Mehanički valovi i zvuk

Musemić Rajfa
Valovi – koncept sa hyperphysics.com
 Prostiranje valova u elastičnoj
sredini
 Kada na jednom mjestu el. sredine nastanu
oscilacije njenih čestica, tada će se zbog
međudjelovanja to oscilovanje prenositi kroz
sredinu nekom brzinom.
 Proces prenošenja oscilovanja u prostoru
naziva se VAL ili TALAS.
 Val ne prenosi čestice sredine u kojoj se
prostire, one samo vrše oscilovanja oko svojih
ravnotežnih položaja.
 Longitudinalni i transferzalni val
 Transferzalni val je val kod kojeg čestice elastične
sredine osciluju okomito na smjer širenja vala.
 Longitudinalni val je val kod kojeg čestice elastične
sredine osciluju u pravcu širenja vala
 Transferzalni valovi nastaju samo u sredini koja
pokazuje otpor na smicanje/čvrsta/, dok u
tečnostima i gasovima mogu nastati samo
longitudinalni valovi
 Longitudinalni valovi se mogu prostirati kroz
sredine u sva tri agregatna stanja
 Transverzalni valovi
 Pomjeranje čestica elastične sredine
odvija se u pravcu okomito na pravac
prenošenja valova. Valovi na struni kao i
na površini jezera -primjeri
transverzalnog vala.


 Transversalni valovi ne mogu se

prostirati kroz tečnosti i gasove jer
ne postoji mehanizam ni sile koje bi
uzrokovale nastanak ovih valova.
 Longitudinalni valovi

Kod longitudinalnih valova

pomjeranje sredine je paralelno sa
pravcem prostiranja vala. Zvučni
valovi u vazduhu su longitudinalni
valovi.

Longitudinalni val duž elastične opruge
 Površinski valovi na vodi

Pri kretanju molekula na površini duboke vode progresivni val je

kombinacija transferzalnog i longitudinalnog kretanja, gdje se
molekule kreću po skoro kružnim putanjama oko položaja ravnoteže
Progresivni valovi
Elastičnost i izvor energije
su preduslovi za
periodično kretanje. Kada
se neki elastični predmet
nađe u deformabilnoj
sredini, tada periodično
kretanje poprima oblik
progresivnih valova.
Jezero ima neki ravnotežni
nivo, a gravitacija služi kao
povratna sila. Kada se izvrši
neki rad na površini kojim se
naruši ili poremeti nivo vode,
nastane transferzalni val
(ubačen sitni šljunak ).
 Progresivni valovi

Poremećaj pritiska u zraku u jednoj

tački proizvodi sferni progresivni val
(zvuk). Zvučni val u vazduhu je
longitudinalni val.
 Valovi u jezeru

Bačen kamenčić u vodu jezera

napraviti će koncentrične kružne
nabore na vodi koji se šire od mjesta
gdje je pao kamenčić. Kada se stavi
plovak za pecanje u vodu, on će plutati
gore dolje u skladu sa kretanjem
valova na vodi. To je karakteristika
transverzalnih valova.
Njihanje
plovka po
jezeru je
isto kao i
oscilovanje
loptice na
opruzi
Kretanje čestica pri prostiranju transferzalnog
vala

 Čestice 1,2,3,...
pomaknute su
jedna od druge
za rastojanje
¼ vT, tj. za
četvrtinu puta
kojeg val pređe
za vrijeme
jednog perioda
 Čestice koje jedna od druge stoje na
rastojanju vT osciliraju u istoj fazi.
 Rastojanje izmedu najbližih čestica koje
osciliraju u istoj fazi naziva se valna
dužina: λ = v T = v / f
 Ravni i sferni valovi

 Geometrijsko mjesto tačaka do kojeg dolaze

oscilacije u momentu vremena t naziva se valni
front.
 Geometrijsko mjesto tačaka koje osciliraju sa
istom fazom naziva se valna površina
(najjednostavnije su one koje imaju oblik ravni
ili sfere).
 Pravci duž kojih se šire oscilacije od tačke do
tačke zovemo zrakama vala i one su okomite
na valne površine.
Ravni i sferni valovi
Jednačina ravnog vala-funkcija kojom se
opisuje kretanje vala u elastičnoj sredini
 Jednačina ravnog vala
 Jednadžba/jednačina vala je izraz
koji daje pomjeranje ψ oscilirajuće tačke
kao funkciju njenih koordinata x, y, z i
vremena t, .    ( x, y, z , t )
 Funkcija mora da bude periodična
kako u odnosu na vrijeme t, tako i u
odnosu na koordinate x, y, z.
 Slučaj ravnog vala koji se
prostire duž x-ose
   ( x, t )
Da bi val prešao put od ravni x = 0 do ravni x,
potrebno mu je vrijeme τ (τ = x/v). Oscilacije
čestica koje leže u ravni x zaostaju u vremenu
za τ, pa je jedn. ravnog vala oblika

 x
  A cos  (t   )  A cos   t  
 v
 Uvodi se valni broj k=2π/λ
 Neka je vrijednost
faze u prethodnoj x
jednačini jednaka  (t  )  const.
v
nekoj konstanti
 Diferenciranjem
ovog izraza
1
dt  dx  0
dobivamo brzinu v
kojom se pomjera dx
v
faza dt
 Jednačina ravnog vala
 Brzina prostiranja vala jeste brzina pomjeranja
faze, pa se zove fazna brzina v = dx/dt.
 Jednadžba ravnog vala može se napisati u
obliku: ,
  A cos(t  kx )
gdje je k valni broj, .
 Veza između valnog broja, kružne frekvencije
i fazne brzine: v = ω/k.
 Jednadžba sfernog vala ima oblik: .
A  r
  cos t  
r  v
 Jednadžba ravnog vala koji se
prostire u proizvoljnom smjeru
Jednadžba ravnog vala koji se prostire u
pravcu koji sa osama x, y, z obrazuje
uglove α,β, γ:
 ( x, y, z , t )  A cos(t  k x x  k y y  k z z )
2 2 2
kx  cos  ky  cos  kz  cos 
  

i t  k  r
  Ae
 Valna jednadžba
 Jednadžba bilo kojeg vala je rješenje
diferencijalne jednadžbe koju zovemo valna
jednadžba.
 Posmatrajmo ravni val u smjeru x-ose: .
 ( x, t )    Acos(t  kx)
 Nađimo drugi parcijalni izvod po
koordinatama i vremenu:
 2  2
  2
A cos( t  kx )   2
   k 2
A cos( t  kx )   k 2

t 2
x 2

Uvrštavanjem se dobije valna jednadžba /u 3D

ima oblik/: 2
   2  2 1  2
   2
x 2
y 2
z 2
v t 2
Fizikalno značenje parcijalnih izvoda
valne funkcije po vremenu i po
prostornoj koordinati


  A sin(t  kx)  včestica
t

 Ax sin(t  kx)  
x
 
  lim 
x 0 x x
U pravcu x- prostire se longitudinalni ravni val
Izdvoji se cilindar jedinične baze i visine Δx
v=?
 Srednja relativna deformacija  
  lim 
x 0 x x
 Normalni napon σ
proporcionalan je veličini V  S ; V  S x
deformacije 
  E  E V S 
   

x V Sx
sr
x
(Hookeov zakon)
 Iz jedn. kretanja za jedinični
cilindar mase m=ρV = F  S  , gdje   E
ρSΔx, sila se izrazi preko
Hookeovog zakona i preko II
Newt. zakona, tj:
      2
F  SE  ( )  x  SE 2 x
 x x  x
Brzina elastičnih valova
Sila koja djeluje
na cilindar,
jednaka je
razlici sila na
presjeku x = Δx
i na presjeku
x = 0 tj.
F = F2 – F1
 vvalova = ?
S druge strane, prema II Newtonovom
zakonu sila je jednaka proizvodu mase i
ubrzanja, tj. vrijedi

2 2
SE 2 x   S 2 x
x t
Izjednačavanjem izraza F m  2
  2
  2

 V 2   S 2 x
za silu t 2
t t
Dobija se jednačina
oblika    
2 2

x 2
E t 2
 Brzina širenja elastičnih valova
 Odavde se
upoređivanjem sa  2
 1  2

valnom jednačinom x 2
v2 t2
dobija:
 Brzina longitudinalnih
valova jednaka je E
v
kvadratnom korijenu 
iz Youngovog modula
podijeljenog s
gustoćom sredine:
Brzina transverzalnih G
v
valova: 
gdje je G modul smicanja.
 B
– Brzina longitudinalnih valova u gasovima v

Pretpostavimo da se val širi kroz gas u cilindričnoj cijevi u smjeru
osi x. Dok val prolazi kroz gas, pritisak i gustina gasa se mijenjaju
kao funkcije prostora i vremena.
F   Sp
2s
 Sp  Sx 2
t
p 2s
x  0    2
x t
Iz Hookeovog zakona slijedi :
V S ( s  s  s ) s
p   B  B  B
V Sx x
s p 2s
x  0  p   B   B 2
x x x
2s  2s
 0
x 2
B t 2

Napomena: Umjesto Ψ valna funkcija

B
je ovdje označena sa s(x,t) v

 Energija elastičnog vala

 Izdvoji se elementarni volumen ΔV elastične

sredine.
 Za ukupnu energiju sistema potrebno je naći
potencijalnu energiju elastične deformacije pri
istezanju ili sabijanju. Ona je jednaka radu sile
F = ES(x/l)
l
ES ESl l 2
W xdx  ( )
0
l 2 l
gdje je S.l =V volumen
 Energija elastičnog vala
E V 2
 Potencijalna energija:
E p  
2
Za elementarni volumen potencijalna energija je

E  v
2
v 2    2 
E p    V x
2  x 
Izraz za kinetičku energiju elementarnog
volumena


2
V   
E k 
2
 
 t 
m  V v
t
Ukupna energija
V    2   
2

E  E k  E p    v 
2
 
2  t   x  
 Gustoća energije=ukupna energija
podjeljena sa volumenom
       2 2
2 2
E 2   x
 u    v     A  2 sin   t 
2

V 2  t   x   2  v

 Srednja vrijednost gustoće energije po

volumenu jednaka je
 2
u  A  2

2
 Val sa sobom prenosi energiju. Količina energije
koju prenosi val kroz neku površinu u jedinici
vremena naziva se tok energije ili fluks .
 Gustoća toka energije
j  u v
 Intenzitet ili jačina vala
 Srednja vrijednost vektora gustoće toka
energije koju prenosi val u jedinici vremena
kroz jediničnu površinu je vektor
1
j sr  A  v
2 2

2
 Intenzitet ovog vektora predstavlja
INTENZITET ili JAČINU vala

1
I  vA 
2 2

2
 Interferencija valova
 Princip superpozicije valova:
Ako se u sredini istovremeno prostire nekoliko
valova, onda će oscilacije čestica sredine biti
jednake geometrijskoj sumi oscilacija koje bi vršile
čestice pri prostiranju svakog vala pojedinačno.

 Kada oscilacije u svakoj tački sredine imaju

konstantnu faznu razliku valovi su koherentni.
Pri slaganju koherentnih valova dolazi do pojave
interferencije, koja se sastoji u tome da se
oscilacije u pojedinim tačkama pojačavaju a u
drugim slabe.
 Interferencija valova
 1  A co s(  t  kr1 )
 2  A co s(  t  kr2 )

 Razlika faza je   k (r2  r1 ) , k 

2


 Rezultujući val je Ψ=Ψ1 + Ψ2

k ( r2  r1 )  r r 
  2 A cos cos  t  k 1 2 
2  2 

 Amplituda rezultujućeg vala dakle ovisi o

putnoj razlici k(r2-r1)
 Interferencija valova
 Na mjestima gdje je fazna razlika jednaka faktoru od
2π
k ( r2  r1 )   2 n , n  0 ,1, 2 ,3,...
osciliranja su u fazi i dobivamo tzv. konstruktivnu
interferenciju, s amplitudom 2A.
 U tačkama u kojima je razlika u fazi:

 1
k ( r2  r1 )   2  n  , n  0,1, 2,3,...
 2
dobivamo minimalno osciliranje, odnosno destruktivnu
interferenciju, s amplitudom . A  A  A  0
2 1
 Interferencija valova
 Interferencija i faza
 Stojeći valovi
 Kada imamo interferenciju dva ravna
vala jednakih amplituda koji se kreću
jedan nasuprot drugoga, nastaju
stojeći valovi.
 Jednačina stojećeg vala: .
  2 A cos kx cos t

  1
x TR  n xČV   n  
2  2 2
 Stojeći val
čvor čvor čvor
vibrator trbuh trbuh

izvor izmjenične struje

(isključen)
(uključen)
 trbuh trbuh trbuh trbuh

čvor čvor čvor čvor čvor

Stojeći val rezultat je interferencije dvaju jednakih valova
koji se šire u međusobno suprotnim smjerovima.
  
2 4

čvor trbuh čvor trbuh čvor trbuh čvor

Longitudinalni stojeći val

čvor čvor čvor

čvor čvor čvor

 površinski
stojeći val

stojeći val na vodi

Trbusi i čvorovi stojećih valova

Razmak
između dva
susjedna
trbuha(ili
čvora) jednak
je polovini
valne dužine
 Difrakcija valova

 Kada na svom kretanju valovi naiđu

na prepreku, oni je obilaze. Ta
pojava naziva se difrakcija.
 Nastajanje difrakcije može se
objasniti pomoću Huygensovog
principa: svaka tačka do koje dolazi
valno kretanje, postaje izvor
sekundarnih valova koji su u
homogenoj i izotropnoj sredini sferni.
 Refleksija /odbijanje/ valova
 Kad val upada na
granicu između dvije
sredine, jedan dio
energije vala se
reflektira, a ostatak
prelazi u drugu
sredinu: od upadnog
vala nastaje
reflektirani
(odbijeni) i
transmitirani
(propušteni) val
 Refleksija valova
 Pri refleksiji na gušćoj sredini reflektirani val je
pomaknut u fazi za π prema upadnom, dok pri refleksiji
na rjeđoj sredini nema pomaka u fazi. Posebno, pri
refleksiji od čvrste prepreke nema transmitiranog vala,
reflektirani val ima istu amplitudu kao upadni ali je
pomaknut u fazi za π; pri refleksiji na slobodnom
kraju upadni i reflektirani val imaju jednake amplitude i
faze .
 Pri odbijanju talasa od ravne površine upadni i
odbojni ugao međusobno su jednaki.
 Zakon odbijanja valova: Upadni ugao jednak je
odbojnom uglu, a upadni zrak, normala i odbojni
zrak leže u istoj ravni.
 Refrakcija /prelamanje/ valova
 Zakon prelamanja
valova: Odnos sinusa
upadnog i prelomnog
ugla jednak je odnosu
brzina u te dvije
sredine, a upadni zrak,
normala i prelomni
zrak leže u istoj ravni:

sin  v1
  n1.2
sin  v 2
gdje je n1,2indeks
prelamanja druge
sredine u odnosu na prvu
sredinu.
 AKUSTIKA
 Akustika je nauka o zvuku i obuhvata
njegovo nastajanje, prijenos i učinke.
 Akustika obuhvata mehaničke valove

koji se prostiru kroz: gasove, tečnosti

ili čvrsta tijela u opsegu zvučnih
frekvencija, kao i valove koji su sa
višim i nižim frekvencijama od
granica čujnosti.
Granica čujnosti nalazi se približno
na 20 Hz i 20 000 Hz.
 AKUSTIKA
 Mehaničke oscilacije koje prelaze 20 000
Hz nazivaju se ultrazvuk, a oscilacije čija
je frekvencija ispod 20 Hz nazivaju se
infrazvuk.
 Zvuk je osjećaj koji potiče od mehaničkih
oscilacija koje prima uho, a registrira
mozak.
 U gasovima i tečnostima mogu biti samo
longitudinalni, a u čvrstim tijelima i
longitudinalni i transferzalni. To su
prostorni valovi, najčešće sferni /valne
fronte su sfere/
 f1 < 20 Hz < f < 20 000 Hz < f2

ZVUK

infrazvuk ultrazvuk

Infrazvuk je zvuk (titranje zraka) koji

ima frekvenciju nižu od one čujne
ljudskom uhu, dakle nižu od 20 Hz ( do
cca 0.001 Hz). Infrazvuk se koristi u
seizmologiji, za praćenje kretanja tla i
potresa.
 Zvuk
 Longitudinalni mehanički val koji se
prostire kroz vazduh ili neku drugu
sredinu i koji možemo registrovati
čulom sluha naziva se zvučni val ili
zvuk.
 Zvuk
 Zvuk nastaje kada neka materija
vibrira. Frekvencija tih vibracija mjeri se
jedinicama koje se nazivaju herci i
označavaju oznakom Hz.
 Pojam "frekvencija" odnosi se na broj
titraja koji se proizvedu u sekundi, a
varijacije u frekvenciji zvuka proizvode
njegovu visinu, odnosno zvuk visokog ili
niskog tonaliteta.
 Čovjekovo uho može da čuje zvuk
frekvencije između 20 i 20 000 Hz.
 Brzina zvuka

 Zvučni valovi se mogu prostirati kroz

gasove, tečnosti i čvrste sredine. Njihova
brzina, kao i kod bilo kojih longitudalnih
valova zavisi od svojstava sredine i može
se israziti relacijama

ili
E B
c  c
 