cuunfaa

Haala sochii arrabaa Dubbachiistota Dubbachiistota

oliifi gadii gabaaboo dheeroo

Dubbachiistota olii i, u ii, uu

Dubbachiistota e, o ee, oo
gidduu
Dubbachiistota gadii a aa

123
 2. Sochii Arrabaa Duraa fi Duubatti (Qaama Arrabaa)-
Sochii dalgee

• sochii arrabni gara

 ilkaan fuulduraatti hiiquu fi

 ilkaan fuulduraarraa hiiquun dubbachiistota uumu jechuudha.

• Uumama dubbachiistota kanaarratti arrabni gama

 duraatti harkifamuu

 duubatti harkifamuu,

 gidduutti walitti sassaabamuu danda‟a

124
• Sochii duraa fi duuba arrabaa irrattis hundaa‟uun dubbachiistota
bakka sadiitti qoodna.

Isaanis:

A. Dubbachiistoota Duraa

• Dubbachiistota sochii arrabni gara fuulduraatti harkifamuun

taasisu bu‟uura godhachuun uumamaniidha.

• Isaanis Afaan Oromoo keessaa [i fi e] dha.

B. Dubbachiistoota Walakkaa

• Arrabni walakkaa irra taa‟uun dubbachiiftota uumamani Innis

Afaan Oromoo keessatti [a] qofa. 125
 c. Dubbachiistoota Duubaa

• yeroo arrabni gara duubaatti harkifamuun qoonqootti dhihaatu

uumamu.

• Isaanis Afaan Oromoo keessatti [o fi u] dha.

 Cuunfaa
Haala sochii arrabaa Dubbachiistota Dubbachiistota
duraafi duubatti
gabaaboo dheeroo

Dubbachiistota duraa i, e ii, ee

Dubbachiistota walakkaa a aa
Dubbachiistota duubaa u, o uu, oo 126
 ii. Haala Roga Hidhii

• Hidhiin uumama dubbachiistootaa keessatti yeroo tokko tokko

 diriiruun,

 yeroo biraa immoo amartaa‟uun qilleensa gufachiisaa

sagaloota dubbachiistotaa uumti,

A. Dubbachiistoota Amartee

• yeroo hidhiin bifa amartee qabaatu uumamu.

• Dubbachiistonni amartee Afaan Oromoo keessa [o, u] dha.

127
B. Dubbachiistota Miti-amartee (diriiroo)

• yeroo hidhiin diriiree jiru kan uumamaniidha.

• Dubbachiistonni miti-amartee Afaan Oromoo keessa [a,

e, i] dha.

Sagaleewwan Dubbachiisaa Ibsuu

• Dubbachiistuun sochii arrabaa

 olii fi gadii,

 duraa fi duubaa, akkasumas,

128
• rogaa hidhii

 diriiraa fi amartee fayyadamuun ibsamu

• Fakkeenyaaf dubbachiistuu [i] ibsina yoo ta‟e:

 Gama sochii arrabaa olii fi gadiitiin-dubbachiistuu olii

 Gama sochii arrabaa duraafi duubatiin –dubbbachiistuu duraa

 Gama roga hidhiitiin miti-amartee jedhamuun ibsamti.

• Kun yoo gabaabbatu [e]: olii, duraa fi miti-amartee jedhama.

129
 Fuuldura Gidduu Duuba

Olii ii i u uu

Gidduu e ee o oo

Gadi a aa

sochii arrabaa duraa fi duuba, olii fi gadi

130
 1.5.3. Qubee Xinsaga Addunyaawaa
• Qubee xinsaga addunyaawaa (International Phonetic
Alphabet) /IPA qubee waaltawaa afaanonni addunyaa
kanarra jiran hundi ittiin barreeffamuu danda`an

• Qubeen kun afaan kamiyyu ittiin barreessuuf kan

gargaarudha yookaan mijaawaa kan ta`edha.

• qubeewwan garaagaraa 200 ol of keessaas qaba.

131
• Qubee kana gargaaramnee afaan tokko yoo barreessine

 hayyoonni xiinqooqaa yookaan

 namoonni xiinqooqa barataniifi barsiisan

dubbisanii hubachuu danda`u.

• kanaafuu, qorannoofi qo`annoo xiinqooqaa yogguu

gaggeesinu qubee xiinsaga addunyaawaa kana
gargaaramuu qabna.

• Kana hin taane taanan qorannoon barreeffamu

addunyaarratti hubatamuu hun danda‟u.
132
• Qubeen xiinsaga addunyaawaa yogguu barreeffamu
mallattoo [] keessatti barreeffama.
• Kana sirriitti hubachuuf, gabatee armaan gadii keessatti laman
isaanii walbira qabamaniiru.

• Qubeeleen kunneen hayyuu hayyuutti garaagarummaa muraasa

yoo qaban armaan gaditti bebbeekkamoon lama walcinaa
dhiyaataniiru

133
 Qubee Afaan Oromoofi Qubee Xiinsaga Addunyaawaa
Qubee Afaan Qubee Xiinsaga Qubee Afaan Qubee Xiinsaga
Oromoo Addunyaawaa Oromoo Addunyaawaa
A [a] Q [k’]
B [b] R [ɾ]
C [tʃ ’]/[c’] S [s]
D [d] T [t]
E [e] U [u]
F [f] W [w]
G [g] X [t’]
H [h] Y [j]
I [i] Ph [p’]
J [dʒ]/ [Ɉ] Ch [tʃ]/[c]
K [k] Dh [ɗ]
L [l] Ny [ɲ]
M [m] Sh [ʃ]
N [n] ’ [ʔ]
134
O [o]
 Qubeelee jechoota ergisaa waliin AO seenan

Qubee Afaan Qubee Xiinsaga

Oromoo Addunyaawaa
P [p]
Z [z]
V [v]
Ts [s’]
NZ [ȝ]
135
 Jechoota Afaan Oromoo Bakka Buusuu (QXAtti
fayyadamuun barreessuu)

• Qubeelee Afaan Oromoo sagaleelee Afaan Oromoo

bakka bu‟anii fi qubeelee xiinsaga addunyaa sagaleelee
Afaan Oromoo bakka bu‟an gidduu garaagarummaa
muraasatu jira.

• Qubeeleen Afaan Oromoo QXA tiin adda ta‟an kanneen

itti aananii dhufan qofa.

136
Qubeeleen Afaan Oromoo QXA tiin adda ta‟an
Qubee QXA
c [tʃ ’]/[c’]
j [dʒ]/ [Ɉ]
q [k’]
x [t’]
’ [ɂ]
ch [tʃ]/[c]
dh [ɗ]
ny [ɲ]
ph [p’]
sh [ʃ]
ts [s’]
137
• Garaagarummaan QXA sagaleelee Afaan Oromoo bakka
bu‟anii fi qubee Afaan Oromoo gidduu jiru muraasa

• Kun immoo namni qubee Afaan Oromoo beeku tokko

haala salphaadhaan QXA akka hubatu taasisa.

• seerri barreeffamaa QXAtiin hojiirra ooluu fi seerri

barreeffama Afaan Oromoo garaagarummaa baay‟ee
muraasaan ala tokko

• Inni kun namni qubeefi seera barreeffama Afaan Oromoo

beeku tokkoo salphumatti QXA tti dhimma baha.
138
• Tokkummaa fi garaagarummaan seera barreeffama Afaan
Oromoo fi seera barreeffama QXAtiin hojiirra oolu kan
armaan gadii kana fakkaata.

Tokkummaa

 Lamaan keessattuu sagalee dheeraan dubbachiisaa gosa

tokkkoo lamaan; gabaabaan dubbachiisaa tokkoon bakka
bu‟a.

 Lamaan keessattu sagalee jabaan dubbifamaa gosa tokkoo

lamaa; laafaan dubbifamaa tokkoon bakka bu‟a
139
Garaagarummaa

 Afaan Oromoo keessatti sagaleeleen qubeelee dachaan

bakka bu‟aman jabaatanillee mallattooleen isaan bakka
bu‟an irra hin deebi‟aman.

 Inni biraa wanti beekamuu qabu, seera barreeffama QXA

fayyadamu (seera barreeffama dhamsagaa) keessatti
jabinaa fi dheerina mul‟isuudhaaf qubee sagalee san
bakka bu‟u gubbaarratti sarara xiqqaa fayyadamuun
dheerinaa fi jabina agarsiisuun ni danda‟ama.
140
• Fakkeenyaaf, jecha seera qubeessuu Afaan Oromoon
harree jennee barreessinu QXA fayyadamanee haȓē
jennee barreessuu dandeenya.
• Haala kanaan barreessuun garuu koompitaraan
barreessuudhaaf yeroo waan fudhatuuf tooftaa isa seera
qubeessu Afaan Oromoon wal fakkaatu:
 sagalee dheeraa mul‟isuuf dubbachiisaa irra
deebi‟uu
 sagalee jabaa mul‟isuuf dubbifamaa irra
deebi‟uutti fayyadamuun filannoo gaaridha. 141
 Jechoota Afaan Oromoo bakka buusuu (transcribing Afan Oromo
words)
Jecha Afaan Oromoo Bakka buusa
marga marga
re’ee reɂee
Caalaa c’aalaa
Jira Ɉira
Qurxummii k’urt’ummii
Dachee daccee
Haphii hap’p’ii
Shan ʃan
Kudhan kuɗan
142
1.6 Ibsaa Qorluga (Linguistic Description)

• Ibsi qorlugaa afaan qaama xixiqqaatti qoqqooduudhaan

karaa hiikni itti kennamu.

• Dhimmi ibsa qorlugaa kun heddumminaan kan deemu

dhamjecha fi xiinhima waliini. Kunis:

• Dhamjechoota tajaajila adda addaa kanneen akka:

 Lakkoofsaa

 Danoomaa

143
  Kornamayaa

 Ennnaa

 Haalaa fi jecha uumuu keessatti tajaajilan caasaa jechaa fi

caasaa himaa keessatti akkamitti adda baasnee ibsina kan
jedhuudha.

• Dhamjechoota tajaajila adda addaa kennan kana haala kamiin

ibsina kan jedhurratti xiyyeeffata.

• Ibsa qorlugaa iddoo kanatti kan kaasuun barbaachiseef QXA

gaheen ibsa qorlugaa keessatti qaban bu‟uura waan ta‟eef
walfaanaa adeemsisuufi.
144
  Faayidaa QXA kennu keessaa inni tokko afaanirratti ibsa kennuu
keessati akka meeshaatti tajaajiluudha.
 Caasaa afaan tokkoo akka hubatamu taasisuuf dhimmoota keessa
darbuu qabamu jira. Isaaniis:
1. Jalqaba jecha sana qubee afaanichi ittiin barreeffamuun barreessuu
(kana irra utaaluun ni danda‟ama)
2. Jecha sana QXAtiin bakka buusuu -transcribing
3. Jechicha bakka hiika adda addaa kennuu danda‟utti qoqqooduu -
glossing
4. Qoqqoodamiinsa sanaaf hiika kennuu (Afaan qorannoo sun
gaggeeffamuun)- Meaning glossing
5. Jecha sana afaan qorannoon ittiin gaggeeffamutti hiikuu –
145
Adeemsonni shanan armaan olii kunneen qorannon qorlugaa afaan
kamirrattuu yommuu adeemsifamu kan keessa darbamuu qabani.

Kanaafuu irratti xiyyeeffachuun barbaachisaadha.

Fakkeenya,
Jecha- baasadhu
Bakka buusa baasaɗɗu
Jechicha bakka hiika qabutti qoqqooduu- baas -aɗɗ-u
Hiiggita- put off-Ref -Impf
Jijjiirraa- you yourself put off

146
• Bakka buusuun adeemsa kana keessatti gahee guddaa taphata.

• Osoo bakka buusuun jiraachuu baatee hayyuun qor-lugaa Afaan

Oromoo qubee laatiniitiin barreeffame dubbisuu hin dandeenye
qorannoo caasaa Afaan Oromoorratti dalagame tokko dubbisuun
wanta Afaan Oromoon dhiyaate hubachuu hin danda‟u.

• Dubbisuullee yoo barbaade qubee fi seera barreeffama Afaan

Oromoo beekuu qaba.

147
 1. XIINDHAMSAGA (PHONOLOGY)

1.Yaadrimeewwan Xiindhaamsagaa (Concepts of

phonology)
• Xiindhamsagni jecha Afaan Ingiliiziin „phonology‟
jedhamuuf kan kenname

• Jecha sadii irraa kan uumameedha. Isaanis:

 Xiinxala,

 dhamaa fi

 sagalee (xiindhamsaga) jedhamu. 148

• Hiikni isaas damee xiinqooqaa

 waa‟ee dhamsagaa kan qoratu; sagaleelee afaan

tokko keessatti bu‟uura ta‟anii kan qoratu

 yookaan kan waa‟ee sirna qindaa`ina (qubata)

sagaleewwan dubbii afaan tokkoo qo`atu jechuudha.

• Xiinsagni waa‟ee sagalee dubbii kan qayyabatu

• xiindhamsagni immoo sagaleewwan dubbii kun

akkamitti akka walfaana bifa hiika qabeessummaatiin
hiriiran kan qo`atudha.
149
• Beekumsi xiindhamsaga,
 dubbii hiika qabeessa baasuuf,
 Looga addaa hubachuuf,
 jecha haaraa uumuuf,
 jecharratti latiilee adda addaa dabaluuf,
 sagaloota bakka qubata isaaniitti sirrii ta‟an uumuuf,
 dhamsaga afaan tokkoo kan ta‟eefi kan hintaane addaa
baasuf ni gargaara.

150
• Xiindhamsagni damee xiinqooqa gooree ta`ee kan sirna
qindaa`ina sagaleewwan dubbii (sound patterns)
xiinxaludha.

• Kana malees, xiindhamsagni sagaleewwan afaan tokkoo

addaan baasee kan qo`atu yoo ta`u, xiyyeeffannoon isaa
dhamsagarratti dha.

• Dhamsagni ammoo, qaama xiqqaa afaanii sammuu

keessaatti argamu.

151
• Kana jechuun, dhamsagoonni ofii isaaniitiin ba`anii

mul`achuu waan hin dandeenyeef, firsagootaan

bahanii mul`atu.

• Firsagni bifa dhamsagni tokko bakka garaagaraa galuun

argatudha.

152
 1.2. Tokkummaafi Garaagarummaa Xiinsagaafi
Xiindhamsagaa

1.2.1. Tokkummaa Xiinsagaafi Xiindhamsagaa

• Xiinsagnii fi xiindhamsagni tokkummaas
garaagarummas ni qabu jechuudha.

Tokkummaa Isaanii:

 Lamaanuu bakka bu‟ee (unit) sagalee yookaan kutama

(segment) kan qoratanidha.
 Lameen isaaniyyu damee xiinqooqa gooreeti.
153
 Lameen isaaniyyu qo`annoofi qorannoo xiinqooqaaf
bu`uura.
 Lamaanuu mallattoon isaanii tokko yoo fiixaa sagalee
hin qabaanne.
 Lamaanuu sagalee dubbifamaafi sagalee dubbachiiftuu
adda adda baasanii ilaalu.
Garaagarummaa xiinsagaafi xiindhamsagaa
 Xiinsagni sagalee (phone) qorata, xiindhamsagni ammoo
waa‟ee dhamsagaa (phoneme) ilaallata.

154
 Xiinsagni akkaataa uumama sagalee dubbii qayyabata.
Xiindhamsagni garuu qubata/sirna qindaa`ina sagalee (patterns of
sound system) kan qoratudha.
 Xiinsagni tokkoon tokkoon sagalee dubbii qaamolee dubbii dhala
namaatiin uumaman ilaallata. Kanaaf, afaanii afaanitti haalli
qo`annoo isaa walfakkaata yookaan tokko (language universal).
Xiindhamsagni garuu afaanii afaanitti garagara(language specific).
 Xiinsagni ragaafi qajeelfama (procedure) xiindhamsagaaf
dhiyeessa. Xiindhamsagni ammoo xiindhamsagaafi xiinhima walitti
hidha (link between syntax & phonology)

155
 Qorannoon xiinsagaa hiika giddugaleessa hin taasifatu; qorannoon
xiindhamsagaa garuu hiika giddugaleessa godhata.

 Walumaagalatti, xiinsagni tooftaa ittiin sagalee dubbii tokko sagalee

biraarraa ittiin adda baafnu yommuu qo`atu; xiindhamsagni immoo
sagaleewwan xiinsagni qo`atu kun akkamiin qindaa`anii akka itti
birsaga, jecha uuman qo`ata.

1.3. Faayidaa Qorannoo Xiindhamsagaa

Xiindhamsaga maaliif qoranna?

• Qorannoon xiindhamsagaa qo`annoo afaaniifi xiinqooqaa keessatti

faayidaa olaanaa qaba.
156
• Isaan keessaa muraasa isaanii yoo kaasnee ilaalle;
A. Haala qindaa`ina dhamsagaa beekuuf- dhamsagaawwan afaan
tokko keessa jiran akkamittiin qindaa`u? Walfaanommii
dhamsagootaa beekuuf.
B. Haala tartiiba dhamsagaa jechoota keessatti beekuuf-
dhamsagaawwan afaan tokko keessa jiran tartiiba akkamii
hordofuudhaan birsaga /jecha uumu?
C. Haala itti dhamsagoonni yaadataman beekuuf- dhamsagoonni
afaan tokko keessa jiran akkamiin yaadatamu?
D. Dhamsaga afaan ofii /tokko keessa jiru sirriitti dubbisuuf
akkasumas adda baasanii beekuuf
E. Dubbii hiika qabeessa uumuuf 157
E. Jechoota haaraa uumuuf
F. Maxxantoota jechoota irraa baasuuf yookaan itti dabaluuf /
maxxansuuf
G. Dhamsagawwan afaan tokko /ofii keessa jiran adda baasanii
beekuuf

158
 1.4. Dhamsaga (phoneme)
1.1.4. Maalummaa Dhamsagaa
• Dhamsagni jecha Afaan Ingiliiziin `phoneme`
jedhamuuf kan kennamedha.

• Jechi kun jecha lamarraa walitti kan dhufeedha. Isaanis:

 jechoota dhamaa fi

 sagalee jedhanidha.

• Jechoonni kun lamaan walitti makamuudhaan jecha

`dhamsaga` jedhu uuman.
159
• Dhamsaga jechuun sagalee dubbii sammuu dhala
namaa keessatti kuufame yookaan galmaa`ee jiru
jechuudha.

• Dhamsagni qubee xiinsaga sammuuti (phonetic alphabet of mind)

jedhama.

• Kana jechuun, akkaataa dubbii

 sammuu keenya keessatti bakka buufnu,

 akkaataa sagaleewwan jechoota sammuu keenya keessatti

bakka buufne yookaan galmeessine itti yaadannu kan nutti
agarsiisudha. 160
• Maalummaa dhamsagaa sirriitti hubachuuf, firdhamsaga ilaaluun
dirqama.

• Firdhamsagni:

 fakkaattii dhamsagaati.

 sammuu dhala namaa keessatti galmaa`ee hin argamu.

 Jecha keessa galee hiika kan argatudha malee of danda`ee

dhaabbatee hiika mataasaa kan qabu miti.

 jechoota keessa galanii hiika jechootaa jijjiiruu hin danda`an.

161
• Dhamsagni garuu

 sammuu dhala namaa keessatti kuufamee galmaa‟anii kan

argamaniidha.

 Qaama xiqqaa afaanii hiika mataasaa qabu.

 Uunkaafi hiika mataasaanii qabu.

 Jechoota keessa galanii hiika jechootaa jijjiiruu danda‟ani.

162
 1.4.2. Ulaagaalee dhamsagoota ittiin adda baafnu
Jechoota keessatti akkamiin dhamsagoota barbaanna?

Hayyoonni xiinqooqaa dhamsagoota afaan tokkoo adda baasuudhaaf

ulaagaalee garaagaraa fayyadamu. Isaanis: xunqaa xiqqaa (minimal
pairs), faffaca`iinsa (distribution) fi deddeebinsa (frequency).

i. Xundaa Xiqqaa (Minimal Pairs)

• Xundaa xiqqaa jechuun jechoota cimdii hiika addaa addaa

qabaniifi kanneen sagalee dubbii tokko qofaan bakka
walfakkaataatti gargar ta`an.

163
• Fakkeenyaaf, sagaleewwan jecha

 „karaa’ fi „garaa’ jedhu keessa jiran waan hundaan

walfakkaatanii sagalee tokko qofaan gargar ta‟u.

 Sagaloonni kunneenis /g/ fi /k/ dha.

 Garaagarummaan sagaloota kanaas baay‟ee xiqqaadha.

 Innis /g/ qooqa qabeessa, harsassee, cufaa yoggaa ta‟u

 /k/`n ammoo qooqa dhabeessa, harsassee, cufaadha.

 Kan garaagarummaa fide qooqa qabeesssaafi qooqa dhabeessa

ta‟uu isaaniiti.

164
 Kanaafuu, sagaloonni kun lamaan dhamsaga yeroo ta‟an,

 jechoonni lamaan kun immoo „xundaa xiqqaa’ jedhamu.

 sagaloonni /g/ fi /k/n jijjiirraa hiika waan fidaniif dhamsagoota

Afaan Oromooti.

 Sagaloonni lamaan kunneen amala xiinsagaanis gargar

 Jechoonni kunis sagalee tokkoon gargar waan ba`aniif,

garaagarummaan kun dirqama sammuu keenya keessatti galmaa`a.

165
• Ulaagaalee jechoonni xundaa xiqqaa guutuu qaban:
 jechootni xundaa xiqqaa jedhamudhaaf qabxiilee isaan guutuu
qaban kanneen armaan gadiiti.
1. Jechoota cimdii ta`uu qabu- jechoonni kun xaboo /asilii (original)
afaan sanaa kan ta‟an tu‟uu qabu.
2. Sagalee tokko qofaan gargar ta`uu qabu- jechoota cimdii
sagaleewwan kaaniin tokko ta`anii sagalee tokko qofaan adda kan
bahan ta`uu qabu.
3. Qindaa`ina jechoota lameenii keessatti sagaleewwan gargar tahan
naannoo tokkotti ta`uu qabu.
4. Sagaleewwan gargar ta`an lameen iddoo waljijjiiruudhaan
garaagarummaa hiikaa fiduu qabu. Asirratti yommuu iddoo
166
waljijjiiran iddoo tokkotti ta`uu qaba.
 ii. Tamsa’ina (Faca`insa) Sagalee
• Dhamsagoonni afaan tokko keessa jiran ulaagaalee xundaa xiqqaa
guutuu dhiisuu danda`u.

• Xundaa xiqqaa uumuu yoo dadhaban gara faca`insa sagaleetti

dabarree dhamsaga ta`uufi dhiisuu isaanii ilaalla.

• Sagaloonni dubbii Afaan Oromoo tamsa`inaan dura, jidduu,

boodarratti dhufuun jecha uumuu danda‟u.

• Kana jechuun, sagaloonni dubbii Afaan Oromoo hunduu bakka

qubata sadeenittuu argamuu qabu jechuu miti.

167
Fakkeenyaaf;
dura jidduu booda
b   x
ph x  x
m   
w   x
t   x
d   
g   x
k   
n   

168
• Sagaleen dubbii tokko ulaagaa faca`iinsaa ni guuta jechuuf, sagaleen
dubbii sun

 jalqaba jechaa,

 gidduu jechaafi

 dhuma jechaarratti galuu qaba jechuudha.

• Kanaaf, sagaleen dubbii tokko bakka sadeenittuu jechoota keessatti

kan argamu yoo ta`e dhamsaga jedhama.

169
• Mee fakkeenya fudhannee haa ilaallu.

Sagalee dubbii /l/ mee haa ilaallu.

Jalqabarra: lafa

Gidduu: fala

Dhumarra: sagal

• Sagaleen /l/ kunis Afaan Oromoo keessatti jalqaba jechaarratti,

gidduu jechaatiifi dhuma jechaarratti waan argamuu danda`uf
dhamsaga.

170
 iii. Deddeebinsa sagalee (frequency)
• Ulaagaa deddeebiinsaa guutuudhaaf sagaleen tokko jechoota
afaan sanaa keessatti deddeebi`ee mul`achuu qaba.

• Kana gochuuf barreeffama keessaa keeyyata tokko fudhannee

sagaleen sun si`a meeqa deddeebi`ee akka mul`ate lakkoofna.

• Baay`inni deddeebinsa sagalee sanaa baay`ina sagaleewwan

birootii gad yoo ta`e keeyyata biraatti dabarree keeyyaticha
keessattis deddeebinsa isaa lakkoofna.

• Baay`inni deddeebinsa sagalee sanaa yeroo baay`eef baay`ina

deddeebiinsa sagaleewwan birootii gadi yoo ta`e sagaleen dubbii
sun dhamsaga ta`uunsaa ni shakkisiisa. 171
 2.5. Firdhamsaga(allophone)
• Firdhamsagni damee qorannoo xinqooqa nuusaa keessaa isa
tokkodha.

• Kan inni jalatti qo`atamus xiindhamsaga keessatti dha.

• Firdhamsagni

 jechoota lama ``fira fi dhamsaga`` irraa ijaarame

 fakkaatti dhamsagaati/ fira dhamsagaati

 Karaa ittiin dhamsagni calaqqisu / dubbatamu /

barreeffamu jechuu dha.

 Firsaga jedhamuudhaanis ni beekama 172

• Bifa dhamsagni tokko bakka garaagaraatti yommuu galu argatu

• Haala kanaan, dhamsagni tokko firdhamsaga tokkoo fi isaa ol

qabaachuu danda`a.

• Kunis kan ta`uu danda`u, sababa dhamsagoota ollaa isaa jiraniifi

bakka galumsa isaatiin.

• Dhamsagoonni afaan tokko keessatti argaman hundi isaanii

firdhamsaga mataa isaanii kan ittiin bahanii mul`atan ni qabu.

• Kanaaf, dhamsagni firdhamsaga hin qabne hin jiru

173
• Dhamsagoonni afaanota addunyaa kanaa lakkoofsaan murtaa`oo dha.

Fakkeenyaaf,

 Afaan Rootaakaas dhamsaga 160 qaba (hedduudha)

 Afaan Xoosaa dhamsaga 11 qaba (muraasa)

 Afaan hedduu keessatti baay‟inni dhamsagootaa naannoo 30ti.

• Firdhamsagoota garuu hagana jennee himuun qorannoo gad fagoo

barbaada.

• Sababni isaas, yoo xiqqaate dhamsagni tokko firdhamsaga tokkoofi

isaa ol qabaachuu danda`a.

• Kanaafuu, dhamsagoonni afaan tokkoo murtaawoo ta`anillee,

firdhamsagoonni isaanii hedduu ta`uu danda`u. 174
Fakkeenya Firdhamsagaa
• Dhamsagni /n/ yommuu ollaa dhamsagoota garaagaraa galuu
firdhamsagoota adda addaa qabaachuu danda‟a

 Yommuu dhamsagoota harsassee /g, k, q,/ fuuldura galu

firdhamsaga [ɧ] ta`a.
/Maanguddoo/ [maaɧguddoo]
/n/ [ɧ]/_ g
 Yommuu dhamsaga /f/ fuuldura galu firsaga [ɱ] ta`a.
/ anfaara/ [ aɱfaara]
/n/ [ɱ]/-f
 Bakka biroo yommuu galu [n] fakkaata.
175
 Firdhamsagoota kana yeroo gabaabsinee ibsinu:
[ɧ]/__ g
/n/ [ɱ]/__ f

[n] bakka biroo

 Ulaagaan xundaa xiqqaafi faca`iinsa dhamsagaa fi firdhamsaga

addaan baafachuuf nu gargaaru.

• Amala xundaa xiqqaatiin sagaleeleen lama firdhamsaga ta‟uudhaaf:

 Yoo xiqqaate firummaa tokko qabaachuu qabu (haala uumamaa,

bakka uumamaa, haala dibbee sagaleetiin)
 Bakka inni tokko galetti inni biraa galuu hin qabu.
 Jijjirraa hiikaa fiduu hin qaban 176
 Faca’iinsaan walqabatee

• Firdhamagni iddoo adda addaa jechaatti galuu hin danda‟u

• jalqaba jechaarra yoo gale yeroo mara iddoon isaa jalqabuma ta`a.

• Kanarraa kan ka‟e firdhamsaga biraa wajjin iddoo waljijjiiruu hin

danda`u jechuu dha.

177
 2.6. Tokkummaa fi Garaagarummaa Sagalee, Dhamsagaa fi
Firdhamsagaa
• Bakka bu‟een (unit) xiinsagawaa ykn citni (segment) sagalee
jedhama.

• Dhamsagni garuu bakka bu‟ee ijaan hin mulannedha.

• Kana jechuunis, seera xiindhamsaga mataa keessaa qabnutti

fayyadamneeti kan dhamsaga beekuu dandeenyu.

• Sababni isaas, dhamsagni tokko sagalee adda addaatiin mul`achuu

danda‟a.

178
• Fakkeenyaaf, dhamsagni /b/ jecha ibsa jedhu keessatti akka [p] tti
yeroo dubbifamu jecha „ibidda‟ jedhu keessatti garuu [b] ta‟ee
dubbifama. Kanaafuu, garaagarummaa kana mul‟isuuf dhamsaga
yeroo barreessinu muraa /b/ fayyadamnee barreessina.

• Yeroo sagalee barreessinu immoo mallattoo [b] fayyadamna.

/b/ [ p ]/ – s ykn /n/ [ m ] /– b

[b] [ n ] elsewhere

• Sagaloonni [b] fi [p] fiixaa sagalee (allophone) jedhamuu danda‟u.

• Fiixaa sagalee jechuun dhamsagni tokko haala qubata isaatiin adda

adda yeroo sagaleeffamu jechuu dha.
179
2.7. Walfaanommii Dhamsagoota Afaan Oromoo
 Jecha jalqabaafi dhumarratti sagaleen Afaan Oromoo hinjabaatu.
 Sagaleen hagam yoo jabaate dubbifamaan sadii walfaana hingalu
/hiriiru.
 Jabeenyi sagalee dubbifamaa gosa tokko yoo lama barreessuun
ibsama.
 Sagaleewwan qubee dachaan bakka buufaman yogguu jabaatan
yeroo lama hin barreeffaman.
 Sagaleen dheeraan jalqaba, gidduufi dhuma jechaarratti dhufuu
danda`a.
 Dheerinni sagalee akkuma jabeenya sagalee, dubbachiisaa gosa
tokkoo yoo lama barreessuun ibsama.
180
 1.Adeemsota Dhamsagaa (Lassaga)
• Adeemsota dhamsagaa (lassaga) jechuun saayinsii
waa‟ee dhamsagoonni adda addaa yommuu wal bira
hiriiran dhiibbaa walirraan gahan qu‟atuudha.
• Dhamsagoonni sababa adda addaatiif wal bira hiriiruu
danda‟u. Fakkeenyaaf,
 yommuu dhamjechoonni adda addaa waliti
dhufuudhaan jechoota addaa uuman yookaan
jechoota horsiisan
 jechoonni adda addaa walitti dabalamuudhaan
181
yommuu jecha uuman
  Jechoonni hima keessatti yommuu walbira hiriiran

• Yommuu kana dhamsagoonni walbira hiriiran kunneen

 seera afaanichaa cabsuu danda‟u yookaan

 dhamsagoota walbira hin hiriirre ta‟uu danda‟u.

• Kanaa fi kan kana fakkaataan sirreessuudhaaf

dhamsagoonni walbira hiriiran kun dhiibbaa walirraan
gahu.

• Dhamsaga keessatti dhibbaa dhamsagoonni yommuu wal

bira hiriiran walirraan gahan kana kan qu‟atu lassaga
182
yookaan adeemsota dhamsagaa jedhamuudhaan beekama.
• Adeemsota dhamsagaa (lassaga) kan jedhu kun mata
duree adda addaa jalatti maqaalee akka

 „adeemsota dhamjechaa‟

 „adeemsota dhamsagjechaa‟ jedhamuunillee ni

beekama.

• Dhimma walfakkaatu kanaaf maqaaleen adda addaa sadi

kan kennameef sababa malee miti.

183
• Akkuma maqaalee kanneen sadeenirraa hubachuun danda‟amu
yaadrimee lamatu mul‟ata. Isaanis,

 yaadrimee dhaamsaga fi

 yaadrimee dhamjecha jedhaniidha.

• Yaadrimeewwan kunneen mata duree lama keessatti kophaa

kophaa isaanii kan dhufan yoo ta‟u mata duree sadaffaa keessatti
jecha tishoo ta‟uun waliin dhufan.

• Hundumaafuu yaadrimeen lamaan kun dhimma walfaakkaatu

maaf akka bakka bu‟uu danda‟an ilaaluun barbaachisaadha.

184
• Boqonnaa kana keeyyata jalqabaa keessatti akkuma eeramuuf
yaalame adeemsi kun kan uumamu yommuu dhamsagoonni lama
 kan wal bira hin turre
 afaanicha kessaatti sababa adda addaaf walbira hiriiruu hin
dandeenye walbira hiriira fi
 Seera walfaanommii afaaniichaa cabsani
• Dhamsagoonni kunneen immoo kan walbira hiriiran akka tasaa osoo
hin taane sababa adda addaa irraa kaa‟uudhaani. Kunis,
 dhamjechoonni adda addaa walitti dhufuudhaan jecha uumuu fi
horsiisuuf deeman

 jechoonni lama walbira hiriiruudhaan jecha haaraa uumuuf

yommuu deemaniidha.
185
 Jechoonni lama hima keessatti yommuu walbira hiriirani
• Walbira hiriiruun dhamjechootaa yookaan jechootaa kun dhimma
dhamjechaat waan ta‟eef adeemsa kanaan yeroo tokko tokko
adeemsota dhamjechaa (morphological process) jenna.
• Dhiibaan yommuu dhamjechoonni yookaan jechoonni adda addaa
walbira hiriiran dhasagoonni wal irraan gahan immoo dhimma
dhamsagaa waan ta‟eef adeemsota dhamsagaa (phonological
process) ittiin jenna.
• Yaadrimeen dhaamsagaa fi dhamjechaa adeemsa kana keessaa
waan jiruuf xiyyeeffaannoon dhimmoota lamaanuu yoo ta‟e
adeemsota dhamsagjechaa (morphophonemic process) ittiin jenna
jechuudha
186
• Waluumaagalatti, mata dureelee sadeen dhimma walfakkaatuuf
kennaman kana keessaa mata duree tokko fudhachuudhaaf
kaayyoo maaliif adeemsi kun laalama kan jedhu adda baafachuun
murteessaadha.
• Kutaa kana keessatti haala sagaleewwan wal faana hiriiruudhaan
dhiibbaa wal irraan gahantu ilaallama.

• Jijjiiramni garagaraa yommuu sagaleeleen adda addaa wal bira

hiriiran dhufu gosoota adda addaatti qoodamu. Itti aansuudhaan
isaanuma kana tokko tokkoon ilaalla.

187
 1.1. Sabala /haquu

• Saballi adeemsa dhamsagaa sagaleeleen akkaataa seera

walfaanommii dhamsagoota Afaan Oromootti waliin hin
deemne garuu akka carraa wal bira hiriiran lama keessaa
tokko dhabamsiisuudhaan seerri walfaanommii afaanichaa
itti sirratu. Fakkeenya,

Dubbachiisaa haquu

 kana + immoo →kanammoo

 muka + irra →mukarra
 farda + -i→ fardi
 mana + -ni→ manni 188
Dubbifamaa haquu

 alba’- + -aatii → alb‟aatii→albaatii

 dhama’- + -aatii → dham‟aatii→dhamaatii

Haqamuun dhamjechoonni adda addaa dhimma dhamjechaa adda

addaatiif yommuu walbira hiriiran uumama. Isaanuma kana tokko
tokkoon haa ilaallu.

i. Dhamjechi matimeessituu -ni n yommuu maqaarratti fufamu

dhamsagni /a/n dhuma maqaalee dhufu ni haqama.
 mana + -ni→manni
 gaara + -ni → gaarni→ [gaarri]
 gaala + -ni→gaalni → [gaalli] 189
ii. Dhamjechi -ummaa n maqaarratti maxxanuudhaan yommuu
maaqaa dhokataa uumu dhamsagni dhuma jecha dhamjechi kun itti
maxxanuu ni haqama.
 nama + -ummaa → namummaa
 saree + -ummaa → sarummaa
iii. Dhamjechi daneessituun -oota jedhu yommuu maqaarratti
fufamuu dhamsagni dhuma maqicha dhamjechi kun itti fufamuu ni
haqama.
 saree + -oota → saroota
 nama + -oota→ namoota

190
iv. Dhamjechi -aatii n hundee jechaa xumuraarratti fufamuudhaan
yommuu maqaa tolchu dubbifamaan dhuma hundee jechaa hudhaan
ni haqama.
 alba‟- + -aatii → alb‟aatii→albaatii
 dhama‟ -+ -aatii → dham‟aatii→dhamaatii
v. Dhamjechi ennaa mul‟isu jir- jedhamu yommuu gochimarratti
fufamu ji- ni haqama.
 nyaate + jira→ nyaateera
 kufe + jira→ kufeera
Dhamjechi jir- jedhu yommuu gochimatti fufamuudhaan ennaa
mul‟isu dhamsagni dhuma jechaarra jiru /e/n ni dheeratti. Afaan
Oromoo keessatti dheerinni kun dhamjechoota biroo waliin
191
 1.2. Saagaa
• Baay‟ina dubbifamaa walfaanommii dhamsagoota Afaan
Oromoo cabsan sirressuuf
• Seera walfaanommii Afaan Oromoo eegsisuudhaaf
dubbachiisaan /i/n gidduu dubbifamtootaa kanneenii
galuudhaan haalli itti tajaajilu adeemsota dhamsagaa keessatti
saagaa jedhamuudhaan beekama.
Fakkeenya,
 kolf + -t-e→ kolfte → kolfite
 sirb + -n-e → sirbne →sirbine
 tiks+-t-e→ tikste→ tiksite
192
 1.3. Firoommii
• Dhamsagoonni akka tasaa sababa adda addaatiif wal bira
hiriiran amala waliin hirmaachuudhaaf amala dura qaban
dhiisanii amala haaraa horachuudhaan walitti siquu danda‟u.
• Dhamsagoonni wal bira hiriiran kun amala kanneen akka
 bakka uumamaa,
 akkaataa uumamaa fi
 haala dibbee sagaleetiin walitti siquuf amala dura qaban
dhiisanii amala haaraa isaan wal fakkeessu yoo horatan
• Adeemsota dhamsagaa sanaan immoo firoommii jenna.

193
Firoommiin dhimmoota gara garaarratti hundaa‟uudhaan bakka
gara garaatti qodama.
1.3.1. Kallattii Firoominaa
• kallattii dhamsagoonni ittiin walitti siqan kan ilaallatuudha.
• Kallattii firoominaatiin firoommiin bakka lamatti qoodama.
• Isaanis firoommii duraa fi boodaa jedhamu
• Gosoota firoommii kanatti kallattii osoo hin ce‟in jecha
keessatti yaadrimeewwan „dura‟ fi „booda‟ lalla.
 Dura kan jennu yommuu jecha tokku dubbisnu
dhamsaga/sagalee dura bira geenyu,
 booda kan jennu sagalee/dhamsaga dhumarra bira
194
geenyuudha.
Fakkeenyaf, adeemsa
• /cab- + -te/→ /cabte/ →[cabde], jedhu keessatti
dhamsagoonni firoommii raaw‟atan /b/ fi /t/ yoo ta‟an,
 /b/n dhamsaga/sagalee duraa akkasumas
 /t/n sagalee/dhamsaga boodaati.
i. Firoommii Boodaa
• Firoommiin boodaa firoommii boodaa gara duraa jedhama.
• Sagaleen boodaa amala isaa dhiisuudhaan amala sagalee isa
duraa yoo fudhate
• Yookaan sagaleen dura jiru amala isaa kara sagalee isa
boodaa yoo dabarsu 195
• yookaan sagaleen dura jiru sagalee isa booda jiru amala isaa
akka fudhatu yoo tasise
Fakkeenya,
 /cab +te/→ [cabde]
Dura Booda
 /bar+ne/→ [barre]
Dura Booda

196
Firooma Jiru gabatee armaan gadii keessatti haa ilaallu
/cab + te/→ [cabde]
/t/ → [d] / [b] ______

Amala xiinsagaa /b/ /t/ /d/

sagalelee
Bakka uumammaa hidh- irgee Irgee
lamee
Haala uumamaa cufaa cufaa Cufaa

Haala dibbee Sagalee xiixaa miti-xiixaa xiixaa

197
 ii. Firoommii Duraa
• Firoommiin duraa
 firoommii duraa gara duubaa jedhama.
 Sagaleen duraa amala isaa dhiisuudhaan amala sagalee
isa boodaa yoo fudhatu
 sagaleen booda jiru sagalee isa dura jiruuf amala isaa
ergisuudhaan yoo ofitti firoomsuu
Fakkeenya,
 /bad+ne/→ [banne]
Dura Booda
/d/→[n]/____[n]
198
/d/n /n/ dura yoo dhufe gara /n/tti jijjiirama.
Gaaffii
Adeemsota dhamsagaa armaan gadii kanneen firoommii duraa fi
firoommii boodaatti gargar qoodi.
/gal-+-ne/ → [galle]
/leenca/ → [leeɲca]
/sob-+-te/ → [sobde]
/jig-+-se/ → [jikse]
/danfa/ → [daɱfa]
/hin beeku/ → [himbeeku]
/fiig- + -tan/→ [fiigdan]
/fix- + -tan/→[fit‟t‟an]
/gadi lakkisi /→/gadlakkisi/→ [gallakkisi]
/koomee/ → [koomẽẽ]
/cooma/→ [c‟oomã]
/fuudhe/→[fwuuɗe]
/irboo/→[irbwoo]
/fid-+-siis-+-e/ → [ficcisiise]
/fix-+-siis-+-e/ → [fic‟c‟isiises] 199
 1.3.2. Hamma Firoominaa
• sagaleeleen wal bira hiriiruudhaan adeemsa dhamsagaa
firoominaa raaw‟atan firooma hangamiit qabu yaadrimee
jedhu kan ilaallatuudha.
• Sagaleeleen yommuu walitti firooman amala xiinsagaa
keessaa tokkoon, lamaan yookaam sadi‟iin yookaan
maraanuu walitti firoomuu danda‟u.
• Hammi firoomina firoomina gamisaa fi firoomina guutuu
jedhamuun bakka lamatti qoodama.

200
 i. Firoommii Gamisaa
• Sagaleelen wal bira hiriiran lama amala wal irraa
ergifachuudhaan yoo hamma tokko walitti siqan
• Inni kun, haala sagaleeleen amaloota xiinsagaa kanneen
akka bakka uumamaa, haala uumamaa fi haala dibbee
sagalee keessaa yoo baay‟ate amaloota lamaan yoo xiqqaate
immoo amala tokkoon walfakkaatani.
Fakkeenyaa,
 /sob+-te/→[sobde]
/qab + -te/→ [qabde]
201
• Firoommiin kun gucaan yommuu ibsamu akka armaan gadii kana
fakkaata.
/t/ → [d] / [b]_____
/t/n yoo /b/ booda dhufe /d/tti jijjiirama.
• Firooma gamisaa sagaleelee kanneen gidduutti uumame fakkeenya
/sob+te/→[sobde]
jedhu fudhachuudhaan haa ilaallu.

Amala xiinsagaa /b/ /t/ /d/

sagalelee
Bakka uumammaa hidh-lamee irgee irgee
Haala uumamaa cufaa cufaa cufaa
Haala dibbee Sagalee xiixaa miti-xiixaa xiixaa 202
ii. Firoommii Guutuu
• Sagaleelee walcinaa hiriiran lamaan keessaa yoo
sagaleen tokko amala dura qabu dhiisuudhaan sagalee
ollaa isaa jiru sanaan guutumaan guututti
 amalan yookaan
 bifaan walfakkaate firooma kanaan firoommii
guutuu ittiin jenna.
Fakkeenya,
 /haad+-ne/→ [haanne]
/gat + -ne/→ [ganne] 203
• Adeemsonni dhamsagaa kunneen gucaan yommuu ibsaman akka
armaan gadii kana fakkaatu.

d n n
t

• Kana jechuun /d/, fi /t/n yommuu /n/ dura dhufan

gara/n/tti jijjiiramu jechuudha.

204
Jijjiirama amala xiinsagaa firoommii guutuu keessatti
mul‟atu fakkeenya tokko fudhachuudhaan yaa ilaallu.

Amala xiinsagaa /d/ /n/ /n/

sagalelee
Bakka uumamaa Irgee Irgee irgee

Haala uumamaa cufaa funyee funyee

Haala dibbee xiixaa Xiixaa xiixaa

sagalee 205
 1.3.3. Akaakuwwan Firoommii
• Akaakuwwan firoominaa jechuun yaadrimee sagaleeleen yommuu
walitti firooman amala sagaleelee kam
 gallakkisu kam
 dabalatu jedhu ilaallata.
• Karaa biraatiin akaakuwwan firoommii jechuun dhiibbaa
sagaleeleen wal irraan gahan jechuudha. Akaakuwwan firoominaa
hedduu keessaa muraasni kanneen itti aananii dhufani
i. Miti-xiixessuu
• sagalee xiixaa ta‟e tokko sababa sagalee ollaa isaa jirurraa kan
ka‟e adeemsa gara sagalee miti-xiixaatti geeddaruuti.
206
Fakkeenya,
/jig- + -se/→ [jikse]
/cab- + -se/ → [capse]

g k s

• Guca kanarraa akka hubatamutti /g/n yommuu /s/ dura dhufte /k/tti
jijjiiramti jechuudha.

b p s

• Guca kanarraa akka hubatamutti /b/n yommuu /s/ dura dhufte /p/tti
jijjiiramti jechuudha.
207
• Lamaan isaanituu sagalee /s/ dura waan dhufaniif sababa
firoomaatiin akkuma duraaf duuba isaanitiin gara /k/ fi /p/ttii
jijjiiramaniiru.

• Sagaleeleen lamaan kun immoo miti-xiixaa waan ta‟aniif adeemsa

dhamsagaa kanaan miti-xiixessuu ittiin jenna.

ii. Xiixessuu
• sagalee miti-xiixaa ta‟e tokko sababa sagalee ollaa xiixaa ta‟erraa
kan ka‟e adeemsa dhamsagaa firoominatiin xiixaatti
jijjiiramuudha.
Fakkeenya,
/fiig- + -tan/→ [fiigdan]
208
/cab- + -te/→ [c‟abde]
 t d g
b
• Guca armaan olii kanarraa akka hubanutti /t/n yommuu /g/fi /b/
booda dhufe /d/tti jijjiirama jechuudha.
Fakkeenya jalqabaa yoo laalle,

• hundeen jechaa fiig- jedhu horuudhaaf ramaddii lammaffaa danuu

keessatti ramaddii mul‟isuudhaaf dhamjecha -t- fufateera.

• Sababa kanarraa kana ka‟e sagaleen xiixaa ta‟e /g/n sagalee miti-
xiixaa ta‟e /t/n wal bira hiriiraniiru.

• Sagaleen miti-xiixaa ta‟e /t/n sababa sagalee ollaa /g/ xiixaarraa

kan ka‟e adeemsa dhamsagaa firoomaatiin gara sagalee xiixaa
209
 iii. Firooma Irgee
• Sagaleen irgee ta‟e tokko sababa firoomaatiin gara irgee birootti
yommuu jijjiiramuu
• Kana jechuun sagaleen jalqaba tures sagaleen booda sababa
firoomaatiin argames irguma jechuudha.
Fakkenya, 1
/coph- + -te/→[c‟op‟t‟e]
/fix- + -tan/→[fit‟t‟an]
/dhaq- + -te/→[dhak‟t‟e]

• Caasaa firoomaa kana gucaan agarsiisi

210
 iv. Firooma Funyee
• sagaleen haala uumamaa funyee qabu sababa firoomaatiin
gara sagalee haala uumamaa funyee qabu birootti yommuu
jijjiiramu jechuudha.
Fakkeenya,
/danfa/→ [daɱfa]
/leenca/→ [leeɲc‟a]
/waan jabaa/ → [waaɲɈabaa]
/hin qabu/→[hiɳk‟abu]
/bishaan garbuu/→[biʃaaɳgarbuu]
/isaan beeki/ → [isaambeeki] 211
• Fakkeenya isa dhumaatiin ala sagaleeleen sababa
firoomaatiin uumaman kunneen dhamsaga Afaan
Oromootii miti.
• Dhamsaga Afaan Oromoo miti jechuun akkuma gama
duubaatti kaasuf yaalame,
 sagalee jecha keessatti bakka wal bu‟uudhaan
jijjiirraa hiikaa fiduu hin dandeenye
 akkasumas uumama jechootaatiif gahee homaa hin
baane jechuudha.

212
Firoomni armaan duraa kun gucaan yommuu ibsamu akka itti aanu
ta‟a

ɱ f

ɲ c‟

n ɳ Ɉ

ŋ k‟

m g

213
 v. Firooma /n/ gara batee fi maddee
/gargaar- + -ne/→ [gargaarre]
/gal- + -ne/→ [galle]
/waan laafaa/→ [waallaafaa]
/aannan raasi/→ [aannarraasi]
Firoomina kana gucaan agarsiisi.

214
 vi. Dubbifamaa Funyeessuu
• Afaan Oromoo keessatti sagaleeleen dubbifamtootaa
haalli uumama isaanii funyee hin taane sagaleelee
dubbifamtootaa funyee ta‟an cinaa hiriiruudhaan
yommuu amala funyee goonfatan
Fakkeenya,
/fid- + -ne/→[finne]
/kaat- + -ne/→[kaanne]
Firoomina kana gucaan agarsiisi.

215
 vii. Dubbaachiiftota Funyeessuu
• Afaan Oromoo keessatti sagaleeleen amala funyee
qaban dubbiifatoota qofa; isaanis /m. n, ɲ/
• Akaakuu firoominaa kana keessatti, sagaleeleen
dubbachiiftotaa dubbifamtoota amala funyee qaban
booda dhufuudhaan amala funyee adeemsa itti
goonfataniidha.
• Sagaleeleen dubbachiiftotaa, sagaleelee dubbifamtoota
amala funyee qaban dura dhufan amala funyee kana
argachuu hin danda‟an. 216
Fakkeenya,
/funyaan/ → [fuɲɲããn]
/nyaanne/ → [ɲããnnẽ]
/samii/ → [samĩĩ]
/moonaa/ → [mõõnãã]
/nu/ → [nũ]
m
A Ã n
ɲ

• Sararri jajal‟aan ( ˜ ) dubbachiiftotarra jiru QXA keessatti

funyeessuu agarsiisuuf mallattoo tajaajiluudha.
217
 viii. Amarteessuu
• Xiinsaga Afaan Oromoo keessatti akkuma eerame
sagaleeleen amala amartee qaban dubbachiiftota qofa
• Sagaleeleen dubbifamtootaa, dubbachiiftota amartee
dura dhufuudhaan amala amartee horatu
• Sagaleen amala amartee hin qabne tokko amala amartee
yommuu horatu qubee ‘w’ mataa kara mirgaa sagalee
amala amartee argateerra kaa‟uudhaan sagaleen sun
amala amartee horachuusaa agarsiisna.

218
Fakkeenya,
/fuula/→[fwuula]
/foon/→[fwoon]
/lukkuu/→[lwukkwuu]
/eboo/→[ebwoo]

I Iw o
u

219
 ix. Laagessuu
• Inni kun adeemsa dhamsagaa sagalee bakki uumamasaa
laagaa hin taane tokko firoomaaf jecha adeemsa bakka
uumamaa laagaa itti argatuudha.
Fakkeenya,
/kut-+-siis-+-e/ → [kuccisiise]
/fid-+-siis-+-e/ → [ficcisiise]
/fix-+-siis-+-e/ → [fic‟c‟isiises]
Firoommii kana gucaan ibsi

220
• Fakkeenya laagesuurratti kenname kessaa fakkeenya jalqabaa
osoo fudhannee laallee, hundeen jechaa kut- jedhu qabatima
mul‟isuudhaaf yommuu latii raaw‟achiisaa -siis- fufatu argina.
• Guca keenya keessatti dubbifamaa /t/n waan dubbachiisaa /i/dura
dhufeef gara /c/tti geeddarame jenneerra.
• Dubbachiiftonni bakka uumaamaa qabaachuu dhabuurraa kan ka‟e
dubbachiiftonni bakka uumamaatiin akka hin ibsamne xiinsaga
keessatti ibsameera. Erga kana ta‟ee dubbifamaa /t/n akkamitti
dubbachiisaa /i/ kan bakka uumamaa hin qanbee fi bakki
uumammaasaa laagaa ta‟uu hin dandeenye dura dhufuudhaan

sababa firoomaatiin amala laagaa horachuu danda‟ee?

221
• Dubbachiiftonni bakka uumamaa qabaachuu baatanillee qaamni
arraba irraan gadee fi dagalee socho‟uudhaan umama
dubbachiiftotaatiif gahee akka taphatu eerameera
• Sagaleen dubbachiisaa /i/n kan uumamu qaamni arraba keenyaa
gara fuulduraa yommuu ol-ka‟uudhaan qaama keessa afaanii gama
ol‟aanu tuqu yookaan qaama keessa afaanii gama ol‟aanu jirutti
siquudha.
• Qaamni keessaa afaanii kara olaanuu yommuu dubbachiisaan /i/n
uumamu fuuldurri arraba ol ka‟e tuqu kun laagaa ta‟uusaa
hubachuun ni danda‟ama.
• Kanarraa kan ka‟e dubbifamtoonni /t, d, t‟/n, sababa firoomaatiin
222
amala laagaa horataniiru.
• Gaaffiin inni biraa battala walii jiraachuu dhabuu sagaleelee
dhiibbaa walirraan gahuudhaan wal firoomfatan sanaa yoo ta‟u,
firoommi akkanaatiin firooma fagoo ittiin jenna.

/kut-+-siis-+-e/ → [kuccisiise]
Saagaa (booda dhufte waan ta‟eef firooma
keessatti gahee hin qabdu)
• Firoomni kan adeemsifame /t/ fi/ii/ halluu samii dibaman
gidduutti. Kanaaf firooma fagoo ta‟e.

Walbaqaan walqabatee yaada bal‟aa fi dabalataaf Dajanee

(2013) fi Fiqaaduu (2014) ilaalaa
223
 1.4. Wal-baqa
• Sagaleeleen dhimma dhamjechaaf wal bira hiriiran
lama, lamaanuu yookaan lamaan keessaa tokko amala
isaa/isaanii dhiisee/dhiisanii amala haaraa
horachuudhaan yoo amalaan addaan siqan
• Walbaqni sagaleelee gidduuti mul‟atu kun walbaqa
amala xiinsaga (bakka uumamaa, haala uumamaa fi
haala dibbee sagalee) qofarratti kan xiyyeeffate ta‟uu
dhiisuu mala.

224
Fakkeenya 1ffaa
/nama +-oota/ → [namoota]
/diina+ -ota/ → [diinota]
/saree + -oota/ → [saroota]
/kitaaba + -ota/→ [kitaabota]
• Dhamjechoonni -oota yookaan -ota jedhaman Afaan Oromoo
keessatti dhamjechoota danooma mul‟isaniidha.
• Jechoonni dhamjechoota lamaan kanneen keessa tokko kan filatan
yookaan dhamjechoonni kun kan jechootarratti fufamuun
danooma mul‟isan birsga birsaga dhumaa dura jirurratti
hundaa‟aniiti.
225
• Birsagani birsaga dhuma jecha dhamjechoonni donoomaa
mul‟isan kunneen itti maxxanan dura jiru yoo
 dheeraa ta‟e dhamjecha sagalee gabaabaa qabu -ota
 gabaabaa ta‟e dhamjecha sagalee dheeraa qabu -oota tu
jechicharratti fufama.
 Fakkeenyaaf birsaga jala sararamee fi halluu dibame ilaali
/nama +-oota/ → [namoota]
/diina+ -ota/ → [diinota]
• As keessatti walbaqa kan jechisiise
 sagalee gabaabaan sagalee dheeraa
 sagalee dheeraan sagalee gabaabaa filachuudha.
226
• Kana jechuun
 sagalee gabaabaan sagalee gabaabaa baqata
 sagalee dheeraan sagalee dheeraa baqata.
• Walumaagalatti adeemsi kun walbaqa yoo ta‟u; walbaqa
dheerinaafi gabaabinaa jedhama.

Fakkeenya 2ffaa,
Dhamjechi raaw‟achiisaan/qabatima dachaa yommuu hundee
jechaarratti fufamu akkasuma walbaqani dheerinaa fi gabaabbinaa ni
mul‟ata.

227
 /deem- + -sis- + -e/ → [deemsise]
/reeb- + -sis- + -e/ → [reebsise]
/qab- + -siis- + -e/ → [qabsiise]
/gam- + -siis- + -e/→ [gamsiise]
• Dhamsagoonni halluu diimaa dibaman dheerinaaf gabaabinaan
akka wal baqatan ilaali.
Walbaqaan walqabatee yaada bal‟aa fi dabalataaf Dajanee (2013) fi
Fiqaaduu (2014) ilaalaa

228
 1.5. Waljafuu
• Waljafuun gosa adeemsota dhamsagaa sagaleeleen jecha keessatti
bakka wal jijjiiruudhaan mul‟isani.
• Wal jijjiirraan bakkaa kun garaagarummaa hiikaa hin fidu.
Fakkeenyaa,
kolfe↔kofle
qamalee↔qalamee
albee↔ablee
marga↔magra

229
 1.6. Garaagarummaa walabaa
• Kun adeemsa dhamsagaa sagaleeleen adda addaa lama jecha tokko
keessatti
 bakka tokkotti galuudhaan yookaan
 bakka wal bu‟uun tajaajilani.
• Sagaleeleen haala kanaan jecha keessatti bakka wal bu‟an jijjiirraa
hiikaa hin fidan.
Fakkeenya,
loowe↔looye
dhawe↔dhaye
nyaadhe↔nyaa‟e
booye↔boohe 230
 1. Xiindhamjecha
1.1. Yaadrimee Xiindhamjechaa
• Xiindhamjechi saayinsii dhimma jechaan wal qabate qo‟atuudha.
• Kana jechuun xiindhamjechi kallattumaan waa‟ee jechaa qu‟ata
osoo hin taane dhimma sadarkaa jechaatti jiru dhamjecha

(dhama jechaa) xiinxala.

• Xiindhamjechi saaynsii akkaataa qaamoleen xixiqqoo Afaanii hiika

qaban walitti dhufuudhaan jechoota itti ijaaran kan qu‟atuudha.

231
• Gabaabumatti xiindhamjecha jechuun saayinsii waa‟ee caasaa
jechootaa gadi fageenyaan qu‟atu;
• kallattiin waa‟ee uumamaa fi hormaata jechootaa ilaalchisee
dhimmoota jiran gadi fageenyaan kan xiinxaluudha.

• Xiindhajechi afaan kamiyyuu keessatti uumamaa fi hormaata

jechootaarratti xiyyeeffata.
• Uumamnii fi hormaanni jechootaa afaanii afaanitti gargari ta‟uu
mala.
• Kun immoo xiindhamjechi xiyyeeffannoon keessa isaa afaanii
afaanitti garaagarummaa qabaachuu akka danda‟u agarsiisa.
232
• Qo‟annoon xiindhamjechaa beekumsa caashima afaan tokkoo
keessatti gahee guddaa taphata.
• Fakkeenyaaf jecha nyaate jedhu osoo fudhannee jechi kun latiilee
adda addaa caashima keessatti gahee cimaa qaban irraa uumamuu
hubanna.
• Dhamjechoonni hundee jecha nyaat- jedhurratti fufamanii jiran
dhamjechoota hormaata jechootaa keessatti gahee qabani.
• Jecha kanarratti dhamjecha sadi‟itu fufamee argama.
• Dhamjechoonni kunneen tartiibaan sarara xiqqaadhaan addaan
qoodamee yommuu agarsiifamu nyaat-ϕ-e ta‟a.
• Dhamjechi nyaat- jedhu hundee jechaa, dhamjechi duwwaan (-ϕ-)
ramaddii sadaffaa fi saala dhiiraa yommuu mul‟isu dhamjechi -e-n
233
• Akkuma jalqabarratti eeruuf yaallee qaamni nyaate jedhu jecha
tokko yoo ta‟u, jechi kun dhamjechoota adda addaa of keessaa
qabaachuusaa fi dhamjechoonni kunneen faayidaa adda addaatiif
kan dhaabbatan ta‟u hubanna.
• Kun kan agarsiisu qo‟annoon xiindhamjechaa murteessaa
ta‟uusaati.

• Inni biraa uumama jechootaa keessatti xiindhamjechi gahee cimaa

qabaachuusaati.
• Jecha namummaa jedhu osoo ilaallee jechi kun dhamjechoota
nama jedhuu fi -ummaa jedhu of keessaa qabaachuu hubatama.
234
• Jechi nama jedhu maqaa qabatamaa yookaan waan mul‟atuu yoo
ta‟u, dhamjecha -ummaa fufachuudhaan maqaa hiikni isaa
dhokataa (abstract noun) ta‟e namummaa tti geeddarameera.

Dhimmoota kanaa fi kan kana fakkaatan jechoota Afaan tokkoo

keessatti mul‟atan adda baasanii beekuuf xiindhamjechi gahee
guddaa taphata.

235
 1. 2. Faayidaa Xiindhamjechaa
xiindhamjechi fayidaa gurguddaa lama qaba: seerluga afaanii
qopheessuu fi afaan waaltessuu.
1.2.1. Faayidaa Xiindhamjechaa Gama Seerluga
Qophessuutiin
 Seerluga afaan tokkoo beekuun yookaan seerlugni afaan tokkoo
dalagamuun afaan sanaaf faayidaa hedduu kenna.
 Afaan seerlugni isaa hin qoratamne yookaan hin beekamne tokkko
akka afaan hin guddatinitti fudhatama.
 Afaan seerlugnisaa hin beekamne tokkoon barreessuun akka hin
danda‟amne waan nama shakkisiisu miti.
 Yoo seerlugni beekame afaan tokkoon barreessuun danda‟ama
236
• Namni afaan tokko hin beekne afaan sana barachuudhaaf seerluga
afaan sanaa beekuun barbaachisaadha.
• Kun namni afaan karaa idilee ta‟een baratu tokko seerluga afaan
sanaa karaa salphaadhaan akka baratu taasisa.

• Inni biraa seerlugni afaan tokkoo beekamuun yookaan qoratamuun

afaan sun koopitaraan akka wal baruuf carraa bana.
• Afaan koopitaraan wal barsiisuun immoo
 afaan sun koompitararratti sirreessaa dogoggora qubee,
 sirreessaa dogoggora seerlugaa fi
 maashina jijjiirraa akka horatu taasisa.
237
• Gabaabumatti faayidaan seerlugni afaan keessatti qabu
kanneen armaan olii yoo ta’u xiindhamjechi immoo seerluga
qopheessuu keessatti faayidaa ittaananii dhufan kanneen
qaba.
 Hormaanni jechootaa dhimma dhamjechaa yoo ta‟u, hormaanni
immoo seerluga afaanii agarsiisuu keessati gahee guddaa taphata.
Fakkeenyaaf, himoota inni dhufte, inni dhufan fi inni dhufne
jedhan sirrii miti.
 Sababni isaa dhimmoonni seerlugaa kanneen akka lakkoofsaa,
saalaa fi ramaddii matimoonni himoota kanneen keessa jiran
mul‟isanii fi xumuroonni himoota kanneen keessa jiran mul‟isan
238
wan walhin deeggarreefi.
Walumaagalatti xiindhamjechi hormaataa faayidalee seerlugaa
kanneen akka

 ennaa,

 maqeessuu,

 ramaddii,

 saalaa,

 lakoofsaa fi kan kana fakkaatan agarsiisuudhaan

tajaajilu.

239
 1.2.2. Faayidaa Xiindhamjechaa Gama Afaan
Waaltessuutiin
• Afaan waalta‟e haala salphaa ta‟een waliigalteef, barnootaaf,
saayinsii fi teeknoolojii ittiin babal‟isuuf, sabaafhimaalee fi kan
kana fakkaataniif akka tajaajilu gochuun barbaachisaadha.
• Guddina afaanitiif afaan waaltessuun tarkaanfii murteessaa akka
ta‟e beekamaadha.
• Wantoota guddina afaanii ittiin madaalamu keessaa inni tokko
afaan sun waalta‟emoo hin waaltofne yaada jedhuudha.
• Loqodoota adda addaa afaan tokko keessatti dubbataman keessaa
dhimmoota adda addaa kanneen akka:
240
  Looga bal‟inaan dubbatamuu,
 Looga salphaa,
 Looga tajaajila adda addaa kanneen akka barnootaa,
sabaafhimaalee, amantii, murtii fi kkf irratti tajaajiluuf carraa
argatee jedhurratti hundaa‟uudhaan looga afaan tokko keessatti
tajaajiluu danda‟u filachuun dhimma dhamjechaati.
• Loogota afaan tokko keessa jiran filachuu keessatti tooftaaleen
armaan olitti ibsaman dalaguu yookaan murtee kennuuf kan nama
hin dandeessisne yoo ta‟e tooftaa addaatti fayyadamuun afaan
sana waaltessuun dhimma xiindhamjechaati.

241
• Afaan waaltessuu keessatti dhamjechi gaheen isaa inni biroo

 yaadolee haaraa gara afaanichaa dhufaniif moggaasa

kennuufidha.

 jechoota haaraa yaada haaraa waliin gara afaanichaa dhufan

akkaataa seera afaanichaa hin faallessineen maqicha bocuun

242
 1.3. Yaadrimee Dhamjechaa
• Dhamjechi
 qindaa‟ina dhamsagootaarraa yookaan dhamsaga tokko
qofarraa kan ijaaramu
 qaama afaanii isa xiqqaa hiika qabuu fi
 qaamolee xixiqqoo hiika qaban birootti caccabuu kan hin
dandeenyedha.
• Qaamni dhamjechaa gadi ta‟ee afaan keessatti hiika qabu
waan hin jirreef dhamjechi qamaa afaan keessatti bu‟uura
ta‟ee dha.
243
• As keessatti hiika yommuu jedhamu hiika akka hiika guuboo
jechootaatti qofa ilaalamuu dhiisuu mala.
• Dhamjecha keessatti hiika jechuun
 dhamjechi hiika maal qaba;
 faayidaa maaliif oola yookaan;
 maal agarsiisa kan jedhu fa‟a ilaallata.
• Fakkeenyaaf, jecha fardeen jedhu osoo fudhannee,
 jechi kun lubbu qabeeyyii geejjibaaf tajaajilu mul‟isa
 heddumminallee agarsiisa.
• Jechi fardeen jedhu yommuu gurra dhaggeeffataa gahu kan
sammuu dhaggeeffataatti dhufu beellada kotte duudaa tokko qofa
244
osoo hin taane hedduu isaaniti.
• Jechi fardeen jedhu kun dhamjechoota lamarraa ijaarame. Isaaniis,
dhamjecha farda jedhuu fi dhamjecha -een jedhu dha.
• Dhamjechoota lamaan kanneen osoo ilaallee, dhamjechi farda
jedhu hiika guuboo jechaa yoo qabaatu dhamjechi -een jedhu
hiikni isaa hiika guuboo jechootaa osoo hin taane hiika yommuu
dhamjecha farda jedhurratti fufame argatuudha.
• Kunis, yommuu dhamjecha farda jedhurratti fufametti danooma
mul‟isuusaati.

245
firdhamjecha
• Dhamjechi hiika tokkoof dhaabatu (waan tokko mul‟isu) yommuu
qaama jechaa adda addaarratti fufamu bifa adda adddaa qabaachuu
danda‟a.
• Bifti adda addaa dhamjechi tokko yookaan dhamjechi waan tokko
ibsu iddoo adda addaa jechaatti dhufuudhaan argatu kun
firdhamjecha jedhama.
• Dhamjechi firdhamjecha mataasaa ni ta‟a.
Fakkeenya armaan gadii kana ilaali,
/nama + -oota/ → [namoota]
/diina+ -ota/ → [diinota]
246
 /saree + -oota/ → [saroota]
/kitaaba + -ota/ → [kitaabota]

• Fakkeenyota armaan olii kanarraa wanti hubatamu dhamjechi

danooma mul‟isu tokko bifa lama qabaatee dhiyaachuusaati.
• Dhamjechi tokkichi kun yeroo tokko -oota yommuu ta‟u yeroo
biroommoo -ota ta‟uun tajaajileera.
• Dhamjechi danooma mul‟isu bifa lamaan dhiyaate kun tokkuma
yoo ta‟u, iddoo adda addaa jechaatti dhufuudhaan bifa lamaan
kanneen horachuu danda‟eera.

247
• Jechoonni dhamjechoonni kun itti fufamuun danooma mul‟isan,
birsagni isaanii birsaga dhumaa dura jiru gabaabaa yoo ta‟e
dhamjecha -oota tu jechicharratti fufamuudhaan danooma
agarsiisa, gabaabaa yoo ta‟e dhamjecha -ota tu jechicharratti
fufamuudhaan danooma agarsiisa.
• Garaagarummaan bifoota lamaan dhamjechoota donooma
mul‟isan lamaan gidduu jiru kun garaagarummaa bu‟uuraa osoo
hin taane garaagarummaa jechootasaan irratti fufamanii danooma
mul‟isanirraa maddeedha.
• Kanaafuu, bifoonni lamaan kun dhamjechoota garagaraa osoo hin
taane firdhamjecha dhamjecha tokkooti (dhamjecha danooma
mul‟isuu) 248
• Haaluma walfakkaatuun, dhamjechi Afaan Oromoo keessatti
raaw‟achiisaa/ taasisaa mul‟isu firdhamjecha waliif ta‟u.
Fakkeenya itti aanu kana daawwadhu.
/deem- + -sis- + -e/ → [deemsise]
/reeb- + -sis- + -e/ →[reebsise]
/qab- + -siis- + -e/ → [qabsiise]
/gam- + -siis- + -e/→ [gamsiise]

• Dhamjechi tokoo iddoo adda addaa jechaatti yommuu dhufu bifa

adda addaa horachuunsaa barbaadamee kan ta‟e osoo hin taane
seera walfaanommii dhamsagoota Afaan Oromoo keessattii
249
dhamsagoonni seera hordofuu qaban waan qabaniifi.
 1.4. Dhamjechaa fi Jecha
• Jechi yoo xiqqaate dhaamsa tokko qofa yoo qabaatu dhamjechi
garuu dhaamsa tokko qofa qaba.
• Hiika kanarraa wanti hubatamu jechi dhaamsa tokkoo ol dabarsuu
kan danda‟u ta‟uusaati.
• Dhamjechi garuu dhaamsa tokko qofa kan dabarsuu fi qaamolee
hiika qaban birootti caccaabuu kan hin dandeenye
• Fakkeenyaf, qaama hoolota jedhu osoo fudhannee qaamni kun
qaama lama irraa ijaarame.
• Isaanis qaama hoolaa fi qaama -ota jedhamaniidha.
• Qaamni hoolota jedhu kun dhaamsa lama of keessaa qaba.
250
• Dhaamsi tokko beellada manaa miila afur qabduu fi foonshee
nyaatamu yoo ta‟u,
• dhaamsi inni biroo beellanni kun danuu ta‟uu dha.
• Akkuma hiika jechaaf kennamerraa hubatamu, qaamni kun jecha
ta‟uu danda‟a; dhaamsa lama qabaachuun jecha ta‟uu waan isa hin
dhoorkineef.
• Qaamni hoolota jedhu (kan jecha jedhame kun) dhamjecha ta‟uu
hin danda‟u.
• Sababani isaas, jechi hoolota jedhu dhaamsa tokkoo ol kan qabuu
fi qaamolee hiika qaban birootti caccabuu kan danda‟u waan
ta‟eef
251
• Jechi hoolota jedhu qaamota dhaamsa qaban hoolaa fi -ota tti
akka caccaabu ilaallee jirra.
• hoolaa yoo xiqqaate kophaasaa dhaabachuudhaan dhaamsa tokko
dabarsuu waan danda‟uuf jecha ta‟a; dhamjechas ta‟a.
• Jecha hoolota jedhu keessaa qaamni -ota jedhu kophaatti
dhaabachuudhaan yoo xiqqaate hiika tokko dabarsuu waan hin
dandeenyeef jecha ta‟uu hin danda‟u; dhamjecha ni ta‟a.

252
 1.5. Tooftaalee Dhamjechoonni Itti Gargara Bahan
• Jecha dhamjechootaatti gargar qooduudhaaf yookaan
dhamjechoota afaan tokko keessa jiran adda baasuudhaaf duran
dursani kuufama ragaa qabaachuun barbaachisaadha.
• Dhamjecha Afaan beekanis haa ta‟uu afaan hin beeknee adda
baasuudhaaf duraan dursanii kuufama ragaa qabaachuun hala wal
qixa ta‟een murteessaa fi barbaachisaadha.
• Waanuma hundaafu dhamjecha Afaan Oromoo adda baasuuf
adeemsa jiru keessatti akkamitti dhamjechootaaf hiikni Afaan
Oromoon akka kennamuu fi Afaan Ingiliffaan akka kennamu haa

ilaallu- Ibsa Qorlugaa

253
Afaan Orommon
Qubeen An dhufe
Bakka buusa an ɗufe
Hiiggita an ɗuf -ϕ -e
BM HJ -1 -ennaa
Hiika an dhufe (Afaan Oromoo keessatti hin barbaachisu)
Afaan Ingiliffaan
Qubeen (orthographic representation) an dhufe
Bakka buusa (transcription) an ɗufe
Qoqqoodiinda (glossing) an ɗuf -ϕ -e
Hiiggita (meaning glossing) i come-1st- Tense
254
Hiika (translation) I came.
• Hiiggitaan yommuu barreessinu jechi tokko dhamjecha adda
addaatti qoodamuudhaan hiika adda addaa yoo kenne dhamjechii
fi hiikni dhamjechaa irraan gadee tokkorratti barreeffamuu qabu.
• Irrangadee tokkorra ta‟uusaanii mirkaneessuudhaaf sarara xiqqaan
bitaaf mirga dhamjechaa fi hiika dhaamjchaa jiru kallattiidhaan
irraangadee tokkorratti argamuu qabu.
Fakkeenya armaan gadii ilaali,

Hiiggita raf -ϕ -an -ϕ

-
hundee jechaa 3ffaa -danooma -ennaa darboo
255
• Hayyuun afaan hin beeknerratti qorannoo adeemsisu tokko hiika
dhamjechootaa adda baasuuf, hiika dhamjechootaa afaan beekutti
jijjiiruu qaba.
• Kanaaf immoo, nama afaan qorannoon irratti gaggeeffamu fi afaan
inni dubbatu beeku argachuu qaba.
• Kana hin taane taanaan hiika afaan qorannoon irratti adeemsifamu
sana qorattichi waan hin beekneef qorannoo adeemsisuu hin
danda‟u.

Dhamjecha afaan beekanis ta‟ee afaan hin beeknerratti qorannoo

adeemsisuudhaaf adeemsota armaan gadii kanneen hordofuun
256
murteessaadha.
1. Jechoota garee dubbii adda addaa guuruun garee adda addaa
(maqaa, xumura, ibsa maqaa, bamaqaa fi kkf) keessatti qoqooduun
tarreessuu.
2. Jechoota garee isaanii keessatti uunkaadhaan walfakkaatan bakka
tokkotti guuruu. Fakkeenyaaf jechoota garee maqaa keessatti
uunkaan walfakkaatan akka itti aanu kanatti bakka tokkotti
guuruu.

Namoota bineensota Uummattoota barsiistota

Harroota kitaabota Barattoota beektota

Baroota Hoolota Bulchitoota

257
• Jechoonni armaan olii kunneen jechoota danooma mul‟isan waan
ta‟aniif, jechoota dhamjecha danoomaa walfakkaatu yookaan
walitti dhihaatan qabantu walitti gurmaa‟e.

3. Jechoota uunkaadhaan walfakkaatan kanneen bakka

garaagarummaan mul‟atutti mummuruu

-oota -ota -toota -tota

nam-oota bineens-ota uummat-toota barsiis-tota
harr-oota kitaab-ota barat-toota beek-tota
hool-ota bulchi-toota

258
4. Uunkaawwan uumamaniif hiika barbaaduu
Ka‟uumsi keenya jalqabumaa dhamjechoota danooma mul‟isan adda
baasuu waan ta‟eef dhamjechoota of danda‟oo (maqaalee) fi
dhamjechoota danooma mul‟isan adda baafna jechuudha.

Shaakala
Adeemsa kanatti dhimma bahuudhaan dhamjechoonni adda addaa
xumuroota Afaan Oromoorra jiran akkamitti akka gargar bahan
agarsiisaa

259
 1.6. Gosoota Dhamjechaa
Dhamjechoonni akka walii galaatti dhamjecha hirkataa fi dhamjecha
of danda‟aa jedhamuudhaan bakka lamatti qoodamu.

1.6.1. Dhamjecha of Danda’aa

• Dhamjechi of danda‟aan of danda‟ee dhaabachuudhaaf yookaan
dhaamsa dabarsuudhaaf dhamjecha qaama biraatti hirkachuu hin
barbaannedha.
• Afaan Oromoo keessatti jechoonni uumamaan maqaa, ibsa maqaa,
bamaqaa fi dabal gochima ta‟an dhamjecha of danda‟aa jalatti
ramadamu.
260
• Afaan Oromoo keessatti qaamni jechaa, hundeen dhamjechaas of
danda‟aadha.
• Jechoonni laga, harree, deem-, kana, ishoo, shan, adii fi kkf
fakkeenya dhamjechoota of danda‟ooti.
• Akkuma fakkeenyota kenname keessatti arginu qaamoleen
kunneen dhamjecha homaatuu maxxanfatanii hin jiran; garuu
dhaamsa dabarsuu danda‟u.
• Namni Afaan Oromoo beeku tokko jechoota kanneen yoo arge
waanti dabalataa osoo isa hin barbaachisin hiika isaanii hubachuu
danda‟a.

261
• Waa‟ee jechaa fi dhamjechaa yommuu ilaalletti jechii fi dhamjechi
akka walirra bu‟uu danda‟an fakkeenya keessatti laalleerra.
• Jechi dhaamsa tokko qofa kan dabarsu yoo ta‟ee fi qaamolee hiika
qaban birootti kan hin caccabne yoo ta‟e dhaajecha ta‟a.
• Dhamjechi kun dhamjecha of danda‟aa jedhama.
1.6.2. Dhamjecha Hirkataa
• Dhamjechi hirkataan dhamjecha qaamolee biroorratti
hirkachuudhaan tajaajila seerlugaa adda addaa kennuudha.
• Dhamjechi kun dhaamsa dabarsuudhaaf qaama biroo waliin
hiriiruu qaba.
• Kophaasaa dhaabachuudhaan hiika yookaan dhaamsa qabaachuu
hin danda‟u. 262
• Dhamjechoonni hirkatoon kophaasaanii yoo dhaabatan maal akka
dabarsan hubachuun hin danda‟amu.
Afaan Oromoo keessatti dhamjechi hirkataan dhimmoota akka
faayidaa fi kallattii jechaarratti fufamanirratti hundaa‟uudhaan bakka
adda addaatti qoodamuu danda‟u.

263
 1.6.2.1. Gosoota Dhamjecha Hirkataa
Dhamjechi hirkataan faayidaa fi qubannaarratti hundaa‟uudhaan
bakka adda addaatti qoodama.
A. Faayidaa Kennanirratti Hundaa’uudhaan
Taajaajila yookaan faayidaarratti hundaa‟uudhaan dhamjechi
hirkataan iddoo lamtti qoodama: dhamjecha hortee fi dhamjecha
uumtee.
i. Dhamjecha Hortee/Latoorsa
Dhamjechi horteen gosa dhamjecha hirkataa jecharratti
fufamuudhaan faayidaalee seerlugaa kanneen akka
 lakkoofsaa,
 koornayaa, 264
  ramaddii,
 ennaa,
 haalaa fi kkf kan kennaniidha.
• Tajaajilli dhamjecha hortee seerluga afaanichaa agarsiisuu yoo
ta‟u, garee jechaa fi hiika jechaa hin jijjiiru.

Fakkeenyaaf, hima „ishiin nyaatte‟ jedhu keessaa jecha nyaatte jedhu

osoo lallee, jechi kun dhamjecha sadi qabaachuusaat hubanna.
Hiiggita ɲaat -t -e
HJ -3N -ennaa

265
Walumaagalatti akkuma maqaarraa hubannu dhamjechoonni horteen
faayidaan isaanii jechoota garee dubbii adda addaarratti
fufamuudhaan jechoota horsiisuu yoo ta‟u, armaan gaditti isaanuma
kana tokko tokkoon kan ilaallu ta‟a.

a. Horsiisa Maqaa /Noun Inflection

Afaan Oromo keessatti maqaaleen dhamjecha hortee adda addaa
fudhachuudhaan horu. Dhamjechoonni horteen maqaarratti
fufamuudhaan tajaajila danoomaa fi taajimaa kennu.

266
Lakkoofsa
• Maqaan waan tokko qofa yoo mul‟isu qeenxee, waan tokkoo ol
yoo mul‟isu danuu jedhama.
• Afaan Oromoo keessatti qeenxummaan dhamjechaan bakka hin
bu‟amu.
• Danoomni garu dhamjechoota adda addaatiin bakka bu‟ama. Itti
aansuudhaan dhamjechoota hormaataa maqaaleerratti
fufamuudhaan danooma mul‟isantu dhiyaata.
Dhaajecha -oota/-ota
/hoolaa + -ota/ → [hoolota]
/nama + -oota/→ [namoota] 267
Dhamjecha -lee
/naannoo + -lee/ → [naannoolee]
/warshaa +-lee/ → [warshaalee]
/hayyuu +-lee/ → [hayyuulee]

Dhamjecha -een
/muka + -een/ → [mukkeen]
/laga + -een/ →[laggeen]
/mana + -een/ → [manneen]
Maqaaleen dhamjecha -een fufachuudhaan danooman dubbachiisaa
dhuma jechaa jiru haquudhaan dubbifamaa dubbachiisaa haqame
268
dura jiru jabeessu.
Dhamjecha -yyii
Maqaaleen dhamjecha kana fudhachuun danooman:
/jaldeessa + -yyii/ → [jaldeeyyii]
/sooressa + -yyii/ → [sooreyyii]
Dhamjecha –wwan
Maqaaleen dhamjecha kana fudhachuun danooman:
/koree + wwan/ → [koreewwan]
/daandii + wwan/ → [daandiiwwan]
/sa‟a + wwan/ → [sa‟awwan]
Dhamjecha -ootii
Maqaaleen dhamjecha kana fudhachuun danooman:
/waggaa + -ootii/ → [waggootii]
269
Dhamjecha -toota/-tota
Dhamjechi kunis fakkeenyaaf maqaalee armaan gadii kanneenirratti
fufamuudhaan danooma mul‟isa.
/hojjetaa + -oota/ → [hojjettoota]
/beekaa + -ota/ → [beektota]
Dhamjecha -n
Dhamjechi -n Afaan Oromoo keessatti maqaaleerratti fufamuun
danooma agarsiisa.
Fakkeenya,
/beera + -n/ → [beerran]
/eessuma + -n/ → [eessumman]
/daa‟ima + -n/ → [daa‟imman] 270
Dhamjecha -oolii/-olii
/soddaa + - oolii/ → [soddoolii]
/gaangee + - olii/ → [gaangolii]
Dhamjecha -oo
Afaan Oromoo keessatti dhamjechi kun maqaalee muraasarratti
fufamuun danooma agarsiisa.
Fakkeenya,
/farda + -oo/ → [faradoo]
/dubara + -oo/ → [dubaroo]
Inni kun kutaa „tooftaa dhaamechoota Afaan Oromoo adda baasuu‟
jedhu keessatti bal‟inaan ibsameera.

271
 Tajima
• Maqaaleen yommuu hima keessatti galuun tajaajila adda addaa
kennan dhamjechoota adda addaa fufatu.
• Maqaaleen hima keessatti akka matimaa fi akka aantimaatti
tajaajilu.
• Maqaaleen hima keessatti galuun yommuu akka matimaa fi akka
aantimaatti tajaajilan dhamjechoota maqaan akka matimaa fi akka
aantimaatti tajaajiluu mul‟isan fufatu.
• Dhamjechoonni maqaalerratti fufamuudhaan tajaajila akkanaa
kennan immoo dhamjechoota horteedha.

272
• Dhamjechoonni maqaan yommuu akka matimatti tajaajilu
maqaarratti fufamuun maqaan sun akka matimaatti tajaajiluu
mul‟isan matimeessitoota (qeenxee- matimeessa) jedhamu.
• Dhamjechonni maqaan yommuu akka antimaatti tajaajilu maqaarratti
fufamuudhaan maqaan sun akka aantimaatti tajaajiluu mul‟isan
antimessiitoota (qeenxee- antimeessa) jedhamu.

• Afaan Oromoo keessatti dhamjechoonni matimeessitootaa -n,

-ni, i, fi ϕ dha.
 maqaaleen sagalee dheeraadhaan (AA) xumuraman dhamjecha -n,
 maqaaleen dhumni AIA ta‟e dhamjecha -ni,
273
  maqaaleen dhumni IIA ta‟e dhamjecha -i
 akkasumas maqaaleen dhamsaga /n/dhaan xumuraman
dhamjecha duwwaa (ϕ) fudhachuudhaan hima keessaatti akka
matimaatti tajaajilu.
• Kana jechuun maqaaleen hima keessatti dhamjechoota kanneen
fufachuudhaan yommuu galan maqaaleen sun matima ta‟uusaanitu
hubatama.
Fakkeenya,
Dhamjecha -n
Caalaa
/caalaa+ -n/ → [caalaan]
274
Calaan torban darbe dhufe.
 Ishii
/ishii + -n/ → [ishiin]
Ishiin bishaan buute.
Dhamjecha -ni
Gaara
/gaara + -ni/ → /gaarni/→ [gaarri]
Ummata
/ummata + -ni/ → /ummatni/ → [ummanni]
Dhamjecha -i
Harka
/harka + -i/ → [karki]
275
Harki na miidhame.
Dhamjecha -ϕ
Bishaan
/bishaan + -ϕ/ → [bishaan]
Ilkaan
/Ilkaan + -ϕ/ → [ilkaan]
• Dhamjecha duwwaa jechuun, hiikni/dhaamsi jiraatee, dhamjechi
hiika/dhaamsa sana bakka bu‟u yoo mul‟achuu baate mallattoo
dhamsa/hiika sana bakka bu‟uudhaan tajaajiluudha.
• Maqaaleen sagalee /n/dhaan xumuraman, yommuu akka
matimaatti tajaajilan tajaajiluunsaanillee ifa ta‟u, dhamjechi
maqaalee kanneenirratti ifatti fufamuudhaan maqaaleen kunneen
akka matimaatti tajaajiluusaanii mul‟isu hin jiru. 276
• Kanaaf, dhaamsa kana dhamjecha duwwaadhan bakka buusna
jechuudha.
• Gabaabumatti hiikni jiraatee dhamjechi hiika sana bakka bu‟u yoo
jiraachuu baate dhamjecha dhimma itti bahamuudha.
• ti firsag ni ti fkf, mukti fi mukni

• Maqaaleen akka antimaatti yommuu tajaajilan dhamjechoota

adda addaa fufatu.
• Antimni antima kallattii fi alkallattiitti qoodama.
• Aantimni alkallattiin dhamjecha yoo fufatu, antimni kallattiin
garuu dhamjecha homaatuu hin fufatu.
277
• Hima kessaatti maqaan akka matimaa yookaan akka aantimaatti
tajaajiluu kan adda baafnu kallattii maqaan caasaa himaa keessatti
qabuun.
• Kanaafuu, maqaa hima keessatti gale tokko dhamjecha fufate osoo
hin ilaalin matimamoo aantima jennee adda baasuu dandeenya.
• Itti aansuudhaan maqaan hima keessattui akka aantima alkallattiitti
yommuu tajaajilu dhamjechoota fufatu ilaalla.
Dhamjecha -f
Dhamjechi -f n maqaarratti fufamuudhaan maqaan sun akka aantima
alkallattiitti tajaajiluu mul‟sa.

278
Fakkeenya,
Tulluun Tolaaf kitaaba kenne.
Daraaraan barattootaaf hojii manaa kenne.
• Fakkeenyota armaan olii keessatti xumurootaan wal qabatee
gaaffiin jalqaba ka‟u, gaaffii „maal?‟ jedhu yoo ta‟u gaaffiin itti
aansee ka‟u „eenyuuf?‟ kan jedhuudha.
• Haaluma kanaan gaaffii jalqabaaf deebii kan ta‟u, aantima
kallattiidha, gaaffii lammataaf deebii kan ta‟u, aantima
alkallattiidha.
Fakkeenyota kanneen keessatti maqaaleen/bamaqaaleen jala sararaman
aantima alkallattii yoo ta‟an martuu dhaamjecha -f dhumarratti
fufataniiru. 279
Dhamjecha -dhaa
Dhamjechi -dhaa jedhu kunis haaluma walfakkaatuun maqaarratti
fufamuudhaan maqaan sun akka aantima alkallattiitti tajaajiluu
agarsiisa.
Fakkeenya,
Margaan horiidhaa marga haame. (fayyadata)
Tikseen faradoodhaa marga haame. (fayyadata)
Moo‟annaan haroodhaa bishaan waraabe. (madda)
Barsiisaan Finfinneedhaa kitaaba fide. (madda)

280
Dhamjecha -dhaaf
Dhamjechoonni -dhaa fi -f n armaan olitti ilaalle kunneen waliin
ta‟uudhaan maqaaleen akka aantima alkallattiitti tajaajiluu ni mul‟isu.
Fakkeenya,
Beenyaan Angaatuudhaaf qarshii dhibba liqeessee.
Qananiin adurreedhaaf somba bite.
Aagaan Iftuudhaaf kitaaba kenne.
Dhamjechoonni -dhaa, -f fi -dhaaf jedhaman sadeenuu haala maqaa
tokkorratti fufamuudhaan tajaajilantu mul‟ata.
Fakkeenyaa,
Beekam Tolaadhaa kitaaba bite.
Beekam Tolaaf kitaaba bite.
281
Beekam Tolaadhaaf kitaaba bite.
• Dhamjechoonni maqaa Tolaa jedhurratti fufaman sadeenuu
tajaajila walfakkaatu kennu.
• Sadeenuu aantima alkallattiiratti fufamuun fayyadata agarsiisu.
Dhamjecha -ii
• Maqaaleen tokko tokko yommuu akka aantima alkallattiitti
tajaajilan dhamjecha -ii fufatu.
• Maqaaleen kunneen maqaalee dubbifamaadhaan xumuramaniidha.
Fakkeenya,
Raggaasaan Liibanii dalagaa arge.
Tufaan loonii marga haame.

282
Maqaalee Dubbachiisaa Dhuma Dheeressan
• Maqaaleen tokko tokko yommuu akka aantima alkallattiitti tajaajilan
dubbachiisaa dhumaarra jiru dheeressuun tajaajiluu.
Fakkeenya,
Barattoota
Guutuun barattootaa hojii garee kenne.
• Afaan Oromoo keessatti maqdhaalonni matayyaa yommuu akka
aantima alkallattiitti tajaajilan dubbachiisaa dhumaa
dheeressuudhaan beekamu.
• Maqdhaalonni matayyaa antima kallattii buusaa bu‟uuraa maqdhaala
matayyaa aantimaa yommuu ta‟an, akka aantima alkallattiitti
tajaajiluudhaaf dubbachiisaa dhumaa dheeressuu dabalatee
283
Gabatee armaan gadii ilaali

Ramaddii Buusaa bu’uuraa/ maqdhaala Maqdhaala matayyaa aantima

matayyaa aantima kallattii alkallattii

Qeenxee Danuu Qeenxee Danuu

1ffaa ana/na Nu anaa/naa nuu/ nuuf
anaaf/naaf

2ffaa si Isin sii/siif isinii/ isiniif

3ffaa:
Dhiira isa isaan isaa /isaaf isaanii/isaaniif
Naayyee ishii/ishee isaan ishii/ishee (-f, - ”
dhaa, -dhaaf)

284
• Akkuma gabatee keessatti dhiyaate ramaddii tokkoffaa keessatti
maqdhalonni akka aantima alkallattiitti yommuu tajaajilan
dubbifamaa dhumaa dheereffatu yookaan dubbifamaa dhumaa
dheereffachuu dabalatee dhamsaga /f/ dhumarra fidu.
• Ramaddii lammaffaa keessatti aantimni alkallattii qeenxeen
dubbifamaa dhumaa yoo dheereffatu danuun dhamjecha -ii fufata.
• Ramaddii lammaffaa keessatti maqdhaalonni dabalataan jijjiirama
kanneen irratti dhamsaga /f/ fufachuudhaan akka aantima
alkallattiitti tajaajilu.
• Ramaddii 3ffaa koornayaa kormaa qeenxee keessatti maqdhaalonni
dubbachiisaa dhumaa dheeressuun yommuu akka aantima
alkallattiitti tajaajilan, danuu keessatti dhamjecha -ii fufatu. 285
• Ramaddii sadaffaa koornayaa kormaa keessatti maqdhaalonni
dabalataan jijjiirama kanneen irratti dhamsaga /f/ fufachuudhaan
akka aantima alkallattiitti tajaajilu.
• Ramaddii sadaffaa koornayaa naayyee qeenxee keessatti
maqdhaalonni jijjiirma tokko malee, yookaan dhamjechoota
kanneen akka -f, -dhaa, fi -dhaaf fufachuudhaan akka aantima
alkalattiitti tajaajiluu.
• Ramaddii sadaffaa koornayaa naayyee danuu keessatti
maqdhaalonni dhamjecha -ii yookaan -iif fufachuudhaan aantima
alkallattii ta‟anii tajaajilu.

286
Himoota armaan gadii kannneen keessatti maqdhaallonni aantima
alkallattii dhamjechoota fufatan ilaalli.
 Tolaan hoolaa nuu/ nuuf/ naa/ naaf/ sii/ siif/ isaa/ isaaf/ isinii/
isiniif/ isaanii/ isaaniif bite.
 Tolaan maallaqa ishii/ishee/isheef/ isheedhaa/ isheedhaaf kenne.

287
 Addiraa
• Addiraan wantoota hedduu keessaa waan duraan dursee beekame
tokko adda baasuuf tajaajila.
Dhamjecha -icha /icca/, -ticha/-ticca/
• Dhamjechoonni kunneen lamaan Afaan Oromoo keessatti
maqaaleerratti fufamuudhaan wantoota maqichaan bakka bu‟aman
wantoota biroo walfakkaatanirraa saala dhiiraa keessatti adda
baasuuf taajaajilu.
Fakkenya,
/nama + -icha/-ticha/ → [namicha/namticha]
/gurbaa + -icha/ → [gurbicha]
/harree + -icha/ → [harricha]
/saree + -icha/ → [saricha]
288
• Fakkeenya jalqabaa /nama + -icha/ → [namicha] jedhu keessatti,
namni waa‟een isaa dubbatamu kun namoota biroorraa adda bahee
kan beekkamu ta‟uusaati.
• Dubbataa fi dhaggeeffataan waa‟ee nama dubbatamaa jiruu kana
duraan dursanii ni beeku waan ta‟eef yookaan waa‟ee nama kanaa
dursanii dubbataniiru waan ta‟eef addiraa -icha jedhutti dhimma
bahuudhaan namoota kaawwanirraa adda baasaniiru.
Dhamjecha -tittii, -ttii, -ittii
• Dhamjechoonni kunneen Afaan Oromoo keessatti maqaaleerratti
fufamuudhaan wantoota maqaalee sanan bakka bu‟aman wantoota
biroo walfakkaatanirraa saala naayyee keessatti adda baasuuf
289
taajaajilu.
 /intala + - tittii/ → [intaltittii]
/intala + - ttii/ → [intalattii]
/nama + - tittii/ → [namtittii]
/nama + - ittii/ → [namittii]
/saree + - ittii/ → [sarittii]

• Fakkeenya jalqabaa intaltittii, intalattii jedhu keessatti dubbataa fi

dhaggeeffataan waa‟ee intala tanaa duraan dursanii ni beeku waan
ta‟eef yookaan waa‟ee intala tanaa duraan dursanii dubbataniiru
waan ta‟eef addiraa -tittii, -ttii jedhutti dhimma bahuudhaan
kanneen biroorraa adda baasuu danda‟aniiru jechuudha.
290
 Koornayaa
• kutaa kana keessatti kan irratti xiyyeeffatamu dhamjechoota
maqaarratti fufamuudhaan koornayaa adda baasaniidha.
Dhamjecha -tuu
• Dhamjechi -tuu n hundee jechaarratti fufamuudhaan maqaa uuma
akkasumas saala adda baasa.
• Kutaa kana keessatti kan irratti xiyyeeffatamu koornayaa adda
baasuu yoo ta‟u, maqaa uumuu keessatti gaheen dhamjechi kun
qabu uumama jechootaa jalatti kan ilaalamu ta‟a.

291
• Dhamjechi kun koornayaa naayyee koornayaa kormaarraa adda
baasuuf tajaajila.
Fakkeenya,
/utaal- + -tuu/ → [utaaltuu]
/roob- + -tuu/ → /roobtuu/→ [roobduu]
/kaat- + -tuu/ → [kaattuu]
/barat- + -tuu/ → [barattuu]
• Saala osoo adda hin baasin wanta hawaasa keessatti fudhatama hin
qabnellee ibsuuf oolti
Fakkeenya wanta hawaasa keessatti fudhatama hin qabnee,
/hat-+ -tuu/ → [hattuu]
/dhug- + -tuu/ → /dhugtuu/ → [dhugduu] 292
Dhamjecha -aa
Akkuma dhamjecha -tuu, dhamjechi -aa nis hundee jechaarratti
fufamuudhaan maqaa tocha/uuma akkasuma koornayaa adda baasa.
/utaal-+ -aa/ → [utaalaa]
/roob- + -aa/→ [roobaa]
/kaat- +- aa/ → [kaataa]

293
b. Horsiisa Ibsa maqaa/ adjectival inflection
• Afaan Oromoo keessatti ibsi maqaas dhamjechoota addaa addaa
fufachuudhaan horuu danda‟a.
• Dhamjechoonni hormaataa ibsa maqaarratti fufamuudhaan tajaajila
seerlugaa kanneen akka lakkoofsaa, tajimaa, fi addiraa agarsiisu.
 Lakkoofsa
• Addeessitoonni tajaajillisaanii maqaa booda galuudhaan tajaajila
addeessaa kennuu akka ta‟e beekamaadha.
• Afaan Oromoo keessatti addeessitoonni dhamjechoota daneessitoota
fufachuudhaan maqaalee danuu booda galuudhaan maqicha ibsu.

294
Dhamjecha -oo
/diimaa + -oo/→ [diimoo]
Jarreen diimoon dhufan.
/hamaa + -oo/ → [hamoo]
Bineensonni hamoon bosona gara harka bitaa keessa
jiraatu.
 Taajima
Addeessaan matima waliin yommuu tajaajilu
• maqaa waliin hiriiran ibsu;
• maqaa waliin hiriiranirratti yaada dabalataa kennu.
• Maqaan immoo hima keessatti akka matimaa fi aantimaatti akka
295
tajaajilu gama duubaatti ilaalleerra.
• Addeessitoonni maqaalee akka matimaa fi aantimaatti tajaajilan
waliin yommuu hiriiran dhamjechoota adda addaa fufatu.
• Addeessitoonni, maqaalee akka matimaatti tajaajilan waliin
yommuu hiriiran akkuma maqaalee dhamjechoota -n, -ni, i, fi ϕ
fufatu.
Dhamjecha -n
Addeessitoonni sagalee dheeraadhaan (IAA) xumuraman dhamjecha -
n fufachuudhaan maqaa akka matimaatti tajaajilu ibsu.
Fakkeenya,
/diimaa + -n/ → [diimaan]
Namichi diimaan dhufe.
/diimtuu + -n/ → [diimtuun]
Intalli diimtuun magaalaa haramaayaa keessa jirraatti.
296
Dhamjecha -ni
• Adeessitoonni dhumni AIA ta‟e dhamjecha -ni, fufachuudhaan
maqaalee akka matimaatti tajaajilan ibsu.
Fakkeenyaf,
/magaala + -ni/ → /magaalni/→ [magaalli]
Intalli magaalli hiriyyaa kumarraati.
/abshaala + -ni/ → /abshaalni/ → [abshaalli]
Daa‟imni abshaalli kun kan Obbo Toleeraati.
Dhamjecha -i
• Adeessitoonni dhumni IIA ta‟e fi maqaalee matima ta‟an faana
hiriiruudhaan tajaajila adeessaa kennan dhamjecha -i
297
fufachuudhaan hima keessatti tajaajilu.
Fakkeenya,
/Gurraacha [gurraacca] -i/ → [gurraachi [gurraacci]
Sangaa gurraachi dallaa cabsee.
/luyna + -i/ → [luyni]
Gurbaa luyni kun kaleessa fuula natti guuraa ture.

• Addeessitoonni, maqaalee akka matimaatti tajaajilan faana

yommuu galan dhamjechoota adda addaa akka fufatan laalleerra.
• Yommuu kana maqaaleen tokko tokko addeessota faana
dhamjecha matimeessituu yommuu fufatan tokko tokkommoo hin
fufatan.
298
Adeessaan aantima alkallattii waliin yommuu tajaajilu
• Addeessonni maqaalee hima keessatti akka aantimaatti tajaajilan
faana galuudhaan yommuu tajaajilan dhamjechoota tajaajilasaan
aantimoota waliin hiriiruun hima keessatti kennan agarsisan fufatu.
• Maqaaleen yommuu akka aantima alkallattiitti tajaajilan dhamjecha
kan fufatan yoo ta‟u addeessoonis maqaalee akka aantima
alkallattiitti tajaajilan faana galuudhaan yommuu tajaajilan
dhamjecha fufatu.

299
Dhamjecha -f
Addeessaan aantima alkallattii faana hiriiruudhaan yommuu tajaajilu
dhamjechi -f n addeessaarratti fufama.
Fakkeenya,

Tulluun mucaa diimaaf kitaaba kenne.

Caalaan intalasaa cimtuuf kitaaba bite.
• Maqaaleen akka aantima alkallattiitti yommuu tajaajilan
dhamjecha akka fufatan eerrerra.
• Fakkeenya kanarraa akka arginutti garuu maqaaleen akka aantima
alkallattiitti tajaajilan yoo addeeffaman dhamjechoonni
aantimeessitootaa isaanirraa gara addeessotaatti darbuusaaniti. 300
Fakkeenya jalqabaa osoo ilaallee
„Tulluun mucaaf diimaa kitaaba kenne‟ hin jedhamu
„Tulluun mucaaf diimaaf kitaaba kenne‟ hin jedhamu.
„Tulluun mucaaf kitaaba keenne‟ ni jedhama.
• Fakkeenyota kanneenirraa kan mirkaneessinu aantimeessituun
maqaarratti fufamtu gara addeessaatti kan ceetu ta‟uudha.
Dhamjecha -dhaa
Haaluma walfakkaatuun addeessaan maqaa akka aantima alkallattiitti
tajaajilu waliin yoo hiriire dhamjecha -dhaa fufata.
Fakkeenya,
Margaan sa‟a adiidhaa marga haame.
301
Kennaan gurbaa gabaabaadhaa qarshii kudhan kenne.
Dhamjecha -dhaaf
• Dhamjechi -dhaa fi -fn armaan olitti ilaalle waliin ta‟uudhaan
addeessota maqaalee akka aantima alkallattiitti tajaajilan faana
hiriiruun addeessan irratti fufama.
Fakkeenya,
Beenyaan intala seeqxuudhaaf qarshii dhibba liqeesse.
Qananiin adurree adiidhaaf somba kenne.
• Dhamjechoonni -dhaa, -f fi -dhaaf jedhaman kunneen sadeen
isaanituu addeessaa tokkorratti fufamanii tajaajiluu danda‟u.
Fakkeenyaaf,
Tulluun namicha dheeraaf kitaaba bite.
Tulluun namicha dheeraadhaa kitaaba bite.
Tulluun namicha dheeraadhaaf kitaaba bite. 302
• Kana jechuun addeessonni martuu dhamjechoota kana
fufachuudhaan maqaalee aantima alkallattii ta‟anii tajaajilan faana

galu jechuu miti.

• Fakkeenyaaf, addeessaan himoota armaan gadii kanneen keessatti
dhufe dhamjechoota sadeenuu fufachuun tajaajiluu hin danda‟u.
Tulluun namicha magaalaaf kitaaba bite.√
Tulluun namicha magaaladhaa kitaaba bite. X
Tulluun namicha magaaladhaaf kitaaba bite. X

303
Dubbachiisaa dhumaa dheeressuu
• Addeessitoonni aantima alkallattii ibsan tokko tokko dubbifamaa
dhumaa dheereffachuun tajaajilu.
Fakkeenya,
Magaala
Guutuun namicha magaalaa qalama ergise.
Gurraacha
Caaltuun aannan saree gurraachaa bitte.

304
 Addiraa
• Addiraan dhamjecha wanta tokko wanta biraarraa adda baasuuf
tajaajiluudha.
• Addiraatti dhimma bahuun wanta tokko wanta biraarra adda
baasuudhaaf waa‟een waan dubbatamuu sun duraan dursee
dubbataa fi dhaggeeffataadhaan adda bahee kan beekamu ta‟uu
qaba.
• Addeessaan kan addiraa fufatu maqaan inni ibsu yookaan
addeessu duraan dursee dhaggeeffataa fi dubbataadhaan kan
beekamu yoo ta‟eedha.

305
Dhamjecha addiraa saala dhiiraaf tajaajilan -icha [icca], -ticha
[ticca]
Dhamjechoonni kun lamaan, Afaan Oromoo keessatti addeessitoota
irratti fufamuudhaan wantoota maqaalee addeessaan ibsamaniin
bakka bu‟aman wantoota biroo walfakkaatanirraa saala dhiiraa
keessatti adda baasuuf taajaajilu.
Fakkenya,
/gowwaa + - icha/→ [gowwicha]
/humna qabeessa + - icha/→ [humna qabeessicha]
/jaamaa + -ticha/ → [jaamticha]
/diimaa + -ticha/ → [diimticha]
306
Dhamjecha addiraa saala naayyeef tajaajilu -ittii
Dhamjechi kun Afaan Oromoo keessatti addeessitootarratti
fufamuudhaan wantoota maqaalee addeessichaan ibsaman saniin
bakka bu‟aman wantoota biroo walfakkaatanirraa saala naayyee
keessatti adda baasuuf tajaajila.
/diimtuu + -ittii/ → [diimtittii]
/gabaabduu + -ittii/ → [gabaabdittii]
/adii + -ittii/ → [adittii]
/gowwaa + -ittii/ → [gowwittii]

307
C. Horsiisa Xumuraa/ Verb Infilection
• Xumuroonni dhamjecha hortee adda addaa fufachuudhaan tajaajila
kanneen akka ramaddii, lakkoofsaa, saalaa, ennaa fi kkf agarsiisu.
• Itti aansuudhaan gosa tokko fudhachuudhaan dhamjechoonni
xumurtootarratti fufamuudhaan tajaajila hormaataa kennan ilaalla.
• Dhamjechoota lakkoofsa, ramaddii, fi koornayaa mul‟isan ennaa
ammeennaa keessatti bakkuma tokkotti ilaalla
• Dhamjechoonni dhimmoota sadeen kanneen mul‟isan ennaa adda
addaa keessatti tokkuma waan ta‟aniif ennaa adda addaa keessattii
laaluun hin barbaachisu

308
• Ennaan garuu haalarraatti hundaa‟uudhaan adda adda waan ta‟eef
isa tokko tokkoon ilaalla.
 Lakkoofsa
 Ramaddii
 Kornayaa
An ni mur-ϕ -a
Mdh xiyyeffannoo HJ -1 -ammeennaa

Nu ni mur -n -a
Mdh xiyyeffannoo HJ -1DN -ammeennaa

Ati ni mur -t -a
Mdh xiyyeffannoo HJ -2 -ammeennaa

Isin ni mur -t -an -ϕ

Mdh xiyyeffannoo HJ -2-DN-ammeennaa
309
Ishiin ni mur-t -i
Mdh xiyyeffannoo HJ -3NY -ammeennaa

Inni ni mur -ϕ -a
Mdh xiyyeffannoo HJ -3KR -ammeennaa

Isaan ni mur -ϕ -an -ϕ

Mdh xiyyeffannoo HJ-3 -DN –ammeennaa

RLSE

310
 Ennaa
• Ennaan yeroo wanti hima keessatti himamu itti raawwatudha.
• Ennaan, yeroo keessatti raaw‟aturratti hundaa‟uudhaan bakka
sad‟itti qoddama:
 wanta amma raaw‟achaa jiru –ammeennaa,
 wanta yeroo darbe keessa raaw‟ate -dabareennaa fi
 wanta gara fuulduraa raaw‟achuuf deemu -durannaa
jedhamuudhaan.
• Ennaan yeroorratti hundaa‟uudhaan bakka sadi‟itti yaa qoodamu
malee haala keessatti raaw‟atu lama (aspect) qaba:
• raawwilaa fi
• raawwima. 311
• Raawwilli gocha hin raaww‟anne yommuu mul‟isu,
• Raawwimni gocha raaw‟ate mul‟isa.
• Ameennaa fi durannaan raawwila jalatti ramadamu
• Dabareennaan raawwima jalatti qoodama.
• Dhamjechoota ennaa mul‟isan dhimma hiikni barbaachiseefirratti
hundaa‟uudhaan hiika itti kennun ni danda‟ama.
• Yeroorratti hundaa‟uudhaa ammeennaa, durannaa fi dabareennaa
akkasumas haalarratti hundaa‟uudhaan raawwilaa fi raawwima
jennee hiika itti kennuu dandeenya.
• Qoqqoodamiinsa ennaa, yeroorratti hundaa‟ee raaw‟ate sadeen
jala qoqqoodamiinsi biroo waan jiraniif, dabalataan dhamjechoota
ennaa agarsiisaniif akkuma barbaachisetti hiika sadarkaa kanarra
312
• Fakkeenyaaf xumura nyaate jedhu keessatti dhamjechi ennaa
mul‟isu -e yoo ta‟u, kaayyoo hiikni barbaachiseef irratti
hundaa‟uudhaan dabareennaa yookaan raawwima jennee hiika itti
kennuu dandeenya.

• Himni yeroorratti hundaa‟uudhaan bakka sadi‟itti akka qoodamu

eerameera. Himni yeroodhaan bakka sadi‟itti qoodamu kun
kutaalee adda addaatti qoodamu. Isaanis haala itti aanu kanaan
dhiyaataniiru.

313
Ammeennaa
• bifa sadi qaba
1. Ammeennaa
Ammeennaan gocha yeroo mara dhugaa ta‟e, yookaan yeroo mara
/yeroo murtaa‟aa keessatti irra deddeebi‟ee raaw‟atu ennaa
agarsiisudha.
Fakkeenya,
Reebaan ni dhufa.
Dhangaatuun ganama ganama fiigdi.
Tolaan ganamaan loon yaasa.
Aduun bahaan baati.
Cabbiin ni qorra.
Ibiddi nama guba.
314
• Himni jalqabaa kun waan lama of keessaa qaba:
 wanta gara fuulduraa raaw‟atuu fi
 wanata yeroo mara raaw‟atu.
• Inni jalqabaa reebaan of fuundura yeroo tokko ni dhufa kan jedhu
yoo ta‟u, inni lammataa reebaan hin hafne inuma dhufa jechuu
ta‟a.
• Himoonni hafan martuu wanta irra deddebiidhaan raaw‟atuu fi
wanta yeroo mara dhugaa ta‟e agarsiisu.
• Ramaddii 1ffaa, ramaddii 2ffaa qiienxee fi ramaddii sadaffaa
qeenxee koornayaa dhiiraa keessatti dhamjechi -a ennaa
ammeennaa yoo muli‟su,
315
• ramaddii lammaffaa danuu fi sadaffaa danuu keessatti dhamjecha
ϕ tu ennaa ammeennaa mul‟isa.
• Ramaddii sadaffaa qeenxee koornayaa naayyee keessatti immoo
dhamjecha -i tu ennaa ammeennaa agarsiisa.
2. Amsiqa (As)
Amsiqini gocha yeroo haasa‟amu san keessatti itti fufiinsaan
raaw‟achaa jiru.
An haamaa jira.
Nu haamaa jirra.
Ati haamaa jirta.
Isin haamaa jirtan.
Ishiin haamaa jirti.
Inni haamaa jira.
Isaan haamaa jiran. 316
• Fakkeenyota armaan olii kanneen yommuu ilaallu wanti haaraan
arginu hundeen jechaa dhamjecha -aa fufachuu,
• dhamjechoonni lakkoofsa, ramaddii, koornayaa fi ammeennaa
mul‟isan xumura gargaartuu jir- jedhurratti fufamanii
argamuusaaniti.
• Himmeen kunneen himmeen ammeennaa keessa jiraniin
garaagarummaan dhamjechaa isaan qaban dhamjechi -aa n hundee
xumura muummicharratti galuu fi xumurri gargaartuun jir-
jiraachuudha.
• Garaagarummaan hiikaa jiru amsiqni waan amma itti fufiinsaan
mul‟atu ibsuu danda‟uusaati.
317
• Tokkummaan ammeennaa fi amsiqaa lamaan isaanituu gosa ennaa
ammeennaa keessa jiraachuu yoo ta‟u, dhamjechoonni ammeennaa
mul‟isan amsiqa keessattis xumura gargaartuu jir- jedhurratti
fufamaniiru.
• Kanarraa ka‟uudhaan dhamjechoonni ennaa amsiqaa mul‟isan
ramaddii adda addaa keessatti kan itti aananii dhufan kanneen ta‟uu
hubanna.

• Gucni dhamjecha amsiqa mul‟isuu hundee jechaa + -aa + jir-

+ a/ϕ/i dha.
An haamaa jira.
An haam-aa jir -ϕ-a
Mdh HJ -As As-1-As 318
Nu haamaa jirra
Nu haam-aa jir -n -a
Mdh HJ -As As-1DN-As
Ati haamaa jirta.
Ati haam-aa jir -t-a
Mdh HJ -As As-2-As
Isin haamaa jirtan.
Isin haam-aa jir -t-an -ϕ
Mdh HJ -As As-2-DN-As
Ishiin haamaa jirti.
Ishiin haam-aa jir -t -i
Mdh HJ -As As-3NY-As
Inni haamaa jira.
Inni haam-aa jir -ϕ -a
Mdh HJ -As As-3KR-As
Isaan haamaa jiran
Isaan haam-aa -ϕ-an -ϕ
319
Mdh HJ -As-3- DN-As
Gaaffilee yaalii
Dhamjechoota himmeen kanneen keessatti lakkoofsa, ramaddii,
koornayaa fi ennaa mul’isan higgitaan agarsiisi.
An sirbaa jira.
___________________________________________________
___________________________________________________
Nu sirbaa jirra.
___________________________________________________
___________________________________________________
Ati sirbaa jirta.
___________________________________________________
___________________________________________________
Isin sirbaa jirtan.
___________________________________________________
___________________________________________________
Ishiin sirbaa jirti.
___________________________________________________
___________________________________________________ 320
Inni sirbaa jira.
___________________________________________________
___________________________________________________
Isaan sirbaa jiran.
___________________________________________________
___________________________________________________

321
3. Raawwima Ammeennaa (RA)
• Ennaan kun wanta yeroo darbe keessa ta‟e garuu bu‟aan isaa
hamma ammaa jiru yookaan xinnuuma yeruma dubbatamu san
dura wanta raaw‟ate mul‟isa.

• Dhamjechi ennaa raawwima ammeennaaf dhaabatu hundee

jechaa + -ee/ii + jir- +a/ϕ/i guca jedhu keessatti kanneen

dalgee barreeffamaniidha.
• Fakkeenyota armaan olii keessa dhamjechoonni jiran marti
hiiggita itti aanu keessatti ifa kan bahan yoo ta‟u, dhamjechoonni
raawwima ammeennaa agarsiisan kanneen hiikni RA
kennameefidha.
322
 An gargaar-ϕ-ee jir -ϕ-a
Mdh HJ -1-RA RA-1 -RA
Nu gargaar-n -ee jir -n -a
Mdh HJ -1DN-RA RA-1DN-RA
Ati gargaar-t-ee jir -t-a
Mdh HJ -2-RA RA-2-RA
Isin gargaar-t-an -ii jir -t-an -ϕ
Mdh HJ -2-DN-RA RA-2-DN-RA
Ishiin gargaar-t -ee jir -t -i.
Mdh HJ -3NY-RA RA-3NY-RA
Inni gargaar-ϕ -ee jir -ϕ -a.
MDH HJ -3Dh-RA RA-3KR-RA
Isaan gargaar-ϕ-an -ii jir -ϕ -an -ϕ
Mdh HJ -3-DN-RA RA-3-DN-RA

Gaaffii
Raawwima ammeennaa amsiqaa fi tarsiqarraan maaltu adda taasise?
323
Dabareennaa
1. Dabareennaa

Dabareennaan yeroo dabre keessa wanta raaw‟ate ennaa mul‟isuudha.

Fakkeenya,
An gale.
Nu galle.
Ati galte.
Isin galtan.
Ishiin galte.
Inni gale.
Isaan galan.
324
• Ramaddii tokkoffaa, lammaffaa qeenxee fi sadaffaa qeenxee
keessatti dhamjechi -e n ennaa dabareennaa mul‟isa,
• Ramaddii lammaffaa danuu fi sadaffaa danuu keessatti dhamjecha
duwwaatu ennaa dabarennaa mul‟isa.
Gaaffilee yaalii
1. Fakkeenyota kanneen armaan duraa keessatti dhamjechoota
lakkoofsa, ramaddii, koornayaa, fi ennaa mul‟isan hiiggitatti
fayyadamuudhan agarsiisi

325
2. Tarsiqa (Ts)

Tarsiqni yeroo darbe keessa wanta itti fufiinsaan raaw‟ate kan

agarsiisu.

Fakkeenya,

An manan ijaaraa ture.

Nu mana ijaaraa turre.
Ati mana ijaaraa turte.
Isin mana ijaaraa turtan.
Ishiin mana ijaaraa turte.
Inni mana ijaaraa ture.
Isaan mana ijaaraa turan. 326
• Tarsiqa keessatti dhamjechoonni lakkoofsa, ramaddii fi koornayaa
mul‟isan xumura gargaartuuratti fufamani.

• Gucni dhamjechaa ennaa tarsiqa agarsiisu hundee jechaa + -

aa + tur + -e/ϕ.
• Dhamjechoonni asitti tarraa‟an kunneen dhamjechoota tarsiqa
mul‟isan qofaadha.
• Dhamjechoonni biroo kan tajaajila seerluga adda addaa kennan
garuu asitti hin ibsamin jiru.
Gaaffilee yaalii
Fakkeenyota armaan olii kessattii dhamjechoota lakkoofsa, ramaddii,
koornayaa fi ennaa mul‟isan iddoo siif kennamerratti hiiggitaan
327
3. Raawwima Dabareennaa (RD)

• Ennaan kun gocha yeroo fagoo keessa raaw‟ate agarsiisa.

• Gochi ennaa kanaan ibsamu yeroo dheeraa keessa

raaw‟achuusaarraan kan ka‟e gochi raaw‟atame sun
raaw‟achuunsaa ibsamuun ala, yeroo dubbatamu sanatti
raaw‟achuusaatiin wanti hidhata qabu hin jiru.

• Dhamjechoota raawwima dabareennaa agarsiisan fakkeenyota

armaan gadii kanneen keessatti ilaallaa.

• Himoonni armaan duraa kanneen ramaddii sadan keessattuu

raawwima dabareennaatti dhimma bahuun himamani.
328
• Dhamjechoonni xumurarratti fufamuudhaan ennaa akka mul‟isan
beekamaadha.
• Himni raawwima dabareennaa mul‟isudhaaf akkuma raawwima
ammeennaa xumura lamatu hojiirra oola.
• Xumurri tokko xumura muummicha yoo ta‟u, inni biraa xumura
gargaartuudha.
• Ennaa raawwiima dabareennaa kan mul‟isan tuuta
dhaamjechootaati.

329
• Kanarraa kan hubatamu dhamjechoonni ennaa mul‟isan xumura
muummichaa fi xumura gargaartuurratti kan dhufan ta‟uu isaaniti.
• Haaluma walfakkaatuun dhamjechoonni danoomaa, ramaddii fi
koornayaa mul‟isan akkuma raawwima ammeennaa yeroo tokkotti
gosa xumuraa lamaanirrattuu fufamanii argamu.
• Mee hiiggitatti dhima bahuudhaan dhamjechoota himmeen armaan
oliirratti fufamuudhaan tajaajilan haa ilaallu.
An Badhaasaa arg-ϕ-ee tur -ϕ-e.
Mdh M HJ-1-RD RD-1-RD

Nu Badhaasaa arg-i -n -ee tur -r -e

Mdh M HJ-Sag-1DN-RD RD-1DN-RD

330
Ati Badhaasaa arg-i -t -ee tur-t -e
Mdh M HJ-SAG-2-RD RD-2-RD

Isin Badhaasaa arg-i -t-an -ii tur -t -an -ϕ

Mdh M HJ -Sag-2-DN-RD RD-2-DN-RD

Ishiin Badhaasaa arg-i -t -ee tur-t -e

Mdh M HJ -Sag-3NY-RD RD-3NY-RD

Inni Badhaasaa arg-ϕ -ee tur -ϕ -e

Mdh M HJ-3Dh-RD RD-3KR-RD

Isaan Badhaasaa arg-ϕ-an -ii tur -ϕ-an -ϕ

Mdh M HJ-3-DN-RD RD-3-DN-RD

331
• Akkuma fakkeenyotarraa ilaallu himmeen kanneen keessatti
rawwima dabareennaa dhamjechoonni mul‟isan guca itti aanu
kana keessatti kanneen jala sararamani:

• hundee jechaa + -ee/ii + hundee jechaa xumura

gargaartuu (tur-) + e/ϕ.
• Hundeen jechaa sababni jala hin sararaminiif, bu‟uura xumura
muummee waan ta‟eefi hima ennaa gosa kamuu keessatti waan
dhufuuf akka qaama dhamjecha raawwima dabareennaa
mul‟isuutti hin fudhatamu.
• Kanarra kan ka‟e hiiggita armaan olii keessatti dhamjechoota jala
sararaman kanneeniif hiika RD (raawwima dabareennaa) jedhu
kennineefii jirra jechuudha. 332
• Dhamjechoonni danooma, ramaddii fi koornayaa mul‟isan xumura
mummee fi xumura gargaartuurratti akka fufaman gama duubaatti
eerameera.
Gaaffilee Yaalii
1. Raawwima ammeennaa fi raawwima dabareennarratti
dhamjechoonni lakkoofsa, ramaddii fi koornayaa agarsiisan
xumura muummee fi xumura gargaartuurratti akka dhufan
eerameera. Kun ta‟uusaa yookaan dhamjechoonni kunneen gosa
ennaa lamaanirrattuu xumura muummee fi xumura gargaartuurratti
fufamuusaanii akkamitti akka adda baafachuun danda‟ame
ragaadhaan deeggaruudhaan ibsi.
333
2. Tarsiqaa fi amsiqa keessaatti xumurri muummee fi xumurri
gargaartuun jiraatanillee dhamjechoonni lakkoofsa, ramaddii fi
koornayaa agarsiisan xumura gargaartuu qofarratti akka fufaman
eerameera. Kun ta‟uusaa yookaan dhamjechoonni kunneen ennaa
kanneen keessatti xumura gargaartuu qofarratti fufamuusaanii
akkamitti akka adda baafachuun danda‟ame ragaadhaan ibsi.

334
Durannaa
1. Murannaa (future definite)

• Ennaan kun wanta gara fuunduraa raawa‟achuun isaa hin oolle

garuu yeroon murtaa‟aan itti raaw‟atu addaan bahee hin beekamne
agarsiisa. Fakkeenya murannaa armaan gaditti dhiyaate ilaali.

An godaanufi/ godaanufani.
Nu godaanufi.
Ati godaanufi.
Isin godaanufi.
Ishiin godaanufi.
Inni godaanufi.
Isaan godaanufi. 335
• Nagaash Tolaa fi KB (1998:90) akka ibsanitti ennaa murannaa
keessatti dhamjechi wanti tokko gara fuulduraatti raaw‟achuunsaa
murtaa‟aa ta‟e ta‟uu agarsiisu -f dha.
• Ramaddii tokoffaa qeenxee keessatti dhamjechi -fan dabalataan
dhamjecha murannaa agarsiisudha.
• Akka hayyoota kanneenitti dhamsagni /u/n hundee jechaa
godaan- jedhurratti fufame, dhamjecha murannaa agarsiisu osoo
hin taane dhamjecha qaamalaa (infinitive) mul‟isuu dha.
• Dhamsagni /i/n dhuma xumura godaan jedhurratti argamu immoo

firdhamjecha xumura ta‟uumsaa dhamjecha dha ti jedhu. ?

336
• Akka ennaawwan biroo, xumurri ennaa murannaa agarsiisan
dhamjechoota adda addaa hiikawwan kanneen adda addaa
mul‟isan hin fufatan.
• Danooma, ramaddii fi koornayaan kan adda bahan
maqaa/maqdhaala himicha keessatti matima ta‟ee tajaajilu irratti
hundaa‟uudhaani.
2. Murnaala (future indefinite)

• Ennaan kun wanta gara fuulduraatti ta‟u, garuu raaw‟achuu fi

dhiisuun isaa hin murtoofne kan agarsiisudha.

337
 Fakkeenya,
An ni darba ta‟a.
Nu ni darbina ta‟a. -i- saagadha;-n- danooma
Ati ni darbita ta‟a.-t- ramaddii lammaffaa
Isin ni darbitan ta‟a.-t- R3; -an- danooma
Ishiin ni darbiti ta‟a; -t- kornayaa naayyee
Inni ni darba ta‟a.
Isaan ni darban ta‟a. -an- danooma
• Ennaa murnaala agarsiisuuf xumura muummee fi xumurri
gargaartuun kan tajaajilan yoo ta‟u, dhamjechi -a/i/ϕn hundee xumura
muummerratti fufamuudhanii fi dhamjechi -an hundee xumura
gargaartuu ta’- jedhurratti fufamuudhaan murnaala agarsiisu.
338
• Dhamjechoota murnaala agarsiisan guca itti aanu kana keessatti
kanneen dagalee barreeffamaniidha.
• Hundee xumura muummee + -a/i/ϕ + ta’- + -a.
• Ennaa kana keessatti dhamjechoonni tajaajila seerlugaa kanneen
akka danoomaa, ramaddii fi koornayaa agarsiisan xumura
muummee qofarratti fufamu.

339
Gaaffilee Yaalii
1. Fakkeenyota ennaa murnaalaa agarsiisan keessatti dhamjechoota
tajaajila seerlugaa kanneen akka danoomaa, lakkoofsaa fi
koornayaa agarsiisan adda baasii iddoo siif kennamerratti
barreessi.
a. An ni bara ta‟a.
Nu ni barra ta‟a.
Ati ni barta ta‟a.
Isin ni bartan ta‟a.
Ishiin ni barti ta‟a.
Inni ni bara ta‟a.
Isaan ni baran ta‟a.

340
b.
An ni baradha ta‟a.
Nu ni baranna ta‟a.
Ati ni baratta ta‟a.
Isin ni barattan ta‟a.
Ishiin ni baratti ta‟a.
Inni ni barata ta‟a.
Isaan ni baratan ta‟a.
c. Himoota armaan gadii kanneen keessatti dhamjechoota
xumurootarratti fufamuudhaan danooma mu‟lisan adda baasi.
Nu biddeena ni nyaanna.
Isin biddeena ni nyaattan
Isaan biddeena ni nyaatan.

341
II. Dhamjecha Uumtee/Yaasaa
• Dhamjecha uumteen dhamjecha hirkataa ta‟ee qaama jechaa adda
addaarratti fufamuudhaan jecha uumuuf kan tajaajiluudha.
• Dhamjechi uumteen garee jechaa fi hiika jechaa jijjiiruun
beekamu.
• Fakkeenyaaf, jecha daa‟imummaa jedhu osoo fudhannee
• jechi kun dhamjecha daa’ima jedhuu fi dhamjecha -ummaa
jedhurraa uumamuusaat hubanna.
• Qaamni jechaa daa’ima jedhu dhamjecha of danda‟aa yoo ta‟u, -
ummaan dhamjecha hirkataa uumteedha.

342
• Qaamni jechaa daa’ima jedhu nama umrii xiqqaa ta‟e yoo
mul‟isu, dhamjechi -ummaa jedhu itti dabalamuusaatiin
sansakkaa daa‟imaa akka bakka bu‟u ta‟eera.
• Jechi daa’ima jedhu maqaa waan qabatmaa yommuu ta‟u,
daa’imummaa kan jedhu maqaa waan qabatamaa hin taane bakka
bu‟uudha.
• Jechoonni daa’imaa fi daa’imummaa jedhan garee dubbii maqaa
jalatti yaa ramadaman malee hiika adda addaa qabu.

343
a. Dhamjechoota Adda Addaatti (Dhamjechoota Uumtee)
Dhimma Bahuudhaan Jechoota Uumuu

 Uumama Maqaalee
Itti aansuudhaan dhamjechoota jechoota adda addaarratti
fufamuudhaan maqaa uuman ilaalla.
 Maqaa Maqaarraa Uumuu
Maqaan dhamjecha maxxanfachuudhaan maqaarraa ni uumama.
Dhamjecha -ummaa
Fakkeenya,
nama +-ummaa → namummaa
barsiisaa + -ummaa → barsiisummaa
344
uummata + -umma → uummatummaa
 • Dhamjechi -ummaan maqaalee waantoota mul‟atan bakka
bu‟anirratti fufamuudhaan maqaalee dhimmoota hin mul‟anne
bakka bu‟an uuma.
 Maqaa Maqibsarraa Uumuu
Dhamjechoonni maqibsarratti fufamuudhaan maqaalee uumu.
Daamjecha -ummaa
Afaan Oromoo keessatti dhamjechi -ummaan maqibsarratti
fufamuudhaan maqaalee uumuuf tajaajila.
Fakkeenya,
haxxee + -ummaa →haxxummaa
gamna + -ummaa → gamnummaa
345
 • Amalli durumaan durseetuu waan mul‟atu miti.
• Haxxummaa kan jedhu immoo caalmatti amala waan hin
mul‟annee kan bakka bu‟uudha.
Dhamjecha -ina
Dhamjechi -ina jedhu kun maqibsootarratti fufamuudhaan Afaan
Oromoo keessatti maqaa uumuuf tajaajila.
Fakkeenya,
diimaa + -ina → diimina
qal‟aa + -ina → qal‟ina
• Akkuma fakkeenyota kanneen irraa hubatamu dhamjechi -ina
jedhu maqibsootarratti fufamudhaan maqaalee uumuuf tajajaila.
346
 Dhamjecha -eenya /-eeɲɲa]
Dhamjechi -eenya jedhu maqibsootarratti fufamuudhaan Afaan
Oromoo keessatti maqaalee uumuuf tajaajila.
Fakkeenya,
adii + -eenya→ addeenya
hamaa + -eenya → hammeenya
Fakkeenyota kanneen irraa akkuma hubannu dhamjechi -eenya
jedhu maqibsootarrtti fufamuudhaan maqaa uumuuf tajaajila.

 Maqaa Xumurarraa Uumuu

Afaan Oromoo keessati dhamjechoonni adda addaa xumurarratti
fufamuudhaan maqaalee uumuuf tajaajilu.
347
 Dhamjecha -eenya [-eeɲɲa]
Dhamjechi -eenya jedhu Afaan Oromoo keessatti hundee jechaa
xumuraarratti fufamuudhaan maqaa uumuuf tajaajila.
Fakkeenya,
qab- + -eenya → qabeenya
jir- + -eenya → jireenya
Dhamjecha -aatii
Haaluma walfakkaatuun dhamjechi -aatiin hundee jechaa
xumuraarratti fufamuudhaan maqaalee uumuuf tajaajila.
Fakkeenya,
dhug- + -aatii → dhugaatii
alba‟- + -aatii → alb‟aatii→albaatii
348
dhama‟ -+ -aatii → dham‟aatii→dhamaatii
 dhamjecha -a
Dhamjechi -an hundee jechaarratti fufamuudhaan maqaa uuma.
Fakkeenya,
kalaq- + -a →kalaqa
waran- + -a→ waraana

Haaluma walfakkaatuun dhamjechi -an bu‟uuruumhorteeratti

fufamuudhaan maqaa uuma.
Fakkeenya,
firoom- + a → firooma; fira- → firoom-→firooma
namoom- + -a → namooma
aarjaa + -oom-→ arjoom- + -a → arjooma 349
 dhamjecha -tuu fi –aa
Dhamjechoonni -tuu fi -aan hundee jechaa xumura Afaan
Oromoorratti fufamuudhaan maqaa uumuuf tajaajilu.
Dhamjechoonni kunneen maqaa tolchuudhaan ala akka walduraa
duuba isaanitti koornayaa naayyee fi kormaa mul‟isuuf tajaajilu.
-tuu
dhug- + -tuu → dhugtuu→ dhugduu
haam- + -tuu → haamtuu
gammad- + -tuu → gammadtuu→ gammadduu
-aa
dhug- + -aa → dhugaa
gammad- + -aa → gammadaa 350
 Dhamjechoonni -aa fi -tuun bu‟uuruumhortee irrattis
fufamuudhaan maqaalee uumuuf ni taajaajilu.
Fakkeenya,
barsiis- + -aa → barsiisaa
barsiis- + -tuu → barsiistuu
Dhamjecha -chuu
Dhamjechi -chuun hundee jechaa xumuraarratti fufamuudhaan
maqaa uumuuf tajaajila.
Fakkeenya,
gammad- + -chuu→ gammadchuu→ gammachuu [gammaccuu]
kaat- + - chuu → kaatchuu → kaachuu [kaaccuu]
nyaat - + -chuu → nyaatchuu → nyaachuu [ɲaaccuu] 351
 Dhamjecha -sa
Dhamjechi -san hundee jechaarratti fufamuudhaan maqaalee
uuma.
Fakkeenya,
deem- + -sa → deemsa
ijaar- + -sa→ ijaarsa
Dhamjecha -iinsa
Dhamjechi -iinsa jedhu hundee jechaa xumurarraatti
fufamuudhaan maqaa uuma.
Fakkeenya,
arg- + -iinsa → argiinsa
jibb- + -iinsa → jibbiinsa 352
 Dhamjecha -umsa/-uumsa
Dhamjechi kunillee Afaan Oromoo keessatti hundee jechaa
xumuraarratti fufamuudhaan maqaa uuma.
Fakkeenya,
beek- +- umsa → beekumsa
ka‟- + -uumsa → ka‟uumsa
Dhamjecha-cha /-ca/
Dhamjechi -chan hundee jechaa xumuraarratti fufamuudhaan
maqaa uuma.
Fakkeenya:
utaal- + -cha → utaalcha
ilaal- + -cha → ilaalcha 353
 Dhamjecha-icha /-icca/
Dhamjechi -ichan hundee jechaa xumuraarratti fufamuudhaan
maqaa uuma.
Fakkeenya:
fiig- + -icha → fiigicha [fiigicca]
kaat- + -icha → kaaticha [kaaticca]
Dhamjecha -noo
Dhamjechi -noo jedhu bu‟uur uumhortee irratti fufamuudhaan
maqaa uumuuf tajajila.
Fakkeenya:
Qor-at- + -noo → qoratnoo → qorannoo
Iyyaaf-at- + -noo →iyyaafatnoo → iyyaafannoo
354
 Gaaffii yaalii
Adeemsa itti aanee dhufu kana daaw‟achuudhaan dhamjechoota
adda addaa hiika isaanii waliin teechisi.
hubat- + -noo → hubatnoo → hubannoo
Akka jarreen armaan olii osoo hin taane hubat- kan jedhu hundee
jechaa fakkaata. Sababnisaas, qaama dhamjechaa ufnaa fakkaatu -at-
jedhu kana yoo jecharraa kaafne qaamni hafu hub- ta‟a. Qaamni kun
immoo jechoota biroo uumuudhaaf yookaan dhamjechoota biroo
fufachuudhaaf qophaa‟aa miti. Hub- kan jedhu hundee jechaa ta‟uu kan
danda‟u hiika amma mul‟atu „qayyabachuu’ jedhu qabaatee osoo hin
taane hiika „miidhuu’ jedhu qabateeti. Kanarraa kan ka‟e qaamni hub-
jedhu hiikaa qayyabachuun walqabateef hundee ta‟u hin danda‟u.
Hiika qayyabachuu jedhu kanaaf hundee ta‟uu kan danda‟u hubat- kan
jedhu ta‟a jechuudha.

355
 Dhamjecha -ii
Dhamjechi -iin hundee jechaa xumurarratti fufamuudhaan maqaa
uumuuf tajaajila.
Fakkeenya:
morm- + -ii → mormii
dorgom- + -ii → dorgommii
mork- + -ii → morkii
Dhamjecha -ee
Dhamjechi -een hundee jechaa xumuraarratti fufamuudhaan
maqaalee uumuuf tajaajila.
Fakkeenya:
obs- + -ee → obsee
356
 Dhamjechi -een xumura bu‟uur uumhorteerratti fufamuudhaan
maqaa uumuu keessatti qooda qaba.
Fakkeenya:
tika+ -s- → tiks- + -ee- →tiksee
Fakkeenya armaan olii keessatti tiks- qaamni jedhu bu‟uur
uumhortee yoo ta‟u, dhamjecha -ee fufachuudhaan maqaa uumuu
keessatti qooda fudhateera.

Dhamjecha -maata
Dhamjechi -maata jedhu akkuma dhamjechoota biroo hundee
jechaarratti galuudhaan maqaa uumuu keessatti qooda fudhata.
fur- + -maata → furmaata
357
hor -+ -maata → hormaata
 Uumama Xumuraa
• Haaluma walfakkaatuun Afaan Oromoo keessatti xumuroonni
gama dhamjechoota uumamaa fufachuutiin ni uumamuu.
• Dhamjechoonni gara garaa jechoota garee dubbii adda
addaarratti fufamuudhaan xumuroota uumuu.
 Xumura Xumurarraa Uumuu
• Afaan Oromoo keessatti dhamjechoonni xumurarratti
fufamuudhaan xumura uumuu danda‟u.
• Dhamjechoonni xumurarratti fufamuudhaan xumura tajaajila
adda addaa kennan kan uuman yoo ta‟u, dhamjechoonni
kunneenis tajaajila kennan kanneeniin beekamu.
358
 Dhamjecha -am-
Dhamjechi kun hundee jechaa xumuraarratti fufamuudhaan
xumura biraa uumuuf tajaajila. Dhamjechi kun gocha
matimarratti aantimaan raa‟ate mul‟isuudhaaf kan tajaajiluudha.
Xumura ce‟aa gara xumura celaatti waan jijjiiruf ceelessa
jedhama.
Fakkeenya:
dhug- + -am- → dhugam-
soor- + -am- → sooram-

359
Dhamjecha- adh-/-at-
• Dhamjechi kunneen hundee jechaarratti fufamuudhaan
matimni mataasaatiif waa raaw‟achuu agarsiisu.
• Kanarraa kan ka‟e Afaan Oromoo keessatti dhamjecha
taasifataa yookaan dhamjecha ufnaa jedhamuudhaan
beekamu.
Dhamjecha -s- fi -siis-/-sis-
• Afaan Oromoo keessatti dhamjechoonni kunneen hundee
jechaa xumurarratti fufamuudhaan wanti tokko matimaan
raaw‟achuu yookaan matimni aantima waa raaw‟achiisuu
mul‟isu.
360
 • Dhamjechoonni kunneen tajaajila kennan irraa kan ka‟e
raw’achiisaa/taasisaa jedhamu.
• Dhamjechi -s-n wanta matimaan raaw‟atu mul‟sa. Dhamjechi -
siis-/-sis- waan aantimini matimaan akka raaw‟atu taasifame
agarsiisa.
• Dhamjechi -s-n raaw’achiisaa tokkoffaa, dhamjechi -siis-/-
sis- raaw’achiisaa lammaffaa jedhamuun beekamu.
Fakkeenya raaw‟achiisaa tokkoffaa -s-
baq- + -s- →baqs-
erg- + -s- →ergis-
fayy- + -s- → fayyise
nyaat- + -s- →nyaats-→ nyaachise → [ɲaaccise] 361
 Dhamjechi -s- bu’uur umhorteerratti fufamuudhaan xumura
yommuu uumu
firoom- + -s- → firooms-
namoom- + -s- → namooms-
gowwoom- +-s- → gowwooms-
Fakkeenyota kanneen keessatti firoom-, namoom- fi gowwoom-
bu‟uur uumhorteedha. Sababnisaas, qaamoleen kunneen maqaa fi
dhamjecha -oom- jedhurraa waan ijaaramaniifi.
Fakkeenya raaw’achiisaa lammaffaa -sis-/-siis-
mur- + -siis- → mursiis-
iyy- + -siis- → iyysiis- [iyyisiis-]
kut- + -siis- → kutsiis- [kuccisiis-]
362
  Xumura Maqaarraa Uumuu
Dhamjechoonni adda addaa maqaaleerratti fufamuudhaan xumura
uumuuf tajaajilu. Kana jechuun dhamjechoonni jecha garee
dubbii maqaa ta‟erratti fufamuudhaan jecha garee dubbii
xumuraa uumu jechuudha.
dhamjecha -oom-
Dhamjechi -oom- jedhu maqaarratti fufamuudhaan xumura
uumuuf tajaajila. Fakkeenya armaan gadii kanneen ilaali.
fira + -oom- → firoom-
nama +-oom- → namoom-
saree + -oom- → saroom-
363
 dhamjecha -s-
Dhamjechi -s-n Afaan Oromoo keessatti maqaarratti
fufamuudhaan xumura uumuuf tajaajila.
Fakkeenya,
tika + -s- → tiks-
hambaa + -s- → hambis-
Dhamjecha -’ /ɂ/
Afaan Oromoo keessatti hudhaan maqaarratti fufamuudhaan
xumura uumuuf tajaajila.
deebii+ -’- → deebi‟
Deebiin kee sirrii miti (maqaa)
An deebi‟e (xumura)
364
Isaan deebi‟an (xumur)
 Dhamjecha -aa’- (-aaɂ-)
Dhamjechi -aaɂ-n Afaan Oromoo keessatti maqaarratti
fufamuudhaan xumura uuma.
Fakkeenya:
machii + -aa‟- → machaa‟-
gaararraa + - aa‟- → gaararraa‟-
hadhaa [haɗɗaa] + -aa‟- → hadhaa‟- [haɗɗaaɂ-]
Dhamjecha - ɂadh-/ - ɂat-
Dhamjechi kun maqaarratti fufamuudhaan xumura uuma.
Fakkeenya
Marii + - ɂadh-/- ɂat- → mari‟adh-, mari‟at-, mari‟at-, mari‟at-,
mari‟at-, mari‟at-, mari‟at- 365
Gaaffii yaalii
Dhamjecha -ɂadh-/-ɂat- jedhutu maqaa marii jedhurratti
fufamuudhaan xumura uume jechuurra dhamjecha -ɂ n
maqaarratti fufamuun xumura erga uumee booda dhamjechi -
adh-/ -at- xumura uumameratti fufamuun xumura taasifataa uume
maaf hin jenne?

Gaaffiin kun gaaffii sirriidha. Akkuma gama duubaatti ilaaluuf

yaalle Afaan Oromoo keesatti dhamjechi -ɂ maqaarratti fufamuun
xumura akka uumu lallee jira. Garuu jecha marii jedhu kanarratti
dhamjecha -ɂ yoo fufne qaama jechaa mariɂ- jedhutu argama.
Qaamni jechaa kun immoo dhamjechoota seerlugaa adda addaa
agarsiisan fufachuudhaan akka hundee jechaa xumuraatti
tajaajiluu hin danda‟u. Fakkeenyaaf, „an mari‟e‟, ati mari‟te‟ fi
kkf jechuun hin danda‟amu. Kanarraa kan ka‟e dhamjechi -ɂ-
maqaa marii jedhurratti fufamuudhaan xumura uuma jechuuf
nama hin dandeessisu.
366
  Maqibsarraa Xumura Uumuu
Afaan Oromoo keessatti dhamjechoonni maqibsootarratti
fufamuudhaan xumuroota uumuuf oolan jiru. Dhamjechoonni
kunneenis akka armaan gadiitti dhiyaataniiru.
Dhamjecha -s-
Dhamjechi -s- n maqibsarratti fufamuudhaan xumura uuma
Fakkeenya,
furdaa + -s- → furdis-
haphii + -s- → haphis-
qallaa + -s- → qallis-
guddaa+ -s- → guddis-
fokkuu -s- → fokkis-
gabaabaa -s- → gabaabs-
367
 Gaaffii Yaalii
1. Furdaa + -s- → furdis- jechu akkuma dandeenyu cimaa + -s- →
cims- jechuu ni dandeenyaa? Deebii kee sababa gahaa waliin
teechisi.
Hin danda‟amu. Jechoonni lammeen furdaa fi cimaa jedhaman
maq‟ibsoota ta‟uunsaanii beekamaadha. Furdaa jechi jedhu
dhamjecha maxxanfatee kan hin jirre yoo ta‟u, cimaa kan jedhu
garuu hundee jechaa xumura cim- ta‟erraa uumame. Hundeen
jechaa cim- jedhu akkuma ilaallu dhaajechoota xumurarratti
fufamuudhaan seerluga adda addaa mul‟isan yoo fufatu, furd- kan
jedhu garuu dhamjechoota seerluga agarsiisan adda addaa
fufachuu hin danda‟u. 368
Matima Ni danda’ama Hin danda’amu
(maqdhaal
a)
An Cime furde
Nu Cimne furdine
Ati Cimte furdite
Isin Cimtan furditan
Ishiin Cimte furdite
Inni Cime furde
Isaan Ciman furdan 369
Kanarraa kan ka‟e cimaa + -s- → cims- jechuu dandeenya osoo
hin taane cim- + -s- → cims- jechuu dandeenya. Haaluma
walfakkaatuun maqibsi cimaa jedhullee dhamjechi -aa n hundee
jechaa xumuraa cim- jedhurratti fufamuudhaan waan uumameef
cim- + -aa → cimaa jechuu dandeenya. Furd- kan jedhurraatti
dhamjechi -aan fufamuudhaan maqibsi furdaa jedhu argame
jechuun garuu hin danda‟amu.

370
 Dhamjecha -ess-/-eess-
Fakkeenya,
diimaa + -ess- → diimess-
gurraacha + -ess- → gurraachess-
adii + -eess- → adeess-
mi‟aa + -eess- → mi‟eess-
jabaa- +- eess- → jabeess
Dhamjecha -oom-
Dhamjechi -oom- jedhu Afaan Oromoo keessatti maqibsootarratti
fufamuudhaan xumuroota uumuuf tajaajila.
Fakkeenya,
arjaa + -oom- → arjoom-
gamna + -oom- → gamnoom- 371
gowwaa + -oom- → gowwoom-
 Dhamjecha -adh-/-at-
Dhamjechoonni kunneen Afaan Oromoo keessatti maqibsarratti
fufamuudhaan xumura uumu.
Fakkeenya,
diimaa + -adh-/-at- → diimadh-/at-
dheeraa + -adh-/-at- → dheeradh-/at-
guddaa + -adh-/-at- → guddadh-/at-
adii + -adh-/-at-→ adadh-/at-
Dhamjecha -a’-/-aa’- ([-aɂ-/-aaɂ-])
Dhamjechi -a‟-/-aa‟- ([-aɂ-/-aaɂ-]) maqibsootarratti
fufamuudhaan xumuroota uumu.

372
 Fakkeenya,
gurraacha + -a‟- → gurraacha‟-
daalacha + -aa‟- → daalachaa‟-
booruu + -a‟- → boora‟-
qulqulluu + -aa‟- → qulqullaa‟-
Gaaffilee Yaalii
Garaagarummaa fi tokkummaan dhamjechoota dhuma jechoota
qulqullaawaa fi qulqullaa’aa irratti fufamanii maal akka ta‟e
iddoo siif kennamerraatti ibsi. Yaadrimeewwan armaan gadii
kanneen akka ka‟uumsaatti dhimma itti bahuu dandeessa.
 Tajaajilla isaanii
 Qaama jechaa irratti fufaman
 Garaagarummaan hiikaa fidan
373
 Fi kkftti dhimma bahaa.
 Uumama Maqibsaa
Afaan Oromoo keessatti dhamjechoota adda addaa jechoota garee
dubbii adda addaa keessatti ramadaman irratti fufuudhaan
maqibsoonni ni uumamu.
Maqibsa Xumurarraa Uumuu
Dhamjechoota adda addaa xumurarratti fufuudhaan maqibsa
uumuun ni danda‟ama. Dhamjechoonni muraasni hundee jechaa
xumuraarratti fufamuudhaan yommuu maqibsa uuman kuuwwan
bu‟uur uumhorteerratti fufamuudhan maqibsoota uumu.

374
 Dhamjecha -aa
Dhamjechi kun hundee jechaarratti maxxanuudhaan maqibsa
uumuuf tajaajila.
Fakkeenya:
beek- + -aa → beekaa
cim - + -aa → cimaa
Dhamjechi -aan bu‟uur uumhorteerrattile fufamuudhaan
maqibsa ni tolcha.
fokkis- + -aa → fokkisaa
beekam- + -aa → beekamaa
machaa‟-+ -aa → machaa‟aa
gaararraa‟-+ -aa → gararraa‟aa 375
III. Dhamjecha Duwwaa (ϕ)
• Dhamjechi duwwaan dhamjecha ifatti bahee hin mul‟anne garuu
jiraachuunsaa hiika jechaaf murteessaa ta‟eedha.
• Jiraachuu fi dhabamun dhamjecha kanaa hiika jechaa ni jijjiira.
• Dhamjechi kun jiraachuun kan beekamu, jecha tokko keessa hiikni
jiraatee dhamjechi hiika sana bakka bu‟u ifatti bahee yoo
mul‟achuu baatedha.
Fakkeenya,
Jecha roobe
Bakka buusa roobe
Hiiggita roob -ϕ -e
376
Hundee jechaa-3KR-ennaa
• Dhamjechi duwwaan amala addaa waan qabuuf akka kutaa
tokkootti ilaalame malee dhamjechoota uumtee fi hortee keessaa
tokko jalatti ramadama.
• Sababni dhamjechi kun akka kutaa tokkootti fudhatameef,
dhamjechi hiika bakka bu‟u ifatti bahee jiraachuu dhabuusaatiin
waan hin qalbeeffamneef xiyyeeffannoon akka itti kennamu
barbaadameeti.

377
B. Kallattii Jecharratti Fufamnirratti Hundaa’uudhaan
Dhamjechi hirkatoon kallattii jecharratti fufamanirrattiii
hundaa‟uudhaan bakka adda addaatti qoodamu. Akka walii galattii
dhamjechoonni dhimma kanarratti hundaa‟uudhaan afaanota adda
addaa keessatti bakka hedduutti qoodamuu danda‟u. Afaan Oromoo
keessatti garuu dhamjechoonni dhimma armaan olii kanarratti
hundaa‟uudhan akka armaan gadii kanatti qoodamu.
I. Dhaamjcha Duree
Dhamjecha dureen dhamjecha jecha waliin hiriiru dursee galuudha.
Fakkeenyaa,
Idilee
al- + idilee → al-idlee
378
al- + uunkawaa→ al-uunkawaa
• Fakkeenyota lamaan kanneen keessatti dhamjechi hirkataan al-
jechoota irratti fufamu idilee fi uunkawaa dura galuudhaan
hi‟eentaa agarsiise.
• Kanaafuu, dhamjechi kun dhamjecha duree jedhamuudhaan
bekkama.
II. Dhamjecha Duubee
• Dhamjecha duubeen dhamjecha jecha waliin hiriiru booda
galuudhaan tajaajilu jechuudha.
Fakkeenya,
nama→nam-oota
gaangee→gaang-olii
mana→mann-een
cab- →cab-s-e 379
Fakkeenyota kanneen keessatti dhamjechoonni -oota, -olii, -een, -s-,
-e, jedhaman martuu dhamjechoota duubeedha.
III. Dhamjecha Giduu
• Dhamjechi kun dhamjecha giduu jechaatti dhufu.
• Dhamjecha kanaan walqabatee Afaan Oromoo keessatti ilaalcha
lamatu jira.
• Ilaalchi tokko dhamjechi giduu Afaan Oromoo keessa hin jira kan
jedhu yoo ta‟u, ilaalchi lammataa dhamjechi gidduu Afaan
Oromoo keessa jira kan jedhuudha.
• Warri, Afaan Oromoo keessa dhamjechi gidduu jira jedhan,
birduman (irra deddeebii dhamsagaa jalqaba jechaatti dhufuun irra
deddeebii yaadaa mul‟isuu) dhamjecha gidduu jedhu. 380
Fakkeenya,
diimaa→diddiimaa
d-idd-iimaa
laafaa→lallaafaa
l-all-aafaa
Jechoota irra deddeebii yaadaa agarsiisan diddiimaa fi lallaafaa
jedhan keessatti dhamsagoonni jala sararaman dhamjecha gidduutii
jedhu.

381
IV. Dhamjecha Laccii
Dhamjechoota lama yookaan lamaa ol ta‟anii waliin hiriiruudhaan
dhaamsa tokko dabarsan gidduu dhamjechi (jechi) giduu yoo gale,
dhamjechoonni lamaan dhamjechi yookaan jechi biraa giduu gale sun
dhamjecha laccii jedhama.

Fakkeenya,
hinbeeku→ hin-beek-u
hinyaadu→hin-yaad-u
Fakkeenyota lamaan kanneen keessatti dhamjechi hin...u jedhu qaama
jalqaba jechaarra dhufe hin- fi qaama dhuma jechaarra dhufe -u irraa
ijaarame. Dhamjechi kun jecha /dhamjecha biraa gidduusaa
galchuudhaan yoo guutuu ta‟u, Afaanicha keessattis hi‟eentaa
mul‟isuuf tajaajila. 382
1.7. Qaama Jechaa
• Jechi yoo xiqqaate dhaamsa tokko dabarsuu kan danda‟u ta‟uusaa
gama duubaatti laalleerra.
• Kana jechuun jechi yaada tokkoo ol dabarsuu danda‟a jechuudha.
• Jechi tokko yommuu yaada tokkoo ol dabarsu qaamolee xixiqqoo
hiika qabanitti qoqqoodamuu danda‟uusaat mul‟isa.
• Kun immoo jechi qaamolee adda addaa of keessaa qabaachuu
danda‟uusaat mul‟isa. Qaamoleen jechi tokko qabaachuu danda‟u
armaan gaditti dhiyaateera.

383
 1.Wixina/Hundee Jechaa/Root
• Wixinni qaama jecha tokkoo kan dhamjecha ofitti maxxanfatee
hin jirre yookaan kan dhamjecha homaatuu ofirraa hin qabneedha.
• Wixinni handhuura jechaati; jechoota horsiisuudhaafis ta‟ee
jechoota adda addaa uumuudhaaf akka bu‟uuraatti kan tajaajilu
waan ta‟eef.
• Wixinni dhamjecha homaatuu kan ofirraa hin qabne yoo ta‟u;
dhamjechoota adda addaa maxxanfachuu ni danda‟a.
Fakkeenyaaf, jecha soorame jedhu xiinxalaa

384
 2. Bu’uura/Bu’uuruumhortee/ Base
• Akkuma maqaa isaarraa hubatamuu danda‟u bu‟uuruumhorteen
qaama jechaa dhamjecha hortee (dhamjecha latoorsaa) fi/yookaan
dhamjecha uumtee (dhamjecha yaasaa) fudhachuudhaaf qophaa‟aa
ta‟eedha.
• Bu‟uurri qaama jechaa dhamjechoonni eeraman kanneen keessaa
tokko yookaan lamaanuu yommuu irraa ka‟an hafuudha.
• Qaama jechaa tokko bu‟uura jennee adda baasuudhaaf kallattii
lamaan laaluun yookaan yaaduun barbaachisaadha ta‟a.
• Inni tokko, qaamni jechaa dhamjecha hortee fi/yookaan uumtee
fudhachuuf qophaa‟aa ta‟uusaa adda baafachuudha.
385
• Qaamni jechaa dhamjecha hortee fi/yookaan uumtee
fudhachuudhaaf qophaa‟aa ta‟e bu‟uura waan ta‟eef. Inni
lammataa, jechi tokko dhamjecha maal maal akka ofirraa qabu
adda baasuudhaan, dhamjecha tokko tokkoon irraa kaasuudhaan
qaama bu‟uuraa ta‟u adda baasuudha.

Fakkeenyaaf, jecha reebame jedhu xiinxali

3. Willa/jirma/bu’uurhortee/stem
• Willi qaama jechaa dhamjecha hortee fudhachuudhaaf qophaa‟aa
ta‟e, yookaan qaama jechaa yommuu dhamjechi horteen irraa ka‟u
hafuudha.
386
• Haaluma walfakkaatuun, willa baasuudhaaf kallattii lamaan
laaluun barbaachisaadha. Isaaniis, qaamni jechaa kenname
dhamjecha hortee fudhachuuf qophaa‟aadhaa kan jedhuu yookaan
qaamni jechaa kenname dhamjecha akkamiit fufate kan
jedhuudha.

darbee darbee yeroo mara

yeroo mara darbee darbee ta‟a

387
 Gama siyaasaatiin
 Gama diinagdeetiin
 Osoo hin yaadin

388
 Gama siyaasaatiin
 Gama diinagdeetiin
 Osoo hin yaadin

389
 Gama siyaasaatiin
 Gama diinagdeetiin
 Osoo hin yaadin

390
 Gama siyaasaatiin
 Gama diinagdeetiin
 Osoo hin yaadin

391