ΑΡΗ΢ΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ

ΠΑΗΓΑΓΩΓΗΚΟ ΣΜΖΜΑ ΓΖΜΟΣΗΚΖ΢

ΔΚΠΑΗΓΔΤ΢Ζ΢

ΓΗΓΑΚΣΟΡΗΚΖ ΓΗΑΣΡΗΒΖ:

ΚΡΙΣΙΚΗ ΠΑΙΓΑΓΩΓΙΚΗ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΣΙ΢ΜΟ΢

ΝΗΚΟΛΟΤΓΖ΢ ΓΖΜΖΣΡΖ΢

ΜΑΖ΢ 2010

ΘΔ΢΢ΑΛΟΝΗΚΖ
 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ

ΔΗ΢ΑΓΩΓΖ…………………………………………………………………………..4

Α´ ΜΔΡΟ΢

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1ν:

Ζ πξψηε πεξίνδνο ηνπ Henry Giroux: Ζ πεξίνδνο ησλ λεν-καξμηζηηθψλ

επηξξνψλ………………………………………………………………………22

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2ν :

Ζ δεχηεξε πεξίνδνο ηνπ Giroux: Κξηηηθφο Μεηακνληεξληζκφο θαη Πνιηηηζκηθέο

΢πνπδέο………………………………………………………………………..56

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3ν :

Peter McLaren, ε πεξίνδνο ηνπ θηιειεχζεξνπ αλζξσπηζκνχ θαη ησλ λεν-

καξμηζηηθψλ επηξξνψλ ………………………………………………………122

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4ν :

McLaren: Ζ πεξίνδνο ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ……………………..150

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 5ν:

McLaren : Ζ πεξίνδνο ηνπ αλζξσπηζηηθνχ Μαξμηζκνχ…………………….179

Β´ ΜΔΡΟ΢

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 6ν :

Ζ λενζπληεξεηηθή νπηηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ: ν «πνιηηηζκηθφο

γξακκαηηζκφο»……………………………………………………………..219

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 7ν :

Ζ ιεηηνπξγηθή νπηηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ………………………………….240

2
ΚΔΦΑΛΑΗΟ 8ν :

Ζ θξηηηθή νπηηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ: νη πεξηπηψζεηο ησλ Ira Shor θαη Donaldo
Macedo……………………………………………………………………………264

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 9ν :

Henry Giroux θαη Peter McLaren: ε θξηηηθή νπηηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ………..294

΢ΤΜΠΔΡΑ΢ΜΑΣΑ. …………………………………………………………….396

ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ……………………………………………………………….. 444

3
 ΔΙ΢ΑΓΩΓΗ

Σν θνηλσληθν-πνιηηηθό πιαίζην θαη ε ηζηνξηθόηεηα ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο

Κάζε πξνζπάζεηα γηα ηελ εξκελεία ηνπ θφζκνπ θαη ηεο δξάζεο ησλ
αλζξψπσλ κέζα ζ‟ απηφλ, δελ κπνξεί παξά λα έρεη ππφςε ηεο ηνλ θνηλσληθφ,
νηθνλνκηθφ θαη πνιηηηθφ πεξίγπξν κέζα ζηνλ νπνίν ζπληειείηαη. Σν ίδην κπνξνχκε
λα ηζρπξηζηνχκε γηα ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή. Γηα λα απνηηκήζνπκε ηελ νπηηθή ηεο
θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, σο ηάζεο-πξνζπάζεηαο λα θαηαλνεζεί θαη λα
κεηαζρεκαηηζηεί ν άλζξσπνο, αιιά θαη ε δνκηθή πξαγκαηηθφηεηα κέζα ζηελ νπνία
ππάξρεη, νθείινπκε λα κελ παξαθάκςνπκε ηηο ηζηνξηθέο ζπλζήθεο γέλλεζεο θαη
εμέιημήο ηεο ζηηο Ζ.Π.Α.

Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή, σο παηδαγσγηθφ ξεχκα, εκθαλίδεηαη ζηηο Ζ.Π.Α. ζε

κηα επνρή (ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 κε αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980)1 ζηελ
νπνία, φπσο καο πιεξνθνξεί ν Howard Zinn, «ε θνηλσληθή θαη πνιηηηθή
δπζαξέζθεηα επεθηείλεηαη απφ ηηο ρακειφηεξεο θαη κεζαίεο εηζνδεκαηηθέο ηάμεηο
ζηηο πςειφηεξεο». Λίγα ρξφληα πξηλ, ην 1975, νη Times έγξαθαλ πσο ε αχμεζε ηνπ
πιεζσξηζκνχ, ηεο αλεξγίαο θαη ε αδπλακία ησλ θπβεξλήζεσλ λα βξνπλ ιχζεηο ζηα
νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα ηεο ρψξαο έρνπλ «θαηαξξαθψζεη ηελ εκπηζηνζχλε, ηηο
πξνζδνθίεο θαη ηηο θηινδνμίεο ησλ Ακεξηθαλψλ» (Zinn, 2008, 615). Ήδε απφ ηελ
πξνεγνχκελε δεθαεηία θαηαγξάθνληαη ζεκαληηθέο αληηπαξαζέζεηο. Οη δηαδειψζεηο
ελάληηα ζηνλ πφιεκν ηνπ Βηεηλάκ, ε άξλεζε κεγάινπ πνζνζηνχ ησλ ςεθνθφξσλ λα
ραξαθηεξηζηνχλ δεκνθξαηηθνί ή ξεπνπκπιηθάλνη, ε ερζξηθή δηάζεζε ηνπ ιανχ
ελαληίνλ ηεο θπβέξλεζεο θαη ησλ επηρεηξεκαηηψλ, ηα θηλήκαηα δηακαξηπξίαο θαη ε
ζεκαληηθή ελίζρπζε ηνπ ζπλδηθαιηζκνχ είλαη ζηνηρεία πνπ βεβαηψλνπλ κηα
γεληθεπκέλε ακθηζβήηεζε ηνπ ππάξρνληνο ζπζηήκαηνο εμνπζίαο. ΢ηα πξνεγνχκελα
πξέπεη λα πξνζζέζνπκε ηε δηεζλή νηθνλνκηθή θαη ελεξγεηαθή θξίζε ηνπ 1973-1976,
ην ζθάλδαιν ηνπ Γνπφηεξγθετη θαη ηελ παξαίηεζε ηνπ πξνέδξνπ Νίμνλ ην 1974,
αιιά θαη ηνπο κεηαβαιιφκελνπο εζηθνχο θψδηθεο ηεο λέαο γεληάο πνπ δεκηνπξγνχλ

1
Πξέπεη, βέβαηα, λα δηεπθξηλίζνπκε φηη ν φξνο «θξηηηθή παηδαγσγηθή» ρξεζηκνπνηήζεθε γηα
πξψηε θνξά απφ ηνλ Henry Giroux ην 1983 ζην δεχηεξν κέξνο ηνπ βηβιίνπ ηνπ Theory and Resistance
in Education: Towards a Pedagogy for the Opposition. Έσο ηφηε, ε ζπγθεθξηκέλε παηδαγσγηθή νπηηθή
απνδίδεηαη κε ηνλ φξν «ξηδνζπαζηηθή παηδαγσγηθή», πνπ εθθξάδεη κηα ηδενινγηθή εγγχηεηα πξνο ηηο
ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο.

4
κηα θξίζε εκπηζηνζχλεο ζε φινπο ηνπο ζεζκνχο (ζην ίδην, 616-617). Δίλαη ε επνρή
θαηά ηελ νπνία ζηελ θπβεξλεηηθή εμνπζία ελαιιάζζνληαη νη ξεπνπκπιηθάλνη κε
ηνπο δεκνθξαηηθνχο ρσξίο, σζηφζν, θάπνην απφ ηα δχν θφκκαηα λα ππεξβαίλεη κε
ηνικεξέο αιιαγέο ηηο θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο δνκέο. Απφ απηή ηελ άπνςε, καο
πιεξνθνξεί ν Zinn, «ε πξνεδξηθή ζεηεία ηνπ Jimmy Carter απφ ην 1977 σο ην 1980
έκνηαδε λα είλαη κηα πξνζπάζεηα ηνπ θαηεζηεκέλνπ -απηνχ πνπ αληηπξνζσπεπφηαλ
απφ ην Γεκνθξαηηθφ Κφκκα- λα πξνζεγγίζεη εθ λένπ ηνπο πνιίηεο νη νπνίνη είραλ
ράζεη ηελ εκπηζηνζχλε ηνπο ζην ζχζηεκα». ΋κσο, νη πνιηηηθέο επηινγέο ηνπ Carter
δελ απέθιηλαλ απφ ηα παξαδνζηαθά πιαίζηα ηνπ ακεξηθαληθνχ νηθνλνκηθνχ
ζπζηήκαηνο. Σν 1976, ηζρπξνί νηθνλνκηθνί θχθινη ηνλ ζεσξνχζαλ θαηάιιειν
ππνςήθην γηα ηελ πξνζηαζία ησλ ζπκθεξφλησλ ηεο ακεξηθαληθήο ειίη, κε δεδνκέλε
ηελ αλππνιεςία ηνπ Ρεπνπκπιηθαληθνχ Κφκκαηνο εμαηηίαο ηνπ ζθαλδάινπ
Γνπφηεξγθετη (ζην ίδην, 623). Οη αλψηεξεο ηάμεηο ηε δεθαεηία ηνπ 1970 έπξεπε λα
δξάζνπλ άκεζα, εάλ ήζειαλ λα πξνζηαηεχζνπλ ηα ζπκθέξνληά ηνπο θαη λα
απνθχγνπλ ηελ πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή επηδείλσζε ηεο ζέζεο ηνπο. Αο κε μερλάκε
φηη ζηηο Ζ.Π.Α. κεηαπνιεκηθά, ζε ζπλζήθεο θξάηνπο επεκεξίαο θαη
θνηλσληθνπνιηηηθήο ζηαζεξφηεηαο, νη θνηλσληθέο αληζφηεηεο πεξηνξίζηεθαλ, ελψ ν
εζληθφο πινχηνο δηαρχζεθε ζηελ ακεξηθαληθή θνηλσλία κε δηθαηφηεξν ηξφπν. ΋πσο
πιεξνθνξνχκαζηε απφ ηνλ David Harvey, ελψ ην πινπζηφηεξν 1% ηνπ έζλνπο
πξνπνιεκηθά θαηείρε ην 16% ηνπ ζπλνιηθνχ εζληθνχ εηζνδήκαηνο, ην πνζνζηφ απηφ
κεηαπνιεκηθά έπεζε ζην 8% (Harvey, 2005, 15). ΋κσο, ε αξρηθή αηζηνδνμία φηη ν
Carter, ν νπνίνο είρε απήρεζε ζηα ιατθά ζηξψκαηα, κπνξνχζε λα επεξεάζεη
νπζηαζηηθά ηελ άληζε θαηαλνκή ηνπ πινχηνπ θαη λα πάξεη κέηξα γηα ηνπο θησρνχο
θαηέξξεπζε. Ζ ζπληεξεηηθή ζηξνθή ηνπ Γεκνθξαηηθνχ Κφκκαηνο ήηαλ ηφζν
εκθαλήο, πνπ ζηειέρε ησλ Γεκνθξαηηθψλ ζα ηαπηίζνπλ αξγφηεξα ηνλ Carter κε ηνλ
Reagan. Πνιιέο απφ ηηο πνιηηηθέο ηνπ ζην εζσηεξηθφ θαη ζην εμσηεξηθφ ζα
ζπλερηζηνχλ ηελ πεξίνδν ηεο δηαθπβέξλεζεο Reagan. Ζ λνκηθή πξνζηαζία ησλ
πινπζίσλ, ε άληζε θαηαλνκή ηνπ πινχηνπ, ε αχμεζε ησλ εηαηξηθψλ θεξδψλ, νη
ππεξβνιηθέο ζηξαηησηηθέο δαπάλεο θαη ε ζηήξημε δηθηαηνξηθψλ θαζεζηψησλ ζην
εμσηεξηθφ ήηαλ πνιηηηθέο νη νπνίεο ζπλέρηδαλ λα εθαξκφδνληαη (Davis, 1986, 297).
΢ην επίπεδν ηεο νηθνλνκίαο, ε θξίζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 δελ ζα απαληεζεί κε
κηα λέα «Κνηλσληθή ΢πκθσλία». Ζ θαηάξξεπζε ηνπ Κευλζηαλνχ κνληέινπ ζα
εληζρχζεη ηελ θιαζηθή θαπηηαιηζηηθή ινγηθή ηεο απνθαηάζηαζεο ησλ εηαηξηθψλ

5
θεξδψλ κέζσ ηεο ζπλερνχο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο (Bowles, Gordon & Weisskorf,
1990, 32). Οη επηρεηξήζεηο πηνζεηνχλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ
επηζεηηθέο ζηξαηεγηθέο γηα ηελ νξγάλσζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ παξαγσγήο.
΢ηε δηάξθεηα απηήο ηεο πεξηφδνπ, επηρεηξείηαη ε αιιαγή ηνπ επηπέδνπ επηηήξεζεο
ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο κε ηελ αλαβάζκηζε ηνπ κάλαηδκελη θαη ησλ θαλφλσλ
ειέγρνπ. Έρεη ππνινγηζηεί φηη απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 ηα πνζά πνπ
δαπαλήζεθαλ ζε ηέηνηνπ είδνπο δξαζηεξηφηεηεο έθηαζαλ ηα 500 εθαηνκκχξηα
δνιάξηα. Ζ κεηαπνιεκηθή ζπλαίλεζε αλάκεζα ζην θεθάιαην θαη ζηελ εξγαζία δελ
πθίζηαηαη πηα (ζην ίδην, 87).

΢ηηο εθινγέο ηνπ 1980, νη Γεκνθξαηηθνί έπξεπε λα μεπεξάζνπλ ηε

γεληθεπκέλε θνηλσληθή δπζαξέζθεηα ιφγσ ηεο νηθνλνκηθήο αλέρεηαο, αιιά θαη ηνπο
απνηπρεκέλνπο ρεηξηζκνχο ηνπο ζην ζέκα ηεο νκεξείαο ησλ πελήληα δχν
Ακεξηθαλψλ ζηελ πξεζβεία ηεο Σερεξάλεο. Σα δχν απηά πξνβιήκαηα νδήγεζαλ
ζηελ ήηηα ηνπ Carter θαη ζηελ εθινγή ηνπ Ronald Reagan. Ζ λίθε ηνπ Reagan θαη ε
εθινγή κεηά απφ δχν ηεηξαεηίεο ηνπ George Bush, ζεκαηνδφηεζε ηε ζηξνθή ηνπ
ακεξηθαληθνχ θαηεζηεκέλνπ πξνο κηα αθξαηθλψο λενζπληεξεηηθή ηξνρηά (Zinn,
2008, 633). Οη πνιηηηθέο πνπ εθαξκφδνληαλ ηψξα κε απξνθάιππην ηξφπν ππέξ ησλ
πινπζίσλ θαη ησλ θνληακεληαιηζηψλ ρξηζηηαλψλ παηνχζαλ πάλσ ζηελ
πξνεγνχκελε απνηπρία ηνπ ακεξηθαληθνχ θηιειεπζεξηζκνχ. Δπί πξνεδξίαο Reagan-
Bush κεηακνξθψζεθε ην νκνζπνλδηαθφ δηθαζηηθφ ζχζηεκα, απνδπλακψζεθε ην
εξγαηηθφ θίλεκα2, απμήζεθαλ νη ζηξαηησηηθέο δαπάλεο ελψ κεηψζεθαλ νη παξνρέο
πξνο ηνπο άπνξνπο, έγηλαλ δξαζηηθέο πεξηθνπέο ζηα θνλδχιηα γηα ηελ έξεπλα θαη
δηαηεξήζεθαλ ηα θέξδε ησλ πεηξειατθψλ εηαηξεηψλ ζε πςειά επίπεδα. Ο Reagan,
επίζεο, πξφηεηλε θνξνινγηθέο ειαθξχλζεηο, νη πεξηζζφηεξεο απφ ηηο νπνίεο
αθνξνχζαλ ηνπο πινχζηνπο. ΢χκθσλα κε ηνλ Howard Zinn, επί πξνεδξίαο Reagan
εθείλνη πνπ σθειήζεθαλ πξαγκαηηθά ήηαλ νη πινχζηνη. Ζ δεθαεηία ηνπ 1980 «ήηαλ
κηα πεξίνδνο ζξηάκβνπ γηα ηηο αλψηεξεο ηάμεηο ησλ Ζ.Π.Α. (.…), απμήζεθε ε
πνιηηηθή ηνπο επηξξνή θαη απνζεψζεθε ν θαπηηαιηζκφο, ε ειεχζεξε αγνξά θαη ε
νηθνλνκία» (ζην ίδην, 640). Οη θπβεξλήζεηο ησλ John Kennedy θαη Lyndon Johnson
ήηαλ εθείλεο πνπ αξρηθά κείσζαλ ην θνξνινγηθφ ζπληειεζηή ησλ πςειψλ
2
΢χκθσλα κε ηνλ Davis, ν ηχπνο θαηά ηελ πεξίνδν Reagan ζρνιίαδε πσο 400.000 εηδηθεπκέλνη
εξγάηεο εγθαηέιεηςαλ ηα ζσκαηεία εμαηηίαο ηεο αδπλακίαο ησλ ηνπηθψλ ζπλδηθαιηζηηθψλ νξγαλψζεσλ
λα ηνπο εμαζθαιίζνπλ εξγαζία (1986, 145).

6
εηζνδεκάησλ. Ο Carter πξνρψξεζε ζε αθφκα κεγαιχηεξεο θνξνινγηθέο
ειαθξχλζεηο, ελψ ην 1986 νη Γεκνθξαηηθνί κε ηνπο Ρεπνπκπιηθάλνπο πξνψζεζαλ
απφ θνηλνχ έλα λέν θνξνινγηθφ λφκν κεηψλνληαο ηνλ πςειφηεξν ζπληειεζηή
θνξνιφγεζεο απφ 50% ζε 28%. Δμαηηίαο φισλ απηψλ ησλ αλαδηαξζξψζεσλ ηνπ
θνξνινγηθνχ ζπζηήκαηνο, ην θαζαξφ εηζφδεκα ηνπ πινπζηφηεξνπ 1% ηνπ
πιεζπζκνχ απμήζεθε θαηά 87%, ηελ ίδηα ζηηγκή πνπ ην θαζαξφ εηζφδεκα ηνπ
θησρφηεξνπ 40% ηνπ πιεζπζκνχ κεηψζεθε θαηά 5% (ζην ίδην, 640-642). ΢ην πεδίν
ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, ε λενζπληεξεηηθή αλαδηάξζξσζε ηε ζπγθεθξηκέλε
πεξίνδν ζπλνςίδεηαη κε έλα επίζεκν πνιηηηθφ θείκελν ηεο θπβέξλεζεο Reagan ην
1983 ππφ ηνλ ηίηιν A Nation at Risk. Σν θείκελν απηφ ζπκππθλψλεη ηελ θπξίαξρε
θηινζνθία ηεο πνιηηηθήο ησλ Ρεπνπκπιηθάλσλ γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ην λέν
παηξησηηζκφ ηεο ακεξηθαληθήο Γεμηάο. Οη ζπληάθηεο ηνπ ππνζηήξηδαλ ηελ αμία ηνπ
παηξησηηζκνχ, ηνλ νηθνλνκηθφ αληαγσληζκφ, θαηεγνξνχζαλ ηε δεκφζηα εθπαίδεπζε
γηα παξαθκή θαη έθαλαλ ζεκαληηθέο αλαθνξέο ζηελ επεξρφκελε θνηλσλία ηεο
πιεξνθνξίαο. Σαπηφρξνλα, ην «θίλεκα ηεο αξηζηείαο» πξνσζεί έλα παθέην κέηξσλ
γηα ηελ θαζηέξσζε «παξαδνζηαθψλ» αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ, εζληθψλ ζηάληαξ
θαη ηεζη ζε εζληθφ επίπεδν, θαζψο θαη πνιηηηθνχο κεγαιντδεαηηζκνχο ηνπ ηχπνπ «ε
Ακεξηθή ζηελ θνξπθή ηεο παγθφζκηαο νηθνλνκίαο». Ζ αληηκεηαξξχζκηζε ηνπ 1983
ζπλαξζξψλεηαη κε κηα απφ ηηο πην ζπληεξεηηθέο πεξηφδνπο ηεο ακεξηθαληθήο
πνιηηηθήο (Berube, 2004, 39).

΢πλνιηθά, νη δεθαεηίεο ηνπ 1970 θαη ηνπ 1980 ραξαθηεξίδνληαη απφ έλα
παξάδνμν: θαηά ηε δηάξθεηα απηήο ηεο πεξηφδνπ, ηφζν ην θεθάιαην φζν θαη ε
πιεπξά ηεο εξγαζίαο, ζηηο πεξηζζφηεξεο θαπηηαιηζηηθέο ρψξεο, βξίζθνληαη ζε θάζε
ππνρψξεζεο. Ζ αδπλακία ηνπ θεθαιαίνπ έγθεηηαη ζηελ επηβξάδπλζε ηεο αλάπηπμεο
θαη ησλ παξαγσγηθψλ επελδχζεσλ, θαζψο θαη ζηε δηεζλή λνκηζκαηηθή αζηάζεηα.
Σελ ίδηα πεξίνδν, ην εξγαηηθφ θίλεκα θαη νη ζπλδηθαιηζηηθέο ελψζεηο, πνπ είραλ
ζεκαληηθέο πνιηηηθέο θαη νηθνλνκηθέο θαηαθηήζεηο ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1950 θαη ηνπ
1960, βξέζεθαλ ζε ζέζε ήηηαο (Bowles, Gordon & Weisskorf, 1990, 27). Ζ ζθηρηή
κνλεηαξηζηηθή πνιηηηθή θαη ε επίζεζε ζηα ζπλδηθάηα είραλ ζηφρν ηελ ππαγσγή ησλ
εξγαδνκέλσλ ζηελ πεηζαξρία ηεο αγνξάο θαη ηελ αλαδηαλνκή ηνπ πινχηνπ ππέξ ηεο
επηρεηξεκαηηθήο ειίη κέζσ ησλ θιαζηθψλ κεραληζκψλ κείσζεο ηνπ πξνζσπηθνχ,
ζπγθξάηεζεο ησλ κηζζψλ θαη πεξηζηνιήο ησλ θφξσλ. Ζ εξγαζηαθή απνξχζκηζε
απέβιεπε ζηελ απειεπζέξσζε ηνπ «αφξαηνπ ρεξηνχ ηεο αγνξάο» θαη ζηελ

7
απνθαηάζηαζε ηεο θεξδνθνξίαο. Οη θνξνειαθξχλζεηο γηα ηα πινχζηα εηζνδήκαηα
νπζηαζηηθά ιεηηνπξγνχζαλ σο έλαο βίαηνο κεραληζκφο κεηαηφπηζεο ησλ
νηθνλνκηθψλ βαξψλ απφ ηηο αλψηεξεο ζηηο θησρφηεξεο ηάμεηο. Ωζηφζν, ε απζηεξή
νηθνλνκηθή πνιηηηθή, ε πεηζαξρία ηνπ «καζηίγηνπ» θαη ε «ζηξαηησηηθνπνίεζε» ηεο
εμσηεξηθήο πνιηηηθήο ηε δεθαεηία ηνπ 1980 ζπγθξφηεζαλ ηηο βαζηθέο αξρέο κηαο
δηαθπβέξλεζεο ε νπνία απέηπρε δηπιά: έξημε ην βηνηηθφ επίπεδν ηεο κεγάιεο
πιεηνςεθίαο ησλ Ακεξηθαλψλ πνιηηψλ θαη, ζε αληίζεζε κε φζα δηαθήξπζζε,
απέηπρε λα δεκηνπξγήζεη αλάπηπμε θαη λα αλαδσνγνλήζεη ηελ νηθνλνκία (ζην ίδην,
134). Αλ θαη ε λέα Γεμηά σο ζπκκαρία ησλ λενθηιειεχζεξσλ κε ηνπο
λενζπληεξεηηθνχο πξέπεη λα ζεσξείηαη ε πνιηηηθή αηκνκεραλή πνπ επέβαιε ηελ
ηδενινγηθή εγεκνλία ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ θαηά ηελ θπβεξλεηηθή ζεηεία ησλ
Reagan-Bush, ε θνηλσλία ησλ Ζ.Π.Α. παξέκελε βαζηά δηαηξεκέλε ζε βαζχπινπηνπο
θαη πάκπησρνπο, κε κηα αλαζθαιή κεζαία ηάμε λα βξίζθεηαη αλάκεζά ηνπο. Σν
πνιηηηθφ ζχζηεκα θαη ε ελεκέξσζε εμαθνινπζνχζαλ λα βξίζθνληαη θάησ απφ ηνλ
έιεγρν ησλ νηθνλνκηθά ηζρπξψλ, ρσξίο απηφ λα ζεκαίλεη φηη ε θνηλσληθή
ζηαζεξφηεηα ησλ επφκελσλ πεξηφδσλ ήηαλ εμαζθαιηζκέλε.

΢ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 ζεκεηψζεθαλ ζηε δηεζλή ζθελή νη πην
δξακαηηθέο εμειίμεηο κεηά ην δεχηεξν παγθφζκην πφιεκν. Καηέξξεπζε ην ιεγφκελν
ζνζηαιηζηηθφ θαζεζηψο ηεο ΢νβηεηηθήο Έλσζεο θαη νινθιεξψζεθε ε γεξκαληθή
ελνπνίεζε, γεγνλφο πνπ ζεκαηνδφηεζε θαη ην ηέινο ηνπ ςπρξνχ πνιέκνπ. Οη
Ζ.Π.Α. αλαδείρζεθαλ ζε κνλαδηθή ππεξδχλακε θαη ν λενθηιειεπζεξηζκφο
εκθαλίζηεθε επηβεβαησκέλνο απφ ηελ ηζηνξία σο ε κνλαδηθή επηινγή ηνπ
ζχγρξνλνπ θφζκνπ, ηδέα ηαηξηαζηή κε ηελ αλζξψπηλε θχζε (Γνχλαξε θαη Γξφιιηνο,
2010). Σν 1992 θέξδηζε ηελ εθινγηθή αλακέηξεζε ν Bill Clinton. Ο λένο πξφεδξνο
ησλ Ζ.Π.Α. έδεημε θαζαξά ηελ εκπηζηνζχλε ηνπ ζην ζχζηεκα ηεο αγνξάο θαη ζηελ
ηδησηηθή επηρεηξεκαηηθή πξσηνβνπιία. Έλα απφ ηα θεληξηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο
πνιηηηθήο ηνπ ήηαλ ε επαηζζεζία ζε δεηήκαηα λφκνπ θαη ηάμεο. Βαζίζηεθε ζε έλα
ζρέδην πξνζέγγηζεο ηνπ θεληξψνπ ρψξνπ, αιιά θαη ησλ ζπληεξεηηθψλ ςεθνθφξσλ.
Ο Clinton κηινχζε γηα ζπάηαιν θξάηνο ηελ ψξα πνπ ζεζπίδνληαλ θνξναπαιιαγέο
ζηηο πεηξειατθέο εηαηξείεο, αθνινχζεζε αληηπιεζσξηζηηθή πνιηηηθή γηα λα πεηχρεη
ηζνζθειηζκέλν πξνυπνινγηζκφ (δειαδή κείσζε ησλ ειιεηκκάησλ) θαη πξνρψξεζε
ζε πεξηθνπέο ζηα επηδφκαηα θαη ζηα πξνγξάκκαηα θνηλσληθήο πξφλνηαο (Zinn, 710-
713). ΋πσο καο πιεξνθνξεί ν Harvey, νη δχν θπβεξλεηηθέο ζεηείεο ηνπ Clinton ηε

8
δεθαεηία ηνπ 1990 ζπκπίπηνπλ κε ην λενθηιειεχζεξν πξνζαλαηνιηζκφ ηεο
θεληξναξηζηεξάο ζηηο Ζ.Π.Α. θαη ζηελ Αγγιία. Δπί πξνεδξίαο ηνπ παξαηεξνχκε ηελ
ελδπλάκσζε ηεο Wall Street, ηελ ππεξδηφγθσζε ηνπ ρξεκαηηζηηθνχ ηνκέα θαη ηε
δηεζλή παξφηξπλζε ησλ άιισλ ρσξψλ λα πξαγκαηνπνηήζνπλ λενθηιειεχζεξεο
κεηαξξπζκίζεηο ζην εζσηεξηθφ ησλ νηθνλνκηψλ ηνπο. Ζ «λέα νηθνλνκία» κεηέηξεςε
ηηο ιηγφηεξν ηζρπξέο νηθνλνκηθά ρψξεο ζε ππνδνρείο ησλ μέλσλ θεθαιαίσλ, κε
ζπλέπεηα νη Ζ.Π.Α., σο αηκνκεραλή ηνπ παγθφζκηνπ νηθνλνκηθνχ ζπζηήκαηνο, λα
απνθνκίζνπλ ηεξάζηηα νθέιε απφ ηελ θίλεζε ησλ επηρεηξεκαηηθψλ θεθαιαίσλ ζηνλ
ππφινηπν θφζκν. Σε δεθαεηία ηνπ 1990 κεγάιν κέξνο ηνπ πινχηνπ απφ ην λέν
δηεζλή θαηακεξηζκφ εξγαζίαο θαηεπζχλζεθε ζηα ζεζαπξνθπιάθηα ησλ ηξαπεδψλ.
Παξάιιεια, νη λενθηιειεχζεξεο «κεηαξξπζκίζεηο» εθαξκφδνληαη θαη ζην
εζσηεξηθφ ησλ Ζ.Π.Α. Οη πνιηηηθέο Clinton επηθέξνπλ απνδηάξζξσζε ηνπ
θνηλσληθνχ ηζηνχ. Αθφκε θαη ζε πεξηπηψζεηο πνπ ε απαζρφιεζε εληζρχεηαη,
πηνζεηνχληαη επέιηθηεο κνξθέο νξγάλσζεο ηεο παξαγσγήο νη νπνίεο βαζίδνληαη
ζηελ αλαζθάιηζηε θαη θαθνπιεξσκέλε εξγαζία. ΢χκθσλα θαη πάιη κε ηνλ Harvey,
ήηαλ νη Clinton θαη Blair, δειαδή νη δχν ζεκαληηθνί εθπξφζσπνη ηεο
θεληξναξηζηεξάο, πνπ ελίζρπζαλ ην λενθηιειεπζεξηζκφ ζην εζσηεξηθφ ησλ ρσξψλ
ηνπο θαη δηεζλψο. Ζ NAFTA θαη ην Maastricht είλαη έξγν ησλ δχν εγεηψλ ηνπ
Γεκνθξαηηθνχ θαη ηνπ Δξγαηηθνχ θφκκαηνο αληίζηνηρα (Harvey, 2005, 92-93).

Καηά ηε δεθαεηία ηνπ 1990, ε νηθνλνκηθή επίδνζε ησλ αλαπηπγκέλσλ

θαπηηαιηζηηθψλ νηθνλνκηψλ ζπλνιηθά ήηαλ θαηψηεξε ηεο αληίζηνηρεο επίδνζεο ησλ
πξνεγνχκελσλ δεθαεηηψλ. Σα λενθηιειεχζεξα κέηξα απειεπζέξσζεο ησλ αγνξψλ
νδήγεζαλ ζηε κείσζε ηνπ θαηά θεθαιήλ εηζνδήκαηνο, ζηε κηθξφηεξε αχμεζε ησλ
κηζζψλ ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ, ζηελ αχμεζε ηεο αλεξγίαο θαη ζηελ πεξηζηνιή
ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο. ΋κσο, ε εηθφλα, κε βάζε ηνπο ηππηθνχο δείθηεο ηνπ
Αθαζάξηζηνπ Δζληθνχ Πξντφληνο, γηα ηηο Ζ.Π.Α. ήηαλ δηαθνξεηηθή. Ζ νηθνλνκία
ησλ Ζ.Π.Α. βαζηδφηαλ ζηελ επαγγειία ηεο «λέαο νηθνλνκίαο» (ρξεκαηνπηζησηηθνί
θαη επηρεηξεκαηηθνί ζεζκνί, ρξεκαηηζηεξηαθέο αγνξέο θαη επελδχζεηο ζηελ
ηερλνινγία ηεο πιεξνθνξίαο) θαη ζην πξνζδνθψκελν θέξδνο, επηηξέπνληαο θαη‟
απηφλ ηνλ ηξφπν σο ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 κηα κηθξή επελδπηηθή έθξεμε.
Ωζηφζν, φπσο γξάθεη ν Brenner, ε νηθνλνκηθή «έθξεμε» δελ άμηδε φζα γξάθηεθαλ
γη‟ απηή, γηαηί ήηαλ εμαξηεκέλε απφ ηελ άλνδν ηεο ρξεκαηηζηεξηαθήο αγνξάο
(Brenner, 2002, 122-125). Πην ζπγθεθξηκέλα, κεηά ην δεχηεξν κηζφ ηεο δεθαεηίαο

9
ηνπ 1990, ην πνζνζηφ θέξδνπο ηνπ βηνκεραληθνχ ηνκέα ζεκείσλε πηψζε, ελψ ε
ρξεκαηηζηεξηαθή αγνξά ησλ Ζ.Π.Α. απνγεησλφηαλ «ζηε κεγαιχηεξε θνχξζα ηεο
ηζηνξίαο ηεο». Σα ρξεκαηηζηήξηα αληηθαζηζηνχζαλ ηε βηνκεραλία ζηε ζέζε ηεο
θηλεηήξηαο δχλακεο πνπ ζηήξηδε ηελ νηθνλνκία. Δλψ φκσο ε «λέα νηθνλνκία» είρε
απμήζεη ηα πεξηζψξηα θεξδνθνξίαο, ε απφζηαζε κεηαμχ ησλ αμηψλ ησλ κεηνρψλ θαη
ησλ πξαγκαηηθψλ θεξδψλ ησλ επηρεηξήζεσλ δηακφξθσλε ηε θνχζθα ε νπνία ζα
νδεγνχζε ιίγα ρξφληα κεηά ζε νηθνλνκηθή έθξεμε (ζην ίδην, 126).

΢ην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο, ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 θαη ζηηο αξρέο
ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ε ακθηζβήηεζε ηεο «εμηζσηηθήο ηθαλφηεηαο» ηνπ ζρνιηθνχ
ζεζκνχ θαη ε απνκπζνπνίεζε ησλ επίζεκσλ πνιηηηθψλ δειψλνπλ κηα αλάθακςε ηεο
ξηδνζπαζηηθήο επηζηεκνληθήο ζθέςεο γεληθφηεξα θαη ζπλδένληαη κε ηελ επξχηεξε
θνηλσληθή δπλακηθή πνπ πξναλαθέξακε. ΢εκαληηθά, απφ απηή ηελ άπνςε, πξέπεη λα
ζεσξνχληαη ηα εξεπλεηηθά πνξίζκαηα ησλ Ρηδνζπαζηψλ Ρεβηδηνληζηψλ Ηζηνξηθψλ
ηεο Δθπαίδεπζεο ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 3. ΢ηηο εξγαζίεο ηνπο
ππνζηεξίδνπλ φηη ε δεκφζηα εθπαίδεπζε ησλ Ζ.Π.Α. ιεηηνπξγνχζε ζπγθαιπκκέλα
σο κεραληζκφο ειέγρνπ ησλ θαηψηεξσλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ θαη φρη, φπσο
ηζρπξίδνληαλ ε θπξίαξρε ξεηνξηθή, σο δπλαηφηεηα ρεηξαθέηεζεο. Σα πνξίζκαηα ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ ηζηνξηνγξαθηθνχ ξεχκαηνο έξρνληαη λα εληζρχζνπλ ζηηο αξρέο ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1970 νη εθπξφζσπνη ηεο λέαο θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο, κε πην
αληηπξνζσπεπηηθή παξέκβαζε ην βηβιίν ηνπ Michael Young ην 1971, Knowledge
and Control: New Directions for the Sociology of Education, ζην νπνίν
ππνζηεξίδεηαη πσο ε επηινγή θαη ε νξγάλσζε ηεο ζρνιηθήο γλψζεο δε δηαγξάθεη
νπδέηεξε ηξνρηά κέρξη λα θηάζεη ζηηο αίζνπζεο ησλ ζρνιείσλ, αιιά δηαπνηίδεηαη
απφ ηηο θπξίαξρεο ηδενινγηθέο θαηεπζχλζεηο. Ζ πξνβιεκαηηθή απηή ζεκειηψλεη
νπζηαζηηθά ηε ζχλδεζε ηεο ζρνιηθήο γλψζεο κε ηηο έλλνηεο ηεο εμνπζίαο θαη ηνπ
θνηλσληθνχ ειέγρνπ. Ζ γλψζε ζην ζρνιείν είλαη ηδενινγηθή γλψζε θαη ε νξγάλσζή
ηεο απνηειεί θνηλσληθή επηινγή. ΢ηε βάζε απηήο ηεο ινγηθήο, ε ακθηζβήηεζε ησλ
θπξίαξρσλ πεπνηζήζεσλ γηα ην ηη ζεκαίλεη λα είλαη θαλείο κνξθσκέλνο
απνηππψλεηαη ζηε ζέζε ηνπ Michael Young : «απηνί πνπ κηιάλε απφ ζέζε εμνπζίαο

3
Ζ έθδνζε ηεο δηδαθηνξηθήο δηαηξηβήο ηνπ Michael Katz ην 1968 κε ηίηιν Η Δηξσλεία ηεο
Πξώηκεο Μεηαξξύζκηζεο ηνπ ΢ρνιείνπ ζεσξείηαη νξφζεκν, πνπ ζεκαηνδνηεί ηελ πξψηε νπζηαζηηθή
παξέκβαζε ησλ ξηδνζπαζηψλ αλαζεσξεηψλ ηεο ηζηνξίαο ζηελ επηζηεκνληθή αληηπαξάζεζε ζρεηηθά κε
ηνλ θνηλσληθφ ξφιν ηεο επίζεκεο εθπαίδεπζεο (Γνχλαξε θαη Γξφιιηνο, 2010).

10
νξίδνπλ ηη αμίδεη λα ζεσξείηαη γλψζε, πνηνο είλαη ν βαζκφο πξφζβαζεο ζε απηή γηα
δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο νκάδεο, πνηα είλαη ηα φξηα ησλ γλσζηηθψλ πεξηνρψλ θαη
πψο απηά ζπλδένληαη κε ηελ θνηλσλία» (Young, 1971, 320).

Σν 1976, νη θνηλσληνιφγνη Bowles θαη Gintis ρξεζηκνπνηνχλ ηελ έλλνηα ηεο

θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο γηα λα ζηεξίμνπλ ηε καξμηζηηθή ζέζε φηη ε θχζε ηνπ
θαπηηαιηζηηθνχ ζρνιείνπ είλαη αλακθηζβήηεηα ηαμηθή θαη νη ιεηηνπξγίεο ηνπ
αλαπαξαγσγηθέο. Σν ζπγθεθξηκέλν βηβιίν ζπδεηήζεθε επξέσο ζηε ζπλέρεηα απφ
ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, πνπ ην ζεψξεζαλ απαηζηφδνμν θαη
κνλνκεξέο. Ζ θξηηηθή απηή βνεζήζεθε απφ ηελ έξεπλα ηνπ Paul Willis θαη ηε
ζεσξία ηεο αληίζηαζεο ε νπνία ζπζηεκαηνπνηήζεθε θπξίσο κε ην βηβιίν ηνπ
Learning to Labor ην 1977. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο
εθπαηδεπηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο κέζα απφ ην πξίζκα ησλ ζεσξηψλ ηεο
αλαπαξαγσγήο θξίζεθε κνλφπιεπξε ζεψξεζε πνπ δελ επηηξέπεη ζηνπο
εθπαηδεπηηθνχο λα δνπλ απηή ηελ πξαγκαηηθφηεηα σο παξάγνληα αιιαγήο ηεο
ππάξρνπζαο ηάμεο πξαγκάησλ (Ράζεο, 2008, 106-107). Πξφθεηηαη νπζηαζηηθά γηα
κηα κεηαηφπηζε ηνπ θεληξηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ ζηνπο ρψξνπο ηεο ξηδνζπαζηηθήο
ζεσξίαο γηα ηελ θνηλσλία θαη ηελ εθπαίδεπζε απφ ηηο αλαπαξαγσγηθέο ιεηηνπξγίεο
ηνπ ζρνιείνπ πξνο ηηο ζεσξίεο ηεο αληίζηαζεο θαη ησλ εζσηεξηθψλ αληηζέζεσλ
ζηελ εθπαίδεπζε (Wexler, 1987, 18).

΢ηεξηγκέλε ζηηο πξνεγνχκελεο θαηεπζχλζεηο θαη ζηνπο πξνβιεκαηηζκνχο

πνπ απηέο εηζήγαγαλ, ε θξηηηθή παηδαγσγηθή νηθνδνκείηαη θπξίσο θαηά ηε δεθαεηία
ηνπ 1980, αλ θαη ηα πξψηα θείκελα ησλ Henry Giroux, Michael Apple θαη Stanley
Aronowitz (βαζηθψλ ζεκειησηψλ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ παηδαγσγηθνχ ξεχκαηνο) είραλ
δεκνζηεπζεί απφ ηελ πξνεγνχκελε δεθαεηία. Σν ζπγθεθξηκέλν ζεσξεηηθφ
εγρείξεκα ζεκειηψζεθε αξρηθά ζηηο απφςεηο ησλ Freire, Gramsci θαη Dewey, ζηελ
θξηηηθή ζεσξία ηεο ΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο, αιιά θαη ζηελ εθιεθηηθή πξφζιεςε
ζηε ζπλέρεηα άιισλ θαηεπζχλζεσλ, φπσο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ θαη ηνπ
κεηαδνκηζκνχ. Οη θξηηηθνί παηδαγσγνί Henry Giroux θαη Stanley Aronowitz ζηελ
αξρή θαη Peter McLaren ζηε ζπλέρεηα αμηνπνίεζαλ έλα επξχ πιαίζην
ξηδνζπαζηηθψλ παξαδφζεσλ γηα λα ζπγθξνηήζνπλ ηελ πξνβιεκαηηθή ηνπο. ΋κσο,
γηα ηνπο θξηηηθνχο παηδαγσγνχο, νη ζχγρξνλεο παηδαγσγηθέο ζεσξήζεηο έπξεπε λα
πξνζβιέπνπλ ζε έλαλ νπζηαζηηθφ κεηαζρεκαηηζκφ ηεο εθπαίδεπζεο, αιιά θαη

11
ζπλνιηθά ηεο θνηλσλίαο. Απφ απηή ηε ζθνπηά, φθεηιαλ λα αληαπνθξηζνχλ ζην
εγρείξεκα ηεο ππέξβαζεο ησλ ζεσξηψλ ηεο αλαπαξαγσγήο θαη ηεο αληίζηαζεο θαη
λα εζηηάζνπλ ζε ζέκαηα θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο παξαγσγήο (Γνχλαξε θαη
Γξφιιηνο, 2010). ΋ξηζαλ σο πξσηαξρηθφ ζθνπφ ηεο ζχγρξνλεο εθπαίδεπζεο ηελ
αηνκηθή θαη θνηλσληθή ρεηξαθέηεζε, ηε ζπγθξφηεζε δεκφζησλ ρψξσλ
αλαζηνραζκνχ θαη απηφλνκεο θνηλσληθήο δξάζεο. Οη ζχγρξνλεο θνηλσλίεο θαη ηα
πξνβιήκαηα πνπ παξάγνπλ απαηηνχλ θνηλσληθά ππνθείκελα πνπ δε ζα
πξνζαξκφδνληαη απιά ζηελ ππάξρνπζα πξαγκαηηθφηεηα, αιιά ζα ηελ θαηαλννχλ,
ζα ηελ εξκελεχνπλ θαη ζα παξεκβαίλνπλ γηα λα ηελ αλαδνκήζνπλ (Ράζεο, 2008,
109). Σειηθά, νη ηζηνξηθνπνιηηηθέο ξίδεο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, σο ξεχκαηνο
ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο ζηελ εθπαίδεπζε πνπ ζπγθξνηείηαη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1980, πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ζηα θνηλσληθά θηλήκαηα ησλ πξνεγνχκελσλ
δεθαεηηψλ ζηηο Ζ.Π.Α. θαη λα ζπλδεζνχλ κε ηελ ππνρψξεζε ηνπ εξγαηηθνχ
θηλήκαηνο θαη ηηο αδπλακίεο ηεο ακεξηθαληθήο αξηζηεξάο λα ζπγθξνηήζεη
ελαιιαθηηθή πνιηηηθή πξφηαζε ή αθφκε θαη θνηλσληθνπνιηηηθά αλαρψκαηα ζηελ
άλνδν ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ (Γνχλαξε θαη Γξφιιηνο, 2010).

΋ζνλ αθνξά ηνπο Henry Giroux θαη Peter McLaren, είλαη ρξήζηκν λα
αλαθέξνπκε νξηζκέλεο εηζαγσγηθέο πιεξνθνξίεο. Ο Henry Giroux γελλήζεθε ην
΢επηέκβξε ηνπ 1943 θαη ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο βαζηθνχο ζεκειησηέο ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο ζηηο Ζ.Π.Α. Γίδαμε παηδαγσγηθά απφ ην 1977 έσο ην 1983 ζην
Παλεπηζηήκην ηεο Βνζηφλεο. Σν 1983 έγηλε θαζεγεηήο Παηδαγσγηθήο ζην
Παλεπηζηήκην ηνπ Ματάκη, φπνπ παξάιιεια αλέιαβε ηε ζέζε ηνπ Γηεπζπληή ζην
Κέληξν ησλ Παηδαγσγηθψλ θαη Πνιηηηζκηθψλ Μειεηψλ. Απφ ην 1992 έσο ην 2004
δίδαζθε ζην Pen State University, ελψ ζήκεξα δεη ζηνλ Καλαδά θαη θαηέρεη ηελ
έδξα ησλ ΢πνπδψλ ζε Θέκαηα Μέζσλ Μαδηθήο Δπηθνηλσλίαο ζην McMaster
University ηεο πνιηηείαο ηνπ Οληάξην. Δίλαη γλσζηφο γηα ηελ πξσηνπνξηαθή ηνπ
δνπιεηά ζηηο παηδαγσγηθέο θαη ζηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο θαη ζεσξείηαη απφ ηνπο
ζεκαληηθφηεξνπο εθπξνζψπνπο ηεο ζχγρξνλεο θξηηηθήο ζεσξίαο. Σν επηζηεκνληθφ
ηνπ ελδηαθέξνλ επηθεληξψλεηαη ζηα πξνβιήκαηα ησλ λέσλ, ζηελ παλεπηζηεκηαθή
εθπαίδεπζε, ζην ξφιν ησλ κέζσλ καδηθήο επηθνηλσλίαο (Μ.Μ.Δ.) θαη ηεο επξχηεξεο
θνπιηνχξαο ζηε δηακφξθσζε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ ζχγρξνλνπ αλζξψπνπ. Ζ δνπιεηά
ηνπ βαζίδεηαη ζε κηα ζεηξά ζεσξεηηθψλ παξαδφζεσλ, απφ ην Μαξμ, ην Freire θαη ην
Dewey σο ηνλ θξηηηθφ κεηακνληεξληζκφ θαη ην θεκηληζκφ. ΋κσο, ε ζχλζεζε ησλ

12
παξαπάλσ ξεπκάησλ ζθέςεο θαη δξάζεο ζην επηζηεκνληθφ ηνπ έξγν δελ έγηλε κε
κεραληζηηθφ ηξφπν. Ο Giroux θαηάθεξε λα ελζσκαηψζεη ηηο ππάξρνπζεο
ζεσξεηηθέο θαηεπζχλζεηο ζηηο δηθέο ηνπ ζέζεηο. Ο Giroux ελζαξξχλεη ηνπο
εθπαηδεπηηθνχο φισλ ησλ βαζκίδσλ λα αληηζηαζνχλ ζηηο ζχγρξνλεο αληηδξαζηηθέο
αιιαγέο ζηελ εθπαίδεπζε θαη ζηελ θνηλσλία, νη νπνίεο ππνβηβάδνπλ ηελ έλλνηα ηεο
δεκνθξαηίαο ζε θαηαλαισηηθή επηινγή. Τπνζηεξίδεη ηε ζπγθξφηεζε πνιηηηθψλ
ρψξσλ θαη ζπκκαρηψλ κέζα θαη έμσ απφ ηα ζχλνξα ηεο εθπαίδεπζεο. Γη‟ απηφ ην
ιφγν, επηρεηξεί ηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ θαη ηελ αλαβάζκηζε ηεο έλλνηαο ηνπ
δεκφζηνπ ρψξνπ4.

Ο Peter McLaren, καδί κε ηνλ Henry Giroux, ζεσξείηαη απφ ηνπο

ζεκαληηθφηεξνπο ζεσξεηηθνχο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο θαη κηα απφ ηηο πην
ξηδνζπαζηηθέο θσλέο ζην ρψξν ηεο ακεξηθαληθήο εθπαηδεπηηθήο θνηλφηεηαο.
Μεγάισζε ζην Σνξφλην ηνπ Καλαδά θαη ζήκεξα δηδάζθεη ζην Παλεπηζηήκην ηεο
Καιηθφξληα. ΢ηα πξψηα ρξφληα ηεο εθπαηδεπηηθήο ηνπ πνξείαο ηε δεθαεηία ηνπ
1970 δηδάζθεη ζην Jane Finch Corridor, έλα δεκνηηθφ ζρνιείν ζε θησρνγεηηνληά ηνπ
Σνξφλην. Νσξίηεξα, ζε πην λεαξή ειηθία, ζπνχδαζε ζέαηξν, θαη πην ζπγθεθξηκέλα,
Διηζαβεηηαλή δξακαηνπξγία. Ζ αγσλία ηνπ γηα ηε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ ηεο
δηδαζθαιίαο θαη ηεο κάζεζεο θαη ε πνιηηηθή ηνπ δξάζε γηα ηα δηθαηψκαηα ησλ
κεηαλαζηψλ ηεο πεξηνρήο ηνλ παξαθίλεζαλ λα δεκνζηεχζεη ην πξψην ηνπ βηβιίν,
Cries from the Corridor: The New Suburban Ghettos. Πξφθεηηαη γηα έλα εκεξνιφγην
πνπ πεξηγξάθεη ηηο δηδαθηηθέο ηνπ εκπεηξίεο ζην ζπγθεθξηκέλν ζρνιείν. Σν βηβιίν
απηφ γξήγνξα έγηλε κπεζη-ζέιεξ ζηνλ Καλαδά αλνίγνληαο ην δηάινγν γηα ηε
δεκνγξαθηθή αιιαγή ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο. ΢θνπφο ηνπ, φπσο
ππνγξακκίδεη ν ίδηνο, δελ ήηαλ λα δεκνζηεχζεη κηα αθαδεκατθή δνπιεηά ε νπνία ζα
απεπζχλεηαη ζε εμεηδηθεπκέλν αθξναηήξην θαη ζα εγείξεη κηα αθνινπζία
επηζηεκνινγηθψλ εξσηεκάησλ, αιιά απιψο λα πεξηγξάςεη ηελ θνηλσληθή δσή ησλ
κε πξνλνκηνχρσλ καζεηψλ ζην δεκφζην ζρνιείν θαη λα αλαδείμεη ηα θαζεκεξηλά
πξνβιήκαηα ησλ εθπαηδεπηηθψλ (McLaren, 1989, viii). Σν βηβιίν ηα επφκελα
ρξφληα αλαδεκνζηεχηεθε κε ηνλ ηίηιν Life in Schools, ζπκπεξηιακβάλνληαο βαζηθέο
πιεπξέο ηνπ ζεσξεηηθνχ πιαηζίνπ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο θαη κηα

4
Πεγή άληιεζεο ησλ παξαπάλσ βηνγξαθηθψλ αλαθνξψλ είλαη ε ζρεηηθή ηζηνζειίδα ηνπ Giroux
(www.henryagiroux.com).

13
αλαζεσξεκέλε καηηά γηα ηηο παηδαγσγηθέο πξαθηηθέο πνπ είραλ εθαξκνζηεί.
Αξγφηεξα νινθιήξσζε ηε δηδαθηνξηθή ηνπ δηαηξηβή ζην Ηλζηηηνχην Μειέηεο ηεο
Δθπαίδεπζεο ηνπ Οληάξην, ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Σνξφλην. Σν 1985, κεηά απφ
πξφζθιεζε ηνπ Giroux, έθπγε απφ ηνλ Καλαδά θαη εξγάζηεθε ζην Κέληξν
Μειεηψλ γηα ηελ Δθπαίδεπζε θαη ηελ Κνπιηνχξα ζην Παλεπηζηήκην ηνπ Ματάκη.
Έπεηηα απφ κηα καθξφρξνλε θαη παξαγσγηθή ζπλεξγαζία κε ηνλ Giroux, ν McLaren
ην 1993 κεηαθφκηζε ζην Παλεπηζηήκην ηεο Καιηθφξληα, ζην Λνο Άληδειεο, φπνπ
δηδάζθεη κέρξη ζήκεξα. ΢πλεξγάζηεθε κε ηνπο Freire θαη Giroux θαη θαηάθεξε λα
δεκηνπξγήζεη ηε δηθή ηνπ επηζηεκνληθή δηαδξνκή κέζα ζηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή
ζεσξία. Οη αλαιχζεηο ηνπ αλαδεηθλχνπλ φηη ε θξηηηθή παηδαγσγηθή απνηειεί κέξνο
ελφο ζπλνιηθνχ πνιηηηθνχ εγρεηξήκαηνο γηα θνηλσληθή αιιειεγγχε θαη ζπιινγηθή
ρεηξαθέηεζε.

Με βάζε φζα αλαθέξακε κέρξη απηφ ην ζεκείν, δηαθαίλεηαη πσο ε θξηηηθή

παηδαγσγηθή γεληθά σο ξεχκα ζθέςεο θαη δξάζεο, αιιά θαη ε επηζηεκνληθή
δνπιεηά ησλ δχν βαζηθψλ ηεο εθπξνζψπσλ Peter McLaren θαη Henry Giroux (ζηνπο
νπνίνπο επηθεληξψλεηαη ε κειέηε καο) εηδηθφηεξα, απνηειεί κία ζεκαληηθή
παηδαγσγηθή πξφηαζε ζηηο Ζ.Π.Α. θαη δηεζλψο, γη‟ απηφ ην ιφγν ε απήρεζή ηεο
θπξίσο ζηελ Αγγιφθσλε βηβιηνγξαθία είλαη επξεία. Απφ απηή ηελ άπνςε, είλαη
αλαγθαίν λα πξνρσξήζνπκε ζηελ επηζθφπεζε ησλ ζρεηηθψλ εξγαζηψλ πνπ αθνξνχλ
ηνπο δχν βαζηθνχο εθπξνζψπνπο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, ψζηε λα
πξνζδηνξίζνπκε κε ζαθήλεηα ηε ζπλεηζθνξά ηεο δηθήο καο κειέηεο.

΋ζνλ αθνξά ηνλ Henry Giroux, ππάξρεη κηα ζπιινγή αλαδεκνζηεπκέλσλ

θεηκέλσλ ηνπ ίδηνπ ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ κε ηίηιν The Giroux Reader (2006)
ππφ ηελ επηκέιεηα ηνπ Christopher Robins. Πξφθεηηαη γηα κηα αλζνινγία
αληηπξνζσπεπηηθψλ θεηκέλσλ, πνπ ζθηαγξαθεί φςεηο ηεο επηζηεκνληθήο ζθέςεο
ηνπ. Σα ζέκαηα κε ηα νπνία θαηαπηάλεηαη ν ζπγθεθξηκέλνο ηφκνο έρνπλ λα θάλνπλ
κε ηηο ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο, ηελ πνιηηηθή θνπιηνχξαο, ηε δεκφζηα
παηδαγσγηθή, ηα πξνβιήκαηα ηεο λενιαίαο θαη ησλ παλεπηζηεκίσλ ζηε βάζε ησλ
λενθηιειεχζεξσλ αλαδηαξζξψζεσλ ζηηο Ζ.Π.Α. Ζ ζπγθεθξηκέλε ζπιινγή
ζπκβάιιεη ζε κηα απνηίκεζε ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ηνπ Giroux, ησλ θεληξηθψλ
θαηεγνξηψλ πνπ ραξαθηήξηζαλ ην έξγν ηνπ θαη δηαθνξνπνίεζαλ ηνλ
πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ, αθνχ νη ελφηεηεο δηαξζξψλνληαη ρξνλνινγηθά θαη

14
θαηεγνξηνπνηνχληαη ζεκαηηθά. Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, επηρεηξείηαη κηα παξνπζίαζε
ηεο εμέιημεο ηεο δνπιεηάο ηνπ θαη ησλ θξίζηκσλ ελλνηψλ πνπ ρξεζηκνπνίεζε γηα λα
ζπγθξνηήζεη θαη λα πξνσζήζεη ηελ ηδέα ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο.

Τπάξρεη, επίζεο, έλα βηβιίν ησλ Clar Doyle θαη Amargit Singh κε ηίηιν
Reading and Teaching Henry Giroux (2006), ην νπνίν επηρεηξεί λα απαληήζεη ζην
πξφβιεκα ηεο πξαθηηθήο-δηδαθηηθήο αμηνπνίεζεο ησλ πξνηάζεσλ ηνπ Giroux ζην
παλεπηζηήκην, αιιά θαη ζηηο ππφινηπεο βαζκίδεο ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο.
΢πγθεθξηκέλα, νη ζπγγξαθείο πεξηγξάθνπλ ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη
θνηηεηέο ηνπο, αιιά θαη νη εθπαηδεπηηθνί πνπ ζπκκεηέρνπλ ζε πξνγξάκκαηα
επηκφξθσζεο, ελζαξξχλνληαη λα ζπζρεηίδνπλ ζπλερψο έλλνηεο, φπσο ε θνπιηνχξα,
ε παηδαγσγηθή, ε πνιηηηθή θαη ε εμνπζία, γηα ηε ζπγθξφηεζε ελφο ξηδνζπαζηηθνχ
πξνβιεκαηηζκνχ ν νπνίνο ζέηεη σο θεληξηθφ αίηεκα ηε δεκνθξαηηθή νξγάλσζε ησλ
θνηλσληψλ. ΢ην πξψην κέξνο ηεο ζπγθεθξηκέλεο εξγαζίαο παξνπζηάδνληαη
αληηπξνζσπεπηηθέο έλλνηεο-ζέκαηα (επίζεκε θαη αλεπίζεκε παηδαγσγηθή, γιψζζα,
θσλή, θνπιηνχξα, θ.ά.) πνπ ελζσκαηψλνληαη ζηνλ εξεπλεηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ
Giroux θαη ζπγθξνηνχλ κηα «βάζε δεδνκέλσλ» γηα ηελ αλάγλσζε ηνπ έξγνπ ηνπ,
ελψ ζην δεχηεξν κέξνο νη ζπγγξαθείο θαηαγξάθνπλ ηελ εκπεηξία ηνπο απφ ηελ
αμηνπνίεζε ησλ θεληξηθψλ απηψλ ζεκάησλ ζην πεδίν ηεο παλεπηζηεκηαθήο
δηδαζθαιίαο, ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο επηκφξθσζεο ησλ δαζθάισλ, ηεο έξεπλαο θαη
ηεο πνιηηηζκηθήο παξαγσγήο.

Σέινο, ππάξρεη έλα ζχληνκν θείκελν ζε ειεθηξνληθή κνξθή, δεκνζηεπκέλν

ζηελ ηζηνζειίδα (http:/www.greis.ucla.edu/faculty/kellner) ηνπ Douglas Kelner
(2006) γηα ηε ζρέζε ηνπ Henry Giroux κε ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο, θαζψο θαη
ζπιινγέο θεηκέλσλ νη νπνίεο αθνξνχλ, φκσο, γεληθφηεξα ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή
θαη επηκεινχληαη νη Darder, Baltodano θαη Torres (The Critical Pedagogy Reader,
2003) θαη McLaren θαη Kincheloe (Critical Pedagogy: Where Are We Now ?, 2007).

΢ε φ,ηη αθνξά ηνλ Peter McLaren, ππάξρνπλ δχν ζπιινγηθνί ηφκνη νη νπνίνη
αζρνινχληαη κε ηελ εμέιημε ησλ ζέζεψλ ηνπ. Ο πξψηνο, κε ηνλ ηίηιν Teaching
Peter McLaren: Paths of Dissent (2005), ζπγθεληξψλεη θείκελα απφ δηαθνξεηηθνχο
ζπγγξαθείο θαη απνηειεί κηα ηζηνξηθή επηζθφπεζε ηνπ έξγνπ ηνπ. Πην
ζπγθεθξηκέλα, ηα ζέκαηά ηνπ αλαθέξνληαη ζηηο ζρέζεηο ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ
θξηηηθή ζεσξία, ην Μαξμηζκφ, ηελ παγθνζκηνπνίεζε θαη ηνπο αγψλεο γηα θνηλσληθή

15
δηθαηνζχλε, φπσο απηέο ζηνηρεηνζεηνχληαη ζηελ επηζηεκνληθή/πνιηηηθή πξφηαζε
ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ. Οη ζπγγξαθείο αλαγλσξίδνπλ ηξεηο πεξηφδνπο ζηε
δηαδξνκή ηνπ McLaren. Ζ πξψηε εθηείλεηαη απφ ηηο αξρέο έσο ηα ηέιε ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1980 θαη αλαδεηθλχεη σο θεληξηθφ ζηνηρείν ην θηιειεχζεξν-
καξμηζηηθφ ραξαθηήξα ηεο ζθέςεο ηνπ. Ζ δεχηεξε, πνπ νινθιεξψλεηαη ζηα κέζα
ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ επηξξνή ηνπ κεηακνληεξληζκνχ
ζηε ζεσξεηηθή ηνπ δνπιεηά θαη ε ηξίηε ζπληζηά έλα θάιεζκα ζηελ «θαζαξή» (αιιά
φρη δνγκαηηθή) καξμηζηηθή αλάιπζε ησλ ηαμηθψλ ζρέζεσλ. ΢ην ζπγθεθξηκέλν ηφκν
ππνζηεξίδεηαη φηη ν McLaren δελ παξαζχξζεθε απφ ηελ αίγιε ηεο κεηακνληέξλαο
παξάδνζεο, φπσο άιινη αξηζηεξνί ζηνραζηέο, θαη έρεη επηζηξέςεη ζην βαζηθφ
εξψηεκα: Πψο ν θαπηηαιηζκφο θαη ε ηαμηθή δηάξζξσζε ηεο θνηλσλίαο ζπλερίδνπλ
λα δεκηνπξγνχλ αληζφηεηεο ζηελ θνηλσλία θαη ηελ εθπαίδεπζε ησλ Ζ.Π.Α.; Ζ ηξίηε
πεξίνδνο, ζηελ νπνία επηθεληξψλνληαη ηα πεξηζζφηεξα θείκελα ηεο έθδνζεο, πξέπεη
λα ζεσξείηαη πξντφλ ηνπ χζηεξνπ παγθνζκηνπνηεκέλνπ θαπηηαιηζκνχ θαη ηεο
δηαπηζησκέλεο αλππνιεςίαο ζηελ νπνία έρεη πεξηπέζεη ε ξηδνζπαζηηθή ζεσξία.

Ο δεχηεξνο ηφκνο (Peter McLaren, Education, and the Struggle for

Liberation, 2009) πνπ αθνξά ηελ παηδαγσγηθή θαη πνιηηηθή ζθέςε ηνπ McLaren,
ζπγθξνηείηαη κε βάζε ηελ ίδηα ινγηθή κε ηνλ πξνεγνχκελν. ΢πγθεληξψλεη δειαδή
έλα ζχλνιν θεηκέλσλ απφ δηαθνξεηηθνχο ζπγγξαθείο νη νπνίνη αλαιχνπλ ηηο
βαζηθέο πιεπξέο ηνπ έξγνπ ηνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην θεληξηθφ εξψηεκα πνπ
ηίζεηαη αθνξά ηηο δπλαηφηεηεο ηεο παηδαγσγηθήο ζε κηα κεηαθαπηηαιηζηηθή
θνηλσλία θαη ηε δχλακε ηεο «επαλαζηαηηθήο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο», νπηηθή ηελ
νπνία πηνζεηεί ν ζχγρξνλνο McLaren, λα ππνζηεξίμεη ηελ νπηνπία. Σν πξφβιεκα
ζην νπνίν πξνζπαζνχλ λα απαληήζνπλ νη ζπληάθηεο ησλ θεηκέλσλ ηνπ βηβιίνπ
ζπλδέεηαη κε ηε δπλαηφηεηα λα θαλεί ρξήζηκνο ν McLaren ζηελ αληηπαξάζεζε κε
ην λενθηιειεχζεξν θαπηηαιηζκφ. ΢ηε ζεκεξηλή ζπγθπξία, ε δνπιεηά ηνπ δελ κπνξεί
παξά λα ζπλδεζεί κε ηε γεληθεπκέλε πνιηηηθή θξίζε θαη λα ζπκβάιιεη ζηελ
νιφπιεπξε ακθηζβήηεζε ησλ θεθαιαηνθξαηηθψλ ζρέζεσλ. Ζ αλάγθε θαη ηα
θαζήθνληα πνπ γελλά απηή ε θάζε ηεο αλζξψπηλεο ηζηνξίαο επηβάιινπλ ηελ
αλαδσνγφλεζε ηεο «ζεσξίαο ηεο πξάμεο» θαη ηελ θαζηέξσζε ηεο «επαλαζηαηηθήο
θξηηηθήο παηδαγσγηθήο». Με άιια ιφγηα, επηβάιινπλ λένπο ηξφπνπο ζθέςεο γηα
δξάζε, γηα κεηαζρεκαηηζκφ ησλ δνκψλ θαη ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Σειηθά,
ζχκθσλα κε ηνπο ζπγγξαθείο, ε απάληεζε πνπ δίλεηαη απφ ηνλ McLaren ζηελ

16
θαπηηαιηζηηθή βαξβαξφηεηα είλαη ε αλαζχζηαζε ηεο ζνζηαιηζηηθήο ηδέαο θαη
πξάμεο θαη ε επαλαλαθάιπςε ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο.

΢ηελ Διιάδα πξφζθαηα έρνπλ δεκνζηεπζεί θείκελα πνπ εζηηάδνπλ ζε φςεηο

ηνπ έξγνπ ηνπ McLaren ή ηνπ Giroux (βιέπε αληίζηνηρα Κάζθαξεο, 2008 θαη
Γνχλαξε θαη Γξφιιηνο, 2010) θαη άιια ηα νπνία αλαθέξνληαη ζηηο ζέζεηο ησλ δχν
παηδαγσγψλ, φηαλ ην ππφ αλάιπζε ζέκα αθνξά γεληθά ην ξεχκα ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο (Ράζεο 1988 & 2008, Γξφιιηνο & Κάζθαξεο 1997, Ληάκπαο &
Κάζθαξεο, 2007).

Με βάζε ηα πξνεγνχκελα κπνξνχκε λα δηαηππψζνπκε νξηζκέλεο

ζπκπεξαζκαηηθέο παξαηεξήζεηο. Πξψηνλ, ηα θείκελα πνπ ζπγθξνηνχλ ηηο
πξναλαθεξζείζεο ζπιινγέο επηρεηξνχλ ην θαζέλα ρσξηζηά λα θσηίζεη κία πιεπξά
ηνπ έξγνπ ησλ Peter McLaren θαη Henry Giroux. Γεχηεξνλ, δελ αλαθέξνληαη
ζπζηεκαηηθά ζην δήηεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ, ζηελ πξνζέγγηζε δειαδή πνπ
πηνζεηνχλ νη Giroux θαη McLaren γηα ην πεξηερφκελφ ηνπ, θαη ζηε ζθνπηά απφ ηελ
νπνία παξεκβαίλνπλ ζηε ζρεηηθή ζπδήηεζε -θελφ πνπ επηρεηξεί λα θαιχςεη ε δηθή
καο κειέηε. Σξίηνλ, δελ αλαθέξνληαη ζην πξφβιεκα ηεο ζπζρέηηζεο ησλ απφςεσλ
θαη ησλ εξεπλεηηθψλ πξνζαλαηνιηζκψλ ησλ δχν βαζηθψλ εθπξνζψπσλ ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο κε άιιεο νπηηθέο γηα ην δήηεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ. Δπίζεο, νη
εξγαζίεο πνπ ζπλδένληαη κε ην έξγν θαη ηνλ πνιηηηθφ ζηνραζκφ ησλ δχν βαζηθψλ
εθθξαζηψλ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο δε ζπληζηνχλ αλαιχζεηο πνπ θαιχπηνπλ φιν
ην θάζκα ησλ επηζηεκνληθψλ-πνιηηηθψλ ηνπο ζέζεσλ. Με άιια ιφγηα, δελ
αληαπνθξίλνληαη ζηηο απαηηήζεηο ελφο εγρεηξήκαηνο ζπλνιηθήο θξηηηθήο
πξνζέγγηζεο θαη πεξηνδνιφγεζεο ηνπ έξγνπ ηνπο. Αλ θαη νη παξαπάλσ εξγαζίεο
θάλνπλ γφληκεο αλαθνξέο ζηα ζεσξεηηθά ξεχκαηα θαη ζηηο έλλνηεο πνπ
ελζσκαηψζεθαλ ζηνλ επηζηεκνληθφ ζηνραζκφ ησλ δχν Ακεξηθαλψλ παηδαγσγψλ,
δε ζπληζηνχλ έλα ζπλνιηθφ εγρείξεκα ιεπηνκεξνχο απνηίκεζεο ησλ πνιηηηθψλ θαη
εθπαηδεπηηθψλ πξνηεξαηνηήησλ πνπ έζεζαλ θαη δελ εμεηάδνπλ ηηο απφςεηο ησλ
Giroux θαη McLaren γηα ην δήηεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ.

Ζ κειέηε ηεο ηζηνξηθήο δηαδξνκήο θαη ησλ ζεσξεηηθψλ αθεηεξηψλ ηεο

θξηηηθήο παηδαγσγηθήο αλαδεηθλχεη κηα ελαιιαθηηθή ζεψξεζε γηα ην ζρνιείν θαη
ηνπο θνηλσληθν-πνιηηηθνχο φξνπο χπαξμήο ηνπ, ε νπνία μεπεξλάεη ηα φξηα ησλ
παξαδνζηαθψλ πξνζεγγίζεσλ. Με βάζε ινηπφλ απηή ηελ επηζήκαλζε, ζεσξνχκε φηη

17
ε αλαθνξά καο ζηνλ Henry Giroux θαη ζηνλ Peter McLaren, δχν απφ ηνπο
ζεκαληηθφηεξνπο εθπξνζψπνπο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο -παξαδνρή πνπ
αηηηνινγεί θαη ηελ επηινγή λα εζηηάζνπκε ζην έξγν ηνπο- κπνξεί λα θσηίζεη βαζηθέο
πιεπξέο ηεο ζπδήηεζεο γηα ηηο παηδαγσγηθέο αλαδεηήζεηο ηεο επνρήο καο.

Σν θεληξηθφ εξψηεκα πνπ ζέηεη ε εξγαζία καο, θαη θαηά ζπλέπεηα

πξνζδηνξίδεη θαη ην εξεπλεηηθφ ηεο αληηθείκελν, αλαθέξεηαη ζηε ζρέζε ηεο νπηηθήο
ησλ δχν παηδαγσγψλ κε άιιεο ζην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ. Σν εξψηεκα απηφ γηα
λα απαληεζεί απαηηεί λα απαληήζνπκε ζε εηδηθφηεξα εξσηήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε
ην πψο εμειίζζνληαη νη ζέζεηο ηνπο, πνηεο είλαη νη ζεσξεηηθέο επηξξνέο πνπ δέρνληαη
θαη κε πνηνλ ηξφπν απηέο δηακνξθψλνπλ ην ραξαθηήξα ηεο νπηηθήο ηνπο, θαζψο θαη
πψο ζρεκαηνπνηνχληαη νη παηδαγσγηθέο ηνπο ζέζεηο ζην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ.
Γηα λα δψζνπκε απάληεζε ζηα εξσηήκαηα απηά βαζηζηήθακε ζε ζπγθεθξηκέλεο
κεζνδνινγηθέο αξρέο. Ζ πξψηε είλαη ε αξρή ηεο πεξηνδνιφγεζεο. Με βάζε απηή
ηελ αξρή, αλαδεηνχκε ηηο κεηαβνιέο ησλ ζέζεψλ ηνπο ζπλεμεηάδνληαο ηελ ηζηνξηθή
ηνπο αιιεινπρία κε ηηο ζεσξεηηθέο επηξξνέο ηηο νπνίεο δέρνληαη απφ πεξίνδν ζε
πεξίνδν. Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, επηρεηξνχκε λα εμεηάζνπκε ην πεξίγξακκα ησλ
αληηιήςεψλ ηνπο, ηε ζθνπηά απφ ηελ νπνία κηιάλε ζε δηαθνξεηηθέο πεξηφδνπο. Ζ
πξψηε αξρή δηαπιέθεηαη κε ηε δεχηεξε, απηή ηεο ζπζρέηηζεο ηνπ πνιηηηθνχ κε ην
παηδαγσγηθφ. Με θξηηήξην ηε δηάθξηζε δηαθνξεηηθψλ πεξηφδσλ, ζπζρεηίδνπκε ηνπο
παηδαγσγηθνχο κε ηνπο πνιηηηθνχο πξνζαλαηνιηζκνχο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ην έξγν
ησλ Giroux θαη McLaren ζηε βάζε ηνπ επξχηεξνπ θνηλσληθνπνιηηηθνχ πιαηζίνπ. Ζ
κειέηε ηεο παξαπάλσ ζρέζεο δηεπθνιχλεη ηελ αλαθάιπςε ηνπ πνιηηηθνχ άικαηνο ή
ηνπ απινχ αλαπξνζαλαηνιηζκνχ ησλ ζέζεψλ ηνπο, δειαδή ηε δηάθξηζε αλάκεζα
ζηελ απνθαζηζηηθή ηνκή ή ηελ ηνκή κέζα ζηε ζπλέρεηα. Θεσξνχκε έηζη φηη ηφζν ε
πεξίπησζε ηνπ Giroux φζν θαη ηνπ McLaren πξέπεη λα κειεηεζεί σο πξνο ηελ
νπηηθή ηελ νπνία ζπγθξνηνχλ ζε ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθέο ζπλζήθεο, απφ ηε ζθνπηά
ησλ βαζηθψλ ελλνηψλ πνπ ρξεζηκνπνηνχλ θαη ησλ θαηεπζχλζεσλ πνπ παίξλεη ε
θξηηηθή ηνπο. Ζ επηινγή απηή ππαγνξεχεηαη απφ ηελ αλάγθε λα θαηαλνεζεί ε
ζεσξεηηθή ζπλεηζθνξά ησλ βαζηθψλ ελλνηψλ ηηο νπνίεο ρξεζηκνπνηνχλ ζηε
ζπγθξφηεζε ησλ ζέζεψλ ηνπο. Θεσξνχκε φηη ε ζπγθεθξηκέλε ζπζηεκαηηθή
δηεξεχλεζε θσηίδεη ζπλνιηθά ην έξγν ηνπο, αλαδεηθλχεη ηηο ζεκειηψδεηο ζεσξεηηθέο
πηπρέο ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπο θαη απαληά ζην πξφβιεκα ηεο ηζηνξηθήο
δηακφξθσζεο ησλ παηδαγσγηθψλ ηνπο αληηιήςεσλ. Ζ αξρή ηεο ζπζρέηηζεο σο

18
κεζνδνινγηθή επηινγή εμππεξεηεί επίζεο ηελ απάληεζε ηνπ θεληξηθνχ εξσηήκαηνο
πνπ ζέζακε, δειαδή δηεπθνιχλεη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ζρέζεο ηεο νπηηθήο ηνπο γηα
ην γξακκαηηζκφ κε άιιεο απφςεηο ή νπηηθέο εληφο ή εθηφο ηνπ πεδίνπ ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο. Βέβαηα, γηα λα ζηεξηρηεί ε ζπζηεκαηηθή κειέηε ησλ ζέζεψλ ηνπο ζε
δηαθνξεηηθέο πεξηφδνπο θαη ζηε βάζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη πνιηηηθψλ ηνπο
πξνηεξαηνηήησλ, θξίλακε αλαγθαίν λα κειεηήζνπκε ην ζχλνιν ηνπ ζπγγξαθηθνχ
ηνπο έξγνπ. Ζ κειέηε απηνχ ηνπ θάζκαηνο θεηκέλσλ, ζα καο επηηξέςεη λα
αληρλεχζνπκε ηηο κεηαβνιέο ησλ πνιηηηθψλ ηνπο ζέζεσλ, ηνλ θεληξηθφ ηνπο
παηδαγσγηθφ ζηφρν θαη, ηειηθά, λα απαληήζνπκε ζην βαζηθφ εξψηεκα πνπ έρνπκε
ζέζεη. Σα θείκελα απηά ζπλδένληαη κε δηαθνξεηηθέο πνιηηηθέο πεξηφδνπο θαη
εθηείλνληαη απφ ην 1980 έσο θαη ηα πξψηα ρξφληα ηεο ηξέρνπζαο ρηιηεηίαο, νπφηε
θαη νινθιεξψλεηαη (ζην πιαίζην ηεο εξγαζίαο καο) ε παξνπζίαζε ηεο
επηζηεκνληθήο ηνπο δηαδξνκήο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε πεξηνδνιφγεζε ηνπ έξγνπ ηνπ
Giroux νινθιεξψλεηαη ην 2000. Σα γεγνλφηα ηεο 11 εο ΢επηεκβξίνπ ζεκαηνδφηεζαλ
κία ζεκαληηθή ζηξνθή γηα ηηο ΖΠΑ, ζην εζσηεξηθφ αιιά θαη ζην δηεζλέο επίπεδν, ε
νπνία πξνθάιεζε κεηά ην 2001 αιιαγέο ζηνλ πνιηηηθφ ηνπ ζηνραζκφ θαη ζηελ
εξεπλεηηθή ηνπ δνπιεηά. Ζ αλάδπζε κίαο λέαο κνξθήο πνιηηηθήο ηπξαλλίαο απφ ηελ
θπβέξλεζε Bush, νπζηαζηηθά ιεηηνχξγεζε ζαλ θαηαιχηεο ζηε ζθέςε ηνπ
Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ (Γνχλαξε θαη Γξφιιηνο, 2010). Ωζηφζν, ε ζπγθεθξηκέλε
εμέιημε -ε νπνία θηάλεη σο ηηο κέξεο καο- δε ζπκπεξηιακβάλεηαη ζην πιαίζην ηεο
κειέηεο καο. Ζ θξηηηθή ηνπ Giroux ζηηο αιιαγέο ηνπ πνιηηηθνχ ζθεληθνχ ζηηο
Ζ.Π.Α. ζπγθξνηήζεθε παξάιιεια κε ηελ νινθιήξσζε ηεο δνπιεηάο καο θαη θαηά
ζπλέπεηα ππεξέβαηλε ηα φξηά ηεο. ΢ηελ πεξίπησζε ηνπ McLaren επηιέμακε λα
κειεηήζνπκε θείκελά ηνπ πέξα απφ απηφ ην ρξνληθφ φξην (δειαδή ην 2000),
επηινγή πνπ καο επηηξέπεη λα παξαθνινπζήζνπκε ζπζηεκαηηθά ηηο κεηαβνιέο ζηελ
πνιηηηθή ηνπ ζθέςε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηξίηεο πεξηφδνπ, ε νπνία μεθηλάεη ζηα
κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 θαη νινθιεξψλεηαη κε κεγαιχηεξε επθξίλεηα ιίγν
κεηά ην 2000. Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, πηζηεχνπκε πσο θαζηζηνχκε νξαηέο ηηο
αιιαγέο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ην έξγν ηνπ θαη απαληάκε κε κεγαιχηεξε ζαθήλεηα ζην
πξφβιεκα ηεο απνθαζηζηηθήο ηνκήο ή ηεο απιήο αλαπξνζαξκνγήο ησλ ζέζεψλ ηνπ .

Σα δνκηθά ζηνηρεία ηεο κειέηεο καο δηαξζξψλνληαη κε ηνλ εμήο ηξφπν.

Καηαξρήλ, ε κειέηε ρσξίδεηαη ζε δχν κέξε. Σo πξψην κέξνο αθνξά ηελ
πεξηνδνιφγεζε ησλ ζέζεσλ ησλ Giroux θαη McLaren ζην πεδίν ηεο παηδαγσγηθήο

19
θαη ην δεχηεξν ηελ ηζηνξηθή ζπγθξφηεζε κηαο θξηηηθήο νπηηθήο ηνπο αλαθνξηθά κε
ην γξακκαηηζκφ. Δδψ, νη παηδαγσγηθέο ηνπο ζέζεηο παίξλνπλ ζρήκα ζην πεδίν ηνπ
γξακκαηηζκνχ, θαζψο ζπλδέεηαη ην πξψην κε ην δεχηεξν κέξνο. Κάζε αλαθνξά
ζηηο ζέζεηο ηνπο γηα ην γξακκαηηζκφ ζπζρεηίδεηαη κε ηηο αληίζηνηρεο πεξηφδνπο ηνπ
πξψηνπ κέξνπο. ΢ηα δχν πξψηα θεθάιαηα παξαθνινπζνχκε ζπζηεκαηηθά ηε
δηαδξνκή ηνπ Henry Giroux απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 έσο ην 2000. Κάζε
θεθάιαην αληηζηνηρεί ζε κηα πεξίνδν ηνπ επηζηεκνληθνχ ηνπ ζηνραζκνχ.
Δμεηάδνπκε ηε ζπκβνιή ησλ ζεσξεηηθψλ επηξξνψλ ζην έξγν ηνπ θαη ηνλ ηξφπν κε
ηνλ νπνίν ρξεζηκνπνηεί ζπγθεθξηκέλεο έλλνηεο γηα λα ζπγθξνηήζεη ηελ νπηηθή ηνπ
απφ πεξίνδν ζε πεξίνδν, ψζηε λα νξίζνπκε κε ζαθήλεηα ηηο αιιαγέο ζηνλ πνιηηηθφ
ηνπ πξνζαλαηνιηζκφ θαη ηηο ηνκέο πνπ ζπγθξνηνχλ ην πιαίζην ησλ ζέζεψλ ηνπ. Με
ηα ηξία επφκελα θεθάιαηα νινθιεξψλνπκε ηελ πεξηνδνιφγεζε ησλ ζέζεσλ ηνπ
Peter McLaren θαη, ζπλνιηθά, ην πξψην κέξνο ηεο κειέηεο. Αμηνπνηψληαο ην
κεζνδνινγηθφ ζρήκα αλάιπζεο ζεσξεηηθέο επηξξνέο-έλλνηεο, θάλνπκε κηα
ιεπηνκεξή παξνπζίαζε ησλ ζέζεψλ ηνπ, εζηηάδνπκε ζηηο θαηεπζχλζεηο ηεο θξηηηθήο
ηνπ θαη ζηα εξεπλεηηθά ηνπ ελδηαθέξνληα απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980 έσο ηελ αξρή
ηεο ηξέρνπζαο ρηιηεηίαο. Κξηηήξην γηα ηελ πεξηνδνιφγεζε ηνπ έξγνπ θαη ησλ δχν
παηδαγσγψλ ζηα πξψηα πέληε θεθάιαηα είλαη νη πνιηηηθνί θαη εθπαηδεπηηθνί ζηφρνη
πνπ πξνθξίλνπλ. ΢ην δεχηεξν κέξνο εμεηάδνπκε ηηο ζέζεηο ηνπο γηα ην γξακκαηηζκφ
κέζα απφ ηελ αληηπαξάζεζή ηνπο κε άιιεο νπηηθέο. Ζ επηινγή απηή βαζίδεηαη ζην
γεγνλφο φηη ν γξακκαηηζκφο είλαη αδχλαην λα απνδνζεί κε έλαλ κφλν νξηζκφ ν
νπνίνο λα ζπκππθλψλεη φιν ην θάζκα ησλ επηζηεκνληθψλ θαη πνιηηηθψλ ηνπ
πξνεθηάζεσλ. Ο Υαξαιακπφπνπινο αλαθέξεη φηη «είλαη δχζθνιν λα δνζεί έλαο
νξηζκφο πνπ λα έρεη θαζνιηθή ηζρχ, γηαηί ν γξακκαηηζκφο ζεκαίλεη δηαθνξεηηθά
πξάγκαηα, ζε δηαθνξεηηθέο επνρέο, γηα δηαθνξεηηθά άηνκα θαη δηαθνξεηηθέο
θνηλσλίεο» (2006, 7). ΢ε απηφ ην πιαίζην, ζεσξνχκε φηη ε παξνπζίαζε ηεο
δηακάρεο γχξσ απφ ην ζπγθεθξηκέλν φξν ζπκβάιιεη ζηελ νιφπιεπξε θαηαλφεζή
ηνπ θαη ζηε ζχλδεζή ηνπ κε ηελ εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή. Γίλνπκε έκθαζε ζηηο
ηδενινγηθνπνιηηηθέο δηαζηάζεηο ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη φρη ζε ηερληθά ζέκαηα πνπ
πηνζεηεί κία παξαδνζηαθή-ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε γηα ηε γιψζζα θαη ηε γλψζε. ΢ηα
δχν πξψηα θεθάιαηα ηνπ δεχηεξνπ κέξνπο εμεηάδνπκε ηηο δηαθνξεηηθέο (απφ απηή
ησλ Giroux θαη McLaren) νπηηθέο γηα ην γξακκαηηζκφ. ΢πγθεθξηκέλα, ζην έθην θαη
έβδνκν θεθάιαην παξνπζηάδνπκε ηελ παξαδνζηαθή θαη ιεηηνπξγηθή νπηηθή

20
αληίζηνηρα, ψζηε λα έρνπκε κηα επαξθή εηθφλα γηα ηε ζπδήηεζε πεξί γξακκαηηζκνχ
ζηε βάζε ηεο δηάθξηζεο εληφο ή εθηφο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο. ΢ην φγδνν θεθάιαην
ην ελδηαθέξνλ καο ζηξέθεηαη ζηηο απφςεηο άιισλ εθπξνζψπσλ ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο, ελψ ζην έλαην θεθάιαην επηθεληξσλφκαζηε ζηηο ζέζεηο ησλ Giroux
θαη McLaren θαη ζηελ θξηηηθή ηνπο ζηελ παξαδνζηαθή θαη ζηε ιεηηνπξγηθή νπηηθή.
Αληηπαξαβάιινπκε θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν ηηο ζέζεηο ησλ Giroux θαη McLaren κε ηηο
άιιεο νπηηθέο, ψζηε λα πξνζδηνξίζνπκε κε ζαθήλεηα ην ραξαθηήξα ηεο δηθήο ηνπο
θξηηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ. Σέινο, ζην θεθάιαην κε ην νπνίν θιείλνπκε
ηε κειέηε καο, ζπγθεληξψλνπκε ην ζχλνιν ησλ ζπκπεξαζκαηηθψλ καο
παξαηεξήζεσλ, απαληψληαο θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν ζην θεληξηθφ ηεο εξψηεκα.

21
 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1ο

Ζ πξψηε πεξίνδνο ηνπ Henry Giroux: Ζ πεξίνδνο ησλ λεν-καξμηζηηθψλ

επηξξνψλ

Σε δεθαεηία ηνπ 1970, ζχκθσλα κε ηνπο Aronowitz θαη Bologh,

παξαηεξείηαη εθξεθηηθφ ελδηαθέξνλ γηα ηελ θνηλσληθή ζεσξία. Αλ θαη ζηα
πεξηζζφηεξα παλεπηζηήκηα θπξηαξρεί ην επηζηεκνληθφ/εξεπλεηηθφ «παξάδεηγκα»
ηνπ εκπεηξηζκνχ θαη ηνπ ζεηηθηζκνχ, ν Μαξμηζκφο, ν λεν-Βεκπεξηαληζκφο, ν
κεηαδνκηζκφο θαη άιια ξεχκαηα ζθέςεο απνηεινχλ ηελ ελαιιαθηηθή θξηηηθή ζηηο
επηθξαηνχζεο ηάζεηο ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Παξάιιεια, εθδειψλνληαη
έληνλεο δηαθσλίεο θαη αληηπαξαζέζεηο ζην εζσηεξηθφ ηεο ξηδνζπαζηηθήο
θνηλσληθήο ζεσξίαο. Γηα παξάδεηγκα, νη Μαξμηζηέο αζθνχλ έληνλε θξηηηθή ζηηο
ζέζεηο ηεο ΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο, ελψ ν γαιιηθφο δνκηζκφο θαη κεηαδνκηζκφο
ραξαθηεξίδεη ηνπο εθπξνζψπνπο ησλ δχν πξνεγνχκελσλ ξεπκάησλ «αλππφθνξα
ξεαιηζηέο» (Aronowitz & Bologh, 1983a, xi). Ζ ζεσξεηηθή απηή αληηπαξάζεζε
είλαη δεισηηθή ηεο γεληθφηεξεο πνιηηηθν-ηδενινγηθήο θηλεηηθφηεηαο θαη ηνπ
πξνβιεκαηηζκνχ θαηά πφζν ε παηδεία κπνξεί λα απνηειέζεη παξάγνληα θνηλσληθήο
αιιαγήο. Ζ επηζήκαλζε απηή θαζηζηά ηδηαίηεξα πεξίπινθν ην ραξαθηήξα ησλ
ζρεηηθψλ ηδενινγηθνπνιηηηθψλ ηνπνζεηήζεσλ. Πξέπεη, επίζεο, λα επηζεκάλνπκε φηη
νη εθπξφζσπνη απηψλ ησλ ηάζεσλ πνπ πξναλαθέξακε εγείξνπλ κηα αθνινπζία
εξσηεκάησλ, έλα πιήζνο ηζηνξηθν-πνιηηηθψλ ζεκάησλ θαη ππνβάιινπλ ζε θξηηηθή
ηα εξκελεπηηθά ζρήκαηα ηνπ παξειζφληνο (π.ρ. ζεηηθηζκφ θαη κεραληζηηθφ πιηζκφ).

΢ρεηηθή κε φια ηα πξνεγνχκελα είλαη ε πεξίπησζε ηνπ Henry Giroux, ν

νπνίνο έρνληαο αθεηεξία ηελ θξηηηθή απέλαληη ζην λενθηιειεπζεξηζκφ, αμηνπνηεί κε
ζπζηεκαηηθφ ηξφπν ηηο ζέζεηο ηεο ΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο, ηνπ λεν-Μαξμηζκνχ,
ηνπ Pierre Bourdieu, ηνπ Antonio Gramsci θ.ά. Ο Giroux εθθξάδεη ηελ πεπνίζεζε
φηη ε επηζηεκνληθή δνπιεηά ησλ παηδαγσγψλ δελ κπνξεί λα απνθνπεί νχηε απφ ηηο
θνηλσληθέο ζπλζήθεο ζηηο νπνίεο απηνί δνπλ νχηε απφ ηε δεδνκέλε θάζε θνξά
ηζηνξηθή ζπγθπξία. Ζ επηζηεκνληθή θξηηηθή δελ κπνξεί λα ππάξμεη ζην θελφ, δε
ζπληειείηαη εθηφο ηνπ πιαηζίνπ ησλ ηδενινγηθνπνιηηηθψλ αληηπαξαζέζεσλ.
Αληίζεηα, ν Giroux πηνζεηεί ηε γιψζζα ηεο θξηηηθήο θαη ηεο ελδπλάκσζεο κε ζθνπφ
ηελ θαηαλφεζε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ πνιηηηθή, ζρέζε ε

22
νπνία δελ αληαπνθξίλεηαη απιά ζ‟ έλα επηζηεκνινγηθφ πιαίζην δηακάρεο, αιιά
δηακνξθψλεηαη απφ ηνλ ηδηαίηεξν ηξφπν κε ηνλ νπνίν εθθξάδνληαη νη θπξίαξρεο
θνηλσληθέο ζρέζεηο.

1. Θευπηηικέρ επιπποέρ

΢σολή ηηρ Φπανκθούπηηρ

Οη έξηδεο αλάκεζα ζηηο επηζηεκνληθέο πξνζεγγίζεηο, νη θαηαβνιέο πνιιψλ

απ‟ απηέο ζην ζεηηθηζηηθφ επηζηεκνληθφ πξφηππν θαη ε γεληθεπκέλε λεν-
θηιειεχζεξε αλαδηάξζξσζε ζηηο Ζ.Π.Α. ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970
δεκηνχξγεζαλ ην ηζηνξηθo-πνιηηηθφ πιαίζην πνπ επεξέαζε ηελ πξνβιεκαηηθή ηνπ
Giroux. Πην ζπγθεθξηκέλα, φπσο απνθαιχπηεη ν ίδηνο, νη αλαιχζεηο ηνπ ζρεηηθά κε
ηελ εθπαίδεπζε, ηε γεληθφηεξε πνιηηηθή ζπγθπξία, ην ξφιν ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζην
ζχγρξνλν ζρνιείν, ηελ πνιηηηζκηθή δηάζηαζε ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ,
ζπλδέζεθαλ κε ηηο θνηλσληθνπνιηηηθέο εμειίμεηο ηεο ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθήο
πεξηφδνπ θαη ηηο αληαλαθιάζεηο πνπ είραλ απηέο ζηνπο επηζηεκνληθνχο θχθινπο
(Giroux, 1997d, 254). Ζ ζπληεξεηηθή παιηλφξζσζε ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1970 θαη ζηελ αξρή ηνπ 1980, ε νπνία απνθαιείηαη απφ ηνλ ίδην θαη πεξίνδνο
«Ρετγθαληζκνχ» ζηηο Ζ.Π.Α., ιεηηνχξγεζε σο θαηαιχηεο πξνβιεκαηηζκνχ θαη
αθεηεξία δηεξεχλεζεο ζην πιαίζην ηεο νπνίαο δεζπφδεη ε αλάγθε γηα πιεξέζηεξε
θαηαλφεζε ηεο θνηλσληθήο θαη εθπαηδεπηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Ο Giroux θαηαλνεί
φηη ε θπξίαξρε λενθηιειεχζεξε πνιηηηθή επεξεάδεη φιν ην θάζκα ηεο πλεπκαηηθήο
δξάζεο ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ θαη, επνκέλσο, αληαλαθιάηαη ζην πεξηερφκελν
θαη ζηε κνξθή ηεο επηζηεκνληθήο ζθέςεο. Πξφθεηηαη γηα ην κνληέιν ηνπ
ζεηηθηζκνχ πνπ δηαρέεηαη ζηε δεκφζηα επηζηεκνληθή αληηπαξάζεζε. Με άιια
ιφγηα, ε λέα Γεμηά επηρεηξεί λα λνκηκνπνηήζεη επηζηεκνληθά ην φξακα πνπ έρεη γηα
ηελ θνηλσλία επεξεάδνληαο φια ηα επηζηεκνληθά πεδία. Απνζπλδέεη ηελ επηζηήκε
απφ ηελ πνιηηηθή, ππνβαζκίδεη ην ξφιν ηεο ζεσξίαο θαη γεληθά πηνζεηεί κηα
ηερλνθξαηηθνχ ηχπνπ αληίιεςε γηα ηελ επηζηεκνληθή έξεπλα θαη ηε θηινζνθία. Ο
ζεηηθηζκφο είλαη ηδηαίηεξα δηαδεδνκέλνο ζηηο Ζ.Π.Α., γηαηί εμππεξεηεί θαιχηεξα
ηελ ηδενινγία ηεο θαπηηαιηζηηθήο αλάπηπμεο πνπ νξγαλψλεη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο
κε βάζε ηηο αμίεο ηεο θαηαλάισζεο θαη ηεο εκπνξεπκαηνπνίεζεο (Giroux, 1992,
155). Δδψ αθξηβψο ζπλνςίδεηαη ε αμηνπνίεζε ηεο θξηηηθήο πνπ θάλνπλ νη

23
εθπξφζσπνη ηεο ζρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο ζηηο δνκέο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ
επνηθνδνκήκαηνο. Ο Giroux ζα ππνζηεξίμεη πσο νχηε ε θαηλνκελνινγηθή θξηηηθή
(πνπ ζέηεη ζπγθεθξηκέλεο ζπλζήθεο ηνπ ζρνιείνπ ζην κηθξνζθφπην ηεο αλάιπζεο)
νχηε ε λεν-καξμηζηηθή αλάιπζε (δειαδή ε κειέηε ησλ κεραληζκψλ θνηλσληθνχ
ειέγρνπ) καο δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα λα θαηαλνήζνπκε ηηο γεληθφηεξεο ζπλέπεηεο ηνπ
ζεηηθηζκνχ ή θαιχηεξα ηελ θνπιηνχξα ηνπ ζεηηθηζκνχ θαη ηελ αλαπαξαγσγή ηνπ
κέζσ ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο (Giroux, 1979a,
264). Αληαπνθξηλφκελνο ζηελ πξφθιεζε κηαο βαζχηεξεο θαηαλφεζεο ηεο
θνπιηνχξαο απηήο ζα επηζεκάλεη:

«Ο ζεηηθηζκφο είλαη κηα έθθξαζε θνπιηνχξαο. Γελ είλαη απιψο έλα

ζχλνιν ηδεψλ, πνπ δηαρένληαη ζηελ θνηλσλία απφ ηε βηνκεραλία ηεο καδηθήο
θνπιηνχξαο. Δίλαη επίζεο κηα πιηθή δχλακε, έλα ζχλνιν πιηθψλ πξαθηηθψλ, νη
νπνίεο επεξεάδνπλ ην ζχλνιν ηεο θαζεκεξηλφηεηάο καο».

(ζην ίδην, 270).

΢ην επίπεδν ησλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ εμειίμεσλ, γηα λα πξνζεγγίζεη κε

θξηηηθφ ηξφπν ηελ πνιηηηθή ηνπ Ronald Reagan, δηακνξθψλεη ηνλ πξνβιεκαηηζκφ
ηνπ κε βάζε ηηο ζέζεηο ηεο ΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο. Με απηφλ ηνλ ηξφπν,
επηρεηξεί λα εζηηάζεη ζην ξφιν ηεο εμνπζίαο θαη λα πξνβάιιεη ηελ αλάγθε
ζπγθξφηεζεο κηαο ζεσξίαο πνπ ζα ζέηεη σο θεληξηθφ ζηφρν ηε ρεηξαθέηεζε ησλ
θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ θαη ηνλ θνηλσληθφ κεηαζρεκαηηζκφ (Kincheloe,
McLaren & Steinberg, 1997, ix). Ο Giroux αμηνπνηεί ηηο θξηηηθέο θαηεπζχλζεηο
πνπ αλνίγεη ην επηζηεκνληθφ έξγν ησλ Marcuse, Adorno θαη Horcheimer γηα λα
πξνζεγγίζεη δηαιεθηηθά ηελ έλλνηα ηεο θπξηαξρίαο θαη ηηο ζχγρξνλεο κνξθέο
εμνπζίαο. Τπνζηεξίδεη φηη ην δήηεκα ηεο εθπαίδεπζεο ζπλδέεηαη άκεζα κε ην
πξφβιεκα ηεο εμνπζίαο θαη ηεο ηδενινγίαο θαη ακθηζβεηεί ηνλ ηερλνθξαηηθφ
νξζνινγηζκφ ηνπ θπξίαξρνπ επηζηεκνληθνχ παξαδείγκαηνο: ην ζεηηθηζκφ.
Ωζηφζν, απνθεχγεη λα ηαπηίζεη ηε θηινζνθηθή δηάζηαζε ηνπ ζεηηθηζκνχ κε ηελ
ηερλνθξαηηθή επηζηεκνληθή ηνπ εθδνρή. Με άιια ιφγηα, δελ ππνηηκά ηε
ζπλεηζθνξά ηνπ νξζνχ ιφγνπ ζηνλ απεγθισβηζκφ ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ απφ ηνλ
θφζκν ησλ δνμαζηψλ (ζην ίδην, x). Ζ νιφπιεπξε θξηηηθή πνπ επηρεηξεί ζην
λενθηιειεχζεξν ζρνιείν βαζίδεηαη ζηελ παξαδνρή φηη νη ζέζεηο ησλ Horkheimer
θαη Marcuse εμαζθαιίδνπλ πιενλεθηηθφηεξε θνηλσληθή αλάιπζε, αλ ζπγθξηζνχλ

24
κε ηνλ θιαζηθφ καξμηζηηθφ ζηνραζκφ, αθνχ αλαγνξεχνπλ ηε ζθαίξα ηεο
θνπιηνχξαο θαη ηνπ ιατθνχ πνιηηηζκνχ ζε βαζηθφ πεδίν θνηλσληθήο δξάζεο. ΋πσο
ζεκεηψλεη, γηα ηνπο ζπγθεθξηκέλνπο δηαλνεηέο ηα ηερλνινγηθά επηηεχγκαηα θαη ε
εμέιημε ηεο επηζηήκεο είραλ άκεζεο ζπλέπεηεο ζην ζχλνιν ηεο θνηλσληθήο δσήο
θαη ηεο ηζηνξηθήο ζπλείδεζεο ησλ αλζξψπσλ (Giroux, 1979a, 266).

Οη ζέζεηο ησλ Horcheimer θαη Marcuse, κε βάζε ηελ θξηηηθή πνπ επηρεηξεί
ν Giroux ζην ζεηηθηζκφ, εκθαλίδνληαη σο ην βαζηθφ ζεσξεηηθφ πιαίζην αλαθνξψλ
θαη αλάπηπμεο ησλ εξκελεηψλ ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ. Δδψ, ε έκθαζε ζηελ
απνηδενινγηθνπνίεζε ησλ ελλνηψλ θνπιηνχξα θαη γλψζε, ζηελ ππνβάζκηζε ηεο
ηζηνξίαο θαη ζηε ρεηξαγψγεζε ησλ αλζξψπηλσλ ζπλεηδήζεσλ πξνβάιιεηαη σο
αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ
θφζκνπ. Κεληξηθφ ζεκείν ησλ παξαπάλσ πξνβιεκαηηζκψλ είλαη νη δηαδηθαζίεο
θνηλσληθνχ ειέγρνπ θαη ν ηξφπνο κε ηνλ νπνίν απηφο ν έιεγρνο εθηείλεηαη ζηε
ζθαίξα ηεο θαζεκεξηλφηεηαο, επεξεάδεη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη δηακνξθψλεη
ηνλ θνηλσληθφ ραξαθηήξα ηεο παξαγσγήο (Giroux, 1979-80, 91). ΢πγθεθξηκέλα,
γηα λα εμεηάζεη ηελ επίδξαζε ηνπ ζεηηθηζκνχ ζηε ζπγθξφηεζε ηεο ζπλείδεζεο
ησλ αλζξψπσλ αμηνπνηεί ηελ θξηηηθή ηνπ Marcuse πξνο ηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα.
Ο Marcuse ππνζηεξίδεη πσο ε επηθξαηνχζα ηδενινγία δελ επηβάιιεηαη απφ έλαλ
εμσηεξηθφ κεραληζκφ νχηε απιά είλαη απνηέιεζκα κηαο επηηπρεκέλεο
πξνπαγάλδαο, αιιά λνκηκνπνηείηαη κέζσ ελφο πεξίπινθνπ δηθηχνπ αμηψλ ζην
επίπεδν ηεο θαζεκεξηλήο ζπλείδεζεο. Οη θπξίαξρεο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη
αληηιήςεηο εηζβάιινπλ ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηνλ θαζνξίδνπλ. Σειηθά,
ππνγξακκίδεη ν Giroux, ε παηδαγσγηθή ζηνλ έλαλ ή ζηνλ άιινλ βαζκφ ζρεηίδεηαη
κε έλα ζχλνιν θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ παξακέηξσλ. Ζ θπξίαξρε νπηηθή γηα ηελ
θνηλσλία γίλεηαη θπξίαξρε ζεσξία θαη πξαθηηθή ζηα αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα.
Πξνζδηνξίδεη ηηο δηαδηθαζίεο επηινγήο θαη νξγάλσζεο ηνπ πεξηερφκελνπ ηεο
γλψζεο, δηακνξθψλεη ην ζχζηεκα αμηνιφγεζεο θαη, ζε ηειηθή αλάιπζε, επεξεάδεη
ην ζχλνιν ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηελ ηάμε (Giroux, 1979a, 273).

25
 Κοινυνική αναπαπαγυγή, νέα κοινυνιολογία ηηρ εκπαίδεςζηρ και νεο-
μαπξιζηικέρ επιπποέρ.

΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, o Giroux ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ζηελ
πξψηε θάζε ηεο πξνζπάζεηάο ηνπ λα δηακνξθψζεη ηνπο βαζηθνχο άμνλεο ηεο
αλάιπζήο ηνπ, δίλεη έκθαζε ζηελ πνιηηηθή νηθνλνκία ηεο εθπαίδεπζεο
επεξεαζκέλνο απφ ηνπο Pinar, Anyon θαη Apple θαη αμηνπνηεί ηελ έλλνηα ηεο
θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο. Ωζηφζν, ην πέξαζκά ηνπ απηφ ήηαλ αξθεηά ζχληνκν,
γηαηί γξήγνξα ζπλεηδεηνπνηεί φηη νη ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο δελ εληάζζνπλ
ζηελ πξνβιεκαηηθή ηνπο κε ζπζηεκαηηθφ θαη νινθιεξσκέλν ηξφπν ηελ
θαζεκεξηλφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη ζ‟
απηή (McLaren, 1988d, xiii).

Ζ ζρέζε ηνπ Giroux κε ηε θαηλνκελνινγηθή, ηε καξμηζηηθή θαη λεν-

καξμηζηηθή παξάδνζε δηαγξάθεη κία ζρεηηθά δηθνξνχκελε ηξνρηά ζηηο αξρέο ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1980. Αλ θαη αλαγλσξίδεη ηα φξηα ηνπ νξζφδνμνπ καξμηζηηθνχ θαη
λεν-καξμηζηηθνχ ιφγνπ, ε θξηηηθή απηή δε ζπληζηά έλα θάιεζκα γηα εγθαηάιεηςε
ηνπ Μαξμηζκνχ. Αληίζεηα, πξνηείλεηαη ε θξηηηθή ηνπ πξνζαξκνγή ζηε ζχγρξνλε
ηζηνξηθν-πνιηηηθή ζπγθπξία (Giroux, 1984c, 135 θαη Aronowitz & Giroux, 1985,
136). Βέβαηα, ην θχξην κέξνο ηνπ έξγνπ ηνπ επηρεηξεί λα θσηίζεη ηελ πεξηνρή ηνπ
κηθξν-επηπέδνπ ηεο ηάμεο θαη ηνπ ζρνιείνπ ρξεζηκνπνηψληαο ηνπο κεγεζπληηθνχο
θαθνχο ηεο θαηλνκελνινγίαο θαη γεληθφηεξα ηα πνξίζκαηα ησλ «ελδνγελψλ
ζεσξηψλ»5. ΢ηα πξψηα ηνπ θείκελα ηνλίδεη ηελ αλαγθαηφηεηα θαηαλφεζεο ηνπ
«θξπθνχ» αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο θαη ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πνπ
αλαπηχζζνληαη ζην εζσηεξηθφ ηεο ζρνιηθήο ηάμεο (Giroux & Penna 1988/1979, 21-
42]). Δίλαη ε επνρή πνπ ην γεληθφηεξν επηζηεκνληθφ ελδηαθέξνλ ζηξέθεηαη ζηελ
εξκελεία ησλ ζρέζεσλ ζην εζσηεξηθφ ηνπ «καχξνπ θνπηηνχ», δειαδή κέζα ζην
ρψξν ηνπ ζρνιείνπ (Ννχηζνο, 1985, 44). ΢χκθσλα κε ηε θαηλνκελνινγηθή

5
Πξφθεηηαη γηα ηηο ζεσξίεο πνπ δηεξεπλνχλ ηηο εζσηεξηθέο δηαδηθαζίεο ηνπ ζρνιείνπ θαη ηε
δξάζε ησλ πξσηαγσληζηψλ ηνπ. Ζ ζπλάληεζε καζεηψλ-εθπαηδεπηηθψλ, ηα ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά
ηνπ ζρνιείνπ θαη ε θνηλσληθή θαηαζθεπή ηεο ζρνιηθήο γλψζεο απνηεινχλ ηα βαζηθά πεδία αλάιπζεο
ηεο εθπαίδεπζεο. Σα ζεσξεηηθά ηνπο ζεκέιηα αληρλεχνληαη ζηε θηιειεχζεξε αληίιεςε γηα ην
απηφλνκν θαη έιινγν άηνκν, αιιά θαη ζε ηάζεηο ηεο ακεξηθαληθήο θνηλσληνινγίαο, φπσο ε λέα
θνηλσληνινγία ηεο εθπαίδεπζεο θαη ε ζεσξία ηεο ζπκβνιηθήο αιιειεπίδξαζεο (Ννχηζνο, 1985, 44,
47).

26
πξνζέγγηζε ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηε λέα θνηλσληνινγία ηεο εθπαίδεπζεο, ην λφεκα
είλαη απνηέιεζκα ηεο αλζξψπηλεο αιιειεπίδξαζεο. Ζ θαηλνκελνινγία ζεσξεί ην
ππνθείκελν πεγή θαη αθεηεξία θάζε λνήκαηνο (Eagleton, 1989, 99). Οη Blackledge
θαη Hunt αλαθέξνπλ φηη ε λέα θνηλσληνινγία ηεο εθπαίδεπζεο ελδηαθέξεηαη γηα ην
πεξηερφκελν ηεο εθπαίδεπζεο θαη φρη γηα ηε δνκή θαη ηελ νξγάλσζε ηνπ
εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Οη ππνζηεξηθηέο ηεο ζπγθεθξηκέλεο πξνζέγγηζεο
εζηηάδνπλ ζην αλαιπηηθφ πξφγξακκα ηνπ ζρνιείνπ ακθηζβεηψληαο θπξίαξρεο
πεπνηζήζεηο, φπσο ε αληηθεηκεληθφηεηα ηεο γλψζεο θαη ηεο κφξθσζεο.
Τπνζηεξίδνπλ φηη ε κφξθσζε πνπ πξνζθέξεη ην ζρνιείν είλαη θνηλσληθά
θαηαζθεπαζκέλε. Με άιια ιφγηα, είλαη κηα θνηλσληθή-ηζηνξηθή επηλφεζε θη φρη κηα
ζηαηηθή νληφηεηα (Blackledge & Hunt, 2000, 385). ΢πλέπεηα ησλ παξαπάλσ
εξκελεηψλ είλαη λα ηεζεί ππφ ακθηζβήηεζε ε πνιηηηθή νηθνλνκία ηνπ ζρνιείνπ θαη
ε θπξηαξρία ηεο «παιηάο»6 θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο (ην παξάδεηγκα ηνπ
δνκνιεηηνπξγηζκνχ θαη ε δηεξεχλεζε ησλ δνκψλ) (Wexler, 1987, 41).

Ο Giroux, θαζψο αληηπαξαβάιιεη ηε ξηδνζπαζηηθή (λεν-καξμηζηηθή) ηάζε

ηεο εθπαηδεπηηθήο ζεσξίαο κε ηε δνκνιεηηνπξγηθή (T. Parsons) θαη ηε
θαηλνκελνινγηθή (λέα θνηλσληνινγία ηεο εθπαίδεπζεο) ζπκπεξαίλεη:

«Καηά ηε γλψκε καο, ε λεν-καξμηζηηθή ζέζε απνηειεί ην πην

αμηφπηζην κνληέιν θαη ηελ πην πξννδεπηηθή πξνζέγγηζε γηα ηελ θαηαλφεζε
ηεο θνηλσληθήο θχζεο ηεο εθπαίδεπζεο, αιιά θαη γηα ηε ζπγθξφηεζε ελφο
ελδπλακσηηθνχ πξνγξάκκαηνο ηνπ δεκφζηνπ ζρνιείνπ ».

Καη ιίγν πην θάησ:

«Ζ λεν-καξμηζηηθή πξνζέγγηζε πεξηζζφηεξν θαζαξά απφ ηηο δχν

άιιεο πξνζεγγίζεηο (δνκνιεηηνπξγηθή θαη θαηλνκελνινγηθή) πεξηγξάθεη ηνλ
ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε θνηλσληθή αλαπαξαγσγή ζπλδέεηαη κε ηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο ζηε ζρνιηθή ηάμε θαη ε γλψζε ζρεηίδεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο
ςεπδνχο ζπλείδεζεο» (Giroux & Penna, 1988 /1979, 24, 27).

6
Σν θπξίαξρν παξάδεηγκα ηε δεθαεηία ηνπ 1950 ζηνπο ρψξνπο ηεο θνηλσληνινγηθήο ζεσξίαο
είλαη ν δνκνιεηηνπξγηζκφο. Ζ δνκνιεηηνπξγηθή ζεσξία δίλεη έκθαζε ζηε ζπλαίλεζε, ηελ
θνηλσληθή ηζνξξνπία θαη ηελ εθπαηδεπηηθή θαη νηθνλνκηθή κεγέζπλζε (Karabel & Halsey, 1977,
11).

27
 ΢ην ίδην θείκελν, δηαθξίλνληαο ηηο δχν ζεσξεηηθέο παξαδφζεηο
(θαηλνκελνινγηθή θαη λεν-καξμηζηηθή) ζεκεηψλεη φηη, αλ θαη ε λέα θνηλσληνινγία
αληηκεησπίδεη ην καζεηή σο έλα δπλακηθφ παξάγνληα ηεο καζεζηαθήο δηαδηθαζίαο
θαη ζπλδέεη ηε γλψζε κε ηελ εμνπζία, δελ θαηαθέξλεη λα ζπγθξνηήζεη κηα επαξθή
ζεσξία ηεο ζρέζεο ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ κε ηε ζπλείδεζε. Σειηθά, ε λέα
θνηλσληνινγία θαηαιήγεη ζε κηα κνξθή ππνθεηκεληθνχ ηδεαιηζκνχ, δειαδή
κεηαηξέπεη ηελ πξνζσπηθφηεηα ζε απζχπαξθην κηθξφθνζκν απνγπκλψλνληάο ηελ
απφ ηηο θνηλσληθέο ζπληζηψζεο (ζην ίδην, 25). ΋κσο, ιίγα ρξφληα αξγφηεξα ζα
ππνζηεξίμεη φηη ππάξρνπλ δχν εθδνρέο ηεο λέαο θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο.
΢χκθσλα κε ηελ πξψηκε εθδνρή, ε κειέηε ηνπ ζχγρξνλνπ ζρνιείνπ εζηηάδεη ζηε
ζρέζε αλάκεζα ζηε γλψζε θαη ηηο δηαδηθαζίεο θνηλσληθνχ ειέγρνπ, ελψ ε
κεηαγελέζηεξε εθδνρή επηθεληξψλεηαη ζηηο πνιχκνξθεο ζρνιηθέο πξαθηηθέο πνπ
αλαπαξάγνπλ ηηο θαπηηαιηζηηθέο ζρέζεηο (Fitzclarence & Giroux, 1984, 465).

Σαπηφρξνλα, θξαηά απνζηάζεηο απφ ηελ νξζφδνμε καξμηζηηθή ζθέςε

επηρεηξψληαο λα ζπλδπάζεη ηελ καθξν-αλάιπζε ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ κε ηελ
κηθξν-αλάιπζε ηεο ζρνιηθήο ηάμεο. Θεσξεί φηη ηα ζρνιεία δελ πξέπεη λα ηα
πξνζεγγίζνπκε απιψο σο εξγνζηάζηα πνπ πξνεηνηκάδνπλ ηνπο καζεηέο λα
θαηαιάβνπλ αξγφηεξα ζέζεηο εξγαζίαο νχηε αληηθαηνπηξίδνπλ κε απφιπην ηξφπν ηα
ζπκθέξνληα ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο. Με άιια ιφγηα, ζπλζέηεη ζε κηα νπηηθή ηηο
βαζηθέο ζέζεηο ησλ ζεσξηψλ ηεο αλαπαξαγσγήο κε ηηο ζέζεηο πνπ εθθξάδνπλ νη
«ελδνγελείο ζεσξίεο», ψζηε λα αμηνπνηήζεη δεκηνπξγηθά ηηο δηαθνξεηηθέο ηάζεηο
ζην εζσηεξηθφ ηεο ξηδνζπαζηηθήο θνηλσληθήο ζεσξίαο. Έλαο ζπγθεξαζκφο ησλ
κηθξν-πξνζεγγίζεσλ κε ηηο καθξν-πξνζεγγίζεηο, ηεο θνπιηνχξαο κε ηελ νηθνλνκία,
ησλ δνκψλ κε ηε δξάζε, ησλ νπηηθψλ ηεο αλαπαξαγσγήο θαη ηνπ
κεηαζρεκαηηζκνχ, πνπ ζπγθιίλνπλ πξνο ηε λεν-καξμηζηηθή πξνζέγγηζε, έηζη φπσο
ηελ νξίδεη ν ίδηνο (Giroux & Penna, 1988 /1979, 26-27).

Λίγν κεηά ηηο αλαθνξέο ηνπ ζην λεν-καξμηζηηθφ κνληέιν αλάιπζεο, ζε λέα
θείκελά ηνπ ην 1980 εκβαζχλεη ηελ θξηηηθή ηνπ ζηηο ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο θαη
εζηηάδεη ζηηο καξμηζηηθέο πξνζεγγίζεηο πνπ ζπλδένπλ ζηελά -θαη κε κεραληζηηθφ
ηξφπν- ην ζρνιείν κε ηελ εξγαζία. Πην ζπγθεθξηκέλα, πξφθεηηαη γηα ηελ θξηηηθή

28
πνπ αζθεί ζηε «ζεσξία ηεο αληαπφθξηζεο»7. ΢χκθσλα κ‟ απηή, ην εθπαηδεπηηθφ
ζχζηεκα βνεζάεη ζηελ ελζσκάησζε ησλ λέσλ ζην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα. Ζ
νξγάλσζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηελ εθπαίδεπζε πξνεηνηκάδεη ηνπο καζεηέο,
κέζσ πξνηχπσλ ζπκπεξηθνξάο, πξαθηηθψλ απηνπξνζδηνξηζκνχ θαη εζσηεξίθεπζεο
ηεο ηαμηθήο ηνπο ηαπηφηεηαο, λα πξνζαξκνζηνχλ ζηηο κεηέπεηηα ζπλζήθεο
ηεξαξρίαο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηηο θεθαιαηνθξαηηθέο ζρέζεηο (Bowles & Gintis,
1976, 131). Σν ζχζηεκα νηθνλνκίαο απαηηεί απφ ηνπο εξγαδφκελνπο ζπγθεθξηκέλα
ζηνηρεία ζπκπεξηθνξάο, ζηάζεσλ θαη ηθαλνηήησλ. Οη επηθαζνξηζκνί ηεο
νηθνλνκηθήο ζθαίξαο είλαη αξθεηά ηζρπξνί, ψζηε επεξεάδνπλ (φρη βέβαηα απφιπηα)
ηε ιεηηνπξγία ησλ ππνινίπσλ ηνκέσλ ηεο θνηλσλίαο κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηεο
εθπαίδεπζεο. Ζ ζεσξία ηεο αληαπφθξηζεο κειεηά ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα σο
κεραληζκφ αλαπαξαγσγήο ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, επεηδή εξκελεχεη
ηε δνκή θαη ηηο ζρέζεηο ζην ζρνιείν ζε αληηζηνηρία πξνο ηηο θπξίαξρεο δνκέο θαη
ζρέζεηο ζηε ζθαίξα ηεο θνηλσληθήο παξαγσγήο. Ο Giroux κε δχν άξζξα ηνπ ηε
ζπγθεθξηκέλε ρξνληά (1980) πξνζπαζεί λα απνδείμεη ηνλ απινπζηεπηηθφ θαη
αλεπαξθή ραξαθηήξα ηεο αλάιπζεο ησλ ζεσξηψλ ηεο αληαπφθξηζεο. ΢ην πξψην
θείκελν ζην πεξηνδηθφ Journal of Education, ε θξηηηθή ηνπ δηεπθνιχλεηαη απφ ηα
απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ηνπ Paul Willis γηα ηνπο καζεηέο ζε ζρνιεία ηεο Αγγιίαο
ην 1977 πνπ απνξξίπηνπλ ηα ζρνιηθά πξφηππα ζπκπεξηθνξάο, ππνζηεξίδνληαο φηη
ην ζρνιείν κπνξεί λα λνκηκνπνηεί ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο παξαγσγήο θαη λα
επεξεάδεη ηηο αλζξψπηλεο ζπλεηδήζεηο. Ωζηφζν, απηφ γίλεηαη κε πην πεξίπινθν
ηξφπν απ‟ απηφλ πνπ πξνηείλεη ε «ζεσξία ηεο αληαπφθξηζεο». Πξάγκαηη, ην
ζρνιείν πεηπραίλεη λα δηαρσξίζεη ηνπο καζεηέο θαη λα ηνπο εληάμεη ζηελ ηξνρηά ηεο
θνηλσληθήο ηεξαξρίαο, φκσο απηφ δελ γίλεηαη κε κεραληζηηθφ ηξφπν. ΢ηελ νπζία,
δελ ππνρξεψλνπλ ηνπο καζεηέο λα αθνκνηψζνπλ ηηο πνιηηηζκηθέο, νηθνλνκηθέο θαη
κνξθσηηθέο πξνζδνθίεο ηνπ επίζεκνπ εθπαηδεπηηθνχ ζεζκνχ κε «ακείιηθην
εμαλαγθαζκφ». Ζ θαζεκεξηλή ζπλείδεζε νξηζκέλσλ παηδηψλ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο
θαηαηείλεη ζε κηαλ εμηδαλίθεπζε ηνπ είδνπο ηεο εξγαζίαο πνπ ραξαθηεξίδεη ηνπο
πεξηζζφηεξνπο εξγαδφκελνπο, ηεο ρεηξσλαθηηθήο εξγαζίαο. Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν,
εμηδαληθεχεηαη ε κπτθή δχλακε, ν αλδξηζκφο ν νπνίνο ηαπηίδεηαη κε απηή θαη γεληθά

7
Ο αγγιηθφο φξνο πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία είλαη «correspondence theory».
Ο ζπγθεθξηκέλνο φξνο ρξεζηκνπνηήζεθε γηα πξψηε θνξά απφ ηνλ Herbert Gintis ην 1972 ζε κηα
θξηηηθή πξνο ηνλ Ivan Illich ζην πεξηνδηθφ Harvard Educational Review.

29
ε ηθαλφηεηα ν θαζέλαο λα εξγάδεηαη ρεηξσλαθηηθά. Οη ηδέεο απηψλ ησλ παηδηψλ, σο
άκεζε αληαλάθιαζε ηεο θνηλσληθήο ηνπο ζέζεο θαη ηεο θνπιηνχξαο ηνπο,
εθθξάδνπλ κηα ηδηφηππε ζηάζε πνπ ηειηθά είλαη πξνο ην ζπκθέξνλ ηεο άξρνπζαο
ηάμεο (Giroux, 1980c, 78,79).

΢ε έλα δεχηεξν θείκελν, ηεο ίδηαο ρξνληάο, δεκνζηεπκέλν ζην πεξηνδηθφ

Curriculum Inquiry επαλέξρεηαη ζηε γλσζηή θξηηηθή ηνπ πξνο ηε ζεσξία ηεο
αληαπφθξηζεο κε πην ζπζηεκαηηθφ ηξφπν. Δμεγεί απφ ηελ αξρή ηε ζέζε ηνπ
δειψλνληαο φηη κπνξεί λα εζηηάδεη ηελ αλάιπζή ηνπ ζην κηθξν-επίπεδν ηνπ
ζρνιείνπ θαη ηεο ηάμεο, φκσο δελ έπαςε λα ελδηαθέξεηαη γηα ηε ζπζρέηηζε ησλ
«ελδνγελψλ» κεηαβιεηψλ κε ηηο θνηλσληθννηθνλνκηθέο δνκέο. Αλαγλσξίδεη φηη ε
ζεσξία ηεο αληαπφθξηζεο έρεη ζεκαζία γηα ηελ εθπαίδεπζε, αθνχ ην ζρνιείν δελ
κπνξεί λα ηδσζεί απνθνκκέλν απφ ην θνηλσληθν-νηθνλνκηθφ πιαίζην. Γεληθά, δελ
ππνηηκά ηε ζπκβνιή ηεο ζπγθεθξηκέλεο αλάιπζεο ζηελ νιφπιεπξε θαηαλφεζε ηεο
ζρέζεο αλάκεζα ζηνλ θαπηηαιηζκφ θαη ζηελ εθπαίδεπζε (Giroux, 1980a, 226).
Ωζηφζν, ηελ ππνβάιιεη ζε απζηεξή θξηηηθή θαη ηε ραξαθηεξίδεη, ηειηθά,
«άθακπηε», «απζηεξά ληεηεξκηληζηηθή», «ζηελά αηηηνθξαηηθή» θαη «πνιηηηθά
απαηζηφδνμε», ζηνηρεία πνπ απνδπλακψλνπλ ηελ πξνζπάζεηα λα κειεηεζεί ην
ζρνιείν κε φξνπο ζρεηηθήο απηνλνκίαο. Γηα λα ζηεξίμεη ηελ θξηηηθή ηνπ αμηνπνηεί
ηελ έλλνηα ηεο εγεκνλίαο ηνπ Gramsci (ζην ίδην, 227-228). ΢χκθσλα κ‟ απηή, ε
θπξίαξρε ηάμε επηβάιιεη ηελ εμνπζία ηεο, φρη ηφζν κε ηε βία φζν κε ηελ ηδενινγηθή
ρεηξαγψγεζε. Ωο θπξίαξρε ηδενινγία, ε εγεκνλία θαζνξίδεη ηα φξηα ηνπ θνηλά
απνδεθηνχ θαη αμηνπνηεί ηνπο επίζεκνπο θνηλσληθνχο ζεζκνχο, φπσο ε νηθνγέλεηα,
ε εθπαίδεπζε, ηα κέζα πιεξνθφξεζεο, γηα λα δηακνξθψζεη ην πιαίζην ησλ
θνηλσληθψλ αμηψλ θαη πξαθηηθψλ θαη ηνπο ηδηαίηεξνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο
εθθξάδνληαη ζηελ θαζεκεξηλή ζπλείδεζε ησλ αλζξψπσλ. Ζ έλλνηα ηεο εγεκνλίαο
απνπζηάδεη απφ ηε ζεσξία ηεο αληαπφθξηζεο, κε απνηέιεζκα λα γίλεηαη ε ηειεπηαία
εχθνινο ζηφρνο θξηηηθήο θαη γεληθά λα ζεσξείηαη ακθηιεγφκελε. Ζ βαζηθή ηεο
αδπλακία, θαηά ηνλ Giroux, είλαη ν πεξηνξηζκφο ηνπ πεδίνπ αλαθνξψλ ηεο ζηε
ζθαίξα ηεο νηθνλνκίαο. Έηζη, ην ζρνιείν παξνπζηάδεηαη σο ζεζκφο δεπηεξεχνπζαο
ζεκαζίαο, πνπ ράλεη ηε ζρεηηθή ηνπ απηνλνκία θαη επηθαιχπηεηαη απφ ηε ζθαίξα
ηεο παξαγσγήο. Ο Giroux, θαζψο έρεη ήδε απνζηαζηνπνηεζεί απφ ηνλ κεραληζηηθφ
πιηζκφ, επηζεκαίλεη φηη ην ζεσξεηηθφ απηφ κνληέιν δηέπεηαη απφ ηελ πνισηηθή
ινγηθή «βάζε-επνηθνδφκεκα». Παξαηεξεί φηη δελ πξέπεη λα ππνηηκάηαη ε ζρέζε

30
ζρνιείνπ-θνπιηνχξαο, θαζψο θαη ν θαζνξηζηηθφο γηα ηελ εθπαίδεπζε ξφινο ηεο
ηδενινγίαο (ζην ίδην, 229-230). Με άιια ιφγηα, ε ζρέζε εθπαίδεπζεο-παξαγσγήο
ππνθαζίζηαηαη απφ ηε ζρέζε εθπαίδεπζεο- νηθνλνκίαο, θνπιηνχξαο θαη ηδενινγίαο.
Ζ ηδέα ηεο εθπαηδεπηηθήο αλαπαξαγσγήο δηακεζνιαβείηαη ηψξα απφ ηηο ηδενινγηθέο
δηακάρεο ζην πεδίν ηεο θνπιηνχξαο. Δίλαη ην ζεκείν πνπ ν Giroux εηζάγεη ηελ
έλλνηα ηεο αληίζηαζεο.

Η θευπία ηηρ ανηίζηαζηρ

΢ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ε ζεσξία ηνπ Giroux αξρίδεη θαη
παίξλεη ζρήκα. Πξνβάιιεηαη ε ζέζε φηη ην ζρνιείν δελ είλαη έλαο απιφο
κεραληζκφο αλαπαξαγσγήο θαη δελ εγεκνλεχεηαη απφ ηηο θπξίαξρεο πνιηηηθέο θαη
πνιηηηζκηθέο δπλάκεηο κε ηξφπν απφιπην. Ζ ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο
πξαγκαηηθφηεηαο κέζα απφ ην πξίζκα ησλ ζεσξηψλ ηεο αλαπαξαγσγήο ζεσξείηαη
κηα απαηζηφδνμε εξκελεία πνπ νδεγεί ηνπο εθπαηδεπηηθνχο λα δερζνχλ παζεηηθά
απηή ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Αλ ην ζρνιείν ιεηηνπξγεί απνθιεηζηηθά ζαλ έλαο
θαζξέθηεο πνπ αλαπαξάγεη ηηο νηθνλνκηθέο ζρέζεηο, ηφηε δελ κπνξεί λα γίλεη
ηίπνηα. ΋κσο, θαη απφ ζεσξεηηθή άπνςε, ε κειέηε ησλ ζρέζεσλ θαη
αιιειεπηδξάζεσλ κεηαμχ ζρνιείνπ θαη θνηλσλίαο δελ εμαληιείηαη ζηε δηαδηθαζία
ηεο κεραληζηηθήο αλαπαξαγσγήο (Giroux, 1982, 94).

Αλ θαη κέρξη ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 νη ζέζεηο ηνπ Giroux γηα ηελ
εθπαίδεπζε εθθξάδνπλ κία ζεσξεηηθή εγγχηεηα πξνο ηελ παξάδνζε ηεο ΢ρνιή ηεο
Φξαλθθνχξηεο, ζηηο αξρέο ηεο επφκελεο δεθαεηίαο θαίλεηαη πσο ε επηξξνή απηή
ππνρσξεί. Σψξα, ε ζπγθεθξηκέλε παξάδνζε θξίλεηαη αλεπαξθήο γηα ηελ θαηαλφεζε
ελλνηψλ φπσο θνπιηνχξα, ππνθεηκεληθφηεηα, ηδενινγία, εμνπζία θαη γιψζζα, νη
νπνίεο θαζνξίδνπλ κε απνθαζηζηηθφ ηξφπν ηελ αλάιπζή καο γηα ηελ θνηλσλία θαη
ηνπο ζεζκνχο ηεο. Γηα λα γίλεη πεξηζζφηεξν θαηαλνεηή ε αιιειεπίδξαζε αλάκεζα
ζην ζρνιηθφ ζεζκφ θαη ην άηνκν αμίδεη λα ζηαζνχκε ζε δχν βαζηθνχο
πξνβιεκαηηζκνχο: Πψο ηα άηνκα πξνζιακβάλνπλ ηηο θπξίαξρεο αμίεο ηνπ
ζπζηήκαηνο; Με πνηνλ ηξφπν ηα ίδηα ηα ππνθείκελα, κέζσ δηαθφξσλ
δηακεζνιαβήζεσλ (π.ρ. πνιηηηζκηθέο αλαθνξέο, πξνζσπηθή θνηλσληθή εκπεηξία,
γιψζζα) ζπκκεηέρνπλ ζηε δηακφξθσζε ηεο θνηλσληθήο ηνπο εκπεηξίαο; (Kincheloe,
McLaren, & Steinberg, 1997, xi).

31
 Ζ ζέζε φηη ηα άηνκα δελ είλαη παζεηηθνί απνδέθηεο, αιιά ζπκκεηέρνπλ
ελεξγά θαη αληηζηέθνληαη ζηηο θνηλσληθέο πξαθηηθέο ηεο εμνπζίαο δηακνξθψλεη
απνθαζηζηηθά ηελ νπηηθή ηνπ Giroux θάλνληαο πην θαζαξή ηε κεηαηφπηζε ηνπ
πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ πξνο ηηο ζεσξίεο ηεο αληίζηαζεο. ΢χκθσλα κε ηνλ Ράζε, ε
έλλνηα ηεο αληίζηαζεο ζηελ εθπαηδεπηηθή ζεσξία εηζάγεηαη ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1970 γηα λα εμεγήζεη κε πην αμηφπηζην ηξφπν ηηο ζηάζεηο ησλ καζεηψλ ζην
ζρνιείν. Οη ζπληεξεηηθνί ζεσξεηηθνί ηεο εθπαίδεπζεο, αιιά θαη νη απινί
εθπαηδεπηηθνί, έβιεπαλ κε ςπρνινγηθά θξηηήξηα ηε ζπκπεξηθνξά νξηζκέλσλ
παηδηψλ πνπ έξρνληαλ ζε αληίζεζε κε ηηο θχξηεο αμίεο ηνπ ζρνιείνπ θαη ηνπ
θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο. Απφ ηελ άιιε, ε ππεξβνιηθή έκθαζε ησλ καξμηζηηθψλ
αλαιχζεσλ ζηηο νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηζκηθέο ιεηηνπξγίεο ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ
δεκηνχξγεζε ηελ αλάγθε λα πξνρσξήζεη ε αλάιπζε ηεο εθπαηδεπηηθήο
πξαγκαηηθφηεηαο πέξα απφ ηηο ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο (Ράζεο, 1988, 54-55).

Ο Giroux, ζην βηβιίν ηνπ Theory and Resistance in Education, ην 1983,

πξνηείλεη λέεο θαηεπζχλζεηο ζηε ζεσξία ηεο εθπαίδεπζεο ζηηο Ζ.Π.Α. θαη
ππνγξακκίδεη ηε ζεκειηψδε πνιηηηθή θχζε ηνπ ζρνιείνπ. ΢πγθξνηεί κία
ξηδνζπαζηηθή νπηηθή γηα ηελ εθπαίδεπζε ακθηζβεηψληαο ηηο θπξίαξρεο νπηηθέο
(παξαδνζηαθή, θηιειεχζεξε αιιά θαη φςεηο ηεο ξηδνζπαζηηθήο). Δπηζεκαίλεη ηε
ζεκαζία λα ζπλδεζεί ε παηδαγσγηθή κε ηελ πξννπηηθή ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο θαη
ε κάζεζε κε ηελ εκπεηξία θαη ηελ πξνζσπηθή ηζηνξία πνπ νη καζεηέο θέξλνπλ ζην
ζρνιείν. Ζ εθπαίδεπζε απνηειεί έλα ζρεηηθά απηφλνκν πεδίν ζην νπνίν παξάγεηαη
ακθηζβήηεζε, αληίζηαζε θαη πξννπηηθή θνηλσληθήο δξάζεο (Giroux, 1983a, xx). Ο
Giroux ζην ζπγθεθξηκέλν βηβιίν ρξεζηκνπνηεί ηελ έλλνηα ηεο νπηνπίαο
ππνζηεξίδνληαο φηη ην ζρνιείν κπνξεί λα βνεζήζεη ηνπο καζεηέο λα ζθέθηνληαη
θξηηηθά θαη λα αληηζηέθνληαη ζηηο θπξίαξρεο κνξθέο θαηαπίεζεο πνπ δηαπνηίδνπλ ηε
ζρνιηθή θαζεκεξηλφηεηα. Με δεδνκέλεο ηηο πξνεγνχκελεο ζέζεηο, είλαη ζαθέο φηη
πξνηάζζεη ηελ αλάγθε λα πιεζηάζεη ε παηδαγσγηθή ηελ πνιηηηθή ζπλδένληαο ηε
κάζεζε κε ηελ θνηλσληθή αιιαγή. Με ηνλ ηξφπν απηφ, νη καζεηέο απνθηνχλ ηηο
απαξαίηεηεο ηθαλφηεηεο γηα λα γίλνπλ δξαζηήξηνη θαη θξηηηθά ζθεπηφκελνη πνιίηεο,
ελψ παξάιιεια ηίζεηαη ην δήηεκα λα ιεηηνπξγήζνπλ νη εθπαηδεπηηθνί φρη σο
εθηειεζηέο νδεγηψλ, αιιά σο δηαλννχκελνη πνπ αληηζηέθνληαη. ΢χκθσλα κε ηνλ
Wexler, νη παξαπάλσ ζέζεηο ζεσξνχληαη κηα πνιχ θαιή πεξίπησζε ηδενινγηθήο
θξηηηθήο, γηαηί αλαδεηθλχνπλ ηηο επηζηεκνινγηθέο θαη πνιηηηθέο πξνυπνζέζεηο πνπ

32
απνθφπηνπλ ηελ εθπαηδεπηηθή αλάιπζε απφ ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη
απνδπλακψλνπλ ηνλ πνιηηηθφ ηεο ξφιν (Wexler, 1984, 407). Απηφ πνπ νπζηαζηηθά
επηρεηξεί ν Giroux είλαη λα δείμεη πσο κηα θνηλσληθή ζεσξία πνπ πξνζεγγίδεη κε
θξηηηθφ ηξφπν ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζην ζρνιείν κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ
αλαδηακφξθσζε ηνπ παηδαγσγηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ πέξα απφ ηα φξηα ηνπ
κπηρεβηνξηζηηθνχ παξαδείγκαηνο. Έηζη, νη έλλνηεο ηεο αληίζηαζεο, ηεο
ππνθεηκεληθφηεηαο, ηεο δηακάρεο, ηεο θνηλσληθήο ηάμεο θαη ηεο ελδπλάκσζεο
πξνηείλνληαη σο βαζηθά ζηνηρεία ζπγθξφηεζεο ελφο ελαιιαθηηθνχ παηδαγσγηθνχ
πξνζαλαηνιηζκνχ (Giroux, 1983a, 4).

Γηα ηνλ Giroux, ε ξηδνζπαζηηθή παηδαγσγηθή έπξεπε λα ελζσκαηψζεη ζηνλ

πξνβιεκαηηζκφ ηεο ηελ έλλνηα ηεο αληίζηαζεο. ΢ε θάζε πεξίπησζε φκσο, απηφ δελ
κπνξεί λα γίλεη ρσξίο επίγλσζε ησλ πεξηνξηζκψλ πνπ ζπλεπάγεηαη έλα ηέηνην
ζεσξεηηθφ άλνηγκα. Απαηηείηαη ινηπφλ μεθάζαξε ηνπνζέηεζε γη‟ απηφ πνπ ζπληζηά
πξαγκαηηθή αληίζηαζε (Giroux, 1981b, 21 & Giroux, 1983b, 289). Ζ ξηδνζπαζηηθή
παηδαγσγηθή ζην ζεσξεηηθφ επίπεδν ηεο αλάιπζεο πξέπεη λα βαζηζηεί ζε δχν
ζεκαληηθέο ζρέζεηο. Απφ ηε κηα, ζηε ζρέζε ησλ ελλνηψλ θπξηαξρία-αληίζηαζε θαη
απφ ηελ άιιε ζηε ζρέζε δνκή-αλζξψπηλε δξάζε. Με βάζε ηνλ παξαπάλσ
ζπιινγηζκφ, ε έλλνηα ηεο αληίζηαζεο μεθεχγεη απφ ηα ζηελά φξηα ηεο απιήο
αληίζεζεο ζηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα πνπ πξνσζεί ην ζρνιείν. ΢ηελ πεξίπησζε
απηή ε αληίζηαζε ρξεζηκνπνηείηαη σο αθεηεξηαθφ ζηνηρείν γηα πεξαηηέξσ αθχπληζε
ησλ πνιηηηθψλ ζπλεηδήζεσλ (Giroux, 1981b, 23). ΋κσο, γηα λα ηελ αμηνπνηήζνπκε
ζσζηά είλαη αλάγθε λα ηελ εληάμνπκε ζε κηα επξχηεξε ζεψξεζε γηα ηελ
εθπαίδεπζε. ΢πρλά απηφ πνπ απνθαιείηαη αληίζηαζε ζην ζρνιείν δελ ακθηζβεηεί
νπζηαζηηθά ηηο εμνπζηαζηηθέο δνκέο, αιιά ηηο αλαπαξάγεη. Δπηπιένλ, πξέπεη λα
δηαθξίλνπκε ηελ αληίζηαζε πνπ ζηξέθεηαη ελάληηα ζηελ εμνπζία ηνπ ζρνιείνπ απφ
ηελ αληίζηαζε πνπ απεπζχλεηαη ζηηο επξχηεξεο κνξθέο θνηλσληθνχ ειέγρνπ
(Kingston, 1986, 723). Ζ αληίζηαζε ζην ζρνιείν θαη ε αιιειεγγχε κεηαμχ
νξηζκέλσλ παηδηψλ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ζπρλά ζπληζηά ηδηφκνξθε απνδνρή-
αλαπαξαγσγή ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, θαζψο εθθξάδεηαη κε
ξαηζηζηηθέο θαη ζεμηζηηθέο ζηάζεηο. Γελ πξέπεη λα καο δηαθεχγεη, ιέεη ν Giroux, φηη
ζπρλά νη καζεηέο απφ ηελ εξγαηηθή ηάμε κπνξεί λα πηνζεηήζνπλ ηέηνηεο
ζπκπεξηθνξέο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα ακθηζβεηήζνπλ ηελ θνπιηνχξα ηνπ
ζρνιείνπ. Ζ άηππε απηή δηαδηθαζία ηεο αληίζηαζεο -κηαο αληηζρνιηθήο δειαδή

33
θνπιηνχξαο- δηεμάγεηαη αθελφο ζε πιαίζηα πνπ έρνπλ θαζνξηζηεί απφ ηελ θπξίαξρε
εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή θαη φρη απφ ηνπο καζεηέο θαη αθεηέξνπ κπνξεί
καθξνπξφζεζκα λα απνδεηρζεί φηη είλαη απιά έλα κέξνο ηεο δηαδηθαζίαο ηεο
αλαπαξαγσγήο, πνπ δε ζπκβάιιεη ζηε ρεηξαθέηεζε ησλ γφλσλ ηεο εξγαηηθήο
ηάμεο. ΢πλεπψο, πξέπεη λα νξηνζεηνχκε ηελ έλλνηα ηεο αληίζηαζεο θαη λα ηε
ζπλδένπκε ζπλερψο κε ηηο δπλαηφηεηεο πνπ αλνίγεη ζηελ παηδαγσγηθή, ψζηε λα
αμηνπνηεζεί σο πνιηηηθή πξάμε (Giroux, 1982, 106).

Πποοδεςηική εκπαίδεςζη

Ο Giroux, βαζηζκέλνο ζηε ζέζε φηη ε εθπαίδεπζε πξέπεη λα ζέηεη πνιηηηθά

εξσηήκαηα, δηαξθψο επηζεκαίλεη ηελ αλάγθε ηεο αλαβάζκηζεο ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ ζε θνξείο θνηλσληθήο αιιαγήο -ζε ππνθείκελα κε πνιηηηθή
ζπγθξφηεζε, πνπ ζα ζπκκεηέρνπλ ζηηο επξχηεξεο θνηλσληθέο δηαδηθαζίεο, ψζηε λα
δηακνξθψζνπλ εθηεηακέλνπο δεζκνχο αλάκεζα ζηελ αηνκηθή ηνπο εκπεηξία θαη
ζηηο πιηθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο. Ο ζεσξεηηθφο ηνπ πξνβιεκαηηζκφο ηψξα
επηθεληξψλεηαη ζηηο ηδέεο ηεο πξννδεπηηθήο αγσγήο (θπξίσο ηνπ Dewey) θαη
αλαγνξεχεη ζε θεληξηθφ πξφβιεκα ηε ζπδήηεζε γχξσ απφ ηηο έλλνηεο δεκνθξαηηθή
δεκφζηα ζθαίξα θαη δεκφζηνο ρψξνο 8. Γελ εγθαηαιείπεη ηε ζέζε ησλ
πξνεγνχκελσλ ρξφλσλ γηα ηελ αλαγθαηφηεηα κηαο λέαο επηζηεκνληθήο γιψζζαο θαη
ρξεζηκνπνηεί ηνπο φξνπο «αληίπαιε δεκφζηα ζθαίξα» θαη «αληίζεηε δεκφζηα
ζθαίξα» γηα λα ππνγξακκίζεη ηελ αλάγθε λέσλ ελαιιαθηηθψλ κνξθψλ νξγάλσζεο
ηεο ζρνιηθήο δσήο (McLaren, 1988, xvii). Ο φξνο δεκφζηα ζθαίξα πεξηιακβάλεη ηα
δεκφζηα δίθηπα, φπσο ζρνιεία, πνιηηηθνί νξγαληζκνί, εθθιεζίεο, θνηλσληθά
θηλήκαηα, θ.ά., ζηα νπνία κπνξνχλ λα πξναρζνχλ ηα ηδεψδε θαη νη αξρέο ηεο
δεκνθξαηίαο κέζα απφ ην δηάινγν, ηε δεκηνπξγηθή αληηπαξάζεζε θαη γεληθά θάζε
κνξθή πνιηηηθήο δχκσζεο (Aronowitz & Giroux, 1985, 205). Δλψ ήδε ν Giroux
πξαγκαηεχεηαη ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα απφ ην ηειεπηαίν θεθάιαην ηνπ βηβιίνπ ηνπ
Theory and Resistance in Education κε ηίηιν Toward a New Public Sphere (ην ίδην

8
Δδψ ν Giroux αλαθέξεηαη ζηηο θαηαζηάζεηο κάζεζεο θαηά ηηο νπνίεο νη άλζξσπνη έξρνληαη ζε
θνηλσληθή επαθή, ζπδεηάλε, κνηξάδνληαη ηηο εκπεηξίεο ηνπο κε ζθνπφ λα ρεηξαθεηεζνχλ θαη λα
δεκηνπξγήζνπλ ηνπο φξνπο πνπ ζα ηνπο επηηξέςνπλ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηθή
δσή (Giroux, 1986, 32).

34
θαη ν Aronowitz ζην βηβιίν ηνπ The Crisis in Historical Materialism9), ην 1985 ζην
βηβιίν ηνπ Education Under Siege (έλαο ηφκνο πξντφλ ζπλεξγαζίαο κε ηνλ
Aronowitz), νη έλλνηεο δεκφζηα θηινζνθία θαη δεκφζηα πνιηηηθή ζθαίξα απνθηνχλ
ηδηαίηεξν ζεσξεηηθφ βάξνο θαη αλαγνξεχνληαη ζε θαζνξηζηηθφ παξάγνληα γηα ηελ
πξνψζεζε ηεο ξηδνζπαζηηθήο παηδαγσγηθήο πξφηαζεο. Δδψ, ε δεκνθξαηηθή
ιεηηνπξγία ηνπ ζρνιείνπ εκθαλίδεηαη απεηινχκελε απφ ηηο γεληθφηεξεο πνιηηηθέο
εμειίμεηο θαη ηελ άλνδν ζηελ εμνπζία ησλ λενζπληεξεηηθψλ. Ζ απνηειεζκαηηθή
πνιηηηθή ησλ λενθηιειεχζεξσλ θαη ησλ λενζπληεξεηηθψλ ζηελ εθπαίδεπζε, πνπ
ελνρνπνηεί ην δεκφζην ζρνιείν γηα ηα αδηέμνδα ηνπ ζπζηήκαηνο θαη ππνβαζκίδεη ηηο
ζπνπδέο γηα ηε γιψζζα απνηειεί κία ηαμηθή ηνκή θαη παξέκβαζε ζε επίπεδν
εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970. Oη Giroux & Aronowitz
επηζεκαίλνπλ ηηο αξλεηηθέο, γηα ηε δεκνθξαηία θαη ηελ εθπαίδεπζε, ζπλέπεηεο ηεο
λεν-ζπληεξεηηθήο πνιηηηθήο, θαζψο θαη ηηο επηπηψζεηο ηεο ζηε κφξθσζε ησλ
εθπαηδεπηηθψλ, ζην αλαιπηηθφ πξφγξακκα, ζην γξακκαηηζκφ, ζηελ αλψηεξε
εθπαίδεπζε, αιιά θαη ζην ζπλνιηθφ ραξαθηήξα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο.
΋κσο, ν Giroux θάλεη θάηη παξαπάλσ απφ ην λα ακθηζβεηήζεη ηελ πνιηηηθή ηεο
λενθηιειεχζεξεο αλαδηάξζξσζεο θαη λα ζέζεη επηζηεκνινγηθά εξσηήκαηα.
Δπηρεηξεί λα δηαηππψζεη εθ λένπ ηνλ νξηζκφ ηεο εθπαίδεπζεο (education)
δηαθξίλνληάο ηελ απφ ηε ζρνιηθή εθπαίδεπζε (schooling). Θεσξεί ηελ εθπαίδεπζε
«έλα ζχλνιν ζπιινγηθψλ εκπεηξηψλ νξγαλσκέλσλ ζε ζέκαηα θαη ζεσξήζεηο πνπ
επηηξέπνπλ ηελ θξηηηθή θαηαλφεζε ησλ κεραληζκψλ θαηαπίεζεο θαη πξνζθέξνπλ
κηα ελαιιαθηηθή νπηηθή γηα ηνλ πνιηηηζκφ θαη ηελ πνιηηηθή» (ζην ίδην, 132).
Αθξηβψο απηή ε ξηδνζπαζηηθή εξκελεία ηεο εθπαίδεπζεο είλαη πνπ βξίζθεηαη ζε
απεηιή ή θαιχηεξα, γηα λα είκαζηε πην θνληά ζηνλ ηίηιν ηνπ βηβιίνπ, «ππφ
πνιηνξθία» (under siege), ζπλεηδεηά απφ ηνπο ζπληεξεηηθνχο, αθειψο ίζσο απφ
ηνπο θηιειεχζεξνπο θαη αθνχζηα απφ ηνπο ξηδνζπάζηεο (Teitelbaum, 1987, 160).

Οη αληηθεηκεληθνί πεξηνξηζκνί, νη θπξίαξρεο εθπαηδεπηηθέο επηινγέο, αιιά θαη

νη αλεπαξθείο ζέζεηο ησλ ξηδνζπαζηψλ ζεσξεηηθψλ εγείξνπλ φιν θαη πεξηζζφηεξν
ηελ αλάγθε θξηηηθήο αλαδηαηχπσζεο ηεο ζρέζεο ηνπ ζρνιείνπ κε ην ηζηνξηθφ
θνηλσληθνπνιηηηθφ ηνπ πιαίζην:

9
Stanley Aronowitz, 1981, The Crisis in Historical Materialism, New York: Preager.

35
 «Μία ελαιιαθηηθή νπηηθή γηα ηε δεκφζηα θηινζνθία πξέπεη λα
αλαγλσξίδεη ηε ζρέζε κεηαμχ θξάηνπο θαη δεκφζηαο πνιηηηθήο ζθαίξαο, απφ
ηε κηα, θαη ηε ζχλδεζε ηεο κάζεζεο κε ηα πνιηηηθά δηθαηψκαηα απφ ηελ άιιε
(...). Οη αξρέο ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηεο δηθαηνζχλεο νξγαλψλνληαη γχξσ απφ
κηα δεκφζηα θηινζνθία θαη έρνπλ ζηφρν, ιακβάλνληαο ππφςε ην ξφιν ηνπ
θξάηνπο θαη ηε ζεκαζία ηεο θξαηηθήο ρξεκαηνδφηεζεο, ηελ πηνζέηεζε
πνιηηηθήο δξάζεο ζην πιαίζην ηεο δεκφζηαο ζθαίξαο ».

(Aronowitz & Giroux, 1985, 204-205).

Απηφ πνπ πξνζπαζεί λα επηζεκάλεη ν Giroux είλαη φηη ε νπηηθή ηεο

ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο δελ αθήλεη ην δεκφζην ζρνιείν ζηα ρέξηα ησλ
ζπληεξεηηθψλ θαη ησλ θπβεξλεηηθψλ γξαθεηνθξαηηψλ. Αληίζεηα, ππνζηεξίδεη φηη νη
πξννδεπηηθέο δπλάκεηο δηεθδηθνχλ ηελ ελδπλάκσζε ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο θαη
ηελ εμαζθάιηζε ηεο θξαηηθήο ρξεκαηνδφηεζεο, ελψ ηαπηφρξνλα αγσλίδνληαη γηα
ηελ απνλνκηκνπνίεζε ηνπ θεληξηθνχ θξαηηθνχ ειέγρνπ ηεο εθπαίδεπζεο. Σν
ζρνιείν κπνξεί λα παίμεη ζεκαληηθφηαην ξφιν ζηελ επέθηαζε ηεο δεκνθξαηίαο, γη‟
απηφ ε κάρε πξέπεη λα δνζεί ζηηο ηνπηθέο πεξηθέξεηεο, αιιά θαη ζην επίπεδν ηεο
θεληξηθήο πνιηηηθήο θαη ηεο δεκφζηαο ρξεκαηνδφηεζεο. Ο Giroux ζπλδέεη ηελ
θξίζε ηνπ ζρνιείνπ φρη κε ηηο δεκνθξαηηθέο πξνυπνζέζεηο ιεηηνπξγίαο ηνπ, φπσο
ηζρπξίδνληαη νη ζπληεξεηηθνί, αιιά κε ην λεν-ζπληεξεηηθφ ηνπ πξνζαλαηνιηζκφ θαη
ηελ ππνρξεκαηνδφηεζή ηνπ (ζην ίδην, 206).

Μεηά ηηο εθηεηακέλεο θξηηηθέο ζηηο ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο θαη ηελ
έκθαζε ζηε ζεσξία ηεο αληίζηαζεο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ν Giroux
επηρεηξεί έλα λέν άλνηγκα ζηνλ πνιηηηθφ ηνπ ζηνραζκφ. Βιέπεη κε ελδηαθέξνλ ηελ
πξνβιεκαηηθή πνπ αλαπηχζζεη ζην έξγν ηνπ ν Γάιινο θηιφζνθνο Michel Foucault.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ν ηζρπξηζκφο ηνπ Foucault φηη ε εθπαίδεπζε δελ απνηειεί
απνθιεηζηηθά πεδίν ζπκβνιηθήο βίαο, αιιά ραξαθηεξίδεηαη απφ εθηεηακέλεο
πξαθηηθέο ζσκαηηθήο θαηαπίεζεο, θαζψο θαη νη ζέζεηο ηνπ γηα ηε ζρέζε εμνπζίαο-
γλψζεο, πξηκνδνηνχλ ην ξηδνζπαζηηζκφ ηνπ Giroux (ζην ίδην, 86). Ζ ζχλδεζε ηεο
γλψζεο κε ηελ εμνπζία γίλεηαη ρξήζηκν ζεσξεηηθφ εξγαιείν γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ
ηνπ πξνηεηλφκελνπ ξφινπ ησλ εθπαηδεπηηθψλ σο «θξηηηθψλ δηαλννπκέλσλ». Με
απηή ηελ έλλνηα, ε γλψζε δελ πξέπεη λα εθιακβάλεηαη σο κηα αληηθεηκεληθή θαη
νπδέηεξε επηζηεκνληθή θαηαζθεπή. Αληίζεηα, ζα πξέπεη λα θαηαλνείηαη σο κέξνο
ησλ επξχηεξσλ θνηλσληθψλ ζπζρεηηζκψλ εμνπζίαο πνπ έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζηα

36
αλζξψπηλα ζπκθέξνληα θαη ηνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο (ζην ίδην, 155). Οη θπξίαξρεο
νκάδεο κεηαζρεκαηίδνπλ ηζηνξηθά ηε γλψζε ζε «θαζεζηψο αιήζεηαο». ΢πλεπψο,
έλα απφ ηα ζεκαληηθά θαζήθνληα ησλ θξηηηθψλ παηδαγσγψλ είλαη λα βνεζήζνπλ
ηνπο δαζθάινπο λα ακθηζβεηήζνπλ ηε γλσζηαθή αλεπάξθεηα ηνπ ζρνιείνπ θαη ηελ
απνζπαζκαηηθή ζεψξεζε ηνπ θφζκνπ πνπ απηή ζπλεπάγεηαη, εηδηθά ζην βαζκφ πνπ
ην πεξηερφκελν ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ κεηαηξέπεηαη ζε θπξίαξρε
παηδαγσγηθή πξφηαζε θαη κεραληζκφ θνηλσληθνχ ειέγρνπ (ζην ίδην, 28). Ο
πξνζδηνξηζκφο ηεο έλλνηαο αλακνξθσηήο θξηηηθφο δηαλννχκελνο γίλεηαη πεξίπινθν
εγρείξεκα πνπ πξνβάιιεη ηε δπλαηφηεηα κηαο αληίπαιεο ινγηθήο ζηελ
παξαδνζηαθή αληίιεςε γηα ην ξφιν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. Ο εθπαηδεπηηθφο-
δηαλννχκελνο πξέπεη λα είλαη ζηαζεξά πξνζεισκέλνο ζηνλ απεγθισβηζκφ ηνπ
αηφκνπ απφ ηνπο θπξίαξρνπο κχζνπο λνκηκνπνίεζεο ησλ πθηζηάκελσλ κνξθψλ
θαηαπίεζεο. Ζ δηδαζθαιία πξνβάιιεηαη σο ελδπλακσηηθή πξάμε θαη ην ζρνιείν
κεηαηξέπεηαη ζε πεδίν δεκνθξαηηθήο ρεηξαθέηεζεο θαη πξνψζεζεο ησλ θνηλσληθψλ
αμηψλ ηεο ζπιινγηθφηεηαο, ηεο ηζφηεηαο θαη ηεο δηθαηνζχλεο. Οη δηαλννχκελνη
αλακνξθσηέο αλαδεηθλχνληαη ζε θξίζηκν παξάγνληα πνπ ζα πξαγκαηψζεη ηνλ
εθδεκνθξαηηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζην ζρνιείν θαη ηε δεκφζηα δσή
γεληθφηεξα. Βεβαίσο ν Giroux, δελ παξαγλσξίδεη ην ραξαθηήξα ηνπ επίζεκνπ
ζεζκηθνχ πιαηζίνπ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο επηκφξθσζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ πνπ
βάδεη φξηα θαη εκπφδηα ζηε ξηδνζπαζηηθή αλχςσζε ηνπ ζεσξεηηθνχ ηνπο
ζηνραζκνχ. ΋κσο, ην αίηεκα γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ δηαηππψλεηαη κε
επθξίλεηα: νη ππνςήθηνη -αιιά θαη νη ελ δξάζεη- εθπαηδεπηηθνί πξέπεη λα
θαιιηεξγήζνπλ ηελ ηθαλφηεηα λα δηεηζδχνπλ αλαζηνραζηηθά ζηελ νπζία ησλ
θαηλνκέλσλ, γηαηί ε ππέξβαζε ηεο θαζεκεξηλήο ζπλείδεζεο επηηξέπεη ηε ζχιιεςε
ηνπ θφζκνπ, φρη σο δεδνκέλνπ, αιιά σο επξηζθφκελνπ ζε αιιαγή θαη εμέιημε
(Giroux, 1980b, 21).

2. Βαζικέρ έννοιερ

Κοςληούπα

Ζ έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο ζηελ επηζηεκνληθή δνπιεηά ηνπ Giroux θαηέρεη

δηαρξνληθά θεληξηθή ζέζε. Ζ αλάιπζε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ θνπιηνχξα θαη
ηελ εθπαίδεπζε πνπ επηρεηξεί απηή ηελ πεξίνδν έρεη ηηο ηζηνξηθν-ηδενινγηθέο ηεο

37
θαηαβνιέο ζηε ΢ρνιή ηεο Φξαλθθνχξηεο, ζηε λέα θνηλσληνινγία ηεο εθπαίδεπζεο,
ζηελ παηδαγσγηθή ηνπ Freire θαη ζηηο κειέηεο ηνπ Κέληξνπ Πνιηηηζκηθψλ ΢πνπδψλ
ηνπ Birmingham (St. Hall, R. Johnson θαη P. Willis) (McLaren, 1988, xiii). Ο
πξνζδηνξηζκφο ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ φξνπ, ε επηζήκαλζε ησλ
ηξφπσλ ρξήζεο ηνπ θαη αμηνπνίεζήο ηνπ ζηελ αληηπαξάζεζε κε άιιεο παηδαγσγηθέο
νπηηθέο (παξαδνζηαθή, θηιειεχζεξε θαη ξηδνζπαζηηθή παηδαγσγηθή), αλαδεηθλχεη
θαη ηελ πνιηηηθή ζεκαζία πνπ έρεη γηα ηνλ Giroux. Έηζη, ελψ ην θηιειεχζεξν
κνληέιν αλάιπζεο ηεο εθπαίδεπζεο απνγπκλψλεη ην πεξηερφκελν ηεο θνπιηνχξαο
απφ ηηο πνιηηηθέο ηνπ δηαζηάζεηο, βαζηζκέλν νπζηαζηηθά ζε εξκελείεο
αλζξσπνινγηθνχ ηχπνπ, ν Giroux επηρεηξεί κία δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε. Θεσξεί
φηη ε θηιειεχζεξε εθδνρή ηεο ζπγθεθξηκέλεο έλλνηαο βπζίδεηαη ζηα φξηα ηνπ
πνιηηηζκηθνχ ηδεαιηζκνχ θαη απνκαθξχλεηαη απφ ηηο έλλνηεο ηεο θνηλσληθήο ηάμεο,
ηεο εμνπζίαο θαη ηεο δηακάρεο (Giroux, 1982, 102). Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, ε
θηιειεχζεξε νπηηθή απνζπλδέεη ηελ εθπαίδεπζε θαη ην θξπθφ αλαιπηηθφ
πξφγξακκα απφ ηηο επξχηεξεο επηζηεκνληθέο θαη πνιηηηθέο έξηδεο. Γεκηνπξγεί κία
νξηδφληηα ηνκή αλάκεζα ζηνλ θνηλσληθφ θφζκν θαη ζην εζσηεξηθφ ηεο
εθπαίδεπζεο. Γελ απαληάεη ζην εξψηεκα γηαηί ην ζρνιείν επηιέγεη λα δηδάμεη
νξηζκέλεο γλψζεηο θαη αμίεο ελψ απνξξίπηεη θάπνηεο άιιεο. ΢ηελ νπζία, ην
θηιειεχζεξν κνληέιν απνδέρεηαη ην κχζν ηεο «αληηθεηκεληθφηεηαο» ησλ
ιεηηνπξγηψλ ηεο εθπαίδεπζεο βαζηζκέλν ζην ηδενιφγεκα ηεο «αλφζεπηεο»
ζπλείδεζεο. Έηζη, φκσο, απνθεχγεηαη νπνηαδήπνηε αλαθνξά ζηελ νηθνλνκηθή,
ηαμηθή θαη πνιηηηθή νξγάλσζε ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ θαη θάζε δπλαηή
ζπζρέηηζε ηεο γλψζεο κε ηηο θνηλσληθν-ηζηνξηθέο πξνυπνζέζεηο θαηαζθεπήο ηεο
(Giroux, 1981a, 73,76). ΢ηελ παξαπάλσ θξηηηθή ζα πξνζηεζεί θαη ε επηζήκαλζε
ησλ ζεσξεηηθψλ αδηεμφδσλ ηεο καξμηζηηθήο αλάιπζεο. Ο Giroux ζεσξεί φηη ε
καξμηζηηθή πξνζέγγηζε νξηνζεηεί ιαλζαζκέλα ηελ θνπιηνχξα ζηε ζθαίξα ηεο
παξαγσγήο θαη απνθεχγεη λα ηε ζπλδέζεη ζπζηεκαηηθά κε ηελ εθπαίδεπζε,
αλαπαξάγνληαο έηζη ηε δηάθξηζε αλάκεζα ζηηο θνηλσληθέο δνκέο θαη ηελ αλζξψπηλε
δξάζε. Καηά ηε γλψκε ηνπ, ην θιαζηθφ καξμηζηηθφ παξάδεηγκα γεληθφηεξα
αδπλαηεί λα αλαπηχμεη έλα είδνο θξηηηθήο ζεσξίαο γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ
θνπιηνχξα απφ ηε ζηηγκή πνπ πηνζεηεί κηα ληεηεξκηληζηηθή ζρέζε αλάκεζα ζηε
ζπλείδεζε θαη ηηο δνκέο. ΢πλεπψο, ε απνδνρή ηεο απξφζθνπηεο επηβνιήο ησλ αμηψλ
ηνπ θαπηηαιηζκνχ ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο θαη ε δεισκέλε αδπλακία ησλ

38
θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ λα αληηζηαζνχλ ζ‟ απηή θαλεξψλεη κηα ειιηπή
ζπλαίζζεζε ησλ φξσλ θπξηαξρίαο (Giroux, 1983a, 119). Ο Giroux επηρεηξεί κία
ζπλνιηθή απνηίκεζε ησλ ζεσξηψλ πνπ ηνπνζεηνχλ ζην θέληξν ηεο ζεκαηνινγίαο
ηνπο ηελ έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, έρεη ελδηαθέξνλ λα
εμεηάζνπκε ηελ θξηηηθή πνπ θάλεη ζηε ζεσξία ηνπ Bourdieu θαη ζην πψο ν
ηειεπηαίνο πξνζιακβάλεη ηελ έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο. Οπζηαζηηθά, ν Giroux
επηρεηξεί λα αλαζθεπάζεη ηηο ζέζεηο ηνπ Bourdieu γηα ηελ θνπιηνχξα
επηζεκαίλνληαο φηη ε ζεσξία ηνπ είλαη κνλνδηάζηαηε θαη αθπξψλεη ηελ πξννπηηθή
λα ιεηηνπξγήζεη ελαιιαθηηθά κεηαζρεκαηίδνληαο ην θνηλσληθφ πεδίν πξνο φθεινο
ησλ θπξηαξρνχκελσλ ηάμεσλ. Δπηπιένλ, παξαηεξεί ν Giroux, ν Γάιινο ζεσξεηηθφο
δελ απνδίδεη θάπνηα ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ νηθνλνκηθνχ
ζπζηήκαηνο θαη γεληθφηεξα ζηελ θνηλσληθννηθνλνκηθή πξαγκαηηθφηεηα. Αληίζεηα,
ην ζθεπηηθφ ηνπ ζηεξίδεηαη ππεξβνιηθά ζην ζχζηεκα αμηψλ πνπ επηρεηξεί λα
επηβάιιεη ε θπξίαξρε ηάμε (ζην ίδην, 95). ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, αλαθέξεη ν
Giroux, ην ζχζηεκα πξνδηαζέζεσλ (έζνο) πνπ εηζεγείηαη ν Bourdieu δελ απνηειεί
απνθχεκα ηεο απζαίξεηεο (ζπλεηδεηήο ή ππνζπλείδεηεο) πλεπκαηηθήο
δξαζηεξηφηεηαο ησλ ππνθεηκέλσλ, αιιά πξντφλ ησλ ζπγθεθξηκέλσλ δνκψλ. Σν
«πνιηηηζκηθφ θεθάιαην» εδψ θεηηρνπνηείηαη θαη κεηαηξέπεηαη ζε κηα ηπθιή θαη
αλεμέιεγθηε δχλακε πνπ πξνθαζνξίδεη ηε ζπκπεξηθνξά ησλ ππνθεηκέλσλ. Ο
Bourdieu πνιηηηθνπνηεί ηελ έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο θαη ε ζπκβνιή ηνπ ζηελ
ζεσξεηηθή πξαγκάηεπζε ηνπ φξνπ είλαη ζεκαληηθή. Ωζηφζν, πξνζπεξλάεη ην
δηακεζνιαβεηηθφ ξφιν ησλ κεηαβιεηψλ ηεο θπιήο, ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ θαη ηεο
θνηλσληθήο ηάμεο, θαζψο θαη ηε ζρέζε ησλ παξαπάλσ κε ην θαηλφκελν ηεο
εμνπζίαο. Απηφ πνπ ηειηθά απνπζηάδεη απφ ηε ζεσξία ηνπ Bourdieu είλαη ε
αλάπηπμε κηαο ζηξαηεγηθήο ζχλδεζεο αλάκεζα ζηελ θνπιηνχξα, ζηηο θνηλσληθέο
δνκέο θαη ζηε ζεσξία ηεο αληίζηαζεο (Giroux, 1983b, 272).

Γηα λα θαηαλνήζνπκε ηε δπλακηθή πνπ δίλεη ν Giroux ζηελ έλλνηα

θνπιηνχξα, πξέπεη επίζεο λα έρνπκε ππφςε καο ηελ θξηηηθή ζηελ νπνία ππνβάιιεη
ηηο ζέζεηο ησλ εθπξνζψπσλ ηεο ΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο. Ζ θνπιηνχξα ζην
πιαίζην ηεο ζπγθεθξηκέλεο παξάδνζεο νξίδεηαη σο κηα κνξθή βηνκεραλίαο πνπ
εμαζθαιίδεη ηελ αλαπαξαγσγή θαη ηε λνκηκνπνίεζε ησλ θπξηάξρσλ ζεζκψλ.
΢χκθσλα κε ηελ αληίιεςε απηή, ε θνπιηνχξα πνπ απεπζχλεηαη ζε καδηθά
αθξναηήξηα δελ αθήλεη πεξηζψξηα λα αλαπηπρζεί ε ζπδήηεζε, ε κειέηε θαη ε

39
θξηηηθή ζθέςε. Γηα ηνλ Giroux, ε αληίιεςε απηή είλαη αληηδηαιεθηηθή, ζηαηηθή θαη
παγηδεχεηαη ζε κηα κνλφδξνκε εξκελεία γηα ηηο επηπηψζεηο ηεο καδηθήο θνπιηνχξαο
πάλσ ζηε ζπλείδεζε ησλ αλζξψπσλ. ΢πλεπψο, ζπζθνηίδεη παξά αλαδεηθλχεη ην
ξφιν ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο θαη αλαπφθεπθηα ππνηηκά ηε κεηαζρεκαηηζηηθή
δχλακε ηνπ φξνπ (Giroux, 1984c, 118).

Ο Giroux μεπεξλψληαο θξηηηθά ηηο πξνεγνχκελεο ζέζεηο πξνρσξεί ζηελ

απνδνρή ηεο ζρέζεο ηεο θνπιηνχξαο κε ηελ εθπαίδεπζε κε βάζε ηελ αλάιπζε ησλ
Freire, Willis θαη Gramsci. ΢χκθσλα κε ηνλ Freire, ε ζπδήηεζε γηα ηε
ζπγθεθξηκέλε έλλνηα δελ παξαπέκπεη απιψο ζηηο δηαδηθαζίεο κεηαβίβαζεο ηεο
πνιηηηζκηθήο θιεξνλνκηάο, φπσο ππνζηεξίδεηαη απφ ηνπο ζπληεξεηηθνχο, αιιά
ζπλδέεηαη κε ηε λνκηκνπνίεζε ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ παξαγσγήο. Οη
θπξίαξρεο κνξθέο γλψζεο, ην ζχζηεκα αμηψλ θαη αμηνιφγεζεο, φπσο επίζεο θαη νη
θνηλσληθέο ζρέζεηο πνπ εγθαζηδξχνληαη ζηα φξηα ηεο εθπαίδεπζεο δελ ππάξρνπλ
απνκνλσκέλεο απφ ηελ επξχηεξε θνηλσληθή δσή. ΢πλαξηψληαη ζηνλ έλαλ ή ζηνλ
άιινλ βαζκφ κε ηελ εγεκνλεχνπζα ηδενινγία θαη ην δεδνκέλν ζπζρεηηζκφ
δπλάκεσλ ζην πεδίν ηεο θνηλσληθήο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο (Giroux, 1979c,
260). Ο Giroux, επίζεο, ζπλδέεη ηε ζεψξεζή ηνπ γηα ηελ θνπιηνχξα κε ηελ πξφηαζε
ηνπ Willis θαη θαζηεξψλεη ηε ρξήζε ηνπ φξνπ «πνιηηηθή θνπιηνχξαο». Ζ θνπιηνχξα
γίλεηαη κηα πνιηηηθή έλλνηα πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο θπξηαξρίαο θαη ηεο
θνηλσληθήο δηακάρεο. Ζ ξηδνζπαζηηθή ελλνηνινγηθή δηάζηαζε πνπ απνδίδεηαη ζην
ζπγθεθξηκέλν φξν δελ εμαληιείηαη ζηελ εξκελεία ηνπ θφζκνπ, αθνξά ηελ ελφηεηα
ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο γηα ην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζην
ζρνιείν θαη ζηελ επξχηεξε θνηλσλία. Με βάζε απηέο ηηο αλαιχζεηο, ε θνπιηνχξα
γίλεηαη ην ζηνηρείν πνπ δηακνξθψλεη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ νκάδσλ θαη ην
πιαίζην ζην νπνίν βηψλνληαη, θαηαλννχληαη θαη εξκελεχνληαη νη ζπιινγηθέο
εκπεηξίεο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε θνπιηνχξα νξίδεηαη «σο έλα ζχζηεκα πξαθηηθψλ
δσήο πνπ εθθξάδεη ηηο αμίεο, ηα λνήκαηα θαη ηελ πιηθή νξγάλσζε ηεο θνηλσλίαο»
(Giroux, 1982, 100, 101). Ζ φιε πξνζπάζεηα λα παξνπζηαζηεί ε θνπιηνχξα σο έλα
ηδηφηππν πεδίν αλάιπζεο, ψζηε λα απαληεζνχλ εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο ζην ζρνιείν, παξαπέκπεη ζηε ζεσξία ηνπ Gramsci. Ο Giroux
ζα ζπκπεξηιάβεη ζηνλ ππξήλα ηεο ζέζεο ηνπ ηε δηπιή λνεκαηνδφηεζε ηεο έλλνηαο
θνπιηνχξα, φπσο επηρεηξεί λα ηελ εθθξάζεη ν Gramsci. Ζ ακθηζεκία ηεο ζπλδέεηαη
κε ηελ δηεπζπληηθή ιεηηνπξγία πνπ αζθεί ε άξρνπζα ηάμε, αιιά θαη κε ηελ

40
πξννπηηθή ηεο θνηλσληθήο ρεηξαθέηεζεο ησλ θπξηαξρνχκελσλ ηάμεσλ (Giroux,
1983a, 164).

Με βάζε ινηπφλ ηε δεκηνπξγηθή ζχλζεζε δηαθνξεηηθψλ νπηηθψλ αιιά θαη

ρσξίο λα μεθφβεη απφ ηελ θξηηηθή αληηπαξάζεζε κε φιεο ηηο πξνεγνχκελεο
πξνζεγγίζεηο, ν Giroux πξνρσξεί ζηε δηακφξθσζε ηεο δηθήο ηνπ νπηηθήο γηα ηελ
έλλνηα θνπιηνχξα. ΢χκθσλα κ‟ απηή:

«Ζ θνπιηνχξα είλαη έλα πνιηηηθφ θαηλφκελν θαη ζπλδέεηαη κε ηηο

ζρέζεηο εμνπζίαο. Αθνξά ζηνπο ηξφπνπο πνπ κηα θνηλσληθή ηάμε κεηαδίδεη
ζπγθεθξηκέλα θνηλσληθά λνήκαηα, αμίεο θαη πξαθηηθέο, ψζηε λα εμαζθαιίζεη
ηνλ έιεγρν ηνπ νηθνλνκηθνχ θαη πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο. ΢ε θακηά πεξίπησζε
φκσο, ην δήηεκα ηεο θνπιηνχξαο δελ πξνζεγγίδεηαη κε επάξθεηα αλ δελ
ηδσζεί σο πεδίν αληηπαξάζεζεο θαη δηακάρεο ησλ θνηλσληθψλ ζπκθεξφλησλ ».

(Giroux, 1981b, 18).

Εξοςζία

Οη θεληξηθέο έλλνηεο πνπ ρξεζηκνπνηεί ν Giroux ζηελ αλάιπζή ηνπ, θαηά

ηελ πξψηε πεξίνδν ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ δνπιεηάο, ζπλαξζξψλνληαη κεηαμχ
ηνπο, ψζηε λα απνηειέζνπλ νξγαληθά ζεσξεηηθά ζχλνια. Κακία έλλνηα δελ
πξνβάιιεηαη απνθνκκέλε απφ ηηο ππφινηπεο. ΢ηα θείκελα ηνπ Giroux, σο ηα κέζα
ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ε εμνπζία ζπλδέεηαη κε ηηο έλλνηεο ηεο θπξηαξρίαο, ηεο
θνπιηνχξαο θαη ηεο γλψζεο. ΢‟ έλα απ‟ απηά, κε ηίηιν Beyond the Correspondence
Theory, ε έλλνηα ηεο εμνπζίαο, φπσο εκθαλίδεηαη ζηνλ επηζηεκνληθφ
πξνβιεκαηηζκφ ησλ ζεσξηψλ ηεο αλαπαξαγσγήο, εθηηκάηαη απφ ηνλ Giroux σο
κεραληζηηθή θαηαζθεπή, πνπ παξαβιέπεη ηε ζρεηηθή απηνλνκία ηεο εθπαίδεπζεο
(Giroux, 1980a, 234). Βέβαηα, νη ζέζεηο ησλ εθπξνζψπσλ ηεο ζεσξίαο ηεο
αλαπαξαγσγήο γηα ηελ εμνπζία θαη ηελ θπξηαξρία ζπληζηνχλ γηα ηνλ Giroux κία
θξίζηκε παξέκβαζε ζηε ζπδήηεζε ηεο ζρέζεο ηνπ ζρνιείνπ κε ηηο επξχηεξεο
δνκέο θαη, θαηά ζπλέπεηα, δελ πξέπεη λα απαμησζνχλ (1981a, 13). Δίλαη πξάγκαηη
ελδηαθέξνλ ην γεγνλφο φηη ε θξηηηθή πνπ θάλεη ζηε θηιειεχζεξε θαη ζηελ
παξαδνζηαθή παηδαγσγηθή ζεσξία, αλαθνξηθά κε ηελ απνζχλδεζε ηνπ ζρνιείνπ
απφ ηνλ απνθαζηζηηθφ ππξήλα ησλ θνηλσληθννηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ, γίλεηαη απφ
ηε ζθνπηά ησλ ζεσξηψλ ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο αλαπαξαγσγήο (Giroux,
1980a, 225 θαη 1981a, 13). Ζ εμνπζία είλαη κηα έλλνηα πνπ πξνζεγγίδεηαη απφ

41
πνιιέο ηδενινγηθέο νπηηθέο. Ο θηιειεπζεξηζκφο παξνπζηάδεη σο νπδέηεξε ηε
ζρέζε ηνπ ζρνιείνπ κε ηελ πνιηηηθή εμνπζία θαη ηε γεληθφηεξε θνηλσληθή
πξαγκαηηθφηεηα. Ζ αζηηθή θηιειεχζεξε αλάιπζε (π.ρ. Dewey θαη θηιειεχζεξνη
δηαλννχκελνη), ελψ εληάζζεη ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηεο ην ξφιν ησλ θπξίαξρσλ
ζεζκψλ, απνθιείεη θάζε αλαθνξά ζηελ ηαμηθή νξγάλσζε ησλ ζχγρξνλσλ
θνηλσληψλ θαη πνιχ πεξηζζφηεξν δε βάδεη ην αίηεκα ηεο αλαηξνπήο ησλ
δεδνκέλσλ ζπζρεηηζκψλ εμνπζίαο. Με άιια ιφγηα, ελψ ε θνηλσληθή δηθαηνζχλε
θαη ε ηζφηεηα πεξηιακβάλνληαη ζηνλ πνιηηηθφ ζθνπφ ηεο θηιειεχζεξεο
εθπαηδεπηηθήο πξφηαζεο, δελ ακθηζβεηνχληαη νη ηζηνξηθά δηακνξθσκέλεο
θνηλσληθν-πνιηηηθέο θαη νηθνλνκηθέο δνκέο πνπ ηηο ππνζθάπηνπλ. Έηζη, ην θξάηνο
ζηε θηιειεχζεξε πνιηηηθή αλάιπζε εκθαλίδεηαη σο έλαο νπδέηεξνο ζεζκφο, κηα
αλεμάξηεηε δηεπζπληηθή δνκή πνπ ιεηηνπξγεί ζηε βάζε ηνπ γεληθνχ θαινχ
(Aronowitz & Giroux, 1985, 89). Με ηελ πξνεγνχκελε θξηηηθή ζρεηίδεηαη θαη ε
θνλμηνλαιηζηηθή θνηλσληνινγηθή αλάιπζε. Ο Giroux ζεσξεί φηη νη
θνλμηνλαιηζηέο θνηλσληνιφγνη (Parsons, Dreeben, Jackson) δελ απνθεχγνπλ κηα
ζπληεξεηηθή αλάγλσζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Ζ εθηίκεζε απηή
ζηεξίδεηαη ζην επηρείξεκα φηη «θπζηθνπνηνχλ» ηελ ηδέα ηεο θνηλσληθήο ηεξαξρίαο
θαη δέρνληαη αλαληίξξεηα θάζε κνξθή εμνπζίαο. ΢ηελ νπζία, επηζεκαίλεη ν
Giroux, ε απνδνρή ησλ ηεξαξρηθψλ δνκψλ ζην ζρνιείν θαη ζηελ θνηλσλία
εθπαηδεχεη ηνπο καζεηέο λα δέρνληαη ηνλ θφζκν φπσο είλαη κε ην πξφζρεκα φηη
ηνπο βνεζάεη λα πξνζαξκνζηνχλ ζε ζπλζήθεο πξαγκαηηθήο δσήο (Giroux, 1983a,
49). Σειηθά, ηφζν νη ζπληεξεηηθνί φζν θαη νη θηιειεχζεξνη πξνθξίλνπλ ηε ινγηθή
ηεο ελζσκάησζεο θαη ηεο ζπλαίλεζεο ζπζθνηίδνληαο έηζη ηε ζρέζε ηεο εμνπζίαο
κε ηε γλψζε θαη ηα θνηλσληθά ζπκθέξνληα. ΢πλεπψο, ν παξαπάλσ ζπιινγηζκφο
νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη θαη νη δχν πξνζεγγίζεηο αλήθνπλ ζην ρψξν ηεο
παξαδνζηαθήο θνηλσληθήο ζεσξίαο (ζην ίδην, 73).

Ζ αθεηεξία ηεο ζθέςεο ηνπ Giroux γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα παξαπέκπεη

ζηηο ζέζεηο ηεο ΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο, ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο ε εμνπζία
πξνζιακβάλεη ηδηαίηεξε αμία, φρη θπξίσο ιφγσ ηεο δηαπινθήο ηεο κε ηηο
ιεηηνπξγίεο ηεο νηθνλνκίαο, αιιά εμαηηίαο ησλ δπλαηνηήησλ πνπ αλνίγεη ζηελ
θαηαλφεζε ησλ ζεζκψλ θαη ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ησλ αλζξψπσλ. Ζ
θαηαλαισηηθή πζηεξία, ην ρξήκα, ε θνηλσληθή εζηθή, ε ζξεζθεία, θαη άιιεο
«κεηαβιεηέο» απνδπλακψλνπλ ηελ θξηηηθή ζθέςε θαη αδξαλνπνηνχλ ηελ πνιηηηθή

42
δξάζε ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ. Έηζη, ηα πεδία ηεο θνπιηνχξαο θαη ησλ
θαζεκεξηλψλ ζρέζεσλ δηέπνληαη φιν θαη πεξηζζφηεξν απφ ηηο πιηθέο πξαθηηθέο
ηεο ρεηξαγψγεζεο θαη ηεο εμνπζίαο (Giroux, 1983a, 9). Ο Giroux αμηνπνηεί ηηο
δπλαηφηεηεο ηεο θξηηηθήο ζεσξίαο, αιιά θαη ηε ζεσξία ηεο αληίζηαζεο θαη ηηο
ζέζεηο ηνπ Foucault. Έηζη, ε ζπζηεκαηηθή θξηηηθή πνπ θάλεη ζηηο δηάθνξεο
δηαλνεηηθέο παξαδφζεηο αλακνξθψλνπλ ζπλερψο ηελ εθπαηδεπηηθή ηνπ
θηινζνθία. Ζ δηαξθήο απηή αλαδήηεζε ηνπ επηηξέπεη λα πξνζδηνξίζεη ην
πεξηερφκελν ηεο εμνπζίαο κε πην δηαιεθηηθφ ηξφπν. Σν ζρνιείν ζεσξείηαη πεδίν
θπξηαξρίαο, αιιά θαη αληίζηαζεο. ΢πλεπψο, ε εμνπζία δελ είλαη κνλνδηάζηαηε
νχηε άζρεηε κε ηελ αλάγθε ησλ αλζξψπσλ γηα ειεπζεξία. Ζ εμνπζία είηε
παξνπζηάδεηαη κε ηε κνξθή αλακθηζβήηεηεο γλψζεο ζηα αλαιπηηθά
πξνγξάκκαηα είηε σο ζπκβνιηθή επηβνιή θαλφλσλ θαη κεραληζκφο γεληθεπκέλνπ
θνηλσληθνχ ειέγρνπ ππνβαζκίδεη ηε «ζεηηθή» δηάζηαζε πνπ κπνξεί λα απνθηήζεη
ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα θαη αγλνεί ην ξφιν ηνπ αλζξψπηλνπ παξάγνληα (Giroux,
1988, 183)10. Με βάζε ηα πξνεγνχκελα, γίλεηαη θαηαλνεηή ε έκθαζε πνπ δίλεη ν
Giroux ζηε δηπιή λνεκαηνδφηεζε ηνπ φξνπ. Γη‟ απηφ ην ιφγν ην 1985
ππνζηεξίδεη, επεξεαζκέλνο απφ ηνλ Foucault, φηη ε εμνπζία εληνπίδεηαη ζε φιεο
ηηο πιεπξέο ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο θαη ιεηηνπξγεί σο παξαγσγηθφ δίθηπν
πνπ δηαπεξλά φιν ην θάζκα ηεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο. Ζ βία θαη ε εμνπζία, ιέεη
ν Foucault, δελ είλαη έλα «απφιπην» κπξνζηά ζην νπνίν παχεη θάζε ζπδήηεζε.
Τπάξρεη κηα νξηζκέλε ζεηηθφηεηα ηεο εμνπζίαο. Σειηθά, νη έλλνηεο εμνπζία θαη
θπξηαξρία παξάγνπλ δεκηνπξγηθή αληίδξαζε (Aronowitz & Giroux, 1985, 154-
155). ΋κσο ν Giroux πάεη αθφκα πην πέξα ππνγξακκίδνληαο φηη ε εμνπζία, κε ηελ
έλλνηα ηεο θνηλσληθήο θαζνδήγεζεο, ζεσξείηαη επηζπκεηή, φηαλ αμηνπνηεί ην
ζηνηρείν ηεο δεκηνπξγηθήο αληηπαξάζεζεο θαη εμππεξεηεί ηελ αμία ηεο
ρεηξαθέηεζεο, ζέζε ε νπνία κπνξεί λα εληζρχζεη ηελ απηνλνκία ησλ
εθπαηδεπηηθψλ θαη ησλ καζεηψλ (ζην ίδην, 216).

Γνώζη

O Giroux ρξεζηκνπνηεί ηελ έλλνηα γλψζε ζην έξγν ηνπ αξρηθά σο βάζε
γηα λα εμεηάζεη ηξία ζεκειηψδε κνληέια ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ: ην

10
Σν θείκελν είλαη αλαδεκνζίεπζε απφ ην Giroux, 1984, «Crisis and Possibilities in
Education», Issues in Education, 11, 376-79.

43
ηερλνθξαηηθφ, ην εξκελεπηηθφ θαη ην κνληέιν ηεο αλαπαξαγσγήο. Ζ γλψζε, θαη‟
απηφλ ηνλ ηξφπν, πξνζεγγίδεηαη σο πεδίν ζεσξεηηθήο αληηπαξάζεζεο θη φρη σο
ζηαηηθή επηζηεκνληθή θαηαζθεπή. Ζ ελζσκάησζή ηεο ζηε δηαδηθαζία
αληηπαξάζεζεο δηαθνξεηηθψλ αληηιήςεσλ θαηαδεηθλχεη θαη ηνλ πνιηηηθφ ηεο
ραξαθηήξα.

Ξεθηλψληαο απφ ην ηερλνθξαηηθφ κνληέιν ηεο γλψζεο, ζα ππνζηεξίμεη φηη

πίζσ ηνπ ππάξρεη ην επηζηεκνληθφ παξάδεηγκα ηνπ ζεηηθηζκνχ. Ο Giroux
ππνζηεξίδεη φηη ν ζεηηθηζκφο απνηειεί ηελ θπξίαξρε επηζηεκνινγηθή αληίιεςε γηα
ηε γλψζε ζηηο Ζ.Π.Α. ηελ πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε θαη έρεη ηέζζεξηο βαζηθέο
δηαζηάζεηο: α) Σελ επηζηεκνινγηθή, πνπ κεηαθέξεη ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο ην
εξεπλεηηθφ πξφηππν ησλ θπζηθψλ επηζηεκψλ θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε
ζεκειηψδε δηρνηφκεζε ησλ θάζεσλ ζρεδηαζκνχ θαη εθαξκνγήο ηεο γλψζεο. Ζ
παηδαγσγηθή έξεπλα θαζψο θαη νη ζεσξίεο ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ
θπξηαξρνχληαη απφ ηε ινγηθή απηήο ηεο δηάζηαζεο. β) Σελ θνηλσληνινγηθή
δηάζηαζε, ε νπνία ελδηαθέξεηαη γηα ηελ νξγάλσζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δίλεη
έκθαζε ζηηο αηνκηθέο επηδφζεηο, πξνσζεί ηελ ηδέα ηεο εθπαηδεπηηθήο
απνηειεζκαηηθφηεηαο θαη ππνζηεξίδεη ηελ αλαγθαηφηεηα λνκηκνπνίεζεο ηεο
θνηλσληθήο ηεξαξρίαο. γ) Σελ νηθνλνκηθή, πνπ εζηηάδεη ζηηο ζρέζεηο παξαγσγήο,
ζεσξεί θπξίαξρν ην πεδίν ηεο νηθνλνκίαο θαη πξνθξίλεη ην ξφιν ηεο ηερλνινγίαο
ζηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο. δ) Σελ πνιηηηθή δηάζηαζε, ε νπνία ζέηεη ηα
δεηήκαηα ηεο δηάθξηζεο ησλ εμνπζηψλ θαη ηεο πνιηηηθήο δηάξζξσζεο ησλ
ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ.

(Giroux, 1983a, 249).

Ζ ΢ρνιή ηεο Φξαλθθνχξηεο ραξαθηεξίδεη ην ζεηηθηζκφ σο ην ηειεπηαίν

ζηάδην ηεο εμέιημεο ησλ ηδεψλ ηνπ Γηαθσηηζκνχ, ζην νπνίν ζπγρσλεχνληαη
δηάθνξεο επηζηεκνληθέο παξαδφζεηο, φπσο ε εκπεηξηνθξαηηθή ζθέςε θαη ν
πξαγκαηηζκφο. Σν ζπγθεθξηκέλν κνληέιν πηνζεηεί ηηο αξρέο ηνπ απζηεξνχ
επηζηεκνληθνχ ειέγρνπ ησλ εξεπλεηηθψλ δεδνκέλσλ, ηεο επαιήζεπζεο θαη ηεο
αληηθεηκεληθφηεηαο. Βαζίδεηαη ζηηο κεζνδνινγηθέο επηινγέο ησλ θπζηθψλ
επηζηεκψλ θαη ηνπ εκπεηξηζκνχ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε γλψζε (ζηε βάζε κηαο
ζεσξίαο γηα ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα) ππνζηεξίδεηαη φηη πξέπεη λα επαιεζεχεηαη
εκπεηξηθά, λα πξνζεγγίδεηαη κε βάζε ην εξεπλεηηθφ πξφηππν ησλ θπζηθψλ

44
επηζηεκψλ, λα ζεσξείηαη αληηθεηκεληθή θαη νπδέηεξε θαη, ηέινο, λα απνζπλδέεηαη
απφ ην θνηλσληθφ ζχζηεκα αμηψλ (Giroux, 1979b, 249). Ζ θξηηηθή πνπ πηνζεηεί ν
Giroux βαζίδεηαη ζηηο ζέζεηο ηνπ Marcuse θαη επηζεκαίλεη ηε ζεκαζία ηεο
ζεσξίαο ζηελ επηζηεκνληθή ζθέςε. Ο Marcuse ζηελ αλάιπζή ηνπ ππνγξακκίδεη
φηη ε ζεσξία ζην ηερλνθξαηηθφ κνληέιν ηεο θνηλσληθήο αλάιπζεο ππνβαζκίδεηαη
ζην φλνκα ηεο επηζηεκνληθήο εγθπξφηεηαο θαη απνζπλδέεηαη απφ ην ηζηνξηθφ
πιαίζην ησλ θαλφλσλ πνπ δηέπνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο. Δδψ, ε γλψζε
εθθπιίδεηαη ζε έλα νπδέηεξν εξγαιείν ην νπνίν δηακνξθψλεηαη αλεμάξηεηα απφ
πνιηηηζκηθέο, ηδενινγηθέο θαη εζηθέο δηακεζνιαβήζεηο (Giroux,1983a, 176). Οη
ζπλέπεηεο απφ ηηο παξαπάλσ ζέζεηο γηα ηελ παηδαγσγηθή πξάμε είλαη
ζεκαληηθφηαηεο. Ζ ηδενινγία ηνπ ζεηηθηζκνχ επεξεάδεη ηηο θπξίαξρεο ζεσξίεο γηα
ηε γλψζε θαη ηελ παηδαγσγηθή. Με βάζε απηή ηε ρξεζηκνζεξηθή νπηηθή, ε γλψζε
θαζίζηαηαη αληηιεπηή σο έλα εξγαιείν πνπ βνεζάεη ην καζεηή λα πξνζαξκνζηεί
ζηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα ρσξίο φκσο λα κπνξεί λα ηελ θαηαλνήζεη. Ζ
ζπγθεθξηκέλε ηδέα δελ επηηξέπεη λα δνχκε φηη ε γλψζε θαη ε κάζεζε απνηεινχλ
νξγαληθέο πιεπξέο ελφο φινπ, κηαο επξχηεξεο θνηλσληθήο δηαδηθαζίαο. Καη‟ απηφλ
ηνλ ηξφπν, ε παηδαγσγηθή πξαθηηθή παξνπζηάδεηαη απνθνκκέλε, ζαλ έλαο
εζσζηξεθήο ρψξνο, έλα θιεηζηφ ζχζηεκα ππεξηζηνξηθήο ππφζεζεο.

Σν εξκελεπηηθφ κνληέιν πηνζεηεί ην ηδενινγηθνπνιηηηθφ πιαίζην αξρψλ

ηνπ θηιειεπζεξηζκνχ. Αλ ν ηερλνθξαηηθφο νξζνινγηζκφο εμαυιψλεη ηνλ
ππνθεηκεληθφ παξάγνληα, ε εξκελεπηηθή αλάιπζε ηνλ ππεξηνλίδεη. Γηα ηηο
εξκελεπηηθέο πξνζεγγίζεηο κνλάδα αλάιπζεο είλαη ην άηνκν θαη ε αηνκηθή δξάζε.
Ζ γλψζε ζ‟ απηήλ ηελ πεξίπησζε νξηνζεηείηαη ζην ρψξν ηεο αλζξψπηλεο
αιιειεπίδξαζεο θαη ζηελ δηαπξαγκάηεπζε ησλ θνηλσληθψλ λνεκάησλ. Με άιια
ιφγηα, εκθαλίδεηαη σο απνηέιεζκα ηεο αλζξψπηλεο δηππνθεηκεληθφηεηαο ζην
πεξηβάιινλ ηεο ηάμεο. Σν εξκελεπηηθφ παξάδεηγκα μεθηλά κε ηε δηππνθεηκεληθή
θαη φρη ηε κνλνινγηθή γλψζε. Αλαδεηά ην πεξηερφκελν ηεο ζπκβνιηθήο
επηθνηλσλίαο πίζσ απφ ηελ θνηλσληθή θαζεκεξηλφηεηα. Γηα ην ιφγν απηφ ε γλψζε
δε ζεσξείηαη κηα ζηαηηθή θαη δεδνκέλε νληφηεηα, αιιά απνηέιεζκα ζπλερνχο
δηαπξαγκάηεπζεο ηνπ λνήκαηνο. Σειηθά, ην κνληέιν πνπ πξνηείλνπλ γηα ηε γλψζε
νη θηιειεχζεξνη παηδαγσγνί κέζα απφ ηνπο θαθνχο ηεο εξκελεπηηθήο πξνζέγγηζεο
ηνπνζεηεί ηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά ζηε ζθαίξα ηεο ζπλείδεζεο, ηεο βνχιεζεο
θαη ηεο «πξνζεηηθφηεηαο» (Giroux, 1980d, 341).

45
 Σέινο, ζχκθσλα κε ην κνληέιν ηεο αλαπαξαγσγήο, θαζίζηαηαη αλαγθαία ε
ζπγθξφηεζε κηαο ζεσξίαο γηα ηε γλψζε σο ηζηνξηθήο έθθξαζεο ηεο ζρέζεο ηνπ
αλζξψπνπ κε ηνλ θφζκν ηνπ. Ζ ζέζε απηή ζπλδέεηαη κε κηα ξηδνζπαζηηθή
αλάγλσζε/θαηαλφεζε ησλ ηζηνξηθν-πνιηηηθψλ πξνυπνζέζεσλ θαηαζθεπήο ηεο
γλψζεο θαη ηεο ηαμηθήο δηαζηξσκάησζεο ησλ θνηλσληψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ελψ
ην πξνεγνχκελν κνληέιν βάδεη ζηελ αθεηεξία ηεο αλάιπζήο ηνπ ηελ αλζξψπηλε
πξφζεζε θαη ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ ππνθεηκέλσλ, ην κνληέιν ηεο αλαπαξαγσγήο
μεθηλάεη αληίζηξνθα. Δπηθεληξψλεηαη ζηηο καθξν-δνκέο θαη εμεηάδεη κε πνηνλ
ηξφπν απηέο επεξεάδνπλ ηελ αλζξψπηλε χπαξμε (Giroux, 1981a, 13). Ζ
θηιειεχζεξε αληίιεςε γηα ηε ζρέζε γλψζεο-εμνπζίαο δελ κπνξεί, ζχκθσλα κε ηηο
ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο, λα μεθχγεη απφ ηνπο αληηθεηκεληθνχο πεξηνξηζκνχο
ησλ άκεζσλ θαηαζηάζεσλ. Απηφ πνπ ηψξα γίλεηαη αληηθείκελν δηεξεχλεζεο είλαη
ε ζχιιεςε ηνπ ξφινπ ησλ επξχηεξσλ ζπζρεηηζκψλ εμνπζίαο ζηε δηακφξθσζε
ησλ ηππνινγηψλ ηεο γλψζεο. Ζ ζρνιηθή γλψζε απνηειεί κέξνο ηεο γεληθφηεξεο
γλψζεο πνπ παξάγεηαη ζηελ θνηλσλία θαη ζηνλ έλαλ ή ζηνλ άιιν βαζκφ
αληαλαθιά ηα ηαμηθά ζπκθέξνληα. Γη‟ απηφ αθξηβψο ην ιφγν, ν Giroux
επηθαιείηαη ηα εξεπλεηηθά πνξίζκαηα ησλ εξγαζηψλ ηεο Jean Anyon11, γηα λα
νδεγεζεί ζην ζπκπέξαζκα φηη νη γλψζεηο πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηα αλαιπηηθά
πξνγξάκκαηα θαη γίλνληαη αληηθείκελν κάζεζεο λνκηκνπνηνχλ ηα θνηλσληθά
πξφηππα ηεο εμνπζίαο θαη δηαπλένληαη απφ ηελ ηδενινγία ηνπ θέξδνπο (1983a,
197).

Ο Giroux εκβαζχλνληαο ηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ ζεσξεί φηη ε αληίιεςε

ηνπ φξνπ ζρνιηθή γλψζε δελ πξέπεη λα πεξηνξίδεηαη ζην επίπεδν ησλ ζρνιηθψλ
εγρεηξηδίσλ θαη ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ, αιιά λα εθηείλεηαη ζην ζχλνιν

11
Ζ Anyon, ζε κηα εζλνγξαθηθή εξγαζία πνπ δεκνζίεπζε ζην πεξηνδηθφ Journal of Education ην
1980, ζπζρέηηζε ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ θξπθνχ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο ζην ζρνιείν κε ηελ ηαμηθή
πξνέιεπζε ησλ καζεηψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, δηαπίζησζε φηη νη καζεηέο-γφλνη ηεο εξγαηηθήο ηάμεο
βηψλνπλ δηαθνξεηηθέο εκπεηξίεο, ζην επίπεδν ησλ κνξθσηηθψλ πεξηερνκέλσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ ζην ζρνιείν, απφ ηνπο καζεηέο ησλ κεζαίσλ θαη αλψηεξσλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ. Ζ
κεραληζηηθή κάζεζε, ε κεησπηθή δηδαζθαιία, ε αξλεηηθή αμηνιφγεζε, νη ρακειέο πξνζδνθίεο ησλ
δαζθάισλ θαη ε πεηζαξρία είλαη ζηνηρεία ελφο «θξπθνχ» αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο, πνπ αθνξνχλ
βαζηθά ζρνιεία εξγαηηθψλ πεξηνρψλ (73-76).

46
ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζηελ ηάμε θαη ην ζρνιείν. Αλ θαη επηζεκαίλεη φηη ε
γλψζε ζηελ ηάμε δελ είλαη απνηέιεζκα δηαπξαγκάηεπζεο κεηαμχ δαζθάισλ θαη
καζεηψλ, εληνχηνηο, επεξεαζκέλνο θαη απφ ηε λέα θνηλσληνινγία ηεο
εθπαίδεπζεο, αζρνιείηαη δηεμνδηθά κε ηελ αλάδεημε ηεο ζρέζεο επίζεκνπ θαη
αλεπίζεκνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο. Πην ζπγθεθξηκέλα, δηαηππψλεη ηελ άπνςε
φηη ε ζπγθξφηεζε κηαο νπηηθήο γηα ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα δελ αθνξά έλα
ζχλνιν ηδεψλ πνπ απιψο πηνζεηνχλ νη παηδαγσγνί. Τπάξρνπλ θξπθέο πηπρέο πνπ
δηαπνηίδνπλ ηηο πιηθέο πξαθηηθέο ησλ ζρνιηθψλ ηειεηνπξγηψλ, δηακνξθψλνπλ ηελ
θαζεκεξηλή ξνπηίλα ηνπ ζρνιείνπ θαη ζπγθξνηνχλ ηελ «θνηλή» ζπλείδεζε ησλ
εκπιεθφκελσλ ππνθεηκέλσλ (Giroux, 1979b, 249). Δίλαη ε επνρή (ηέιε ηνπ 1970),
πνπ ε κειέηε ηνπ «θξπθνχ» αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο ζεσξείηαη φηη πξνζθέξεη
ζεκαληηθέο δπλαηφηεηεο δηεξεχλεζεο ηεο ζρνιηθήο γλψζεο, ησλ ζρέζεσλ
εμνπζίαο θαη ηεο θνπιηνχξαο. Ζ επηθέληξσζε ζηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ «θξπθνχ»
αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο θαη ζηε ζρέζε ηνπ κε ηε γλψζε ζεσξείηαη έλα ρξήζηκν
εξγαιείν γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ θαζεκεξηλψλ αιιειεπηδξάζεσλ ζηελ ηάμε θαη
ησλ κνξθσηηθψλ πξαθηηθψλ ηνπ ζρνιείνπ (Giroux, 1981a, 72). Απηφ γηα ηνλ
Giroux έρεη δηπιή ζεκαζία: απφ ηε κηα κεξηά αλαδεηθλχεη ηνλ αλαπαξαγσγηθφ
ξφιν ηνπ ζρνιείνπ θαη απφ ηελ άιιε ζηεξίδεη ηελ πεπνίζεζή ηνπ φηη νη επξχηεξεο
θνηλσληθέο ζρέζεηο δελ αληαλαθιψληαη πηζηά ζην πεξηβάιινλ ηεο ζρνιηθήο ηάμεο.
Ζ ζεσξία γηα ηε γλψζε θαη ην «θξπθφ» αλαιπηηθφ πξφγξακκα γίλεηαη ην πεδίν
φπνπ ζπλαληηέηαη ε λέα θνηλσληνινγία ηεο εθπαίδεπζεο κε ηηο ζεσξίεο ηεο
αλαπαξαγσγήο θαη αμηνπνηνχληαη, ζχκθσλα κε ηνλ Giroux, νη πην γφληκεο πιεπξέο
ηνπο. Ωζηφζν, νη ζέζεηο ηνπ Freire γηα ηε γλψζε θαη γεληθφηεξα ε παηδαγσγηθή
ηνπ ζεσξία είλαη νη βαζηθέο πεγέο δηακφξθσζεο ηεο νπηηθήο ηνπ Giroux. ΢ηελ
πεξίπησζε ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ, ε γλψζε δελ απνηειεί αλφζεπηε
θνηλσληθή θαηαζθεπή, έλα ζψκα πιεξνθνξηψλ πνπ αλακέλεηαη λα απνθηεζεί,
αιιά ην απνηέιεζκα ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο. Ο Freire ζεσξεί φηη ε
γλψζε δελ είλαη νπδέηεξε, γηαηί εκθαλίδεηαη σο απνηέιεζκα ηεο αλζξψπηλεο
δξάζεο θαη δηαπεξλάηαη απφ θνηλσληθνχο θαλφλεο θαη ζπκθέξνληα. ΋πσο ππάξρεη
ζηελ θνηλσλία ην νηθνλνκηθφ θεθάιαην, ππάξρεη θαη ην πνιηηηζκηθφ θεθάιαην, ζην
νπνίν ε γλψζε θαηέρεη θεληξηθή ζέζε. ΢ηελ πεξίπησζε ηνπ Freire, γξάθεη ν
Giroux, ε γλψζε απνθηά απειεπζεξσηηθέο ηδηφηεηεο, αθνχ δηακνξθψλεη ην πιηθφ
ππφζηξσκα γηα θνηλσληθή δξάζε. Αλαγλσξίδεηαη, έηζη, πσο ε πξάμε ηεο κάζεζεο

47
είλαη θάηη παξαπάλσ απφ απιφ ηερληθφ δήηεκα. Δίλαη βαζηθά έλα πνιηηηθφ ζέκα,
ζην νπνίν ε γλψζε ζπλδέεηαη κε ηελ ηθαλφηεηα λα δηαθξίλνπκε ηελ νπζία απφ ην
θαηλφκελν, ηελ αιήζεηα απφ ην ςέκα (Giroux, 1979c, 261).

΢πλνςίδνληαο, ν Giroux επηζεκαίλεη φηη ε επηινγή ησλ γλψζεσλ πνπ

θξίλεηαη ζθφπηκν λα δηδαρζνχλ θαη ε παξάιιειε απφξξηςε θάπνησλ άιισλ
ζπληζηνχλ φρη απιά έλα παηδαγσγηθφ δήηεκα, αιιά κηα επηινγή πνιηηηθή, ε νπνία
ζπλδέεηαη κε ηδενινγηθέο πξνηεξαηφηεηεο θαη πνιηηηθν-νηθνλνκηθά ζπκθέξνληα. Ζ
επηινγή απηή νξηνζεηείηαη ηζηνξηθά θαη αλαπηχζζεη δηαζπλδέζεηο κε άιιεο
νπηηθέο, ελψ αλακνξθψλεηαη ζπλερψο απφ ηε δηακεζνιάβεζε ηδενινγηθψλ
παξακέηξσλ. Ο Giroux πηζηεχεη φηη ε κεηάδνζε ελφο ζψκαηνο γλψζεσλ
ζπλνδεχεηαη (κε θαζνξηζηηθφ ηξφπν) απφ έλα είδνο ζεσξεηηθήο θαη πξαθηηθήο
δξαζηεξηφηεηαο πνπ επηρεηξεί λα δηεηζδχζεη θάησ απφ ηελ επηθάλεηα ησλ
θαηλνκέλσλ, ζηελ απνθάιπςε αηηησδψλ ζρέζεσλ (Aronowitz & Giroux, 1985,
149).

Υποκειμενικόηηηα

Ζ ζπγθεθξηκέλε έλλνηα ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνλ Giroux σο θξίζηκν

ζηνηρείν πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ ακθηζβήηεζε ησλ ζεσξηψλ ηεο αλαπαξαγσγήο
αιιά θαη κε ηε ζεσξεηηθή ζεκειίσζε ηεο έλλνηαο αληίζηαζε. Ζ έλλνηα ηεο
ππνθεηκεληθφηεηαο πξνβάιιεηαη ζηα ζχλζεηα πεδία ησλ ζρέζεσλ ηνπ ζρνιείνπ
θαη ηεο επξχηεξεο θνηλσληθήο δσήο, απνθηά θαζνξηζηηθή ζεκαζία γηα ηελ
θαηαλφεζε ησλ αληηθάζεσλ ηεο παηδαγσγηθήο πξάμεο θαη θσηίδεη ηε δηάζηαζε
πνπ αλαπηχζζεηαη αλάκεζα ζηε ζπλείδεζε θαη ηνλ αληηθεηκεληθφ θφζκν, δειαδή
ηε ζρέζε ηνπ αηφκνπ κε ηελ θνηλσληθή δσή. Ζ ππνθεηκεληθφηεηα γίλεηαη έηζη ε
αθξνγσληαία ιίζνο ηεο θξηηηθήο ηνπ Giroux ζην ζχλνιν ησλ δηαλνεηηθψλ
παξαδφζεσλ. Μία ζεσξία θξίλεηαη επαξθήο, σο πξνο ηηο δπλαηφηεηεο θνηλσληθήο
αλάιπζεο πνπ έρεη θαη σο θαηεχζπλζε γηα ην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ παηδαγσγηθψλ
πξαθηηθψλ, αλάινγα κε ηε ζέζε πνπ θαηέρεη ζ‟ απηήλ ε έλλνηα ηεο
ππνθεηκεληθφηεηαο.

Πην ζπγθεθξηκέλα, ν Giroux ζεσξεί φηη ε νξζφδνμε καξμηζηηθή

πξνζέγγηζε θαη νη ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο ππνβαζκίδνπλ ηνλ ελεξγεηηθφ ξφιν
ηνπ αηφκνπ θαη δίλνπλ πξνηεξαηφηεηα ζηηο νηθνλνκηθέο δηαδηθαζίεο θαη ζηηο
θνηλσληθέο δνκέο. Ζ έιιεηςε νπζηαζηηθήο αλάιπζεο γηα ην αηνκηθφ ππνθείκελν

48
θαη ε δηαθνξεηηθή αληίιεςε ησλ φξσλ ηνπ θνηλσληθνπνιηηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ
νδήγεζε έλαλ ζεκαληηθφ αξηζκφ θνηλσληθψλ επηζηεκφλσλ λα ακθηζβεηήζνπλ ηηο
ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο θαη λα πηνζεηήζνπλ κηα πην δηαιεθηηθή αληίιεςε γηα
ηε ζρέζε θνηλσλίαο θαη αηφκνπ (1983a, 122). ΢χκθσλα κε απηή ηελ νπηηθή, ηα
θνηλσληθά ππνθείκελα ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζηελ θαηαζθεπή ησλ λνεκάησλ είηε
αθνκνηψλνληαο ηνλ θπξίαξρν πνιηηηζκφ είηε αληηδξψληαο ζηνπο κεραληζκνχο
εμνπζίαο. Δδψ ν Giroux αμηνπνηεί ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ ηηο ζέζεηο ηεο
ςπραλαιπηηθήο ζρνιήο, κέζσ ησλ αλαθνξψλ ζηε ζρέζε ηεο θξηηηθήο ζεσξίαο κε
ηελ ςπραλάιπζε, γηα λα εμεγήζεη ηηο δηαζηάζεηο ηεο πξνζσπηθήο ρεηξαθέηεζεο
θαη ηεο θνηλσληθήο θπξηαξρίαο. ΢ην ζεκείν απηφ κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε
ζαθέζηεξα ηελ αληίιεςή ηνπ γηα ηελ ππνθεηκεληθφηεηα: ε έλλνηα
ππνθεηκεληθφηεηα έμσ απφ ηνπο λνεζηαξρηθνχο πξνζαλαηνιηζκνχο ηεο
ξηδνζπαζηηθήο παηδαγσγηθήο ζπλαξζξψλεηαη κε ηηο έλλνηεο ηεο θνηλσληθήο
δξάζεο θαη ηεο επηζπκίαο γηα ελζηηθηψδε επραξίζηεζε (ζην ίδην, 28, 39). Καηά
ζπλέπεηα, ν Giroux ζπλαξηά ελ κέξεη ηελ θξηηηθή ηνπ κε ηε ζεσξία ηνπ Φξφηλη
πεξί αζπλείδεηνπ. Ωζηφζν, ε πξφζιεςε ηεο ελ ιφγσ ζεσξίαο δε ζπληζηά πέξαζκα
απφ ηελ θνηλσληθή αλάιπζε πξνο ηελ ςπραλάιπζε. Γελ αληαπνθξίλεηαη ζηνλ
πξνβιεκαηηζκφ ηνπ Giroux γηα ηε ζεκειηψδε ζρέζε ππνθεηκέλνπ-αληηθεηκέλνπ,
γη‟ απηφ θαη αληηκεησπίδεηαη επηθπιαθηηθά. Ζ θξνυδηθή ζεσξία αλ θαη ζπλέβαιε
ζηε δφκεζε ηνπ αηνκηθνχ ςπρηζκνχ, δελ θαηάθεξε, ζχκθσλα κε ηηο ζέζεηο ηεο
΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο, λα πξνζθέξεη αμηφπηζηεο ιχζεηο ζην πξφβιεκα ηεο
θαηαπίεζεο θαη ηεο εμνπζίαο. Με δπν ιφγηα, ε αλάιπζε απηή, φπσο ηειηθά
ππνζηεξίδεη ν Giroux, αδπλαηεί λα ζπκβάιιεη ζηελ εμήγεζε ησλ ηαμηθψλ
θνηλσληθψλ αληηζέζεσλ θαη λα επεθηαζεί ζηε δηαδηθαζία κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπο
(ζην ίδην, 30).

Ζ θξηηηθή ζρέζε ηνπ Giroux κε ηε θξνυδηθή έλλνηα ηεο επηζπκίαο θαη ην

ξφιν ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ζηνλ αλαζηνραζκφ ησλ θπξίαξρσλ αληηιήςεσλ
ζεσξείηαη αξθεηά δηαθσηηζηηθή γηα ηε ζεκειηαθή επηξξνή ηνπ Lyotard θαη ηνπ
κεηακνληέξλνπ ιφγνπ ζηελ εμέιημε ησλ ηδεψλ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο. Σν
ζεκείν απηφ είλαη θξίζηκν γηα ηελ πεξαηηέξσ αλάιπζή καο, γηαηί εγθαζηδξχεη κία
ζρέζε αλάκεζα ζηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή θαη ην κεηακνληεξληζκφ απφ ηηο αξρέο
ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980. Οη Γξφιιηνο θαη Κάζθαξεο δηαθξίλνπλ ζηε ζεσξεηηθή
ζρέζε ηνπ Lyotard κε ηελ ππνθεηκεληθφηεηα ηνλ θεληξηθφ-«ζπγθεθαιαησηηθφ»

49
ξφιν ηεο επηζπκίαο θαη ηεο «δεκηνπξγηθήο θαληαζίαο» γηα ηε λνεκαηνδφηεζε ηεο
αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο. Ωζηφζν, ε «ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ γηα ηνπο
θξηηηθνχο παηδαγσγνχο ηίζεηαη σο πξφβιεκα ζχλζεζεο αηνκηθνχ-θνηλσληθνχ θη
φρη σο απνηέιεζκα ππεπξνζδηνξηζκνχ ςπρηθψλ δηεξγαζηψλ» (1997, 108, 111).

Ο ξφινο ησλ ζεζκψλ θαη εηδηθφηεξα ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ «θαηαζθεπή»

ησλ αηνκηθψλ ηαπηνηήησλ ζεσξείηαη ζεκείν θιεηδί ζηηο αλαιχζεηο ηνπ Giroux. Σν
ζρνιείν φρη κφλν ρξεζηκνπνηεί ηε γισζζηθή λφξκα, ηηο επηθξαηνχζεο πνιηηηζκηθέο
αλαθνξέο θαη ηηο θπξίαξρεο θνηλσληθέο πξαθηηθέο (πξνψζεζε ηνπ αηνκηθηζκνχ,
ηεο πξνζσπηθήο επηηπρίαο, ηνπ αληαγσληζκνχ θαη ηεο πξνζαξκνγήο), αιιά
παξάιιεια απνλνκηκνπνηεί θαη απαμηψλεη ελαιιαθηηθέο νπηηθέο γηα ηελ
θνηλσληθή δσή, φπσο ε απηννξγάλσζε, ε αιιειεγγχε, ε ζπιινγηθφηεηα θ.ά.
(Giroux, 1986, 22). ΢ηελ θνηλσληθή δπλακηθή πνπ αλαπηχζζεηαη κέζα ζηνπο
εθπαηδεπηηθνχο ζεζκνχο πξνζδηνξίδεηαη ε ζπλάληεζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο κε
ηελ ηδενινγία. Δδψ, ε αλζξψπηλε ζπλείδεζε δελ ηνπνζεηείηαη ζηε ζθαίξα ησλ
ζρέζεσλ ηεο παξαγσγήο, φπσο δηαηείλεηαη ν ηζηνξηθφο πιηζκφο, αιιά θπξίσο ζηα
πεδία ηεο θνπιηνχξαο θαη ηεο ηδενινγίαο. Γηα παξάδεηγκα, έλαο εξγαδφκελνο ζηηο
ζχγρξνλεο θνηλσλίεο απνθηά αληίιεςε ηεο χπαξμήο ηνπ θαη αίζζεζε ησλ
πξαθηηθψλ ηνπ κε βάζε ηηο εκπεηξίεο ηνπ ζην επίπεδν νξγάλσζεο ηεο θνηλνηηθήο
δσήο (γεηηνληά), ηεο ζρέζεο ηνπ κε ηηο ζξεζθεπηηθέο παξαδφζεηο θαη ηεο έληαμήο
ηνπ ζε δηάθνξεο πνιηηηζκηθέο νκάδεο θαη ζπιινγηθφηεηεο. ΢ε απηά ηα πεδία
παξαηεξνχληαη ζπκβνιηθέο θαη ηδενινγηθέο δηακεζνιαβήζεηο πνπ νξγαλψλνπλ
ηελ εκπεηξία ηνπ θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ θαη ζπγθξνηνχλ ηελ αηνκηθή ηνπ
ηαπηφηεηα. ΋κσο, ε ζρέζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο κε ηηο πνηθίιεο θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθέο δηακεζνιαβήζεηο είλαη πξνβιεκαηηθή κε ηελ έλλνηα φηη δελ είλαη
κεραληζηηθή νχηε ππαθνχεη ζε κηα εθ ησλ πξνηέξσλ θαηαζθεπαζκέλε αληίιεςε
γηα ηε δηακφξθσζε ησλ αηνκηθψλ θαη ζπιινγηθψλ ηαπηνηήησλ (Giroux, 1981a,
21). Ζ ζπγθεθξηκέλε ζέζε εληζρχεη ηε δηαθαηλφκελε αληηπαξάζεζε ηνπ Giroux κε
ηε θηιειεχζεξε αληίιεςε γηα ηελ αηνκηθή ζπλείδεζε θαη ηελ αηνκηθφηεηα. Ζ
έλλνηα ηνπ ππνθεηκέλνπ, κε βάζε ηε θηιειεχζεξε ηδενινγία, παξνπζηάδεηαη
ζπλήζσο σο κηα ζηαζεξή νληφηεηα κε αθέξαηε ζπλείδεζε, εληαία ζπκπεξηθνξά κε
θαη κε έληνλα ζηνηρεία απηνπξνζδηνξηκνχ (Giroux, 1988, 94). Ο Giroux
ππνβάιιεη μαλά ζε θξηηηθή ηε γλσζηή ζέζε πεξί αηνκηθήο ζπλείδεζεο θαη
θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ πνπ έρεη ηηο ηδενινγηθέο ηεο θαηαβνιέο ζηε θηιειεχζεξε

50
αζηηθή παξάδνζε. Ακθηζβεηεί ηε ζπγθεθξηκέλε αληίιεςε θαη επηζεκαίλεη φηη ε
ζπγθξφηεζε ηεο ηαπηφηεηαο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ είλαη απνηέιεζκα
πνηθίισλ νηθνλνκηθψλ, ηδενινγηθψλ θαη πνιηηηθψλ ζρέζεσλ θαη δηαπεξλάηαη απφ
ηηο κεηαβιεηέο ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ, ηεο θπιήο θαη ηεο θνηλσληθήο ηάμεο
(Giroux, 1983a, 156). Σειηθά γηα ηνλ Giroux, ε δηακφξθσζε ηεο ζπλείδεζεο -θαη
θαη‟ επέθηαζε ηεο ππφζηαζεο ηνπ ππνθεηκέλνπ- δελ πεξηνξίδεηαη ζηα φξηα ησλ
ζθφπηκσλ παξεκβάζεσλ, αιιά εθηείλεηαη ζην επίπεδν ησλ κε αλαζηνραζηηθψλ
αληαλαθιάζεσλ ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Πξφθεηηαη γηα ηε ζπλείδεζε
πνπ δηακνξθψλεηαη ζηηο εκπεηξίεο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο.

Γλώζζα

Ζ γιψζζα ζηηο ζεσξεηηθέο αλαδεηήζεηο ηνπ Giroux απνθηά θαζνξηζηηθή

ζεκαζία ζηε κνξθνπνίεζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο, αιιά θαη ζηελ θαηαλφεζε ηεο
ζρέζεο εμνπζίαο-πνιηηηζκνχ-αληίζηαζεο. Ζ ζπγθεθξηκέλε έλλνηα ελζσκαηψλεηαη
ζην ζχζηεκα αλάιπζεο ηνπ Giroux θαη ζπγθιίλεη κε ηηο πξνεγνχκελεο έλλνηεο σο
ζηνηρείν ηεο ζπλνιηθήο νπηηθήο ηνπ.

Αξρηθά, ε γιψζζα εκθαλίδεηαη ζηε ζθέςε ηνπ Giroux σο κέξνο κηαο

γεληθφηεξεο ζέζεο γηα ηελ παηδαγσγηθή. ΢πλαξζξψλεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο
δηαιεθηηθήο. Ζ δηαιεθηηθή πξνζέγγηζε ηεο θνηλσληθήο δσήο ρξεζηκνπνηείηαη απφ
ηνλ Giroux σο κηα κνξθή θξηηηθήο, πνπ έρεη ζθνπφ λα βνεζήζεη ηνπο
εθπαηδεπφκελνπο, αιιά θαη γεληθά ηνπο αλζξψπνπο, λα αλαιχζνπλ ηνλ θφζκν
ζηνλ νπνίν δνπλ, λα θαηαλνήζνπλ ηνπο παξάγνληεο πνπ παξεκπνδίδνπλ ηελ
αιιαγή ηνπ θαη, ηέινο, λα ηνπο σζήζεη λα αγσληζηνχλ ζπιινγηθά γηα ηελ
αλαηξνπή ηνπ (Giroux, 1981a, 116). Ζ γιψζζα κπνξεί λα παίμεη απνθαζηζηηθφ
ξφιν ζηελ αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο θαη ηεο νιφπιεπξεο κφξθσζεο. Απφ
απηή ηελ άπνςε, ε αμηνπνίεζή ηεο σο κέζν θξηηηθήο αλάιπζεο ζπλδέεηαη κε ηελ
πνιχπιεπξε πξνζέγγηζε πξνβιεκάησλ θαη ηελ πηνζέηεζε ελλνηνινγηθψλ
εξγαιείσλ απφ φιν ην θάζκα ησλ επηζηεκνληθψλ πεδίσλ: ηεο ηζηνξίαο, ηεο
θνηλσληνινγίαο, ηεο ςπρνινγίαο, θ.ά. Ζ ρξήζε ηεο δηαιεθηηθήο γιψζζαο ζηνλ
επηζηεκνληθφ ζηνραζκφ θαη ηελ εθπαηδεπηηθή πξάμε δηεπθνιχλεη ην κνξθσηηθφ
ξφιν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην βνεζάεη λα ζπλεηδεηνπνηήζεη φηη
δελ είλαη ν κνλαδηθφο θνξέαο ηεο γλψζεο, ηνπ δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα
ακθηζβεηήζεη ην «απνηακηεπηηθφ» κνληέιν δηδαζθαιίαο θαη λα ζπλδέζεη ηε

51
γλψζε κε ηελ θαζεκεξηλή δσή ζηε βάζε ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο εκπεηξίαο ζε
επηζηεκνληθφ ιφγν (ζην ίδην, 124).

Ζ γιψζζα σο πεδίν δηδαθηηθψλ εθαξκνγψλ, ζην πιαίζην ηνπ

παξαδνζηαθνχ γξακκαηηζκνχ θαη ηεο ξπζκηζηηθήο δηδαθηηθήο πξνζέγγηζεο,
γίλεηαη αληηιεπηή σο έλα ζχλνιν θαλφλσλ γξακκαηηθήο θαη ζπληαθηηθψλ δνκψλ.
Ζ πηνζέηεζε απηήο ηεο ζέζεο, ζχκθσλα κε ηνλ Giroux, ζπλεπάγεηαη ηε κεηάδνζε
θαλνληζηηθψλ λνεκάησλ θαη δε ζπλδέεηαη κε ηηο θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο
εκπεηξίεο ησλ καζεηψλ. ΋κσο, νη γισζζηθέο πξαθηηθέο πνπ πηνζεηνχλ νη καζεηέο
ζην ζρνιείν θαη ζηηο θνηλσληθέο ηνπο επαθέο ζεσξνχληαη αλαπφζπαζην κέξνο ηεο
ππνθεηκεληθήο ηνπο ζπγθξφηεζεο θαη ηεο ηδηαηηεξφηεηάο ηνπο. Ζ ηαπηφηεηα ελφο
αηφκνπ εγθιείεη θνηλσληθά λνήκαηα πνπ αληηθαηνπηξίδνπλ δηαθνξέο θαη ράζκαηα
ζε επίπεδν θνηλσληθήο ηάμεο, θπιήο, θνηλσληθνχ θχινπ θαη εζλνηηθήο αλαθνξάο.
Έηζη, ε ζρέζε ησλ γισζζηθψλ πξαθηηθψλ θαη ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο δηαγξάθεηαη
κε βάζε ηνπο θνηλσληθνχο αληαγσληζκνχο θαη ηελ αληίζηαζε. Ο Giroux θαηαιήγεη
ζην ζπκπέξαζκα φηη ε γιψζζα είλαη θψδηθαο, δειαδή θνξέαο αληηιήςεσλ γηα ηελ
θνηλσληθή δσή θαη, επνκέλσο, πεδίν θνηλσληθψλ αληαγσληζκψλ (Giroux, 1983a,
221). ΢ε αληίζεζε κε ηνπο Bourdieu θαη Bernstein, πνπ δίλνπλ έκθαζε ζηελ
ηδενινγηθή ιεηηνπξγία ησλ γισζζηθψλ πξαθηηθψλ θαη ζηελ αμηνπνίεζή ηνπο γηα
ηελ κεηάδνζε ησλ θπξίαξρσλ πνιηηηζκηθψλ αλαθνξψλ, ν Giroux ζεσξεί φηη ε
γιψζζα (φπσο θαη ε έλλνηα ηνπ θεηκέλνπ) κπνξεί λα απνηειέζεη πεδίν ιατθήο
δεκηνπξγίαο θαη αληηπαξάζεζεο κε ηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα. Γεληθφηεξα, ε ζρέζε
ηεο κε ηελ έλλνηα ηνπ γξακκαηηζκνχ 12, δειαδή ηεο ζρέζεο ηνπ πξνθνξηθνχ θαη
γξαπηνχ ιφγνπ ή γεληθά ηεο γλψζεο κε ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα, δελ
κπνξεί λα ηαπηίδεηαη κε ηε καδηθή θνπιηνχξα ή κε κηα ειηηίζηηθε αληίιεςε ησλ
ελλνηψλ γιψζζα θαη θνπιηνχξα. Γηα παξάδεηγκα, ε γξαθή, κε βάζε ηελ θξηηηθή
αληίιεςε γηα ην γξακκαηηζκφ, γίλεηαη φρη κφλν απιή ηερληθή δεμηφηεηα, αιιά
πεδίν θξηηηθήο αληηπαξάζεζεο κε ηα δηάθνξα θπξίαξρα ηδενινγήκαηα
(εζλνθεληξηζκφο, αληαγσληζκφο, αμηνθξαηία, θ.ά.) ( Aronowitz & Giroux, 1985,
51-52).

12
Ο γξακκαηηζκφο ζα απνηειέζεη θεληξηθή αλαθνξά ζην δεχηεξν κέξνο ηεο κειέηεο καο. Δδψ
γηα κεζνδνινγηθνχο ιφγνπο παξνπζηάδνπκε κηα πνιχ ελδεηθηηθή ελλνηνιφγεζε.

52
 ΢ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ν Giroux επηρεηξεί λα αλαπηχμεη κηα λέα
γιψζζα γηα ηελ εθπαίδεπζε. Θεσξεί φηη γηα λα θαηαλνήζνπκε ην ζχγρξνλν
ζρνιείν πξέπεη λα δηεξεπλήζνπκε ηελ ηδενινγία ησλ γισζζηθψλ ζρέζεσλ. Γηα
παξάδεηγκα, νξνινγίεο φπσο «εηζεξρφκελα-απνηειέζκαηα», «πξνβιεςηκφηεηα»
θαη «απνδνηηθφηεηα» είλαη ηδενινγηθά θνξηηζκέλεο θαη έρνπλ θπξηαξρήζεη ζην
δεκφζην δηάινγν γηα ηελ εθπαίδεπζε, θπξίσο ζηηο Ζ.Π.Α., αιιά θαη δηεζλψο. Ο
«κπηρεβηνξηζηηθφο» απηφο «ιφγνο» εκθαλίδεη σο κνλφδξνκν ηελ απνηακηεπηηθή
κεηάδνζε-πξφζιεςε ηεο γλψζεο θαη αληαλαθιάηαη ζηηο ινγηθέο ηνπ
επηζηεκνληθνχ «κάλαηδκελη» θαη ζην θίλεκα «Δπηζηξνθή ζηα Βαζηθά» 13. Δπίζεο,
αμηνπνηεί εθείλα ηα γισζζηθά εξγαιεία πνπ εκπνδίδνπλ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη
ηνπο καζεηέο λα εμεηάζνπλ θξηηηθά ηηο γισζζηθέο παξακέηξνπο ηεο ζρνιηθήο ηνπο
εκπεηξίαο. ΢ε απηφ ην πιαίζην αληηπαξάζεζεο ε έλλνηα γιψζζα πξνζεγγίδεηαη κε
βάζε δηπνιηθά ζρήκαηα ηνπ ηχπνπ: απιή-πεξίπινθε, μεθάζαξε-αζαθήο,
ζπγθεθξηκέλε-αθαηξεηηθή. ΋κσο, ε θξηηηθή απηή δηνιηζζαίλεη ζ‟ έλα ζνβαξφ
ζεσξεηηθφ ζθάικα. Τπνβαζκίδεη ηελ έλλνηα γιψζζα ζε ηερληθφ δήηεκα πνπ
παξαβιέπεη φηη ην γισζζηθφ θαηλφκελν είλαη πξσηίζησο θνηλσληθφ γεγνλφο θαη
απνζησπά ηνπο πνιηηηθνχο, ηδενινγηθνχο θαη θνηλσληθνχο ζπζρεηηζκνχο ηνπο
νπνίνπο ελ ηέιεη λνκηκνπνηεί (Giroux, 1984a, 34).

΋κσο, απηφ πνπ ηειηθά απνηειεί πξνηεξαηφηεηα ηνπ Giroux δελ είλαη ε
κειέηε ησλ ξπζκηζηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο γιψζζαο θαη ηεο δηδαζθαιίαο ηεο,
αιιά ε αμηνπνίεζή ηεο ζηελ πνιηηηθή πξννπηηθή ηεο θνηλσληθήο ελδπλάκσζεο
ησλ εθπαηδεπνκέλσλ. Απηφ εθθξάδεηαη κε «ηε γιψζζα ηεο θξηηηθήο» θαη «ηε
γιψζζα ηεο δπλαηφηεηαο». Ο ελδπλακσηηθφο ξφινο ηεο γιψζζαο βαζίδεηαη ζηε
ηδέα ηνπ Freire γηα ην ζπλδπαζκφ ηεο θξηηηθήο αλάιπζεο κε ηελ θνηλσληθή δξάζε.
Με άιια ιφγηα, πξνβάιιεηαη ε αλάγθε λα ζπγρσλεπζεί ε ζεσξία κε ηελ πξαθηηθή.

13
Απφ ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ην θίλεκα «Δπηζηξνθή ζηα Βαζηθά» ππνζηήξημε φηη νη
ζχγρξνλεο κέζνδνη δηδαζθαιίαο νδήγεζαλ ζε πηψζε ηνπ επηπέδνπ ζηα ζρνιεία. Αλ νη δάζθαινη,
επνκέλσο, επηζηξέςνπλ ζηελ ηππηθή δηδαζθαιία ησλ ηξηψλ R (Reading, ‟riting, ‟rithmetic), ε
εθπαίδεπζε ζα αλαθάκςεη (Baynham, 2000, 22). Σν ζπγθεθξηκέλν θίλεκα πξφηεηλε νπζηαζηηθά, φρη
κφλν ηελ επαλεδξαίσζε ησλ παξαδνζηαθψλ δηδαθηηθψλ κεζφδσλ, αιιά θαη ηελ εμνηθείσζε ησλ
κειινληηθψλ εξγαδνκέλσλ κε έλα ζψκα βαζηθψλ δεμηνηήησλ, αθνχ, φπσο ππνζηήξηδαλ, «ε
επηζηεκνληθή γλψζε είλαη ελζσκαησκέλε ζηηο κεραλέο θη φρη ζηηο ιεηηνπξγίεο ηνπο» (Aronowitz &
Giroux, 1985, 63).

53
Ο Freire εηζάγεη κηα λέα δηάζηαζε ηεο ξηδνζπαζηηθήο ζεσξίαο γηα ηελ εθπαίδεπζε.
Μηα δηάζηαζε πνπ αλαγλσξίδεη ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ θαη
ζηεξίδεηαη ζηελ πίζηε φηη νη θαηαπηεζκέλνη έρνπλ ηε δχλακε λα αιιάμνπλ ηε δσή
ηνπο (Giroux, 1988, 109). ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα πξφθεηηαη γηα κηα ελαιιαθηηθή
παηδαγσγηθή νπηηθή, πνπ ζεκειηψλεηαη ζηελ πξννπηηθή ηνπ αγψλα ελάληηα ζε
θάζε κνξθή πξνζσπηθήο θαη ζπιινγηθήο θπξηαξρίαο. Δδψ, ην θεληξηθφ εξψηεκα
πνπ ηίζεηαη είλαη: πψο κπνξνχκε λα θάλνπκε ην ζρνιείν «ζεκαληηθφ» γηα λα ην
θάλνπκε «θξηηηθφ» θαη πψο κπνξνχκε λα ην θάλνπκε «θξηηηθφ» γηα λα ην θάλνπκε
«ελδπλακσηηθφ». ΋κσο, ε γιψζζα ηεο θξηηηθήο θαη ηεο δπλαηφηεηαο δε ζπλδέεη
ηελ θνηλσληθή κεηαξξχζκηζε απνθιεηζηηθά κε ηελ εθπαίδεπζε, αιιά πξνηείλεη
έλα ζπλνιηθφηεξν ξηδνζπαζηηθφ ζρέδην κεηαζρεκαηηζκνχ. Ο Giroux επηζεκαίλεη
πσο ε γιψζζα ηεο δπλαηφηεηαο είλαη ν «ιφγνο» πνπ πξνζθέξεη λέεο πξννπηηθέο
γηα ηελ πξάμε ηεο δεκνθξαηίαο, ζπλδένληαο ην πνιηηηθφ κε ην παηδαγσγηθφ. Ο
ιφγνο απηφο ζπλεπψο απνζθνπεί ζηε ζπγθξφηεζε λέσλ-δηεπξπκέλσλ θνηλσληθψλ
ρψξσλ ξηδνζπαζηηθνπνίεζεο ησλ αλζξψπσλ. Ζ γιψζζα σο πεδίν ζηνραζκνχ ηεο
ξηδνζπαζηηθήο παηδαγσγηθήο δε ζεσξείηαη θνηλσληθά αζψα. Βέβαηα, ε
αλαζηνραζηηθή απηή δηάζεζε δελ πξέπεη λα κείλεη εγθισβηζκέλε ζηε ζεψξεζε
ηνπ ζρνιείνπ σο απνθιεηζηηθνχ κεραληζκνχ αλαπαξαγσγήο ησλ θπξίαξρσλ
ζρέζεσλ. Δπνκέλσο, ε γισζζηθή πξάμε γίλεηαη πεδίν αληίζηαζεο θαη
δεκηνπξγίαο, δειαδή κέζν ππέξβαζεο ησλ γισζζηθψλ θξαγκψλ. Σειηθά, ε
ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ηεο παηδαγσγηθήο θαη ε αμηνπνίεζή ηεο ζε έλα ζπλνιηθφ
εγρείξεκα πνιηηηθήο παξέκβαζεο πξνυπνζέηεη ηελ αλάπηπμε ελφο επηζηεκνληθνχ
ιφγνπ πνπ ζπλδπάδεη ηελ θξηηηθή ηεο ζπιινγηθήο θαη αηνκηθήο εκπεηξίαο κε ηελ
πξννπηηθή ηνπ αγψλα.

Ο Giroux πξνηείλεη έλα λέν «ιφγν» πνπ ζπγρσλεχεη έλλνηεο φπσο

«νξζνινγηθφηεηα», «πξνβιεκαηηθή», «ηδενινγία» θαη «πνιηηηζκηθφ θεθάιαην»
(Giroux, 1984a, 34). Οη ζπγθεθξηκέλεο έλλνηεο εληάζζνληαη ζε κηα ζεσξία γηα ηε
γιψζζα ε νπνία δελ απνζπλδέεηαη απφ ηελ εθπαηδεπηηθή πξάμε ζην βαζκφ πνπ
θαιεί ηνπο καζεηέο, ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο γνλείο λα αλαιχζνπλ ηε ζρέζε
αλάκεζα ζηελ εκπεηξία ηνπο θαη ηνπο γεληθφηεξνπο θνηλσληθνχο, πνιηηηζκηθνχο
θαη νηθνλνκηθνχο «δηαθαλνληζκνχο» (ζην ίδην, 37). Ζ πξνζέγγηζε ηνπ Giroux
βιέπεη ηελ αλάπηπμε ηνπ θξηηηθνχ ιφγνπ ζε ζρέζε κε ηα παξαπάλσ δεηήκαηα. Πην
ζπγθεθξηκέλα, ε έλλνηα νξζνινγηθφηεηα πνπ πξνηείλεη, αθελφο επηηξέπεη ζηα

54
θνηλσληθά ππνθείκελα λα λνεκαηνδνηνχλ ηηο πξάμεηο ηνπο θαη λα εξκελεχνπλ ηε
ζπκπεξηθνξά ησλ άιισλ, αθεηέξνπ αλαθέξεηαη ζηα ζπκθέξνληα πνπ
θηλεηνπνηνχλ ηελ αλζξψπηλε δξάζε θαη ζηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο
αληηκεησπίδνληαη ηα πξνβιήκαηα ηεο θαζεκεξηλήο ηνπο εκπεηξίαο. Ζ
νξζνινγηθφηεηα, φπσο ηε ρξεζηκνπνηεί ν Giroux, ζπλδέεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο
πξνβιεκαηηθήο, δειαδή κε ηε ζηξαηεγηθή ηθαλφηεηα λα ζέηνπκε εξσηήκαηα ή λα
απνθιείνπκε εξσηήκαηα -επηινγή πνπ εθθηλεί δξάζε. Δπίζεο, ν λένο «ιφγνο» γηα
λα θαηαιήμεη ζε κηα θξηηηθή πξφζιεςε ηνπ ζπλφινπ ησλ εθπαηδεπηηθψλ
δηαδηθαζηψλ δελ πξέπεη λα ππνηηκήζεη ηε ζεκαζία ησλ λνεκάησλ πνπ παξάγνληαη
θαη δηακεζνιαβνχλ ζηηο κνξθσηηθέο ζρέζεηο ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ επξχηεξε
θνηλσλία. Σειηθά, ε λνεκαηνδφηεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο (λνήκαηα, αμίεο,
πεπνηζήζεηο), νη δηακεζνιαβήζεηο πνπ ελζσκαηψλνληαη ζηηο κνξθσηηθέο θαη
πνιηηηζκηθέο εκπεηξίεο θαη, ηέινο, ην ζχλνιν ησλ γλψζεσλ, ησλ γισζζηθψλ
πξαθηηθψλ θαη ησλ αμηψλ, πνπ ζπγθξνηνχλ ην πνιηηηζκηθφ θεθάιαην ησλ
αλζξψπσλ, επαλαθέξνπλ ην δήηεκα ηεο ζρέζεο εθπαίδεπζεο-θνηλσλίαο κέζα απφ
ην πξίζκα ηεο αλάπηπμεο ελφο ξηδνζπαζηηθνχ-θξηηηθνχ ιφγνπ (Giroux, 1984a, 35
- 36).

55
 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2ο

Ζ δεχηεξε πεξίνδνο ηνπ Giroux: Κξηηηθφο Μεηακνληεξληζκφο θαη

Πνιηηηζκηθέο ΢πνπδέο

΢ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ζηηο Ζ.Π.Α. παξαηεξείηαη κεηαηφπηζε
ησλ πνιηηηθψλ θαη ηδενινγηθψλ πξνυπνζέζεσλ δηαθπβέξλεζεο πξνο κηα εκθαλψο
αληηδξαζηηθή θαηεχζπλζε. Απφ ηηο αξρέο ηεο ζπγθεθξηκέλεο δεθαεηίαο ε
θπβέξλεζε Reagan αμηνπνηψληαο ηε ζπζπείξσζε ηνπ ζπληεξεηηθνχ θαη
λενθηιειεχζεξνπ ρψξνπ εμαπνιχεη κηα άλεπ πξνεγνπκέλνπ επίζεζε ζην θξάηνο
θνηλσληθήο πξφλνηαο θαη γεληθφηεξα ζηνπο δεκνθξαηηθνχο ζεζκνχο, κε απνηέιεζκα
ηελ απνδπλάκσζε ηεο θνηλσληθήο ζέζεο ησλ κε πξνλνκηνχρσλ θνηλσληθψλ
νκάδσλ, ην ζθεηεξηζκφ δεκφζησλ αγαζψλ (εθπαίδεπζε, πγεία, αζθάιηζε) θαη
ηειηθά ηε ζεκαληηθή φμπλζε ησλ θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ φπσο ε αλεξγία θαη ε
θηψρεηα. Ζ ζπγθεθξηκέλε πνιηηηθή ζηεξίδεηαη ζηελ απνδηάξζξσζε ησλ
ζπλδηθάησλ, πξνθαιεί κεησπηθή ζχγθξνπζε καδί ηνπο θαη απνζαξξχλεη ζπλνιηθά
νπνηαδήπνηε δηάζεζε αληίζηαζεο ησλ εξγαδνκέλσλ. Παξάιιεια, ε ζηξαηεγηθή
επηινγή ηεο κεησπηθήο εξγαζηαθήο ζχγθξνπζεο ζην εζσηεξηθφ ζπλνδεχεηαη απφ ηε
ζηήξημε δεμηψλ θπβεξλήζεσλ ή παξαζηξαηησηηθψλ θηλεκάησλ ζε άιιεο ρψξεο,
φπσο νη «Κφληξαο» ζηε Νηθαξάγνπα. Έλαο δεχηεξνο ζηφρνο κεηά ηε λίθε απέλαληη
ζηε κηζζσηή εξγαζία είλαη ε εκπέδσζε ηεο εγεκνλίαο ησλ Ζ.Π.Α. ζην δηεζλέο
πεδίν. Λίγνη αλαιπηέο κπνξνχζαλ λα πξνβιέςνπλ ηφηε ηηο καθξνρξφληεο επηπηψζεηο
απηήο ηεο πνιηηηθήο γηα ηε δεκνθξαηία. Αλ φκσο, γξάθεη ν Giroux, ε δεθαεηία ην
1980 αλήθεη ζηνλ Reagan θαη ζηελ επηθξάηεζε ηεο δεμηάο πνιηηηθήο αηδέληαο, ε
δεθαεηία ηνπ 1990 αλήθεη ζηνλ Bill Clinton θαη ζηνπο Γεκνθξαηηθνχο (Giroux,
2006b, 24). Έλα ρξφλν κεηά ηελ εθινγή ησλ Γεκνθξαηηθψλ, ν Giroux, ζε
ζπλεξγαζία κε ηνλ Aronowitz, ζα αλαθέξεη φηη ε πξνεδξία ηνπ Clinton κπνξεί λα
ζεκαηνδνηήζεη ηελ αλαζχζηαζε ηεο δεκφζηαο δσήο θαη ηεο δεκνθξαηίαο. Θεσξεί
φηη ε λέα θπβέξλεζε ησλ Γεκνθξαηηθψλ, κε πξνυπνζέζεηο, κπνξεί λα αληηκεησπίζεη
ηελ θνηλσληθή θαη εθπαηδεπηηθή θξίζε (Giroux & Aronowitz, 1993, 9). Μάιηζηα,
ζην ζπγθεθξηκέλν θείκελν ζα δηαηππψζεη θαη νξηζκέλεο πξνηάζεηο γηα ηελ
ελδπλάκσζε ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο θαη ηεο θνηλσληθήο πνιηηηθήο
επηζεκαίλνληαο φηη ν κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ ζρνιείνπ πξέπεη λα ζπλνδεπηεί απφ ηελ

56
αλαδσνγφλεζε ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηεο δεκφζηαο δσήο. ΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, ε
άζθεζε ηεο εμνπζίαο απφ ηνπο Γεκνθξαηηθνχο ζα πξέπεη λα ζπλδέζεη ηηο αιιαγέο
ζηα ζρνιεία θαη ηα παλεπηζηήκηα κε ηελ αιιαγή ηεο πνιηηηθήο ζε άιιεο θνηλσληθέο
ζθαίξεο, φπσο ε πγεία, ε αζθάιηζε, νη εξγαζηαθέο ζρέζεηο θαη ζπλνιηθά ν
εθδεκνθξαηηζκφο ζηελ εθπαίδεπζε πξέπεη λα εληαρζεί ζην επξχηεξν εγρείξεκα ηνπ
εθδεκνθξαηηζκνχ ηεο δεκφζηαο δσήο (ζην ίδην, 9-10). Ωζηφζν, κεξηθά ρξφληα κεηά,
θάλνληαο απνηίκεζε απηήο ηεο πνιηηηθήο, ζα αλαθέξεη φηη νη πξνζδνθίεο πνπ
δεκηνπξγήζεθαλ δελ έρνπλ επαιεζεπηεί. Αλ θαη ν Clinton δελ κπνξεί λα εμνκνησζεί
κε ηνπο πξνθαηφρνπο ηνπ Reagan θαη Bush, ζπλερίζηεθε ε λενθηιειεχζεξε
πνιηηηθή ζηελ νηθνλνκία θαη εδξαηψζεθε ν θνληακεληαιηζκφο ηεο θαπηηαιηζηηθήο
αγνξάο. ΢ε έλα θείκελφ ηνπ ην 1996 ζα επηζεκάλεη φηη ε πνιηηηθή θιεξνλνκηά ησλ
ζπληεξεηηθψλ δε αλαηξάπεθε απφ ηνπο Γεκνθξαηηθνχο, παξά ηε κεηξηνπάζεηα πνπ
ραξαθηεξίδεη ηνλ πξφεδξν Clinton. Ζ θηψρεηα, ν ξαηζηζκφο, νη αληηκεηαλαζηεπηηθνί
λφκνη, ε ηδενινγία ηεο κνλνπνιηηηζκηθφηεηαο ελ κέζσ δεκνγξαθηθψλ αιιαγψλ, ε
ππνρξεκαηνδφηεζε ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο θαη γεληθά νη νμπκέλεο ηαμηθέο
αληηζέζεηο εμαθνινπζνχλ λα βηψλνληαη απφ ηηο θνηλσλίεο κε ηξαγηθφ ηξφπν (Giroux,
1996a, 59).

Ζ παξαπάλσ πνιηηηθή ησλ Reagan/Bush θαη Clinton, παξά ηηο

κηθξνδηαθνξέο πνπ εκθαλίδεη, ζχκθσλα κε ηνλ Giroux, έρεη ζεκαληηθφηαηεο
επηπηψζεηο ζηελ εθπαίδεπζε θαη ζηελ παηδαγσγηθή ζεσξία. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ
1980 ε ζπδήηεζε γηα ηελ εθπαίδεπζε ζηηο Ζ.Π.Α. έρεη επηζθηαζηεί απφ ηνλ
ηπρνδησθηηζκφ ησλ λενζπληεξεηηθψλ. Σν κπινθ ηεο λέαο Γεμηάο έρεη θαηαθέξεη λα
ζπλδέζεη ηελ εθπαίδεπζε κε ηελ ηδενινγία ηεο αγνξάο θαη ηα ηδεψδε ηνπ Γπηηθνχ
πνιηηηζκνχ, απνδίδνληαο ηελ «απνηπρία» ηνπ δεκφζηνπ ζρνιείνπ λα ζπκβάιιεη
ζηελ ελίζρπζε ηεο ζέζεο ησλ Ζ.Π.Α. ζην δηεζλή αληαγσληζκφ ζηηο «κεηξηνπαζείο»
πνιηηηθέο ησλ δεθαεηηψλ ηνπ 1960 θαη 1970 (Giroux & McLaren, 1989, xiii). Ζ
επίζεζε ζηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή είλαη εκθαλήο, φρη κφλν ζην επίπεδν ησλ
αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ, ζηελ ηδησηηθνπνίεζε ηεο εθπαίδεπζεο θαη ζηελ
πηνζέηεζε ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο σο κνληέινπ αλάπηπμεο ηνπ ζχγρξνλνπ
ζρνιείνπ, αιιά θαη ζηελ ηθαλφηεηα κηαο κεηνςεθηθήο επηρεηξεκαηηθήο ειίη λα
πξνζδηνξίδεη ηα κνξθσηηθά φξηα ηεο πνιηηηζκηθήο εκπεηξίαο. Γηα παξάδεηγκα,
παξαηεξεί ν Giroux, νη έμη κεγαιχηεξεο εηαηξείεο ζην ρψξν ησλ Μ.Μ.Δ. ειέγρνπλ
ην 80% ησλ ζπλδξνκψλ ηεο θαισδηαθήο ηειεφξαζεο θαζηζηψληαο αδχλαηε ηελ

57
πξνβνιή νπνηαζδήπνηε ελαιιαθηηθήο θξηηηθήο (Giroux, 2006b, 29-30). Ζ πνιηηηθή
εμνπζία έρεη επηθέξεη κία ξηδηθή πξνζαξκνγή ησλ παηδαγσγηθψλ ζεσξηψλ ζηελ
ηδενινγία ηνπ αληαγσληζκνχ θαη ηεο αξηζηείαο, εληζρχεη ηελ ηερλνθξαηηθή νπηηθή
γηα ηε κάζεζε θαη πξνβάιιεη σο κνλφδξνκν ηελ ππνηαγή ηεο παηδαγσγηθήο ζεσξίαο
ζηε ινγηθή ηεο δηαρείξηζεο. Δπίζεο, νη πνιηηηθέο απηέο επηδεηλψλνπλ ηηο ζπλζήθεο
εξγαζίαο θαη ηε ζέζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ. ΢ηαδηαθά, κε ηελ επηθξάηεζε ησλ
ζρεκάησλ ηεο κεηξεζηκφηεηαο θαη ηνπ ιεηηνπξγηζκνχ, νη εθπαηδεπηηθνί
απνμελψλνληαη απφ ην πεξηερφκελν ηεο δνπιεηάο ηνπο θαη κεηαηξέπνληαη ζε
θαθνπιεξσκέλνπο δηεθπεξαησηέο έηνηκσλ δηδαθηηθψλ παθέησλ (Aronowitz &
Giroux 1993, 2).

1. Θευπηηικέρ επιπποέρ

Ζ δνπιεηά ηεο πξψηεο πεξηφδνπ ηνπ Giroux ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1970 θαη ηνπ
1980 επηθεληξψλνληαλ ζηνλ εθπαηδεπηηθφ κεηαζρεκαηηζκφ, έδηλε έκθαζε ζηελ
παηδαγσγηθή ζεσξία θαη ζηελ αλάπηπμε ελφο ξηδνζπαζηηθνχ κνληέινπ εθπαίδεπζεο
ησλ δαζθάισλ. Σν 1992, ζην βηβιίν ηνπ Border Crossings, δηαγξάθεηαη κε
πεξηζζφηεξε επθξίλεηα «κηα κεηαηφπηζε ηαπηφρξνλα ζηε ζεσξεηηθή θαη πνιηηηθή
ηνπ δνπιεηά» (1992, 1). Ζ αιιαγή απηή ζπλίζηαηαη ζηελ ελζσκάησζε κηαο ζεηξάο
λέσλ «ιφγσλ» ζηελ επηζηεκνληθή ηνπ ζθέςε, φπσο ηνπ κεηαδνκηζκνχ, ηνπ
κεηακνληεξληζκνχ, ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ, ησλ πνιηηηθψλ ηεο ηαπηφηεηαο θαη
ηεο δηαθνξάο. Οπζηαζηηθά, ν Giroux ζπλδέεη ηελ παηδαγσγηθή-πνιηηηθή ηνπ ζθέςε
κε ηηο ζπγθεθξηκέλεο παξαδφζεηο απφ ην ηέινο ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο (1980)
επηρεηξψληαο κηα ζχλζεζε ζηνηρείσλ απφ ην ιφγν ηνπ κνληέξλνπ θαη ηνπ
κεηακνληέξλνπ14.

Μεηαμονηεπνιζμόρ

Ζ ηδέα ηνπ «κεηακνληέξλνπ», ζηηο Ζ.Π.Α., εκθαλίδεηαη ζηα ηέιε ηεο

δεθαεηίαο ηνπ 1950 (πην ζπγθεθξηκέλα, ν φξνο ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνλ Irving Hove

14
Γηα παξάδεηγκα, ζρεηηθέο αλαθνξέο γίλνληαη ζε αξθεηά θείκελά ηνπ φπσο ζην «Postmodernism
and the Discourse of Educational Criticism» (1988), Journal of Education: 170 (3), ζην «Solidarity,
Struggle, and the Public Sphere» (1986), The Review Of Education: 12 (3), ζην Critical Pedagogy, the
State, and Cultural Struggle (1989) θαη ζην Curriculum Discourse as Postmodernist Critical Practice
(1990).

58
ην 1959), γηα λα δειψζεη κηα αξλεηηθή κεηαζηξνθή πξνο ηελ «καδηθή θνηλσλία»
θαη λα επηζεκάλεη ηελ έιεπζε κηαο επνρήο αλνξζνινγηζκνχ. Σε δεθαεηία ηνπ 1960
ην «κεηακνληέξλν» εθθξάδεη ηελ άξλεζε πξνο ηε «κνληέξλα» ηέρλε θαη ηελ
ακθηζβήηεζε ησλ θπξίαξρσλ ηάζεσλ ζην ρψξν ηεο αξρηηεθηνληθήο. Σελ ίδηα
πεξίνδν νη Fieder θαη Sontag επηρείξεζαλ λα ην νξίζνπλ σο κνξθή
«αληηθνπιηνχξαο» ζεκειησκέλεο ζηνλ θξηηηθφ ζηνραζκφ ησλ θηλεκάησλ ηεο επνρήο
(Peters & Lankshear, 1996, 5). ΢ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 θαη ζηνλ νξίδνληα
ησλ ζεσξηψλ ηνπ γαιιηθνχ κεηαδνκηζκνχ, κε βαζηθνχο εθπξνζψπνπο ηνπο Derrida,
Foucault θαη Deleuze, ηνλίδεηαη ε πνιπζεκία ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο κε
έκθαζε ζην μερσξηζηφ, ην κεξηθφ θαη ην πνιιαπιφ, ακθηζβεηψληαο έηζη ηελ
ηθαλφηεηα ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ λα θηάλεη ζε γεληθεπκέλεο βεβαηφηεηεο (Callinicos,
1989, 2). ΢χκθσλα κε ηνπο Γξφιιην θαη Κάζθαξε, ν κεηαδνκηζκφο νπζηαζηηθά
απνηειεί ηε δηαλνεηηθή κήηξα ηνπ κεηακνληεξληζκνχ (1997, 103). Ωζηφζν,
θαζνξηζηηθή κπνξεί λα ζεσξεζεί, γηα ηε δηεχξπλζε ηεο έλλνηαο ηνπ κεηακνληέξλνπ,
ε έθδνζε ζηε Γαιιία ηνπ βηβιίνπ ηνπ Lyotard Η Μεηακνληέξλα Καηάζηαζε ην 1979
ην νπνίν κεηαθξάζηεθε ην 1984 ζηα Αγγιηθά. Ζ ζπγθεθξηκέλε έλλνηα εδψ δελ
αθνξά κφλν αηζζεηηθά πξνβιήκαηα, αιιά ην ζχλνιν ηεο νξγάλσζεο θαη ηεο
λνκηκνπνίεζεο ηεο «κεηαβηνκεραληθήο» θνηλσλίαο (Lyotard, 1993, 29). ΢χκθσλα
κε ηνλ Lyotard, νη επηπηψζεηο ησλ ηερλνινγηθψλ κεηαζρεκαηηζκψλ πάλσ ζηε γλψζε
είλαη ζεκαληηθφηαηεο. Ζ θχζε ηεο γλψζεο αιιάδεη θαη θαζίζηαηαη απνηειεζκαηηθή
κφλν φηαλ κεηαθξάδεηαη ζε πνζφηεηεο πιεξνθφξεζεο, ψζηε λα πεξάζεη απφ ηνπο
λένπο δηαχινπο (ζην ίδην, 32). Ο Lyotard αλαθέξεηαη ζηνλ «εθπιεξνθνξηζκφ» ηεο
θνηλσλίαο (ζην ίδην, 38). ΋ια ηα παξαπάλσ ζεκαηνδνηνχλ ην πέξαζκα ζε έλα λέν
θνηλσληθφ κνληέιν, ζε κηα άιιε επνρή. Ζ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα δελ πθίζηαηαη
κε βάζε ηε «κνληέξλα» ζρέζε ππνθεηκέλνπ-αληηθεηκέλνπ, αιιά κε βάζε «ηα
απεηξάξηζκα „γισζζηθά παηρλίδηα‟ θαη ηηο ακέηξεηεο κνξθέο δσήο». Κάζε
«γισζζηθφ παηρλίδη» είλαη κηα κνλαδηθή πξαγκαηηθφηεηα, ε νπνία νξγαλψλεηαη
κέζσ ησλ ζπκπεξηθνξψλ θαη ησλ δξαζηεξηνηήησλ ησλ νκηιεηψλ, κε θαλφλεο θαηά
πεξίζηαζε (ζην ίδην, 16). Σν κεηακνληέξλν απνκαθξχλεηαη απφ ην θνξκαιηζκφ ηνπ
«Λφγνπ» θαη ζπκπνξεχεηαη κε ηνλ «πνιπζετζκφ» ησλ αμηψλ (ζην ίδην, 19).
΢πλεπψο, γηα ηνλ Lyotard, ε Μνληέξλα επνρή, δειαδή ε επνρή ηνπ Γηαθσηηζκνχ,
ηειείσζε.

59
 Γεληθφηεξα, ν φξνο κεηακνληεξληζκφο ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη ηε
κνξθή ηνπ ζχγρξνλνπ πνιηηηζκνχ, ελψ ν φξνο κεηακνληεξληθφηεηα ππαηλίζζεηαη
κηα ζπγθεθξηκέλε ηζηνξηθή πεξίνδν, κηα εηδηθή επνρή. Ο Eagleton αλαθέξεη φηη ε
κεηακνληεξληθφηεηα είλαη έλα ζχζηεκα ζθέςεο πνπ ακθηζβεηεί ηηο θιαζηθέο
έλλνηεο ηεο αιήζεηαο, ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο, ηνπ νξζνινγηζκνχ, ηεο νηθνπκεληθήο
πξνφδνπ, ησλ «κεγάισλ αθεγήζεσλ» θαη ησλ αληηθεηκεληθψλ εξκελεηψλ. Δλάληηα
ζ‟ απηνχο ηνπο θαλφλεο ηνπ Γηαθσηηζκνχ, βιέπεη έλαλ θφζκν αζηαζή, αβέβαην,
ρσξηζκέλν ζε πνιιέο δηαθνξεηηθέο ζθαίξεο, βιέπεη πνιιέο θαη δηαηξεκέλεο
πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο πνπ αληηθαζηζηνχλ ηελ ζπλνρή θαη ζηαζεξφηεηα ηνπ
πξνεγνχκελνπ θφζκνπ. Ζ κεηακνληεξληθφηεηα εκθαλίδεηαη σο κηα ηζηνξηθή
πεξίνδνο, ζηελ νπνία ε Γχζε κπαίλεη ζε κηα λέα θαπηηαιηζηηθή θάζε -ζηε θάζε
ησλ αζηακάηεησλ ηερλνινγηθψλ κεηαβνιψλ, ζηνλ «άθεληξν» θφζκν ηεο
ηερλνινγίαο, ηνπ θαηαλαισηηζκνχ θαη ηεο βηνκεραλίαο ηεο θνπιηνχξαο.
Παξάιιεια, ν φξνο κεηακνληεξληζκφο αλαθέξεηαη ζε έλα ζηπι πνιηηηζκνχ, ην
νπνίν αληαλαθιά ηηο επξχηεξεο αιιαγέο ηεο επνρήο καο. Πξφθεηηαη γηα ηελ
πνιππξηζκαηηθή ηέρλε πνπ ζπζθνηίδεη ηα φξηα αλάκεζα ζηελ «αλψηεξε» θαη
«ιατθή» θνπιηνχξα, θαζψο επίζεο θαη αλάκεζα ζηελ ηέρλε θαη ζηελ θαζεκεξηλή
εκπεηξία. Ωζηφζν, αλαθέξεη ν Eagleton, ε δηάθξηζε απηή, αλ θαη είλαη ρξήζηκε, δελ
πξέπεη λα δηρνηνκεί ηε ζρέζε ησλ δχν παξαπάλσ φξσλ (Eagleton, 1996, vii-viii).

Ο Henry Giroux είλαη έλαο απφ ηνπο πνιινχο ζεσξεηηθνχο πνπ έρεη
ζπλδέζεη ηελ πξνβιεκαηηθή ηνπ κε ηελ παξάδνζε ηνπ κεηακνληεξληζκνχ. Αλ θαη,
φπσο επηρεηξήζακε λα ηεθκεξηψζνπκε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, εκπλεχζηεθε
αξρηθά απφ ηελ πξψηε γεληά ησλ εθπξνζψπσλ ηεο ΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο θαη
γεληθφηεξα απφ ηελ ηάζε ηνπ ακεξηθαληθνχ λεν-Μαξμηζκνχ, αιιά θαη απφ ηνλ
Freire, ζηε ζπλέρεηα ζην επηζηεκνληθφ ηνπ έξγν αλαδεηά λέεο πεγέο
ελζσκαηψλνληαο θξηηηθά ηηο ζέζεηο ηνπ κεηαδνκηζκνχ θαη ηνπ κεηακνληεξληζκνχ,
φπσο θαη άιισλ δηαλνεηηθψλ παξαδφζεσλ. Ο Giroux αμηνπνηεί θξηηηθά ηε
κεηακνληέξλα παξάδνζε, ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα ζπλδπάζεη επηιεθηηθά ηηο πην
ξηδνζπαζηηθέο ηδέεο ηνπ κνληέξλνπ κε ηηο πην γφληκεο αλαιχζεηο ηνπ
κεηακνληέξλνπ. Τπνζηεξίδεη (φπσο θαη ν Lyotard) φηη ζα πξέπεη λα απνθχγνπκε ηε
κεραληζηηθή θαηαλφεζε ησλ ηζηνξηθψλ καο εκπεηξηψλ, λα αλαξσηεζνχκε γηα ηηο
λνκηκνπνηεηηθέο πνιηηηζκηθέο πξαθηηθέο θαη ηηο ζεκειηψδεηο κνξθέο έθθξαζεο ηεο
δεκφζηαο δσήο. ΢‟ απηφ ην πιαίζην εληάζζεηαη ε ακθηζβήηεζε ηεο «κνληέξλαο»

60
επνρήο, ν επαλαπξνζδηνξηζκφο ηεο θχζεο ηνπ πνιηηηθνχ, ηνπ θνηλσληθνχ θαη ηνπ
πνιηηηζκηθνχ. Απηφο είλαη ν ιφγνο πνπ δελ πξέπεη λα αγλνεζεί ε θξηηηθή ησλ
πνιιαπιψλ κεηακνληέξλσλ πξνζεγγίζεσλ ζηε κνληέξλα πξαγκαηηθφηεηα. Βέβαηα,
αλαθέξεη, δελ πξφθεηηαη κφλν γηα ηελ θξηηηθή ελφο πνιηηηζκηθνχ κνληέινπ άξλεζεο,
αιιά επίζεο γηα ηελ θαηαλφεζε ελφο εληειψο δηαθνξεηηθνχ κε ηνλ πξνεγνχκελν
θφζκνπ πνπ ελέπλεπζε ηνπο Marx θαη Freud. Ο θφζκνο απηφο, ζχκθσλα κε ηε
κεηακνληέξλα ζεψξεζε, είλαη ζεκειησκέλνο ζηελ ειεθηξνληθή ηερλνινγία, ζηελ
εμάπισζε ησλ ζπζηεκάησλ πιεξνθνξηθήο θαη ραξαθηεξίδεηαη κεηαβηνκεραληθφο
ζηα φξηα φκσο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο (Giroux, 1990b, 8). Ζ κεηακνληέξλα
θαηάζηαζε πξνέθπςε απφ ηηο ζεκειηψδεηο αιιαγέο ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία, ζηηο
δπλάκεηο ηεο παξαγσγήο θαη απφ ηελ αλάδπζε λέσλ πνιηηηζκηθψλ κνξθψλ (ζην
ίδην, 14). Γηα ηνλ Giroux, ινηπφλ, ζηηο αιιαγέο απηέο ζεκειηψλεηαη ε αλάγθε λα
δηακνξθσζεί κηα λέα νπηηθή πνπ δε ζα αγλνεί ηηο πξνεγνχκελεο ζεσξήζεηο αιιά,
παξάιιεια, ζα εκβαζχλεη ζηε λέα ηζηνξηθή ζπγθπξία.

Ο Giroux έρεη επίγλσζε ηεο ζπδήηεζεο γχξσ απφ ην δήηεκα ηνπ

κεηακνληεξληζκνχ. Δλδηαθέξεηαη γηα κηα ζπλνιηθή απνηίκεζε ηεο ζεσξεηηθήο
αληηπαξάζεζεο. ΢‟ απηφ ην πιαίζην, ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ κεηακνληέξλνπ δηαπεξλά
φιν ην θάζκα ηεο εθπαηδεπηηθήο ζεσξίαο θαη ηεο δηαλφεζεο. ΢χκθσλα κε ηνλ
Giroux, ν Lyotard πεξηγξάθεη ην κεηακνληεξληζκφ σο ζεσξία πνπ απνξξίπηεη ηηο
κεγάιεο αθεγήζεηο, ηηο κεηαθπζηθέο θηινζνθίεο θαη θάζε έλλνηα θαζνιηθψλ λφκσλ,
ελψ αληηζηνηρεί ην λφεκα ηνπ κεηακνληεξληζκνχ κε ην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ
ηερλνινγηψλ θαη ηεο γλψζεο. Ο Jameson εθιακβάλεη ην κεηακνληεξληζκφ σο
«πνιηηηζκηθή ινγηθή», πνπ αληαλαθιά ηε λέα θπξίαξρε θνπιηνχξα ζηηο Γπηηθέο
θνηλσλίεο. Ο Alan Bloom θαη άιινη ζπληεξεηηθνί αληηκεησπίδνπλ ην
κεηακνληεξληζκφ σο κηα κνξθή πνιηηηθήο αληίδξαζεο πνπ «ζαξψλεη ην Γπηηθφ
θφζκν». Οη θηιειεχζεξνη, φπσο νη Habermas θαη Rorty, παίξλνπλ δηαθνξεηηθή
ζέζε, ζεσξψληαο ν πξψηνο φηη ε λέα κεηακνληέξλα θαηάζηαζε είλαη κηα απεηιή γηα
ηε δεκνθξαηία, ελψ ν δεχηεξνο ζεσξεί φηη κε θαηάιιειεο πξνζαξκνγέο ησλ
βαζηθψλ αξρψλ ηνπο κπνξνχλ νη κεηακνληέξλεο ηδέεο λα θαλνχλ ρξήζηκεο ζηε
θηιειεχζεξε θαπηηαιηζηηθή δεκνθξαηία. Ο Eagleton απφ ηελ πιεπξά ησλ
ξηδνζπαζηψλ ζεσξεηηθψλ ραξαθηεξίδεη ην κεηακνληεξληζκφ απφπεηξα
απνκάθξπλζεο απφ ηνλ πξαγκαηηθφ θφζκν θαη ηελ πνιηηηθή (ζην ίδην, 10-11). Αλ
θαη νη παξαπάλσ νπηηθέο δηαθέξνπλ κεηαμχ ηνπο θαη δειψλνπλ δηαθνξεηηθέο

61
ηδενινγηθέο αθεηεξίεο, ν Giroux δηαβιέπεη αλάκεζά ηνπο έλαλ θνηλφ παξνλνκαζηή:
φιεο νη πξνεγνχκελεο ζέζεηο απνδέρνληαη ηελ έιεπζε κηαο λέαο, κεηαβαηηθήο
επνρήο, ηελ νπνία νη παιηέο επηζηεκνληθέο ππνζέζεηο δελ επαξθνχλ γηα λα ηελ
πεξηγξάςνπλ (ζην ίδην, 16).

Ο Giroux ελδηαθέξεηαη γηα ην πεξηερφκελν ησλ «παιηψλ» θαη «λέσλ»

θνηλσληθψλ ζεσξήζεσλ. Δπηρεηξεί λα πξνζδηνξίζεη ην πεξηερφκελν ηνπ
κνληεξληζκνχ θαη ηνπ κεηακνληεξληζκνχ. Θεσξεί φηη ε εθπαηδεπηηθή ζεσξία θαη
πξαθηηθή βξίζθνληαλ πάληα ζε ζηελή δηαζχλδεζε κε ηε γιψζζα θαη ηηο αμηψζεηο
ηνπ «κνληέξλνπ». Παηδαγσγνί, φπσο νη Dewey, Tyler, Levin, Gintis είραλ
πηνζεηήζεη ηα ηδαληθά ηνπ κνληεξληζκνχ θαη ηδηαίηεξα απηά (φζνλ αθνξά θπξίσο
ηνλ πξψην) πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα πξνζεγγίδεη θξηηηθά
ηελ πξαγκαηηθφηεηα, λα επηδεηθλχεη θνηλσληθή επαηζζεζία θαη επζχλε (Giroux,
1988a, 5). Αλαθέξεη φηη γηα λα θαηαιάβνπκε ηε ζεσξεηηθή, ηδενινγηθή θαη πνιηηηθή
πνιππινθφηεηα ηνπ κνληεξληζκνχ πξέπεη λα ηνλ πξνζεγγίζνπκε κε βάζε ηελ
θνηλσληθή, αηζζεηηθή θαη πνιηηηθή ηνπ δηάζηαζε. Ζ θνηλσληθή δηάζηαζε ηνπ
κνληεξληζκνχ ραξαθηεξίδεηαη απφ ην δφγκα ηεο αζηακάηεηεο πξνφδνπ θαη απφ ηελ
εκπηζηνζχλε ζηηο δπλαηφηεηεο ηεο επηζηήκεο θαη ηεο ηερλνινγίαο. Ζ ηζηνξηθή
εμέιημε γίλεηαη αληηιεπηή σο κηα γξακκηθή, αλφζεπηε δηαδηθαζία θαη ην αηνκηθφ
ππνθείκελν πξνζιακβάλεηαη σο ε έζραηε πεγή γλψζεο θαη δξάζεο. Παξάιιεια, ε
θαηεγνξία ηνπ αηζζεηηθνχ κνληεξληζκνχ πεξηιακβάλεη ηα θηλήκαηα ηέρλεο (π.ρ.
ζνπξεαιηζκφο, θνπηνπξηζκφο) πνπ ακθηζβήηεζαλ ηηο αζηηθέο αμίεο ηνπ
θαηαλαισηηζκνχ θαη επεδίσμαλ ηελ άξζε ηεο δηρνηφκεζεο αλάκεζα ζηελ ηέρλε θαη
ηελ πνιηηηθή. Ωζηφζν, ηα θηλήκαηα απηά δελ είραλ κηα εληαία πνιηηηθή έθθξαζε θαη
εθθπιίζηεθαλ ζε κφδα. Ζ ηξίηε δηάζηαζε, ν πνιηηηθφο κνληεξληζκφο, δελ
επηθεληξψλεηαη ηδηαίηεξα ζε δεηήκαηα επηζηεκνινγίαο θαη πνιηηηζκνχ, αιιά ζηε
δπλαηφηεηα ππέξβαζεο ηνπ αλζξψπηλνπ πφλνπ ζηε βάζε ησλ αμηψλ ηεο ηζφηεηαο,
ηεο ειεπζεξίαο θαη ηεο δηθαηνζχλεο. Δπηρεηξεί λα αλαπηχμεη θνηλσληθέο κνξθέο
αληίζηαζεο απέλαληη ζηηο ηδενινγηθέο θαη πιηθέο ζρέζεηο θπξηαξρίαο (Giroux,
1991a, 11). Ο Giroux φκσο δελ πεξηνξίδεηαη ζηηο παξαπάλσ αλαθνξέο. Δπηζεκαίλεη,
παξαπέκπνληαο ζηνλ Baudrillard, φηη ε ηδέα ηνπ «κνληέξλνπ» είλαη ζπλψλπκε κε ηε
δηαξθή πξφνδν ησλ επηζηεκψλ θαη ησλ ηερληθψλ, ηνλ εμνξζνινγηζκφ ηεο
βηνκεραληθήο νξγάλσζεο, ηελ εληαηηθνπνίεζε ηεο αλζξψπηλεο εξγαζίαο θαη ηελ
θπξηαξρία ηνπ αλζξψπνπ πάλσ ζηε θχζε (Giroux, 1988a, 5). Καη‟ επέθηαζε, ε ηδέα

62
ηεο ζπλερνχο πξνφδνπ ζπκβαδίδεη κε ηελ αδηάθνπε εμέιημε ηεο ηζηνξίαο θαη
ελζσκαηψλεη ηηο ζέζεηο ησλ Marx θαη Engels γηα ηε δξάζε ηνπ αλζξψπνπ πάλσ ζηε
θχζε. ΢πλεπψο, νη κεγάιεο αθεγήζεηο ηεο κνληέξλαο παξάδνζεο δε ζπλδένληαη
κφλν κε ηα ηδεψδε ηνπ Γηαθσηηζκνχ θαη ηε θηιειεχζεξε δεκνθξαηία, αιιά
αθνξνχλ θαη ηε ζνζηαιηζηηθή πξννπηηθή 15.

Ο Giroux δελ θξχβεη ηε ζπκθσλία ηνπ κε ηελ ηδέα ηνπ Lyotard, φηη ν
κνληεξληζκφο, σο πξντφλ ησλ κεγάισλ αθεγήζεσλ, έρεη ζεκειησζεί ζηνπο
θπξίαξρνπο πνιηηηζκηθνχο θψδηθεο ηεο ιεπθήο θπιήο θαη ηεο παηξηαξρηθήο
θνηλσλίαο. Απέλαληη ζε απηή ηελ πξσηνθαζεδξία ηνπ Γπηηθνχ πνιηηηζκνχ ζηέθεηαη
κε ηδηαίηεξε δπζπηζηία. Θεσξεί φηη ε ππνηηζέκελε αλσηεξφηεηά ηνπ ζεκειηψλεηαη
ζηε λνκηκνπνίεζε ηεο εμνπζίαο κηαο κεηνςεθηθήο ειίη θαη ζηελ ππνβάζκηζε ηεο
δεκνθηινχο θνπιηνχξαο. Δπνκέλσο, αλαθέξεη ν Giroux, ε ακθηζβήηεζε ηνπ
κνληεξληζκνχ ηζνδπλακεί κε ηελ αλαζχλζεζε ηεο νπζίαο ησλ θνηλσληθψλ,
πνιηηηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ πιεπξψλ ηεο δσήο καο (ζην ίδην, 6). Δδψ, ηψξα πηα
πξνβάιιεη κε κεγαιχηεξε επθξίλεηα ε αλάγθε λα αμηνπνηεζεί θξηηηθά ν
κεηακνληέξλνο ιφγνο, έζησ θη αλ αθφκε δε δηαζέηεη ηελ εζσηεξηθή ζπλνρή ελφο
εληαίνπ κνληέινπ θξηηηθήο. Ζ ακθηζβήηεζε ηεο εγεκνλίαο ηνπ «κνληέξλνπ» ιφγνπ
έρεη κεγάιε ζεκαζία γηαηί ζπκβάιιεη ζηνλ επαλαπξνζδηνξηζκφ ησλ
θνηλσληθνπνιηηηθψλ ηνπ νξίσλ, ελψ ηαπηφρξνλα πξνβάιιεη ηελ αλάγθε ζπλνιηθήο
πξνζέγγηζεο ησλ δηαθφξσλ εθθάλζεσλ ηεο θνηλσληθήο, πνιηηηζκηθήο, θπιεηηθήο
δηαθνξάο. Ζ αλάγθε απηή, ππφ ην θσο ησλ ζχγρξνλσλ αιιαγψλ (πηψζε ησλ
θαζεζηψησλ ηνπ ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ, λενζπληεξεηηζκφο θαη δεμηά πνιηηηθή
αλαδηάξζξσζε), ζα απνηειέζεη γηα ηνλ Giroux ην βαζηθφ ζεκείν ηνκήο ηεο ζθέςεο
ηνπ κε ηηο επξχηεξεο θνηλσληθνπνιηηηθέο εμειίμεηο ζηηο Ζ.Π.Α. θαη ηνλ ππφινηπν
θφζκν (Giroux, 1992, 40-42 θαη Giroux, 1993, 9).

Ζ κεηακνληέξλα επνρή δελ κπνξεί παξά λα νδεγεί ζε αδηέμνδα ηηο

ππάξρνπζεο ζεσξίεο γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη λα δεκηνπξγεί δνκηθέο θξίζεηο ζην
εζσηεξηθφ ηνπ «κνληέξλνπ» ζρνιείνπ. Σν ζρνιείν ζηηο Ζ.Π.Α., εγθισβηζκέλν ζηελ
15
Βέβαηα, θαηά ηνπο Robert θαη Kellner, ε κεηακνληέξλα θξηηηθή επηθεληξψλεηαη ζε κία κφλν
πιεπξά ηεο κνληεξληθφηεηαο, δειαδή ζην ζεηηθηζκφ θαη ζηνλ ππεξαζηνλαιηζκφ, ππνβαζκίδνληαο ηε
ζεκαζία ηεο καθξν-θνηλσληθήο αλάιπζεο θαη ην ξφιν ηνπ ηζηνξηθνχ ππνθεηκέλνπ. Παξαβιέπεη,
επίζεο, θαη άιια γφληκα ραξαθηεξηζηηθά ηεο κνληέξλαο ζθέςεο, φπσο είλαη ε εκπεηξηθή έξεπλα θαη ε
αλάγθε ζπλερνχο αλαλέσζεο ηεο ζεσξίαο (Robert & Kellner, 1994).

63
παηδαγσγηθή ηεο πεηζαξρίαο, ζηελ ςεπδαίζζεζε ηεο αληηθεηκεληθήο γλψζεο θαη
ζηελ ηδενινγία ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο, δελ κπνξεί λα βγεη απφ ηελ θξίζε πνπ
πξνθάιεζαλ νη λέεο δεκνγξαθηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο αιιαγέο. Ζ λέα
κεηακνληέξλα θαηάζηαζε ραξαθηεξίδεηαη απφ ην ζηνηρείν ηεο πνιηηηζκηθήο
εηεξνγέλεηαο, ησλ πνιιαπιψλ «εξκελεηψλ» θαη ηεο νηθνλνκηθήο αβεβαηφηεηαο·
ραξαθηεξηζηηθά πνπ αγλννχληαη απφ ην κνληέξλν ζρνιείν. Δπηπιένλ, ε
παξαηεηακέλε νηθνλνκηθή χθεζε ησλ πξνεγνχκελσλ δεθαεηηψλ αιιάδεη ην
ζπλνιηθφ ξφιν ηεο ζχγρξνλεο εθπαίδεπζεο κε απνηέιεζκα ε ίδηα λα κελ κπνξεί λα
εγγπεζεί ηελ θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα θαη ηελ επεκεξία, φπσο ζε άιιεο επνρέο. Οη
ζπληάθηεο ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ επηκέλνπλ ζε έλαλ κνλνπνιηηηζκηθφ
πξνζαλαηνιηζκφ θαη αξλνχληαη ηελ ελζσκάησζε ζηνηρείσλ ηεο δεκνθηινχο
θνπιηνχξαο ή ηελ αμηνπνίεζε ηεο γλψζεο ζηελ θαηαλφεζε ησλ θνηλσληθψλ
κεηαβνιψλ (Giroux, 1999, 101, 102).

Πξψηα απ‟ φια, γηα ηνλ Giroux, ν κεηακνληεξληζκφο δελ είλαη κηα εληαία
ζεσξία. Αληίζεηα, ραξαθηεξίδεηαη απφ πινπξαιηζκφ «ιφγσλ» θαη νπηηθψλ. Δίλαη
έλα πεδίν ξηδνζπαζηηθψλ αιιά θαη αληηδξαζηηθψλ πξνζεγγίζεσλ. Ο Giroux
αξλείηαη λα ηνπνζεηήζεη ηηο δηαθνξεηηθέο απηέο ηάζεηο ζηηο θιαζηθέο
ηδενινγηθνπνιηηηθέο θαηεγνξηνπνηήζεηο ηχπνπ Γεμηά θαη Αξηζηεξά (Giroux, 1992,
51). Απηφ σζηφζν πνπ ραξαθηεξίδεη ην κεηακνληεξληζκφ σο «ιφγν» θνηλσληθήο θαη
πνιηηηζκηθήο θξηηηθήο είλαη νη ηξεηο βαζηθέο «αξλήζεηο»: Ζ άξλεζε ησλ
ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο νηθνπκεληθφηεηαο, ηνπ νξζνινγηζκνχ θαη ηεο απεξηφξηζηεο
πίζηεο ζηελ επηζηήκε, ε άξλεζε ηεο δηάθξηζεο ησλ πνιηηηζκψλ ζε αλψηεξνπο θαη
θαηψηεξνπο θαη ε άξλεζε ηνπ εληαίνπ θαη αδηαίξεηνπ ππξήλα ηεο αλζξψπηλεο
ππνθεηκεληθφηεηαο. Οη ηξεηο παξαπάλσ αξλήζεηο ζπγθξνηνχλ, γηα ηνλ Giroux, ην
βαζηθφ ππξήλα ηεο πξφζιεςεο ηνπ κεηακνληέξλνπ. Ζ λέα ζεψξεζε ηνπ ζρνιείνπ
θαη ηεο θνηλσλίαο βαζίδεηαη ζηελ άξλεζε ηεο καθξν-αθήγεζεο, πνπ αγλνεί ηελ
αλάγθε λα πξνζεγγίζνπκε ηελ ηζηνξία κέζα απφ ηηο έλλνηεο ηεο δηαθνξάο, ηνπ
απξφνπηνπ θαη ηνπ μερσξηζηνχ-ηδηαίηεξνπ (ζην ίδην, 52). Ο Giroux ελζσκαηψλεη
ζηελ αλάιπζή ηνπ ηε ζεψξεζε ηεο κηθξνπνιηηηθήο θαη εζηηάδεη ζηηο πνιιέο, κηθξέο
θνηλσληθέο πξαγκαηηθφηεηεο. Με άιια ιφγηα, απνδέρεηαη απηφ πνπ ν Lyotard
νλνκάδεη «γισζζηθά παηρλίδηα ησλ ακέηξεησλ κνξθψλ δσήο» (Giroux, 1993, 16). Ο
κεηακνληεξληζκφο, επίζεο, απνξξίπηεη ηελ παληνδπλακία ηνπ επηζηεκνληθνχ
νξζνινγηζκνχ. Τπνζηεξίδεη φηη ε επηζηήκε θαη ε ινγηθή κπνξνχλ λα θαηαλνεζνχλ

64
σο κέξνο ησλ γεληθφηεξσλ ηζηνξηθψλ, πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ αληηπαξαζέζεσλ
ζην πεδίν ηεο ζρέζεο γιψζζαο-εμνπζίαο. Δπνκέλσο, απηφ πνπ νη πλεπκαηηθέο
παξαδφζεηο εκθαλίδνπλ σο γλψζε, αιήζεηα θαη αληηθεηκεληθφηεηα απιψο εθθξάδεη
ηνπο ζπγθεθξηκέλνπο ζπζρεηηζκνχο θνηλσληθήο ηζρχνο ζε κηα ζηηγκή ηεο
αλζξψπηλεο ηζηνξίαο (Giroux, 1992, 53). ΢χκθσλα κ‟ απηή ηε ζέζε, ν
κεηακνληεξληζκφο παξέρεη ηε δπλαηφηεηα λα πξνζεγγίζνπκε ηελ έλλνηα ηεο
θνπιηνχξαο έμσ απφ ηε άθακπηε ινγηθή ηνπ «κνληέξλνπ» παξαδείγκαηνο. Οη
ηαπηφηεηεο ησλ αλζξψπσλ ζπγθξνηνχληαη ζηελ ηνκή πνιιαπιψλ αθεγήζεσλ θαη
εδξαηψλνληαη κε βάζε ην θχιν, ηελ εζλνηηθή πξνέιεπζε, ηελ έλλνηα ηεο επηζπκίαο
θαη ηελ ηαμηθή νξγάλσζε ηεο θνηλσλίαο. ΢ην πιαίζην ηεο κνληέξλαο νπηηθήο γηα ηνλ
πνιηηηζκφ, νη Γπηηθέο αμίεο πξνβάιινληαη σο θπξίαξρεο, ελψ ζπληειείηαη κηα
νξηδφληηα δηρνηφκεζε αλάκεζα ζ‟ απηφ πνπ νλνκάδεηαη πςειή θνπιηνχξα θαη ζηελ
θαζεκεξηλή εκπεηξία ησλ αλζξψπσλ. Ο κεηακνληεξληζκφο επηρεηξεί λα ζπάζεη απηά
ηα απζηεξά ζχλνξα πνπ δηαθξίλνπλ ηνπο πνιηηηζκνχο θαη πνπ ηειηθά επηηπγράλνπλ
ηελ ηεξάξρεζή ηνπο ζε αλψηεξνπο θαη θαηψηεξνπο (ζην ίδην, 55). Σέινο, αιιά φρη
ηειεπηαίν ζε ζεκαζία, ε κεηακνληέξλα ζεσξία ππνθαζηζηά ηελ εξγαηηθή ηάμε σο ην
βαζηθφ ππνθείκελν ηεο ηζηνξίαο κε ηα θνηλσληθά θηλήκαηα. Ζ έλλνηα ηεο
ηαπηφηεηαο δελ πξνζδηνξίδεηαη απνθιεηζηηθά απφ ηηο ζρέζεηο εξγαζίαο, αιιά απφ
δηαθνξεηηθέο, ζπρλά αληηθαηηθέο, πιεπξέο ηεο θνηλσληθήο δσήο ζε επίπεδν
θνηλσληθνχ θχινπ, θπιήο θαη θνηλσληθήο ηάμεο. Οπζηαζηηθά, ε ζεκαληηθφηεξε
ζπκβνιή ηεο κεηακνληέξλαο ζεσξίαο ζηελ θαηαλφεζε ηεο ζχγρξνλεο
πξαγκαηηθφηεηαο, εληνπίδεηαη απφ ηνλ Giroux ζηελ έκθαζε πνπ απνδίδεη ζηε ζρέζε
γιψζζαο-ππνθεηκέλνπ. Σν «λφεκα» ζπγθξνηείηαη θνηλσληθά, παξάγεηαη έμσ απφ ην
αηνκηθφ ππνθείκελν, ζην πιαίζην ησλ ιεθηηθψλ θηλήζεσλ ηνπ θνηλσληθνχ δεζκνχ.
Ζ παξαδνρή απηή νδεγεί αλαπφθεπθηα ζηελ άξλεζε ηνπ παληνδχλακνπ
θηιειεχζεξνπ ππνθεηκέλνπ, ην νπνίν πξνζδηνξίδεηαη καθξηά απφ ηηο θνηλσληθέο θαη
νηθνλνκηθέο δπλάκεηο ηεο δσήο (ζην ίδην, 60).

΢ην ζεκείν απηφ πξέπεη λα επηζεκάλνπκε φηη ν Giroux δελ ελζσκαηψλεη

ζηελ νπηηθή ηνπ άθξηηα -νχηε ζην ζχλνιφ ηνπο- ηηο κεηακνληέξλεο ζέζεηο. Μειεηά
ηα ζπκθξαδφκελα θαη ηηο ζπλαξζξψζεηο απηψλ ησλ ζέζεσλ θαη πξνζπαζεί λα
ζπιιάβεη ηηο βαζχηεξεο ζπλέπεηέο ηνπο, ηηο ζεσξεηηθέο ηνπο αλεπάξθεηεο αιιά θαη
ηε δπλακηθή ηνπο. Βέβαηα, ζε πνιιά θείκελά ηνπ ζα ππνζηεξίμεη ηελ αδπλακία ησλ

65
καθξν-ζεσξηψλ λα εμεγήζνπλ απφ κφλεο ηνπο ηηο κεηαβαιιφκελεο θνηλσληθέο
ζπλζήθεο:

«Ζ ζπγθεθξηκέλε θξηηηθή ζηηο ζεσξίεο απηέο καο θάλεη

πεξηζζφηεξν δχζπηζηνπο ζηα κπζηθά ζηνηρεία πνπ θαζηζηνχλ ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο θπζηθά δνζκέλεο. ΢‟ απηή ηελ πεξίπησζε ε επίζεζε
ζηηο κεγάιεο ζεσξίεο είλαη κηα αληίδξαζε ζηε ζεσξεηηθή ηξνκνθξαηία
πνπ απνθιείεη ην απξφνπην, απνθιείεη ηελ ηδέα ηεο δηακάρεο θαη ηεο
αλζξψπηλεο δξάζεο (…). Ζ ζέζε απηή αλνίγεη ην δξφκν γηα ηελ
εμάπισζε ηεο πνιηηηθήο ελεξγνπνίεζεο ».

Ωζηφζν, γηα ηνλ Giroux ππάξρεη θαη ε άιιε άπνςε. ΢χκθσλα κε ηελ νπνία:

«Οη ζεσξίεο πνπ εζηηάδνπλ ζην κηθξν-επίπεδν, ππάξρεη θίλδπλνο,

απνξξίπηνληαο εληειψο ηελ έλλνηα ηεο νιφηεηαο, λα παγηδεπηνχλ ζε έλα
αδηέμνδν ζρεηηθηζκφ αδπλαηψληαο έηζη λα εμεγήζνπλ ηελ παγθφζκηα
ζχλδεζε ησλ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ ζπζηεκάησλ (…). Δπνκέλσο,
έρνπκε αλάγθε απφ κηα ζπλνιηθή ζεψξεζε πνπ καο βνεζάεη λα
θαηαλνήζνπκε ηηο παγθφζκηεο ζρέζεηο. Υξεηαδφκαζηε ζεσξίεο πνπ λα
εζηηάδνπλ ζην κεξηθφ, αιιά παξάιιεια πξέπεη λα θαηαλννχκε πψο
απηέο νη επηκέξνπο θαηαζηάζεηο ζπλαληηνχληαη ζε επξχηεξα ζρήκαηα
θαη απνηεινχλ κέξνο ελφο γεληθφηεξνπ θνηλσληθνχ φινπ ».

(Giroux, 1988a, 15-16).

Γηεπξχλνληαο θαη παξάιιεια εκβαζχλνληαο ηελ θξηηηθή ηνπ πξνο ηηο

δηάθνξεο ηάζεηο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ θαη ηνπ κεηαδνκηζκνχ, επηζεκαίλεη ηνλ
θίλδπλν απηά ηα ζπζηήκαηα ζθέςεο λα δηνιηζζήζνπλ ζε κηα θαηάζηαζε
ζεσξεηηθήο θαη ηδενινγηθήο ακλεζίαο. Ζ αληηδξαζηηθή εθδνρή ηνπ κεηακνληέξλνπ
εγθαηαιείπεη ηελ πνιηηηθή αλάιπζε θαη επηδίδεηαη ζε ηδενινγηθέο αλαιχζεηο-
απνδνκήζεηο θεηκέλσλ.

«Ζ ζέζε καο είλαη φηη νη ηάζεηο ηνπ κεηαδνκηζκνχ πνπ πεξηνξίδνληαη

ζηα φξηα ηεο παλεπηζηεκηαθήο θνηλφηεηαο θαη ησλ επηζηεκνληθψλ
πεδίσλ, ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ έιιεηςε δεκφζηαο θηινζνθίαο, δε
ζπλδένληαη κε ηελ θνηλσληθή δσή θαη πεξηνξίδνπλ ηελ πξννπηηθή ελφο
ξηδνζπαζηηθνχ πνιηηηθνχ εγρεηξήκαηνο. Ζ θπξηαξρία κηαο ειίη
δηαλννπκέλσλ θαη ν δπζαλάγλσζηνο ζρνιαζηηθηζκφο ηνπο δελ απνηειεί
απεηιή γηα ηελ θπξίαξρε πνιηηηθή ηάμε ».

66
 (Giroux & McLaren, 1992, 22).

Έηζη, ζρνιηάδεη ν Giroux, ην επίθεληξν ηεο δηακάρεο κεηαθέξεηαη απφ ηνπο

ρψξνπο εξγαζίαο, ην δεκφζην ζρνιείν θαη ην πεδίν ηεο καδηθήο θνπιηνχξαο ζηα
αθαδεκατθά ζπλέδξηα θαη ηα ζπκπφζηα ησλ εηδηθψλ (Giroux, 1986c, 166). Απηά ηα
πξνβιήκαηα γηα ηνλ Giroux δελ είλαη αλεμάξηεηα απφ ηα αδηέμνδα ηεο θνηλσληθήο
ζεσξίαο. Οη ηάζεηο ηνπ επηζηεκνληζκνχ, ηνπ ιεηηνπξγηζκνχ θαη ησλ αληζηνξηθψλ
πξνζεγγίζεσλ εκπνδίδνπλ ηε δπλαηφηεηα αλάπηπμεο ξηδνζπαζηηθψλ πνιηηηθψλ
εγρεηξεκάησλ. Με άιια ιφγηα, ε αδπλακία λα δεκηνπξγεζεί κηα πνιηηηθή
πξννπηηθή πνπ ζα βαζίδεηαη ζηηο αξρέο ηεο θνηλσληθήο αιιειεγγχεο, ηνπ αγψλα θαη
ηεο αληίζηαζεο επλνεί ηε ζπληήξεζε ησλ θπξίαξρσλ κνξθψλ θνηλσληθήο
νξγάλσζεο. Σν αδηέμνδν απηφ επηηείλεηαη επίζεο απφ ηελ ηάζε ηνπ νξζφδνμνπ,
«ρπδαίνπ» Μαξμηζκνχ θαη απφ ηηο ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο, πνπ εζηηάδνπλ
απνθιεηζηηθά ζηηο έλλνηεο ηεο θπξηαξρίαο θαη ησλ ηδενινγηθψλ παξακνξθψζεσλ
(ζην ίδην, 167). Ζ θξηηηθή απφξξηςε ησλ «κεραληζηηθψλ» εθδνρψλ ηνπ
κεηαδνκηζκνχ θαη ηνπ Μαξμηζκνχ, παξαπέκπεη αθελφο ζηελ αλάπηπμε πνιηηηθψλ
ζηξαηεγηθψλ ζχλδεζεο ηνπ ζρνιείνπ κε ην ξηδνζπαζηηθφ θνηλσληθφ θίλεκα θαη
αθεηέξνπ αλνίγεη ην δξφκν ζηελ απφπεηξα ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ζεσξηψλ θαη
πνιηηηθψλ πξαθηηθψλ ζε ξηδνζπαζηηθή εθπαηδεπηηθή πξάμε. Σν ζεκείν απηφ είλαη
πνιχ ζεκαληηθφ, γηαηί καο εηζάγεη ζε κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο ζέζεηο ηνπ
Giroux, ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980. Πξφθεηηαη γηα ηελ πξνζπάζεηα
γεθχξσζεο ησλ πην ξηδνζπαζηηθψλ πιεπξψλ ηνπ κεηακνληεξληζκνχ θαη ηνπ
κνληεξληζκνχ ζε κηα ζεσξία γηα ηελ αλαζχζηαζε ηεο ηδέαο ηεο δεκνθξαηίαο.
Πξφθεηηαη επίζεο γηα ηε δηάθξηζε ηεο κεηακνληέξλαο ζθέςεο ζε πξννδεπηηθή (ν
κεηακνληεξληζκφο ηεο αληίζηαζεο ή θξηηηθφο κεηακνληεξληζκφο) θαη ζε
αληηδξαζηηθή.

Με βάζε ηελ παξαπάλσ δηάθξηζε, ν θξηηηθφο κεηακνληεξληζκφο λνείηαη σο

πιαίζην αλαθνξάο πνπ δίλεη έκθαζε ζηε κειέηε ησλ κνξθψλ ηεο δεκνθηινχο
θνπιηνχξαο (γηα παξάδεηγκα θηλεκαηνγξάθνο, δηαθήκηζε, ηειεφξαζε) θαη
θαηαγγέιιεη ηελ απνκάθξπλζε ηεο ηέρλεο απφ ηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ αλζξψπσλ.
Ο θξηηηθφο κεηακνληεξληζκφο ιεηηνπξγεί σο πνιηηηθή θαη παηδαγσγηθή βάζε
αλάιπζεο ηνπ θνηλσληθνχ πινπξαιηζκνχ. Γελ ζπξξηθλψλεηαη θάησ απφ ην βάξνο
ηεο «εθπιεξνθφξεζεο» ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο θπξηαξρίαο ησλ εηθφλσλ θαη ησλ

67
ζπκβνιηζκψλ ζηελ θνηλσληθή δσή (Aronowitz & Giroux, 1991, 187). Ο θξηηηθφο
κεηακνληεξληζκφο δηαθξίλεηαη απφ ηνλ α-πνιηηηθφ κεηακνληεξληζκφ, ν νπνίνο, ίζσο
άζειά ηνπ, ηαπηίδεηαη κε ην δεμηφ ζπληεξεηηζκφ πνπ απνζπλδέεη ηελ ηέρλε θαη ηελ
πλεπκαηηθή δξάζε απφ ηελ αηζζεηηθή ηεο θαζεκεξηλφηεηαο. Οη θξηηηθνί παηδαγσγνί
πξέπεη λα αληηδξάζνπλ ζηε δεμηά κεηακνληεξληθφηεηα πνπ βιέπεη ην ηέινο ησλ
ηδενινγηψλ θαη ηεο ηζηνξίαο αλαγλσξίδνληαο ηε ζχλδεζε ηεο θξηηηθήο
κεηακνληεξληθφηεηαο κε ην δηθαίσκα λα δεη θάπνηνο δηαθνξεηηθά. Οη ζεσξεηηθέο
ηνπο αλαδεηήζεηο πξέπεη λα μεπεξλνχλ ηα φξηα ηεο απιήο θαηαγγειίαο. Ο
πξνβιεκαηηζκφο ηνπο ρξεηάδεηαη λα ππεξβαίλεη ηα επίπεδα ηεο ηερλνινγηθήο
θπξηαξρίαο, ηνπ ειεθηξνληθνχ γξακκαηηζκνχ, ησλ ζπκβνιηθψλ δηακεζνιαβήζεσλ
θαη λα κεηνπζηψλεηαη ζε πνιηηηθή. Ζ ζπγθεθξηκέλε ζχιιεςε ηεο
ξηδνζπαζηηθνπνίεζεο ηνπ κεηακνληέξλνπ ππνζηεξίδεη ηε κεηαηξνπή ηεο
εθπαίδεπζεο ζε ρψξν ελδπλάκσζεο, δειαδή ζε πεδίν αλάπηπμεο ηεο θξηηηθήο
ζθέςεο θαη δξάζεο (Giroux, 1999, 104, 111).

Γηα λα πξνζεγγίζεη κε δηαιεθηηθφ ηξφπν ην ξφιν ηεο ζεσξίαο ζηνλ

εθπαηδεπηηθφ κεηαζρεκαηηζκφ, ν Giroux επηρεηξεί κηα ζεκαληηθή ηνκή ζηνλ
επηζηεκνληθφ ηνπ ζηνραζκφ. Δπηζεκαίλεη ηελ αλάγθε λα ζπγθιίλνπλ νη πην γφληκεο
πιεπξέο ησλ ηξηψλ παξαδφζεσλ ηνπ κνληεξληζκνχ, ηνπ κεηακνληεξληζκνχ θαη ηνπ
κεηακνληέξλνπ θεκηληζκνχ. Γελ ζηξέθεη ηε κηα παξάδνζε ελάληηα ζηελ άιιε.
Αληηζέησο, εθθξάδεη ηελ πεπνίζεζε φηη θαη νη ηξεηο ζεσξίεο κπνξνχλ λα
απνηειέζνπλ κέξνο ελφο πνιηηηθνχ ζρεδίνπ δξάζεο πνπ ζα επηρεηξήζεη ηελ
αλαδφκεζε ηεο δεκφζηαο δσήο ζηε βάζε ηεο πξαγκαηηθήο δεκνθξαηίαο, ε νπνία
ππνλνκεχεηαη απφ ηε δεζπφδνπζα πνιηηηθή ηεο λενθηιειεχζεξεο αγνξάο. Έηζη, ν
κνληεξληζκφο γίλεηαη έλα απνθαζηζηηθφ πιαίζην αλαθνξάο γηα ην θξίζηκν
εγρείξεκα ηεο δεκνθξαηίαο. Παξά ηηο αδπλακίεο ηνπ θαη ηα ηζηνξηθά ηνπ φξηα, δελ
πξέπεη λα ηαπηίδεηαη κε ηελ θαπηηαιηζηηθή θπξηαξρία. Οη αμίεο ηεο ειεπζεξίαο, ηεο
δηθαηνζχλεο θαη ηεο ηζφηεηαο παξακέλνπλ επίθαηξεο φζν πνηέ άιινηε. Ζ
πξννδεπηηθή απηή θιεξνλνκηά κπνξεί λα ζπκβάιιεη νπζηαζηηθά ζηελ θνηλσληθή
αιιαγή θαη ζηνλ εθδεκνθξαηηζκφ ησλ θνηλσληψλ (Giroux, 1992, 81). ΢ε άιιν
θείκελφ ηνπ ζα ππνζηεξίμεη φηη ε θξηηηθή παηδαγσγηθή είλαη αλάγθε λα ζπλδπάζεη
ηηο θαιχηεξεο πιεπξέο ηνπ κνληεξληζκνχ θαη ηνπ κεηακνληεξληζκνχ. Οη παηδαγσγνί
πξέπεη λα δηεπξχλνπλ θαη λα εκβαζχλνπλ ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή ζθέςε κε βάζε
ηε δεκηνπξγηθή ζχλζεζε ησλ δχν παξαδφζεσλ. Ο ζπλδπαζκφο ηεο «θξηηηθήο

68
ινγηθήο», απφ ηε κηα κεξηά, κε ηελ θνηλσληθή δξάζε σο κέξνο ελφο θφζκνπ ζηνλ
νπνίν θπξηαξρεί ε δηαθνξά απφ ηελ άιιε, κπνξεί λα απνηειέζεη ηε ζεσξεηηθή
δχλακε ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο. Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή φκσο δελ είλαη εληαία
ζεσξεηηθή θαηεχζπλζε. Μπνξεί λα εθθπιίδεηαη ζηελ αδηάθνπε αληαιιαγή
εκπεηξηψλ θαη ζε κηα αλνχζηα δηαδηθαζία δηαιφγνπ, κπνξεί, φκσο, θαη λα εμηζψζεη
ηε κάζεζε κε ηελ πνιηηηθή πξάμε. Να βνεζήζεη ηνπ εθπαηδεπηηθνχο λα δνπλ ηελ
εθπαίδεπζε σο πνιηηηθφ, θνηλσληθφ θαη πνιηηηζκηθφ εγρείξεκα. Απηή ηελ
παηδαγσγηθή ν Giroux νλνκάδεη ζπλνξηαθή παηδαγσγηθή ηεο κεηακνληέξλαο
αληίζηαζεο (Aronowitz & Giroux, 1991, 118).

Πολιηιζμικέρ ΢ποςδέρ

΋πσο ήδε έρνπκε αλαθέξεη, ζηε δηάξθεηα ησλ δεθαεηηψλ ηνπ 1970 θαη ηνπ
1980, ε δνπιεηά ηνπ Giroux επηθεληξψζεθε ζηελ παηδαγσγηθή θαη ζηελ
εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε γηα ηελ πξνψζεζε ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο.
΢ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ν Giroux δείρλεη έληνλν ελδηαθέξνλ γηα ηηο
πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο. Αλ θαη ν Kellner (2006) ππνζηεξίδεη φηη ε ζηξνθή απηή
ζπληειείηαη γηα πξψηε θνξά ζην βηβιίν ησλ Giroux θαη Simon, Popular Culture,
Schooling, and Everyday Life (1989) θαη ζεκειηψλεηαη ζην Border Crossings
(1992), ην ελδηαθέξνλ απηφ κε ηε κνξθή κε ζπζηεκαηηθψλ αλαθνξψλ εθδειψλεηαη
λσξίηεξα. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε ζεψξεζε ηεο εθπαίδεπζεο σο πνιηηηζκηθήο κνξθήο
πξνυπάξρεη ζην ζθεπηηθφ ηνπ Giroux απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 θαη είλαη
απνηέιεζκα ησλ επηδξάζεσλ πνπ δέρεηαη απφ ηνλ Freire16. Σελ ίδηα πεξίνδν, ζε
άξζξν πνπ έγξαςε καδί κε ηνλ McLaren, ζην πεξηνδηθφ Harvard Educational
Review (1986, 228), γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ δαζθάισλ, αιιά θαη ζην Schooling
and the Struggle for Public Life, ν Giroux αλαθέξεηαη ζπρλά ζην παξάδεηγκα ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ (βιέπε ελδεηθηηθά Giroux 1988b, 9, 132).

΢χκθσλα κε ηνπο Doyle θαη Singh, ν Giroux ζεσξεί αλαγθαία ηε βαζχηεξε

θαηαλφεζε ησλ παξακέηξσλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ παηδαγσγηθή ζεσξία θαη ηελ
εθπαίδεπζε. ΢ηξέθεη ηελ πξνζνρή ηνπ ζην ξφιν ηεο ηερλνινγίαο -εηδηθφηεξα ησλ
κέζσλ καδηθήο επηθνηλσλίαο- ζηε δηακφξθσζε ησλ θνηλσληθψλ ηαπηνηήησλ, ησλ
ζηάζεσλ θαη πξαθηηθψλ ησλ ππνθεηκέλσλ. Ζ δηαδηθαζία ηεο αλαπαξάζηαζεο ησλ
θνηλσληθψλ νκάδσλ θαη ησλ πξνηχπσλ δσήο, κέζσ ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο,

16
Βιέπε Δηζαγσγή ζην P. Freire, 1985, xiii, The Politics of Education.

69
απνηειεί θνκβηθφ δήηεκα πνπ απαηηεί δηεξεχλεζε. Έηζη, ε θνπιηνχξα γίλεηαη κηα
απφ ηηο πην ζεκαληηθέο έλλνηεο πνπ ρξεζηκνπνηεί ν Giroux ζηε ζεσξία ηνπ.
΢πγθξνηεί ηνπο θξίζηκνπο θαθνχο αλάιπζεο κέζα απφ ηνπο νπνίνπο πξνζεγγίδεη
ηελ εθπαίδεπζε (Doyle & Singh, 2006, 39).

Με βάζε ηα πξνεγνχκελα, ζεσξνχκε αλαγθαίν ινηπφλ λα θάλνπκε κηα

ζχληνκε αλαθνξά ζηελ εμέιημε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ, γηα λα θαηαλνεζεί ε
ηζηνξηθή ηνπο δηαδξνκή θαη ε ζρέζε ηνπο κε ηελ παηδαγσγηθή. Οη Aronowitz θαη
Giroux καο πιεξνθνξνχλ φηη, αξρηθά, επξφθεηην γηα έλα κηθξφ θίλεκα ζηα
βξεηαληθά παλεπηζηήκηα θαη ζηνπο θχθινπο Ακεξηθαλψλ δηαλννπκέλσλ, θξηηηθψλ
ηεο θνπιηνχξαο. Ζ παξέκβαζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θηλήκαηνο απέβιεπε ζηελ
αηζζεηηθή θαη πνιηηηθή απνθαηάζηαζε ηνπ θχξνπο ηεο ιατθήο δεκηνπξγίαο.
Οπζηαζηηθά, νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο ήηαλ έλα επηζηεκνληθφ πεδίν έθθξαζεο ιίγσλ
δηαλννπκέλσλ, ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1950 θαη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1960, νη νπνίνη αξλνχληαλ λα δηαθξίλνπλ ηεξαξρηθά ηελ «πςειή» θνπιηνχξα απφ
ηελ θνπιηνχξα ησλ ιατθψλ ηάμεσλ θαη ησλ άιισλ θνηλσληθψλ νκάδσλ
(εξγαδνκέλσλ, λέσλ, καχξσλ). Ηζρπξίδνληαλ φηη πίζσ απφ ηε δηάθξηζε απηή
ππήξραλ ηδενινγηθνπνιηηηθέο ζθνπηκφηεηεο πνπ λνκηκνπνηνχζαλ ζπγθεθξηκέλεο
εθθάλζεηο ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο. Σηο δεθαεηίεο πνπ αθνινχζεζαλ, νη πνιηηηζκηθέο
ζπνπδέο ζπλδέζεθαλ κε ηελ αλάπηπμε ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ, θαη, πην
ζπγθεθξηκέλα, κε ηε δξάζε ηνπ θεκηληζηηθνχ, ηνπ αληηξαηζηζηηθνχ θαη ηνπ
νηθνινγηθνχ θηλήκαηνο. Ζ θαζηέξσζή ηνπο σο γλσζηηθνχ πεδίνπ ζηα πξνγξάκκαηα
ζπνπδψλ ησλ παλεπηζηεκίσλ, πξνέθπςε απφ ην γεληθφηεξν ελδηαθέξνλ γηα ην ξφιν
ηεο θνπιηνχξαο ζηηο ζχγρξνλεο κεηαπνιεκηθέο θνηλσλίεο (Aronowitz & Giroux,
1993, 173).

Σν Κέληξν ησλ ΢χγρξνλσλ Πνιηηηζκηθψλ ΢πνπδψλ ηνπ Birmingham

ηδξχζεθε ην 1964 απφ κηα εξεπλεηηθή νκάδα κέζα ζην Παλεπηζηήκην απφ ηνπο
Richard Hoggart, Raymond Williams θ.ά. Σν βηβιίν ηνπ R. Hoggart κε ηίηιν The
Uses of Literacy, ην νπνίν ζεκαηνδφηεζε κηα θξίζηκε ζηξνθή ζηε κεηαπνιεκηθή
ζπδήηεζε, αλαθνξηθά κε ηηο αιιαγέο ζηε δσή θαη ηελ θνπιηνχξα ηεο εξγαηηθήο
ηάμεο, ζα απνηειέζεη ηε ζεσξεηηθή αθεηεξία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ εγρεηξήκαηνο
(Hall, 1971, 5). ΋πσο καο πιεξνθνξεί ν Stuart Hall, ζθνπφο ηνπ Κέληξνπ ήηαλ ε
δεκνζίεπζε θξηηηθψλ κειεηψλ γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ θαη ηεο

70
ζεκαζίαο ησλ πνιηηηζκηθψλ αιιαγψλ ζηελ Αγγιία θαη ζε άιιεο αλαπηπγκέλεο
βηνκεραληθά ρψξεο, θαζψο θαη ε δηεξεχλεζε ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ πνπ
δηακφξθσζαλ απηέο ηηο αιιαγέο. ΢θνπφο ησλ εξεπλεηψλ απηψλ δελ ήηαλ λα
επηλνήζνπλ απιψο άιιν έλα απηφλνκν αθαδεκατθφ πεδίν, αιιά λα εμεηάζνπλ, απφ
ηε ζθνπηά ηεο θνπιηνχξαο, ην ζχλνιν ησλ δηαδηθαζηψλ πνπ νδήγεζαλ ζηηο
θνηλσληθέο αιιαγέο κεηά ηνλ πφιεκν. Έηζη, ην 1971 ζα μεθηλήζνπλ ηελ έθδνζε κηαο
ζεηξάο εξγαζηψλ βαζηζκέλσλ ζηε ζπιινγηθή δνπιεηά ησλ κειψλ ηνπ Κέληξνπ. Οη
επηζηεκνληθέο απηέο δεκνζηεχζεηο ζα έρνπλ ηνλ ηίηιν Working Papers in Cultural
Studies θαη ζα αληηθαηαζηήζνπλ θάπνηεο πεξηνδηθέο εθδφζεηο ησλ πξνεγνχκελσλ
ρξφλσλ (Occasional Papers). Οη ζρεηηθέο δεκνζηεχζεηο πεξηιακβάλνπλ εκπεηξηθέο
έξεπλεο θαη ζεσξεηηθέο αλαιχζεηο, ζεκηλαξηαθέο εξγαζίεο, κεηαθξάζεηο θαη
βηβιηνγξαθηθέο επηζθνπήζεηο (ζην ίδην). Μηα ζχληνκε καηηά ζηα πεξηερφκελα ησλ
Working Papers17, καο δίλεη ζηνηρεία γηα ηελ επίδξαζε ησλ αλαιχζεσλ απηψλ ζηε
κεηέπεηηα επηζηεκνληθή δνπιεηά ηνπ Henry Giroux. Πξάγκαηη, αξθεηά απφ ηα
ζέκαηα αλάιπζεο ησλ εξεπλεηηθψλ εξγαζηψλ ζρεηίδνληαλ κε ηελ έλλνηα ηεο
θνπιηνχξαο, ηε ζχγρξνλε κνπζηθή, ηνλ αζιεηηζκφ, ηε θσηνγξαθία, ηα Μ.Μ.Δ., ηε
λενιαία, ηνλ ηδενινγηθφ ξφιν ηεο νηθνγέλεηαο, ηελ νηθηαθή εξγαζία ησλ γπλαηθψλ,
θ.ά. Θα κπνξνχζακε λα ηζρπξηζηνχκε φηη ε ζπκβνιή ηνπ Κέληξνπ ζηελ αλάπηπμε
ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ ήηαλ θαζνξηζηηθή θαη επεξέαζε ζεκαληηθά ηελ θξηηηθή
παηδαγσγηθή θαη πην ζπγθεθξηκέλα ηνλ Giroux. Βέβαηα, πξέπεη λα δηεπθξηλίζνπκε
φηη κφιηο ην 1981 νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο ζηξέθνπλ πην ζπζηεκαηηθά ην
ελδηαθέξνλ ηνπο πξνο ηελ εθπαίδεπζε 18. Σν ελδηαθέξνλ απηφ απνηππψλεηαη ζηελ
έθδνζε ελφο βηβιίνπ κε ηίηιν Unpopular Education: Schooling and Social
Democracy in England since 1944 (Grossberg, 1994, 3). Ζ θαζπζηεξεκέλε απηή
αιιειεπίδξαζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ κε ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ παηδαγσγηθή
ζεσξία επηζεκαίλεηαη θαη απφ ηνλ ίδην ηνλ Giroux, φπσο ζα δνχκε παξαθάησ.

17
Μειεηήζακε κεξηθά απφ ηα πξψηα ηεχρε ησλ δεκνζηεχζεσλ απηψλ (ηεχρνο 1, 3, 7, 8, 9) γηα λα
δηαπηζηψζνπκε ηνλ εξεπλεηηθφ ηνπο πξνζαλαηνιηζκφ.
18
Αλ θαη δελ πξέπεη λα μερλάκε φηη, φπσο καο πιεξνθνξεί ν Grossberg, πνιινί εθπξφζσπνη ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ (π.ρ. Raymond Williams) μεθίλεζαλ ηελ επηζηεκνληθή ηνπο πνξεία απφ
πξνγξάκκαηα ζρεηηθά κε ηελ εθπαίδεπζε ησλ ελειίθσλ. Μέζα απφ ηα καζήκαηα απηά πξνέθπςε ην
ελδηαθέξνλ γηα ηελ έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο (Grossberg, 1994, 3).

71
 Σειηθά, ηε δεθαεηία ηνπ 1980 ε ζρέζε ησλ δχν επηζηεκνληθψλ ρψξσλ ζα
γίλεη πην νπζηαζηηθή θαη ζα εθθξαζηεί κε πνηθίιεο δηεπηζηεκνληθέο εξγαζίεο. Οη
πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο θαη ε θξηηηθή παηδαγσγηθή ηε δεθαεηία ηνπ 1980, ζηηο
Ζ.Π.Α., ζηελ Αγγιία θαη ζε άιιεο ρψξεο, θαηαμηψζεθαλ ζην ρψξν ηεο
παλεπηζηεκηαθήο κφξθσζεο αιιά θαη ζηνλ ηνκέα ησλ εθδφζεσλ. Ο Stuart Hall
αλαθέξεη ην 1990 φηη «απφ ην πεξηζψξην ζα νδεγεζνχκε ζην θέληξν ηεο
αθαδεκατθήο δσήο» (Grossberg, 1994, 2). ΢ηε Βξεηαλία θαη εηδηθφηεξα ζην Κέληξν
Πνιηηηζκηθψλ ΢πνπδψλ παξαηεξείηαη εληνλφηεξν ελδηαθέξνλ απ‟ φ,ηη ζην παξειζφλ
γηα ζέκαηα εθπαίδεπζεο. ΢εκαληηθφ ξφιν ζ‟ απηή ηε κεηαζηξνθή ζα παίμεη ε
πνιηηηθή ηεο Thatcher θαη νη επηπηψζεηο ηεο ζην δεκφζην ζρνιείν. Βέβαηα, ην
Κέληξν ηνπ Birmingham δελ ήηαλ ην κνλαδηθφ εγρείξεκα γηα ηελ θαζηέξσζε ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ. Τπήξμαλ θη άιιεο ζεκαληηθέο πξνζπάζεηεο πνπ
ζπλδέζεθαλ κε ηελ αλάπηπμε ηεο ζρέζεο θνπιηνχξαο θαη εθπαίδεπζεο, φπσο ε
έθδνζε ησλ πεξηνδηθψλ Ideology and Consciousness, Screen Education θαη Society
for Education in Film and Television. ΢ηηο Ζ.Π.Α. ηε δεθαεηία ηνπ 1970, νη
πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο βξήθαλ πεδίν έθθξαζεο θαη λνκηκνπνίεζεο ζην ρψξν ησλ
επηζηεκψλ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο επηθνηλσλίαο. Ωζηφζν, δελ κπνξνχκε λα
ηζρπξηζηνχκε φηη ε εξεπλεηηθή δνπιεηά ηνπ Giroux αλήθεη ακηγψο ζην ρψξν ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ, αλ θαη δέρζεθε επηξξνέο απφ ηε ΢ρνιή ηνπ Birmingham
(ζην ίδην, 4). ΢ε απηφ ην πιαίζην εμειίμεσλ, ε ζπλάληεζε ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο κε ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο εμππεξεηεί ηελ αλάγθε κηαο βαζχηεξεο
αλάγλσζεο ηεο εθπαηδεπηηθήο θαη θνηλσληθν-πνιηηηθήο ζπγθπξίαο, απέλαληη ζηελ
νπνία ηνπνζεηείηαη ν Giroux. Θεσξεί φηη ην δήηεκα ηεο ξηδνζπαζηηθήο αλαδφκεζεο
ηνπ ζχγρξνλνπ ζρνιείνπ πεξλάεη κέζα απφ ηε βαζηά θαηαλφεζε ηεο ζρέζεο
εθπαίδεπζεο, θνπιηνχξαο, θνηλσλίαο. Ζ νπηηθή ηνπ, πιένλ, ζπγθξνηείηαη κε βάζε
απηή ηε «ζπλάληεζε». ΢ηε ζπλέρεηα ζα εμεηάζνπκε πην ζπζηεκαηηθά ηε ζρέζε
απηή θαη ηηο ζέζεηο ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ γηα ηηο δπλαηφηεηεο αλάπηπμεο ηεο
παηδαγσγηθήο ζθέςεο κε βάζε ηηο πξννπηηθέο πνπ πξνζθέξνπλ νη πνιηηηζκηθέο
ζπνπδέο.

Ο Giroux ππνζηεξίδεη φηη ν θαπηηαιηζκφο δελ είλαη απιά έλα νηθνλνκηθφ

ζχζηεκα, αιιά κηα θνηλσληθή θαη ηδενινγηθή δχλακε πνπ δηαβξψλεη φιεο ηηο πηπρέο
ηεο ζχγρξνλεο δσήο. Δπνκέλσο, ε θξηηηθή ηνπ πξνζέγγηζε δελ πξέπεη λα εζηηάδεη
κφλν ζηα δεηήκαηα ηεο ηαμηθήο αληίζεζεο θαη ηεο νηθνλνκηθήο δηθαηνζχλεο. Ζ

72
ζεσξεηηθή ηνπνζέηεζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ, φκσο, εθηφο ησλ νξίσλ ηνπ
ζεκειηψδνπο δεηήκαηνο ηεο θαπηηαιηζηηθήο εθκεηάιιεπζεο -θξηηηθή πξνεξρφκελε
απφ κηα παξαδνζηαθή εθδνρή ηεο καξμηζηηθήο ζθέςεο- είλαη απιψο ιαλζαζκέλε
(Giroux, 2001c, 10). Ζ θξηηηθή ηνπ ζε απηφ ην ζεκείν αθνξά ηελ θνηλσληθή
αλάιπζε ηεο ξηδνζπαζηηθήο αξηζηεξάο, πνπ αξλείηαη λα ζπλαξζξψζεη ζηνλ
πξνβιεκαηηζκφ ηεο ην δήηεκα ησλ νηθνλνκηθψλ αληζνηήησλ κε ηελ θνπιηνχξα. Ζ
απαμίσζε απηήο ηεο ζρέζεο πεξηνξίδεη, γηα ηνλ Giroux, ηα εξγαιεία αλάιπζεο θαη
ζηνραζκνχ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο:

«Ζ νπηηθή ηνπ κεραληζηηθνχ πιηζκνχ είλαη εγθισβηζκέλε ζε κηα

ζηείξα δπαδηθφηεηα πνπ βαζαίλεη ην ράζκα αλάκεζα ζηελ θνπιηνχξα θαη ηελ
πνιηηηθή νηθνλνκία, κε απνηέιεζκα λα κελ κπνξεί λα δεη κε πνηνλ ηξφπν
βηψλνληαη ηα απνηειέζκαηα ηεο εμνπζίαο απφ δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο
νκάδεο θαη πψο απηέο νη κνξθέο εμνπζίαο αλαπαξάγνληαη ή κεηαηξέπνληαη
ζε πεδίν αληηπαξάζεζεο. Απφ ηε ζηηγκή πνπ ε έλλνηα ηεο ηάμεο γίλεηαη
θεληξηθή θαηεγνξία αλάιπζεο δελ κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε πψο νη
ηαμηθέο ζρέζεηο εξκελεχνληαη απφ ηα δχν θχια ή απφ δηαθνξεηηθέο
θπιεηηθέο νκάδεο. Ζ ζπγθεθξηκέλε νπηηθή δελ θαηνξζψλεη λα μεπεξάζεη ηα
παξαπάλσ αδηέμνδα θαη λα αλαδείμεη ηηο πνιιέο δηαζηάζεηο ηεο θνηλσληθήο
θαηαπίεζεο ».

(ζην ίδην, 18).

Μία απφ ηηο πην ζεκαληηθέο πηπρέο ηνπ παξαπάλσ πξνβιεκαηηζκνχ είλαη ε
επηζήκαλζε φηη ε ζπγθξφηεζε ησλ θνηλσληθψλ ηαπηνηήησλ ζπληζηά έλα ζχλζεην
πνιηηηθφ πεδίν, ζην νπνίν ζπλαληηνχληαη νη έλλνηεο ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο, ηεο
θνπιηνχξαο, ηεο δηαθνξάο θαη ηνπ θνηλσληθνχ αγψλα. Οη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο
επηθεληξψλνληαη ζηηο παξαπάλσ θαηεγνξίεο θαη πξνζθέξνπλ πνιχηηκεο αλαιχζεηο
γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ ζπλφινπ ησλ ηαμηθψλ αληηζέζεσλ θαη ηεο θνηλσληθήο
δηακάρεο. Αο κελ μερλάκε, ηνλίδεη ν Giroux, φηη ν ξαηζηζκφο ζηηο Ζ.Π.Α. είλαη
βαζηά εκπεδσκέλνο ζηηο ηαμηθέο ζρέζεηο θαη ε πνιηηηθή ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο
αλαθεξχρζεθε κεηά ην ηέινο ηνπ ςπρξνχ πνιέκνπ σο ν λένο εζσηεξηθφο ερζξφο πνπ
αληηθαηέζηεζε ηνλ «θνκκνπληζηηθφ θίλδπλν» (Giroux, 1993, 97).

Δθείλν, φκσο, πνπ πξέπεη λα δνχκε πην ζπζηεκαηηθά είλαη ν ηξφπνο κε ηνλ
νπνίν κπνξεί λα επσθειεζεί ε θξηηηθή παηδαγσγηθή ζεσξία απφ ηε ζρέζε ηεο κε ηε
κειέηε ηεο θνπιηνχξαο. Ο Giroux εθθξάδεη ηε βεβαηφηεηα φηη ε «ζπλάληεζε» κε

73
ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο πξνζθέξεη ζεκαληηθφηαηε ζεσξεηηθή ζηήξημε ζηνπο
παηδαγσγνχο. Πξψηνλ, δηεπθνιχλεη ηε βαζχηεξε θαηαλφεζε ησλ ιεηηνπξγηψλ ηεο
εμνπζίαο ζην επίπεδν ησλ ζεζκψλ, ηεο γιψζζαο θαη ηεο καδηθήο θνπιηνχξαο. Γίλεη
έκθαζε ζηε ζρέζε ζεσξίαο-θνηλσληθνχ πιαηζίνπ θαη ζε δεηήκαηα φπσο ν
γξακκαηηζκφο ησλ ελειίθσλ, νη «ππνθνπιηνχξεο ησλ λέσλ», ε πνιηηηθή ησλ
θνηλσληθψλ ηαπηνηήησλ θαη ε δεκνθηιήο θνπιηνχξα. Γεχηεξνλ, νη πνιηηηζκηθέο
ζπνπδέο ακθηζβεηνχλ ηνλ απζηεξφ δηαρσξηζκφ ησλ επηζηεκνληθψλ πεδίσλ θαη
πξνβάιινπλ ην αίηεκα ηεο δηεπηζηεκνληθφηεηαο. Σξίηνλ, παξέρνπλ ην ζεσξεηηθφ
πιαίζην γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ εμνπζίαο. Θεσξνχληαη έηζη σο
πξναπαηηνχκελν γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ επηπηψζεσλ ηεο καδηθήο θνπιηνχξαο ζηελ
θαζεκεξηλή δσή θαη ζηελ παξαγσγή γλψζεο, θνηλσληθψλ ηαπηνηήησλ θαη
επηζπκηψλ (Giroux, 1997d, 259-260). Δπίζεο, νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο κπνξνχλ λα
δηεπθνιχλνπλ ηε ζχγθιηζε ηεο κνληέξλαο παξάδνζεο θαη ηνπ κεηακνληέξλνπ
«ιφγνπ». Με άιια ιφγηα, κπνξνχλ λα δεκηνπξγήζνπλ ζπγθεθξηκέλεο ζπλζήθεο πνπ
ελζαξξχλνπλ ηε δεκηνπξγηθή ζπγρψλεπζε ησλ αξρψλ ηεο θνηλσληθήο δξάζεο, ηνπ
δηθαηψκαηνο ηεο έθθξαζεο θαη ηεο πνιηηηθήο πξννπηηθήο κε ηε ζεσξεηηθή αλάιπζε
ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο, ηεο γιψζζαο θαη ησλ δηαθνξψλ. ΋κσο, ε ζρέζε απηή δελ
είλαη ηζφηηκε ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ, γηαηί φπσο
δειψλεη ν ίδηνο: «΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, νη Πνιηηηζκηθέο ΢πνπδέο έρνπλ ηε
ζεσξεηηθή ηνπο αθεηεξία ζηηο παξαδφζεηο ηνπ θεκηληζκνχ, ηνπ κεηαδνκηζκνχ θαη
ηνπ κεηα-απνηθηαθνχ ιφγνπ» (ζην ίδην, 166). Γεληθά, ν Giroux ζεσξεί φηη ε κειέηε
ηεο θνπιηνχξαο δίλεη δπλαηφηεηεο ζηνπο παηδαγσγνχο λα δεκηνπξγήζνπλ λέεο
κνξθέο γλψζεο, λα ηνπνζεηήζνπλ ηε ζρέζε γλψζεο-εμνπζίαο ζην ηζηνξηθφ ηεο
πιαίζην, λα εξκελεχζνπλ ηελ θαζεκεξηλή δξάζε ησλ αλζξψπσλ κε ηδενινγηθά θαη
πνιηηηθά θξηηήξηα θαη λα θαηαλνήζνπλ ηελ παηδαγσγηθή σο έθθαλζε ηεο
πνιηηηζκηθήο δεκηνπξγίαο (Giroux, 1992, 164-165). Σέινο, ε ζπκβνιή ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ ζηε δηακφξθσζε ηεο παξάδνζεο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο
δηαθαίλεηαη ζηηο δπλαηφηεηεο πνπ παξέρεη αλαθνξηθά κε ηα πξνγξάκκαηα
εθπαίδεπζεο θαη επηκφξθσζεο ησλ δαζθάισλ:

«Ζ κειέηε ησλ πνιηηηζκψλ -ή θαιχηεξα απηφ πνπ απνθαινχκε

πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο- κπνξεί λα απνηειέζεη ηε ζεσξεηηθή βάζε ελφο
αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ δαζθάισλ. Σν
πηζηεχνπκε απηφ, γηαηί νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα

74
 παξέρνπλ ζηνπο ππνςήθηνπο δαζθάινπο θξηηηθέο θαηεγνξίεο γηα ηελ εμέηαζε
ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζην ζρνιείν θαη ζηηο ηάμεηο, σο πξαθηηθψλ
εμνπζίαο. Δπηπιένλ, αλαγλσξίδνληαο νη δάζθαινη φηη ε ζρνιηθή δσή
δηακεζνιαβείηαη απφ ηελ αληηπαξάζεζε ηεο θπξίαξρεο θνπιηνχξαο κε ηε
ιατθή θνπιηνχξα κπνξνχλ λα δηακνξθψζνπλ ηηο πξαθηηθέο ηνπο ζε ζπλάθεηα
κε ηηο εκπεηξίεο ησλ καζεηψλ. (…) Μηα κεζνδεπκέλε πξνζέγγηζε ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ ζα παξείρε ζεκαληηθά ζεσξεηηθά εξγαιεία ζηνπο
δαζθάινπο γηα λα αληηιεθζνχλ πψο ε ηδενινγία εγγξάθεηαη ζηηο
αλαπαξαζηάζεηο ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ».

(Giroux & McLaren, 1986, 233).

Ζ ζρέζε αλάκεζα ζηελ παηδαγσγηθή θαη ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο είλαη έλα
ζέκα πνπ ζα απαζρνιήζεη ηνλ Giroux γηα πάλσ απφ κηα δεθαεηία. Ζ ζρέζε απηή
δηακεζνιαβείηαη απφ ηνπο δηαθνξεηηθνχο πξνζαλαηνιηζκνχο ησλ δχν
επηζηεκνληθψλ πεδίσλ γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα, αιιά θαη απφ ηηο δπλαηφηεηεο
ζχκπιεπζεο γηα ηε ζπγθξφηεζε λέσλ, πην δηεπξπκέλσλ ζεσξεηηθψλ αλαδεηήζεσλ.
Δπίζεο, ζεκειηψλεηαη ζηελ αλάγθε ζπγθξφηεζεο απηνχ πνπ ν Raymond Williams
απνθαιεί παηδαγσγηθή ηεο θνπιηνχξαο, δειαδή ζηελ παξαδνρή φηη φιεο νη
θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο εκπεηξίεο εκπεξηέρνπλ ην ζηνηρείν ηεο κφξθσζεο. Με
άιια ιφγηα, έρνπλ παηδαγσγηθή αμία. Έηζη, ε παηδαγσγηθή, σο πνιηηηζκηθή
πξαθηηθή, εκθαλίδεηαη ζε φια ηα θνηλσληθά πεδία (Giroux & Shannon 1997, 4).
Ωζηφζν, παξά ηελ εθηεηακέλε απνδνρή ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ απφ
παλεπηζηεκηαθνχο θχθινπο ηα ηειεπηαία ρξφληα, πνιινί ιίγνη παηδαγσγνί ησλ
αληίζηνηρσλ ζρνιψλ έρνπλ ελζσκαηψζεη ζηε δηδαθηηθή θαη εξεπλεηηθή ηνπο
δνπιεηά ζηνηρεία απφ ην πεδίν ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ. Ζ «αδηαθνξία» απηή,
θαηά ηνλ Giroux, κπνξεί λα απνδνζεί ζηνλ ηερλνθξαηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ησλ
παηδαγσγηθψλ κνληέισλ, πνπ επηθξάηεζε ζηα πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ ησλ
ζπγθεθξηκέλσλ ζρνιψλ. Δπίζεο, κπνξεί λα απνδνζεί ζηελ παξαδνζηαθή ηαχηηζε
ηεο παηδαγσγηθήο κε ηελ απφθηεζε δηδαθηηθψλ δεμηνηήησλ, γεγνλφο πνπ εκπνδίδεη
ηελ νινθιεξσκέλε ζεσξεηηθή κφξθσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ. Ζ θπξίαξρε
παηδαγσγηθή ηνπ κάλαηδκελη απνγπκλψλεη ην ζρνιείν απφ ηηο εζηθέο θαη πνιηηηθέο
ηνπ δηαζηάζεηο θαη πξνσζεί κηα ηερλνθξαηηθή αληίιεςε γηα ην ζεζκφ ηεο
εθπαίδεπζεο (Giroux, 1997a, 232). Αο κε μερλάκε φηη νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο
εληάζζνπλ ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπο ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ

75
θνπιηνχξα, ηε γλψζε θαη ηελ εμνπζία (Giroux & McLaren, 1989, 125). Καηά
ζπλέπεηα, δελ πξέπεη λα εθπιήζζεη ην γεγνλφο φηη νη εθπαηδεπηηθνί -θαη ηδηαίηεξα
απηνί πνπ εθθξάδνπλ ηηο θπξίαξρεο παηδαγσγηθέο ηάζεηο- αδηαθνξνχλ γηα ηηο
πνιηηηθέο αλαθνξέο ηεο ξηδνζπαζηηθήο ζεσξίαο. Ο Giroux πηζηεχεη φηη
παξαδνζηαθά ηα ζρνιεία θαη ηα παλεπηζηεκηαθά ηκήκαηα ηεο εθπαίδεπζεο ζηηο
Ζ.Π.Α. νξγαλψλνπλ ην πεξηερφκελν ησλ ζπνπδψλ ηνπο κε βάζε ζπκβαηηθά
επηζηεκνληθά πεδία (φπσο γηα παξάδεηγκα, ε δηδαθηηθή ησλ καζεκαηηθψλ θαη ε
δηδαθηηθή ηεο γιψζζαο) ή κε βάζε ινγηθέο δηαρείξηζεο ησλ ζρνιηθψλ ππνζέζεσλ
θαη ησλ δηνηθεηηθψλ ζεκάησλ. ΢ε απηφ ην πιαίζην εθπαίδεπζεο νη θνηηεηέο έρνπλ
ειάρηζηεο επθαηξίεο λα κειεηήζνπλ επξχηεξα θνηλσληθά ζέκαηα θαη λα
δηακνξθψζνπλ κηα ζπλνιηθή νπηηθή γηα ην ζρνιείν θαη ηελ θνηλσλία. Παξάιιεια,
νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο δηαθσλνχλ κε ηελ παξαπάλσ ζεψξεζε ηεο παηδαγσγηθήο.
Τπνζηεξίδνπλ φηη ε παηδαγσγηθή δελ είλαη κηα ηερληθή πξάμε νχηε έλα ζχλνιν απφ
νπδέηεξεο δεμηφηεηεο. Αληίζεηα, επηζεκαίλνπλ φηη πάλσ απ‟ φια είλαη πνιηηηζκηθή
πξαθηηθή, ε νπνία γίλεηαη θαηαλνεηή κφλν κέζσ ηνπ ζπλερνχο ζηνραζκνχ ηεο
ηζηνξίαο, ηεο πνιηηηθήο θαη ηεο θνπιηνχξαο (Giroux, 1997a, 233). Γηα ηνλ Giroux,
ε απνπζία ζεσξεηηθήο εκβάζπλζεο ησλ δαζθάισλ αλαθνξηθά κε ηε ζρέζε
επηζηεκνληθνχ-πνιηηηθνχ απνκαθξχλεη ηελ πξννπηηθή θξηηηθήο θαηαλφεζεο γηα ηελ
εθπαίδεπζε. Οη εθπαηδεπηηθνί δε γλσξίδνπλ ηελ ηδενινγηθή πξνέιεπζε ησλ
ζεκάησλ ηα νπνία θαινχληαη λα δηδάμνπλ θαη ηηο θνηλσληθέο ζπλέπεηεο πνπ
ζπλεπάγεηαη ε κνξθσηηθή ηνπο ρξήζε. Έηζη, κεηαηξέπνληαη ζε πινπνηεηέο
αληηθεηκεληθψλ εθπαηδεπηηθψλ ζηφρσλ θαη πηνζεηνχλ ην ξφιν ηνπ πξαθηηθνχ
δηεθπεξαησηή πνπ αδπλαηεί λα ζεσξεηηθνπνηήζεη ηηο επηινγέο ηνπ. Γειαδή,
αδπλαηεί λα κεηαζρεκαηίζεη ηελ εκπεηξία ηνπ ζε επηζηεκνληθή πξάμε θαη ην
αληίζηξνθν (Giroux, 1988, 124). Ζ ζρέζε ινηπφλ ηεο ζεσξίαο κε ηελ πξαθηηθή
αλαδηαηππψλεηαη απφ ηνλ Giroux, γηα λα ιεηηνπξγήζεη σο κέζν ελδπλάκσζεο θαη
θξηηηθήο παξέκβαζεο ζηελ εθπαίδεπζε θαη ζηηο επξχηεξεο θνηλσληθνπνιηηηθέο
αληηπαξαζέζεηο.

΢ην ζεκείν απηφ ηίζεηαη μαλά ην εξψηεκα ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ
παηδαγσγηθή θαη ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο, φκσο απηή ηε θνξά απφ ηε ζθνπηά ηεο
ζπλεηζθνξάο ηεο πξψηεο πξνο ηε δεχηεξε. Ο Giroux ζέηεη ην εξψηεκα ηνπ
αλνίγκαηνο ηεο παηδαγσγηθήο έμσ απφ ηα αζθπθηηθά πιαίζηα ηνπ ζεζκνχ ηεο
εθπαίδεπζεο. Γηα λα ην απαληήζεη, αλαηξέρεη ζηελ πξψηε πεξίνδν ηεο

76
επηζηεκνληθήο δνπιεηάο ηνπ Κέληξνπ ηνπ Birmingham θαη ζηε ζέζε ηνπ Raymond
Williams γηα ηε ζεκαζία ηεο παηδαγσγηθήο. Ζ παηδαγσγηθή, ζχκθσλα κ‟ απηή ηελ
άπνςε, ζεσξείηαη ζπλδεηηθφο θξίθνο αλάκεζα ζηηο πνιηηηζκηθέο πξαθηηθέο θαη ηε
ξηδνζπαζηηθή ζεσξία. Ννκηκνπνηείηαη σο ζεσξεηηθή πξνυπφζεζε θαηαλφεζεο ησλ
πνιηηηθψλ δηαζηάζεσλ ηεο δηδαζθαιίαο, ηεο κάζεζεο, ησλ θεηκέλσλ θαη ηεο
γλψζεο. Θέηεη ην δήηεκα ηεο εμνπζίαο θαη ηεο θνηλσληθήο δξάζεο. Δμάιινπ,
ζχκθσλα κε ηνλ Williams, ηε δεθαεηία ηνπ 1930 θαη ηε δεθαεηία ηνπ 1940, νη
πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο αλαδείρζεθαλ κέζα απφ πξνγξάκκαηα εθπαίδεπζεο
ελειίθσλ. Σα πξνγξάκκαηα απηά αλέπηπμαλ έλαλ έληνλν δηεπηζηεκνληθφ
πξνβιεκαηηζκφ θαη επηρείξεζαλ ηε ζχλδεζε ηεο ινγνηερλίαο κε ηε δσληαλή
θνηλσληθή εκπεηξία ησλ ελειίθσλ καζεηψλ, θαζψο θαη ηε ζπζρέηηζε ζεκάησλ πνπ
αθνξνχζαλ ηελ ηέρλε θαη ηε ινγνηερλία κε ηελ ηζηνξία θαη ηελ θνηλσληθή ζπγθπξία
ηεο επνρήο (Giroux, 1997d, 168). Ο Giroux, φκσο, εδψ δελ θάλεη κηα απιή
ππελζχκηζε γηα ηελ ηζηνξηθή θαηαγσγή ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηα δχν πεδία.
Δπηρεηξεί λα επαλαθέξεη ζην πξνζθήλην ηε ζρέζε απηή θαη λα επηζεκάλεη ηελ
αλάγθε λα ηδσζεί (απφ ηε ζθνπηά ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ) ε κάζεζε σο κέξνο
ηεο δηαδηθαζίαο ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο. Με άιια ιφγηα, ππελζπκίδεη ηελ αλάγθε
λα πιεζηάζεη ε πνιηηηθή ζηελ παηδαγσγηθή. Ζ απνζαθήληζε ηεο ζρέζεο ηνπ
θνηλσληθν-πνιηηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ κε ηελ εθπαίδεπζε απαζρνιεί ηνλ Giroux
απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, φπσο έρνπκε επηζεκάλεη ζην πξνεγνχκελν
θεθάιαην ηεο κειέηεο καο. Ζ ζεκαζία ηεο παηδαγσγηθήο αλαθεξφηαλ ζηηο
δπλαηφηεηεο λα ζπζρεηηζηεί ε θνπιηνχξα θαη ε εμνπζία κε ηελ εκπεηξία ησλ
αλζξψπσλ ζε ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο θαη ηζηνξηθέο ζπλζήθεο. Ζ παηδαγσγηθή
κπνξεί λα θσηίζεη ην πξφβιεκα ηεο παξαγσγήο ηεο γλψζεο θαη ηεο ζπγθξφηεζεο
ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ζε έλα πιήζνο θνηλσληθψλ πεδίσλ εθηφο απφ ηελ
εθπαίδεπζε. Ηδηαίηεξα ε θξηηηθή παηδαγσγηθή εγθαηληάδεη ηε δηεξεχλεζε ησλ
πνιηηηζκηθψλ πξαθηηθψλ θαηαπίεζεο θαη ηελ θαηαλφεζε ηνπ ξφινπ ηεο
ππνθεηκεληθφηεηαο ζηελ ηζηνξία. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, κπνξεί λα αλαδείμεη
θξίζηκεο πιεπξέο ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη ηεο ηζηνξηθφηεηαο ησλ δηαδηθαζηψλ
παξαγσγήο ηεο γλψζεο (ζην ίδην, 169). Μπνξεί, επίζεο, λα πξνηείλεη θαη πξαθηηθέο
ζηξαηεγηθέο αληίζηαζεο 19 γηα ηελ ππέξβαζε ησλ κνξθψλ πνιηηηζκηθήο θπξηαξρίαο
19
Ο Giroux ζην ζεκείν απηφ παξαζέηεη νξηζκέλεο πξνηάζεηο γηα ηελ πνιηηηθή αμηνπνίεζε ησλ
δηαδηθαζηψλ παξαγσγήο ιφγνπ, φπσο απηέο πξνθχπηνπλ απφ ηελ πξνζσπηθή ηνπ δηδαθηηθή εκπεηξία.

77
πνπ απαμηψλνπλ ηελ έλλνηα ηεο δηαθνξάο θαη απνδπλακψλνπλ ηε ζέζε ησλ
καζεηψλ (ζην ίδην, 172). ΋κσο, ε παηδαγσγηθή γηα λα απνθηήζεη ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηεο πνιηηηθήο πξάμεο πξέπεη λα μεθχγεη απφ ηα ζηελά φξηα ηνπ
ζρνιείνπ θαη ησλ έηνηκσλ γλψζεσλ θαη λα εζηηάζεη ζε επξχηεξα θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθά πεδία. Γηα παξάδεηγκα, πξνηείλεη ν Giroux, ε παηδαγσγηθή ηεο
θνπιηνχξαο κπνξεί λα δηδάμεη ηνπο καζεηέο ηξφπνπο πξνζέγγηζεο ησλ Μ.Μ.Δ., ησλ
γξαπηψλ, αθνπζηηθψλ θαη νπηηθψλ θεηκέλσλ, λα ηνπο βνεζήζεη λα πξνζιακβάλνπλ
θξηηηθά ηα πνηθίια κελχκαηα ηεο θνηλσληθήο ηνπο δσήο, λα παξάγνπλ θξηηηθή
γλψζε θαη λα απνθηήζνπλ κηα πιενλεθηηθή ζέζε ζηελ αλάγλσζε ηεο ηζηνξηθήο
ζπγθπξίαο (Giroux, 2001c, 128).

Οη παξαπάλσ πξνηάζεηο καο εηζάγνπλ ζηελ θξηηηθή ηνπ Giroux πξνο ηα δχν
επηζηεκνληθά πεδία. ΋πσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο κεηακνληέξλαο ζθέςεο, ε
πξφζιεςε ησλ ζέζεσλ ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ απφ ηνλ Giroux δε ζπληειείηαη
άθξηηα. ΢ηελ εηζαγσγή ηνπ Border Crossings ζα επηζεκάλεη ηελ αλάγθε λα
επαλαπξνζδηνξηζηεί ε θξηηηθή παηδαγσγηθή ζεσξία κε λένπο φξνπο, λέα γιψζζα θαη
αλαθνξέο, ψζηε λα κεηαζρεκαηηζηεί ζε πνιηηηζηηθή δχλακε πνπ ζα ζπκβάιιεη ζηελ
εθπαηδεπηηθή θαη θνηλσληθή αιιαγή (Giroux, 1992, 2). Ζ παηδαγσγηθή εδψ
πεξηγξάθεηαη σο κνξθή πνιηηηζκηθήο πξάμεο θαη σο δηακνξθσηηθή δχλακε πνπ
πξνζδηνξίδεη ηε γλψζε, ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηηο ππνθεηκεληθφηεηεο. ΋κσο,
θαη νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο δελ ηνπνζεηνχληαη εθηφο ησλ νξίσλ ηεο θξηηηθήο ηνπ.
Ζ θξηηηθή απηή επηθεληξψλεηαη ζηηο ηάζεηο ηνπ Δπξσθεληξηζκνχ πνπ επηθξαηνχλ
ζην εζσηεξηθφ ηνπο, ζηηο θιεηζηέο αθαδεκατθέο ιεηηνπξγίεο ηνπο θαη ζηελ απνπζία
νπζηαζηηθήο ζρέζεο κε ηελ πνιηηηθή. Αλ θαη σο επηζηεκνληθή πξφηαζε επηρεηξεί
ζεκαληηθά αλνίγκαηα πξνο ηελ πνιχπιεπξε πξνζέγγηζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο,
ρξεηάδεηαη λα δηεπξχλεη ηηο πνιηηηθέο ηεο αλαθνξέο θαη λα κελ πεξηνξίδεηαη ζηελ
αλέμνδε θξηηηθή. ΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, δελ εληάζζεηαη ζε έλα επξχηεξν
πνιηηηθφ εγρείξεκα θξηηηθνχ αλαπξνζαλαηνιηζκνχ θαη θνηλσληθήο αλαδφκεζεο.
Απφ ηε ζηηγκή πνπ νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο απνκαθξχλζεθαλ απφ ηηο αξρηθέο ηνπο
αλαθνξέο (γξακκαηηζκφο ελειίθσλ, ηαμηθή αλάιπζε θαη λενιαία), δελ έρνπλ

Οη πξνηάζεηο απηέο αθνξνχλ ηε ζπιινγηθή νξγάλσζε ηεο δνπιεηάο ησλ θνηηεηψλ ηνπ θαη ηελ
παηδαγσγηθή αμηνπνίεζε ηεο αλάιπζεο θηλεκαηνγξαθηθψλ ηαηληψλ. Ζ πξνζέγγηζε ησλ
θηλεκαηνγξαθηθψλ ηαηληψλ σο παηδαγσγηθή θαη πνιηηηζκηθή πξαθηηθή είλαη έλα ζέκα πνπ ζα καο
απαζρνιήζεη δηεμνδηθφηεξα παξαθάησ.

78
θαηαθέξεη λα πεξηιάβνπλ ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπο ηνλ πνιηηηθφ ζθνπφ ηεο
ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο. Δλψ ζεσξείηαη ζεκαληηθή ε ζπκβνιή ηνπο ζηε κειέηε
ηεο θνπιηνχξαο, ησλ αλαπαξαζηάζεσλ θαη ηεο γιψζζαο ζε δηαθνξεηηθά επίπεδα
θνηλσληθήο δξάζεο, δελ ελδηαθέξνληαη γηα ηε ζπλάξζξσζε φισλ απηψλ ζηελ
πξννπηηθή ελφο ξηδνζπαζηηθνχ πνιηηηθνχ εγρεηξήκαηνο. Ο ξαηζηζκφο, νη ζρέζεηο
ησλ δχν θχισλ, νη εζληθέο ηαπηφηεηεο, ε θνπιηνχξα ησλ κέζσλ καδηθήο
ελεκέξσζεο θαη ε απνθσδηθνπνίεζε θεηκέλσλ παξακέλνπλ νη θεληξηθέο
κεηαβιεηέο αλάιπζεο ζην «ιφγν» ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ. Οη παηδαγσγνί, απφ
ηε δηθή ηνπο αθεηεξηαθή ζέζε, κπνξνχλ λα παξέκβνπλ ζ‟ απηφλ ην ιφγν θαη λα
αλαδείμνπλ ην ζηφρν ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο ζε θεληξηθή αλαθνξά
(Giroux, 1996b, 133, 134). Οπζηαζηηθά, ν Giroux επηρεηξεί ηε δεκηνπξγηθή ζχλζεζε
επηκέξνπο ιφγσλ θαη ηε ζπκπινθή ελλνηψλ (πνιηηηθή νηθνλνκία, ζεσξία γηα ηελ
θνπιηνχξα, ζπκβνιηθή θαη πιηθή έθθξαζε ηεο εμνπζίαο), ψζηε λα αλαδείμεη ηνλ
πνιπδηάζηαην ραξαθηήξα ηεο ζχγρξνλεο θνηλσληθήο θαηαπίεζεο θαη παξάιιεια λα
δεκηνπξγήζεη κηα ελφηεηα δξάζεο ελάληηα ζ‟ απηή. Υαξαθηεξηζηηθά ζα δειψζεη:

«(…) Μηα ηέηνηα δνπιεηά ζα εκπνδίζεη ηνλ εθθπιηζκφ, ηελ

ηδησηηθνπνίεζε θαη ηε κεηαηξνπή ζε εκπνξεχζηκν αγαζφ ησλ ρψξσλ ειεχζεξεο
έθθξαζεο, ηδίσο ηνπ δεκφζηνπ ζρνιείνπ θαη ηνπ παλεπηζηεκίνπ. Οη
πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο πξέπεη λα ζέζνπλ ην θξίζηκν δήηεκα ησλ θνηλσληθψλ
ζπκκαρηψλ θαη λα επαλεμεηάζνπλ ηε ζεκαζία ηεο πνιηηηθήο, φρη κφλν απφ ηε
ζθνπηά ηεο ζρέζεο εμνπζίαο-θνπιηνχξαο, αιιά θαη απφ ηελ πιεπξά ησλ
δεκνθξαηηθψλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ».

(Giroux, 2001c, 27).

Σειηθά ν Giroux, ζα ππνζηεξίμεη φηη νη ζεσξεηηθν-πνιηηηθέο αδπλακίεο ησλ

πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα ζηνπο παηδαγσγνχο θαη ζηνπο εξγάηεο
ηεο θνπιηνχξαο λα αλαπηχμνπλ ηε δηθή ηνπο θξηηηθή θαη λα κεηαζρεκαηίζνπλ ηηο
πιεπξέο απηέο ζηε βάζε ησλ ζέζεσλ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο. Με δπν ιφγηα, λα
επαλεληάμνπλ ηελ πνιηηηθή πξννπηηθή ζηε δπλακηθή ηεο εθπαίδεπζεο, ηεο
παηδαγσγηθήο ζεσξίαο θαη ηεο θνπιηνχξαο (Giroux, 1996b, 138).

79
 Κπιηικόρ Φεμινιζμόρ

Ο θεκηληζκφο είλαη ε θνηλσληθή ζεσξία (αιιά θαη ην θνηλσληθφ θίλεκα) πνπ

αλαθεξχζζεη ηελ θαηεγνξία θνηλσληθφ θχιν ζε θαζνξηζηηθφ δήηεκα ζεσξεηηθήο
θαη θνηλσληθήο αληηπαξάζεζεο. Τπνζηεξίδεη φηη ην θαηλφκελν ηεο θνηλσληθήο
δηάπιαζεο ηνπ θχινπ ζπλππάξρεη κε κηα θξηηηθή ζηάζε απέλαληη ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα (Kenway & Modra, 1992, 139). Οη θεκηλίζηξηεο πηζηεχνπλ φηη ε
ζέζε ησλ γπλαηθψλ ζην ζχγρξνλν θνηλσληθφ ζρεκαηηζκφ δελ είλαη ηζφηηκε κε ηελ
αληίζηνηρε ησλ αλδξψλ. Δπνκέλσο, ην θχιν είλαη κηα θνηλσληθνπνιηηηθή θαηαζθεπή
ζρεηηδφκελε κε ην θαηλφκελν ηεο εμνπζίαο. Γηα λα κειεηήζνπκε ηε ζέζε απηή ζα
πξέπεη λα ζηξέςνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηηο πξαθηηθέο εθκεηάιιεπζεο θαη
θαηαπίεζεο. Οη θπξίαξρνη ζεζκνί θαη ηδηαίηεξα ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ζπκβάιιεη
ζηελ εκπέδσζε θαη δηεχξπλζε ησλ πξαθηηθψλ απηψλ. Οη θεκηλίζηξηεο επηρεηξνχλ
ηελ άξζε ησλ δηαθξίζεσλ κεηαμχ ησλ δχν θχισλ θαη ηελ αλαβάζκηζε ηεο ζέζεο
ησλ γπλαηθψλ κέζσ ηεο εκπινθήο ηνπο ζηηο δηαδηθαζίεο θνηλσληθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ. Γηα ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο θεκηληζηηθήο παηδαγσγηθήο ε ζέζε
θαη ν ξφινο ηεο γπλαίθαο ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο γίλεηαη ε βαζηθή νπηηθή κε
βάζε ηελ νπνία εξκελεχεηαη ν θφζκνο θαη νξγαλψλεηαη ε θνηλσληθή δξάζε.
Ωζηφζν, ν θεκηληζκφο δελ είλαη έλαο ιφγνο κε εληαίν πεξηερφκελν θαη ζηνρεχζεηο.
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα ππάξρνπλ πνιινί «θεκηληζκνί» πνπ αληινχλ ηελ νπηηθή ηνπο
απφ δηαθνξεηηθέο ζεσξεηηθέο παξαδφζεηο θαη ηδενινγίεο θαη απνβιέπνπλ ζε
δηαθνξεηηθά θνηλσληθν-πνιηηηθά θαη εθπαηδεπηηθά εγρεηξήκαηα. Γηα παξάδεηγκα, ε
θπξίαξρε ηάζε ηνπ ζχγρξνλνπ θεκηληζκνχ, ν θηιειεχζεξνο θεκηληζκφο, ζέηεη σο
θνηλσληθν-πνιηηηθφ ζηφρν ηελ εμίζσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ-εξγαζηαθψλ
δηθαησκάησλ ησλ δχν θχισλ κε θπξίαξρν αίηεκα ηελ ηζφηεηα επθαηξηψλ, ρσξίο λα
ελδηαθέξεηαη γηα ηελ ζπλνιηθή θνηλσληθν-νηθνλνκηθή αλάιπζε ησλ ζρέζεσλ
εθκεηάιιεπζεο. Απφ ηελ άιιε, ε ζνζηαιηζηηθή ηάζε ηνπ θεκηληζκνχ εζηηάδεη ηελ
αλάιπζή ηεο ζηηο ζρέζεηο εθκεηάιιεπζεο θαη ζηηο δηαθνξέο αλάκεζα ζηηο γπλαίθεο
απφ δηαθνξεηηθέο ηάμεηο (π.ρ. κεζαία θαη εξγαηηθή ηάμε). Έηζη, κηα ζεκαληηθή
πιεπξά ηεο πάιεο γηα ηε κεηάβαζε ζ‟ έλα αλψηεξν θνηλσληθφ επίπεδν ζεσξείηαη ε
αληηπαξάζεζε κε ην ζρνιείν πνπ ζπκβάιιεη σο θνηλσληθφο κεραληζκφο ζηελ
αλαπαξαγσγή ησλ θπξίαξρσλ ζρέζεσλ θνηλσληθήο ηάμεο θαη θχινπ. Μηα άιιε
ηάζε ηνπ θεκηληζηηθνχ θηλήκαηνο, ν ξηδνζπαζηηθφο θεκηληζκφο, ζπλδέεη ηηο
θνηλσληθέο αληζφηεηεο θαη ηελ θαηαπίεζε κε ηελ θπξηαξρία ηνπ αλδξηθνχ θχινπ.

80
Πξνβάιιεη ηε ρεηξαθεηεηηθή ζεκαζία ησλ θνηλσληθψλ εκπεηξηψλ θαη ηελ αλάγθε
γηα ελεξγεηηθή ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηηο ζπιινγηθέο δηαδηθαζίεο θνηλσληθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ. Ο ξηδνζπαζηηθφο θεκηληζκφο ζεσξεί φηη ε ελδπλάκσζε ησλ
γπλαηθψλ κέζσ κηαο ηδηαίηεξεο εθπαηδεπηηθήο θνπιηνχξαο, πνπ ζα ζηξέθεη ηελ
πξνζνρή ηεο ζηελ παηξηαξρία, απνηειεί «ζεκείν ηνκήο θαη ειπίδαο» (Kenway &
Modra, 2003, 269).

Θεσξνχκε ζεκαληηθφ γηα ηε ζρέζε ηνπ θεκηληζκνχ κε ηελ παηδαγσγηθή,

πξηλ πεξάζνπκε ζηελ πξφζιεςε απηήο ηεο ζρέζεο απφ ηνλ Giroux, λα θάλνπκε κηα
ζχληνκε αλαθνξά ζηηο γπλαηθείεο ζπνπδέο. Πξψηα απ‟ φια, νη γπλαηθείεο ζπνπδέο
είλαη έλαο φξνο πνπ εηζήρζεθε γηα λα πεξηγξάςεη θάπνηα αθαδεκατθά πξνγξάκκαηα
ζε παλεπηζηεκηαθά ηκήκαηα θαη ζε ηκήκαηα εθπαίδεπζεο ελειίθσλ, ηα νπνία
νξγαλψζεθαλ κε βάζε ηηο αξρέο ηεο θεκηληζηηθήο ζεσξίαο. Σα πξνγξάκκαηα απηά
έρνπλ ηηο ξίδεο ηνπο ζηα απειεπζεξσηηθά θηλήκαηα ησλ γπλαηθψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1960, ζηηο Ζ.Π.Α. (Kenway & Modra, 1992, 148). Οη γπλαηθείεο ζπνπδέο, σο
ζεσξεηηθφ αληηθείκελν, εθθξάδνπλ ην ζηφρν ηεο θνηλσληθήο απειεπζέξσζεο φρη
κφλν ησλ γπλαηθψλ, αιιά φισλ ησλ θαηαπηεζκέλσλ νκάδσλ ζε επίπεδν θπιήο,
θνηλσληθήο ηάμεο, ζεμνπαιηθφηεηαο. Δπηδηψθνπλ ηελ θαηαπνιέκεζε φισλ ησλ
ηδενινγηψλ θαη ησλ ζεζκψλ πνπ ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα ιεηηνπξγνχλ θαηαπηεζηηθά
θαη εθκεηαιιεπηηθά. Αξλνχληαη ηε ζηείξα δηρνηφκεζε αλάκεζα ζηελ αθαδεκατθή
θνηλφηεηα θαη ηελ θνηλσλία, αλάκεζα ζην γλσζηηθφ θαη ην ζπλαηζζεκαηηθφ, ζην
αηνκηθφ θαη ην θνηλσληθφ. ΢ε επίπεδν παηδαγσγηθήο ζεσξίαο παξνπζηάδνληαη ζην
εζσηεξηθφ ηνπο δχν θαηεπζχλζεηο: ε πξψηε ηαπηίδεη ηελ παηδαγσγηθή κε ηηο
δηδαθηηθέο πξαθηηθέο ζην πεξηβάιινλ ηεο ζρνιηθήο ηάμεο θαη ε δεχηεξε
δηακνξθψλεη ηνλ ηδενινγηθφ ηεο ραξαθηήξα αμηνπνηψληαο ηελ παξάδνζε ηνπ Freire
θαη ηε ζενινγία ηεο απειεπζέξσζεο. Σειηθά, νη γπλαηθείεο ζπνπδέο, ζηελ πην
ξηδνζπαζηηθή ηνπο εθδνρή, δελ απνκαθξχλνληαη απφ ην ζηνηρείν ηεο πνιηηηθήο,
αζθπθηηψληαο κέζα ζηα φξηα κηαο ειηηίζηηθεο ηδενινγίαο, αιιά ζπκβάιινπλ ζηελ
ελδπλάκσζε ηνπ γπλαηθείνπ θχινπ κε πξννπηηθή ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζηηο
δηαδηθαζίεο ηνπ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ (ζην ίδην, 150).

΢ηε δηακφξθσζε ηεο νπηηθήο ηνπ Giroux έπαημε θαζνξηζηηθφ ξφιν ε

ζπλάληεζε ηνπ θεκηληζκνχ θαη ηνπ κεηακνληεξληζκνχ θαη ε εμέιημή ηνπο ζηελ ηδέα
ηνπ κεηαδνκηζηηθνχ (ή κεηακνληέξλνπ) θεκηληζκνχ. Με βάζε απηή ηελ νπηηθή,

81
ακθηζβεηείηαη ε παληνδπλακία ηεο επηζηήκεο πνπ δηαθεξχζζεη γεληθεπκέλεο
παξαδνρέο θαη αληηθεηκεληθέο αιήζεηεο. Δδψ, βαζηθφο ζηφρνο γίλεηαη ε πξνζερηηθή
αλάιπζε θαη απνδφκεζε ησλ ηζηνξηθψλ παξακέηξσλ ηεο θνηλσληθν-πνιηηηζκηθήο
πξαγκαηηθφηεηαο, κέζα ζηελ νπνία «εγγξάθεηαη» ε εκπεηξία ησλ ππνθεηκέλσλ. Ζ
ηάζε απηή έρεη επεξεαζηεί ζεκαληηθά -ηδηαίηεξα ζηηο Ζ.Π.Α.- απφ ηνπο Derrida,
Lyotard, θαζψο θαη απφ ηηο ζέζεηο ηνπ Foucault αλαθνξηθά κε ηε ζρέζε γλψζεο-
εμνπζίαο (Luke & Gore, 1992, 4, 5). ΋κσο, ν κεηακνληέξλνο θεκηληζκφο
δηαθνξνπνηείηαη ζε ζεκαληηθά δεηήκαηα απφ ηελ θιαζηθή κεηακνληέξλα ζθέςε, γη‟
απηφ απαηηεί κηα πξνζερηηθή αλάγλσζε. Γηα παξάδεηγκα, ε ζπγθεθξηκέλε ηάζε δελ
απνξξίπηεη ηε ζεκαζία ησλ «κεγάισλ αθεγήζεσλ», ζεσξεί φηη ε εμνπζία ηνπ
αλδξηθνχ θχινπ δελ απεηιείηαη ζνβαξά απφ ηηο πνιιαπιέο αθεγήζεηο θαη ηελ
ππέξβαζε ησλ ζπλφξσλ αλάκεζα ζηνπο ζπκβαηηθνχο ιφγνπο. Δπηπιένλ, απνθεχγεη
ηελ πεξηπιάλεζε «ζε κηα ζάιαζζα ζεσξεηηθήο ανξηζηίαο», φπσο ζπλεζίδεη ν
κεηακνληεξληζκφο (ζην ίδην, 6, 7).

Ο Giroux, απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ζα ζπκπεξηιάβεη ζηηο

αλαιχζεηο ηνπ ηε κεηακνληέξλα θεκηληζηηθή ζεσξία, γηα λα απνθχγεη ηα
ελλνηνινγηθά αδηέμνδα πνπ πξνέθππηαλ απφ ηελ πνισηηθή δπαδηθφηεηα αλάκεζα
ζην κνληέξλν θαη ην κεηακνληέξλν. Ο κεηακνληέξλνο θεκηληζκφο δηακνξθψλεηαη
επηρεηξψληαο κηα ζχλζεζε ησλ αξρψλ ηεο ηζφηεηαο, ηεο δηθαηνζχλεο θαη ηεο
ειεπζεξίαο απφ ηε κηα κεξηά κε ηηο ηδέεο πνπ εζηηάδνπλ ζηνλ απξφβιεπην, κε
λνκνηειεηαθφ ραξαθηήξα ηεο ηζηνξίαο θαη ζην θαηλφκελν ηεο πνιηηηζκηθήο
ηδηαηηεξφηεηαο απφ ηελ άιιε (Kincheloe, McLaren & Steinberg, 1997, xii). Ζ ηνκή
απηψλ ησλ δχν ηάζεσλ απνηειεί θεληξηθή επηινγή ησλ ζεσξεηηθψλ ηνπ
κεηακνληέξλνπ θεκηληζκνχ θαη ζεκαληηθή πιεπξά ηνπ έξγνπ ηνπ Giroux, ν νπνίνο
κάιηζηα ζα δειψζεη φηη ν κεηακνληέξλνο θεκηληζκφο παξέρεη έλα κνληέιν
αλάιπζεο πνπ βαζίδεηαη ζηηο πην πξννδεπηηθέο πιεπξέο ηνπ κνληέξλνπ θαη ηνπ
κεηακνληέξλνπ (Giroux, 1993, 71). Με δεδνκέλν ην ελδηαθέξνλ ηνπ Ακεξηθαλνχ
παηδαγσγνχ γηα ηε κειέηε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο, ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη ηελ
παηδαγσγηθή δελ είλαη δχζθνιν λα αληηιεθζνχκε ηε κεηαζηξνθή ηνπ πξνο ηηο
ζέζεηο ηνπ κεηακνληέξλνπ θεκηληζκνχ. Ζ ζρέζε απηή γίλεηαη εκθαλήο ζηηο
αλαθνξέο πνπ θάλεη γηα ηελ θξίζηκε ζπκβνιή ηεο θεκηληζηηθήο ζεσξίαο ζηελ
αλάδεημε ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ ήδε απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1980. Ωζηφζν, ζηα κέζα ηεο ίδηαο δεθαεηίαο ν Giroux κειεηά πην κεζνδηθά ηε ζέζε

82
ηνπ πνιηηηθνχ ζηε θεκηληζηηθή ζθέςε θαη δξάζε, ηδηαίηεξα ζε κηα επνρή πνπ νη
θεκηλίζηξηεο θαη άιιεο πξννδεπηηθέο νκάδεο ζην ρψξν ηνπ παλεπηζηεκίνπ,
κεηαηξέπνληαη ζε πεξηζσξηαθέο κεηνςεθίεο (Doyle & Singh, 2006, 44). ΢‟ απηή
ηελ θαηεχζπλζε, δηεπξχλεη ηα φξηα ηεο θεκηληζηηθήο ζεσξίαο (παξαπέκπνληαο ζηηο
ζέζεηο ηεο bell hooks) θαη επηρεηξεί ηελ αμηνπνίεζή ηεο ζηελ αληηπαξάζεζή ηνπ κε
ηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα θαη ηελ θπξίαξρε παηδαγσγηθή, πνπ απαμηψλνπλ ηηο
έλλνηεο ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ, ηεο θνηλσληθήο ηάμεο θαη ηεο θπιήο ζπληεξψληαο κ‟
απηφλ ηνλ ηξφπν ηελ ππάξρνπζα θνηλσληθή δνκή (Giroux, 1991a, 35). Σελ
ελζσκαηψλεη ζηελ θξηηηθή ηνπ, ε νπνία ζηξέθεηαη ζην θαηλφκελν ηεο
εκπνξεπκαηνπνίεζεο ηεο θνπιηνχξαο (π.ρ. Disney), γηα λα αλαδείμεη ηνλ εθθπιηζκφ
ηεο θεκηληζηηθήο ξηδνζπαζηηθήο παξάδνζεο ζε «ςεπδν-θεκηληζκφ» θαη, ηειηθά, ηελ
ηαχηηζή ηεο κε ηηο παξαδνζηαθέο αμίεο ηεο νηθνγέλεηαο (Giroux, 1999a, 130).

Ο Giroux πξνζεγγίδεη κε θξηηηθή καηηά ηε ζρέζε θεκηληζκνχ-

κεηακνληεξληζκνχ. Αλαθέξεη φηη ε ζρέζε απηή ζεσξείηαη γφληκε, αιιά θαη
πξνβιεκαηηθή γηα ηελ παηδαγσγηθή. Γηα παξάδεηγκα, ππνγξακκίδεη, θαη νη δχν
ιφγνη ππνζηεξίδνπλ ηελ πνιχπιεπξε ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ, ηνλίδνπλ ηε
ζεκαζία ηεο δηαθνξάο θαη ηελ πνιππινθφηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο θνηλσληθήο
θαηαπίεζεο. Ωζηφζν, αλάκεζα ζηηο δχν ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο παξαηεξνχληαη
ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο. Ο κεηακνληέξλνο θεκηληζκφο δίλεη πξνηεξαηφηεηα
ζηελ θνηλσληθή θξηηηθή θαη ακθηζβεηεί ηε κεηακνληέξλα άξλεζε ησλ κεηα-
αθεγήζεσλ. Δπίζεο, δε ζπκθσλεί κε ηε κεηακνληέξλα ηδέα ηνπ «άθεληξνπ»
ππνθεηκέλνπ θαη κε ηελ πξσηνθαζεδξία ηεο γιψζζαο σο κνλαδηθήο πεγήο ησλ
θνηλσληθψλ λνεκάησλ. Ζ θεκηληζηηθή θξηηηθή εζηηάδεη ζηελ έλλνηα ηεο
δηαθνξεηηθφηεηαο, φρη φκσο απφ ηε ζθνπηά ηεο αηζζεηηθήο, αιιά απφ ηε ζθνπηά ηεο
θνηλσληθήο παξέκβαζεο απέλαληη ζηνλ θίλδπλν κηαο κνλνδηάζηαηεο θνπιηνχξαο
θαη ζην λενζπληεξεηηθφ αίηεκα γηα πνιηηηζκηθή θαη θπιεηηθή νκνηνγέλεηα (Giroux,
1991a, 34). Απηφ φκσο πνπ θαίλεηαη λα έρεη ζεκαληηθφηαηε ζέζε ζηελ αλάιπζε ηνπ
Giroux θαη λα πηνζεηείηαη ηειηθά ζηα θείκελά ηνπ είλαη ε βαζηθή παξαδνρή ηνπ
θεκηληζηηθνχ θηλήκαηνο φηη «ην πξνζσπηθφ είλαη πνιηηηθφ»:

«Κεληξηθή ζέζε ηνπ θεκηληζηηθνχ θηλήκαηνο απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970

είλαη φηη ην πξνζσπηθφ είλαη πνιηηηθφ. Απηφ δειψλεη ηε βαζηά ζρέζε αλάκεζα
ζηελ ππνθεηκεληθφηεηα θαη ζηηο θνηλσληθέο πξαθηηθέο ή ζηελ θνηλσληθή ρξήζε
ηεο γιψζζαο. ΢‟ απηφ ην πιαίζην, ε ππνθεηκεληθφηεηα αλαιχεηαη σο ηζηνξηθή

83
 θαη θνηλσληθή κνξθή. Πξφθεηηαη γηα ηε ζχλδεζε αλάκεζα ζην άηνκν θαη ηελ
θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα».

(ζην ίδην, 36).

Ωζηφζν, ε ζέζε απηή δελ είλαη ζηαηηθή. Ο κεηακνληέξλνο θεκηληζκφο ηελ

πξνεθηείλεη κε πνιηηηθνχο φξνπο. Ζ έκθαζε ζην πξνζσπηθφ σο ζεκειηαθή πιεπξά
ηεο πνιηηηθήο εγθπκνλεί θηλδχλνπο. Γηα ηνλ Giroux, ε έκθαζε απηή κπνξεί λα
ππεξηνλίζεη ηε ζεκαζία ηεο αηνκηθήο ζπγθξφηεζεο θαη λα αγλνήζεη ην πψο
δηακνξθψλεηαη ε πνιηηηθή ζην επίπεδν ησλ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ δνκψλ
ππεξβαίλνληαο ηελ αηνκηθφηεηα θαη ηελ ππνθεηκεληθή πξφζιεςε ηεο θνηλσληθήο
εκπεηξίαο (Giroux, 1992, 173). Δπίζεο, ε θεκηληζηηθή νπηηθή ζπγθεθξηκελνπνηεί κηα
νξηζκέλε πξφζιεςε ηνπ κεηακνληέξλνπ ζην βαζκφ πνπ δέρεηαη φηη νη θαηεγνξίεο
ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ θαη ηεο ζεμνπαιηθφηεηαο δελ είλαη νη κνλαδηθέο κνξθέο
θαηαπίεζεο. Μηα ηέηνηα παξαδνρή δειψλεη ηελ πνιππινθφηεηα ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο
θνηλσληθήο εμνπζίαο. Καηά ζπλέπεηα, ε ζπγθξφηεζε ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ πξέπεη
λα εμεγεζεί κέζα ζην επξχηεξν πιαίζην ζρέζεσλ. Ο Giroux εδψ ππνζηεξίδεη φηη ε
έλλνηα ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ δελ πξέπεη λα πξνζεγγίδεηαη απνκνλσκέλε απφ άιιεο
θνηλσληθέο θαηεγνξίεο αλάιπζεο. Δπηπιένλ, ε κεηακνληέξλα θεκηληζηηθή ζεψξεζε
δηαθξίλεη ηελ παξαγσγηθή πιεπξά ηεο έλλνηαο ηεο εμνπζίαο. Με άιια ιφγηα,
ακθηζβεηεί ηε κεηακνληέξλα α-πνιηηηθή ζηάζε δεκηνπξγψληαο έηζη πξννπηηθέο
θνηλσληθν-πνιηηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ (ζην ίδην, 38). Θεσξεί φηη ε έλλνηα ηεο
δηαθνξάο, φπσο πξνζεγγίδεηαη απφ ην κεηακνληέξλν ιφγν, δελ απεηιεί πξαγκαηηθά
ηηο θπξίαξρεο θνηλσληθέο ζρέζεηο απφ ηε ζηηγκή πνπ δελ ππάξρεη ε πξννπηηθή νη
κεκνλσκέλεο θνηλσληθέο νκάδεο λα ππεξβνχλ ηα φξηά ηνπο θαη λα ιεηηνπξγήζνπλ
ζε κηα ελφηεηα δξάζεο. Σίζεηαη ινηπφλ ην δήηεκα ηνπ εθθπιηζκνχ ηεο
δηαθνξεηηθφηεηαο ζε θηιειεχζεξν αηνκηθηζκφ. Ο Giroux πηζηεχεη φηη, παξά ηε
ζεκαληηθή άλνδν ηνπ θεκηληζηηθνχ θηλήκαηνο ηε δεθαεηία ηνπ 1970, ε παξαπάλσ
επηζήκαλζε γηα ηε δηνιίζζεζε ηεο δηαθνξάο ζε αηνκηθηζκφ δηαηεξεί ηελ επηξξνή
ηεο ζηνπο θχθινπο ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο γεληθφηεξα, εμαηηίαο ηεο νηθεηνπνίεζεο
ηεο ζπγθεθξηκέλεο έλλνηαο απφ ην θηιειεχζεξν ιφγν (Giroux, 1987a, 110).

Μηα άιιε πηπρή ηεο πξφζιεςεο ηνπ κεηακνληέξλνπ θεκηληζκνχ απφ ηνλ
Giroux αθνξά ηε ζπζρέηηζε ησλ θνηλσληθψλ κεηαβιεηψλ ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ
θαη ηεο θπιήο. Ζ ζπζρέηηζε απηή βαζίδεηαη ζηελ παξαδνρή φηη ε θάζε θαηεγνξία

84
αλάιπζεο (θνηλσληθφ θχιν, θπιή, θνηλσληθή ηάμε θιπ.) δελ πξέπεη λα
πξνζεγγίδεηαη κεκνλσκέλα, αιιά δηαιεθηηθά. Έηζη, ε αλαθνξά ηνπ ζηνλ «αθξν-
ακεξηθαληθφ» θεκηληζκφ δειψλεη ηελ πξνθαλή πνιππινθφηεηα ηνπ ζέκαηνο θαη ηα
ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά πνπ παίξλεη ν θεκηληζηηθφο ιφγνο γηα λα πεξηγξάςεη ηελ
θνηλσληθή ζέζε δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ. ΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, νη
Αθξνακεξηθαλέο θεκηλίζηξηεο κε ην έξγν ηνπο έρνπλ ζπκβάιιεη ζηελ πξνψζεζε
ησλ πξαθηηθψλ ηεο αληίζηαζεο θαη ηεο αιιειεγγχεο θαη απαληνχλ κε
δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο ζην πξφβιεκα ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ. Πξψηνλ, νη
ζέζεηο ηνπο ελζσκαηψλνπλ κηα πιήξε θαηαλφεζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο
«δηαθνξάο», ππνβάιινληαο ζε θξηηηθή ηνπο θπξίαξρνπο πνιηηηζκηθνχο θψδηθεο θαη
ηηο θνηλσληθέο πξαθηηθέο νη νπνίεο ελζαξξχλνπλ ηελ νκνγελνπνίεζε θαη εκπνδίδνπλ
ηνλ θνηλφ αγψλα ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. Γεχηεξνλ, επηρεηξνχλ λα απαληήζνπλ
ζηε ζεκειίσζε ησλ αληζνηήησλ κέζσ ησλ θπξίαξρσλ πνιηηηζκηθψλ κνξθψλ ζην
επίπεδν ηεο θνηλσληθήο ηάμεο, ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ θαη ηεο θπιήο. Σξίηνλ, νη
Αθξνακεξηθαλέο θεκηλίζηξηεο πξνζπάζεζαλ λα ζπλδέζνπλ ηελ έλλνηα ηεο
ηαπηφηεηαο κε ηελ πξάμε ηεο αληίζηαζεο, εκθαλίδνληαο ηε γπλαίθα σο ππνθείκελν
θαη φρη σο αληηθείκελν ηεο ηζηνξίαο (Giroux, 1992, 126). Δπίζεο, ε ζπγθεθξηκέλε
θξηηηθή δηαθνξνπνηείηαη απφ ηηο ζηελέο δηεθδηθήζεηο ησλ ιεπθψλ γπλαηθψλ ηεο
κεζαίαο ηάμεο, επηζεκαίλνληαο φηη ν ραξαθηήξαο ηεο δξάζεο ηνπο πεξηζζφηεξν
ζπληεξεί παξά ακθηζβεηεί ηελ ηζρχνπζα θνηλσληθνπνιηηηθή νξγάλσζε. Σν
θεκηληζηηθφ θίλεκα δελ πξέπεη λα απνθιείζεη ηηο πνηθίιεο ξαηζηζηηθέο
ζπκπεξηθνξέο ή ην δήηεκα ηεο ηαμηθήο δηακάρεο θαη λα εγθισβηζηεί ζηε ζθαίξα
ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ηζρπξίδνληαη νη εθπξφζσπνη ηεο
ζπγθεθξηκέλεο ηάζεο, ελψ ην θεκηληζηηθφ θίλεκα ακθηζβεηεί ηηο εγεκνληθέο δνκέο
ηεο παηξηαξρίαο, απνθιείεη ηε θσλή ησλ γπλαηθψλ πνπ αλήθνπλ ζηελ εξγαηηθή ηάμε
ή ζε δηαθνξεηηθέο θπιεηηθέο νκάδεο (ζην ίδην, 128-129).

Με βάζε φζα πξναλαθέξακε, ζπκπεξαίλνπκε φηη νη πνιηηηθέο θαη

ζεσξεηηθέο δπλαηφηεηεο πνπ πξνζθέξεη ε ζπδήηεζε ζην εζσηεξηθφ ηνπ
θεκηληζηηθνχ θηλήκαηνο γηα ηελ παηδαγσγηθή ζεσξία δελ κέλνπλ αλαμηνπνίεηεο απφ
ηνλ Giroux. ΋κσο, ε ζρέζε θξηηηθήο παηδαγσγηθήο θαη θεκηληζηηθήο ζεσξίαο δελ
είλαη ζπκπαγήο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ην θεκηληζηηθφ θίλεκα δελ έρεη απνδερηεί ην
εγρείξεκα ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο. Αληίζεηα, ην ππνβάιιεη ζε νιφπιεπξε
θξηηηθή, δηφηη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ζεσξεί φηη ην εγρείξεκα απηφ ζπληζηά

85
ξεηνξηθή δέζκεπζε. Οη ζέζεηο απηέο αληαλαθινχλ ην ζθεπηηθηζκφ θαη ηελ
απνγνήηεπζε πνιιψλ θεκηληζηξηψλ εμαηηίαο ηεο αδπλακίαο, φπσο ηζρπξίδνληαη, ηεο
θξηηηθήο παηδαγσγηθήο λα αλαπξνζαλαηνιίζεη ηελ παηδαγσγηθή πξαθηηθή (Luke &
Gore, 1992, 1). Ηδηαίηεξα, νη ζεσξεηηθνί ηνπ κεηακνληέξλνπ θεκηληζκνχ
πξνζεγγίδνπλ ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή σο έλαλ αθαηξεηηθφ θαη γεληθεπκέλν ιφγν,
πνπ ζεκειηψλεηαη ζε ππνθεηκελνθεληξηθέο έλλνηεο: ππνθείκελν, ππνθεηκεληθφηεηα,
θσλή (Luke, 1992, 41).

Απελεςθεπυηική Θεολογία

Ζ απειεπζεξσηηθή (ή ξηδνζπαζηηθή) ζενινγία είλαη κηα ηάζε ηεο

ρξηζηηαληθήο παξάδνζεο πνπ πξνζεγγίδεη θξηηηθά ηηο αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο
θαηαπίεζεο ζηελ θνηλσληθή δσή, αιιά θαη ην ξφιν ηεο επίζεκεο εθθιεζίαο ζηε
δηαηήξεζε ηνπ «παιηνχ» θφζκνπ. Πξφθεηηαη γηα κηα απφπεηξα κεηαζρεκαηηζκνχ
ησλ δνγκαηηθψλ ζενινγηθψλ αληηιήςεσλ θαη πξαθηηθψλ, ε νπνία βαζίδεηαη ζηελ
ελαιιαθηηθή αλάγλσζε ηεο Βίβινπ, ζηηο επαλαζηαηηθέο ηζηνξηθέο κλήκεο θαη ζηελ
παξάδνζε ησλ «αηξέζεσλ». Οη απαξρέο ηεο ζα πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ζηηο
πξννδεπηηθέο θνηλσληθέο δπλάκεηο θαη ζηα απειεπζεξσηηθά θηλήκαηα ηεο Νφηηαο
Ακεξηθήο, πνπ απέβιεπαλ ζηελ απνδπλάκσζε ηνπ θπξίαξρνπ ζπζηήκαηνο εμνπζίαο
θαη πξνλνκίσλ (Welch, 1985, 26). Ζ απειεπζεξσηηθή ζενινγία δελ ππνλνεί απιψο
ηε ζεσξεηηθή αμηνπνίεζε ηεο έλλνηαο ηνπ θνηλσληθνχ αγψλα, αιιά ακθηζβεηεί
έκπξαθηα ηηο ππάξρνπζεο δνκέο. ΢ην πιαίζην ηεο ζπγθεθξηκέλεο νπηηθήο, ε έλλνηα
ειπίδα γίλεηαη απνθαζηζηηθή δχλακε θνηλσληθήο αιιαγήο. Ζ δεκηνπξγία ζπλζεθψλ
γηα ηελ πξννδεπηηθή αλάπηπμε ζπιινγηθήο δξάζεο θαη ζπγθξφηεζεο ελαιιαθηηθψλ
κνξθψλ θνηλσληθήο νξγάλσζεο δηακεζνιαβείηαη απφ ην αίηεκα ηνπ εμαλζξσπηζκνχ
θαη ηε βαζηά θαηαλφεζε ηνπ θφζκνπ. Ζ απειεπζεξσηηθή ζενινγία θαηεγνξεί ηνλ
ρξηζηηαληζκφ φηη δε βνεζάεη ηνπο απινχο αλζξψπνπο λα θαηαλνήζνπλ ηελ εμνπζία
ησλ ηζρπξψλ θαη λα μεπεξάζνπλ ηελ θαηάζηαζε ηεο ελζηηθηψδνπο πξνζαξκνγήο
ζηελ πξαγκαηηθφηεηα. Ο επίζεκνο ζενινγηθφο ιφγνο δηαθεξχζζεη θαζνιηθέο
αιήζεηεο ζησπψληαο, φκσο, γηα ηα δνκηθά αίηηα ηεο θαηαπίεζεο ζην επίπεδν ηεο
θπιήο, ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ θαη ηεο θνηλσληθήο ηάμεο. ΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, ε
απειεπζεξσηηθή ζενινγία πηνζεηεί πξσηαξρηθά ηε γιψζζα πνπ δίλεη έθθξαζε ζηηο
αμίεο εκπεηξία, απειεπζέξσζε θαη αιιειεγγχε (Giroux, 1986c, 249, 251).

86
 Ζ παξάδνζε ηεο απειεπζεξσηηθήο ζενινγίαο ζπλδέεηαη θηινζνθηθά θαη
πνιηηηθά κε ηελ παηδαγσγηθή θνπιηνχξα ηνπ Paulo Freire. Κεληξηθή ζέζε ζηε
ζεσξία ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ θαηέρεη ε έλλνηα ηεο απειεπζέξσζεο. Ζ ζέζε
απηή ζπλδέεηαη κε ην ζεβαζκφ ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο θαη κε ηελ πεπνίζεζε φηη ε
ειπίδα θαη ην φξακα γηα κηα πην δίθαηε δσή δελ πξέπεη λα κεηακθηέδνληαη ζε
παξεγνξηά πξνο ηνπο θαηαπηεζκέλνπο, αιιά λα ζεκειηψλνληαη ζηε ζπλερή θξηηηθή
εξκελεία ηνπ θφζκνπ θαη ηε δξάζε ελάληηα ζηηο αληηθεηκεληθέο δπλάκεηο πνπ
παξάγνπλ αληζφηεηεο (Giroux, 1985, xvii). Ωο εθθξαζηήο ηεο απειεπζεξσηηθήο
ζενινγίαο, ν Freire ζπλδπάδεη δπλακηθά ηηο έλλνηεο ηεο θξηηηθήο θαη ηεο ζπιινγηθήο
πάιεο κε ηε θηινζνθία ηεο ειπίδαο. Ο Giroux ζεσξεί φηη ε παξάδνζε ηεο
απειεπζεξσηηθήο ζενινγίαο θαη ε δνπιεηά ηνπ Freire κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ
ζεκαληηθά ζηε δηακφξθσζε ηνπ ραξαθηήξα ηεο ξηδνζπαζηηθήο παηδαγσγηθήο, γηαηί
ζπλδένπλ ηελ θνηλσληθή αιιαγή κε ηελ θξηηηθή εθπαίδεπζε ησλ αλζξψπσλ θαη,
επίζεο, κέζσ ησλ πξνηεηλφκελσλ κνξθψλ αληίζηαζεο, γελνχλ ηελ πξννπηηθή ηνπ
θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ (ζην ίδην, xviii). Ζ πξφζιεςε ησλ ελλνηψλ ηεο
θξηηηθήο ζπλείδεζεο θαη ηεο ειπίδαο απφ ηνλ Giroux ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1980 δειψλεη κηα ελδηαθέξνπζα δηάζηαζε ηεο ζθέςεο ηνπ. Αλ θαη ε επηξξνή ηεο
απειεπζεξσηηθήο ζενινγίαο δελ θαηέρεη θεληξηθή ζέζε ζηελ ζεσξεηηθή-πνιηηηθή
εμέιημε ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ, ζεσξνχκε φηη έκκεζα, κέζα απφ ηε ρξήζε
ησλ ελλνηψλ ζπλείδεζε, θαηαπίεζε θαη ειπίδα, ζπκβάιιεη, ηελ πεξίνδν απηή, ζηελ
αλαδηακφξθσζε ηεο νπηηθήο ηνπ. Πξέπεη, σζηφζν, λα επηζεκάλνπκε φηη ε
πξφζιεςε ησλ παηδαγσγηθψλ ζέζεσλ ηνπ Freire, φπσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη αιινχ,
δηακνξθψλεηαη απφ ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, κέζσ ησλ αλαθνξψλ ηνπ
Giroux ζηε ζρέζε γλψζεο-πνιηηηθήο θαη ζηελ πξνζέγγηζε ηεο κάζεζεο σο
πνιηηηθνχ εγρεηξήκαηνο (Giroux, 1979, 250-251).

Ζ ζπγθξφηεζε ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο, ζχκθσλα κε ηνλ Giroux, δελ είλαη

κηα κεηαθπζηθή δηαδηθαζία. Αληίζεηα, δειψλεη κία ηζηνξηθή, θνηλσληθή πξαθηηθή
πνπ ζπλδέεηαη κε ηα πξνβιήκαηα, ηηο επηδηψμεηο θαη ηελ ειπίδα ησλ αλζξψπσλ.
Δπίζεο, ε εκπεηξία δηαπιέθεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο αιιειεγγχεο. ΢ε έλα θξηηηθφ ηνπ
ζρφιην πξνο ην βηβιίν ηεο Sharon Welch Communities of Resistance and Solidarity,
ππνζηεξίδεη φηη ε έλλνηα ηεο αιιειεγγχεο εθιακβάλεηαη σο ζπκκεηνρηθή πξάμε.
Βαζίδεηαη ζηε δσληαλή θνηλσληθή εκπεηξία θαη απνηειεί ζεσξεηηθή αλαθνξά γηα
ηελ αλάπηπμε ηνπ θξηηηθνχ ζηνραζκνχ θαη ηεο αληίζηαζεο. Ζ αιιειεγγχε είλαη

87
πξάμε πνιηηηθή πνπ, ζην πιαίζην ηεο απειεπζεξσηηθήο ζενινγίαο, μεθηλάεη απφ ηελ
νπηηθή ησλ θαηαπηεζκέλσλ γηα λα εθθξάζεη κηα ζπγθεθξηκέλε θνηλσληθή (ή
θνηλνηηθή) εζηθή (Giroux, 1986d, 250-251). Ζ έλλνηα ειπίδα-πξννπηηθή πηνζεηείηαη
απφ ηνλ Giroux θαη ηε δεθαεηία ηνπ 1990. ΢πλδένληαο ηε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα κε
ην έξγν ηνπ Freire, αλαθέξεη:

«Ο (πνιηηηθφο) θπληζκφο ηεο επνρήο καο θαη ε έιιεηςε πξννπηηθήο γηα

ηελ ακεξηθαληθή εθπαίδεπζε θαζηζηνχλ μαλά ηε δνπιεηά ηνπ Freire επίθαηξε
θαη αλαδεηθλχνπλ ηελ έλλνηα ειπίδα -θαη ηε ζρέζε ηεο κε ηελ πνιηηηθή θαη
ηελ θνηλσληθή αιιαγή- ζε θξίζηκν ζηνηρείν αλαθνξάο ηεο απειεπζεξσηηθήο
ζενινγίαο »20.

(Giroux, 2000d, 139).

΢ρνιηάδνληαο ηε ζέζε ηνπ Freire γηα ηελ πνιηηηθή ζεκαζία ηεο ειπίδαο,
ππνζηεξίδεη φηη ε δνπιεηά ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ απφ ηε ζθνπηά ηεο
απειεπζεξσηηθήο ζενινγίαο παξέρεη κηα ελδηαθέξνπζα ελλνηνιφγεζε ηνπ φξνπ
ειπίδα. Ζ ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε απνθεξχζζεη ηνλ α-πνιηηηθφ ξνκαληηζκφ, ν
νπνίνο εκπνδίδεη ηελ πνιηηηθή θαη ηζηνξηθή ζχιιεςε ηνπ θφζκνπ. Γηα ηνλ Freire, ε
έλλνηα ειπίδα δελ έρεη κεζζηαληθφ ραξαθηήξα, αιιά ζπγθξνηεί κία πνιηηηθή
πξφηαζε θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ, ζπληζηά ζηξαηεγηθή επηινγή παηδαγσγηθήο
ελδπλάκσζεο, πνπ απνθεχγεη λα εξκελεχζεη ηελ ηζηνξηθή εμέιημε ληεηεξκηληζηηθά
(ζην ίδην, 146-147).

Μία ελδηαθέξνπζα πηπρή ηεο ζεσξεηηθήο δνπιεηάο ηνπ Giroux, ζε

ζπλάξηεζε κε ηε δηακφξθσζε ηνπ παηδαγσγηθνχ ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ πξνο ην
ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, είλαη ε δεκηνπξγηθή ζπγρψλεπζε ησλ παξαδφζεσλ
ηνπ κεηακνληέξλνπ θεκηληζκνχ θαη ηεο απειεπζεξσηηθήο ζενινγίαο. Ζ ζεσξεηηθή
απηή ζχλζεζε παξάγεη ηελ ηάζε ηεο θεκηληζηηθήο ζενινγίαο. ΢χκθσλα κε ηνλ
Giroux, έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα εγρεηξήκαηα ηεο θξηηηθήο θνηλσληθήο ζεσξίαο
είλαη ε αλάπηπμε ελφο λένπ ζχλζεηνπ ιφγνπ πνπ ζπλδέεη επηιεθηηθά πιεπξέο ηεο
ξηδνζπαζηηθήο θεκηληζηηθήο ζεσξίαο κε θνκβηθέο παξαδνρέο ηεο απειεπζεξσηηθήο
ζενινγίαο. Σν λέν ζψκα γλψζεο ην νπνίν έρεη πξνθχςεη απ‟ απηή ηε ζχλζεζε
πξνηείλεη κηα «ζεηηθή»-ελδπλακσηηθή εθδνρή ηεο έλλνηαο εμνπζία αληηδξψληαο ζηηο

20
Σν θείκελν πξσηνδεκνζηεχζεθε ην 1996/97 ζην πεξηνδηθφ Rethinking Marxism, 9: 4, 76-87 κε
ηίηιν «P. Freire, Prophetic Thought, and the Politics of Hope».

88
παξαδνζηαθέο ζπληεξεηηθέο ζεσξήζεηο θαη πξαθηηθέο ηεο εθθιεζίαο. ΢ην ίδην
θείκελν ν Giroux ζα δειψζεη:

«Σν πξντφλ απηήο ηεο ζεσξεηηθήο ζπγρψλεπζεο, ε θεκηληζηηθή

ζενινγία, πηζηεχσ φηη ζπληζηά ην πην ελζαξξπληηθφ εγρείξεκα γηα ηελ
αλάπηπμε απηνχ πνπ ε Sharon Welch νλνκάδεη θεκηληζηηθή εζηθή θαη
αληίζηαζε ».

(Giroux, 1988b, 92-93).

Κεληξηθέο παξάκεηξνη απηήο ηεο εζηθήο είλαη ε εκπεηξία ησλ γπλαηθψλ θαη
γεληθά ε θαηαπίεζε πνπ βηψλνπλ ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο νκάδεο. Ζ εκπεηξία ησλ
απνθιεηζκέλσλ, γηα ηε θεκηληζηηθή ζενινγία, γίλεηαη ε ζεκειηψδεο αθεηεξία ζηελ
ηδέα ηνπ αγψλα γηα δηθαηνζχλε. ΢‟ απηφ ην πιαίζην πξνβιεκαηηζκνχ,
αλαδεηθλχεηαη ε ζχγρξνλε κνξθή ηεο ηδενινγηθήο-θνηλσληθήο θπξηαξρίαο, δειαδή
ε θπξίαξρε ηερλνθξαηηθή εζηθή ηεο απνδνηηθφηεηαο, ηεο αηνκηθήο επηηπρίαο, θαζψο
θαη ηεο ζπξξίθλσζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ κε ηε δηρνηφκεζε αλάκεζα ζηελ
ηδησηηθή θαη ηε δεκφζηα δσή (ζην ίδην, 95).

2. Βαζικέρ έννοιερ

Ο Giroux ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ζπδεηά έλλνηεο νη νπνίεο
ζεσξνχληαη βαζηθέο γηα ηε ζπγθξφηεζε ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο θαη πξνθχπηνπλ
απφ ηελ θξηηηθή ελζσκάησζε ζην έξγν ηνπ ησλ ζεσξεηηθψλ επηξξνψλ πνπ
πξναλαθέξακε. Ζ δηεξεχλεζε ησλ ελλνηψλ απηψλ καο επηηξέπεη λα θαηαλνήζνπκε
ην ραξαθηήξα ηεο ηδενινγηθήο ηνπ εμέιημεο θαη ηα ζεσξεηηθά ζηνηρεία πνπ έπαημαλ
θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηελ αλαδηακφξθσζε ηεο νπηηθήο ηνπ. Πξέπεη λα επηζεκάλνπκε
φηη νξηζκέλεο ζέζεηο αμηνπνηνχληαη θαη ζηελ πξνεγνχκελε θάζε ηεο δνπιεηάο ηνπ,
ελψ θάπνηεο άιιεο εκθαλίδνληαη γηα πξψηε θνξά ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980
θαη ρξεζηκνπνηνχληαη σο θεληξηθέο αλαθνξέο απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990.
Θεσξνχκε ζθφπηκν, γηα κεζνδνινγηθνχο ιφγνπο, λα αλαθεξζνχκε ζπλνπηηθά ζηηο
έλλνηεο πνπ αμηνπνηεί θαη πάιη ν Giroux ζηε δεχηεξε θάζε ηεο δνπιεηάο ηνπ, ψζηε
λα έρνπκε κηα ζπλνιηθή εηθφλα ηεο κεηεμέιημήο ηνπο θαη, ζηε ζπλέρεηα, λα

89
εζηηάζνπκε ζηα λέα ζεσξεηηθά ζηνηρεία, ηα νπνία νπζηαζηηθά ζπγθξνηνχλ ηε βάζε
ελφο λένπ πξνζαλαηνιηζκνχ ζηε ζπλέρεηα ηνπ έξγνπ ηνπ 21.

Κοςληούπα

Ζ έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο εμαθνινπζεί λα δηαπεξλά φιν ην θάζκα ηνπ

πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ Giroux θαη ζηε λέα πεξίνδν. Ζ ζηξνθή ηνπ πξνο ηηο
πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο ζπλεπάγεηαη ηελ αλαβαζκηζκέλε ζεσξεηηθή αμηνπνίεζε ηνπ
φξνπ. Ζ θνπιηνχξα, γηα ηνλ Giroux, ζε γεληθέο γξακκέο εθθξάδεη ηνπο ηδηαίηεξνπο
ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο κηα θνηλσληθή νκάδα νξγαλψλεη ηε δσή ηεο θαη απνθηά
αίζζεζε ησλ ζπλζεθψλ θαη ησλ παξακέηξσλ απηήο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Με δπν
ιφγηα, δειψλεη ηηο πξαθηηθέο θαη ηηο ηδέεο κε βάζε ηηο νπνίεο δηαθνξεηηθέο νκάδεο
απνθηνχλ αίζζεζε ηνπ θφζκνπ (Giroux & McLaren, 1986, 232). ΢ηελ νπζία, ηελ
πεξίνδν απηή ν Giroux επαλαιακβάλεη ηελ πξνζέγγηζε ηνπ φξνπ πνπ έρεη ήδε
πηνζεηήζεη απφ ην 1981 ζην βηβιίν ηνπ Ideology, Culture, and the Process of
Schooling. Δπίζεο, δηαηεξεί ζηηο αλαιχζεηο ηνπ ηε ζχλδεζε αλάκεζα ζηελ
θνπιηνχξα θαη ζηελ εμνπζία. ΢ε κηα αλαθνξά ηνπ ζηνλ Stuart Hall επηζεκαίλεη φηη
«ε θνπιηνχξα παξέρεη ην δνκηθφ πιαίζην γηα λα κεηαζρεκαηίζνπκε ηελ
παηδαγσγηθή πξάμε ζε πνιηηηθή πξάμε». Καηά ζπλέπεηα, ε θνπιηνχξα
δηαζηαπξψλεηαη -σο παηδαγσγηθή, πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή δχλακε- κε ηελ
θνηλσληθή ηζρχ/εμνπζία ζε ζεζκηθφ θαη ζπκβνιηθφ επίπεδν (Giroux, 2000a, 352).
Γελ αληαλαθιά απιψο θάπνηεο δπλάκεηο ζην εζσηεξηθφ ηνπ θνηλσληθνχ
ζρεκαηηζκνχ, αιιά παξάγεη δξάζε. Οπζηαζηηθά, αλαδεηθλχεηαη ζε πεδίν πνπ
δηακνξθψλεηαη απφ ηελ αλζξψπηλε παξέκβαζε (Giroux, Ζ. & Giroux, S., 2004,
90).

΋κσο, ν Giroux, παξάιιεια κε ηελ παξαπάλσ πξνζέγγηζε, ζεσξεί φηη ε λέα

ηζηνξηθή ζπγθπξία απαηηεί κηα αλαδηαηχπσζε ησλ ζέζεψλ ηνπ γηα ηελ θνπιηνχξα.
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε αλάγθε απηή αληαλαθιά ηε λέα επαλαζηαηηθή ζρέζε

21
΢ηελ ππνελφηεηα απηή, ε έλλνηα ηεο γιψζζαο ζπλεμεηάδεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο
ππνθεηκεληθφηεηαο, εμαηηίαο ησλ ζπζρεηίζεσλ πνπ επηρεηξεί ν Giroux ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν.
Δπίζεο, ζεσξνχκε φηη ε έλλνηα ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο δηαρέεηαη ζηηο γεληθφηεξεο ζέζεηο ηνπ Giroux, νη
νπνίεο είλαη απνηέιεζκα ησλ κεηακνληέξλσλ επηξξνψλ, πνπ ππεξηνλίδνπλ ηε ζπγθξφηεζε ηνπ
αηνκηθνχ ππνθεηκέλνπ θαη ηε δηαθνξά.

90
αλάκεζα ζηελ ηερλνινγία θαη ζηηο εθαξκνζκέλεο επηζηήκεο. Οη ειεθηξνληθέο θαη
ηερληθέο θαηλνηνκίεο, φπσο ην δηαδίθηπν, ηα ςεθηαθά ζπζηήκαηα επηθνηλσλίαο θαη
ε θαισδηαθή ηειεφξαζε δηακνξθψλνπλ λέα δεδνκέλα ζην ρψξν ηεο θνπιηνχξαο
(Giroux, 2000c, 1, 3). ΢‟ απηή ηε λέα νξγάλσζε ησλ παγθφζκησλ ζρέζεσλ νη
βηνκεραλίεο παξαγσγήο «πνιηηηζκνχ» απνθηνχλ πξνλνκηνχρα ζέζε ζηε
δηακφξθσζε ηνπ ηξφπνπ ζέαζεο ηνπ θφζκνπ. Γηακνξθψλνπλ ην κέιινλ, ζηηο
πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο εξήκελ ησλ ίδησλ ησλ θνηλσληψλ (ζην ίδην, 9).
Δπνκέλσο, ε θνπιηνχξα γίλεηαη ην θξίζηκν πεδίν ηεο παξαγσγήο θαη δηάδνζεο ησλ
ζχγρξνλσλ θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ, αιιά θαη παηδαγσγηθή δχλακε εκπέδσζεο
ζπγθεθξηκέλσλ αθεγήζεσλ, ηζηνξηψλ, νπηηθψλ (Giroux, 2001c, 22). Γίλεηαη πεδίν
πνπ δηαπιάζεη ηηο ηαπηφηεηεο ησλ παηδηψλ θαη ησλ λέσλ, αιιά θαη ρψξνο δηακάρεο,
αληίζηαζεο θαη ελαιιαθηηθήο ζπγθξφηεζεο ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο (Giroux, 1994,
x). Απφ απηή ηελ άπνςε, ε θαηαλφεζε ηεο πνιηηηθήο ηεο δχλακεο θαη ε αλάδεημε
ηεο παηδαγσγηθήο ηεο αμίαο επηβάιιεη ηε ζπζηεκαηηθή ηεο κειέηε.

Ωζηφζν, ε δεζπφδνπζα εθπαηδεπηηθή ζεσξία ζηηο Ζ.Π.Α., απνγπκλψλεη ηελ

έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο απφ ηελ πνιηηηθφ ηεο πεξηερφκελν 22. Σελ ηάζε απηή ηε
δηαθξίλεη ν Giroux απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζε
ζρεηηθή ηνπ αλαθνξά ακθηζβεηεί ηελ άθξηηε πξνζέγγηζε ηνπ φξνπ, πνπ νπζηαζηηθά
εμαυιψλεη ηελ θπξίαξρε δηάθξηζε ζε «αλψηεξε» θαη «θαηψηεξε» θνπιηνχξα, πνπ
δελ αλαγλσξίδεη ην ηδηαίηεξν πεξηερφκελν ηεο γηα δηαθνξεηηθέο νκάδεο θαη ηάμεηο
θαη, ζπλεπψο, δελ αλαιχεη ηηο πξνυπνζέζεηο δηακφξθσζεο θαη επέθηαζεο ησλ
αζχκκεηξσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο (Giroux, 1986b, 56). ΢ε αληίζεζε κε ηηο θπξίαξρεο
θνηλσληθέο θαη παηδαγσγηθέο αληηιήςεηο, πξνηείλεη ηε δηεξεχλεζε ηνπ
«πνιηηηζκηθνχ» σο θεληξηθνχ ζηνηρείνπ δηακάρεο, θαη φρη σο απινπζηεπηηθήο
θαηεγνξίαο πνπ ππνδειψλεη πνιηηηθή αλεπάξθεηα. Ζ επίθιεζε ζηελ εζηθνπνιηηηθή
ζεκαζία ηεο θνπιηνχξαο δελ θαζνξίδεη απφ κφλε ηεο ηνλ θξηηηθφ παηδαγσγηθφ
ιφγν, φκσο, ζπκβάιιεη ζηελ απφπεηξα κεηαζρεκαηηζκνχ ζεσξηψλ θαη πνιηηηθψλ ζε
εγρείξεκα θξηηηθήο πνιηηηζκηθήο εξκελείαο θαη πξάμεο (Giroux, 2000c, 7). Σειηθά,
ην πξφβιεκα ηεο θνπιηνχξαο θαη ησλ ζρέζεσλ πνπ ελζσκαηψλεη ηίζεηαη πάληα
ηζηνξηθά. Ζ παξάδνζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ, ζηελ νπνία βαζίδεηαη ν Giroux,
22
Γηα ην ίδην ζέκα ν Eagleton ππνζηεξίδεη φηη «δελ ππάξρεη ηίπνηα πην πνιηηηθφ απ‟ ην λα
ππνβαζκίζεηο ηνλ πνιηηηθφ ραξαθηήξα ηεο θνπιηνχξαο ζην φλνκα κηαο αφξηζηεο αλζξσπηάο»
(Eagleton, 2000, 7).

91
ην πξνζδηνξίδεη σο θάηη πνπ νινέλα κεηαβάιιεηαη, θάηη πνπ ζπλερψο βξίζθεηαη ζε
δηαδηθαζία εμέιημεο (Giroux, 1997a, 238).

Γλώζζα

Ζ γιψζζα είλαη έλα ζεσξεηηθφ πεδίν ζην νπνίν αλαθέξεηαη πνιχ ζπρλά ν
Giroux απφ ηελ αξρή ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980. Θεσξεί φηη ε δηεξεχλεζε ηεο
ζπγθεθξηκέλε έλλνηαο, φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο θνπιηνχξαο, απνηειεί έλα
πνιηηηθφ εγρείξεκα. Πην ζπγθεθξηκέλα, δηαηεξεί ζην ζθεπηηθφ ηνπ ηε ζέζε φηη ε
γιψζζα ιεηηνπξγεί σο πεδίν δηακάρεο αληαγσληζηηθψλ νκάδσλ πνπ απνηππψλεη
αιιά θαη παξάγεη δηαθνξεηηθέο αλαγλψζεηο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ελψ
παξάιιεια ζπλδέεηαη κε ηε ζπγθξφηεζε ηεο ηαπηφηεηαο ησλ ππνθεηκέλσλ θαη
απνηειεί πξάμε δηαπξαγκάηεπζεο ηεο ζέζεο ηνπο (Giroux & McLaren, 1992, 7).
Κάζε θνξά πνπ ρξεζηκνπνηνχκε ηε γιψζζα θαη, επνκέλσο, εκπιεθφκαζηε ζε κηα
θνηλσληθν-πνιηηηθή πξάμε, ελεξγνπνηνχκε ηνπο πνιηηηζκηθνχο θψδηθεο ηνπο
νπνίνπο έρνπκε ήδε ελζσκαηψζεη απφ ηελ εκπεηξία καο. ΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, ε
γιψζζα, ζε κεγάιν βαζκφ, εθθξάδεη ηνλ ηξφπν ζθέςεο θαη δξάζεο ηνπ αλζξψπνπ
«κέζα ζηνλ θφζκν θαη πάλσ ζηνλ θφζκν» (ζην ίδην, 13). Έηζη, ε θχζε ηεο γιψζζαο
πνπ ρξεζηκνπνηνχκε θαζνξίδεη ηνλ ηξφπν πνπ εξκελεχνπκε ηελ εκπεηξία καο, αιιά
θαη ηνλ ηξφπν πνπ απνθαζίδνπκε λα δξάζνπκε (ζην ίδην, 16). Οη παξαπάλσ
αλαθνξέο αληρλεχνληαη ζηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν ηνπ έξγνπ ηνπ θαη δίλνπλ ηε
δπλαηφηεηα, κέζα απφ ηελ νπηηθή ηνπ Giroux, λα ζπζρεηίζνπκε ηε ζέζε ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ κε ηνλ θνηλσληθν-πνιηηηθφ ραξαθηήξα ηεο
γιψζζαο. Ζ γιψζζα σο πξάμε απηνπξνζδηνξηζκνχ θαη επηθνηλσλίαο, ζε ζπλάξηεζε
κε ηελ θνηλσληθή ζέζε ηνπ ππνθεηκέλνπ, δηεπξχλεη ή πεξηνξίδεη ηηο δπλαηφηεηεο
παξέκβαζεο ζηε ζπγθεθξηκέλε πιηθή δηάζηαζε ηεο δσήο. Σν λφεκα
κεηαζρεκαηίδεηαη απφ ηνπο θνηλσληθνχο φξνπο παξαγσγήο ηνπ, ηηο αμηνινγήζεηο
θαη ηηο ζπλδειψζεηο. Δπεξεάδεη δειαδή ηηο δπλαηφηεηεο πνπ έρνπλ ηα άηνκα λα
αλαπηχμνπλ λέεο κνξθέο θνηλσληθφηεηαο, θαη -ζηελ πεξίπησζε ησλ δαζθάισλ- λέεο
κνξθέο παηδαγσγηθήο πξάμεο.

Ο Giroux, πξνζπαζεί λα θαηαδείμεη ηε ζρέζε ηεο γιψζζαο κε ηνλ θνηλσληθφ

θφζκν, επεξεαζκέλνο απφ ηνπο Bakhtin θαη Freire. ΢ε θείκελφ ηνπ αλαθέξεη:

«(…) Θα βαζηζηψ ζηηο ζέζεηο ησλ Bakhtin θαη Freire (…). Ζ δνπιεηά
ηνπ Bakhtin είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηαηί πξνζεγγίδεη ηε γιψζζα κε

92
 θνηλσληθά θαη πνιηηηθά θξηηήξηα, πνπ θαζνξίδνπλ ηηο ζρέζεηο ησλ αλζξψπσλ. Ο
Bakhtin ηνλίδεη ηελ αλάγθε λα εμεηάζνπκε ηελ αληηπαξάζεζε ησλ νκάδσλ ζην
πεδίν ηεο γιψζζαο θαη ζην ζχζηεκα ησλ θνηλσληθψλ αμηψλ (…). Ο Freire απφ
ηε δηθή ηνπ πιεπξά επεθηείλεη θαη εκβαζχλεη ηηο ηδέεο ηνπ Bakhtin. Πξνζθέξεη
ηε δπλαηφηεηα νξγάλσζεο ηεο παηδαγσγηθήο πξάμεο ζηελ θαηεχζπλζε
αλάπηπμεο ηνπ θξηηηθνχ δηαιφγνπ ».

(Giroux, 1988b, 132-133).

Σν 1992, φκσο ν Giroux, κε δεδνκέλν ην γεληθφηεξν ηδενινγηθνπνιηηηθφ

άλνηγκα πνπ επηρεηξεί, ζα επηζεκάλεη ηελ αλάγθε αλάπηπμεο λένπ ιφγνπ θαη λέαο
γιψζζαο :

«Νέα γιψζζα ζεκαίλεη λέα επηζηεκνληθά πεδία, λέα αληηθείκελα θαη

πξνβιήκαηα. ΢εκαίλεη θαηλνχξγηεο αμίεο, δπλαηφηεηεο θαη αληαγσληζκνχο ».

(Giroux, 1992, 3).

Πξνθαλψο, ην αίηεκα γηα αλαλέσζε ησλ ιεθηηθψλ θαη ζεσξεηηθψλ

εξγαιείσλ ππαγνξεχεηαη απφ ηε λέα ζρέζε πνπ αλαπηχζζεη κε ηελ παξάδνζε ησλ
κεηακνληέξλσλ ηδεψλ. Ζ επίδξαζή ηνπο γίλεηαη έθδειε ζηελ ππεξάζπηζε ησλ
πνιιαπιψλ ιφγσλ (ζην ίδην, 24, 25) θαη ζηελ πξνηεηλφκελε ζεκειίσζε ηνπ
αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο κε βάζε ηελ ππέξβαζε ησλ κνλνιηζηθψλ ιφγσλ
(Aronowitz & Giroux, 1991, 89). Γηα ηνλ Giroux, δελ ππάξρεη έλαο ιφγνο, αιιά
πνηθηιία ιφγσλ αλαθνξηθά κε ηε ζεσξία γηα ηα αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα, πνπ φκσο
δελ είλαη ηδενινγηθά νπδέηεξνη. Ωζηφζν, γηα κηα αθφκε θνξά ζα απνθχγεη λα
πηνζεηήζεη ηηο αθξαίεο ζέζεηο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ θαη ηνπ κεηαδνκηζκνχ, πνπ
«θεηηρνπνηνχλ» ηε ζπκβνιή ησλ θεηκέλσλ ζηελ θαηαλφεζε ηεο λέαο ηζηνξηθήο
ζπγθπξίαο θαη ππεξηνλίδνπλ ηελ αμία ηεο ππνθεηκεληθήο ηαπηφηεηαο
ππεξζθειίδνληαο ηνπο γεληθφηεξνπο φξνπο δηακφξθσζεο ησλ ζπζρεηηζκψλ
εμνπζίαο (Giroux, 1990b, 26 θαη 1992, 8, 21). ΋κσο, ε γιψζζα δε ιεηηνπξγεί
μεθνκκέλα απφ απηνχο ηνπο ζπζρεηηζκνχο εμνπζίαο. Απνηειεί ηκήκα ελφο
ζχλζεηνπ δηαθπβεχκαηνο πνπ λνκηκνπνηεί αθεγήζεηο θαη πξαθηηθέο ζην πεδίν ηεο
θνηλσληθήο-παηδαγσγηθήο ζεσξίαο θαη ηεο επξχηεξεο θνηλσληθν-πνιηηηζκηθήο
εκπεηξίαο. Παξάιιεια, κέζσ ηεο γιψζζαο ηα άηνκα, ζε θαζνξηζκέλα ηζηνξηθά
πιαίζηα, πηνζεηνχλ αμίεο θαη πξαθηηθέο κε βάζε ηηο νπνίεο ζπγθξνηείηαη ε νπηηθή
ηνπο γηα ηνλ θφζκν (Giroux, 1988b, 135).

93
 ΢χκθσλα κε φζα έρνπκε αλαθέξεη ζε άιιν ζεκείν ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ,
ν Giroux ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 πξνβάιιεη ηελ αλάγθε παξαγσγήο
λέσλ ηδεψλ θαη γισζζηθψλ κέζσλ, ψζηε λα πξνρσξήζεη ζηε δηακφξθσζε κηαο
ζχγρξνλεο αληίιεςεο γηα ην ξφιν ηεο ζεσξίαο. Ζ αλάγθε απηή, σζηφζν, ζπλδέεηαη
κε ην δήηεκα ηεο ζεσξεηηθήο-γισζζηθήο «επθξίλεηαο» θαη ηε γεληθφηεξε ζπδήηεζε
γηα ηε κνξθή ηεο επηζηεκνληθήο γιψζζαο. Πξφθεηηαη γηα κία δηάζηαζε ηνπ
πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ, πνπ αλαπαξάγεηαη απφ ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν ηνπ έξγνπ
ηνπ. ΢χκθσλα κε ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, ην δήηεκα δελ είλαη ηερληθφ αιιά
πνιηηηθφ. Αξθεηνί ζεσξεηηθνί (φπσο νη Apple, 2002, 136-137 θαη Ellsworth, 1989,
298) θαηεγφξεζαλ ηνλ Giroux θαη γεληθφηεξα ηνπο θξηηηθνχο παηδαγσγνχο γηα ηελ
ππθλή, κε πξνζβάζηκε ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ. Καηά
ηνλ Giroux, ε ζπδήηεζε απηή γηα ηε γισζζηθή «θαζαξφηεηα» ηξνθνδνηεί,
ιαλζαζκέλα, κηα πνισηηθή αληηπαξάζεζε αλάκεζα ζην «δηαπγέο» θαη ζχλζεην
γξάςηκν. Ζ ηερλεηή δηρνηφκεζε ηνπ επηζηεκνληθνχ ιφγνπ θαη ηεο ζεσξίαο
ππνβαζκίδεη ηε ζεκαζία ηεο ξηδνζπαζηηθήο θξηηηθήο γηα ηε γιψζζα θαη νπζηαζηηθά
πξηκνδνηεί ην θπξίαξρν αίηεκα γηα γισζζηθή ελφηεηα θαη νκνηνκνξθία (Giroux,
1995, 24). Δπηπιένλ, εληζρχεη ηε γεληθφηεξε ππνηίκεζε ηνπ ξφινπ ηεο ζεσξίαο θαη
ηεο θνηλσληθήο γλψζεο, ζε κηα ζηηγκή κάιηζηα πνπ ηα κέζα επηθνηλσλίαο ζηηο
Ζ.Π.Α. θαη αιινχ, δεκηνπξγνχλ έλαλ πλεπκαηηθά αηξνθηθφ πνιηηηζκφ
ρξεζηκνπνηψληαο γιψζζα «απιή» θαη «απινπζηεπηηθή». Ζ θξηηηθή απηή
ηνπνζεηείηαη ζαθψο απέλαληη ζην θπξίαξρν παξάδεηγκα ηνπ ηερλνθξαηηθνχ
ζεηηθηζκνχ, ην νπνίν πξνηείλεη ηηο απνιηηηθέο, ηδησηηθέο εμεγήζεηο γηα ηα ζχλζεηα
πξνβιήκαηα ηεο θνηλσληθήο δσήο. Ο Giroux δελ αγλνεί ην γεγνλφο φηη ε γιψζζα
πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη δηαλννχκελνη ζα πξέπεη λα είλαη ζπκβαηή κε ην ζπιινγηθφ
ππνθείκελν ζην νπνίν απεπζχλνληαη, λα δηαηζζάλεηαη ην πηζαλφ αλαγλσζηηθφ
θνηλφ. Θα πξέπεη, φκσο, λα είλαη θαη ηθαλή λα εθθξάζεη ην αληηθείκελν ην νπνίν
πξνζεγγίδεη θαη γεληθφηεξα λα ζπκβάιιεη ζηελ εξκελεία ησλ επξχηεξσλ θνηλσληθν-
πνιηηηθψλ κεηαβνιψλ (Giroux, 1989, 133). Οη ππνζηεξηθηέο ηεο γισζζηθήο
«θαζαξφηεηαο» αθελφο πξνάγνπλ ηελ αληίιεςε κηαο θαζνιηθήο γισζζηθήο λφξκαο
θαη αθεηέξνπ ππεξαπινπζηεχνπλ ηνλ πεξίπινθν ραξαθηήξα ηεο πνιηηηζκηθήο δσήο
θαη ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ θαηλνκέλσλ, κε ηα νπνία θαηαπηάλεηαη ε επηζηήκε.
Μεηαηξέπνπλ έηζη ηα θνηλσληθνπνιηηηθά πξνβιήκαηα ζε ηερληθά δεηήκαηα. Ζ ζέζε
απηή, επηπιένλ, δε δίλεη δπλαηφηεηεο ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο λα αληηκεησπίζνπλ ηα

94
πξνβιήκαηα ηνπ ζρνιείνπ σο κέξνο ησλ ζπλνιηθψλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ
αληηπαξαζέζεσλ θαη λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ηελ αλάγθε παξέκβαζεο γηα ην
κεηαζρεκαηηζκφ ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη θνηλσληθψλ δνκψλ (Giroux, 1995, 31).

Γνώζη

Μηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο παξαδνρέο ζηε ζεσξία ηεο θξηηηθήο

παηδαγσγηθήο είλαη ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ ηζηνξηθνχ ραξαθηήξα ηεο γλψζεο.
΢χκθσλα κ‟ απηή, ε γλψζε παξάγεηαη κέζα ζε ζπγθεθξηκέλα ηζηνξηθά πιαίζηα πνπ
δηακνξθψλνπλ ην πεξηερφκελν ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο (Darder, Baltodano &
Torres, 2003, 12). Απηή ηε ζέζε ηελ αλέπηπμε ν Giroux απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1980, ππνγξακκίδνληαο ηε δχλακε ηεο γλψζεο λα λνκηκνπνηεί ζπγθεθξηκέλα
ζπκθέξνληα ζην επίπεδν ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ηεο θπιήο, ηνπ θνηλσληθνχ
θχινπ θαη ηεο θνηλσληθήο ηάμεο. Ζ ζπγθεθξηκέλε ζέζε αλαδηαηππψλεηαη θαη
επεθηείλεηαη ζε κηα πεξίνδν (ηέιε ηεο ίδηαο δεθαεηίαο), θαηά ηελ νπνία
αλαζπγθξνηείηαη ε γξαθεηνθξαηηθή νξγάλσζε ηεο εθπαίδεπζεο θαη ε ζρνιηθή
γλψζε εκθαλίδεηαη κε ηε κνξθή έηνηκσλ πεξηερνκέλσλ δηδαθηηθψλ παθέησλ.
΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, ε ζρνιηθή γλψζε θαη ε παηδαγσγηθή επηζηήκε
ππνηάζζνληαη ζηηο αξρέο ηεο απνδνηηθφηεηαο, ηεο ηεξαξρίαο θαη ηνπ ειέγρνπ
(Giroux, 1986a, 35). Απηφ γίλεηαη μεθάζαξν, αλ θαλείο εζηηάζεη ζηε κνξθή πνπ
παίξλεη ε γλψζε κέζα ζηα επηζηεκνληθά πεδία θαη ζην ζχλνιν ηεο παηδαγσγηθήο
δηαδηθαζίαο (ζθνπνί, πεξηερφκελα, κέζνδνη, αμηνιφγεζε). Πην ζπγθεθξηκέλα, ε
γλψζε, ζην πιαίζην ηνπ θπξίαξρνπ ηερλνθξαηηθνχ «ιφγνπ», ρσξίδεηαη ζε κηθξά
κέξε («θνκκάηηα») απφ εηδηθνχο, ζηε ζπλέρεηα ηα κέξε απηά ηεξαξρνχληαη θαη
κεηαδίδνληαη ηππνπνηεκέλα ζηνπο εθπαηδεπφκελνπο, νη νπνίνη κέζα απφ
θνξκαιηζηηθέο πξαθηηθέο νθείινπλ λα ηα αθνκνηψζνπλ. Ζ δηαδηθαζία απηή
νπζηαζηηθά νδεγεί ζηελ «αληηθεηκεληθνπνίεζε» ηεο πξνζθεξφκελεο γλψζεο, θαη,
ηειηθά, ζηελ απνζχλδεζή ηεο απφ ηηο ηδενινγηθνπνιηηηθέο παξακέηξνπο πνπ ηελ
πξνζδηνξίδνπλ. ΋κσο, απηή ε αληίιεςε γηα ηε γλψζε, θαηά ηνλ Giroux, ηαπηίδεη ηε
κάζεζε κε ηελ πξνζαξκνγή ζε κηα πξνυπάξρνπζα θαηάζηαζε, ππνζηεξίδεη ηελ
επιπγηζία ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ θαη εμππεξεηεί ηε κεζνδνινγηθή επηινγή ηεο
ειεγρφκελεο θαζνδήγεζεο. Πξφθεηηαη γηα κηα πξνζέγγηζε πνπ δελ παίξλεη ππφςε
ηεο ηηο αληηθάζεηο ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη δε ζπκβάιιεη ζηελ πξαγκαηηθή
ακθηζβήηεζε ησλ κχζσλ ηεο θνηλσλίαο (Giroux, 1999a, 75).

95
 Δπίζεο, ν Giroux ελδηαθέξεηαη γηα ηε ζρέζε ησλ δαζθάισλ κε ηε γλψζε
πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ζην ζρνιείν. Ζ ζπκβνιή ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ζεσξίαο
πξνβάιιεηαη σο θαζνξηζηηθή παξάκεηξνο γηα ηελ ακθηζβήηεζε ηεο
«αληηθεηκεληθήο» γλψζεο θαη ηε δηεξεχλεζε ησλ αζέαησλ πηπρψλ ηεο θνηλσληθήο
δσήο (Giroux, 1997d, 24). ΋ηαλ πξνζεγγίδνπκε ηε γλψζε σο απνηέιεζκα
θνηλσληθήο ζχκβαζεο, ηφηε κπνξνχκε επθνιφηεξα λα θηάζνπκε ζηελ
απνκπζνπνίεζε ηνπ «ηεξνχ» ραξαθηήξα ηεο θαη επνκέλσο ζηελ ακθηζβήηεζή ηεο.
΋κσο, ε πξνζέγγηζε απηή δε ζα ζηεξίδεηαη ζε κηα παξαδνζηαθή αληίιεςε γηα ηελ
παηδαγσγηθή απζεληία, αιιά ζα αμηνπνηεί ηηο ελδπλακσηηθέο πξαθηηθέο πνπ
επηηξέπνπλ ζηνπο εθπαηδεπφκελνπο λα ακθηζβεηνχλ ηηο απηαπφδεηθηεο βεβαηφηεηεο
θαη λα ππνβάιινπλ ζε θξηηηθή ηελ εμνπζία ηνπ δαζθάινπ. Με άιια ιφγηα, ζα
ζεκειηψλεηαη ζ‟ απηφ πνπ ν Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο νλνκάδεη απειεπζεξσηηθή
απζεληία (Giroux, 1988b, 90).

Εξοςζία

Ο Giroux, κεηά ην 1990, επαλαιακβάλεη ηελ αλάγθε λα πξνζεγγίζνπκε ηε

γλψζε κέζα απφ ηε ζρέζε ηεο κε ηελ εμνπζία θαη ηελ θνηλσληθή ηζρχ. Ζ ζπζρέηηζε
απηή, γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα δηεξεπλεζνχλ νη
παηδαγσγηθέο ζεσξίεο κέζα ζηηο ζπγθεθξηκέλεο ζπλζήθεο πνπ γελληνχληαη θαη
επηηξέπεη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ ηζηνξηθψλ δπλάκεσλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ
εθπαίδεπζε (Giroux, 1992, 35). Ζ ζέζε απηή νπζηαζηηθά ζπκβάιιεη ζηε
δηεξεχλεζε ησλ ζεζκηθψλ θαη θνηλσληθψλ ιεηηνπξγηψλ ηεο γλψζεο -έμσ απφ ηα
απζηεξά πιαίζηα ησλ επηζηεκνληθψλ πεδίσλ- θαη ζηε ζπλεθηίκεζε ησλ ζχγρξνλσλ
θνηλσληθν-πνιηηηζκηθψλ αιιαγψλ (Giroux, 2000c, 10). Δδψ, ε έλλνηα ηεο εμνπζίαο
πξνζεγγίδεηαη ππφ ην θσο ησλ επηδξάζεσλ ηνπ κεηακνληέξλνπ ιφγνπ θαη ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ. ΋πσο αλαθέξεη ν Giroux, ε κεηακνληέξλα θξηηηθή
αλαγλσξίδεη ηελ απνθαζηζηηθή ζπκβνιή ηεο ζχγρξνλεο θνπιηνχξαο ζηε δηάρπζε
ηεο εμνπζίαο ζε φιεο ηηο ζθαίξεο ηεο θνηλσληθήο θαη νηθνλνκηθήο δξάζεο.
΢ηεξηδφκελνο ζηελ εθδνρή ηεο «λέαο θαηάζηαζεο», ηεο παγθνζκηνπνηεκέλεο
θνηλσλίαο, ν Giroux ππνγξακκίδεη ηε ζεκαζία ησλ ππεξεζληθψλ ζπζηεκάησλ
επηθνηλσλίαο θαη ησλ λέσλ κνξθψλ πνιηηηζκηθνχ θαη νηθνλνκηθνχ ηκπεξηαιηζκνχ
(Giroux, 1992, 57). Ζ εμνπζία απνθηά πνιιά πξφζσπα, ηα νπνία βέβαηα δελ
αθνξνχλ απνθιεηζηηθά ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαηαπίεζεο, αιιά επηζεκαίλνπλ θαη

96
ηηο δπλαηφηεηεο λα αλαπηπρζνχλ κνξθέο αληίζηαζεο θαη ηάζεηο πξνζσπηθήο-
ζπιινγηθήο ρεηξαθέηεζεο. Οη παηδαγσγνί πξέπεη λα ελζσκαηψζνπλ ζηηο ζεσξήζεηο
ηνπο κηα θξηηηθή, κεηακνληέξλα κνξθή απζεληίαο πνπ ζα αλαδεηθλχεη ηνλ
απνθεληξσκέλν ραξαθηήξα ηεο εμνπζίαο θαη ζα πξνζθαιεί ηνπο εθπαηδεπφκελνπο
λα αλαιχζνπλ ηε ζρέζε αλάκεζα ζηηο εκπεηξίεο ηνπο θαη ζηηο επξχηεξεο θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθέο πξαθηηθέο (ζην ίδην, 139).

Ωζηφζν, αξγφηεξα, ζε άιιν θείκελφ ηνπ ζρεηηθά κε ην πψο πξέπεη νη

πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο λα εληάμνπλ ζην ζεσξεηηθφ ηνπο πξνβιεκαηηζκφ ηελ έλλνηα
ηεο εμνπζίαο, ζα ππνγξακκίζεη:

«Δίλαη αλάγθε λα επαλαλαθαιχςνπκε ηελ έλλνηα ηεο εμνπζίαο πέξα

απφ ην δηπνιηθφ ζρήκα αληίζηαζε-θπξηαξρία. Να ηε δνχκε σο κηα δχλακε
πνπ δελ αθνξά κφλν ηε ζπγθξφηεζε ησλ ππνθεηκεληθψλ ηαπηνηήησλ νχηε
απνθιεηζηηθά ην κεζνδνινγηθφ πξφβιεκα λα ζπλδεζεί ν ιφγνο κε ηελ
θνηλσληθή-ζεζκηθή δσή. ΋ιεο νη παξαπάλσ δηαζηάζεηο ηεο εμνπζίαο είλαη
ζεκαληηθέο, αιιά δε δεκηνπξγνχλ πξννπηηθέο παξέκβαζεο ζηνπο δεδνκέλνπο
ζπζρεηηζκνχο. (…) Πξνο απηφλ ην ζθνπφ, θξίλεηαη αλαγθαία ε ζηξνθή ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ πξνο ην πνιηηηθφ. Ζ απνθάιπςε ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ εμνπζίαο πξέπεη επίζεο λα ζεκαηνδνηεί έλα ζρέδην δξάζεο γηα ηελ
θνηλσληθή δηθαηνζχλε θαη ηελ αλζξψπηλε ρεηξαθέηεζε ».

(Giroux, 2001c, 24).

Ζ ηειεπηαία παξαηήξεζε επηρεηξεί λα δψζεη κία λέα δηάζηαζε ζηνλ ηξφπν

πξνζέγγηζεο ηεο έλλνηαο εμνπζία. Τπνγξακκίδεη ηελ αλάγθε λα γλσξίζνπκε ηνλ
θνηλσληθν-πνιηηηθφ ραξαθηήξα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο κέζα απφ κηα πην
ξηδνζπαζηηθή αμηνπνίεζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ. Ο Giroux θαη πάιη
πξνβάιιεη ηνλ αλεπαξθή ραξαθηήξα κηαο α-πνιηηηθήο εθδνρήο ησλ πνιηηηζκηθψλ
ζπνπδψλ, ηνπνζεηψληαο ηελ πην ελδηαθέξνπζα δηάζηαζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο
έλλνηαο ζην επίπεδν ηεο πνιηηηθήο γηα ηε δεκνθξαηία. Σειηθά, ν Giroux ζα
ππνζηεξίμεη φηη ε ζρέζε γλψζεο-εμνπζίαο αλακνξθψλεηαη ζην επίπεδν ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ έηζη ψζηε λα ζπκβάιιεη ζηελ αλάπηπμε ηνπ θξηηηθνχ
ζηνραζκνχ θαη ησλ πνιηηηθψλ κνξθψλ παξέκβαζεο, απνθεχγνληαο φκσο ην
ζθφπειν ηεο α-πνιηηηθήο, ππνθεηκελνθεληξηθήο εθδνρήο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ θαη
ηνπ κεηαδνκηζκνχ (Giroux, 1992, 164).

97
 Δημόζια Παιδαγωγική

΋πσο ήδε έρνπκε αλαθέξεη ζε πξνεγνχκελα ζεκεία ηεο κειέηεο καο, ε

επηζηεκνληθή θαη πνιηηηθή ζθέςε ηνπ Giroux παξνπζίαζε -απφ ηα ηέιε ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1970 έσο ην 2000- ζεκαληηθή εμέιημε αλαδηακνξθψλνληαο
νπζηαζηηθά ην πεξηερφκελν ησλ παηδαγσγηθψλ ηνπ ζεσξήζεσλ. Μία απφ ηηο
ζεκαληηθφηεξεο έλλνηεο πνπ ζεκαηνδνηνχλ απηή ηελ εμέιημε ηε δεθαεηία ηνπ 1990
είλαη ε δεκφζηα παηδαγσγηθή:

«Γηα ρξφληα, πίζηεπα φηη ε παηδαγσγηθή είλαη έλα επηζηεκνληθφ πεδίν

πνπ εμππεξεηνχζε ηηο αλάγθεο ηνπ ζρνιηθνχ ζεζκνχ. Ωζηφζν, ε πξνζσπηθή
κνπ ηαπηφηεηα δηακνξθψζεθε έμσ απφ ην ζρνιείν. Κηλεκαηνγξαθηθέο ηαηλίεο,
πεξηνδηθά, κνπζηθή, αζιεηηζκφο ζπλέβαιαλ πην απνηειεζκαηηθά ζε ζχγθξηζε
κε ηελ επίζεκε εθπαίδεπζε ζηε δηακφξθσζε ηεο πνιηηηθήο κνπ νπηηθήο (… ).
Σψξα πηα δελ πηζηεχσ φηη ε παηδαγσγηθή είλαη έλα επηζηεκνληθφ πεδίν -κε ηελ
απζηεξή έλλνηα. Σν αληίζεην, έρσ θαηαιήμεη ηα ηειεπηαία ρξφληα ζην
ζπκπέξαζκα φηη ε παηδαγσγηθή αλαθέξεηαη ζηε ζθαίξα ηεο δεκφζηαο δσήο,
ζην επίπεδν ηεο επηθνηλσλίαο ησλ αλζξψπσλ, ζε δηάθνξα πεδία δξάζεο,
αληαιιαγήο πιεξνθνξηψλ, εκπεηξηψλ θαη ζπλαηζζεκάησλ. Ζ παηδαγσγηθή
ζήκεξα κέζα απφ ηελ επέθηαζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζρέζεσλ γίλεηαη δχλακε
δηακφξθσζεο ηεο παγθφζκηαο θνηλσλίαο. Ζ επέθηαζε ησλ ειεθηξνληθψλ
κέζσλ, ε εμάπισζε ησλ εηθφλσλ θαη ησλ δηθηχσλ επηθνηλσλίαο έρνπλ
κεηαζρεκαηίζεη ην πιαίζην δηακφξθσζεο ησλ ππνθεηκεληθψλ ηαπηνηήησλ, ηηο
αλάγθεο θαη ηηο επηζπκίεο ησλ αλζξψπσλ ».

(Giroux, 1994, x).

Ωζηφζν, πξέπεη λα επηζεκάλνπκε φηη ν ζπγθεθξηκέλνο φξνο δελ

παξνπζηάδεηαη ζε ηζηνξηθφ θαη ζεσξεηηθφ θελφ. Ο ίδηνο ν Giroux καο πιεξνθνξεί
φηη ε ηζηνξηθή θαηαγσγή ηεο δεκφζηαο παηδαγσγηθήο πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζηε
ζεσξεηηθή παξάδνζε ησλ ξηδνζπαζηψλ παηδαγσγψλ (G. Counts, H. Rugg, W.
Goodsel) ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1920 θαη ηνπ 1930, νη νπνίνη επηρείξεζαλ λα
δηαηεξήζνπλ θαη λα εθιεπηχλνπλ ηε δνπιεηά ηνπ John Dewey23. Γηα ηνπο

23
΢χκθσλα κε ηνλ Ράζε, νη ξηδνζπαζηηθέο απηέο ηδέεο βξίζθνπλ ηελ θχξηα έθθξαζή ηνπο ζηηο
ζέζεηο ηνπ George Counts, νη νπνίεο βαζίζηεθαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ππάξρεη κηα νπζηαζηηθή ζρέζε
αλάκεζα ζηελ θνηλσλία θαη ηελ εθπαίδεπζε. Γηα ηνλ Counts, λεφηεξν ζπλεξγάηε ηνπ Dewey, ε
εθπαίδεπζε κπνξεί λα γίλεη κνριφο θνηλσληθήο αιιαγήο, αλ ην θίλεκα ηεο Πξννδεπηηθήο Αγσγήο

98
ππνζηεξηθηέο ηεο θνηλσληθήο αλαζπγθξφηεζεο, ε εθπαίδεπζε δελ ήηαλ ν κφλνο
ρψξνο κφξθσζεο. Βέβαηα, ηα δεκφζηα ζρνιεία ζεσξνχληαλ θξίζηκα πεδία
δηακφξθσζεο κειινληηθψλ πνιηηψλ κε δεκνθξαηηθή ζπλείδεζε. ΋κσο ν
παηδαγσγηθφο ηνπο πξνβιεκαηηζκφο δελ εγθιείνληαλ ζηα αζθπθηηθά πιαίζηα ηνπ
επίζεκνπ ζρνιείνπ. Γέζπνδε ε ηδέα φηη ε εθπαίδεπζε απνηειεί πιεπξά ηεο
θνπιηνχξαο (Giroux, 1987a, 106). Πίζσ απ‟ απηέο ηηο ζέζεηο, αλ θαη νη παξαπάλσ
παηδαγσγνί δελ εμέθξαδαλ κηα εληαία νπηηθή γηα ην ζρνιείν, δηαθξίλεηαη ε
πξνψζεζε ηεο ηδέαο κηαο δεκφζηαο θηινζνθίαο γηα ηε δεκνθξαηία. Ζ ζπγθεθξηκέλε
πξνζέγγηζε αλαθεξφηαλ ζηνλ πνιηηηθφ ραξαθηήξα ηεο εθπαίδεπζεο. Αλ θαη ν
Giroux πξνζέγγηδε πάληα κε θξηηηθή καηηά ην θηιειεχζεξν παηδαγσγηθφ κνληέιν,
ζεσξεί φηη ε παξάδνζε ηεο δεκφζηαο θηινζνθίαο γηα ηε δεκνθξαηία είλαη πνιηηηθά
ζεκαληηθή θαη ζεσξεηηθά ρξήζηκε (Giroux, 1987b, 332). Σν θίλεκα ηεο θνηλσληθήο
αλαζπγθξφηεζεο, βέβαηα, ηνπνζεηείηαη εθηφο ησλ νξίσλ ηεο θηιειεχζεξεο ζθέςεο
θαη ηάζζεηαη θαλεξά ππέξ ηνπ ζνζηαιηζηηθνχ δεκνθξαηηθνχ εγρεηξήκαηνο (Ράζεο,
2008, 100 θαη Berube, 2004, 6). Τπφ απηή ηελ έλλνηα, δηαθέξεη απφ ηε δεκφζηα
παηδαγσγηθή ηνπ Giroux, ε νπνία εζηηάδεη βαζηθά ζηηο κνξθσηηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο
δεκφζηαο θνπιηνχξαο ηελ επνρή ησλ κεηακνληέξλσλ επηξξνψλ. Ο Giroux δηεχξπλε
ηε ζεκαζία ηεο παηδαγσγηθήο σο πνιηηηθήο θαη εζηθήο πξάμεο, πνπ δελ
πεξηνξίδεηαη ζηα φξηα ηεο ζρνιηθήο ηάμεο. ΢‟ απηή ηελ πεξίπησζε επηρεηξείηαη ε
ζχλζεζε ηνπ πνιηηηζκηθνχ κε ην παηδαγσγηθφ. Ζ δεκφζηα παηδαγσγηθή εδψ λνείηαη
σο κηα ζεσξεηηθή ελφηεηα πνπ ελζσκαηψλεη ηνλ πνιηηηθφ ραξαθηήξα ηεο
εθπαίδεπζεο κε ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο.

Σν ελδηαθέξνλ ηνπ Giroux γηα ηηο κνξθσηηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο θνηλσληθν-

πνιηηηζκηθήο εκπεηξίαο δηακνξθψλεηαη απφ ηηο ζέζεηο ηνπ Antonio Gramsci, ηνπ
Raymond Williams θαη πην πξφζθαηα ηνπ Κνξλήιηνπ Καζηνξηάδε. Ο Gramsci
ππνζηήξηδε φηη θάζε αλάιπζε γηα ηελ εθπαίδεπζε πξέπεη λα γίλεηαη ζε ζπλάξηεζε
κε ηηο πνιηηηζκηθέο δνκέο θαη ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο, γηαηί ην επίζεκν ζρνιείν
απνηειεί κία κνξθή πνιηηηθήο εθπαίδεπζεο (Giroux, 2000d, 123). Με βάζε ίδην

αλαζεσξήζεη ηνλ καζεηνθεληξηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ θαη ηελ θνηλσληθή ηνπ νπδεηεξφηεηα. ΢ηα
κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, νη ππνζηεξηθηέο ηεο θνηλσληθήο αλαζπγθξφηεζεο ζα εθδψζνπλ ην
πεξηνδηθφ Social Frontier, γηα λα πξνβάιινπλ ηηο ξηδνζπαζηηθέο ηνπο απφςεηο, νη νπνίεο εκθαλίδνληαη
εκπινπηηζκέλεο κε αξθεηά ζνζηαιηζηηθά ζηνηρεία (Ράζεο, 2008, 99-101).

99
ζθεπηηθφ, ν Williams δειψλεη φηη ε παηδαγσγηθή δχλακε ηεο θνπιηνχξαο, κε ηελ
επξχηεξε έλλνηα, απνηειεί ην βαζηθφ παξάγνληα ηεο θνηλσληθήο κάζεζεο (ζην ίδην,
137). Ο Καζηνξηάδεο απφ ηελ πιεπξά ηνπ επηζεκαίλεη φηη ε θνηλσλία παξάγεη θαη
αλαπαξάγεη ηνλ εαπηφ ηεο κε βάζε πνιηηηζκηθέο θαη ηδενινγηθέο αλαπαξαζηάζεηο,
θαζψο θαη πνιπάξηζκεο νξγαλσκέλεο παηδαγσγηθέο πξαθηηθέο πνπ εμαζθαιίδνπλ ηε
«ζέζκηζε ηνπ θνηλσληθά θαληαζηαθνχ» (Giroux, 2001c, 133). Θεσξνχζε φηη νη
πνιίηεο γηα λα ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζηηο δεκνθξαηίεο έπξεπε λα καζαίλνπλ απφ φιν
ην θάζκα ησλ εθπαηδεπηηθψλ ιεηηνπξγηψλ ηεο θνηλσλίαο (ζην ίδην, 135).

Με βάζε ηηο πξνεγνχκελεο αλαθνξέο κπνξνχκε λα ζπκπεξάλνπκε φηη ε

δηακφξθσζε ηνπ ραξαθηήξα ηεο «λέαο» παηδαγσγηθήο ηνπ Giroux βαζίδεηαη ζε κηα
ζεηξά πνιηηηθψλ ζπκπεξαζκάησλ, πνπ ηζηνξηθά δηαπεξλνχλ ην ζχλνιν ηεο
ξηδνζπαζηηθήο θνηλσληθήο ζεσξίαο. Ο Giroux απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980
άξρηζε λα πξαγκαηεχεηαη ηελ ηδέα ηεο δεκφζηαο παηδαγσγηθήο. Γηα παξάδεηγκα,
ζηνλ πξφινγν ηνπ The Politics of Education (1985) θαη καδί κε ην Freire ζηελ
εηζαγσγή ηνπ Critical Pedagogy & Cultural Power (1987), ζα γξάςεη φηη ε
εθπαίδεπζε -κε ηελ έλλνηα ηεο επξχηεξεο θνηλσληθήο κφξθσζεο- πξνζιακβάλεηαη
σο κηα δηαδηθαζία θαηαζθεπήο θνηλσληθνχ λνήκαηνο θαη πξαθηηθψλ ζε δηάθνξα
πεδία ηεο θνπιηνχξαο. Με ηελ έλλνηα απηή, ε ξηδνζπαζηηθή παηδαγσγηθή πξέπεη λα
ζηξαθεί ζηε δηεξεχλεζε ηνπ ζπλφινπ ησλ πνιηηηζκηθψλ ζρέζεσλ θαη λα
ελζσκαηψζεη ζηηο αλαιχζεηο ηεο ηα πεδία ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο, ησλ
Μ.Μ.Δ., ηεο νηθνγέλεηαο, ηεο εξγαζίαο θαη άιισλ θνηλσληθψλ ρψξσλ (Giroux,
1985, xiii θαη Giroux & Freire, 1987, xiv).

Ζ πξφηαζε ηεο δεκηνπξγηθήο ζχλζεζεο ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ θαη ηεο

θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, φπσο εκθαλίδεηαη ζπζηεκαηηθά κεηά ην 1990 24,
ζεκειηψλεηαη ζηελ αλάγθε θαηαλφεζεο ησλ ζεκαληηθψλ θνηλσληθψλ, πνιηηηθψλ θαη
πνιηηηζκηθψλ αιιαγψλ ζηηο θνηλσλίεο ηεο Γχζεο, ζηε δηάξθεηα ησλ πξνεγνχκελσλ
δεθαεηηψλ (Giroux, 2006a, 183). Γηα ηνλ Giroux, ε «ζάιαζζα ησλ αιιαγψλ», κε

24
Ζ ζεκαζία ηνπ ξφινπ ηεο θνπιηνχξαο ζηελ εθπαίδεπζε θαη ε ζχλδεζε ηεο παηδαγσγηθήο κε ηηο
πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο αλαιχζεθαλ ζηελ ππνελφηεηα ηνπ παξφληνο θεθαιαίνπ Θεσξεηηθέο επηξξνέο:
πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο. Δπίζεο, ην ελδηαθέξνλ ηνπ Giroux γηα ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο επηζεκαίλεηαη ζ‟
έλαλ κεγάιν αξηζκφ δεκνζηεπκέλσλ εξγαζηψλ, θπξίσο ηε δεθαεηία ηνπ 1990, φπσο Giroux &
McLaren 1986, Giroux 1992, Giroux 1993, Giroux & McLaren 1994, Giroux & Shannon 1997, Giroux
1997.

100
αθεηεξία ην πξφβιεκα ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ εμνπζία θαη ηε γλψζε ζηηο
αλαπηπγκέλεο θνηλσλίεο, ηξνπνπνηεί ηε ζέζε ηνπ αλζξψπνπ ζηελ θαζεκεξηλφηεηα.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ε κεηάβαζε ζηελ επνρή ηεο θπξηαξρίαο ησλ ειεθηξνληθψλ
κέζσλ δεκηνπξγεί πιεζψξα δσλψλ θαη κνξθψλ κάζεζεο έηζη ψζηε ε θαηαλφεζε
θαη απνηίκεζή ηνπο λα πξνυπνζέηεη ηελ επηζηεκνληθή αλαβάζκηζε ηεο
παηδαγσγηθήο θαη ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ. Σα φξηα ηνπ παιηνχ ζρνιείνπ έρνπλ
κεηαηνπηζηεί θαη ε παηδαγσγηθή βαζηζκέλε ζηηο αλαπξνζαξκνγέο πνπ πξνθαιεί ε
ζρέζε ηεο κε ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο γίλεηαη δχλακε θαηαλφεζεο θαη
δεκηνπξγηθήο παξέκβαζεο (Giroux, 1997a, 235).

΢ην ζεκείν απηφ θξίλνπκε ζθφπηκν λα αλαθεξζνχκε ζηελ έλλνηα ηεο

ζπλνξηαθήο παηδαγσγηθήο, ε νπνία νπζηαζηηθά άλνημε ηνλ δξφκν ζηε δεκφζηα
παηδαγσγηθή. Ζ ζπγθεθξηκέλε έλλνηα εκθαλίδεηαη σο απνηέιεζκα ηεο ζρέζεο ηνπ
Giroux κε ην κεηακνληεξληζκφ θαη ηεο αλάγθεο λα θαηαξγεζνχλ νη απζηεξέο
δηαθξίζεηο ησλ επηζηεκνληθψλ πεδίσλ. Ζ ζπλνξηαθή παηδαγσγηθή γίλεηαη ε
ζεσξεηηθή βάζε αλάπηπμεο γεληθφηεξσλ ζέζεσλ γηα ηελ θνπιηνχξα θαη ηελ
πνιηηηθή. Γελ είλαη κφλν κηα ζεσξία πνπ ζπκβάιιεη ζηε δηακφξθσζε ηεο δεκφζηαο
θηινζνθίαο γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θνπιηνχξα, αιιά θαη πξάμε θνηλσληθνχ
αγψλα γηα ηελ αλαβάζκηζε ηνπ εγρεηξήκαηνο ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο
(Giroux, 1992, 28). Δπηθεληξψλεηαη ζε δεηήκαηα ηαπηφηεηαο, δηαθνξάο θαη
εηεξφηεηαο απνζθνπψληαο λα γεληθεχζεη πνιππνιηηηζκηθέο παηδαγσγηθέο απφςεηο.
Δπηπιένλ, ζπλνςίδεη ηελ αλάγθε λα αλαπηπρζνχλ πξαθηηθέο πνπ ζα επηηξέπνπλ
ζηνπο εθπαηδεπφκελνπο λα εμεηάδνπλ θξηηηθά ηε δηθή ηνπο πνιηηηζκηθή εκπεηξία,
ψζηε λα γίλνπλ δηαβάηεο ζπλφξσλ (ζην ίδην, 29). Ζ ζπγθεθξηκέλε πξφηαζε είλαη
πξνπνκπφο ηεο δεκφζηαο παηδαγσγηθήο, γηαηί επηρεηξεί κηα πξψηε νπζηαζηηθή
ππέξβαζε ησλ δηαρσξηζηηθψλ γξακκψλ αλάκεζα ζηελ παηδαγσγηθή θαη ηελ
θνπιηνχξα. Αλ θαη δηαηεξεί θάπνηα ζηνηρεία απφ ηελ θεληξηθφηεηα ηεο
παηδαγσγηθήο γηα φζα αθνξνχλ ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα θαη ηε δηδαζθαιία ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ, εληνχηνηο πξνθξίλεη ηελ αλαγλψξηζε ηεο πνιηηηθήο
δχλακεο ηεο θνπιηνχξαο:

«΢πλνπηηθά ε έλλνηα ηεο ζπλνξηαθήο παηδαγσγηθήο είλαη κηα

παηδαγσγηθή πξφηαζε πνπ ζηνρεχεη ζηε ζπγθξφηεζε κηαο δεκφζηαο
θηινζνθίαο γηα ην ζεβαζκφ ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ζηελ πξαγκάησζε ηεο
δεκνθξαηίαο (…). Πξφθεηηαη γηα κηα παηδαγσγηθή πνπ ζπλελψλεη ηηο

101
 ελδπλακσηηθέο πιεπξέο ηνπ κνληέξλνπ κε ην κεηακνληεξληζκφ ηεο
αληίζηαζεο ».

(Aronowitz & Giroux, 1991, 118).

«Ζ ζπλνξηαθή παηδαγσγηθή δεκηνπξγεί ηηο πξνυπνζέζεηο γηα

ελζσκάησζε ζην επίζεκν αλαιπηηθφ πξφγξακκα πνιηηηζκηθψλ θαη
θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ έμσ απφ ηα πιαίζηα ηνπ θπξίαξρνπ Γπηηθνχ
πνιηηηζκνχ ».

«Απνζηνιή ηεο ζπγθεθξηκέλεο νπηηθήο είλαη λα αμηνπνηήζεη ηελ έλλνηα

ηεο θνπιηνχξαο σο βαζηθή πεγή δηακφξθσζεο ηεο πνιηηηθήο ησλ
ηαπηνηήησλ, ηεο θνηλφηεηαο θαη ηεο παηδαγσγηθήο ».

(Giroux, 1992, 32).

Σειηθά, ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα πξνζδηνξίδεηαη κέζα απφ ηελ πξαγκάηεπζε

ησλ πνηθίισλ αλαγλψζεσλ ησλ πνιηηηζκηθψλ θσδίθσλ, ησλ θεηκέλσλ, ησλ
αθεγήζεσλ, ησλ θσλψλ θαη δηαηεξεί ηνλ ππνθεηκελνθεληξηθφ ηεο ραξαθηήξα. Με
ιίγα ιφγηα, αλ θαη ν Giroux πνηέ δελ ππνβάζκηζε ηηο γεληθφηεξεο θνηλσληθέο
δηαδηθαζίεο πνπ επεξεάδνπλ ηε ζέζε θαη ηελ αληίιεςε ησλ ππνθεηκέλσλ, εδψ
ελδηαθέξεηαη γηα ηελ ελαιιαθηηθή ζεψξεζε θαη ελίζρπζε ηεο ζέζεο ησλ δαζθάισλ
θαη καζεηψλ εληφο ησλ νξίσλ ηνπ ζρνιείνπ, ρσξίο λα θάλεη θαη πνιχ μεθάζαξε ηελ
πξνηεξαηφηεηα ηεο κάζεζεο ζε νιφθιεξν ην θάζκα ηεο θνηλσληθήο δσήο, φπσο
πξνηείλεηαη ζην πιαίζην ηεο δεκφζηαο παηδαγσγηθήο.

Με δεδνκέλε ηε κεηεμέιημε ηεο νπηηθήο ηνπ ν Giroux ζα γξάςεη φηη ε

παηδαγσγηθή δελ ελδηαθέξεηαη κφλν γηα ηελ θνηλσληθή θαηαζθεπή ηεο γλψζεο, ησλ
αμηψλ θαη ησλ εκπεηξηψλ, αιιά εζηηάδεη θαη ζηε δσληαλή εκπεηξία ησλ παηδαγσγψλ,
ζηα πνηθίια θείκελα πνπ παξάγνληαη ζην ζπλνιηθφ επίπεδν ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ, ζηνπο θνηλσληθνχο ζεζκνχο θαη ζηηο δνκέο. Ζ παηδαγσγηθή σο θνηλσληθή
πξάμε εκθαλίδεηαη ζε έλα επξχ θάζκα ρψξσλ θαη δξαζηεξηνηήησλ, πνπ
εθηπιίζζνληαη ζηηο νξγαλσκέλεο θνηλσληθέο ζρέζεηο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο. Σέηνηα
θνηλσληθά πεδία κπνξεί λα είλαη νη ρψξνη εξγαζίαο, ε νηθνγέλεηα, ν
θηλεκαηνγξάθνο θαη ε ηειεφξαζε, νη ρψξνη ζξεζθεπηηθήο ιαηξείαο, νη θξαηηθέο
ππεξεζίεο, ην ζσθξνληζηηθφ ζχζηεκα, θ.ά. (Giroux & Simon, 1989, 230).

΢ε ζπλέληεπμε πνπ παξαρψξεζε ην 2006 ζα πεη:

102
 «Πάληα κε ελδηέθεξε πψο κπνξεί λα αμηνπνηεζεί ε παηδαγσγηθή κέζα
θη έμσ απφ ην ζρνιείν (…) Ζ πξψηε κνπ δνπιεηά επηθεληξψζεθε ζηνλ
ξηδνζπαζηηθφ κεηαζρεκαηηζκφ ηεο εθπαίδεπζεο, ζηε δεκηνπξγία κηαο ζεσξίαο
πνπ ζπλδέεη ηελ παηδαγσγηθή κε ηελ θαηαλφεζε ησλ πνηθίισλ κνξθψλ
θπξηαξρίαο θαη πξνζαλαηνιίδεηαη ζε κνξθέο θνηλσληθνχ αθηηβηζκνχ. Πην
πξφζθαηα επηθεληξψλνκαη ζηηο ιεηηνπξγίεο ηεο δεκφζηαο παηδαγσγηθήο ζην
πιαίζην ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο, θαη εηδηθφηεξα ελδηαθέξνκαη γηα ηελ
θνπιηνχξα πνπ απεπζχλεηαη ζηνπο λένπο θαη απνηειεί πξντφλ ηεο
λενθηιειεχζεξεο θπξηαξρίαο ».

(Giroux, 2006b, 4).

Ζ ηδέα ηεο δεκφζηαο παηδαγσγηθήο βαζίδεηαη ζηελ δηακνξθσηηθή δχλακε

ηεο θνπιηνχξαο, ζηελ (εθ)παηδεπηηθή ηεο ηθαλφηεηα λα δηαδίδεη ζπκβνιηθά
λνήκαηα, λα παξάγεη πιηθέο πξαθηηθέο νξγάλσζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ,
γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο. Ο ζεκεξηλφο πνιίηεο, ζηα πεδία ηεο δεκνθηινχο
θνπιηνχξαο, ηνπ δηαδηθηχνπ θαη ησλ λέσλ κέζσλ δηαθίλεζεο πιεξνθνξηψλ, έρεη
ηελ επθαηξία λα απνθηά γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο πνπ ηνλ βνεζνχλ λα πξνζαξκνζηεί
ζηελ θνηλσληθή δσή. Ωζηφζν, δελ θαηαθέξλεη λα μεθαζαξίζεη ηε ζρέζε αλάκεζα
ζηελ εκπεηξία ηνπ θαη ηηο ηζηνξηθέο δπλάκεηο πνπ ηε δηακνξθψλνπλ. ΋κσο, γηα ηνλ
Giroux, ε θνηλσληθή κάζεζε γίλεηαη θαη πνιηηηθή δχλακε αιιαγήο. Βαζηζκέλνο
ζηηο ζέζεηο ηνπ Stuart Hall γηα ηελ αλάδεημε ηεο θνπιηνχξαο ζε δεκηνπξγηθή
δχλακε αλαηξνπήο θπξίαξρσλ αμησκάησλ θαη ζρέζεσλ εμνπζίαο, ππνζηεξίδεη φηη,
κε δεδνκέλν ην γεληθεπκέλν ξφιν ησλ αλαπαξαζηάζεσλ θαη ηελ έθξεμε ησλ
πιεξνθνξηψλ, ε έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ αλαγλψξηζε ησλ
θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ δπλάκεσλ πνπ ζηεξίδνπλ ηνπο θπξίαξρνπο ζπζρεηηζκνχο
εμνπζίαο (Giroux, 2000a, 353). Ζ θνπιηνχξα, δελ εμηζψλεηαη κε ηελ απινπζηεπηηθή
πξαθηηθή ηεο αλάιπζεο θεηκέλσλ. Γίλεηαη πεδίν δηακάρεο. Ο Hall κηιάεη γηα
πνιηηηζκηθή παηδαγσγηθή πνπ εκθαλίδεηαη σο ηζηνξηθφ πξντφλ θνηλσληθψλ αιιαγψλ
θαη αληηπαξαζέζεσλ. Ζ δεκφζηα παηδαγσγηθή, γηα ηνλ Hall, απνηειεί κηα εζηθή θαη
πνιηηηθή πξαθηηθή θαη φρη απιψο κηα ηερληθή δηαδηθαζία. Δλδηαθέξεηαη γηα ηηο
γλψζεηο πνπ θαηαθηνχλ νη καζεηέο έμσ απφ ην ζρνιείν ζηα δηάθνξα θνηλσληθά
πεδία κε ηα νπνία έξρνληαη ζε επαθή θαζεκεξηλά. Απηφ απνηειεί έλα θξίζηκν
ζεκείν γηα ηε δεκφζηα παηδαγσγηθή. Θεσξείηαη αλαγθαίν νπνηαδήπνηε απφπεηξα
θαηαλφεζεο ηεο θνηλσληθνπνιηηηζκηθήο εκπεηξίαο ηνπ ππνθεηκέλνπ, λα μεθηλάεη

103
απφ ην πεξηερφκελν απηήο ηεο εκπεηξίαο θαη απφ ην θνηλσληθφ πιαίζην ζην νπνίν
βηψλεηαη. Έηζη, ε παηδαγσγηθή γίλεηαη κηα θξηηηθή πξάμε πνπ νξγαλψλεηαη γηα ηελ
θαηαλφεζε ηνπ θνηλσληθνχ πιαηζίνπ ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ησλ αλζξψπσλ (ζην
ίδην, 355).

Ζ αλαγφξεπζε ηεο παηδαγσγηθήο ζε πνιηηηζκηθή πξαθηηθή παξέκβαζεο ζηελ

επξχηεξε θνηλσλία έρεη ζπγθεθξηκέλεο ζπλέπεηεο γηα ηελ παηδαγσγηθή έξεπλα
γεληθά, θαη γηα ην ζηνραζκφ ηνπ Giroux εηδηθφηεξα. Ζ έκθαζε πνπ δίλεηαη ζηηο
κνξθσηηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο θνπιηνχξαο αλαδηακνξθψλεη ηνπο πξνζαλαηνιηζκνχο
ηνπ επξχηεξνπ παηδαγσγηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ ζε κηα επνρή λενθηιειεχζεξσλ
αλαδηαξζξψζεσλ. Ο Giroux αλαθέξεηαη ζηα δεηήκαηα ησλ κνξθψλ εμνπζίαο, ηεο
παξαγσγήο γλψζεσλ θαη ηεο ζπγθξφηεζεο ηαπηνηήησλ ππφ ην θσο ηεο
παγθνζκηνπνηεκέλεο ιεηηνπξγίαο ηνπ θαπηηαιηζκνχ ζηε δεθαεηία ηνπ 1990. Οη
επξχηεξεο θνηλσληθν-πνιηηηζκηθέο κεηαβνιέο ζεκαηνδνηνχλ έλα δηαθνξεηηθφ ξφιν
γηα ηελ επίζεκε εθπαίδεπζε, αιιά θαη γηα ηνπο εθπαηδεπηηθνχο φισλ ησλ
βαζκίδσλ. Ο Giroux, γηα ηελ θαηαλφεζε απηψλ ησλ κεηαβνιψλ, πξνβάιιεη ηελ
αλάγθε εγθαζίδξπζεο κηαο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή θαη ζηε
ζεσξεηηθή θιεξνλνκηά ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ. Πξνηεξαηφηεηα ηψξα δίλεηαη
ζηελ θαηαλφεζε ηεο εηζβνιήο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ζε φια ηα επίπεδα ηεο
θνηλσληθήο δσήο, ζηε δηάβξσζε ησλ αμηψλ ηεο δεκνθξαηίαο θαη ζηελ κεηαηξνπή
ηεο γλψζεο ζε εκπνξεχζηκν αγαζφ (Giroux, 2000, 25). Ζ δεκφζηα παηδαγσγηθή,
θαζηζηψληαο ηα πνηθίια πεδία ηεο θνηλσληθνπνιηηηζκηθήο εκπεηξίαο αληηθείκελν
δηεξεχλεζεο, κπνξεί λα εμνηθεηψζεη ηνπο εθπαηδεπφκελνπο -θπξίσο ηνπο θνηηεηέο-
κε ηελ ηδέα ηεο αιιειεγγχεο θαη ηεο δηθαηνζχλεο, λα ηνπο εθνδηάζεη κε ηελ
ηθαλφηεηα λα παξέκβνπλ ζηελ θνηλσληθή δσή, λα θαληαζηνχλ έλα δηαθνξεηηθφ
κέιινλ. Πξέπεη επίζεο λα ηνπο εθπαηδεχεη, ψζηε λα ακθηζβεηνχλ ην ξαηζηζκφ θαη
ηηο αληζφηεηεο, λα κπνξνχλ λα θαληαζηνχλ δεκνθξαηηθά νξγαλσκέλεο κνξθέο δσήο
(ζην ίδην, 31-32). Ζ αμηνπνίεζε ηεο παηδαγσγηθήο ζην πεδίν ησλ πνιηηηζκηθψλ
ζπνπδψλ ζπλεπάγεηαη, επίζεο, κηα άιιε ζεψξεζε αλαθνξηθά κε ην ξφιν ησλ
παηδαγσγψλ θαη ησλ δηαλννπκέλσλ γεληθφηεξα. Οη παηδαγσγνί θαη γεληθφηεξα νη
δηαλννχκελνη έρνπλ ηελ επζχλε λα πηνζεηήζνπλ θξηηηθή ζηάζε απέλαληη ζηηο λέεο
θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο πξνθιήζεηο. Με άιια ιφγηα, λα ππεξαζπηζηνχλ ηελ πξάμε
ηεο θνηλσληθήο ζπκκεηνρήο, ηε δεκφζηα θαη πην δίθαηε εθπαίδεπζε, λα αλαδείμνπλ
ηηο αηηίεο ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ θαη λα πξνβάιινπλ ην εθηθηφ ηνπ κέιινληνο,

104
ην αίηεκα δειαδή ηεο ππέξβαζεο ησλ δπλάκεσλ ηεο αγνξάο. Ζ επζχλε ησλ
δηαλννπκέλσλ ηψξα παίξλεη λέεο δηαζηάζεηο θαη δπλακηθή, αθνχ ηα ζχλνξα πνπ
θαζνξίδνπλ ηα παξαδνζηαθά φξηα ηεο επίζεκεο θαη αλεπίζεκεο γλψζεο
κεηαηνπίδνληαη εμαηηίαο ησλ λέσλ κνξθψλ ηεο παγθνζκηνπνηεκέλεο θνπιηνχξαο.
Γηα ηνλ Giroux ην εγρείξεκα ηνπ εθδεκνθξαηηζκνχ ησλ θνηλσληψλ μεπεξλάεη ηα
φξηα ηνπ εζληθνχ-θξάηνπο θαη κεηαθέξεηαη ζην πεδίν ησλ παγθνζκηνπνηεκέλσλ
ζρέζεσλ. Σν πιαίζην αλαθνξάο γίλεηαη ε παγθφζκηα θνηλσλία κε απνηέιεζκα λα
δηεπξχλνληαη ηα φξηα ηνπ πνιηηηθνχ ζθεληθνχ. Θα ππνζηεξίμεη φηη αιιάδεη ε έλλνηα
ηνπ ρψξνπ θαη ηψξα πηα κηιάκε γηα ην εγρείξεκα ηεο δεκνθξαηίαο ζε εζληθφ,
πεξηθεξεηαθφ θαη παγθφζκην επίπεδν. Οη δηαλννχκελνη παηδαγσγνί, σο δηαβάηεο
ζπλφξσλ, έρνπλ ηελ επζχλε λα ππεξαζπηζηνχλ ηα αηηήκαηα ηεο θνηλσληθήο
δηθαηνζχλεο, ηεο νηθνλνκηθήο ηζφηεηαο θαη ησλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ ζε έλα
πιήζνο δεκφζησλ ζθαηξψλ (Giroux, 1997a, 244-245). Σέινο, ν Giroux κηιάεη γηα
ξηδνζπαζηηθή θαζνδήγεζε. Ζ αλαγλψξηζε ηεο εθπαίδεπζεο, φρη σο απνθιεηζηηθήο
απνζηνιήο ηνπ επίζεκνπ ζρνιείνπ αιιά σο πξαθηηθήο φισλ ησλ θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθψλ ζπζηεκάησλ πνπ εκπιέθνληαη ζηελ παξαγσγή «θεηκέλσλ», γλψζεσλ,
αμηψλ θαη ηαπηνηήησλ, ζπλεπάγεηαη ηελ επέθηαζε ηνπ λνήκαηνο ηεο παηδαγσγηθήο
θαζνδήγεζεο. Ο Giroux εδψ ζπεχδεη λα απνθεξχμεη νπνηαδήπνηε δηάζεζε
πνιηηηθνχ παηεξλαιηζκνχ. Γηεπθξηλίδεη φηη ε ζπιινγηθή δξάζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ,
ησλ αθαδεκατθψλ θαη άιισλ δηαλννπκέλσλ ζηε ζθαίξα ηεο πνιηηηζκηθήο δσήο
ζπλδπάδεη ην πλεπκαηηθφ έξγν κε ηελ θνηλσληθή επζχλε θαη ηνλ θνηλσληθφ
αθηηβηζκφ. ΢πλήζσο, ε έλλνηα ηνπ δηαλννχκελνπ ηαπηίδεηαη κε ηνλ αθαδεκατθφ ή
ηνλ εηδηθφ, κε θάπνηνλ πνπ παξαηεξεί ηα πξάγκαηα απ‟ έμσ θαη πξεζβεχεη
θαζνιηθέο βεβαηφηεηεο. Αληίζεηα, γηα ηνλ Giroux ν δηαλννχκελνο πξέπεη λα
«δηαβάδεη» κε θξηηηθή καηηά ηελ πξαγκαηηθφηεηα, λα παξεκβαίλεη ζ‟ απηή δπλακηθά
γηα λα ηε κεηαζρεκαηίζεη. Ο δηαλννχκελνο είλαη ην πξφζσπν πνπ αληηζηέθεηαη, πνπ
αλαιακβάλεη εζηθέο δεζκεχζεηο θαη ιεηηνπξγεί σο πξσηνπφξνο ζε δηαθνξεηηθέο
δψλεο αληηπαξάζεζεο. Δπηδηψθεη ηε δηακφξθσζε θνηλσληθψλ ζπκκαρηψλ κε άιινπο
«εξγάηεο ηεο θνπιηνχξαο», κέζα θαη ελάληηα ζηνπο θπξίαξρνπο ζεζκνχο. Ζ ζηξνθή
ζ‟ απηνχο ηνπο ρψξνπο πνιηηηθήο αληίζηαζεο βαζίδεηαη ζηελ παξαδνρή φηη ε
εμνπζία ηεο θπξίαξρεο ηάμεο δελ ππάξρεη κφλν ζην επίπεδν ησλ νηθνλνκηθψλ θαη
πιηθψλ ζρέζεσλ, αιιά επίζεο ζηε ζθαίξα ησλ ηδεψλ, ηεο γλψζεο θαη ηεο
θνπιηνχξαο. Ζ πξαθηηθή απηή γίλεηαη πεξηζζφηεξν πνιηηηθή γηαηί βαζαίλεη ην

105
εγρείξεκα ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο θαη πηνζεηεί ηε γιψζζα ηεο «νπηνπίαο»
(Giroux, 1993, 23-24).

Με βάζε ηα φζα πξναλαθέξακε, γίλεηαη θαλεξφ φηη ν ξφινο ηνπ

δηαλννχκελνπ, γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, ππφ ην θσο ησλ ζεσξεηηθψλ θαη
ηδενινγηθψλ ηνπ κεηαηνπίζεσλ θαη θάησ απφ ην βάξνο ησλ λενθηιειεχζεξσλ
αλαδηαξζξψζεσλ, απνθηά πην δηεπξπκέλν πεξηερφκελν. Αλ θαη ε θαηεγνξία
«δηαλννχκελνο» πάληα ζπκβάδηδε κε ην εγρείξεκα ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο,
ηψξα παξαπέκπεη, πην επηηαθηηθά ζε ζχγθξηζε κε ην παξειζφλ, ζηε ζπγθξφηεζε
δεκφζησλ ρψξσλ πνιηηηθήο δξάζεο θαη ακθηζβήηεζεο, ζ‟ έλα θνζκνπνιίηηθν
δηεζλέο ζθεληθφ. Έηζη, πεξλάκε απφ ην «δηαλννχκελν εθπαηδεπηηθφ» θαη ην
«δηαλννχκελν αλακνξθσηή» ηεο πξψηεο πεξηφδνπ ζην «δηαβάηε ζπλφξσλ» θαη ζην
«δεκφζην δηαλννχκελν» ηεο δεχηεξεο πεξηφδνπ. Γη‟ απηφ ην ιφγν ζεσξείηαη
θξίζηκνο ν ξφινο ηνπ δηαλννπκέλνπ γηα ηε δηαθχιαμε ηνπ δεκνθξαηηθνχ
ραξαθηήξα ηεο δεκφζηαο δσήο (Giroux, 2001c, 102-103).

Πολςπολιηιζμικόρ λόγορ και ηαςηόηηηα

Ζ πνιππνιηηηζκηθφηεηα απνηειεί έλα ζεκαληηθφ ζεσξεηηθφ αληηθείκελν

αληηπαξάζεζεο ιφγσλ νη νπνίνη αλαθέξνληαη ζην ζθνπφ ηεο εθπαίδεπζεο, ζην
λφεκα ηεο δεκνθξαηίαο, ζηε ζπγθξφηεζε ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο θαη ηεο ηζηνξηθήο
κλήκεο. Ο Giroux ππνζηεξίδεη φηη ε πνιππνιηηηζκηθφηεηα θαιχπηεη έλα
αζπλήζηζηα κεγάιν θάζκα αληηιήςεσλ, πνπ πεξηιακβάλνπλ έλλνηεο φπσο ε
θνπιηνχξα, ε δηαθνξεηηθφηεηα, ε ηαπηφηεηα, ν εζληθηζκφο θαη ε πνιηηηθή (Giroux,
2000b, 507). Γεληθά, είλαη έλαο φξνο κε κεγάιε ζεσξεηηθή θαη πνιηηηθή
ραιαξφηεηα πνπ πξέπεη λα ππνβάιιεηαη θαηά πεξίζηαζε ζε ηδενινγηθή θξηηηθή,
ψζηε λα γίλνληαη θαηαλνεηέο νη επξχηεξεο θνηλσληθέο θαη εζηθνπξαθηηθέο
ζπλέπεηεο πνπ λνκηκνπνηεί. Σε δεθαεηία ηνπ 1990 έλαο ζεκαληηθφο αξηζκφο
ξηδνζπαζηψλ ζεσξεηηθψλ, ζην επίπεδν ηεο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, επηρείξεζε
λα θαηαδείμεη ηηο πνιηηηθέο θαη παηδαγσγηθέο δπλαηφηεηεο ηεο
πνιππνιηηηζκηθφηεηαο (ζην ίδην, 493). Ζ ζπγθεθξηκέλε παξέκβαζε αθνξά ζηε
κειέηε ησλ ζπκβνιηθψλ εθθξάζεσλ ηεο θνπιηνχξαο, ζηε ζχλδεζή ηεο κε ηελ
πνιηηηθή, ζην πεξηερφκελν ησλ πξνγξακκάησλ ζπνπδψλ ζηα παλεπηζηήκηα θαη ζηελ
ακθηζβήηεζε ηεο δηάθξηζεο ησλ πνιηηηζκψλ ζε αλψηεξνπο θαη θαηψηεξνπο.
Βαζίδεηαη ζηε ζεσξεηηθή παξάδνζε ηνπ απνδνκηζκνχ, ηνπ κεηαδνκηζκνχ θαη ηνπ

106
κεηακνληεξληζκνχ, δίλεη έκθαζε ζηελ πνιιαπιφηεηα ησλ ιφγσλ, ζηηο δηαθνξεηηθέο
ζπληζηψζεο ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο, ζηηο ιεηηνπξγίεο ηεο γιψζζαο θαη θαιιηεξγεί
ηελ ακθηζβήηεζε ηεο νξζνινγηθφηεηαο ηνπ Γπηηθνχ πνιηηηζκνχ (ζην ίδην, 494).
Ωζηφζν, ν Giroux ζεσξεί φηη επηθεληξψλεηαη ππεξβνιηθά ζηελ θεηκεληθή αλάιπζε
θαη πξνζεγγίδεη αλαπνηειεζκαηηθά ηηο θαζηεξσκέλεο ζρέζεηο εμνπζίαο εκκέλνληαο
ζην επίπεδν ησλ ζπκβνιηθψλ ζπζηεκάησλ έθθξαζεο ηεο αλζξψπηλεο ζθέςεο, κε
απνηέιεζκα λα δεκηνπξγεί κηα νπζηαζηηθή ηνκή κε ην πνιηηηθφ. Να εθθπιίδεηαη, κε
άιια ιφγηα, ζε έλαλ α-πνιηηηθφ θνξκαιηζκφ (ζην ίδην, 496).

Κεληξηθή ζηελ πξνζέγγηζε ηνπ Giroux γηα ηελ πνιππνιηηηζκηθφηεηα είλαη ε

ζεσξεηηθνπνίεζε ηεο θπιεηηθήο ηαπηφηεηαο ησλ ιεπθψλ. Ζ ζπγθεθξηκέλε έλλνηα
ζπλδέεηαη κε ηελ θπξηαξρία ηεο ιεπθήο θπιήο θαη κε ζπγθεθξηκέλεο εθθάλζεηο ηνπ
«λένπ» ξαηζηζηηθνχ ιφγνπ (Giroux, 1997b, 376). Ο Giroux ακθηζβεηεί ηελ
θπξίαξρε παξαδνρή φηη ε θνπιηνχξα ησλ ιεπθψλ απνηειεί κηα θαζνιηθή αιήζεηα
κε βάζε ηελ νπνία φινη ζα πξέπεη λα «εθπνιηηηζηνχλ». Αληίζεηα, ε έλλνηα ηεο
θπιεηηθήο ηαπηφηεηαο ησλ ιεπθψλ εμεηάδεηαη σο θνηλσληθή, πνιηηηζκηθή θαη
ηζηνξηθή θαηαζθεπή. Οξίδεηαη σο ην ζχλνιν ησλ πνιηηηζκηθψλ θαη θπιεηηθψλ
ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ ζθξαγίδνπλ ηελ ηαπηφηεηα ησλ ιεπθψλ. Δπίζεο,
εθιακβάλεηαη σο πεδίν εμνπζίαο, πξνλνκίσλ θαη ηδενινγηθήο αληηπαξάζεζεο (ζην
ίδην, 379). Με άιια ιφγηα, ζπληζηά κηα δπλακηθή δηαδηθαζία πξνζδηνξηζκνχ θαη
δηάθξηζεο ζην πιαίζην ησλ θπιεηηθψλ ζρέζεσλ θπξίσο ζηηο Ζ.Π.Α., αιιά θαη
αιινχ. Ωζηφζν, ε ξηδνζπαζηηθή πξνζέγγηζε ηεο έλλνηαο ηαπηφηεηα δελ
επηθεληξψλεηαη απνθιεηζηηθά ζηηο θπιεηηθέο δηαθνξέο. Αλαθέξεηαη ζε έλα επξχ
θάζκα δνκψλ, νηθνλνκηθψλ θαη ηζηνξηθψλ πξνυπνζέζεσλ γηα ηε δηακφξθσζε ησλ
γεληθφηεξσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη εηδηθφηεξα γηα ηελ θπξηαξρία ηεο ιεπθήο θπιήο
θαη ηελ εκπέδσζε ηνπ ξαηζηζκνχ. ΢ε απηφ ην πιαίζην, ν ηζηνξηθφο πξνζδηνξηζκφο
ηεο ηαπηφηεηαο ησλ ιεπθψλ καο ππνρξεψλεη λα απνδεζκεχζνπκε ηελ εξκελεία ηεο
«ιεπθήο» θπξηαξρίαο απφ ην πιαίζην ησλ γελεηηθψλ επηθαζνξηζκψλ θαη λα
αλαξσηεζνχκε «πφηε, γηαηί θαη κε πνηεο ζπλέπεηεο ε ιεπθή θπιή ζπγθξνηήζεθε σο
ζπιινγηθή νληφηεηα» (ζην ίδην, 380).

Γηα ηνλ Giroux, ν ξαηζηζηηθφο ιφγνο έρεη αιιάμεη κνξθή θαη ζηξαηεγηθή. ΢ε
κηα πξνζπάζεηα πνιηηηθήο θαηαλφεζεο απηνχ ηνπ ιφγνπ, κε ηνπο ζεσξεηηθνχο
θαθνχο ηεο αλάιπζεο ησλ ζεκεξηλψλ εμειίμεσλ, γίλεηαη αλαθνξά ζηε γεληθφηεξε

107
λενθηιειεχζεξε πνιηηηθή. Σψξα ν ξαηζηζκφο εκθαλίδεηαη «ξαθηλαξηζκέλνο».
Γίλεηαη αληηιεπηφο κε βάζε ηελ ηδενινγία ηεο αηνκηθήο επηηπρίαο, ησλ
αληαγσληζηηθψλ ζρέζεσλ θαη φρη κε φξνπο βηνινγηθήο αλσηεξφηεηαο-
θαησηεξφηεηαο ηνπ παξειζφληνο. Ζ λενθηιειεχζεξε πνιηηηθή θαηαξγεί θάζε κνξθή
θνηλσληθήο ζηήξημεο ζε εππαζείο νκάδεο κε βάζε ην επηρείξεκα φηη ε ζηήξημε απηή
ηηο απνδπλακψλεη θαη ζηεξεί ηε δπλαηφηεηα λα είλαη αληαγσληζηηθέο. ΢πλεπψο, ν
Giroux κηιάεη γηα «λενξαηζηζκφ» πνπ ζρεηίδεηαη φρη κφλν κε ηε δαηκνλνπνίεζε ηεο
δηαθνξάο, αιιά κε κηα ζπλνιηθφηεξε επίζεζε ζηε δεκνθξαηία θαη ην θνηλσληθφ
θξάηνο (Giroux, 2006b, 154, 157). Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, ε εμέγεξζε ζην Los
Angeles ζπληζηά έλα ρεηξνπηαζηφ παξάδεηγκα αληίζηαζεο απέλαληη ζηε «ιεπθή»
θαηαπίεζε θαη ζηηο λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο ηνπ απνθιεηζκνχ (Giroux, 1993,
103).

΋κσο, ππάξρεη θαη άιιε εθδνρή ηνπ ζπγθαιπκκέλνπ ξαηζηζκνχ, πνπ

ζπλδέεηαη κε ηα πξνλφκηα θαη ηελ θνηλσληθή ζέζε ησλ ιεπθψλ. Απφ ηε ζεσξία ηεο
απφθιηζεο θαη ηηο πνιηηηθέο ηεο απνκφλσζεο ηνπ παξειζφληνο πεξλάκε ζηε θάζε
ζπγθξφηεζεο ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο θαη ηνπ θνηλνχ πνιηηηζκνχ. Οη ιεπθνί ηψξα
εκθαλίδνληαη σο ηα ζχκαηα ηεο ξαηζηζηηθήο βίαο θαη ηεο δηεπξπκέλεο
εγθιεκαηηθφηεηαο. Ζ θνηλσληθή αλαπαξάζηαζε ηνπ θπιεηηθνχ εαπηνχ θηλεηνπνηεί
αηζζήκαηα θφβνπ. Δδψ, ε ζηξαηεγηθή ηνπ ξαηζηζκνχ είλαη δηπιή θαη, ίζσο,
αληηθαηηθή, φκσο απνηειεζκαηηθή. Απφ ηε κηα επηρεηξείηαη ε ελίζρπζε ηνπ
αηζζήκαηνο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο γηα λα θαιιηεξγεζεί ε αλαζθάιεηα θαη απφ ηελ
άιιε ε δηαθνξεηηθφηεηα εκθαλίδεηαη σο έλα πξφβιεκα πνπ απεηιεί ηελ εζληθή
ελφηεηα ησλ Ζ.Π.Α., θαη, επνκέλσο, πξέπεη λα αληηκεησπηζηεί (Giroux, 1997c).
Έηζη, ε αληίζηαζε ζηελ πξννπηηθή ηεο πνιππνιηηηζκηθήο δεκνθξαηίαο
ζεκειηψλεηαη ζηελ επαλαλαθάιπςε παξαδνζηαθψλ αμηψλ, φπσο ε ζξεζθεία, ε
νηθνγέλεηα θαη ε εζληθή ηαπηφηεηα, αιιά θαη ζηελ απνζέσζε λέσλ ηδεσδψλ, φπσο
ηνπ αηνκηθηζκνχ θαη ηεο ζπλερνχο αληαγσληζηηθφηεηαο ζε φιν ην θάζκα ησλ
θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ. Πξφθεηηαη δειαδή γηα ηε ζπγρψλεπζε κε ηαπηφζεκσλ-
ζπγγεληθψλ νπηηθψλ γηα ηε δσή, πνπ φκσο θαηαθέξλεη λα ζπζπεηξψλεη κεγάια
θνκκάηηα ηεο ακεξηθαληθήο θνηλσλίαο ελάληηα ζε έλαλ δεδνκέλν πνιπθπιεηηθφ θαη
ηαμηθφ θαηαθεξκαηηζκφ. Ζ ελ ιφγσ ζηεξεφηππε αληίιεςε γηα ηνπο «άιινπο»
δηακνξθψλεη ζην επίπεδν ηεο θαζεκεξηλήο ζπλείδεζεο ηηο δηαρσξηζηηθέο γξακκέο
πνπ νξηνζεηνχλ ηηο πνιηηηζκηθέο, θπιεηηθέο, εζληθέο, ζξεζθεπηηθέο ηαπηφηεηεο

108
αληαγσληδφκελσλ νκάδσλ. Ο Giroux ππνζηεξίδεη φηη ε έλλνηα ηεο εζληθήο
ηαπηφηεηαο, γηα πνιινχο Ακεξηθαλνχο, απνθηά κηα κπζηθή δηάζηαζε: εδξαηψλεηαη
ζηε θαληαζίσζε ηνπ θνηλνχ πνιηηηζκνχ θαη λνκηκνπνηείηαη ζηελ ηδέα ηνπ
παηξησηηζκνχ. Σν παξειζφλ γίλεηαη πιαίζην επίθιεζεο κηαο θνηλήο παξάδνζεο θαη
πνξείαο, απνγπκλσκέλν απφ ηηο ηζηνξηθέο αληηθάζεηο θαη ηνπο θνηλσληθνχο
αληαγσληζκνχο (Giroux, 1996b, 189).

΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, ε πνιππνιηηηζκηθφηεηα πξέπεη λα ζπλδέζεη ην

ζρνιείν κε ηελ επξχηεξε θνηλσλία. Απηφ ζεκαίλεη φηη απνηειεί πνιηηηθφ θη φρη
παηδαγσγηθφ πξφβιεκα, πνπ έρεη ηηο ξίδεο ηνπ ζηνπο επξχηεξνπο θνηλσληθνχο
αληαγσληζκνχο θαη αλαθέξεηαη ζην παξειζφλ, αιιά ηαπηφρξνλα θαη ζην δσληαλφ
παξφλ. Πξέπεη, επίζεο, λα γίλεη ζεσξεηηθφ εξγαιείν δηεξεχλεζεο ησλ πνιηηηθψλ
πνπ ελαληηψλνληαη ζηε θπιεηηθή δηαθνξά θαη ηνλ πνιηηηζκηθφ πινπξαιηζκφ, ζηα
επίπεδα ηεο εθπαίδεπζεο, ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ, ηεο δηθαηνζχλεο θαη ηεο
λνκνζεζίαο. Απηφ δε ζπλεπάγεηαη ηε ζεσξεηηθή θαη πνιηηηθή ππνβάζκηζε ησλ
ζπκβνιηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ θαη ηεο ηδενινγίαο. Ζ πξνζέγγηζε ησλ δηαθφξσλ
«θεηκέλσλ» πξέπεη λα ζπλδπαζηεί κε ηελ εμέηαζε θαη θαηαλφεζε ησλ επξχηεξσλ
θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ. Με άιια ιφγηα, είλαη αλάγθε λα ζπλεμεηάδεη ηελ
θξηηηθή αλάγλσζε ησλ θεηκέλσλ κε ηελ πξννπηηθή ηεο θηλεηνπνίεζεο ζηε δεκφζηα
δσή (Giroux, 2000b, 499). Ο Giroux ηψξα ζηνηρεηνζεηεί ηελ πξφηαζή ηνπ κε βάζε
ηελ έλλνηα ηεο θξηηηθήο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο.

Αληίζεηα απφ ηνπο ζπληεξεηηθνχο θαη ηνπο θηιειεχζεξνπο, νη νπνίνη

δηαηείλνληαη φηη ην εγρείξεκα ηεο θξηηηθήο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο γίλεηαη
επηθίλδπλν γηα ηελ ηξέρνπζα πνιηηηθή θαηάζηαζε, ν Giroux ππνζηεξίδεη φηη ην
πξφβιεκα ηεο δηαθνξάο πξέπεη λα ζπζρεηηζηεί κε ην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ πιηθψλ
ζρέζεσλ θπξηαξρίαο, ηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο θαη ηελ εμάιεηςε ησλ κνξθψλ
θαηαπίεζεο (Aronowitz & Giroux, 1993, 197). Οη ζπληεξεηηθνί δε ζεσξνχλ ηελ
πνιππνιηηηζκηθφηεηα απιψο απεηιή γηα ηε ζπγθξφηεζε ησλ εζληθψλ ηαπηνηήησλ,
ηελ εληάζζνπλ ζε κηα γεληθφηεξε πνιηηηθή απνδπλάκσζεο ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηεο
θνηλσληθήο δηθαηνζχλεο. Γη‟ απηνχο αληηπξνζσπεχεη κηα δηραζηηθή πξφηαζε πνπ
απεηιεί ηε ζπλνρή ησλ Ζ.Π.Α. θαη ηελ ηδέα ηνπ παηξησηηζκνχ (Giroux, 1997d, 244,
246). Παξάιιεια, νη θηιειεχζεξνη ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ φξν πνιππνιηηηζκηθφηεηα
γηα λα δειψζνπλ έλαλ αληζηνξηθφ πινπξαιηζκφ πνπ παξαθάκπηεη ηνπο

109
ζπζρεηηζκνχο εμνπζίαο. Τπνζηεξίδνπλ ηελ αξκνληθή δηεπζέηεζε ησλ αληηζέζεσλ
ζε επίπεδν θπιήο, θνηλσληθήο ηάμεο θαη θνηλσληθνχ θχινπ ζθηάδνληαο ηηο δνκέο
ηνπ ζπζηήκαηνο. Δπηκέλνπλ λα αλαθέξνληαη ζηελ πξνηεξαηφηεηα ησλ αηνκηθψλ
δηαθνξψλ θαη ζεσξνχλ φηη ε πνιππνιηηηζκηθφηεηα ζπληζηά κηα αζξνηζηηθή
θαηάζηαζε απφ δηαθνξεηηθέο θνπιηνχξεο (ζην ίδην, 247).

΢ε αληίζεζε κε ηα παξαπάλσ, ε θξηηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα αζρνιείηαη κε

ηηο ζπζηεκηθέο, νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο δπλάκεηο πνπ δηακνξθψλνπλ ηνπο φξνπο
ηεο θνηλσληθήο θπξηαξρίαο θαη παξάγνπλ πνηθίιεο κνξθέο απνθιεηζκνχ. Δπίζεο,
επηθεληξψλεηαη ζηηο κνξθέο αληίζηαζεο θαη αγψλα ησλ θπξηαξρνχκελσλ νκάδσλ
έηζη ψζηε απηέο λα κε ζεσξνχληαη αληηθείκελα αιιά ππνθείκελα ηεο ηζηνξίαο
(Aronowitz & Giroux, 1993, 206). Γηα ηελ θξηηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα, ην ζέκα
δελ είλαη -φπσο θάλεη ε θηιειεχζεξε εθδνρή- λα απνδερζνχκε γεληθά ηε
δηαθνξεηηθφηεηα θαη λα θαηαγγέιινπκε ηηο ζηεξενηππηθέο ζπκπεξηθνξέο, αιιά λα
παξεκβαίλνπκε ζηηο θπξίαξρεο αθνκνησηηθέο αθεγήζεηο θαη λα κεηαζρεκαηίδνπκε
ηηο δνκηθέο πξαγκαηηθφηεηεο πνπ παξάγνπλ θνηλσληθέο δηαθξίζεηο (ζην ίδην, 198).

Οη παξαπάλσ ζέζεηο έρνπλ ζπλέπεηεο ζηε δηακφξθσζε ηεο παηδαγσγηθήο

ζεσξίαο. Ζ ζπγθεθξηκέλε ζεψξεζε εθηφο ηνπ φηη ζπληζηά πνιηηηθή παξέκβαζε
γίλεηαη θαη ρξήζηκν παηδαγσγηθφ εξγαιείν πνπ επηηξέπεη ζηνπο δαζθάινπο θαη
ζηνπο καζεηέο ή θνηηεηέο λα αληηιακβάλνληαη ηηο ιεηηνπξγίεο ησλ δνκψλ εμνπζίαο
πξνο φθεινο ησλ νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά ηζρπξψλ. Γηακνξθψλνπλ, αθφκε, έλα
πιαίζην ζεσξεηηθήο αλαθνξάο πνπ εληζρχεη ηελ παηδαγσγηθή πξάμε ηεο
ακθηζβήηεζεο θαη ηεο παξέκβαζεο. Ζ παηδαγσγηθή ζεσξία έηζη ππνθηλεί ηελ
πνιηηηζκηθή ζπλάληεζε κέζα φκσο ζηα φξηα ζπλεηδεηνπνίεζεο ησλ
αληαγσληζηηθψλ ζρέζεσλ εμνπζίαο. Ο Giroux πξνηείλεη ηελ παηδαγσγηθή
αμηνπνίεζε ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο γηα ηε δηακφξθσζε ελφο πεξηεθηηθνχ,
πινπξαιηζηηθνχ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο. Σα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ, θαηά
ηνλ Giroux, κπνξεί λα είλαη ηα αθφινπζα. Πξψηνλ, ε πηνζέηεζε κηαο λέαο πνιηηηθήο
γιψζζαο πνπ ζα αμηνπνηεί ηε δηαθνξεηηθφηεηα φρη κφλν γηα λα δηαζθαιίζεη ηελ
αλνρή, αιιά γηα λα επεθηείλεη ηε δπλακηθή ηεο δεκνθξαηίαο. Οη παηδαγσγνί δελ
κπνξνχλ λα αγλνήζνπλ ην γεγνλφο φηη ηα επφκελα πελήληα ρξφληα νη πιεζπζκνί
πνπ δελ αλήθνπλ ζηε ιεπθή θπιή ζηηο Ζ.Π.Α. ζα είλαη πιεηνςεθία. ΢πλεπψο, ην
αλαιπηηθφ πξφγξακκα ζα πξέπεη λα πξνζαξκφζεη ηνπο ζηφρνπο θαη ηα πεξηερφκελά

110
ηνπ κε βάζε απηή ηελ πξννπηηθή. Γεχηεξνλ, γηα ηελ αλάπηπμε κηαο πνιπθπιεηηθήο
θαη πνιππνιηηηζκηθήο δεκνθξαηίαο είλαη ζεκαληηθφ λα γλσξίδνπκε φηη ν ξαηζηζκφο
δελ έρεη ηηο ίδηεο επηπηψζεηο ζηνπο άλδξεο θαη ζηηο γπλαίθεο. Με άιια ιφγηα, ε
θνηλσληθή έθθαλζε ησλ θπιεηηθψλ δηαθνξψλ δηακεζνιαβείηαη απφ ηε
«κεηαβιεηή» θνηλσληθφ θχιν. Σξίηνλ, ην ζπγθεθξηκέλν αλαιπηηθφ πξφγξακκα
πξέπεη λα πξνσζεί παηδαγσγηθέο πξαθηηθέο πνπ εζηηάδνπλ ζην ξφιν ησλ θεηκέλσλ
θαη ησλ αλαπαξαζηάζεσλ. Σέηαξηνλ, ζεκειηαθή αξρή γηα ηελ πξνψζεζε ηεο
πνιππνιηηηζκηθφηεηαο είλαη ε ελφηεηα κέζα απφ ηε δηαθνξά. Δδψ κπνξεί λα
αμηνπνηεζεί ε έλλνηα ηεο ζπλνξηαθήο παηδαγσγηθήο πνπ αξλείηαη ηε ινγηθή ηεο
αθνκνίσζεο θαη θαηαγγέιιεη ηελ ηεξάξρεζε ησλ πνιηηηζκψλ. Απηφ πνπ πξνηείλεηαη
είλαη ν δηάινγνο αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο νκάδεο, κε βάζε ηηο κεηαμχ ηνπο
νκνηφηεηεο θαη δηαθνξέο, γηα ηνλ πεξαηηέξσ εκπινπηηζκφ ηεο εκπεηξίαο ηνπο.
Πέκπηνλ, ε θξηηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα δελ αξθεί απιψο λα πξνβάιιεη ηνλ ηξφπν
κε ηνλ νπνίν θάπνηεο νκάδεο απεηθνλίδνληαη ζηελ θνηλσληθή δσή. Οθείιεη λα
αλαδεηθλχεη ηε ζεκαζία ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ γηα ηε βειηίσζε ησλ πιηθψλ φξσλ
δσήο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο θαη λα αλαιχεη ην πξφβιεκα ηεο αληζφηεηαο ζε επίπεδν
θπιήο, θνηλσληθνχ θχινπ θαη θνηλσληθήο ηάμεο. Σέινο, έλα ηέηνην αλαιπηηθφ
πξφγξακκα δελ κπνξεί παξά λα είλαη «πεξηεθηηθφ». Να εκπιέθεη δειαδή ην ζχλνιν
ηεο θνηλφηεηαο ζηηο δηαδηθαζίεο δηακφξθσζεο ησλ ηνπηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ
ζρνιείνπ θαη λα πεξηιακβάλεη ζηα πεξηερφκελά ηνπ ηελ εκπεηξία ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ (Aronowitz & Giroux, 1993, 208-210).

Δημοθιλήρ κοςληούπα και αναπαπαζηάζειρ

Ζ εμέιημε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο είρε σο

ζπλέπεηα ηελ αχμεζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηε κειέηε ηεο δεκνθηινχο
θνπιηνχξαο. Ο Giroux επηζεκαίλεη φηη ε ρξεζηκνπνίεζε ηεο έλλνηαο απηήο
ζρεηίδεηαη κε ηνπο πξνζαλαηνιηζκνχο θαη ηελ εμέιημε ηεο παηδαγσγηθήο. Ωζηφζν,
ηζηνξηθά ε θνπιηνχξα έρεη πξνζιεθζεί αθελφο σο παξάγνληαο λνκηκνπνίεζεο ησλ
θπξίαξρσλ ηδεψλ θαη αλαπαξαγσγήο ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο (ζέζε πνπ
εθθξάδεη ηε ΢ρνιή ηεο Φξαλθθνχξηεο) θαη αθεηέξνπ σο θνηλσληθφ πεδίν
πνιηηηζκηθήο παξαθκήο (ζέζε ηεο Γεμηάο) (Giroux & Simon, 1989a, 4, 6). Ηδηαίηεξα
απφ ηε ζθνπηά ηεο παξαδνζηαθήο παηδαγσγηθήο, ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα ηαπηίδεηαη
κε θνηλσληθέο κνξθέο ςπραγσγίαο πνπ δελ εγθχπηνπλ ζην εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ

111
ησλ παηδαγσγψλ. ΋κσο, γηα ηνλ Giroux ε δεκνθηιήο θνπιηνχξα ζπληζηά έλα
αμηνζεκείσην πεδίν παξαγσγήο εηθφλσλ, αλαπαξαζηάζεσλ, θαζεκεξηλψλ γλψζεσλ
θαη ζπλαηζζεκαηηθψλ εκπεηξηψλ, πνπ θέξλεη ηελ παηδαγσγηθή πην θνληά ζηελ
θαζεκεξηλή δσή. Αο κε μερλάκε φηη θαη ε παηδαγσγηθή αλαθέξεηαη ζηηο
πνιηηηζκηθέο πξαθηηθέο κε βάζε ηηο νπνίεο ηα θνηλσληθά ππνθείκελα απνθηνχλ
αίζζεζε ηεο χπαξμήο ηνπο θαη δηακνξθψλνπλ ηε ζρέζε ηνπο κε ην θνηλσληθφ θαη
θπζηθφ πεξηβάιινλ. Απφ ηα παξαπάλσ γίλεηαη θαλεξφ φηη ην ελδηαθέξνλ ηνπ
Giroux γηα ηε δεκνθηιή θνπιηνχξα δελ αθνξά ηελ αηζζεηηθή πιεπξά ηεο νχηε ηηο
δηαζηάζεηο εθείλεο πνπ κπνξεί λα κειεηεζνχλ απνθιεηζηηθά απφ ηε ζθνπηά ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ. Δδψ, ην βαζηθφ εξψηεκα πνπ δηαηππψλεηαη αλαθέξεηαη ζηε
ζρέζε ηεο παηδαγσγηθήο κε ηελ παξαπάλσ έλλνηα. Απηφ πνπ ελδηαθέξεη, γξάθεη ν
Giroux, είλαη λα ζπζρεηίζνπκε ηηο εκπεηξίεο ησλ καζεηψλ κέζα ζην ζρνιείν κε ηα
βηψκαηα πνπ έρνπλ έμσ απφ απηφ. Ζ ζέζε απηή ζπληζηά ηε ζεσξεηηθή αθεηεξία
δηεξεχλεζεο ηνπ πξνβιήκαηνο (Giroux & Simon, 1988, 16).

Ζ κειέηε ηνπ πεδίνπ ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο απφ ηνπο παηδαγσγνχο δελ
είλαη απιή ππφζεζε. Ζ δηάθξηζε ηεο θνηλσληθήο δσήο ζε δηαθνξεηηθέο ζθαίξεο θαη
ε δηαζηξσκάησζε ηεο θνηλσληθήο νξγάλσζεο καο ππνρξεψλεη λα κηιάκε γηα
πνιιέο θαη δηαθνξεηηθέο εθθάλζεηο απηήο ηεο θνπιηνχξαο. Ο Giroux ππνζηεξίδεη,
αληίζεηα κε ηηο ζέζεηο ησλ ζεσξεηηθψλ ηεο ΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο, φηη δελ
πξέπεη λα ζπγρένπκε ηε δεκνθηιή κε ηε «καδηθή» θνπιηνχξα. Αθελφο γηαηί ε
δεκνθηιήο θνπιηνχξα πηνζεηεί δηαθνξεηηθέο αλαγλψζεηο ηνπ θφζκνπ θαη αθεηέξνπ
γηαηί δελ αλάγεηαη πάληα ζηελ παξαγσγή πνιηηηζκηθψλ «ππνπξντφλησλ» θαη πνιχ
πεξηζζφηεξν δελ εμηζψλεηαη κε ηελ θνηλσληθή θπξηαξρία (ζην ίδην, 18). Με άιια
ιφγηα, ε παξαδνρή φηη ε δεκνθηιήο θνπιηνχξα πξσηαξρηθά ζπλεπάγεηαη ην
ηδενινγηθφ ζάκπσκα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηελ παξεκπφδηζε ηεο θξηηηθήο
επίγλσζεο είλαη απινπζηεπηηθή. Δπνκέλσο, ε κειέηε ηεο δελ ζα πξέπεη λα
εμαληιείηαη ζηηο λνκηκνπνηεηηθέο ηεο ιεηηνπξγίεο, αιιά λα ελζσκαηψλεη κε
απνηειεζκαηηθφ ηξφπν θάζε δεκηνπξγηθφ ηεο ζηνηρείν πνπ θαζηζηά εθηθηή ηελ
πξνβνιή ηνπ δπλακηθνχ ηεο ραξαθηήξα:

«Δίλαη ζεκαληηθφ λα πξνζεγγίζνπκε κε αλαζεσξεκέλε καηηά ηε

δεκνθηιή θνπιηνχξα σο πεδίν αληηπαξάζεζεο πξνζδηνξηζκέλν απφ
παηδαγσγηθέο θαη πνιηηηθέο πξαθηηθέο. (...) Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή πξέπεη λα
απνκπζνπνηήζεη ηνλ εληαίν ραξαθηήξα ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο θαη λα

112
 ελζαξξχλεη ηηο θσλέο αληίζηαζεο, ελψ ηαπηφρξνλα λα ακθηζβεηήζεη ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο ηεο θπξηαξρίαο θαη εθκεηάιιεπζεο πνπ ζπλδένληαη κε
απηή ».

(ζην ίδην, 19).

Γηα ηνλ Giroux, ζηε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα δελ ζπκππθλψλνληαη απιψο νη

ζρέζεηο θαηαλάισζεο θαη εκπνξεπκαηνπνίεζεο. Αληίζεηα, αληαλαθιψληαη ζ‟ απηή
ε κεηαζρεκαηηζηηθή δξάζε θαη νη πξννπηηθέο ηζηνξηθήο δηακφξθσζεο θνηλσληθψλ
ρψξσλ ακθηζβήηεζεο. ΢χκθσλα κε ηελ παξαπάλσ ζέζε, ε δεκνθηιήο θνπιηνχξα
ελζσκαηψλεη φςεηο ηεο δεκηνπξγηθήο θαληαζίαο ηνπ ζπιινγηθνχ ππνθεηκέλνπ θαη
ζπγθξνηεί έλαλ αληίπαιν ιφγν. Ζ θξίζηκε ζπλέπεηα γηα ηελ παηδαγσγηθή είλαη ε
αλαβάζκηζε ηεο θαζεκεξηλφηεηαο σο πεδίνπ πνιηηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ θαη
έξεπλαο. Έηζη, ε θξηηηθή παηδαγσγηθή πξέπεη λα ζπκπεξηιάβεη ζηηο αλαιχζεηο ηεο
ην πεδίν ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο, ψζηε απφ ηε κηα κεξηά λα αλαδείμεη ηηο
ηδενινγηθέο παξακνξθψζεηο πνπ ζπγθξνηνχλ ηε ζθαίξα ησλ ζπιινγηθψλ θαη
αηνκηθψλ επηζπκηψλ θαη, απφ ηελ άιιε, λα ελδπλακψζεη ηελ πξννπηηθή αλαηξνπήο
ησλ δεδνκέλσλ ζπζρεηηζκψλ εμνπζίαο. Απηφ γηα ηνλ Giroux απνηειεί θεληξηθφ
πξφηαγκα ηνπ εγρεηξήκαηνο γηα ηε ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ηεο παηδαγσγηθήο ζεσξίαο
θαη πξαθηηθήο (Giroux & Simon, 1989a, 24-25). Ζ απνπζία ζεσξεηηθψλ
ζπζρεηίζεσλ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο κε ηε δεκνθηιή θνπιηνχξα νπζηαζηηθά
αθπξψλεη ηε δπλαηφηεηα αμηνπνίεζεο ησλ εκπεηξηψλ πνπ νη εθπαηδεπφκελνη
θέξλνπλ ζην ζρνιείν θαη αδξαλνπνηεί κηα επίκαρε ζέζε ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο.
Ζ παξάθακςε απηήο ηεο ζρέζεο ζεκειηψλεη ην ηδενιφγεκα ηεο αλσηεξφηεηαο ηνπ
Γπηηθνχ πνιηηηζκνχ θαη αλαβαζκίδεη ηελ επίζεκε γλψζε ζε βάξνο ηεο άηππεο,
θαζεκεξηλήο γλψζεο.

Ο Giroux ζα κεηαζρεκαηίζεη ηνλ παξαπάλσ πξνβιεκαηηζκφ ζε

επηζηεκνληθή πξφηαζε, θπξίσο κέζα απφ ηελ αλαιπηηθή πξνζέγγηζε ηνπ
θηλεκαηνγξάθνπ, ηεο δηαθήκηζεο θαη ηεο θσηνγξαθίαο. Θεσξεί φηη ε «αλαηνκία»
ησλ εηθφλσλ-θεηκέλσλ ησλ εηαηξεηψλ ηνπ Hνllywood, ηεο Disney, ηεο Benetton, ηεο
Calvin Klein θαη άιισλ κνξθψλ θπξίαξρεο θνπιηνχξαο, κπνξεί λα θσηίζεη ηηο
ζχγρξνλεο πξαθηηθέο αλαπαξαγσγήο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Ζ επηινγή απηή
γίλεηαη ηδηαίηεξα εκθαλήο ζε ζεκαληηθφ αξηζκφ θεηκέλσλ ηνπ απφ ηα κέζα ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1990. Ο ίδηνο ηζρπξίδεηαη φηη απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970 είρε

113
αληηιεθζεί ηνλ πνιηηηθφ ξφιν ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ (Giroux, 2006b, 118).
΢πγθεθξηκέλα, ζα ππνζηεξίμεη φηη ε θξηηηθή παηδαγσγηθή ζεσξία ζα πξέπεη λα
πξνζεγγίδεη ηα «θηικ» σο κνξθή δεκφζηαο παηδαγσγηθήο κε ηεξάζηηα εθπαηδεπηηθή
ζεκαζία θαη επηξξνή ζηε δηακφξθσζε ησλ θνηλσληθψλ λνεκάησλ θαη ηαπηνηήησλ:

«΢ηηο πξφζθαηεο κειέηεο κνπ ζεσξψ φηη ηα θηικ απνηεινχλ κνξθέο

δεκφζηαο παηδαγσγηθήο θη φρη απιψο εθθξάζεηο ηέρλεο. Πξφθεηηαη γηα κηα
αληίιεςε πνπ αλαγλσξίδεη ην ζεκαληηθφ ξφιν ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο θαη
ησλ θηικ σο πξντφλησλ απηήο ηεο θνπιηνχξαο, ζηε δηακφξθσζε ησλ
ηαπηνηήησλ, ησλ αμηψλ θαη ησλ επξχηεξσλ θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ, νη νπνίεο
ραξαθηεξίδνπλ ηε κεηακνληέξλα, ειεθηξνληθή επνρή ».

(ζην ίδην, 123).

Δλδεηθηηθά, κεξηθέο απφ ηηο ζχγρξνλεο θηλεκαηνγξαθηθέο παξαγσγέο ηηο

νπνίεο πξνζέγγηζε θξηηηθά ν Giroux είλαη: Dead Poets Society (Living Dangerously,
1993), Reservoir Dogs & Pulp Fiction (Fugitive Cultures, 1996), Good Morning
Vietnam & Pretty Woman (The Mouse that Roared, 1999), Fight Clup (Public
Spaces, Private Life, 2001 & Breaking in to the Movies, 2002), 187 (Breaking in to
the Movies, 2002). Γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, ε εξκελεπηηθή αλάγλσζε απηψλ
ησλ «θεηκέλσλ» θαηαδεηθλχεη πιήζνο αλαπαξαζηάζεσλ αλαθνξηθά κε ηε ζέζε ησλ
δχν θχισλ, ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο, ηε βία, ηηο θπιεηηθέο δηαθνξέο, ηε λενιαία, θαη
άιια πνιηηηθά ζέκαηα πνπ κεηαηξέπνληαη ζε εκπνξηθφ πξντφλ (Giroux, 2002,
13,14,). Σα θηικ ιεηηνπξγνχλ σο πνιηηηζκηθέο-παηδαγσγηθέο πξαθηηθέο κε πνιηηηθφ
λφεκα, γηαηί ζεκειηψλνπλ ζπγθεθξηκέλεο ζηάζεηο δσήο, επηζπκίεο θαη αμίεο,
λνκηκνπνηψληαο ηελ νπηηθή ηεο θπξίαξρεο ειίη. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ πεξίπησζε
ηεο ηαηλίαο Dead Poets Society πξνβάιιεηαη κηα λνκηκνπνηεηηθή εθδνρή ησλ
θπξίαξρσλ ζρέζεσλ θχινπ θαη θπιήο, ελψ ε έλλνηα ηεο αληίζηαζεο εκθαλίδεηαη κε
ηε κνξθή ξνκαληηθήο αηζζεηηθήο θαη εληέιεη απφ-πνιηηηθνπνηεκέλε (Giroux, 1993,
44). Έηζη, ζην πιαίζην ησλ παλεπηζηεκηαθψλ ηνπ δηδαζθαιηψλ, ελψ κε κηα πξψηε
πξνζέγγηζε νη θνηηεηέο ηνπ είδαλ ζ‟ απηή ζηνηρεία πξσηνπνξηαθήο παηδαγσγηθήο
αληίιεςεο, κε κηα δηεηζδπηηθφηεξε αλάιπζε θαη χζηεξα απφ δηάινγν, δηαπίζησζαλ
φηη πξνάγεη κηα αηνκνθεληξηθή ινγηθή θνηλσληθήο αλφδνπ πνπ ζπζθνηίδεη ηηο
βαζχηεξεο αηηίεο ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ θαη ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ
(ζην ίδην, 45). Άιιεο ηαηλίεο, φπσο ην Fight Clup θαη ην Pulp Fiction

114
«αηζζεηηθνπνηνχλ» ηε βία, λνκηκνπνηνχλ ξαηζηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο θαη
πξνβάιινπλ ζεμηζηηθά πξφηππα, πηνζεηψληαο έλα κεδεληζηηθφ θαη θπληθφ ζηπι
θηλεκαηνγξαθηθήο ηέρλεο (Giroux, 2001c, 76-77). Δπίζεο, ν Giroux ζα αζρνιεζεί
κε ηελ ηθαλφηεηα ηεο δηαθήκηζεο θαη ησλ δηαθφξσλ εηθφλσλ-αλαπαξαζηάζεσλ λα
ζπκβάιινπλ ζηε δηακφξθσζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ππνθεηκέλνπ θαη αληηθεηκέλνπ.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ζα εζηηάζεη ζηε κεηακνληέξλα αηζζεηηθή ηεο Benetton, γηα λα
θαηαδείμεη πψο ε πνιηηηθή εηζρσξεί ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ αλζξψπσλ θαη
επεξεάδεη ηελ θνηλσληθή ηνπο εκπεηξία, ηηο αλάγθεο ηνπο θαη ηηο επηζπκίεο ηνπο. Θα
ηζρπξηζηεί φηη ε «παηδαγσγηθή» ηεο Benetton είλαη κηα «παηδαγσγηθή ηεο
αλαπαξάζηαζεο» πνπ απεηθνλίδεη ζχγρξνλα πξνβιήκαηα, φπσο λαξθσηηθά,
πεξηβαιινληηθή θαηαζηξνθή, πνιηηηθή βία, πφιεκν, γηα λα ηα ελζσκαηψζεη ηειηθά
ζηελ ηδενινγία ηνπ θέξδνπο θαη ηνπ εκπνξηθνχ αληαγσληζκνχ. Έηζη, ε αηζζεηηθή
εδψ ιεηηνπξγεί σο κάζθα θσδίθσλ θαη σο κχζνο πνπ απινπζηεχεη ην ζχλζεην
ραξαθηήξα ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο. Με άιια ιφγηα, ε δηαθήκηζε ηεο Benetton
νξγαλψλεη ηνλ θφζκν ρσξίο αληηζέζεηο θαη ζπγθξνχζεηο. Γηα ηνλ Giroux απηφο είλαη
έλαο θφζκνο ρσξίο βάζνο. Μία θαηάζηαζε ζηελ νπνία ηα πξάγκαηα εκθαλίδνληαη
λα ζεκαίλνπλ θάηη απφ κφλα ηνπο θαη ηα κελχκαηα σζνχλ πξνο ηνλ θαηαλαισηηζκφ
θη φρη πξνο ηελ αλάγθε λα αιιάμεη ν θφζκνο (Giroux, 2006a, 72, 83). Παξφκνηα, ν
Giroux ζηελ εηζαγσγή ηνπ The Mouse That Roared ζα αλαξσηεζεί γηαηί νη
παξαγσγέο ηεο Disney γίλνληαη ηφζν ειθπζηηθέο ζηα παηδηά θαη ζηνπο ελήιηθεο
ηδηαίηεξα ζε κηα επνρή πνπ ε απφζηαζε αλάκεζα ζηε κνξθσηηθή αμία ηεο επίζεκεο
εθπαίδεπζεο θαη ζηελ θνπιηνχξα ηεο δηαζθέδαζεο εθκεδελίδεηαη (Giroux, 1999a,
5). Πξψηα απ‟ φια, θάζε πξνζπάζεηα θαηαλφεζεο ησλ παηδηθψλ ζπλαηζζεκάησλ
θαη εκπεηξηψλ πνπ παξάγεη ε Disney πξνυπνζέηεη ηε ζπλεηδεηνπνίεζε ηνπ ξφινπ
ηεο σο πνιηηηζκηθήο δχλακεο δηακφξθσζεο ηεο θνηλήο γλψκεο. Απηφ βέβαηα δελ
πξέπεη λα παξαβιέπεη ηε γεληθφηεξε δπλακηθή ηεο ζχγρξνλεο θνπιηνχξαο λα
επεξεάδεη ηε ζέζε ησλ ππνθεηκέλσλ ζην ζχγρξνλν θφζκν. Ο Giroux αλαθέξεηαη
ζηε δεκνθηιή θνπιηνχξα ηεο Disney, πνπ δηεζλψο έρεη ηαπηηζηεί κε ηελ έλλνηα ηεο
παηδηθήο αζσφηεηαο θαη ηεο δηαζθέδαζεο. Δπίζεο, εζηηάδεη ζηελ ηθαλφηεηά ηεο λα
νδεγεί ηελ παηδηθή θαληαζία πέξα απφ ηε ξεαιηζηηθή πξαγκαηηθφηεηα. Αλαθέξεηαη
φκσο θαη ζηελ επηρείξεζε Disney, ε νπνία εκθαλίδεη ηεξάζηηα εμάπισζε ζην ρψξν
ησλ Μ.Μ.Δ. θαη αζχιιεπηε θεξδνθνξία (Giroux, 2006a, 221-222). Τπνζηεξίδεη φηη
νη ππεξπαξαγσγέο ηεο κεηαηξέπνπλ ηελ «παηδηθή αζσφηεηα» ζε κεραληζκφ

115
πξνψζεζεο ζπληεξεηηθψλ ηδεψλ θαη ζηάζεσλ, ζεκειηψλνληαο έηζη κηα
ζπγθεθξηκέλε εζηθή ηάμε πξαγκάησλ (Giroux, 1999a, 18). Με βάζε ηα παξαπάλσ,
γίλεηαη θαλεξή ε πξφζεζε ηνπ Giroux λα ελζσκαηψζεη ην δήηεκα ηεο δηεξεχλεζεο
ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο ζηε λέα νπηηθή ηνπ, δειαδή ζηε ζεσξία ηεο δεκφζηαο
παηδαγσγηθήο. Καηά ζπλέπεηα, ε πεξίπησζε ηεο Disney, φπσο θαη ηεο Benetton,
εμεηάδεηαη σο κνξθή βηνκεραλνπνηεκέλεο θνπιηνχξαο πνπ αληαλαθιά ηελ ππεξνρή
ησλ λενθηιειεχζεξσλ θαηαλαισηηθψλ πξνηχπσλ ζε βάξνο ηεο δεκνθξαηίαο θαη
ησλ θνηλσληθψλ ειεπζεξηψλ. Γηα ηνλ Giroux, ε παηδαγσγηθή ζπληζηά κηα πξάμε
πνιηηηζκνχ, φκσο ε παηδαγσγηθή ζρέζε ππάξρεη ζε φιε ηελ θνηλσλία, ζην ζχλνιφ
ηεο θαη ηδηαίηεξα ζηνλ θφζκν ηεο εηθφλαο, ηεο δηαζθέδαζεο θαη ησλ
αλαπαξαζηάζεσλ. ΢χκθσλα κε ηνλ Kincheloe, ν Giroux πξνηείλεη ηελ
«παηδαγσγηθή ησλ αλαπαξαζηάζεσλ» σο απάληεζε ζηελ άθξηηε απνδνρή ηεο
θνηλσλίαο ηνπ ζεάκαηνο. Μηα παηδαγσγηθή πνπ αλαπηχζζεη λέα γισζζηθά κέζα γηα
λα θαηαλνήζεη ηηο κεηαβνιέο ηεο κεηακνληέξλαο επνρήο. ΢ε απηή ηελ ηζηνξηθή
ζπγθπξία θξίλεηαη απαξαίηεην ε θξηηηθή παηδαγσγηθή λα ελδηαθεξζεί γηα ηηο
θνηλσληθέο αλαπαξαζηάζεηο θαη ηνλ ηξφπν πνπ παξάγνπλ νπηηθέο γηα ηνλ θφζκν. Ζ
θχζε ησλ αλαπαξαζηάζεσλ θαη ε ζρέζε πνπ εγθαζηδξχνπλ αλάκεζα ζην
ππνθείκελν θαη ηελ θνηλσληθή δσή είλαη θεληξηθά δεηήκαηα γηα ηελ πξννπηηθή
ζεκειίσζεο ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο (Kincheloe, 1993, 4). Ζ παηδαγσγηθή
ησλ αλαπαξαζηάζεσλ επηθεληξψλεηαη ζηελ απνκπζηηθνπνίεζε ηνπ θνηλσληθνχ
πξνθίι ζπγθεθξηκέλσλ νκάδσλ (π.ρ. καχξνη, λένη, γπλαίθεο, κεηαλάζηεο) θαη ζηελ
πξνβνιή ηνπ σο απνηέιεζκα ζπζρεηηζκψλ δχλακεο. Ηδηαίηεξα ζεκαληηθή, απφ
παηδαγσγηθή άπνςε, ζεσξείηαη ε αμηνπνίεζή ηεο ζηελ ελδπλάκσζε ηεο θξηηηθήο
ηθαλφηεηαο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ, ηεο ηθαλφηεηάο ηνπο δειαδή λα απνδνκνχλ ηε
ζπλνρή ησλ κχζσλ ηεο θπξίαξρεο ηδενινγίαο, φπσο απηή εκθαλίδεηαη ζηηο εηθφλεο,
ηα αθνχζκαηα θαη ηα θείκελα πνπ θαηαθιχδνπλ ηε ζχγρξνλε θνηλσληθή δσή. Γηα
ηνλ Giroux, ηξεηο βαζηθέο παξαδνρέο ζπγθξνηνχλ ην ιφγν ηεο παηδαγσγηθήο ηεο
αλαπαξάζηαζεο. Πξψηνλ, ε ζπγθεθξηκέλε έθθξαζε θάζε αλαπαξάζηαζεο είλαη
ηζηνξηθά πξνζδηνξηζκέλε, απξφνπηε θαη φρη δεδνκέλε. Γεχηεξνλ, νη
εθπαηδεπφκελνη, αιιά θαη νη δάζθαινη, πξέπεη λα ππνβάιινπλ ζε θξηηηθή φζεο
παηδαγσγηθέο πξαθηηθέο ζηεξίδνπλ ηα θπξίαξρα ζπζηήκαηα ηεο θνηλσληθήο
αλαπαξάζηαζεο. Σξίηνλ, νη αλαπαξαζηάζεηο πάληα ζπλδένληαη κε έλα ζχζηεκα
εμνπζίαο. Γη‟ απηφ θαη ην θεληξηθφ εξψηεκα πνπ πξέπεη λα ηίζεηαη επηηαθηηθά απφ

116
ηελ πιεπξά ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο είλαη κε πνηα ηειηθά ζπκθέξνληα
ζπλδένληαη. Ωζηφζν, ην λα θαηαζηήζεηο νξαηή ηελ εμνπζία θαη ηα απνηειέζκαηά
ηεο ζεσξείηαη ζεκαληηθή πνιηηηθή ζηξαηεγηθή, φρη, φκσο, επαξθήο. Ο Giroux
ππνζηεξίδεη φηη θάζε θξηηηθή ζα πξέπεη λα ζπλνδεχεηαη απφ επηινγέο ζεηηθήο
παξέκβαζεο, πνπ ζα ζρεκαηνπνηνχληαη ζε δεκφζηνπο ελαιιαθηηθνχο ρψξνπο
θνηλσληθήο δξάζεο (Giroux, H., 1993, 116-118). Σειηθά, ε θπξηαξρία ησλ λέσλ
ηερλνινγηψλ ηεο αλαπαξάζηαζεο θαη ησλ κνξθψλ επηθνηλσλίαο πνπ ζπλεπάγνληαη
δελ αθπξψλνπλ ηε δπλαηφηεηα αλάπηπμεο λέσλ πνιηηηθψλ πξαθηηθψλ θαη εκπεηξηψλ
ζπκκεηνρηθήο δξάζεο. Σε δπλαηφηεηα πνπ δηαζέηνπλ νη λέεο ηερλνινγίεο γηα
εθδεκνθξαηηζκφ ηεο δεκφζηαο δσήο, νη θξηηηθνί παηδαγσγνί νθείινπλ λα ηε
γνληκνπνηήζνπλ ζην πιαίζην κηαο παηδαγσγηθήο ησλ αλαπαξαζηάζεσλ (ζην ίδην,
120).

Με βάζε ηελ παηδαγσγηθή δηάζηαζε πνπ δίλεηαη ζηηο έλλνηεο ηεο

θνπιηνχξαο θαη ησλ αλαπαξαζηάζεσλ, γίλεηαη εκθαλήο ε πξφζεζε ηνπ Ακεξηθαλνχ
παηδαγσγνχ λα απαληήζεη ζηηο λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθέο πνπ δηαβξψλνπλ ηελ
εθπαίδεπζε, αιιά θαη ην ζχλνιν ηνπ θάζκαηνο ησλ θνηλσληθψλ πεδίσλ,
επηρεηξψληαο ηε ζπγρψλεπζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ θαη ηεο παηδαγσγηθήο.
Πξφθεηηαη γηα κηα επηινγή πνπ νδεγεί ζηελ πξφηαζε ηεο δεκφζηαο παηδαγσγηθήο
(ζηε δηεπξπκέλε δειαδή πξφζιεςε ηεο παηδαγσγηθήο) θαη ζηελ αλάδεημε ηνπ
κνξθσηηθνχ ξφινπ ηεο γεληθφηεξεο πνιηηηζκηθήο εκπεηξίαο. Ζ επηινγή απηή δελ
είλαη άζρεηε κε ην ξφιν ηεο λενιαίαο θαη ηνπ δεκφζηνπ παλεπηζηεκίνπ, σο
θνηλσληθνχ ρψξνπ αλάπηπμεο ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο.

Ζ λενιαία σο θνηλσληθή θαηεγνξία αλάιπζεο απνθηά ζεκαληηθή ζέζε ζηνλ

πνιηηηθφ ζηνραζκφ ηνπ Giroux. Σν ελδηαθέξνλ ηνπ απηφ ζα απνηππσζεί ζε έλα
ζεκαληηθφ αξηζκφ θεηκέλσλ. ΢ε έλα απφ απηά ζα γξάςεη:

«Κάζε αλαθνξά γηα ην κέιινλ πξέπεη λα μεθηλάεη απφ ηε λενιαία, γηαηί

πεξηζζφηεξν απφ θάζε άιιε νκάδα ελζαξθψλεη ηηο πξννπηηθέο, ηα φλεηξα, ηηο
επηζπκίεο θαη ηηο δεζκεχζεηο κηαο θνηλσλίαο ηνπ κέιινληνο. Απηφ απερεί κηα
θιαζζηθή αξρή ηνπ κνληεξληζκνχ, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε θνηλσληθή
πξφνδνο ησλ κειινληηθψλ γεληψλ εμαξηάηαη απφ ηε κέξηκλα ηεο θνηλσλίαο
πξνο ηνπο λένπο ηεο ».

117
 (Giroux, 2006a, 253)25.

Καη ιίγν πην θάησ:

«Σν ζπγθεθξηκέλν ζέκα δελ αθνξά απιψο ηα ηδεψδε ηνπ

Γηαθσηηζκνχ, φπσο απηά εθθξάζηεθαλ κε ηε γιψζζα ηεο θνηλσληθήο
επζχλεο απέλαληη ζηηο κειινληηθέο γεληέο, ζπλδέεηαη ζηελά κε ηε ζεκειίσζε
ηεο δεκνθξαηίαο θαη ησλ ζεζκψλ ηεο. ΢πλεπψο, ε πξαγκάηεπζή ηνπ απνηειεί
έλα θεληξηθφ πνιηηηθφ εγρείξεκα, πνπ αθνξά ηνπο γεληθφηεξνπο φξνπο
νξγάλσζεο ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηελ πνηφηεηα ηεο δεκφζηαο δσήο ζηηο
ζχγρξνλεο θνηλσλίεο ».

(ζην ίδην, 254).

Ο Giroux ελδηαθέξεηαη γηα ηε λενιαία σο θνηλσληθή νκάδα θαη φρη σο

«βηνινγηθή» θαηεγνξία, ζεσξψληαο φηη ε επηθξάηεζε ηεο λενζπληεξεηηθήο
ηδενινγίαο θαη νη λενθηιειεχζεξεο νηθνλνκηθέο πνιηηηθέο έρνπλ επίπησζε ζηελ
θνηλσληθή ηαπηφηεηα ησλ λέσλ. ΢ήκεξα, νη λένη εκθαλίδνληαη απφ ηα Μ.Μ.Δ. θαη
γεληθφηεξα απφ ηηο δηάθνξεο κνξθέο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο σο θνηλσληθή απεηιή
θαη πεγή φισλ ησλ θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ, κε απνηέιεζκα λα θαιιηεξγείηαη
ζηελ θνηλή γλψκε ε «δαηκνλνπνίεζή» ηνπο (Giroux, 2000d, 20). ΢χκθσλα κε ηνλ
Giroux, ε λενιαία ζήκεξα, ηδηαίηεξα ζηηο Ζ.Π.Α., είλαη παγηδεπκέλε αλάκεζα ζε
δχν αιιεινζπλδεφκελεο ηζηνξηθέο πξαγκαηηθφηεηεο. Απφ ηε κηα κεξηά βξίζθνληαη
νη λενθηιειεχζεξεο νηθνλνκηθέο πνιηηηθέο πνπ απμάλνπλ ηηο κνξθέο εθκεηάιιεπζεο
θαη δηεπξχλνπλ ηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο πηνζεηψληαο κνληέια εξγαζηαθήο
επειημίαο θαη δεκνζηνλνκηθήο πεηζαξρίαο. Απφ ηελ άιιε, αλαπηχζζεηαη κηα
θνπιηνχξα πνπ παγηψλεη ην θνληακεληαιηζκφ ηεο αγνξάο θαη ην πξφηππν ηνπ
ηδηψηε θαηαλαισηή εληζρχνληαο ηελ πεπνίζεζε φηη δελ ππάξρεη άιινο ηξφπνο λα
νξγαλσζνχλ νη θνηλσληθέο ζρέζεηο. Με δπν ιφγηα, ε αηειείσηε παξαγσγή πιηθψλ
αγαζψλ ζπκβαδίδεη αληηθαηηθά κε ηελ παξαγσγή θνηλσληθψλ αληζνηήησλ (Giroux,
1996b, 12). Αγλνψληαο ηνπο παξαπάλσ φξνπο ην θξάηνο αλαβαζκίδεη ην ξφιν ησλ
θαηαπηεζηηθψλ θαη λνκηθψλ ηνπ κεραληζκψλ ζηα πεδία ησλ αληαγσληζκψλ ζην
ζρνιείν θαη ζηνλ θνηλσληθφ θφζκν. Αληί γηα ηελ πηνζέηεζε θνηλσληθψλ πνιηηηθψλ
θαη ηελ νξγάλσζε πξνγξακκάησλ γηα πξνιεπηηθνχο ζθνπνχο, επηιέγεη ηελ πνιηηηθή

25
Σν ζπγθεθξηκέλν θείκελν είλαη αλαδεκνζίεπζε απφ ην πεξηνδηθφ Social Identities (6: 4) ηνπ
2000.

118
ηεο «κεδεληθήο αλνρήο» κεηαηξέπνληαο ηηο Ζ.Π.Α. ζην κεγαιχηεξν «παγθφζκην
δεζκνθχιαθα». Ζ πνηληθή θαηαζηνιή, θαηά ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, αληί λα
επηιχεη ηα θνηλσληθά πξνβιήκαηα, αλάγεηαη ε ίδηα ζε θνηλσληθφ πξφβιεκα
(Giroux, 2006a, 157). Γηα ηνλ Giroux, απηφ είλαη ην θνηλσληθνπνιηηηθφ πιαίζην κε
βάζε ην νπνίν πξέπεη λα πξνζεγγίζνπκε ηα πξνβιήκαηα ηεο λενιαίαο ζηηο
ζχγρξνλεο αλαπηπγκέλεο θνηλσλίεο. Με βάζε απηφ επίζεο ην πιαίζην, εμάγεηαη θαη
νπνηαδήπνηε πξννπηηθή γηα ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ηεο λενιαίαο θαη αλαβάζκηζή ηεο
ζε δχλακε πνιηηηθήο παξέκβαζεο. Ωζηφζν, ν Giroux ππνζηεξίδεη φηη θάζε
αλάιπζε πνπ εζηηάδεη ζηηο πιηθέο παξακέηξνπο ηεο δσήο ησλ λέσλ νθείιεη πάληα
λα παίξλεη ππφςε ηεο θαη ηηο ηδενινγηθέο δπλάκεηο πνπ δξνπλ ζην πεδίν ηεο
δεκνθηινχο θνπιηνχξαο. Καηά ζπλέπεηα, δε ζα πξέπεη λα ππνηηκά ην ξφιν ησλ
λέσλ ειεθηξνληθψλ ηερλνινγηψλ ζηε δηακφξθσζε ησλ ζηάζεσλ, ησλ αλαγθψλ θαη
ησλ επηζπκηψλ ηεο λενιαίαο. Γηα λα πεξηγξάςεη ηε κεηαβαηηθφηεηα ηεο
κεηακνληέξλαο επνρήο θαη ηηο επηπηψζεηο ηεο ζηνπο λένπο ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν
λενιαία ηνπ πεξηζσξίνπ. Ο ζπγθεθξηκέλνο φξνο γίλεηαη ην ζεκείν ηνκήο ησλ δχν
απνθαζηζηηθψλ, γηα ηε ζεσξία ηνπ, δηαλνεηηθψλ παξαδφζεσλ: ηνπ
κεηακνληεξληζκνχ θαη ηνπ κνληεξληζκνχ. Υξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη ηελ
απψιεηα ηεο ζηαζεξφηεηαο ηεο πξνεγνχκελεο επνρήο, ηελ αλαζθάιεηα γηα ην
κέιινλ θαη ην παξφλ, θαζψο θαη ην λέν πιαίζην εκπεηξηψλ ελφο θφζκνπ φπνπ
θπξηαξρεί ε εηθνληθή δηάζηαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Πξφθεηηαη γηα κηα επνρή πνπ
ζεκαδεχεηαη απφ ηε ξεπζηφηεηα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ησλ ηαπηνηήησλ,
απφ ηα πνιιαπιά ζχλνξα αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο νκάδεο θαη απφ ηα άθεληξα
λνήκαηα (Giroux, 1999, 103). ΋κσο, ε ζπλεηδεηνπνίεζε ηνπ κεηακνληέξλνπ
άθεληξνπ θφζκνπ δελ αλαηξεί ηα νξάκαηα ηνπ θνηλσληθνχ αγψλα γηα ειεπζεξία θαη
ηζφηεηα. Ο Giroux επαλέξρεηαη ζην δήηεκα ηεο ζχλζεζεο κνληέξλνπ-
κεηακνληέξλνπ. Πξφθεηηαη γηα κηα ελφηεηα πνπ νηθνδνκείηαη απηή ηε θνξά ζην
πεδίν ηεο αλάιπζήο ηνπ γηα ηε λενιαία.

Απ‟ φια ηα παξαπάλσ γίλεηαη θαλεξφ φηη ε πξνζέγγηζε ησλ θνηλσληθψλ

πξνβιεκάησλ πνπ αθνξνχλ ηε λενιαία δελ κπνξεί παξά λα αθνξά θαη ην
παλεπηζηήκην ή γεληθφηεξα ηελ εθπαίδεπζε. Ο Giroux καο ζπκίδεη φηη ε παξάδνζε
ηεο ξηδνζπαζηηθήο παηδαγσγηθήο ζεσξίαο ζηηο Ζ.Π.Α. πάληα πεξηιάκβαλε ζηελ
αηδέληα ηεο ην ζέκα ηεο απνζηνιήο ηνπ παλεπηζηεκίνπ θαη ηεο ζπκβνιήο ηνπ ζηελ
νηθνδφκεζε ηεο δεκνθξαηίαο. Γηα παξάδεηγκα, γξάθεη, ν Dewey ζεσξνχζε πσο ην

119
παλεπηζηήκην ζα έπξεπε λα εκπιέθεη ηνπο λένπο ζηα πην ζχλζεηα πξνβιήκαηα ηεο
θνηλσλίαο, ψζηε λα απνθηήζνπλ ηηο απαηηνχκελεο θνηλσληθέο γλψζεηο θαη
δεμηφηεηεο, ηελ εζηθή επζχλε θαη επαηζζεζία γηα ζπκκεηνρή ζηε δεκφζηα δσή
(Giroux, 2006a, 258). Ωζηφζν, ε πνιηηηθή ζηξνθή ησλ ηειεπηαίσλ ρξφλσλ πξνο ηνλ
(νηθνλνκηθφ) θηιειεπζεξηζκφ έρεη κεηαηξέςεη ην παλεπηζηήκην ζε πεδίν ζπκκαρηψλ
πνπ εμππεξεηεί θαηά έλα κεγάιν κέξνο ην θξάηνο, ηηο ζηξαηησηηθέο θαη
επηρεηξεζηαθέο πνιηηηθέο, απνζπλδένληαο φιεο ηηο πηπρέο ηεο αθαδεκατθήο
παξαγσγήο ηεο γλψζεο απφ ηηο δεκνθξαηηθέο αμίεο. Καζψο ηα παλεπηζηήκηα
αξρίδνπλ λα πηνζεηνχλ φιν θαη πεξηζζφηεξν ηελ ηδενινγία ηεο «επηρείξεζεο» θαη
λα ππνθχπηνπλ ζηηο αλάγθεο ηνπ θεθαιαίνπ, ππνρξεψλνληαη λα ιεηηνπξγνχλ κε
φξνπο αγνξάο. Γηα ηνλ Giroux, κηα ηέηνηα «εηαηξηθνπνίεζε» ηεο Αλψηεξεο
Δθπαίδεπζεο απνηειεί κνξθή εθρπδατζκνχ ηεο παηδείαο θαη ελέρεη κεγάινπο
θηλδχλνπο γηα ην παλεπηζηήκην σο δεκνθξαηηθή δεκφζηα νληφηεηα (Giroux, 2001a,
8). Θεσξεί πσο ην παλεπηζηήκην πξέπεη λα θαζνξίζεη θαη λα ππεξαζπίζεη ην έξγν
ηνπ σο κηα δπλακηθή δεκνθξαηηθή δεκφζηα ζθαίξα, επεηδή είλαη έλαο απφ ηηο
ιίγνπο ρψξνπο πνπ επηηξέπεη ζηνπο λένπο λα αλαθαιχςνπλ ηε δχλακε ηεο
ακθηζβήηεζεο ηεο εμνπζίαο θαη ηα ηδαληθά ηεο ζπκκεηνρηθήο δεκνθξαηίαο. Τπφ
απηή ηελ έλλνηα, ε ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε δελ πξέπεη λα εμηζψλεηαη θαη‟
απνθιεηζηηθφηεηα κε ηελ πξνεηνηκαζία γηα εξγαζία θαη κε ηελ εθκάζεζε
πξαθηηθψλ δεμηνηήησλ. Ζ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε πξέπεη λα έρεη θαη σο ζηφρν ηνλ
νξακαηηζκφ ελαιιαθηηθψλ εθδνρψλ ηνπ κέιινληνο θαη λα πξνβάιιεη ηελ πνιηηηθή
σο κνξθή επέκβαζεο ζηε δεκφζηα δσή (Aronowitz & Giroux, 2000, 332). Με βάζε
ηα παξαπάλσ, ζεσξεί φηη ε ηδησηηθνπνίεζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ πξέπεη λα γίλεη
θαηαλνεηή σο κέξνο κηαο επξχηεξεο πνιηηηθήο επίζεζεο ζηελ ίδηα ηελ έλλνηα ηνπ
δεκφζηνπ αγαζνχ, ηνπ θνηλσληθνχ θξάηνπο θαη ηεο ίδηαο ηεο δεκνθξαηίαο.
΢πλεπψο, ε πάιε ελάληηα ζηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ είλαη πάιε
γηα ηε δεκνθξαηία. Γηα ηνλ Giroux, ε φμπλζε ησλ πξνβιεκάησλ ζην ρψξν ηεο
εθπαίδεπζεο γεληθφηεξα, αιιά θαη ηνπ παλεπηζηεκίνπ εηδηθά, δίλεη ηελ ηζηνξηθή
επθαηξία ζηνπο θξηηηθνχο παηδαγσγνχο -δηακνξθψλνληαο ρψξνπο ζπλεξγαζίαο θαη
πάιεο κέζα θαη έμσ απφ ην παλεπηζηήκην- λα ππεξαζπηζηνχλ ηελ θνηλσληθή
απνζηνιή ηνπ θαη λα αλαδείμνπλ φηη ν λενθηιειεπζεξηζκφο δελ είλαη κνλφδξνκνο.
Ζ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε γίλεηαη έηζη κηα ζεκαληηθή δχλακε πνιηηηθήο ζθέςεο
θαη δξάζεο, ε νπνία κπνξεί λα ακθηζβεηήζεη ηελ θπξηαξρία ησλ αμηψλ ηνπ

120
αηνκηθηζκνχ θαη ηνπ θαηαλαισηηζκνχ θαη ε νπνία, ζε ηειηθή αλάιπζε, κπνξεί λα
πείζεη φηη ε ζεκεξηλή θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα δελ απνηειεί έλαλ αλαπφδξαζην
ηζηνξηθφ νξίδνληα. ΢αθέζηαηα, ην παλεπηζηήκην πξέπεη λα εθπαηδεχεη ηνπο θνηηεηέο
λα ζθέθηνληαη πέξα απφ ην λα θεξδίζνπλ κία ζέζε ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη λα
γίλνπλ επηδέμηνη θαηαλαισηέο (Giroux, 2001b, 42).

Έρνληαο ππφςε ηα πξνεγνχκελα, δηαπηζηψλνπκε φηη o Giroux

αληηκεησπίδνληαο ηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη ηνπ 1990 ηηο πνιηηηθέο ησλ Reagan,
Bush θαη Clinton, εθηηκψληαο ην δηεπξπκέλν ξφιν ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ θαη κε
δεδνκέλν φηη απνδέρεηαη ηηο ζχγρξνλεο θνηλσληθέο ζρέζεηο σο έθθαλζε ηεο
κεηαβηνκεραληθήο θνηλσλίαο, ζεσξεί ην παλεπηζηήκην θαη ηε λενιαία σο θξίζηκα
πεδία δνθηκαζίαο ηεο λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθήο. Καηαλνεί ηηο λέεο ηερλνινγίεο,
ηελ θνπιηνχξα, ηελ εμνπζία, ηε ζχγρξνλε γλψζε θαη ηελ εκπεηξία σο ελλνηνινγηθέο
αλαθνξέο πνπ δηαξζξψλνληαη γηα λα παξάγνπλ ηδηαίηεξεο ηαπηφηεηεο, αθεγήζεηο
θαη θνηλσληθέο πξαθηηθέο. Έηζη, ε θξηηηθή παηδαγσγηθή πξνζεγγίδεηαη ζε απηφ ην
πιαίζην σο πνιηηηθή θαη εζηθή πξαγκάησζε πνπ εθιακβάλεη ηελ εθπαίδεπζε, θαη
πην ζπγθεθξηκέλα ην παλεπηζηήκην, σο πεδίν πάιεο ην νπνίν ζπλδέεηαη κε ηελ
ηξέρνπζα πξνζπάζεηα γηα κηα νπζηαζηηθή δεκνθξαηία.

121
 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3ο

Peter McLaren, ε πεξίνδνο ηνπ θηιειεχζεξνπ αλζξσπηζκνχ θαη ησλ λεν-

καξμηζηηθψλ επηξξνψλ

Ζ πξνβνιή κηαο λέαο πνιηηηθήο θηινζνθίαο γηα ην ζρνιείν θαη ηελ θνηλσλία
ηε δεθαεηία ηνπ 1980 ζπλδέεηαη κε ηελ άλνδν ηνπ ζχγρξνλνπ ζπληεξεηηζκνχ θαη
ηεο λέαο ρξηζηηαληθήο Γεμηάο. Απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ην θξάηνο
θνηλσληθήο πξφλνηαο θαη ε πνιηηηθή ηεο πνιηηηζκηθήο αλνρήο ππξνδφηεζαλ ηελ
αληίδξαζε ησλ ζπληεξεηηθψλ πνιηηηθψλ θαη ησλ θνληακεληαιηζηψλ ρξηζηηαλψλ, νη
νπνίνη πξνζπάζεζαλ λα μεζεκειηψζνπλ εθείλεο ηηο δεκφζηεο ζθαίξεο ζηελ
εθπαίδεπζε απφ ηηο νπνίεο ζα κπνξνχζε λα αλαδπζεί κηα ελαιιαθηηθή δεκνθξαηηθή
νπηηθή γηα ην ζρνιείν θαη ηελ θνηλσλία. ΢ηηο αξρέο ηεο επφκελεο δεθαεηίαο, ε
απμαλφκελε επηξξνή ηνπ ηδενινγηθνχ ζπληεξεηηζκνχ θαη ησλ ζξεζθεπηηθψλ
θχθισλ ππνζθάπηεη ηηο αμίεο ηεο «πνιηηηθήο αλππαθνήο» θαη «ηεο πνιηηηζκηθήο
αλνρήο» πνπ αλαδείρζεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ ηεο
πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο (McLaren & Smith, 1989, 150). Ο ηδενινγηθφο
ζπληεξεηηζκφο ηεο λέαο ρξηζηηαληθήο Γεμηάο δηαηήξεζε κηα παξαπνηεκέλε εθδνρή
ηεο ρξηζηηαληθήο πίζηεο θαη ππεξαζπίζηεθε αλαρξνληζηηθέο εθδνρέο ηεο
ζξεζθεπηηθήο παξάδνζεο ππνζηεξίδνληαο φηη ε εξκελεία ηεο θνηλσληθήο
πξαγκαηηθφηεηαο πξέπεη λα γίλεηαη κέζα απφ ηε κειέηε ηεο Βίβινπ. Απηή ε
«αλαβίσζε» ηνπ ζξεζθεπηηθνχ θνληακεληαιηζκνχ -ηδίσο ε ηάζε ησλ
Δπαγγειηζηψλ- ζεκαηνδνηεί κηα ππεξεζληθηζηηθή ζηξνθή κε θχξηα ραξαθηεξηζηηθά
«ηνλ παηξησηηζκφ γηα ηελ αλαγέλλεζε ηεο Ακεξηθήο, ηελ απμεκέλε ζεκαζία ηεο
παηξηαξρηθήο νηθνγέλεηαο, ηνλ ελάξεην ηξφπν δσήο θαη ηελ ςπρξνπνιεκηθή
δηπισκαηία» (McLaren, 1989: 4). Γελ είλαη άζρεηε κε φια ηα παξαπάλσ ε
νηθνλνκηθή χθεζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ε νπνία δεκηνχξγεζε φρη κφλν ηηο
πξνυπνζέζεηο γηα ηε ζπληεξεηηθή ζηξνθή ηεο ακεξηθαληθήο θνηλσλίαο ζην επίπεδν
ηεο ηδενινγίαο, αιιά θαη δηακφξθσζε επλντθέο ζπλζήθεο ππεξεζληθήο αλάπηπμεο
ησλ νηθνλνκηθψλ θεθαιαίσλ, θπξίσο κε ην άλνηγκα ησλ δηεζλψλ αγνξψλ θαη ηνλ
παγθφζκην θαηακεξηζκφ εξγαζίαο, εμειίμεηο πνπ επέβαιιαλ απμεκέλεο ζπλζήθεο
δηεζλνχο αληαγσληζκνχ κεηαμχ ησλ πνιπεζληθψλ εηαηξεηψλ (McLaren & Smith,
1989, 151).

122
 Με βάζε απηέο ηηο εμειίμεηο, ε εθπαίδεπζε κπαίλεη ζην ζηφραζηξν ηεο
ζπληεξεηηθήο θξηηηθήο θαη αλνίγεη ε αηδέληα ησλ ζρεηηθψλ πνιηηηθψλ
αλαδηαξζξψζεσλ κε ζπλέπεηεο ηελ ππνρψξεζε ησλ αμηψλ ηεο ειεπζεξίαο θαη ηεο
δεκνθξαηίαο ηφζν ζην ζρνιείν φζν θαη ζηελ θνηλσληθή δσή. Οη λεν-ζπληεξεηηθνί
νξίδνπλ ην ζρνιείν σο έλαλ ζπκπιεξσκαηηθφ ζεζκφ πνπ ππεξεηεί ηελ αγνξά
εξγαζίαο θαη πξνζδίδνπλ επηζηεκνληθφ θχξνο ζηηο ζέζεηο ηνπο αμηνπνηψληαο ηελ
ηερλνθξαηηθή ζεσξία ηνπ αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ. Ζ ηδενινγία ηεο λέαο Γεμηάο
πξνάγεη ηελ αμία ηνπ θέξδνπο θαη ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο, εκθαλίδεη ηνπο λφκνπο
ηεο αγνξάο σο θάηη θπζηθφ θαη αλαπφηξεπην, δίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηα αηνκηθά
ζπκθέξνληα έλαληη ηεο ζπιινγηθήο επζχλεο, ελψ παξάιιεια ππνζθάπηεη ηελ ηδέα
ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο, ηε ζπκκεηνρηθή δεκνθξαηία, ηελ παηδαγσγηθή
ειεπζεξία θαη ην θνηλσληθφ αίηεκα γηα κεηαζρεκαηηζκφ ηεο θνηλσλίαο πξνο φθεινο
ησλ κε πξνλνκηνχρσλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ. Ζ πνιηηηθή ηνπ Reagan ζε ζέκαηα
παηδείαο απέβιεπε αθελφο ζηελ αλαπαξαγσγή θαη δηεχξπλζε ησλ θπξίαξρσλ
ζέζεσλ γηα ην άηνκν, ηε γλψζε θαη ηε ζρέζε ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ παξαγσγή θαη
αθεηέξνπ ζηε ζπγθξφηεζε εθείλσλ ησλ ζπκκαρηψλ πνπ ζα εμαζθάιηδαλ ηελ
θνηλσληθή ζπλαίλεζε (McLaren, 1989: 6).

Σελ ίδηα πεξίνδν, ζην ρψξν ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο παξαηεξείηαη έληνλε
θηλεηηθφηεηα θαη αληηπαξάζεζε αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο ηάζεηο. Ο McLaren ζε
ζρεηηθή ζπλέληεπμε ππνγξακκίδεη φηη παξαδφζεηο, φπσο ε λέα θνηλσληνινγία απφ
ηελ Αγγιία, ν καξμηζηηθφο ζηξνπθηνπξαιηζκφο, ε ζρνιή ηνπ Μπίξκηλρακ, ε ΢ρνιή
ηεο Φξαλθθνχξηεο, ε θξηηηθή εξκελεπηηθή θαη ε θαηλνκελνινγία, ε ζπκβνιηθή
αλζξσπνινγία θαη ε εζλνκεζνδνινγία -ζεσξεηηθέο παξαδφζεηο πξνεξρφκελεο
θπξίσο απφ ηελ Δπξψπε- θπξηαξρνχζαλ ζηε ξηδνζπαζηηθή επηζηεκνληθή ζθέςε ηεο
επνρήο. Τπήξρε επίζεο ε παξάδνζε ησλ John Dewey θαη George Counts, αιιά θαη ε
επηζηεκνληθή δνπιεηά ησλ Henry Giroux θαη Michael Apple, πνπ είραλ ηδηαίηεξε
ζεσξεηηθή βαξχηεηα ζηνπο θχθινπο ησλ ξηδνζπαζηηθψλ αλαιχζεσλ γηα ηελ
εθπαίδεπζε. ΢ηε ζπλέρεηα θαη κεηά ηε δεκνζίεπζε ηεο δνπιεηάο ηνπ Paul Willis, ε
επηξξνή ηεο Βξεηαληθήο επηζηεκνληθήο παξάδνζεο γηα ηελ εθπαίδεπζε ζηηο Ζ.Π.Α.
ππνρψξεζε. ΢ηηο εμειίμεηο ζην ρψξν ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο θπξηάξρεζαλ
Ακεξηθαλνί θπξίσο ζεσξεηηθνί, νη νπνίνη επηθέληξσζαλ ηνλ πξνβιεκαηηζκφ θαη ηελ
θξηηηθή ηνπο ζηηο ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο θαη ζηε ζεσξία ηεο αληίζηαζεο (Biesta
& Miedema, 1997, 225 – 226).

123
 Ζ ξηδνζπαζηηθή θνηλσληθή θαη αθαδεκατθή δηαλφεζε βξίζθεηαη κπξνζηά ζε
κηα θξίζηκε θακπή ηεο ακεξηθαληθήο ηζηνξίαο. Απφ ηε κηα κεξηά πξέπεη λα
αληηπαξαηεζεί κε ηα δηιήκκαηα ηεο λέαο Γεμηάο, ζην επίπεδν ησλ ζρέζεσλ
παξαγσγήο, ηεο ηδενινγίαο θαη ηεο εθπαίδεπζεο ζην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο θαη, απφ
ηελ άιιε, λα εθθξάζεη έλα δηαθνξεηηθφ δηαθχβεπκα γηα ην δηεζλή ξφιν ησλ Ζ.Π.Α.
θαη ηνλ παγθφζκην νηθνλνκηθφ αληαγσληζκφ κε ηελ Ηαπσλία θαη ηε Γεξκαλία.
Πξέπεη λα εηζεγεζεί έλα λέν ηξφπν άζθεζεο ηεο πνιηηηθήο, θαζψο νη
λενθηιειεχζεξεο επηινγέο πνπ επηβάιινληαλ ζηνλ αλαπηπζζφκελν θφζκν βάζαηλαλ
ηε δνκηθή θξίζε ηνπ παγθφζκηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο (Farahmandpur,
2005, 127). ΢ηε βάζε ελφο ηέηνηνπ πιαηζίνπ ηζηνξηθψλ εμειίμεσλ πξέπεη λα
ηνπνζεηήζνπκε ηελ πξψηε επηζηεκνληθή δνπιεηά ηνπ Peter McLaren ζηα κέζα ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1980, ψζηε λα πξνρσξήζνπκε ζηελ απάληεζε ησλ θεληξηθψλ
εξσηεκάησλ ηεο κειέηεο καο. Δζηηάδνληαο ζηε ζεσξεηηθή επηξξνή ξεπκάησλ
ζθέςεο ζηηο εξγαζίεο ηνπ, κπνξνχκε λα πξνρσξήζνπκε ζηελ παξνπζίαζε ησλ
ζέζεσλ ηνπ McLaren ηεο πξψηεο πεξηφδνπ. Ζ επηθέληξσζε ζην πιαίζην ησλ
ζεσξεηηθψλ επηξξνψλ θαη ζηηο βαζηθέο έλλνηεο πνπ ελζσκαηψλεη ζην έξγν ηνπ ν
Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο, κπνξεί λα καο πξνθπιάμεη απφ ηε κεραληζηηθή θαηαλφεζε
ηεο εμέιημεο ησλ ζέζεψλ ηνπ.

1. Θευπηηικέρ επιπποέρ

Φιλελεύθεπορ ανθπυπιζμόρ

΋πσο έρνπκε αλαθέξεη ζηελ εηζαγσγή, ν McLaren εκθαλίζηεθε ζηε

βηβιηνγξαθία κε ηε δεκνζίεπζε ελφο εκεξνινγίνπ, κε ηίηιν Cries From the
Corridor (1980), ζην νπνίν θαηέγξαθε ηηο εκπεηξίεο ηνπ ζε έλα ζρνιείν ζην
Σνξφλην. Υξεζηκνπνίεζε ην ζπγθεθξηκέλν βηβιίν ζαλ επθαηξία γηα λα κηιήζεη
ελάληηα ζηελ θαζεκεξηλή βία πνπ αζθεί ην ζρνιείν ζηα παηδηά ηεο εξγαηηθήο ηάμεο.
Γελ πξφθεηηαη γηα έλα εκεξνιφγην πνπ ζπληάζζεηαη γηα ηδησηηθή ρξήζε, αιιά γηα
έλα θείκελν πνπ επηδηψθεη λα θαηαδείμεη ηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ αληζνηήησλ ζην
θαλαδηθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, θαηάζηαζε πνπ δελ είλαη νξαηή ζηνλ νηθνλνκηθά
πξνλνκηνχρν θφζκν, φπσο αλαθέξεη. Πξηλ απφ ην ζπγθεθξηκέλν ζρνιείν, ν
McLaren είρε δνπιέςεη σο δάζθαινο ζε έλα πξνάζηην ηνπ Σνξφλην φπνπ ην
νηθνλνκηθφ θαη κνξθσηηθφ ππφβαζξν ησλ καζεηψλ ηνπ ήηαλ αξθεηά πςειφ. Ζ

124
ζπγθεθξηκέλε ρξνληά ζεσξήζεθε απφ ηνλ ίδην αλαιψζηκε, γηαηί ε δηδαθηηθή ηνπ
παξέκβαζε ζηνπο ζπγθεθξηκέλνπο καζεηέο ήηαλ ηππηθή θαη άλεπ νπζίαο. Σν
ελδηαθέξνλ ηνπ ζηξέθνληαλ ζηα παηδηά ηεο εξγαηηθήο ηάμεο θαη ζηηο κνξθσηηθέο
ηνπο αλάγθεο (McLaren, 1989, 31). Ζ δνπιεηά ηνπ ηα πέληε επφκελα ρξφληα ζην
Jane Finch Corridor δελ ήηαλ θαζφινπ εχθνιε θαη ζπρλά αληηκεηψπηδε ηα πξάγκαηα
κε απαηζηφδνμε καηηά. ΋πσο πξνθχπηεη απφ αθεγήζεηο ηνπ ζην ζπγθεθξηκέλν
εκεξνιφγην, ε ζρνιηθή ηνπ θαζεκεξηλφηεηα είρε καηαηψζεηο, απνηπρίεο θαη
εθπιήμεηο. Γξάθεη ραξαθηεξηζηηθά ν McLaren:

«Οη δηδαθηηθέο κνπ επηινγέο δελ είραλ ην απνηέιεζκα πνπ ήιπηδα. Σα

πεξηζζφηεξα παηδηά αληηδξνχζαλ ζην κάζεκά κνπ. Γελ θέξδηδα ηελ πξνζνρή
ηνπο. Σα βηβιία ζεσξήζεθαλ αθαηάιιεια γηα ηνπο ζπγθεθξηκέλνπο καζεηέο ».

(ζην ίδην, 39).

«Άξρηζα λα θαηεγνξψ ηνπο πάληεο γηα ηα πξνβιήκαηά κνπ: ηνπο

γνλείο, ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ηελ θπβέξλεζε, ηελ παξαθκή ηνπ Γπηηθνχ
θφζκνπ. Έγηλα εληειψο θπληθφο. Αλαπνινχζα ηηο κέξεο πνπ πίζηεπα
πξαγκαηηθά φηη ε θνηλσλία κπνξνχζε λα αιιάμεη, λα εμαιεηθζεί ε θηψρεηα θαη
ν θαζέλαο λα έρεη κηα αιεζηλή επθαηξία γηα λα βειηηψζεη ηε δσή ηνπ ».

(ζην ίδην, 60).

«Γηα ηα πεξηζζφηεξα απφ απηά ηα παηδηά ε βία έγηλε ε θπζηθή

θνπιηνχξα ηεο ηάμεο. Ήζεια λα ηνπο αιιάμσ ηελ αληίιεςε πνπ είραλ γηα ην
ζρνιείν (…) λα ηνπο ειεπζεξψζσ απφ θάζε ξνπηίλα θαη κεραληζηηθή κάζεζε ».

(ζην ίδην, 69).

Ο πξνβιεκαηηζκφο ηνπ επηθεληξψλνληαλ ζηηο ελαιιαθηηθέο δηδαθηηθέο

πξνζεγγίζεηο πνπ ζα ζπλαληνχζαλ ηηο αλάγθεο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ καζεηψλ. Οη
ζπδεηήζεηο ηνπ κε ηνπο ππφινηπνπο ζπλαδέιθνπο αθνξνχζαλ ηα πξνβιήκαηα πνπ
αληηκεηψπηδαλ ζην ζρνιείν, πξνβιήκαηα γιψζζαο, πνιηηηζκηθήο πξνζαξκνγήο,
πξνζδνθηψλ απφ γνλείο θαη εθπαηδεπηηθνχο, πξνβιήκαηα πξνζσπηθψλ επηδηψμεσλ,
ζηφρσλ θαη αθαδεκατθήο πξνφδνπ (ζην ίδην, 131).

Αξγφηεξα, πξνο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, κηιψληαο γη‟ απηή ηελ
πεξίνδν ηεο δνπιεηάο ηνπ, ζα αλαζεσξήζεη ηελ επηζηεκνληθή θαη πνιηηηθή αμία ηεο.
΢ε ζπλέληεπμε πνπ παξαρψξεζε ζηνλ Mike Pozo (2003) ζην πεξηνδηθφ Dissident

125
Voice δειψλεη φηη απνδνθίκαζε ην πξψην ηνπ βηβιίν, γηαηί ην ζεσξεί απιψο κηα
δεκνζηνγξαθηθή πεξηγξαθή ησλ εκπεηξηψλ ηνπ. Ζ απνπζία ζεσξεηηθήο αλάιπζεο
ησλ δεδνκέλσλ ζα κπνξνχζε λα ελνρνπνηήζεη ηα ίδηα ηα παηδηά θαη ηηο νηθνγέλεηέο
ηνπο. ΋ια απηά, ζεκεηψλεη, άιιαμαλ φηαλ επαλεθδφζεθε ην βηβιίν κε ηνλ ηίηιν Life
in Schools (1989), φπνπ ηψξα πηα γίλεηαη εθηεηακέλε πνιηηηθή αλάιπζε θαη
ζεσξεηηθή επεμεξγαζία ησλ γεγνλφησλ. Με ην βηβιίν απηφ ν McLaren βξίζθεηαη
αλάκεζα ζε δχν θφζκνπο, ηνλ θφζκν ηεο εκπεηξίαο θαη ηνλ θφζκν ηεο επηζηήκεο.
Σν ζπκπιεξσκαηηθφ ζεσξεηηθφ πιαίζην ησλ εθδφζεσλ πνπ αθνινχζεζαλ βνήζεζε
ηνλ αλαγλψζηε λα θαηαλνήζεη θαιχηεξα ηα γεγνλφηα θαη ηνλ ίδην λα θαηαιήμεη ζην
ζπκπέξαζκα φηη ηα εκπεηξηθά δεδνκέλα κηαο έξεπλαο δελ κπνξνχλ λα κηιήζνπλ απφ
κφλα ηνπο (Pozo, 2003).

Σελ πεξίνδν απηή, ν McLaren επεξεαζκέλνο απφ ηε θηιειεχζεξε

νπκαληζηηθή ζθέςε δελ είρε πξφζεζε λα ελδπλακψζεη ηνπο καζεηέο ηνπ, ψζηε λα
κηιήζνπλ γηα ηελ εκπεηξία ηνπο ή λα ζπγθξνηήζνπλ κηα θξηηηθή καηηά γηα ηε δσή
ηνπο. Οη δηδαθηηθέο ηνπ επηινγέο πεξηνξίζηεθαλ θπξίσο ζηα ηππνπνηεκέλα πιαίζηα
ηεο αηνκηθήο ςπρνινγίαο. Με άιια ιφγηα, έδεημε πεξηζζφηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηελ
επηθνηλσλία ηνπ κε ηνπο καζεηέο, πξνζπάζεζε λα κεηψζεη ηε κεηαμχ ηνπο
απφζηαζε, λα εμαζθαιίζεη ην ζεβαζκφ ηνπο, θαη λα θάλεη ηε δηδαζθαιία ηνπ πην
ελδηαθέξνπζα. Ήηαλ απιά έλαο δάζθαινο πνπ ελδηαθεξφηαλ λα ιχζεη κε πξαθηηθφ
ηξφπν ηα πξνβιήκαηα ηεο ηάμεο ηνπ (Pozo, ζην ίδην). Σν πξψην ηνπ βηβιίν
γξάθηεθε κεξηθά ρξφληα πξηλ έξζεη ζε επαθή κε ηηο ηδέεο ηνπ Foucault -κέζσ
θάπνησλ ζεκηλαξίσλ πνπ παξαθνινχζεζε ζην Σνξφλην ην 1980- θαη κε ηελ
πνιηηηθή ζθέςε ησλ Marx, Luckacs, Adorno, Habermas, Negri, Freire, θ.ά. (Biesta
& Miedema, 1997, 224). Οη παξαπάλσ πιεξνθνξίεο καο επηηξέπνπλ λα
ηζρπξηζηνχκε φηη ηελ πεξίνδν απηή ν McLaren ιεηηνπξγεί πεξηζζφηεξν δηαηζζεηηθά
κε νδεγφ ηελ θαζεκεξηλή ηνπ εκπεηξία θαη κε ηδενινγηθφ πιαίζην αλαθνξάο ηελ
αζηηθή αλζξσπηζηηθή παξάδνζε. Γίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηηο αιιαγέο εληφο ηνπ
ζρνιείνπ θαη ππνγξακκίδεη ηελ αλάγθε λα αιιάμεη ε πνιηηεία ηελ εθπαηδεπηηθή ηεο
πνιηηηθή απέλαληη ζε καζεηέο πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ εξγαηηθή ηάμε θαη ηηο
θνηλφηεηεο ησλ κεηαλαζηψλ. Ζ παηδαγσγηθή ηνπ νπηηθή, φπσο απνηππψλεηαη ζηα
θείκελα ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ, θαη νη δηδαθηηθέο ηνπ πξαθηηθέο, ζχκθσλα κε
ηνλ ίδην ηνλ McLaren, θέξνπλ έληνλα ην ζηνηρείν ηεο θηιειεχζεξεο,
αηνκνθεληξηθήο ηδενινγίαο, κε απνηέιεζκα λα απνζπλδέεηαη ε παηδαγσγηθή ζεσξία

126
απφ ην γεληθφηεξν πνιηηηθφ πιαίζην εκθάληζήο ηεο θαη απφ ηελ πξννπηηθή ηεο
θνηλσληθν-πνιηηηθήο παξέκβαζεο. ΋πσο ζα ππνγξακκίζεη ζε ζρεηηθή ζπλέληεπμε,
ε ζπγθεθξηκέλε αζηηθή, αλζξσπηζηηθή παξάδνζε ζπζθνηίδεη ηηο κεηαβνιέο ζην
επίπεδν ηεο παξαγσγήο, παξαβιέπεη ηελ φμπλζε ησλ θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ θαη
ηε ζρέζε θεθαιαίνπ-εξγαζίαο. Έηζη, κφλν ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ν
McLaren ζα αλαθαιχςεη ηελ θξηηηθή εθπαηδεπηηθή ζθέςε θαη ζα ζηξέςεη ην
ζεσξεηηθφ ηνπ ελδηαθέξνλ ζηελ αλάπηπμε ελφο θξηηηθνχ παηδαγσγηθνχ ιφγνπ (ζην
ίδην, 225).

Δθνογπαθία και νέα κοινυνιολογία ηηρ εκπαίδεςζηρ

Ο McLaren ζεσξεί φηη ν θφζκνο πνπ δνχκε νξγαλψλεηαη ζην επίπεδν ησλ
θνηλσληθψλ επαθψλ θαη ηεο ζπκβνιηθήο αιιειεπίδξαζεο. Σα ζχκβνια εγγξάθνπλ
θνηλσληθά λνήκαηα, παξάγνπλ ζρέζεηο θαη αξζξψλνληαη ζε δηάθνξα θνηλσληθά
πεδία, φπσο ε γιψζζα, ε θνπιηνχξα, ν ρψξνο θαη ν ρξφλνο. Έρνπλ, κε άιια ιφγηα,
κηα ζπγθεθξηκέλε ηζηνξηθή αμία. Γηα λα αληηιεθζνχκε ην ξφιν ησλ ζπκβνιηθψλ
δηαδηθαζηψλ ζηελ εθπαηδεπηηθή πξαθηηθή ζα πξέπεη λα ζπγθξνηήζνπκε θαηεγνξίεο
αλάιπζεο πνπ λα ζπγρσλεχνπλ ηηο έλλνηεο κηθξνδνκή θαη καθξνδνκή θαη λα
επηθεληξψλνληαη ζηηο θαζεκεξηλέο δξαζηεξηφηεηεο ηεο ηάμεο. Ζ ζπκβνιηθή
κεηαβίβαζε λνεκάησλ γηα ηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή δσή είλαη κηα ηδενινγηθή
δηαδηθαζία πνπ εκπιέθεη ηνπο καζεηέο ζηε δηαπξαγκάηεπζε ηεο ζέζεο ηνπο ζην
ζρνιείν θαη ζηελ θνηλσλία. Ζ παηδαγσγηθή έξεπλα ελδηαθέξεηαη λα αλαθαιχςεη ηηο
δηαδηθαζίεο πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ηα ππνθείκελα γηα λα θάλνπλ ηνλ θφζκν
θαηαλνεηφ. Δπηρεηξεί, δειαδή, λα ξίμεη θσο ζηηο πξαθηηθέο κέζσ ησλ νπνίσλ νη
άλζξσπνη, θαη πην ζπγθεθξηκέλα νη καζεηέο, απνθηνχλ αληίιεςε ηνπ θφζκνπ ηεο
θαζεκεξηλήο ηνπο δσήο, λνεκαηνδνηνχλ ηηο πξάμεηο ηνπο θαη εξκελεχνπλ ηε
ζπκπεξηθνξά ησλ άιισλ αηφκσλ (McLaren, 1989, 169). ΋κσο, ε ππνηηζέκελε
αληηθεηκεληθή θαηαγξαθή ησλ γεγνλφησλ πνπ επηρείξεζε ν McLaren κε ηε δνπιεηά
ηνπ Cries from the Corridor, ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, δε ραξαθηεξίδεηαη
απφ ηα παξαπάλσ θαη, επνκέλσο, δελ κπνξεί λα ζπκπεξηιεθζεί ζηηο εζλνγξαθηθέο
κειέηεο.

Ωζηφζν, κία απφ ηηο πην αληηπξνζσπεπηηθέο δνπιεηέο ηνπ ζην ρψξν ηεο
θαηλνκελνινγίαο θαη ηεο εζλνγξαθίαο ηνπ ζρνιείνπ είλαη ην βηβιίν ηνπ Schooling
as Ritual Performance: Towards a political economy of educational symbols and

127
gestures (1986). Ο McLaren ηελ πεξίνδν απηή έρεη ήδε ζπγθξνηήζεη κία νπηηθή γηα
ηελ πνιηηηθή ιεηηνπξγία ηεο εθπαίδεπζεο, αθνχ ήξζε ζε επαθή κε ηνλ θφζκν ησλ
ξηδνζπαζηηθψλ ηδεψλ (π.ρ. κε ην έξγν ηνπ Foucault). Ζ ζπγθεθξηκέλε έξεπλα
δηεμάγεηαη ζε έλα θαζνιηθφ ζρνιείν, ζην νπνίν θνηηνχζαλ θπξίσο καζεηέο απφ ηηο
Αδφξεο θαη απφ ηελ Ηηαιία. Παξαθνινπζψληαο ηελ θαζεκεξηλφηεηα ηνπ ζρνιείνπ
θαη εληαγκέλνο ν ίδηνο κέζα ζην εξεπλεηηθφ πεδίν ζθηαγξαθεί ηελ πινπνίεζε ησλ
δχν βαζηθψλ ζηφρσλ ηεο εθπαίδεπζήο ηνπο: ηε δηάπιαζε ηεο ζπλείδεζήο ηνπο σο
κειινληηθψλ εξγαηψλ θαη παξάιιεια ηε κεηαηξνπή ηνπο ζε ππνδνρείο ησλ αμηψλ
ηνπ θαζνιηθηζκνχ. Δπηθεληξψλεηαη ζην κηθξν-επίπεδν ηνπ ζρνιείνπ θαη δηεξεπλά
ηελ επαθή ησλ καζεηψλ κε ηα ζχκβνια θαη ηηο ζρνιηθέο ηειεηνπξγηθέο πξαθηηθέο.

΢ηε ζπγθεθξηκέλε εξγαζία, ε έλλνηα θνπιηνχξα πξνβάιιεηαη σο έλα

ηζηνξηθά δηακνξθσκέλν πιαίζην λνεκάησλ πνπ εθθξάδεηαη κε ζχκβνια (McLaren,
1986, 5). Ζ έκθαζε πνπ δίλεηαη ζηε ιεηηνπξγία ησλ ζπκβφισλ θαη ζηελ αλάιπζε
ησλ ζπκβνιηθψλ δηαζηάζεσλ ηνπ θξπθνχ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο εληζρχεη ηελ
θξηηηθή θαηαλφεζε ηεο ηδενινγηθήο ιεηηνπξγίαο ηνπ ζρνιείνπ. Ζ έλλνηα
ηειεηνπξγίεο γίλεηαη ην ζεκείν θιεηδί γηα ηελ πξνζέγγηζε ηεο θνπιηνχξαο θαη ηελ
θαηαλφεζε ησλ πνιηηηζκηθψλ δηακεζνιαβήζεσλ. Οη ηειεηνπξγίεο ζεσξνχληαη
κνξθέο θνηλσληθψλ λνεκάησλ πνπ δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα ζηα δξψληα θνηλσληθά
ππνθείκελα λα ζπγθξνηήζνπλ ηελ χπαξμή ηνπο θαη λα δηαπξαγκαηεπζνχλ ηελ
θνηλσληθή ηνπο ηαπηφηεηα. Πξφθεηηαη γηα ηδενινγηθά ζηνηρεία πνπ καο βνεζνχλ λα
θαηαλνήζνπκε ηελ θαζεκεξηλή καο δσή (ζην ίδην, 37). Ζ εζλνγξαθηθή δνπιεηά ηνπ
McLaren έρεη πνιηηηθφ ραξαθηήξα γηαηί πξνζπαζεί λα ξίμεη θσο ζηηο εμνπζηαζηηθέο
δνκέο ηνπ ζρνιείνπ. Ζ αλάιπζε ηεο ζρνιηθήο θαζεκεξηλφηεηαο καο δίλεη επίζεο
ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο γηα ηελ θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή θαη ηελ νηθνλνκηθή
αλαπαξαγσγή, ηε ζρνιηθή απνηπρία θαη ηελ αληίζηαζε ησλ καζεηψλ. Με βάζε
απηφ ην πιαίζην πξνζέγγηζεο, ε δηδαζθαιία γηα ηνλ McLaren είλαη κηα δηαδηθαζία
ζπλαιιαγήο κέζα απφ ζπκβνιηθέο πξαθηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο αληηπαξαζέζεηο (ζην
ίδην 24-25). Ζ εζλνγξαθηθή πξνζέγγηζε ηνπ ζρνιείνπ παξάγεη πνηνηηθά δεδνκέλα
πνπ καο δίλνπλ ηε δπλαηφηεηα λα εμεγήζνπκε ηελ εθπαηδεπηηθή εκπεηξία. Ο
McLaren ζεσξεί φηη ε εμέιημε ηεο κεζνδνινγίαο ησλ πνηνηηθψλ εξεπλψλ θαη ηεο
εζλνγξαθίαο κπνξεί λα αλαβαζκίζεη επηζηεκνληθά ην ξφιν ηεο αλζξσπνινγηθήο
ζεσξίαο θαη ηνπ εθπαηδεπηηθνχ πιαηζίνπ. Οη εζλνγξάθνη, θαηά ηε γλψκε ηνπ, έσο
ηψξα δελ έρνπλ αμηνπνηήζεη ηηο θαζεκεξηλέο ηειεηνπξγηθέο πξαθηηθέο ηεο ηάμεο θαη

128
ηνπ ζρνιείνπ θαη επνκέλσο ε παηδαγσγηθή αμία ησλ ηειεηνπξγηψλ έρεη αλαδεηρζεί
ειάρηζηα. Δπηπιένλ, νη εζλνγξαθηθέο κειέηεο θαη νη «κηθξν-θνηλσληνινγηθέο»
πξνζεγγίζεηο ηνπ ζρνιείνπ δελ πξέπεη λα παξαβιέπνπλ ην δηακεζνιαβεηηθφ ξφιν
ησλ κεηαβιεηψλ θνηλσληθή ηάμε, θνηλσληθφ θχιν θαη εμνπζία, φπσο επίζεο δελ
πξέπεη λα ππνηηκνχλ ηε ζχλδεζε ηεο ζρνιηθήο γλψζεο θαη ηεο θνπιηνχξαο κε ηηο
θπξίαξρεο θαπηηαιηζηηθέο ζρέζεηο.

«Ζ αλάιπζε ηεο θαζεκεξηλφηεηαο ηνπ ζρνιείνπ δηαπηζηψλεη ηνλ

θαζαγηαζκφ θαη ηε λνκηκνπνίεζε ζπγθεθξηκέλσλ αληηιήςεσλ γηα ην ρξφλν
θαη ην ρψξν, θαζψο θαη γηα ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο. Απηφ πνπ πξνηείλεηαη κε
ηε ζπγθεθξηκέλε κειέηε είλαη ε ζπγθξφηεζε ελφο αλαιπηηθνχ
πξνγξάκκαηνο κε ζηνηρεία γηα ηελ θνπιηνχξα θαη ηελ πνιηηηθή πνπ ζα
ζηξέθεηαη ελάληηα ζηε ινγηθή ηνπ θεθαιαίνπ θαη ζηελ εγεκνλία ηνπ
χζηεξνπ θαπηηαιηζκνχ ».

(ζην ίδην, 127).

«Ο θαπηηαιηζκφο, έζησ θαη κε ηνλ κεηα-θνξληηθφ καλδχα ηνπ, έρεη

κεηαζρεκαηίζεη ηα ζρνιεία ζε καπζσιεία λεθξήο γλψζεο, κέζα απφ ηελ
πξνψζεζε πξνηχπσλ θαηαλάισζεο, θαη αηνκηθηζκνχ …».

(ζην ίδην, 290).

Με βάζε ηα παξαπάλσ, δελ είλαη αβάζηκν λα ππνζέζνπκε φηη ν McLaren

έρεη ππφςε ηνπ ηε καξμηζηηθή ζεσξία θαη ηα ζεσξεηηθά ζηεξίγκαηα πνπ παξέρεη
γηα λα θαηαλνήζεη θαη λα εμεγήζεη ηη ζπκβαίλεη θαζεκεξηλά ζε απηφ πνπ Marx
νλφκαζε ππεξδνκή. Ο Mark Pruyn απνθαιεί ηνλ McLaren ιατθφ Μαξμηζηή, γηαηί
μεθηλάεη ηελ επηζηεκνληθή ηνπ έξεπλα εζηηάδνληαο ζηελ θαηαλφεζε θαη εμήγεζε
ηεο θαζεκεξηλήο παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο ησλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ (Pruyn, 2006, xxiii). Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνλ Apple, ε δνπιεηά ηνπ
McLaren ζπκίδεη αξθεηά ηελ έξεπλα ηνπ Paul Willis (Learning to Labour), αλ θαη ν
McLaren επηθεληξψλεηαη πεξηζζφηεξν ζην εζσηεξηθφ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζεζκνχ
θαη ζηνλ ηξφπν πνπ θαζεκεξηλά νη καζεηέο βηψλνπλ ηηο ζρνιηθέο πξαθηηθέο
(Lankshear, 1986, ix).

Με δεδνκέλε ηελ επηζηεκνληθή θαη πνιηηηθή ζπγθπξία ηεο επνρήο πνπ

εμεηάδνπκε, πξέπεη λα επηζεκάλνπκε φηη ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ν
McLaren έρεη επεξεαζηεί απφ ηε ζπδήηεζε πνπ δηεμάγεηαη ζηα πεδία ηεο θξηηηθήο

129
θνηλσληνινγίαο θαη ηεο ζπκβνιηθήο αλζξσπνινγίαο. Με άιια ιφγηα, δηακνξθψλεη
σο έλα βαζκφ ηελ νπηηθή ηνπ κε βάζε ηηο ζέζεηο ηεο λέαο θνηλσληνινγίαο θαη ηεο
θνηλσληθήο αλάιπζεο ηεο εθπαίδεπζεο.

«Σν βηβιίν Schooling as Ritual Performance απνηειεί κία

ζεκαληηθή εξεπλεηηθή ζπκβνιή ζηελ εζλνγξαθία ηνπ ζρνιείνπ. Θεσξείηαη
κηα ππνδεηγκαηηθή δνπιεηά απηνχ πνπ νλνκάζηεθε λέα θνηλσληνινγία ηεο
εθπαίδεπζεο θαη παξέρεη βαζηά γλψζε γηα ηελ πνιηηηθή δηάζηαζε ηεο
θνπιηνχξαο θαη ηεο δσληαλήο εκπεηξίαο».

(ζην ίδην, x).

«Ζ θαηαλφεζε ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηεο κάζεζεο σο δηαδηθαζηψλ

ζπκβνιηθήο αιιειεπίδξαζεο θαη ηειεηνπξγηθψλ πξαθηηθψλ πξνυπνζέηεη
ηελ απφξξηςε ησλ θνηλψλ παξαδνρψλ πνπ ελδηαθέξνληαη κφλν γηα ηα
γεγνλφηα θαη απιψο πεξηγξάθνπλ ηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά. Ζ κειέηε
κνπ κεηαηνπίδεη ην ζεσξεηηθφ πξνβιεκαηηζκφ απφ ηελ θπξίαξρε
εθπαηδεπηηθή έξεπλα ζην πεδίν ηεο ζεκεησηηθήο, ηεο δξακαηνπξγηθήο θαη
θαηλνκελνινγηθήο εξκελείαο ».

(McLaren, 1986, 3).

O McLaren, παξαθνινπζψληαο ην δηάινγν αλάκεζα ζηελ παηδαγσγηθή θαη

ηελ θνηλσληνινγία, δίλεη έκθαζε ζηηο ζπλέπεηεο πνπ έρνπλ νη ζπκβνιηθέο πξαθηηθέο
ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ηνπ ζρνιείνπ θαη ζηηο άξξεηεο ιεηηνπξγίεο ηνπ θξπθνχ
αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο. Ο θπξίαξρνο εθπαηδεπηηθφο ιφγνο ζεκειηψλεηαη ζηελ
θαζεκεξηλφηεηα ηνπ ζρνιείνπ κε βάζε ηελ αμηνπνίεζε ησλ ζπκβνιηθψλ
πξαθηηθψλ. Σα άηνκα επηθνηλσλνχλ κεηαμχ ηνπο κέζσ αιιεινδξάζεσλ (ζχκβνια,
εηθφλεο, γιψζζα). Με ηνλ ηξφπν απηφ ε νξγάλσζε ηεο θαζεκεξηλήο εκπεηξίαο ησλ
καζεηψλ δηεπθνιχλεη ηε λνκηκνπνίεζε ζπγθεθξηκέλσλ αμηψλ, φπσο γηα παξάδεηγκα
ηνλ θαζαγηαζκφ ηεο εξγαηηθφηεηαο θαη ην ζηηγκαηηζκφ ηνπ παηρληδηνχ σο
παξαζηηηθήο επηζπκίαο (McLaren, 1986, 135). Βέβαηα, ν McLaren, αλ θαη
επεξεάδεηαη απφ ηε λέα θνηλσληνινγία ηεο εθπαίδεπζεο, απνθεχγεη λα δηνιηζζήζεη
ζε έλαλ απζηεξφ αθαδεκατζκφ, πξάγκα γηα ην νπνίν θαηεγνξήζεθαλ νη
εθπξφζσπνη ηεο παξαπάλσ ηάζεο (Blackledge & Hant, 2000, 392). Απνθεχγεη λα
πξνζεγγίζεη ηε γλψζε θαη ηελ θνηλσλία σο αθεξεκέλεο θαηαζθεπέο. Τπνγξακκίδεη
φηη ε γλψζε θαη ε ζρνιηθή επίδνζε δελ απνηεινχλ νπδέηεξεο δηαδηθαζίεο πνπ

130
αλαιακβάλνπλ λα εμηζψζνπλ άληζεο ζέζεηο θαη ζρέζεηο ζην πιαίζην ηνπ
θνηλσληθνπνηεηηθνχ ξφινπ ηνπ ζρνιείνπ, αιιά έρνπλ λα θάλνπλ κε ηελ επξχηεξε
ηαμηθή δηαζηξσκάησζε θαη κε ηελ άληζε θαηαλνκή ηεο νηθνλνκηθήο θαη
ζπκβνιηθήο εμνπζίαο. Ο παηδαγσγηθφο ζηφρνο λα γίλνπλ νη καζεηέο «θαινί
εξγαδφκελνη» εθθξάδεη κία θπξίαξρε νπηηθή γηα ηελ θνηλσληθή νξγάλσζε θαη ηελ
εθπαίδεπζε. Οη πξνδηαζέζεηο απηέο δελ θαιιηεξγνχληαη κε άκεζν θαη αλεκπφδηζην
ηξφπν. Γηα ηνλ McLaren, ην «έζνο» ηνπ θαινχ εξγαδφκελνπ δε δηακνξθψλεηαη
απνθιεηζηηθά κε δηαλνεηηθή εθγχκλαζε, π.ρ. κε ηεζη, ζρέδηα δξάζεο, ζπζζψξεπζε
γλψζεσλ θαη δεμηνηήησλ, αιιά κε ηε ζπκβνιηθή θαη ιαλζάλνπζα ζεκειίσζε κηαο
αληίιεςεο γηα ηνλ θφζκν. Ο παξαπάλσ ζηφρνο, βέβαηα, πεξλάεη κέζα απφ έλα
πεξίπινθν ζχζηεκα ζρέζεσλ θαη αληηπαξαζέζεσλ, ζηηο νπνίεο ε λέα θνηλσληνινγία
εζηηάδεη βαζηζκέλε ζηε ζεσξία ηεο αληίζηαζεο (McLaren, 1986a, 279).

Η θευπηηική επιπποή ηυν Foucault, Dewey & Giroux

Ο McLaren ζε ζπλέληεπμε πνπ παξαρψξεζε ην 1997 ηζρπξίδεηαη φηη έσο ην

ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 δελ θαηάθεξε λα ζπγθξνηήζεη κηα ζαθή αληίιεςε γηα
ηε ζρέζε ηεο γλψζεο κε ηελ πνιηηηθή. ΢εκείν ηνκήο ζηελ εμέιημε ηεο ζθέςεο ηνπ
απνηέιεζε ε επαθή ηνπ κε ηελ θξηηηθή ζεσξία ζ‟ έλα θαινθαηξηλφ ζεκηλάξην
ζεκεησηηθήο ζην παλεπηζηήκην ηνπ Σνξφλην, ζην νπνίν βαζηθνί εηζεγεηέο ήηαλ νη
Michel Foucault θαη Umberto Eco. Πξφθεηηαη γηα έλα γεγνλφο πνπ ελίζρπζε
απνθαζηζηηθά ηνλ θνηλσληθφ ηνπ πξνβιεκαηηζκφ (Biesta & Miedema, 1997, 224).
Ζ επηξξνή ηεο ζεσξίαο ηνπ Foucault ζα θαλεί θαζαξά ζηελ εζλνγξαθηθή κειέηε
ηνπ ζην θαζνιηθφ ζρνιείν ηνπ Σνξφλην. Μία απφ ηηο επίκαρεο έλλνηεο πνπ
απνηππψλνπλ ηελ παξαπάλσ ζρέζε είλαη ε έλλνηα ηεο ελζάξθσζεο. Σν «ζψκα»
γίλεηαη πξνλνκηαθφ αληηθείκελν έξεπλαο ζηε δηαδηθαζία ζρεκαηνπνίεζεο ησλ
βαζηθψλ πιεπξψλ ηεο ζεσξίαο ηνπ γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο θαη
ηηο ηειεηνπξγίεο, ζην πιαίζην ησλ θαζεκεξηλψλ πξαθηηθψλ ηνπ ζρνιείνπ. Με άιια
ιφγηα, γίλεηαη κηα κεηαβιεηή πνπ πξνζζέηεη λέεο πιεπξέο θαη παξέρεη πιηθφ γηα
ζθέςε ζηε δηαπξαγκάηεπζε ηεο θνηλσληθήο ζέζεο ησλ καζεηψλ ζην ζρνιείν. Σν
ζψκα φκσο δελ δηαρσξίδεηαη απφ ην πλεχκα. ΢ε αληίζεζε κε ην κεραληζηηθφ πιηζκφ
ηνπ Descartes πνπ επηβάιιεη ην δηαρσξηζκφ ηνπ αλζξψπνπ ζε ζψκα θαη πλεχκα,

131
ζηελ πεξίπησζε ηνπ McLaren ην πλεχκα δελ απνηειεί πξντφλ ηεο βηνινγηθήο
ππφζηαζεο ηνπ αλζξψπνπ νχηε ην ζψκα πξνβνιή ηνπ πλεχκαηνο (Carpsecken,
1986, 293). Οπζηαζηηθά, ε ζέζε απηή απνηειεί κηα πξνζπάζεηα αλαλέσζεο ελφο
ξεχκαηνο ζθέςεο ζπλδεδεκέλνπ κε ηνλ Dewey θαη ηελ παξάδνζε ηεο πξννδεπηηθήο
εθπαίδεπζεο. Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο ζπγθεθξηκέλεο παξάδνζεο είλαη φηη εληάζζεη
ζηελ θξηηηθή ηεο ηελ ακθηζβήηεζε ησλ δηαρσξηζηηθψλ γξακκψλ αλάκεζα ζηε
ζθέςε, ηε ζπλείδεζε θαη ηε θπζηθή δξάζε ηνπ ζψκαηνο. Ζ απνζχλδεζε ηνπ ελφο
απφ ην άιιν θαζηζηά ηε κάζεζε κφλν πλεπκαηηθή ή κφλν θπζηθή δηαδηθαζία
(Dewey, 1968, 141). Ζ αληίιεςε απηή έρεη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηε δηακφξθσζε
ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο απφ ην ζρνιείν. Σν ζψκα απνθιείεηαη απφ ηε γλψζε,
εκθαλίδεηαη σο θάηη πεξηηηφ. Ο δάζθαινο μνδεχεη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ
δηδαθηηθνχ ηνπ ρξφλνπ θαηαπηέδνληαο ηε ζσκαηηθή δξαζηεξηφηεηα θαη
επηβάιινληαο ηελ απφζρηζε ηεο ζθέςεο απφ ηελ πιηθή ηεο έθθξαζε. Ζ δνπιεηά ηνπ
δαζθάινπ, ζχκθσλα κε ηνλ Dewey, αλαιψλεηαη ηειηθά ζηελ επηβνιή ηεο
πεηζαξρίαο. Σν ζρνιείν αλαγθάδεη ην καζεηή λα εμνηθεησζεί κε έλα ζχζηεκα
θαλφλσλ αλαγνξεχνληαο ζε απνθιίλνπζα ζπκπεξηθνξά ην ειεχζεξν παηρλίδη θαη
ηελ θίλεζε. Ωζηφζν, ην ζψκα θαη νη αηζζήζεηο είλαη νη αγσγνί επηθνηλσλίαο κε ηνλ
εμσηεξηθφ θφζκν. Οη αηζζήζεηο, ιέεη ν Dewey, ζεσξνχληαη αγσγνί ηεο γλψζεο φρη
γηαηί απιά κεηαθέξνπλ ηα εμσηεξηθά γεγνλφηα ζηνλ εγθέθαιν, αιιά γηαηί ζπλδένπλ
ηελ εκπεηξία κε ηελ εθπιήξσζε θάπνηνπ ζθνπνχ. Υσξίο απηφλ νπνηαδήπνηε δξάζε
ππνβηβάδεηαη ζε κεραληζηηθή ζπκπεξηθνξά (ζην ίδην, 142). Σελ ίδηα πξνβιεκαηηθή
αλαπηχζζεη ν Dewey, φηαλ επηρεηξεί λα ζπγθξνηήζεη ηε ζεσξία ηνπ γηα ηε γλψζε.
Αληηκεησπίδεη κε έληνλε ακθηζβήηεζε ηα παξαδνζηαθά δηπνιηθά ζρήκαηα ηνπ
ηχπνπ ελεξγεηηθή-παζεηηθή γλψζε, πλεπκαηηθφ-ζπλαηζζεκαηηθφ, πλεχκα-ζψκα,
ζεσξία-πξάμε. Θεσξεί ηελ αλζξψπηλε χπαξμε έλα εληαίν ζχλνιν ή θαιχηεξα έλα
πξντφλ δηαιεθηηθήο ζχλδεζεο επηκέξνπο ζπζηεκάησλ. Ζ απνθνξχθσζε ηεο θξηηηθήο
γηα ηνλ απζαίξεην δπτζκφ: ζθέςε-ζψκα, ζπκππθλψλεηαη ζηε ζεκαληηθή παξαδνρή
ηνπ θηλήκαηνο ηεο πξννδεπηηθήο εθπαίδεπζεο φηη ε κάζεζε επηηπγράλεηαη κέζσ ηνπ
πξάηηεηλ (ζην ίδην, 336). Δθηφο απφ ηνλ Dewey, γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα ν
Foucault ππνζηεξίδεη φηη σο δχλακε παξαγσγήο ην ζψκα πεξηβάιιεηαη κε ζρέζεηο
εμνπζίαο θαη θπξηαξρίαο. «Οη ζπζρεηηζκνί εμνπζίαο αζθνχλ πάλσ ηνπ άκεζν
έιεγρν, ην επελδχνπλ, ην δακάδνπλ, ην βαζαλίδνπλ, ην ππνβάιινπλ ζε αλαγθαζηηθή
εξγαζία, ην ππνρξεψλνπλ ζε ζπκκεηνρή, ζε ηειεηνπξγίεο, απαηηνχλ απφ απηφ

132
ζήκαηα» (Αιεμίνπ, 2005, 96). Δίλαη αθξηβψο ην δήηεκα ηεο βηνεμνπζίαο πνπ
ζπληζηά κία απφ ηηο πιένλ θξίζηκεο ζεσξεηηθέο ζπλεηζθνξέο ηνπ Foucault.
Πξφθεηηαη γηα ηελ εμνπζία, ε νπνία έρεη σο αληηθείκελφ ηεο ηε δσή (ηηο ζπλζήθεο
δσήο) ελφο ζπγθεθξηκέλνπ πιεζπζκνχ. Οη κέζνδνη θαη νη ηερληθέο πεηζάξρεζεο,
επηζεκαίλεη ν Foucault, φθεηιαλ λα εληάμνπλ ην ζψκα ησλ θαηψηεξσλ θνηλσληθψλ
ηάμεσλ ζηελ θνηλσλία, αιιά σο ζψκα ιεηηνπξγηθφ, εμνπιηζκέλν κε ηηο απαξαίηεηεο
θνηλσληθέο δεμηφηεηεο (ππνηαγή, πεηζαξρία, νηθνλνκία ρξφλνπ, αθξίβεηα θιπ.).
Παξάιιεινο ζηφρνο ηεο βηνπνιηηηθήο ππήξμε ην αηνκηθφ ζψκα, ζην νπνίν
απνηππψλνληαη αθελφο νη πξνδηαζέζεηο ηνπ ζπιινγηθνχ ζψκαηνο αλάινγα κε ηελ
ηαμηθή θαη ηελ πνιηηηζκηθή θαηαγσγή, αθεηέξνπ εγγξάθνληαη ζε απηφ νη
δηαρσξηζκνί, φπσο πξνθχπηνπλ απφ ηνλ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο θαη ηελ
εμαηνκίθεπζε (ζην ίδην, 97). Ο McLaren ζην έξγν ηνπ Schooling as Ritual
Performance ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν «θαηάζηαζε». Γηαθξίλεη ηελ θαηάζηαζε ησλ
παηδηψλ ζην δξφκν ή γεληθά έμσ απφ ηελ ηάμε απφ ηελ θαηάζηαζε ηνπ επίζεκνπ
καζήκαηνο (McLaren, 1986, 94). Ζ πξψηε βξίζθεηαη πην θνληά ζηηο αλάγθεο ησλ
καζεηψλ, αθνχ βαζίδεηαη ζηελ ειεχζεξε θίλεζε θαη ηθαλνπνηεί ηηο θπζηθέο θαη
θνηλσληθέο ιεηηνπξγίεο ηνπ ζψκαηνο. ΋κσο, ε θαηάζηαζε ηνπ δξφκνπ νθείιεη ηελ
χπαξμή ηεο ζηελ άιιε θαηάζηαζε, απηή ηνπ καζήκαηνο. Με άιια ιφγηα, ε
θαηάζηαζε ηνπ καζήκαηνο είλαη ε θηλεηήξηα δχλακε ηεο αληίζηαζεο θαη ηεο
αλαδήηεζεο απφ ηνπο καζεηέο ελφο άιινπ θνηλσληθνχ θφζκνπ.

Ο McLaren ζα ελζσκαηψζεη κε θξηηηθφ ηξφπν θαη άιια ζηνηρεία ζηε ζεσξία

ηνπ απφ ηνπο Dewey θαη Foucault. ΢ε ζρέζε κε ηε δηακφξθσζε ηεο νπηηθήο ηνπ γηα
ηε γλψζε, ζα ππνγξακκίζεη ηε ζπνπδαηφηεηα ηνπ πιαηζίνπ ζηε κάζεζε θαη ηελ
ηζρπξή δηαζχλδεζε ηεο γλψζεο κε ηελ εμνπζία. Αλαιχνληαο απηή ηε ζρέζε ζα
ζπκθσλήζεη κε ηνλ Foucault, ν νπνίνο δειψλεη φηη ν αγψλαο ελάληηα ζηελ εμνπζία
παξάγεη λέεο κνξθέο εμνπζίαο, δελ θαηνξζψλεη δειαδή λα μεθχγεη απφ ηνλ θχθιν
ηεο εμνπζίαο. Γηα παξάδεηγκα, ιέεη ν Foucault, ην αθηηβηζηηθφ θίλεκα γηα ηα
πνιηηηθά δηθαηψκαηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 ελάληηα ζην ακεξηθαληθφ
θαηεζηεκέλν, δελ ππήξμε έμσ απφ ην πιέγκα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο. Αληίζεηα, ε
έλλνηα ηεο εμνπζίαο πξνζαξκφζηεθε γηα ηνπο ξηδνζπαζηηθνχο ζθνπνχο ηνπ
θηλήκαηνο. Απηφ καο νδεγεί ζε κηα άιιε πηπρή ηεο ζεσξίαο ηνπ Foucault: ζηελ
απνδνρή κηαο νξηζκέλεο ζεηηθφηεηαο ηεο εμνπζίαο (Leonardo, 1986, 35).

133
 Γηα ηνλ McLaren ε γλψζε δελ πξέπεη λα ζπλδέεηαη απνθιεηζηηθά κε ηηο
ιέμεηο, κε απηφ δειαδή πνπ κπνξεί λα εηπσζεί. Ζ πξαθηηθή εκπεηξία παίδεη έλα
ζεκαληηθφ ξφιν ζηε κάζεζε. ΢χκθσλα κε ηνλ Dewey, «…ε εθπαίδεπζε γηα λα
εθπιεξψζεη ηνπο ζθνπνχο ηεο πξέπεη λα βαζίδεηαη πάλσ ζηελ εκπεηξία -πνπ είλαη
πάληα ε πξαγκαηηθή εκπεηξία ηεο δσήο ελφο ζπγθεθξηκέλνπ αηφκνπ» (Dewey, 1980,
73). Ο McLaren, πηνζεηψληαο ηε ζέζε ηνπ Dewey, δειψλεη φηη ε γλψζε δελ
απνθηηέηαη αλεμάξηεηα απφ ηα κέζα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη γηα ηε κεηάδνζή ηεο
(McLaren, 1986, 233). Γεληθά, επηζεκαίλεη φηη ε ζεσξία ηνπ Dewey (αιιά θαη ηνπ
Marx) δελ πξέπεη λα απαμηψλεηαη, γηαηί σο επηζηεκνινγία πξνθξίλεη ηελ ελφηεηα
ηεο ζεσξίαο κε ηελ πξαθηηθή. ΢ε κηα ηδηφηππε ζχλζεζε ηνπ πξαγκαηηζκνχ ηνπ
Dewey κε ηε καξμηζηηθή αληίιεςε ηεο θνηλσληθήο πξάμεο ν McLaren ππνγξακκίδεη
φηη θαη νη δχν απνβιέπνπλ ζην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ ππαξρφλησλ θνηλσληθψλ
ζεζκψλ κέζσ ηεο θνηλσληθήο δξάζεο. Γηα ην καξμηζηηθφ κνληέιν βέβαηα, ε ζέζε
ηνπ Dewey αλαθνξηθά κε ην εγρείξεκα ηνπ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ θαη ηε
ζεκαζία ηεο δεκηνπξγηθήο λνεκνζχλεο θαληάδεη αθειήο, γηαηί ππνηηκά ηε δχλακε
ησλ θνηλσληθψλ, πνιηηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ δνκψλ πνπ παξεκβαίλνπλ γηα λα
εκπνδίζνπλ ηελ ηζφηεηα θαη ηε δηθαηνζχλε. Ωζηφζν, ην θνηλσληθφ φξακα ηνπ
Dewey, ην θάιεζκά ηνπ γηα αλαλέσζε ηεο δεκνθξαηίαο, γηα αλαδφκεζε ηεο
δεκφζηαο δσήο κε βάζε ηηο αξρέο ηεο ηζφηεηαο θαη ηεο δηθαηνζχλεο, θαζψο θαη ε
αλάγθε ελίζρπζεο ηεο έλλνηαο ηεο ζπιινγηθφηεηαο, παξακέλνπλ αθφκε επίθαηξα γηα
ηνπο ξηδνζπάζηεο παηδαγσγνχο (McLaren, 1989, 198).

Σν 1985 θαη χζηεξα απφ πξφζθιεζε ηνπ Giroux, ν McLaren ζα βξεζεί ζην
πεδίν ηεο αθαδεκατθήο δξάζεο θαη ζα εληαρζεί ζην δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ ηνπ
παλεπηζηεκίνπ ηνπ Ματάκη, θίλεζε πνπ ζεκαηνδνηεί θαη ηελ πεξίνδν ζπλεξγαζίαο
ησλ δχν ζεκαληηθψλ εθπξνζψπσλ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο. Παξάιιεια,
εξγάδεηαη σο ζπλεξγάηεο ζην Κέληξν Δθπαηδεπηηθώλ θαη Πνιηηηζκηθώλ Μειεηώλ.
΢χκθσλα κε ηνλ ίδην, ε ζπλεξγαζία ηνπ κε ηνλ Giroux ζα είλαη θαζνξηζηηθή γηα ηελ
επηζηεκνληθή ηνπ εμέιημε, γηαηί ζα ηνλ θέξεη πην θνληά ζηε λεν-καξμηζηηθή ζθέςε
θαη ζα ηνλ βνεζήζεη, επίζεο, λα εμνηθεησζεί κε ηνλ πξαγκαηηζκφ ηνπ Dewey. ΢ε
ζρεηηθή ζπλέληεπμε ζα πεη:

134
 «Ννκίδσ φηη ην βηβιίν κνπ Life in Schools δείρλεη κε θαζνξηζηηθφ
ηξφπν πφζν κε επεξέαζε ν Henry ζηα πξψηα ρξφληα ηεο επηζηεκνληθήο κνπ
δνπιεηάο, αιιά ζηε ζπλέρεηα αλέπηπμα δηθέο κνπ πξνζεγγίζεηο …».

(Biesta & Miedema, 1997, 228).

΢ην πιαίζην απηήο ηεο ζπλεξγαζίαο, ε ζέζε ηνπ McLaren φηη ν

πξνζδηνξηζκφο ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο εθπαίδεπζεο ησλ δαζθάισλ έπξεπε λα
αλαθέξεηαη ζηε «γιψζζα ηεο θξηηηθήο» θαη ηε «γιψζζα ηεο «δπλαηφηεηαο»,
γηλφηαλ ζαθήο ζε έλα θείκελφ ηνπ πνπ δεκνζίεπζε καδί κε ηνλ Giroux ην 1988.
Δθεί ζα ηνλίζνπλ φηη ε εθπαίδεπζε θαη ε επηκφξθσζε ησλ δαζθάισλ είλαη
εγθισβηζκέλεο ζε κηα θπξίαξρε ζεηηθηζηηθή αληίιεςε ή ζηελ θαιχηεξε πεξίπησζε
δηακνξθψλνληαη απφ ηηο ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο. Έλαο αλαλεσκέλνο ιφγνο γηα
ηε δεκνθξαηία δε ζα έπξεπε λα βαζίδεηαη απνθιεηζηηθά ζηελ θξηηηθή ηεο
ππάξρνπζαο θαηάζηαζεο, αιιά, επίζεο, ζα έπξεπε λα απνηειεί κέξνο ελφο
επξχηεξνπ πνιηηηθνχ ζρεδίνπ δξάζεο, ην νπνίν ζα ζπλδπάδεη ηελ αληίζηαζε θαη ην
φξακα κηαο άιιεο πξαγκαηηθφηεηαο, ελφο πην αλεθηνχ θαη δίθαηνπ θφζκνπ. Ζ
ζπγθξφηεζε ελφο ηέηνηνπ ιφγνπ, ζχκθσλα κε ηνπο McLaren θαη Giroux, πξνζθέξεη
ζεκαληηθέο πξννπηηθέο γηα ηε ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ηεο δεκνθξαηίαο (McLaren &
Giroux, 1988, 161). Με αθνξκή ην ζέκα ηεο εθπαίδεπζεο ησλ δαζθάισλ,
θαηαηίζεηαη έλα πιαίζην πξνηάζεσλ πνπ κπνξεί λα αλαρζεί ζηε λεν-καξμηζηηθή
νπηηθή, ηελ νπνία έρεη δηακνξθψζεη ν Giroux κε ηα πξνεγνχκελα έξγα ηνπ (π.ρ.
Education Under Siege, 1985). Γηα ηνπο Giroux θαη McLaren, ε ζεσξεηηθή
ελίζρπζε ησλ δαζθάισλ πξέπεη λα βαζίδεηαη ζηελ πξνζέγγηζε ησλ αλαιπηηθψλ
πξνγξακκάησλ σο πνιηηηζκηθή, πνιηηηθή θαη ζπλδεδεκέλε κε νηθνλνκηθά
ζπκθέξνληα θαηαζθεπή, κειέηε, κε άιια ιφγηα, ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο κε
βάζε ηελ πξαγκάηεπζε ηεο έλλνηαο πνιηηηθή θνπιηνχξαο. Έλα ζρέδην εθπαίδεπζεο
επίζεο πξέπεη λα ελδηαθέξεηαη γηα ηελ ζεσξεηηθή ελεκέξσζε ησλ δαζθάισλ ζε
ζρέζε κε ηηο έλλνηεο εμνπζία, ηδενινγία θαη θνπιηνχξα. Σν ζεκείν πνπ ζα παίμεη
ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ θνηλσληθνπνιηηηθή θαη ζεσξεηηθή αλαδήηεζε ηνπ McLaren
είλαη ε «γιψζζα ηεο δπλαηφηεηαο», σο κηα ζπλερήο απνθάιπςε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο θαη πξννπηηθή θξηηηθήο επέκβαζεο. Πξφθεηηαη γηα ζέζε πνπ
αληρλεχεηαη ζηα θείκελα ηνπ Freire (Φξέηξε, 1974, 90,) θαη απνηειεί κία απφ ηηο πην
θξίζηκεο παξεκβάζεηο ηνπ Giroux ζηε ζχγρξνλε θξηηηθή ζεσξία. Οπζηαζηηθά, ε

135
«γιψζζα ηεο δπλαηφηεηαο» ζην ζχζηεκα αλάιπζεο ησλ McLaren θαη Giroux
πξνζθέξεηαη σο ζεσξεηηθφ αλάρσκα ζην ζηείξν αθαδεκατζκφ θαη ζηελ απνπζία
πνιηηηθνχ νξάκαηνο ηεο κεηακνληέξλαο παξάδνζεο.

Ζ ζχλδεζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο κφξθσζεο ησλ εθπαηδεπηηθψλ κε ηελ

πνιηηηθή ζεσξία θαη ε πξνψζεζε ηεο ηδέαο ηνπ ξηδνζπάζηε δηαλννχκελνπ είλαη δχν
θξίζηκα ζεκεία πνπ ζα επεξεάζνπλ ηελ κεηέπεηηα εμέιημε ησλ ζέζεσλ ηνπ
McLaren. Ζ ζεκαζία ηνπ λα εθπαηδεπηεί ν δάζθαινο σο ξηδνζπάζηεο δηαλννχκελνο
θαη φρη σο ππάιιεινο ηνπ θξάηνπο, αληαλαθιά ηελ αλαγθαία πνιηηηθή ζχλδεζε ηνπ
ζρνιείνπ κε ηα γεληθφηεξα θνηλσληθν-πνιηηηθά δεηήκαηα. Παξαπέκπνληαο ζηελ
αλάιπζε ηνπ Giroux ζρεηηθά κε ηελ αμηνπνίεζε ηεο δεκηνπξγηθήο ηθαλφηεηαο ηνπ
αλζξψπνπ θαη ηελ αλάγθε αλαλέσζεο ηνπ ιφγνπ ηεο δεκφζηαο θηινζνθίαο, ν
McLaren ππνζηεξίδεη φηη ην φξακα ηεο αλζξψπηλεο ρεηξαθέηεζεο πξέπεη λα
επηθεληξψλεηαη ζην επίπεδν ηεο ηζηνξηθήο κεηαβιεηφηεηαο, ζην επίπεδν δειαδή
ησλ παξαδνρψλ φηη ε ηζηνξία είλαη αλνηρηή, αβέβαηε θαη πεδίν αληηπαξάζεζεο
ζπκθεξφλησλ. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε ηζηνξία δελ είλαη αλάπηπμε κηαο
πξνυπάξρνπζαο ηδέαο, αιιά έρεη ζηξνθέο, άικαηα, αζπλέρεηεο (Giroux & McLaren,
1988, 175).

Μηα άιιε θεληξηθή έλλνηα ηεο αλάιπζεο ηνπ Giroux, ε έλλνηα ηεο
αληίζηαζεο, ζα πξνζηεζεί ηε δεθαεηία ηνπ 1980 σο ζηνηρείν ηεο επηζηεκνληθήο
δνπιεηάο ηνπ McLaren. Ζ έλλνηα ηεο αληίζηαζεο ηψξα ηέκλεηαη απφ ηελ θαηεγνξία
εγεκνλία. Ο McLaren ππνζηεξίδεη φηη ν ζεζκφο ηεο εθπαίδεπζεο ραξαθηεξίδεηαη
απφ ζρεηηθή απηνλνκία. Με άιια ιφγηα, δελ ππφθεηηαη ζηνλ πιήξε έιεγρν ηεο
θπξίαξρεο ηδενινγίαο.

«Τπάξρεη ζρεηηθή απηνλνκία ζην πεδίν ηεο εθπαίδεπζεο, πνπ επηηξέπεη

ηελ αλάδπζε πνηθίισλ κνξθψλ αληίζηαζεο γηα ην ζπάζηκν ηεο θπξίαξρεο
ηδενινγίαο. Οη δάζθαινη αγσλίδνληαη γηα ην βηβιίν πνπ ζα ρξεζηκνπνηήζνπλ,
γηα ηηο δηδαθηηθέο πξαθηηθέο πνπ ζα πηνζεηήζνπλ, θαζψο θαη γηα ηνπο
ζθνπνχο-ζηφρνπο ησλ καζεκάησλ ηνπ πξνγξάκκαηνο. Σέηνην παξάδεηγκα
απνηειεί ε αληίζηαζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζηελ εηζβνιή ησλ
θνληακεληαιηζηψλ Υξηζηηαλψλ ζην δεκφζην ζρνιείν ζηηο Ζ.Π.Α. ».

(McLaren, 1989, 175).

136
 «Οη καζεηέο εθδειψλνπλ ζην κάζεκα πνηθίιεο κνξθέο αληίζηαζεο θαη
γηα δηάθνξνπο ιφγνπο. Ωζηφζν, φπσο καο ζπκίδεη ν Giroux, είλαη ιάζνο λα
ραξαθηεξίδνπκε αληίζηαζε φιεο ηηο ζπκπεξηθνξέο ησλ καζεηψλ ζην ζρνιείν.
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα πνιιέο απφ ηηο δξάζεηο απηέο αλαπαξάγνπλ ζεμηζηηθά
θαη ξαηζηζηηθά πξφηππα ».

(ζην ίδην, 188).

Παξφκνηα, ν Giroux ην 1983 ππνζηήξηδε φηη ε εθπαίδεπζε πξνζεγγίδεηαη σο

πεδίν ζην νπνίν παξάγεηαη ακθηζβήηεζε, αληίζηαζε θαη πξννπηηθή θνηλσληθήο
δξάζεο. Ο Giroux ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ζπλδέεη ηε ιεηηνπξγία ηνπ
ζρνιείνπ κε ηελ έλλνηα ηεο αληίζηαζεο, φρη κφλν γηα λα ζηεξίμεη ηελ πξννπηηθή ηεο
πνιηηηθήο δξάζεο ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο (ην παηδαγσγηθφ πην θνληά ζην
πνιηηηθφ), αιιά θαη γηα λα ππνβάιιεη ζε θξηηηθή ηηο ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο, νη
νπνίεο θαηά ηε γλψκε ηνπ εκπνδίδνπλ ην άλνηγκα ηεο ξηδνζπαζηηθήο ζεσξίαο πξνο
ηελ πξννπηηθή ελφο πνιηηηθνχ ζρεδίνπ δξάζεο (Giroux, 1983, 4). ΢ε απηφ ην
πιαίζην δηακφξθσζεο ηεο νπηηθήο ηνπ, ν McLaren καο εηζάγεη ζηε ζεσξία ηεο
αληίζηαζεο, φπσο απηή ζηνηρεηνζεηήζεθε απφ ηνλ Paul Willis ζην γλσζηφ ηνπ έξγν
Learning to Labor. Θα ζπγθξίλεη ηε ζέζε ηνπ Willis γηα ηελ αδπλακία ησλ καζεηψλ
λα αμηνπνηήζνπλ ην ζρνιείν γηα πξνζσπηθφ ηνπο φθεινο κε ηε δηθή ηνπ εκπεηξία
ζην ζρνιείν ηνπ Καλαδά, ζπκπεξαίλνληαο φηη ε θνηλσληθή αλαπαξαγσγή ηεο
ηαμηθήο ζέζεο ησλ καζεηψλ εκθαλίδεηαη κέζα απφ δχν θαηλνκεληθά αληηθαηηθέο
ζπκπεξηθνξέο: ηελ πξφζπκε ζπκκφξθσζε θαη ηελ ελεξγεηηθή άξλεζε (McLaren,
1989, 214). Σειηθά, ν McLaren πξνρσξεί ζε κηα πξνζπάζεηα λα εμεηαζηεί πνιχ
πεξηζζφηεξν ε νπηηθή απφ ηελ νπνία κηιάεη θάπνηνο ελζσκαηψλνληαο ζην γεληθφ
ηνπ ζρήκα, απφ ηελ παηδαγσγηθή παξάδνζε ηνπ Giroux ηε ζεσξεηηθή αλαθνξά
«θσλή». ΢πκθσλεί κε ηνλ Giroux φηη κηα παηδαγσγηθή ηεο θξηηηθήο ζθέςεο πξέπεη
λα βαζίδεηαη ζηηο ηζηνξίεο ηηο νπνίεο αθεγνχληαη νη άλζξσπνη θαη ζηηο εκπεηξίεο πνπ
δηακνξθψλνπλ απηέο ηηο αθεγήζεηο (ζην ίδην, 229).

137
 2. Βαζικέρ έννοιερ

Liminal servant

Μία απφ ηηο θεληξηθέο έλλνηεο πνπ ρξεζηκνπνηεί ν McLaren ζηα κέζα ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1980 είλαη ε έλλνηα «κεηαβαηηθφηεηα». Πξφθεηηαη γηα έλαλ φξν πνπ
νπζηαζηηθά απνδίδεη κηα θαηάζηαζε, ζηελ νπνία ηα άηνκα ζπκκεηέρνπλ
απνγπκλσκέλα απφ θάζε εμνπζία. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν McLaren ηε ρξεζηκνπνηεί
γηα λα πεξηγξάςεη κηα ελδηάκεζε θαηάζηαζε, έλα «θαηψθιη» πνπ καο κεηαθέξεη
απφ κηα ζρέζε ρεηξαγψγεζεο ζε κηα ζέζε απειεπζέξσζεο (McLaren, 1986, 300).
Μαο εηζάγεη ζε κηα απφ ηηο θαηεγνξίεο-ηππνινγίεο δαζθάισλ πνπ πξνέθπςαλ απφ
ην πεδίν ηεο παξαηήξεζεο ζην πιαίζην ηεο εζλνγξαθηθήο ηνπ εξγαζίαο ην 1986. Οη
ηξεηο θαηεγνξίεο πνπ εληνπίζηεθαλ θαηά ηελ παξαηήξεζε είλαη: ν «liminal servant»
(ζε ειεχζεξε κεηάθξαζε, απειεπζεξσηηθφο δάζθαινο), ν δάζθαινο ςπραγσγφο θαη
ν εγεκνληθφο δάζθαινο (ζην ίδην, 114). Παξαθάησ, ζα εζηηάζνπκε ζηνλ πξψην
ηχπν, γηαηί ηειηθά είλαη απηφο πνπ ρξεζηκνπνηείηαη σο θεληξηθφο άμνλαο αλάιπζεο
απφ ηνλ McLaren. ΢ε έλα θείκελφ ηνπ ην 1988 ζα γξάςεη:

«Ζ επφκελε παξάγξαθνο αθνξά ηνλ «απειεπζεξσηηθφ δάζθαιν»

θαη είλαη κηα πεξηγξαθή θαη ζχλζεζε ηδηνηήησλ πνπ απνδίδεηαη ζε φινπο
ηνπο εθπαηδεπηηθνχο νη νπνίνη δνπιεχνπλ κε βάζε ηηο ζέζεηο ηεο
απειεπζεξσηηθήο παηδαγσγηθήο. Οη ηδηφηεηεο απηέο έρνπλ ζηαρπνινγεζεί
απφ δαζθάινπο πνπ παξαηήξεζα ζε επίζεκα θαη αλεπίζεκα πεξηβάιινληα
γηα πάλσ απφ κηα δεθαεηία. Μεξηθά απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ
απειεπζεξσηηθνχ ηχπνπ εληνπίζηεθαλ ζηηο πξαθηηθέο δαζθάισλ πνπ
δνχιεπαλ ζην St. Ryan… ».

(McLaren, 1988, 170).

Ο ζπγθεθξηκέλνο ηχπνο ινηπφλ δαζθάινπ πεξηγξάθεηαη σο εμήο:

«Ο «απειεπζεξσηηθφο δάζθαινο» είλαη έλαο θνηλσληθφο αθηηβηζηήο

θαη πλεπκαηηθφο θαζνδεγεηήο, πξψηα απ‟ φια φκσο είλαη παηδαγσγφο.
Θεσξείηαη ηθαλφο λα επηρεηξήζεη καδί κε ηνπο καζεηέο ηνπ ην πέξαζκα ζε
κηα θαηάζηαζε ρεηξαθέηεζεο. Μπνξεί λα δηαγλψζεη ηηο δπλαηφηεηεο θαη ηηο
αδπλακίεο ηνπο παξαηεξψληαο ηηο αλάγθεο ηνπο. Ο liminal servant ζεσξεί ηα
παηδηά πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ εξγαηηθή ηάμε κέιε θαηαπηεζκέλσλ
νκάδσλ. Γε κάρεηαη φκσο κφλν γηα ράξε ησλ καζεηψλ ηνπ αιιά πξνζπαζεί

138
 λα πξνθπιάμεη θαη ηνπο ζπλαδέιθνπο ηνπ απφ ηελ θαηάζηαζε ηεο ςεπδνχο
ζπλείδεζεο. (…). Γελ ππνηηκά ηελ αμία ηεο ζεσξίαο νχηε απνθεχγεη λα
αμηνπνηήζεη ηελ δηαίζζεζή ηνπ ζηελ θαζεκεξηλή ηνπ πξαθηηθή ».

(ζην ίδην, 171-172).

Οη ηξεηο ηππνινγίεο δαζθάινπ πνπ εηζάγεη ν McLaren, δηαθξίλνληαη κεηαμχ

ηνπο σο πξνο ηελ εκπινθή ησλ εθπαηδεπνκέλσλ ζηε δηδαθηηθή πξάμε θαη ζην ξφιν
πνπ αλαιακβάλνπλ ζηελ παηδαγσγηθή ζπλάληεζε κε ην καζεηή. Ο εγεκνληθφο
δάζθαινο θαη ν δάζθαινο ςπραγσγφο ηαπηίδνληαη κε κηα θαηάζηαζε παζεηηθήο
πξφζιεςεο-αθνκνίσζεο γλσζηηθψλ πεξηερνκέλσλ θαη αμηψλ. ΢ηελ πεξίπησζε απηή
ε ζρνιηθή αίζνπζα κεηαηξέπνληαλ ζε ζέαηξν, νη καζεηέο ζε παζεηηθφ αθξναηήξην
θαη ν δάζθαινο ζε πξνπαγαλδηζηή-επαγγειηζηή ηεο θπξίαξρεο θνπιηνχξαο. Με ιίγα
ιφγηα, απηφ πνπ απνπζίαδε απφ ηελ παηδαγσγηθή ζπλάληεζε εθπαηδεπηηθψλ-
εθπαηδεπνκέλσλ ήηαλ, θαηά ηνλ McLaren, ην «έζνο ηεο ζπκκεηνρήο» (ζην ίδην,
166).

Ο McLaren κε ηε ζπγθεθξηκέλε πεξηγξαθή ηνπ «απειεπζεξσηηθνχ

δαζθάινπ» πξνηείλεη κηα εγεηηθή κνξθή εθπαηδεπηηθνχ κε μερσξηζηά
ραξαθηεξηζηηθά θαη ηθαλφηεηεο. Ο «απειεπζεξσηηθφο δάζθαινο» αγσλίδεηαη γηα ηε
βειηίσζε ηεο θνηλσληθήο ζέζεο ησλ καζεηψλ ηνπ κε βάζε ηηο αμίεο ηεο ηζφηεηαο
θαη ηεο δηθαηνζχλεο. ΢ε απηφ ην πιαίζην ιεηηνπξγεί σο δάζθαινο, αιιά θαη σο
«απειεπζεξσηήο». ΢χκθσλα κε ηνλ Fassbinder, ε πεξίπησζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο
ηππνινγίαο εθπαηδεπηηθνχ πξέπεη λα αλαδεηρζεί ζην πεδίν ηνπ ρεηξηζκνχ
ζπκβνιηθψλ λνεκάησλ θαη πξαθηηθψλ πνπ νξγαλψλνπλ ηελ «απειεπζεξσηηθή»
ηάμε, πξάγκα πνπ πξνυπνζέηεη κηα ζεσξία γηα ηελ εμήγεζε ησλ ζπκβνιηζκψλ θαη
ησλ ηειεηνπξγηθψλ θαηαζηάζεσλ ζην ζρνιείν. Σειηθά, ε αλαθνξά ζην
δάζθαιν/εγέηε ιεηηνπξγεί σο έλα είδνο αλζξσπνινγηθήο ππεξδνκήο, ζηελ θνξπθή
ηεο νπνίαο βξίζθεηαη ε αλαγθαηφηεηα πξαγκάησζεο ηεο «απειεπζεξσηηθήο
παηδαγσγηθήο» (Fassbinder, 2006, 10).

Δξκελεχνληαο ηηο παξαπάλσ επηζεκάλζεηο δελ είλαη αβάζηκν λα

ππνζέζνπκε φηη ν McLaren αμηνπνηεί κία απφ ηηο βαζηθφηεξεο ζέζεηο ηνπ Freire,
φπσο απηέο εθθξάζηεθαλ ζηελ Παηδαγσγηθή ηνπ Καηαπηεδόκελνπ ζηηο αξρέο ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1970. Πξφθεηηαη γηα ηε ζέζε φηη ν δάζθαινο απειεπζεξσηήο πξέπεη
λα βνεζήζεη ηνπο καζεηέο λα μεπεξάζνπλ ηελ θαηάζηαζε θαηαπίεζεο πνπ βηψλνπλ:

139
 «Έηζη, ν πξνβιεκαηίδσλ παηδαγσγφο μαλαπιάζεη δηαξθψο ηηο
ζθέςεηο ηνπ κέζα απφ ηηο ζθέςεηο ησλ καζεηψλ. Οη καζεηέο -πνπ παχνπλ λα
είλαη πεηζήληνη αθξναηέο- είλαη ηψξα θξηηηθνί ζπλεξεπλεηέο ζην δηάινγν κε
ην δάζθαιν. Ο ξφινο ηνπ πξνβιεκαηίδνληνο παηδαγσγνχ είλαη λα δεκηνπξγεί
καδί κε ηνπο καζεηέο, ηηο ζπλζήθεο ζηηο νπνίεο ε γλψζε απφ ην επίπεδν ηεο
δφμαο πεξλάεη ζην ζηάδην ηνπ ιφγνπ. (…) Ζ πξνβιεκαηίδνπζα εθπαίδεπζε
(…) αγσλίδεηαη γηα ηελ αλάδπζε ηεο ζπλείδεζεο θαη γηα κηα θξηηηθή
επέκβαζε ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ».

(Freire, 1970, 90).

Δπνκέλσο, ν «απειεπζεξσηηθφο δάζθαινο» γίλεηαη ην ζχκβνιν πνπ

ζπλεπάγεηαη δξάζε, γίλεηαη ην ππνθείκελν ηνπ ιφγνπ. Ωζηφζν, γηα ηνλ McLaren,
θάζε ζπκβνιηθή δξάζε, κε φια ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο αζάθεηαο θαη ηεο
πνιπζεκίαο πνπ εκπεξηέρνληαη κέζα ζηα ζχκβνια θαη ηηο ηειεηνπξγηθέο πξαθηηθέο,
ππνγξακκίδεη κφλν δπλαηφηεηεο θαη πνηέ κηα δνζκέλε πξαγκαηηθφηεηα. Σν ζεκείν
απηφ καο βνεζάεη λα δηαθξίλνπκε ηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα επαλαηνπνζεηήζεη θαη λα
αλαλεψζεη ηε κεηακνληέξλα ζεψξεζε ζρεηηθά κε ηε ξπζκηζηηθή αμία ηεο
ζπκβνιηθήο δξάζεο ζηε ζπγθξφηεζε ησλ ππνθεηκεληθψλ ηαπηνηήησλ θαη ηελ
πνιπζεκία ησλ ζπκβφισλ.

Τελεηοςπγίερ

Απφ ηε ζηηγκή πνπ ν McLaren δέρεηαη θάπνηα ζρέζε ηεο θνπιηνχξαο κε ην

ζχζηεκα ζπκβφισλ θαη λνεκάησλ, νη ηειεηνπξγίεο ζεσξνχληαη ζεκείν θιεηδί ζηε
δηακφξθσζε ηνπ ραξαθηήξα απηήο ηεο ζρέζεο. Γηα ηνλ McLaren, ε θνπιηνχξα
βξίζθεηαη ζε ζηελή ζρέζε κε ηα ζπζηήκαηα ζπκβφισλ. ΋κσο, νη ηειεηνπξγίεο, σο
πξαθηηθέο ηνπ ζρνιείνπ, πξνζδηνξίδνληαη απφ ην ζηνηρείν ηεο ηδενινγίαο.
Καιχηεξα, ζπληζηνχλ κνξθέο θνηλσληθψλ λνεκάησλ θαη δξάζεσλ κε ηδενινγηθφ
πεξηερφκελν (Lankshear, 1986, xiii). Ζ επηζηεκνληθή δνπιεηά ηνπ McLaren ηελ
πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε αλήθεη ζην ρψξν ηεο αλζξσπνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο θαη
εζηηάδεη ζηελ παηδαγσγηθή ζπλάληεζε καζεηή-δαζθάινπ. Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, ε
θνπιηνχξα ηεο ζρνιηθήο ηάμεο εμεηάδεηαη σο ζπλέπεηα ηνπ ζπζηήκαηνο
ηειεηνπξγηψλ (McLaren, 1988, 164).

Γηα λα θαηαλνήζνπκε ηε ζπζρέηηζε ησλ ζπκβφισλ κε ηελ θνπιηνχξα θαη ηηο

πξαθηηθέο ηνπ ζρνιείνπ πξέπεη λα θαηαλνήζνπκε ηε ζεκαζία ησλ πιηθψλ θαη

140
ζπκβνιηθψλ δηακεζνιαβήζεσλ ζην ζεσξεηηθφ ζρήκα ηνπ McLaren. Οη θαζεκεξηλέο
ηειεηνπξγίεο ζην St. Ryan (π.ρ. ε πξνζεπρή, νη ηειεηέο βξάβεπζεο ησλ αξηζηνχρσλ,
ε ζρνιηθή πεηζαξρία, ε δηαρείξηζε ηνπ ρξφλνπ θαη ε νξγάλσζε ησλ ρψξσλ)
πεξλνχζαλ ζπγθεθξηκέλα ηδενινγηθά κελχκαηα θαη, ηειηθά, ιεηηνπξγνχζαλ σο
«αγσγνί» εμνπζίαο. Μία απφ ηηο ελδεηθηηθέο, ζε ζρέζε κε ηα παξαπάλσ, ιεηηνπξγίεο
ηνπ ζρνιείνπ αθνξά ηε δπλαηφηεηά ηνπ λα δεκηνπξγεί αλάγθεο ζηνπο καζεηέο,
ψζηε ην ίδην λα παξνπζηάδεηαη ζηε ζπλέρεηα σο ν ζεζκφο εθείλνο πνπ κπνξεί λα ηηο
ηθαλνπνηήζεη. Γηα παξάδεηγκα, κία πξνζθηιήο ηαθηηθή ηνπ ζρνιείνπ ήηαλ λα θάλεη
ηνπο καζεηέο λα ληψζνπλ αλεπαξθείο ζε επίπεδν γλψζεσλ θαη θνηλσληθψλ
ζπκπεξηθνξψλ, εμαηηίαο ηεο ηαμηθήο θαη εζλνηηθήο θαηαγσγήο ηνπο. Ζ αίζζεζε ηεο
θαησηεξφηεηαο δεκηνπξγεί ζπρλά θαη ηελ αλάγθε ππέξβαζήο ηεο. ΢ηε ζπλέρεηα, ην
ζρνιείν ελεξγνπνηνχζε ηνλ θνηλσληθνπνηεηηθφ ηνπ κεραληζκφ, κε ζπγθεθξηκέλεο
επηινγέο ζην επίπεδν ηεο κνξθήο θαη ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο εθπαίδεπζεο,
θαιιηεξγψληαο θπξίαξρεο αμίεο θαη ζπκπεξηθνξέο (π.ρ. θαζνιηθηζκφο, εξγαηηθφηεηα
θαη πξνζσπηθή πξφνδνο). Απηή ε δπλαηφηεηά ηνπ ήηαλ πνπ ην έθαλε απνδεθηφ
(McLaren, 1986, 218). Με άιια ιφγηα, νη ζρνιηθέο ηειεηνπξγηθέο πξαθηηθέο
εκθαλίδνληαλ σο θπζηθφ κέξνο -άξα θαη αλακθηζβήηεην- ηεο ζπλνιηθήο
εθπαηδεπηηθήο εκπεηξίαο. Σειηθά, απηή ε «θπζηθνπνίεζε» ησλ ηειεηνπξγηψλ είλαη
πνπ θάλεη ηνλ Giroux, ζηελ εηζαγσγή ηεο πξψηεο έθδνζεο ηνπ Schooling as a
Ritual Performance (1986, xxvi), λα ππνγξακκίζεη ηε δχλακε ησλ ηειεηνπξγηψλ φρη
κφλν λα αλαπαξάγνπλ, αιιά θαη λα παξάγνπλ ηηο θπξίαξρεο θνηλσληθέο ζρέζεηο. Ο
McLaren βέβαηα δελ ππνζηεξίδεη πσο φιεο νη ζπκπεξηθνξέο ζην ζρνιείν πξέπεη λα
ζεσξεζνχλ ζπκβνιηθέο νχηε ζπκκεξίδεηαη ηηο ππεξγεληθεχζεηο πνπ κπνξεί λα
πξνθχςνπλ απφ ηηο αλαιχζεηο ηνπ. Ζ εξκελεία ησλ ζπκβφισλ, φκσο, κπνξεί λα
πξνζθέξεη κηα ζησπεξή γλψζε ηνπ θνηλσληθνχ πιαηζίνπ ζην νπνίν εκθαλίδνληαη. Ζ
ζεσξία ησλ ηειεηνπξγηψλ κπνξεί ηειηθά λα δηεξεπλήζεη ην θελφ πνπ ππάξρεη ζην
πεδίν ηεο παξαγσγήο ησλ θνηλσληθψλ λνεκάησλ θαη ησλ δξάζεσλ ζην ζρνιείν,
ρσξίο κε απηφ λα ππαηλίζζεηαη φηη νη ζεσξεηηθέο αληηιήςεηο γελλνχλ απηφκαηα
ηάζεηο πνπ νδεγνχλ ζηελ θνηλσληθή αιιαγή (McLaren, 1986, 247).

Ενζάπκωζη

Ζ αλάιπζε ηνπ McLaren γηα ην ξφιν ησλ ηειεηνπξγηθψλ θαη ηνπ ζψκαηνο
ζηηο δηαδηθαζίεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο θαη αληίζηαζεο ζην ζρνιείν παξέρεη κηα

141
ελδηαθέξνπζα δηάζηαζε ηεο δηαζχλδεζεο ηεο θπξίαξρεο θνπιηνχξαο κε ηελ
εθπαηδεπηηθή πξάμε. Ζ έλλνηα ελζάξθσζε πεξηγξάθεη ηε δηαδηθαζία κε ηελ νπνία
ην ζψκα θαζππνηάζζεηαη θαη εληάζζεηαη ζηε ζθαίξα ησλ θπξίαξρσλ ζπκθεξφλησλ.
Ο McLaren ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν ζψκα σο πεδίν ζην νπνίν απνηππψλεηαη ην
θνηλσληθφ λφεκα, δνκείηαη θαη αλαδνκείηαη ε ζρέζε αηφκνπ-θνηλσληθψλ δνκψλ.
Έηζη, ην ζψκα θαη ε δηαδηθαζία ειέγρνπ ηνπ, κέζσ ζπκβνιηθψλ θαη πιηθψλ
πξαθηηθψλ, γίλεηαη πεδίν εκπέδσζεο κηαο ζπγθεθξηκέλεο ηάμεο πξαγκάησλ
(McLaren, 1988b, 58). ΢ηελ έλλνηα ελζάξθσζε εγγξάθεηαη ε δηαιεθηηθή ζρέζε-
δηάζηαζε ηνπ ζψκαηνο κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη ηηο ηάμεηο λνεκάησλ πνπ απηή
παξάγεη. Ωζηφζν, ε ελζσκάησζε ησλ ηδεψλ πξνυπνζέηεη θαη ηε δεκηνπξγηθή φςε
ηεο λνεκαηνδφηεζήο ηνπο, δειαδή ηε γέλλεζε ηδεψλ. Δπηπιένλ, ε εηζαγσγή ζε κηα
θαηάζηαζε απνηχπσζεο ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο ζην αλζξψπηλν ζψκα δελ πξέπεη
λα ζεσξείηαη πξνθαηαζθεπαζκέλε εκπεηξία. Αληίζεηα, πξνζδηνξίδεηαη κε βάζε ηελ
επελέξγεηα ηνπ δξψληνο ππνθεηκέλνπ πάλσ ζηα ζχκβνια θαη ηηο ηδέεο πνπ
εθθξάδνπλ. Γηα ηνλ McLaren, ην ζψκα αλαδεηθλχεηαη ζε πεδίν ππνδνρήο αιιά θαη
παξαγσγήο θνηλσληθψλ λνεκάησλ. Δκθαλίδεηαη, κε άιια ιφγηα, φρη κφλν σο πιηθή
δηάζηαζε, αιιά θαη σο ιεηηνπξγηθή πξαγκάησζε ησλ αηνκηθψλ δξάζεσλ (McLaren,
1988b, 61).

΢ηε ζεσξία ηνπ McLaren νη ζπκβνιηζκνί ηνπ ζψκαηνο δελ ιακβάλνληαη σο

ζεκεία, αιιά σο εθθξαζηηθή δξάζε. ΋πσο έρεη πξναλαθεξζεί, ην ζψκα δε
δηρνηνκείηαη απφ ην πλεχκα. Ζ ζεσξία ηνπ δελ μεπέθηεη ζε βηνινγηζκφ. Σν ζψκα
εγγξάθεη αιιά θαη παξάγεη λνήκαηα, ηα νπνία φκσο αλάγνληαη ζηηο θνηλσληθέο
δνκέο. Γηα ηνλ McLaren, ε δνκή είλαη πιηθή κνξθή ζρέζεσλ θη φρη αθεξεκέλεο
ζρέζεηο ζεκείσλ. ΢‟ απηφ ην ζχζηεκα ζρέζεσλ ην ζψκα γίλεηαη θψδηθαο
επηθνηλσλίαο θαη πιηθή νπηηθή απφ ηελ νπνία κηιάεη ν θαζέλαο (McLaren, 1986,
296). Δπίζεο, ην ζψκα θαη ε δηαδηθαζία ηεο αθνκνίσζήο ηνπ δελ αλάγεηαη ζην
θνηλσληθφ θαη θπζηθφ θελφ. Ο McLaren ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν θαηάζηαζε θαη φρη
πεξηβάιινλ, γηα λα πεξηγξάςεη δπλακηθέο θαηαζηάζεηο δηαπξαγκάηεπζεο ηνπ
λνήκαηνο θαη φρη ζηαηηθά πεξηβάιινληα (ζην ίδην, 85). Ζ επηινγή απηή δίλεη
έκθαζε ζηηο δηαδηθαζίεο πνπ εληζρχνπλ ή απνθιείνπλ ηαπηφηεηεο. ΋ηαλ κηα
θαηάζηαζε δε δίλεη «ρψξν» ζε θάπνηνλ, δελ ηνλ εληάζζεη, κε άιια ιφγηα, ζηε
δπλακηθή ηεο θαη ζην ζχζηεκα ησλ ζρέζεσλ πνπ δηαγξάθεηαη ζην εζσηεξηθφ ηεο,
ηφηε ηνλ απνβάιιεη.

142
 Ανηίζηαζη

Απφ ηα παξαπάλσ πξνθχπηεη φηη ε εθπαίδεπζε αλαπαξάγεη ηηο δνκέο ηεο

θνηλσληθήο δσήο κέζσ ηεο θνηλσληθνπνίεζεο ησλ καζεηψλ θαη ηεο θαζηέξσζεο
πξαθηηθψλ πνπ αλάγνληαη ζηηο θπξίαξρεο θνηλσληθέο αληηιήςεηο. Απηφ ζεκαίλεη φηη
δελ κπνξνχκε λα θαηαλνήζνπκε ηελ εθπαίδεπζε αλεμάξηεηα απφ ηελ θνηλσλία, ηεο
νπνίαο απνηειεί ηκήκα. Αληίζεηα, ε εθπαίδεπζε είλαη ζπλδεδεκέλε κε ηνπο
ζεκειηψδεηο θνηλσληθν-νηθνλνκηθνχο ζεζκνχο ηεο θνηλσλίαο. Οη Bowles θαη Gintis
ππνζηεξίδνπλ φηη νη πξνζδνθίεο θαη ε εηθφλα πνπ έρνπλ ηα άηνκα γηα ηνλ εαπηφ
ηνπο πξνζαξκφδνληαη κε ηε βνήζεηα ηεο εθπαίδεπζεο ζηηο απαηηήζεηο ηνπ
θνηλσληθνχ θαηακεξηζκνχ εξγαζίαο (Bowles & Gintis, 1976, 129). Οη παξαπάλσ
ζέζεηο ζπλδέζεθαλ κε ηελ αξρή ηεο αληαπφθξηζεο ζηε δεθαεηία ηνπ 1970 θαη
επέηξεςαλ ην άλνηγκα ηνπ δηαιφγνπ γηα ηηο δηαδηθαζίεο αλαπαξαγσγήο ηνπ
θαπηηαιηζκνχ θαζψο θαη γηα ην βαζκφ απηνλνκίαο ηνπ ζρνιείνπ. Ο McLaren,
ζπκκεηέρνληαο ζε απηή ηε ζπδήηεζε ηε δεθαεηία ηνπ 1980, ππνζηεξίδεη φηη ε
θνηλσληθή αλαπαξαγσγή δελ εμαληιείηαη απνθιεηζηηθά ζην πεδίν ηεο νηθνλνκίαο
θαη ησλ ηαμηθψλ ζρέζεσλ, αιιά πεξηιακβάλεη επίζεο πνιηηηζκηθέο θαη γισζζηθέο
παξακέηξνπο (McLaren, 1986, 187). Ζ ακθηζβήηεζε ηεο κεραληζηηθήο ζρέζεο
αλάκεζα ζηελ νηθνλνκηθή βάζε θαη ηηο ζεζκηθέο δνκέο ηνπ ζρνιείνπ26 ζπλδέεηαη κε
ηε ζεσξία ηεο αληίζηαζεο, κε ηελ νπνία ν McLaren έξρεηαη ζε επαθή κέζα απφ ηελ
έξεπλα ηνπ Willis ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 θαη απφ ηηο αλαιχζεηο ηνπ
Giroux ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980. Ο McLaren ππνγξακκίδεη φηη νη καζεηέο
αληηζηέθνληαη γηα πνιινχο ιφγνπο, ρσξίο απηφ λα ζεκαίλεη φηη νπνηαδήπνηε
ζπκπεξηθνξά ηνπο ζεσξείηαη αληίζηαζε 27. Σν ζρνιείν κε ηηο ηδενινγηθέο ηνπ
πξαθηηθέο δηακνξθψλεη ηελ εκπεηξία ησλ καζεηψλ, αιιά θαη δεκηνπξγεί ηηο
πξννπηηθέο γηα «δεκηνπξγηθή» αληίζηαζε. Πηζηεχεη φηη κηα ηέηνηα ζεψξεζε πξέπεη

26
΢ε απηφ ην ζεκείν, βέβαηα, πξέπεη λα ηνλίζνπκε φηη νη Bowles θαη Gintis ζην γλσζηφ ηνπο
βηβιίν δειψλνπλ φηη «θακία απιή ή κεραληζηηθή ζρέζε αλάκεζα ζηελ νηθνλνκηθή δνκή θαη ζηελ
εθπαίδεπζε δελ είλαη δπλαηφλ λα ηαηξηάμεη κε ηα ηζηνξηθά ζηνηρεία πνπ έρνπκε ζηε δηάζεζή καο. Γηαηί
αλάκεζα ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ νηθνλνκία παξεκβαίλνπλ, κε πεξίπινθνπο ηξφπνπο, πνιηηηθνί
παξάγνληεο» ( Bowles & Gintis, 1976, 1 7 9 ) .
27
Δδψ ν McLaren πηνζεηεί ηε γλσζηή ζέζε ηνπ Giroux, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε αληίζηαζε ζην
ζρνιείν ζπρλά κεηαηξέπεηαη ζε κνξθή θπξηαξρίαο πνπ φρη ζπάληα εθθξάδεηαη κε ξαηζηζηηθέο θαη
ζεμηζηηθέο ζπκπεξηθνξέο (Giroux, 1982, 106).

143
λα βαζίδεηαη ζ‟ έλαλ ελαιιαθηηθφ ιφγν, ζε κηα θνπιηνχξα κε πεξηερφκελν πνπ ζα
δψζεη ηε δπλαηφηεηα ζηνπο δαζθάινπο θαη ηνπο καζεηέο λα δξάζνπλ θαη λα
κεηαηξέςνπλ ηελ αλνχζηα θαζαξία ζε θξηηηθή αληίζηαζε (Clark, 1991, 215-216).

Δθείλν, φκσο, πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ έλλνηα ηεο αληίζηαζεο ζηε ζθέςε ηνπ
McLaren είλαη φηη απηή γίλεηαη αληηιεπηή σο κνξθή «θνηλσληθνχ δξάκαηνο».
Απνδίδεη δειαδή ζηελ αληίζηαζε κία πνιηηηζκηθή δηάζηαζε πνπ παξάγεηαη απφ ηελ
αληαγσληζηηθή ζρέζε ηεο θνπιηνχξαο ηνπ ζρνιείνπ κε ηελ θνπιηνχξα ησλ
καζεηψλ. Άιισζηε, ζε θείκελφ ηνπ ην 1988 ζα θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη
γεληθά ε αληίζηαζε ζηελ θπξίαξρε ηάμε πξαγκάησλ είλαη πεξηζζφηεξν εθηθηή ζην
επίπεδν ηεο θνπιηνχξαο θαη ησλ ζρέζεσλ ζην επνηθνδφκεκα παξά ζηελ νηθνλνκηθή
ζθαίξα ηεο θνηλσληθήο παξαγσγήο (McLaren, 1988b, 66). Μία ζεκαληηθή ζπλέπεηα
ηεο παξαπάλσ ζέζεο είλαη φηη ε θπξηαξρία ηνπ ζρνιείνπ ζηνπο καζεηέο έρεη κφλν
ζρεηηθή αμία:

«Ζ αληίζηαζε θπξίσο εθδειψλεηαη σο πάιε αλάκεζα ζηελ θπξίαξρε

θαη θπξηαξρνχκελε θνπιηνχξα. Ζ θπξίαξρε θνπιηνχξα ζπάληα επηβάιιεηαη κε
απφιπηε επηηπρία (….). Γη‟ απηφ ην ιφγν ην ζρνιείν κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί
πεδίν ζπλαιιαγήο, αληηπαξάζεζεο θαη δηακάρεο αλάκεζα ζηηο ππνηειείο νκάδεο
θαη ηελ θπξίαξρε ηδενινγία. Τπάξρεη ζρεηηθή απηνλνκία ηνπ ζρνιείνπ πνπ
επηηξέπεη λα αλαδπζνχλ κνξθέο αληίζηαζεο γηα ην ζπάζηκν ηεο εγεκνλίαο ».

(McLaren, 1989, 175).

Καηά ζπλέπεηα, γηα ηνλ McLaren, ε δξάζε ησλ καζεηψλ, κε βάζε ηε

δηακεζνιάβεζε ηεο δηθή ηνπο θνπιηνχξαο, δελ είλαη απιψο απνηέιεζκα ηεο
επελέξγεηαο εμσηεξηθψλ δπλάκεσλ, αιιά, ελ κέξεη, πεγάδεη απφ ηηο δηθέο ηνπο
απνθάζεηο θαη ελέξγεηεο. Οη θνπιηνχξεο ησλ ππνηειψλ νκάδσλ, θπξίσο ηεο
εξγαηηθήο ηάμεο, ζπγθξνηνχληαη θαη απφ ηηο ίδηεο ηηο νκάδεο, επνκέλσο δελ είλαη
ππνπξντφληα ηνπ θεθαιαίνπ. Ο McLaren, επεξεαζκέλνο απφ ηελ αλάιπζε ηνπ
Willis γηα ηνπο «κάγθεο», δέρεηαη φηη νη καζεηέο απφ ηελ εξγαηηθή ηάμε κεηέρνπλ
ζηε ζρνιηθή αληη-θνπιηνχξα θαη κεηαβαίλνπλ πξφζπκα ζε αλεηδίθεπηα επαγγέικαηα
επεηδή απηά ηνπο παξέρνπλ ζπλζήθεο εξγαζίαο πνπ ηαηξηάδνπλ κε ηηο ήδε
δηακνξθσκέλεο αληηιήςεηο θαη αμίεο ηνπο. Ο McLaren ζπκθσλεί φηη πξφθεηηαη γηα
ηελ αληη-θνπιηνχξα πνπ δίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηελ αμία ηεο ρεηξσλαθηηθήο
εξγαζίαο, ελψ απνξξίπηεη ηελ πλεπκαηηθή εξγαζία σο θαηαπηεζηηθή. Σειηθά, ε

144
εξγαηηθή ηάμε αλαπαξάγεη ηνλ εαπηφ ηεο. Ωζηφζν, απηφ πξέπεη λα ζεσξεζεί
ζχκπησκα ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ, έλα πξντφλ ηεο αληίζεζεο θεθαιαίνπ-
εξγαζίαο πνπ κεηαθέξεηαη απφ ην πεδίν ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ παξαγσγήο ζην
ζρνιείν (Mallot, 2006, 189). Ο πξνβιεκαηηζκφο απηφο ζα απνηειέζεη ζεκαληηθή
πιεπξά ηεο αλαλεσκέλεο νπηηθήο ηνπ McLaren ζηηο επφκελεο θάζεηο ηεο
επηζηεκνληθήο ηνπ δνπιεηάο.

Ιδεολογία

΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ν δηάινγνο πνπ δηεμάγεηαη εδψ θαη ρξφληα γχξσ
απφ ηελ έλλνηα ηδενινγία έρεη δεκηνπξγήζεη ζεσξεηηθή ζχγρπζε ζην ρψξν ηεο
θνηλσληθήο ζεσξίαο εμαηηίαο ησλ αληηζέζεσλ θαη ηεο αζάθεηαο πνπ ηελ
πξνζδηνξίδνπλ (McLaren, 1987, 301). Γη‟ απηφλ αθξηβψο ην ιφγν, ζεσξεί φηη
ππάξρεη αλάγθε λα πξνρσξήζεη ζε κηα αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ βαζηθψλ ζέζεσλ
γηα ηελ ηδενινγία, φπσο απηέο εθθξάδνληαη απφ δηαθνξεηηθέο πξνζεγγίζεηο, θαη ζηε
ζπλέρεηα λα ζπγθξνηήζεη κηα αληίιεςε πνπ ζα ελζσκαηψλεη ή ζα απνξξίπηεη κε
θξηηηθφ ηξφπν ζηνηρεία απηψλ ησλ πξνζεγγίζεσλ.

Τπνζηεξίδεη φηη νη ζέζεηο ησλ εθθξαζηψλ ηεο ζεσξίαο ηεο αληαπφθξηζεο θαη
γεληθφηεξα ηνπ νξζφδνμνπ Μαξμηζκνχ δελ επαξθνχλ γηα λα πεξηγξάςνπλ, θαη
επνκέλσο λα θσηίζνπλ, ηε ζρέζε ηεο ηδενινγίαο κε άιιεο έλλνηεο ηεο θξηηηθήο
ζεσξίαο, φπσο ε επηζηεκνληθή αιήζεηα, ε γλψζε, ε εμνπζία, ε ππνθεηκεληθφηεηα.
΢χκθσλα κε ηελ «παξαδνζηαθή» πξφζιεςε ηνπ Μαξμηζκνχ, ε ηδενινγία
ηνπνζεηείηαη ζηε ζθαίξα ησλ αληηθεηκεληθψλ ζπλζεθψλ δσήο. Απφ απηή ηελ άπνςε,
ιέεη ν McLaren, ε έλλνηα ηεο ηδενινγίαο εκθαλίδεηαη σο θάηη πνπ κπνξεί λα
αλαθαιπθζεί, κε ζπγθεθξηκέλα θξηηήξηα, κέζα ζηελ αληηθεηκεληθή πξαγκαηηθφηεηα.
Μηα ηέηνηα νπηηθή ππνδειψλεη φηη ε αμηνπηζηία ηεο γλψζεο γηα ηνλ θφζκν είλαη
αληηθεηκεληθή θαη ππάξρεη αλεμάξηεηα απφ απηφλ πνπ ηελ πξνζεγγίδεη (McLaren,
1988a, 154). Οπζηαζηηθά, ν McLaren ακθηζβεηεί ηε δηάζηαζε ηεο «ςεπδνχο
ζπλείδεζεο» πνπ πξνζδίδεη ν Μαξμηζκφο ζηελ ηδενινγία θαη ζεσξεί ιαλζαζκέλε
ηελ άπνςε φηη νη ηδενινγίεο ζεκειηψλνληαη ζηε ζπζθφηηζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη
ζηελ θαηαζθεπαζκέλε εηθφλα ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ. Τπνζηεξίδεη φηη δελ πξέπεη
λα ζεσξνχκε φιεο ηηο ηδενινγίεο θαηαπηεζηηθέο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε ηδενινγία
νχηε παξακνξθψλεη νχηε απνθξχπηεη ηελ αιήζεηα -φπσο δηαηείλνληαη νη Μαξμηζηέο-
αιιά παξάγεη θαη λνκηκνπνηεί έλα ζπγθεθξηκέλν θαζεζηψο αιήζεηαο (McLaren,

145
1987, 305). Δδψ, ζα πξέπεη λα δηαθξίλνπκε ηα φξηα πνπ βάδεη ν McLaren αλάκεζα
ζηε καξμηζηηθή αληίιεςε γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα θαη ζηηο ζέζεηο ηνπ Foucault28.
Τηνζεηεί ηε ζέζε ηνπ Foucault σο πξνο ηελ απφξξηςε ηεο «ςεπδνχο ζπλείδεζεο».
΋κσο δε ζηακαηάεη ζ‟ απηφ, αθνχ επηρεηξεί λα αλαπιάζεη ηελ έλλνηα ηδενινγία ζε
ζρέζε κε ηε ζεσξία ηεο εμνπζίαο θαη ηεο θπξηαξρίαο. Δδψ ζα επηθαιεζηεί ηνλ Marx,
ν νπνίνο ζην έξγν ηνπ Η Γεξκαληθή Ιδενινγία ζπλέδεζε ηελ ηδενινγία κε ηελ έλλνηα
ηεο θπξηαξρίαο θαη δήισζε φηη νη ηδέεο πνπ θπξηαξρνχλ ζε κηα επνρή είλαη νη ηδέεο
ηεο θπξίαξρεο ηάμεο (McLaren, 1988a, 163). Ωζηφζν, ε ηδενινγία δελ κπνξεί λα
νξηζηεί κε βάζε ηε δηαιεθηηθή ηεο ζρέζε κε ηελ αιήζεηα -δειαδή κε κηα
αληηθεηκεληθή γλψζε- γηαηί ε αιήζεηα είλαη ηζηνξηθά ζρεηηθή. Σν ζέκα, επηζεκαίλεη
ν McLaren, δελ είλαη αλ κηα ηδενινγία ραξαθηεξίδεηαη «αιεζηλή» ή «ςεπδήο»,
αιιά θαηά πφζν γίλεηαη αληηιεπηφ φηη ζπλδέεηαη κε ζπγθεθξηκέλα ζπκθέξνληα θαη
αλνίγεη πνιηηηθέο πξννπηηθέο αληίζηαζεο. Με άιια ιφγηα, ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα
ηνπνζεηείηαη πην θνληά ζηελ πνιηηηθή θη φρη ζην θηινζνθηθφ θαη επηζηεκνληθφ
ζηνραζκφ. ΢ην ζεκείν απηφ εθθξάδεηαη κε ζαθήλεηα ε πξνηίκεζή ηνπ πξνο ηελ
πξνζέγγηζε ηνπ «ζπκθέξνληνο», πνπ παξαπέκπεη ζηηο ζέζεηο ηνπ Giroux. Γηα ηνλ
Giroux είλαη ζαθέο φηη ηα πνιιαπιά ζπκθέξνληα ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ
δηακνξθψλνπλ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηνπο ζπζρεηηζκνχο εμνπζίαο. ΢‟ απηφλ
αθξηβψο ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ θνηλσληθψλ ζπκθεξφλησλ ζεκειηψλεηαη ε έλλνηα
ηεο ηδενινγίαο. Ζ ηδενινγία ζπλδέεηαη κε ζπκθέξνληα θαη, επνκέλσο, ην
πεξηερφκελφ ηεο δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη ζηαηηθφ (ζην ίδην, 167). Ο Giroux
επηρεηξεί ηε ζχλδεζε αλάκεζα ζην «κε πιηθφ» (ζπλείδεζε, ιφγν) θαη ζην «πιηθφ»
(θνηλσληθέο πξαθηηθέο), αλάκεζα ζην «αηνκηθφ» (ζπλείδεζε) θαη ην «ζπιινγηθφ»
(πνιηηηθή). Με άιια ιφγηα, παξαθάκπηεη ηνλ ηεξαξρηθφ δηαρσξηζκφ πιηθφηεηαο-
ηδεψλ, αιιά θαη ηελ θεληξηθή ζέζε ηνπ Althusser φηη «ε ηδενινγία έρεη πιηθή
ππφζηαζε» (Wexler, 1987, 39). Ζ ηδενινγία ηνπνζεηείηαη ζηα ζχλνξα ησλ

28
Ο Φνπθψ δελ αλαγλσξίδεη ηελ θεληξηθφηεηα πνπ έρεη ε ηδενινγία σο έλαο κεραληζκφο
ζπγθξφηεζεο ζπλνιηθά ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ. Απφ απηή ηελ άπνςε, ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα
ζεσξείηαη θάπσο πεξηηηή, γηαηί ε ππνθεηκεληθφηεηα πιάζεηαη ζηνπο κεραληζκνχο εμνπζίαο θαη
παξαγσγήο γλψζεο θη φρη ζηε ζθαίξα ησλ ηδεψλ θαη ησλ πεπνηζήζεσλ. Ο Φνπθψ νδεγείηαη ζε κηα
θξηηηθή θαη ηειηθά εγθαηαιείπεη ηηο έλλνηεο ηδενινγία θαη «ςεπδήο ζπλείδεζε», γηαηί ηηο ζεσξεί
απξφζθνξεο γηα ηελ εμήγεζε ηεο ζρέζεο γλψζεο-εμνπζίαο (Γαβξηειίδεο, 2006, 45).

146
παξαπάλσ ζεσξεηηθψλ αλαθνξψλ θαη εκπιέθεηαη ζηε δηακφξθσζε πνιπδηάζηαησλ
ππνθεηκεληθνηήησλ.

Σειηθά, ν McLaren ζα πηνζεηήζεη ηε ζέζε ηνπ Giroux φηη ε ηδενινγία έρεη

δχν δηαζηάζεηο: αξλεηηθή θαη ζεηηθή. Κάηη πνπ ζεκαίλεη φηη αθελφο κπνξεί λα
ζπζθνηίζεη ηελ θαηαλφεζε ησλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ κεηαβνιψλ θαη αθεηέξνπ λα
ζπλδεζεί κε ηελ απειεπζεξσηηθή πξάμε. Πξνηείλεη ε θξηηηθή παηδαγσγηθή λα
απνζηαζηνπνηεζεί απφ ηε ληεηεξκηληζηηθή πξνζέγγηζε ηεο ηδενινγίαο (ζρέζε βάζε-
επνηθνδφκεκα), λα απνξξίςεη ηε λνεκαηνδφηεζή ηεο σο «ςεπδνχο ζπλείδεζεο» θαη
λα ηελ πξνζδηνξίζεη ζηα ζχλνξα ηεο ζπκβνιηθήο θαη πιηθήο δσήο. Σν ζεκείν θιεηδί
είλαη γηα ηνλ McLaren λα πξνζιεθζεί ε ηδενινγία σο κέζν, αιιά θαη σο
απνηέιεζκα ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο, σο κηα έλλνηα πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ θξηηηθή
ζηάζε θαη ηελ πνιηηηθή ελεξγνπνίεζε, γηαηί ε παηδαγσγηθή δελ κπνξεί λα ππάξρεη
έμσ απφ ηελ πξννπηηθή ηνπ θνηλσληθνπνιηηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ (McLaren, 1987,
318). Γεληθεχνληαο ηελ πξνεγνχκελε παξαηήξεζε, κπνξνχκε λα ηζρπξηζηνχκε φηη
ην ζθεπηηθφ απηφ νχηε αγλνεί, αιιά νχηε θαη δέρεηαη απφιπηα ηε καξμηζηηθή ζέζε
γηα ηελ ηδενινγία. Ο McLaren ζεσξεί απαξαίηεην λα ακθηζβεηεζεί ν κεραληζηηθφο
ραξαθηήξαο ηνπ νξζφδνμνπ Μαξμηζκνχ αλαθνξηθά κε ηελ έλλνηα ηδενινγία.
Παξάιιεια, φκσο, επηζεκαίλεη ηνπο θηλδχλνπο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ απνδνρή
ελφο αζαθνχο θαη γεληθφινγνπ κεηακνληεξληζκνχ, θαζψο θαη απφ ηε ζεκειίσζε
κηαο ζεηηθηζηηθήο κεηα-καξμηζηηθήο νπηηθήο. Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή, σο αλάιπζε
πνιιαπιψλ ζρέζεσλ πξέπεη λα γίλεη πην ζπγθεθξηκέλε, λα νξηνζεηεζεί θαη λα κελ
αθεζεί ζε κηα άγνλε γελίθεπζε, λα κελ εγθαηαιείςεη ηηο έλλνηεο ηεο θνηλσληθήο
ηάμεο θαη ηεο ηζηνξίαο, ηελ επνρή κάιηζηα πνπ ε ζπληεξεηηθή, δεμηά πνιηηηθή
θεξδίδεη φιν θαη πεξηζζφηεξν έδαθνο (McLaren, 1988a, 178).

Γνώζη / εξοςζία

Ο McLaren ππνζηεξίδεη φηη «ε θνηλσληθή γλψζε είλαη πξντφλ ζπκθσλίαο

θαη ζπλαίλεζεο αλάκεζα ζε άηνκα πνπ ζπλδένληαη κε κηα νξηζκέλε κνξθή
θνηλσληθήο ζρέζεο θαη ζε κηα ζπγθεθξηκέλε ηζηνξηθή ζηηγκή», δειαδή φηη ε γλψζε
είλαη θνηλσληθά θαη ηζηνξηθά θαηαζθεπαζκέλε. Ζ ζρέζε απηή δνκείηαη ζπκβνιηθά
κε δηαδηθαζίεο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο. Γελ ππάξρεη γλψζε ρσξίο δηαδηθαζίεο
παξαγσγήο ζπκβνιηθψλ λνεκάησλ νχηε γλψζε «αλφζεπηε» απφ θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθέο θαη ηζηνξηθέο δηακεζνιαβήζεηο. Αληίζεηα, ε γλψζε είλαη πάληα πξντφλ

147
πίεζεο εθ κέξνπο νξηζκέλσλ ζπκθεξφλησλ ζπγθεθξηκέλσλ ηάμεσλ θαη θνηλσληθψλ
νκάδσλ. ΢πλεπψο, ζεσξείηαη θνηλσληθή θαηαζθεπή θαη βξίζθεηαη ζε ζηελή ζρέζε
κε ηελ εμνπζία. Με βάζε ηνλ παξαπάλσ ζπιινγηζκφ, ηίζεηαη ην εξψηεκα ηεο
θνηλσληθήο ιεηηνπξγίαο ηεο γλψζεο. Σν θξίζηκν ζεκείν εδψ είλαη φηη νξηζκέλεο
κνξθέο γλψζεο έρνπλ κεγαιχηεξε δχλακε θαη λνκηκνπνίεζε απφ άιιεο. Γηα
παξάδεηγκα, ζηηο Ζ.Π.Α., νη θπζηθέο επηζηήκεο θαη ηα καζεκαηηθά έρνπλ
κεγαιχηεξν θχξνο απφ ηηο αλζξσπηζηηθέο θαη θνηλσληθέο ζπνπδέο. Απηφ κπνξεί λα
εμεγεζεί απφ ηελ αλάγθε λα ζπλδεζεί ε εθπαίδεπζε κε ηνλ επηρεηξεκαηηθφ
αληαγσληζκφ ζηνλ θφζκν ηεο αγνξάο θαη λα εδξαησζεί ε θηινζνθία ηνπ «θηλήκαηνο
ηεο αξηζηείαο» ζηελ εθπαίδεπζε. ΢πγθεθξηκέλνη ηχπνη γλψζεο λνκηκνπνηνχλ
νξηζκέλα ζπκθέξνληα θνηλσληθνχ θχινπ, θπιήο θαη θνηλσληθήο ηάμεο, ελψ
ηαπηφρξνλα απνθιείνληαη θαη, απφ κηα άπνςε, πεξηζσξηνπνηνχληαη θάπνηεο άιιεο
θνηλσληθέο νκάδεο (McLaren, 1989, 169). Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή ζέηεη ζρεηηθά
εξσηήκαηα γηα λα εμππεξεηήζεη ηνλ θξίζηκν ζηφρν ηεο ζχλδεζεο ηνπ ζρνιείνπ κε
ηελ θνηλσληθή νξγάλσζε θαη ηνλ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο. Γηα ηνλ McLaren ππάξρεη
ηζρπξή ζπλάθεηα κεηαμχ ηεο πξνζθεξφκελεο ζρνιηθήο γλψζεο θαη ηεο θνηλσληθήο-
ηαμηθήο πξνέιεπζεο ησλ καζεηψλ απφ ηα κεζαία θαη αλψηεξα ζηξψκαηα. Δπίζεο, νη
ζπγθεθξηκέλνη ηχπνη γλψζεο (π.ρ. γλψζεηο γηα ηε ζέζε ησλ γπλαηθψλ θαη ησλ
κεηνλνηήησλ, πξηκνδφηεζε ηεο επηζηεκνληθήο γλψζεο έλαληη ηεο πξαθηηθήο γλψζεο
θαη ηεο θαζεκεξηλήο εκπεηξίαο) ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα ελδπλακψζνπλ θπξίαξρεο
νπηηθέο γηα ηελ θνηλσλία θαη ηε κφξθσζε, θαζψο θαη γηα λα ζπγθαιχςνπλ άληζεο
ζρέζεηο εμνπζίαο αλάκεζα ζε θνηλσληθέο νκάδεο. Ο McLaren βαζηζκέλνο ζηε
δηάθξηζε ησλ κνξθψλ γλψζεο φπσο απηή πξνηείλεηαη απφ ηνλ Habermas, δηαθξίλεη:
α) ηελ ηερληθή γλψζε, ηε γλψζε δειαδή πνπ κπνξεί λα κεηξεζεί θαη λα
πνζνηηθνπνηεζεί, β) ηελ πξαθηηθή γλψζε, ηε γλψζε πνπ απνθηηέηαη απφ ηελ
θαζεκεξηλή εκπεηξία θαη βνεζά ηα άηνκα λα νξγαλψζνπλ ηε δξάζε ηνπο ζηνλ
θφζκν θαη γ) ηελ ελδπλακσηηθή γλψζε, ε νπνία επηρεηξεί λα δηεπζεηήζεη θαη λα
ππεξβεί ηε δηρνηφκεζε αλάκεζα ζηηο δχν πξνεγνχκελεο κνξθέο θαη λα ζπκβάιιεη
ζηελ θαηαλφεζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ εμνπζίαο. Ζ ελδπλακσηηθή γλψζε, γηα
ηνλ McLaren, έρεη αμία, φηαλ θηλεηνπνηεί ηα άηνκα λα κεηαζρεκαηίζνπλ ηελ
εκπεηξία ηεο θαηαπίεζεο κέζσ ζπιινγηθήο δξάζεο ζε ζηνραζκφ θαη δξάζε (ζην
ίδην, 170).

148
 ΢ην ζεκείν απηφ πξέπεη λα επηζεκάλνπκε φηη ε γλψζε -θαη νη θνηλσληθέο ηεο
ιεηηνπξγίεο- ζπλδένληαη ζηε ζεψξεζε ηνπ McLaren κε ηελ αλαθνξά ζηελ έλλνηα
θνηλσληθή ηάμε. Ζ γλψζε ζπλδέεηαη κε νπηηθέο γηα ηνλ θφζκν, νη νπνίεο
δηακεζνιαβνχληαη απφ ηελ ηαμηθή ζέζε ηνπ ππνθεηκέλνπ. Δπίζεο, αο κελ μερλάκε,
γξάθεη ν McLaren, φηη νη «ζησπεξέο» ιεηηνπξγίεο ηεο γλψζεο (θξπθφ αλαιπηηθφ
πξφγξακκα), αιιά θαη ην επίζεκν αλαιπηηθφ πξφγξακκα εθθξάδνπλ
πξνθαηεηιεκκέλεο απφςεηο ππέξ ησλ παηδηψλ ηεο κεζαίαο θαη αλψηεξεο ηάμεο.
Καηά ζπλέπεηα, ε δηαζχλδεζε ηεο γλψζεο κε ηα ζπγθεθξηκέλα ζπκθέξνληα ησλ
ηάμεσλ καο επηηξέπεη λα αλαγλσξίζνπκε ην ηαμηθφ πεξηερφκελν ηεο εθπαίδεπζεο.
Θεσξνχκε θξίζηκν ην ζεκείν απηφ γηαηί ε λνεκαηνδφηεζε ηεο κεηαβιεηήο
θνηλσληθή ηάμε απνηειεί κία πξνβιεκαηηθή πνπ ζα απαζρνιήζεη ηνλ McLaren ηα
επφκελα ρξφληα, θαη, θαηά ζπλέπεηα, ζα απνηειέζεη ζεκείν ζχγθξηζεο θαη
δηαθνξνπνίεζεο γηα ηελ πεξηνδνιφγεζε ησλ ζέζεψλ ηνπ. Ωζηφζν, ηε ζπγθεθξηκέλε
πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε θαη κε δεδνκέλεο ηηο ζεσξεηηθέο επηξξνέο πνπ
πξναλαθέξακε, ν McLaren νξίδεη ηελ θνηλσληθή ηάμε σο κηα έλλνηα ζπλδεδεκέλε
κε νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο ζρέζεηο πνπ πξνζδηνξίδνπλ ηε δσή ζε κηα
δνζκέλε θνηλσληθή νξγάλσζε. Γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα αθηεξψλεηαη κία κφλν
παξάγξαθνο φπνπ ππνγξακκίδεηαη φηη «νη ηαμηθέο ζρέζεηο αληαλαθινχλ ηνπο
πεξηνξηζκνχο πνπ ηα άηνκα βηψλνπλ εμαηηίαο ηνπ εηζνδήκαηφο ηνπο, ηνπ
επαγγέικαηνο, ηνπ ηφπνπ δηακνλήο ηνπο θαη άιισλ δεηθηψλ ηεο θνηλσληθήο ηνπο
ζέζεο». Ο McLaren επηζεκαίλεη, επίζεο (αθνχ θάλεη κία κφλν πνιχ κηθξή αλαθνξά
ζηελ έλλνηα ππεξαμία), φηη ζηε ζεκεξηλή επνρή ππάξρνπλ ππνδηαηξέζεηο ηεο
θνηλσληθήο ηάμεο κε βάζε ηηο κεηαβιεηέο θνηλσληθφ θχιν, θπιή, ηηο έλλνηεο
αλεξγία θαη ππναπαζρφιεζε, ηελ θαηάζηαζε ησλ αηφκσλ κε εηδηθέο αλάγθεο θαη
γεληθά φ,ηη ζπληζηά ζήκεξα θνηλσληθφ πεξηζψξην (ζην ίδην, 171).

149
 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 4ο

Ζ πεξίνδνο ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ

Ζ πξψηε πεξίνδνο ηνπ McLaren, ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηε ζεσξεηηθή

επεμεξγαζία ελλνηψλ φπσο: ηειεηνπξγίεο, ζψκα, θνπιηνχξα θαη θαπηηαιηζκφο ηεο
θαζεκεξηλφηεηαο, αλνίγεη ην δξφκν γηα ηνλ αξηζηεξφ κεηακνληεξληζκφ ηεο δεχηεξεο
πεξηφδνπ ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980. Ήδε απφ ην 1986, κε ην άξζξν ηνπ
Postmodernity and the Death of Politics: A Brazilian Reprieve, επηρεηξείηαη κηα
πξψηε θξηηηθή πξνζέγγηζε ηνπ κεηακνληέξλνπ. Οπζηαζηηθά, ην ζπγθεθξηκέλν
θείκελν ηνπ McLaren θαη ε ζρέζε ηνπ κε ηελ εζλνγξαθηθή έξεπλα (ε πξνζπάζεηά
ηνπ δειαδή λα εμεγήζεη ηηο θνηλσληθέο ζπκπεξηθνξέο κε ηελ επεμεξγαζία ηεο
βησκέλεο εκπεηξίαο θαη ηνπ ππνθεηκεληθνχ λνήκαηνο) πξνεηνηκάδνπλ ηε κεηέπεηηα
απνδνρή ηεο κεηακνληέξλαο ζεσξίαο.

΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ε ζχγρξνλε ζπγθπξία ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ

σκφηεηα ηεο κεηακνληέξλαο επνρήο. Υξεζηκνπνηεί ηνλ φξν «αξπαθηηθή
θνπιηνχξα» γηα λα δειψζεη ην λέν πεδίν ησλ εμειίμεσλ ζην κεηαβηνκεραληθφ
θαπηηαιηζκφ, ηελ θνπιηνχξα πνπ απνμελψλεη ηνπο αλζξψπνπο θαη ην κνληέιν πνπ
πξνθαιεί νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο θξίζεηο (McLaren, 1995a, 2). Ζ «λέα επνρή»,
γξάθεη ν McLaren πηνζεηψληαο ηε ζεσξεηηθή δνπιεηά ησλ Allen Tourain θαη Daniel
Bell, ραξαθηεξίδεηαη σο κεηαβηνκεραληθή, κεηα-θνξληηθή θαη έρεη επηθέξεη
ζεκαληηθφηαηεο αιιαγέο ζην δηεζλή θαηακεξηζκφ εξγαζίαο. Ζ «λέα επνρή»
ζπλεπάγεηαη ηελ αιιαγή ηεο ζπγθξφηεζεο ησλ «ηαπηνηήησλ» κε βάζε ηηο
θαηαλαισηηθέο πξαθηηθέο θαη ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ
εηζάγνληαο λέεο κνξθέο θαηαπίεζεο θαη εθκεηάιιεπζεο. Σα ζχκαηα απηψλ ησλ
πνιηηηθψλ ζπάληα έρνπλ ηελ επθαηξία λα ζπλεπξεζνχλ θαη λα νξγαλψζνπλ ηελ
αληίζηαζή ηνπο ζηε λέα ηάμε πξαγκάησλ πνπ ραξαθηεξίδεη ηηο Γπηηθέο θνηλσλίεο
(McLaren & Lankshear, 1994, 2-4). Ο κεηα-θνξληηθφο θαπηηαιηζκφο έρεη
κεηαζρεκαηίζεη δξαζηηθά ηε ζρέζε κεηαμχ ππνθεηκέλνπ θαη δνκψλ δεκηνπξγψληαο
λέεο αλάγθεο, λέεο επηζπκίεο θαη θνηλσληθέο εκπεηξίεο. Ο McLaren κηιάεη γηα
θαηαθεξκαηηζκφ ηεο θνηλσληθήο ζθαίξαο κε βάζε ηηο αλάγθεο ηνπ ζπζηήκαηνο
αγνξάο, γηα απνξχζκηζε ησλ κνξθψλ δεκνθξαηηθήο έθθξαζεο θαη ησλ εξγαηηθψλ
θαηαθηήζεσλ ηνπ παξειζφληνο, φπσο ε θνηλσληθή θαη εξγαζηαθή αζθάιεηα, ε

150
αλάπηπμε ησλ ππεξεζηψλ πγείαο, ε ζπλδηθαιηζηηθή εθπξνζψπεζε. Ζ επνρή ηεο
δηαθήκηζεο θαη ηνπ ιάηθ-ζηάτι δεκηνπξγνχλ λέα θνηλσληθά πεδία ή ππν-νκάδεο,
πνπ ε θάζε κηα ραξαθηεξίδεηαη απφ ζπγθεθξηκέλεο ζηάζεηο, ζπκπεξηθνξέο θαη
ηξφπνπο δσήο. Ζ κεηακνληέξλα επνρή ηεο πιεξνθνξίαο έρεη εγθαζηδξχζεη λέα
ζεσξεηηθά πεδία απαμηψλνληαο ηελ πνιηηηθν-αλαιπηηθή δπλακηθή ελλνηψλ, φπσο ε
«αμία ρξήζεο» θαη αλαβαζκίδνληαο ην ξφιν ησλ «ζεκείσλ» απφ ηε ζηηγκή πνπ ε
πιεξνθνξία γίλεηαη θεληξηθφ ζηνηρείν ηεο εξγαζίαο (McLaren, 1993a, 215, 216).
Οη παξαπάλσ αιιαγέο θάλνπλ ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ λα αλαξσηηέηαη θαηά πφζν
ε εμάιεηςε ησλ κνλνζζελψλ ηάμεσλ 29, ην πέξαζκα ζην κεηα-θνξληηθφ κνληέιν
παξαγσγήο, ε εμαζζέληζε ηεο δηεθδηθεηηθήο ηθαλφηεηαο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, ε
αλαπηπζζφκελε ηάμε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηηο ππεξεζίεο, ε απνθέληξσζε ησλ αγνξψλ
θαη νη αιιαγέο ζην δηεζλή θαηακεξηζκφ εξγαζίαο ζα δεκηνπξγήζνπλ, κέζσ ηεο
καδηθήο εθπαίδεπζεο, έλα λέν παγθφζκην πξνιεηαξηάην θαη κηα επηρεηξεκαηηθή ειίη
(McLaren, 1991, 15).

1. Θευπηηικέρ επιπποέρ
Η ππόζλητη ηος μεηαμονηέπνος

Γηα ηνλ McLaren, ν φξνο κεηακνληεξληθφηεηα παξακέλεη ζηνπο θχθινπο ηεο

θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο ζεσξίαο δηθνξνχκελνο θαη αζαθήο. Ο ίδηνο
ρξεζηκνπνηεί ηνλ παξαπάλσ φξν γηα λα αλαθεξζεί ζηηο λέεο ηάζεηο ζηελ θνηλσληθή
ζεσξία (δνκηζκφ, απνδνκηζκφ, κεηαδνκηζκφ, «ζεσξία ηνπ ιφγνπ»), αιιά θαη ζην

29
Ο ζπγθεθξηκέλνο φξνο πξνθχπηεη σο αληίζεηνο πφινο ηεο ηαμηθήο πνιπζζέλεηαο, ηεο έληαμεο
δειαδή ηνπ αηφκνπ ζε δηαθνξνπνηεκέλεο ηαμηθέο ζέζεηο. Ζ πξνζέγγηζε απηή ακθηζβεηεί ηα φξηα
κεηαμχ ησλ ηάμεσλ. Ζ ζπδήηεζε γηα ηελ θαηάξγεζε ησλ κνλνζζελψλ ηάμεσλ πήξε θάπνηα έθηαζε
εμαηηίαο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο πνιπαπαζρφιεζεο ζηηο ζχγρξνλεο θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο. Θεσξήζεθε
φηη έλα πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ, κέζσ ηεο πνιπαπαζρφιεζεο, εληάζζεηαη ηαπηφρξνλα ζε
δηαθνξεηηθέο ηάμεηο. ΢χκθσλα κε απηή ηελ νπηηθή, παχεη λα ηζρχεη ε καξμηζηηθή παξαδνρή φηη νη
θνηλσληθνί θνξείο θαηέρνπλ κία θαη κφλν ζπγθεθξηκέλε ζέζε ζην ζχζηεκα ηνπ θνηλσληθνχ
θαηακεξηζκνχ εξγαζίαο (Μειηφο, 1995, 31). Ωζηφζν, ε έλλνηα ηεο πνιπαπαζρφιεζεο, δελ νδεγεί θαη‟
αλάγθε ζηελ ηαμηθή πνιπζζέλεηα. Ζ ηαμηθή πνιπζζέλεηα είλαη δπλαηή κφλν φηαλ πξφθεηηαη γηα κε
αληαγσληζηηθέο κεηαμχ ηνπο ζέζεηο. Ο αγξφηεο πνπ γηα ιίγνπο κήλεο εξγάδεηαη σο νηθνδφκνο δελ
θαηέρεη δχν ηαμηθέο ζέζεηο. Σαπηφρξνλε έληαμε, ζε ζηαζεξή βάζε ζηελ ηάμε ησλ θαπηηαιηζηψλ
(θπξίαξρε ηάμε) θαη ζηελ εξγαηηθή ηάμε (θπξηαξρνχκελε ηάμε) είλαη αδηαλφεηε (ζην ίδην, 35-36).

151
ηζηνξηθφ πιαίζην ησλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ εμειίμεσλ (McLaren, 1986b, 390).
Αιινχ ζα γξάςεη φηη ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν «κεηακνληέξλν» κε ζπγθεθξηκέλε
δηάζηαζε επηζπκψληαο λα απνδψζεη ηε ξήμε κε ην «κνληέξλν». Τπφ απηή ηελ
έλλνηα, ακθηζβεηείηαη ν δπηηθν-επξσπατθφο νξζνινγηζκφο θαη νη κεγάιεο ζεσξίεο
πνπ επηρεηξνχλ κηα γεληθεπκέλε εξκελεία ηεο θνηλσληθήο δσήο. Ζ ρξήζε ηνπ φξνπ
ζεκαηνδνηεί ηελ εγθαηάιεηςε ηεο δεζπφδνπζαο αληίιεςεο γηα ηα φξηα ησλ
επηζηεκνληθψλ, δήζελ θαζνιηθψλ παξαδνρψλ. Ο ζπγθεθξηκέλνο φξνο, επίζεο,
ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ εθ λένπ δηεξεχλεζε ηνπ θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ, πνπ
πξνθχπηεη απφ ηα κπζνινγηθά ζχλδξνκα ηεο θαηαλάισζεο θαη ηεο παγθφζκηαο
επέθηαζεο ηνπ θεθαιαίνπ. Ο κεηακνληεξληζκφο εθηείλεηαη ζ‟ έλα επξχ θάζκα
θαζεκεξηλψλ ζρέζεσλ, επηζπκηψλ θαη αμηψλ, νη νπνίεο νξηνζεηνχλ ηελ θνηλσληθή
ηαπηφηεηα ησλ ππνθεηκέλσλ. Ζ κεηακνληέξλα ζεσξία απνηειεί γηα ηνλ McLaren
ζεσξεηηθφ εξγαιείν εξκελείαο θαη θαηαλφεζεο ηεο απνηπρίαο ησλ κεγάισλ
δηεγήζεσλ ηνπ Γηαθσηηζκνχ λα ζπγθξνηήζνπλ ηνλ πξαγκαηηθά ειεχζεξν άλζξσπν
(McLaren, 1995a, 13, 14). Δπηπιένλ, ε κεηακνληεξληθφηεηα απνηειεί κία πεξίνδν
ηεο αλζξψπηλεο ηζηνξίαο θαηά ηελ νπνία ηα εζληθά ζχλνξα θαηαξξένπλ θαη ε
δηάθξηζε ησλ επηζηεκνληθψλ πεδίσλ γίλεηαη ζπγθερπκέλε (ζην ίδην, 179). Με βάζε
ηηο πξνεγνχκελεο ζέζεηο, ην κεηακνληέξλν ζπκπίπηεη ηζηνξηθά κε ηε ζπγθπξία ηνπ
παγθνζκηνπνηεκέλνπ θαπηηαιηζκνχ θαη αλαθεξχζζεη ηηο ζπλζήθεο θνπιηνχξαο ζε
βαζηθφ πεδίν άληιεζεο δεδνκέλσλ γηα ηε κειέηε ηεο ζχγρξνλεο δσήο. Ζ
κεηακνληέξλα θνηλσληθή πξνζέγγηζε πνπ πεξηγξάθεη εδψ ν McLaren απνηειεί έλαλ
ηξφπν απνκπζνπνίεζεο ησλ νξακάησλ ηεο πξνεγνχκελεο επνρήο (δειαδή ηνπ
κνληεξληζκνχ) θαη κία πξνζπάζεηα επαλαπξνζέγγηζεο απηήο ηεο επνρήο ζην πεδίν
ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο.

Ζ πξφζιεςε ηνπ κεηακνληέξλνπ απφ ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ ζρεηίδεηαη

άκεζα κε ηε δηακφξθσζε ησλ παηδαγσγηθψλ ηνπ αλαδεηήζεσλ θαη ηελ αλάιπζή ηνπ
γηα ηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Απφ ηα κέζα
ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ν McLaren ζα δειψζεη φηη ε εμειηζζφκελε επηξξνή ηεο
κεηακνληέξλαο ζεσξίαο ζηνπο ξηδνζπάζηεο παηδαγσγνχο, αλ θαη ζηξέθεη ηελ
παηδαγσγηθή ζθέςε ζε λένπο ηξφπνπο πξνζέγγηζεο ηεο θαπηηαιηζηηθήο θπξηαξρίαο,
δελ έρεη θαηαθέξεη λα αληαπνθξηζεί ζηελ πξννπηηθή ελφο κεηαζρεκαηηζηηθνχ
εγρεηξήκαηνο. Παξακέλεη κία κνξθή ζεσξεηηθήο θξηηηθήο (McLaren, 1986b, 393).
Ωζηφζν, ιίγα ρξφληα κεηά ζα δερζεί φηη ε κεηακνληέξλα ζεσξία έρεη δεκηνπξγήζεη

152
έλα ηζρπξφ ξεχκα ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο θαη πσο ν ίδηνο ελζσκαηψλεη ζηελ
επηζηεκνληθή ηνπ δνπιεηά ηηο βαζηθέο ζέζεηο ηνπ κεηαδνκηζκνχ:

«΢πκθσλψ κε ηνπο κεηαδνκηζηέο ζε κηα ζεηξά απφ θξίζηκα ζέκαηα.

΢πκθσλψ κε ην φηη ε γιψζζα δελ απνηειεί απιψο κέζν πηζηήο πεξηγξαθήο κηαο
νκνηφκνξθεο θαη ακεηάβιεηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Δπίζεο, δέρνκαη φηη δελ
ππάξρεη κηα πξνλνκηνχρα επηζηεκνινγία πνπ λα καο εμαζθαιίδεη ζίγνπξε
πξφζβαζε ζηελ αιήζεηα. Ο αληηθεηκεληθφο θφζκνο είλαη παξάγσγν ηνπ ηξφπνπ
κε ηνλ νπνίν λνεκαηνδνηείηαη απφ δηαθνξεηηθνχο ιφγνπο. Δπνκέλσο, ε
αληηθεηκεληθή πξαγκαηηθφηεηα δελ απηνλνκείηαη απφ ηε ζεκαζία πνπ ηεο
απνδίδνπλ απηνί νη ιφγνη. Ζ γιψζζα δελ είλαη κηα παζεηηθή αληαλάθιαζε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο, αιιά ελεξγεηηθή δχλακε πνπ ηε ζπγθξνηεί ».

(McLaren, 1993a, 214).

Ζ αλαδήηεζε ηεο ζρέζεο ηνπ McLaren κε ην κεηακνληεξληζκφ δελ είλαη

εχθνιε ππφζεζε. Γηα λα θαηαλνήζνπκε ην βάζνο απηήο ηεο ζρέζεο πξέπεη λα
αλαηξέμνπκε ζε κηα πνιχ βαζηθή δηάθξηζε πνπ θάλεη αλάκεζα ζηνλ
«αληηδξαζηηθφ» ή «αληζηνξηθφ κεηακνληεξληζκφ» θαη ην «κεηακνληεξληζκφ ηεο
αληίζηαζεο». Πην ζπγθεθξηκέλα, φπσο αλαθέξεη ν McLaren, ηνλ φξν «αληζηνξηθφο
κεηακνληεξληζκφο» ηνλ εηζήγαγε ζε κηα αλάιπζή ηεο ε Teresa Elbert ην 1991. Ζ
παξαπάλσ ηάζε δίλεη έκθαζε ζηε γιψζζα, ζηε ζπκβνιηθή δπλακηθή ησλ
λνεκάησλ, ζην ξφιν ησλ αλαπαξαζηάζεσλ πνπ πιαηζηψλνπλ ηε δξάζε ηνπ
ππνθεηκέλνπ θαη εθπξνζσπείηαη απφ ηνπο Lyotard, Baudrillard, Derrida. Ο
McLaren ζεσξεί φηη ν «αληζηνξηθφο κεηακνληεξληζκφο» πξηκνδνηεί ηελ έλλνηα ηεο
θνηλσληθήο δηαθνξάο θαη ηε κηθξνπνιηηηθή ππνηηκψληαο ηε ζεκαζία ησλ θεληξηθψλ
κεραληζκψλ εμνπζίαο. Δπηπιένλ, ε νπηηθή απηή ππνβηβάδεη ηελ πξαγκαηηθή
πνιηηηθή ζε θεηκεληθή ιεηηνπξγία αδπλαηψληαο λα εληάμεη ζην θξηηηθφ ηεο ζρήκα
ηηο δνκέο θαη ηηο επξχηεξεο ηζηνξηθέο δπλάκεηο πνπ ζπγθξνηνχλ ηνλ θνηλσληθφ
θφζκν (McLaren, 1995a, 207). Ο McLaren ήδε απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1980 έρεη δειψζεη ζε ππνζεκείσζε ηνπ θεηκέλνπ ηνπ φηη:

«Δλψ δέρνκαη φηη ππάξρεη έλαο αληίπαινο κεηακνληεξληζκφο, ζεσξψ φηη

αθφκε είλαη εγθισβηζκέλνο ζηα επίπεδα ηεο πεξηγξαθήο θαη ηεο απιήο θξηηηθήο
απνθεχγνληαο λα ζθηαγξαθήζεη έλα πιαίζην πνιηηηθήο πξννπηηθήο θαη νπηνπίαο.
Ωζηφζν, ε θξηηηθή κνπ επηθεληξψλεηαη αθξηβψο ζ‟ απηφ πνπ ν Foster απνθαιεί

153
 αληηδξαζηηθφ θαη λενζπληεξεηηθφ κεηακνληεξληζκφ θαη φρη ζην
κεηακνληεξληζκφ ηεο αληίζηαζεο ».

(McLaren, 1986b, 391).

Ο «αληζηνξηθφο κεηακνληεξληζκφο» εγθαηαιείπεη ην βαζηθφ ζηφρν ηνπ

θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ θαη πηνζεηεί ηελ επηζηεκνινγηθή ζρεηηθφηεηα
δηαθεξχζζνληαο ηελ απνδνρή φισλ ησλ ιφγσλ θαη ησλ λνεκάησλ ρσξίο λα
ηνπνζεηείηαη μεθάζαξα απέλαληί ηνπο. Ο θίλδπλνο κηα ηέηνηαο παξαδνρήο γίλεηαη
εκθαλήο. Ζ κεηακνληέξλα έκθαζε ζην ζηνηρείν ηεο πνιπθσλίαο νδεγεί ζηελ
άξλεζε ηεο θξηηηθήο ηεξάξρεζεο ησλ ιφγσλ κε απνηέιεζκα φιεο νη «θσλέο» λα
εκθαλίδνληαη ίζεο θαη ν θαζέλαο λα αθεγείηαη ηελ αηνκηθή ηνπ ηζηνξία. Σέηνηνπ
είδνπο ζεσξεηηθέο ζπιιήςεηο, φκσο, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κεηαηξέπνπλ ηα δνκηθά
πξνβιήκαηα ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ζε απζαίξεηεο θαη ζρεηηθηζηηθέο ππνζέζεηο
εξγαζίαο θαη θαηά ζπλέπεηα δελ επηηξέπνπλ ην άλνηγκα ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ
πξνο ηελ πξννπηηθή ηνπ ζπλνιηθνχ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ θαη ηεο
αληίζηαζεο. Με άιια ιφγηα, ιεηηνπξγνχλ απνδπλακσηηθά ζε ζεσξεηηθφ θαη
πνιηηηθφ επίπεδν (McLaren & Lankshear, 1993, 396). Ζ ζπλεηδεηνπνίεζε φισλ
απηψλ ησλ αδπλακηψλ ηεο ζπγθεθξηκέλεο κεηακνληέξλαο εθδνρήο νδεγεί ηνλ
McLaren ζε πην αζθαιείο πνιηηηθέο ζέζεηο.

Ωο αληηζηάζκηζκα ζην «ζθεπηηθηζηηθφ κεηακνληεξληζκφ» ρξεζηκνπνηείηαη

απηφ πνπ ν Foster ην 1983 νλφκαζε «αληίπαιν κεηακνληεξληζκφ» ή απηφ πνπ νη
Giroux θαη Aronowitz νλφκαζαλ «κεηακνληέξλα εθπαίδεπζε» θαη ε Teresa Elbert
«κεηακνληεξληζκφ ηεο αληίζηαζεο». Ο McLaren ηειηθά ζηελ παξνχζα θάζε
πηνζεηεί ηνλ φξν «κεηακνληεξληζκφ ηεο αληίζηαζεο». Ο κεηακνληεξληζκφο ηεο
αληίζηαζεο δε ζεκειηψλεηαη ζηε ζεσξία ησλ θεηκέλσλ θαη ζηνλ ππεξηνληζκφ ηεο
δηαθνξάο (McLaren, 1995a, 208). Δηζάγεη ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ ηηο
θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο ζπληζηψζεο ηεο θνηλσληθήο δσήο, επηρεηξψληαο λα
ππεξθαιχςεη ηηο αλεπάξθεηεο ηεο θνηλσληθήο αλάιπζεο ηεο «αληηδξαζηηθήο» ηάζεο
ηνπ κεηακνληέξλνπ (McLaren, 1994, 164). Δπηπιένλ, ν κεηακνληεξληζκφο ηεο
αληίζηαζεο επηρεηξεί λα εμεγήζεη ηελ αλζξψπηλε δξάζε ζην επίπεδν ηεο
ζπγρψλεπζεο ηεο καθξν-πνιηηηθήο θαη ηεο κηθξν-πνιηηηθήο. Ζ ζχλδεζε ηνπ ηνπηθνχ
κε ην ζχλνιν ησλ θνηλσληθψλ θαη παγθφζκησλ δνκψλ θαη ζρέζεσλ θέξλεη ηε
κεηακνληέξλα ζθέςε ζε ξήμε κε ηελ θαηεγνξεκαηηθή απνδνθηκαζία ησλ κεγάισλ

154
ζεσξηψλ. Ο McLaren επηρεηξεί ηελ ππέξβαζε ησλ αδπλακηψλ ηνπ αληζηνξηθνχ
κεηακνληεξληζκνχ βαζηδφκελνο ελ κέξεη ζηελ αμηνπνίεζε ησλ ζέζεσλ ηνπ Giroux
γηα ηε «ζπλνξηαθή παηδαγσγηθή». Άιισζηε, ε έλλνηα ηεο «δηάβαζεο ζπλφξσλ»
είλαη αξθεηά ελδεηθηηθή γηα ηε ζρέζε ηεο παηδαγσγηθήο πξάμεο κε ηελ
θνηλσληθνπνιηηηθή δξάζε θαη ηαηξηάδεη ζην ζρήκα ηνπ κεηακνληεξληζκνχ ηεο
αληίζηαζεο. Ο Giroux κε ηε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα επηρεηξεί ηε δεκηνπξγηθή ζχλδεζε
ηνπ θαληαζηαθνχ ησλ ηνπηθψλ θνηλνηήησλ κε ηηο επξχηεξεο θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο
δνκέο (McLaren, 1995a, 223). Ζ επηκέξνπο γλψζε, ηα ελδηαθέξνληα, νη ηδενινγίεο
θαη νη θνηλσληθέο πξαθηηθέο κε ηηο νπνίεο ζπλδένληαη ζεσξείηαη απαξαίηεην λα
ηδσζνχλ κέζα απφ ην θαθφ ησλ επξχηεξσλ ζπζρεηηζκψλ εμνπζίαο θαη ηεο
παγθφζκηαο νηθνλνκίαο. Αλ θαη νη κεγάιεο αθεγήζεηο, ζχκθσλα κε ηνλ McLaren,
επηθεληξψλνληαη ζε κία κφλν πιεπξά ηεο δεκφζηαο δσήο, ζε κία κφλν αμία θαη
εηζάγνπλ κία κνλνδηάζηαηε αληίιεςε γηα ηελ θνηλσληθή δηθαηνζχλε, εληνχηνηο ν
θξηηηθφο κεηακνληεξληζκφο εληάζζεη ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ ηελ έλλνηα ηνπ φινπ.
΋ρη βέβαηα γηα λα ηελ πεξηγξάςεη κε φξνπο αξκνλίαο θαη ζπλαίλεζεο, αιιά γηα λα
ηελ πξνζεγγίζεη σο ζχλζεην, «δχζθνιν» θαη πνιπδηάζηαην θφζκν. Ζ έλλνηα ηνπ
φινπ εδψ απνθηά ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ «παγθφζκηνπ» πνπ ρσξίο λα αγλνεί ηε
ζεκαζία ηνπ ηνπηθνχ απνθεχγεη λα ην αλαδείμεη ζε κνλαδηθφ πεδίν αλάιπζεο, γηαηί
έηζη ζπζθνηίδεηαη ην πεξηερφκελν θαη ν ραξαθηήξαο ηνπ χζηεξνπ θαπηηαιηζκνχ
(McLaren, 1994a, 208, 210). Απηφ πνπ νπζηαζηηθά απνξξίπηεηαη είλαη κηα άιιε
εθδνρή ηνπ φινπ, ε νπνία εκθαλίδεη ηελ θνηλσληθή δσή σο αδηαίξεηε, νκνηφκνξθε
θαη αξκνληθά δνκεκέλε. Δδψ ν McLaren επηθαιείηαη ηε ζέζε ηνπ Freire, ζχκθσλα
κε ηελ νπνία ε παηδαγσγηθή, αιιά θαη γεληθφηεξα ε θνηλσληθή έξεπλα, κπνξεί λα
ζπιιάβεη ηελ πξννπηηθή κηαο εληαίαο ζπζηεκαηηθήο θνηλσληθήο ζεσξίαο. Ο Freire
δελ εγθαηαιείπεη ηελ έλλνηα ηεο θνηλσληθήο νιφηεηαο, γηαηί ζεσξεί φηη ε
επηβεβαίσζε θαη ελδπλάκσζε ηεο ηνπηθήο θνπιηνχξαο θαη γλψζεο κπνξεί λα
απνθηήζεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο ξηδνζπαζηηθνχ εγρεηξήκαηνο κφλν φηαλ
ζπλδεζεί κε ην επξχηεξν θνηλσληθνηζηνξηθφ ηεο πιαίζην (McLaren & Tadeu da
Silva, 1993, 71).

Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή γηα ηνλ McLaren αλαδεηά ηελ αηηηφηεηα πνπ δηέπεη
ηελ νξγάλσζε ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη γη‟ απηφ ρξεζηκνπνηεί ζηηο θεληξηθέο ηεο
αλαθνξέο ηελ αιιεινζπζρέηηζε ησλ θαηλνκέλσλ θαη ηελ πξννπηηθή ηεο πνιηηηθήο
δξάζεο (McLaren, 1995a, 255). Δδψ, ν McLaren δελ απνκαθξχλεηαη απφ ηε

155
καξμηζηηθή δηαιεθηηθή. Άιισζηε, ζε θάπνην άιιν ζεκείν ζα ππνζηεξίμεη ηελ ίδηα
πεξίνδν φηη:

«Δλψ αλαγλσξίδσ ηνπο πεξηνξηζκνχο ηνπ Μαξμηζκνχ γηα ηελ

πξνζέγγηζε ηεο κεηακνληέξλαο πξαγκαηηθφηεηαο (αλαθνξηθά κε ηηο αληζφηεηεο
ζε επίπεδν θπιήο, θνηλσληθήο ηάμεο θαη θνηλσληθνχ θχινπ), εληνχηνηο πηζηεχσ
φηη νη βαζηθνί ππιψλεο ηεο καξμηζηηθήο αλάιπζεο παξακέλνπλ αλέπαθνη:
πξφθεηηαη γηα ηελ πξσηνθαζεδξία ησλ νηθνλνκηθψλ δπλάκεσλ, ηηο δνκηθέο
αληηζέζεηο θαη ηνπο αληαγσληζκνχο πνπ ζπλδένληαη κε ηηο θαπηηαιηζηηθέο
αλαδηαξζξψζεηο. Πηζηεχσ παξάιιεια, φπσο θαη ν Lyotard, φηη ε «πιεξνθνξία»
ζα γίλεη ην βαζηθφ πεδίν ηνπ παγθφζκηνπ νηθνλνκηθνχ αληαγσληζκνχ. Δίλαη,
επνκέλσο, ζεκαληηθφ γηα ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή λα κε ράζεη ηελ επαθή ηεο
κε ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο πνπ βξίζθνληαη ππφ ηελ επηξξνή
ηνπ κεηακνληεξληζκνχ ».

(ζην ίδην, 230).

Με βάζε ηα πξνεγνχκελα γίλεηαη αληηιεπηφ φηη, κε δεδνκέλε ηελ αδπλακία

ηεο κεηακνληέξλαο ζθέςεο λα μεθχγεη απφ ηελ επηζηεκνληθή ηεο πξνζήισζε ζηνλ
αθαδεκατθφ θφζκν ησλ θεηκέλσλ θαη ην θιείζηκφ ηεο ζην παξάδεηγκα ηεο
εξκελεπηηθήο κεζνδνινγίαο, ν McLaren επηρεηξεί έλα άλνηγκα πξνο ηε καξμηζηηθή
αλάιπζε. Ωζηφζν, ε κεηαθίλεζε απηή γίλεηαη πξνζερηηθά, αθνχ ν θαπηηαιηζκφο
πξνζιακβάλεηαη ζην επίπεδν ησλ επηζπκηψλ, ηεο βνχιεζεο θαη ηεο θαηαλάισζεο.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ππνγξακκίδεηαη ε δχλακε ηνπ ζχγρξνλνπ θαπηηαιηζκνχ λα
ρξεζηκνπνηεί ηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα θαη ηα παξάγσγά ηεο πην απνηειεζκαηηθά
απφ ηνπο κεραληζκνχο ηεο θξαηηθήο βίαο. Έηζη, ε πξφζιεςε απηή εμππεξεηεί ηε
ζεσξεηηθή λνκηκνπνίεζε ηνπ ξφινπ ησλ ζεκεηνινγηθψλ δηαδηθαζηψλ, ησλ εηθφλσλ,
ησλ Μ.Μ.Δ. θαη ηεο ηδενινγίαο (McLaren & Giarelli, 1995, 12). Δπηπιένλ, ζεσξεί
φηη πνιιέο επηζέζεηο πνπ δέρνληαη νη ξηδνζπάζηεο κεηακνληέξλνη παηδαγσγνί απφ
Μαξμηζηέο παηδαγσγνχο εζηηάδνπλ θπξίσο ζηελ ππεξβνιηθή έκθαζε πνπ δίλεηαη
ζην ξφιν ησλ θεηκέλσλ θαη ζηελ πξνζέγγηζε ηεο αηζζεηηθήο δηάζηαζεο ηεο
θνηλσληθήο δσήο. Οη θξηηηθέο απηέο, φκσο, θαηά ηνλ McLaren, δελ αληηιακβάλνληαη
ηε ζαθή δηάθξηζε αλάκεζα ζηνλ αληηδξαζηηθφ θαη πξννδεπηηθφ κεηακνληεξληζκφ
θαη απνθεχγνπλ λα εθηηκήζνπλ ηελ πνιηηηθή δπλακηθή ηνπ δεχηεξνπ (McLaren &
Lankshear, 1993, 419).

156
 Οη θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο αιιαγέο (ζηηο νπνίεο αλαθέξεηαη ν McLaren) θαη
ε «λέα επνρή», έρνπλ αλαδείμεη λένπο παξάγνληεο θνηλσληθήο αλάιπζεο θαη λέεο
κεζνδνινγηθέο πξνζεγγίζεηο. ΢‟ απηφ έρεη ζπκβάιιεη ε ακθηζβήηεζε ησλ ζεσξηψλ
ηνπ απηφλνκνπ θαη εληαίνπ ππνθεηκέλνπ, σο ζέζε πνπ εγγξάθεηαη ζηελ παξάδνζε
ηνπ κνληεξληζκνχ, αιιά θαη ε αδπλακία (κεξηθψο) ησλ κεγάισλ ζεσξηψλ λα
εμεγήζνπλ ηνπο πνιιαπινχο θνηλσληθνχο θφζκνπο, πνπ ζπγθξνηνχλ ηελ ηαπηφηεηα
ησλ ζχγρξνλσλ ππνθεηκέλσλ (McLaren & Lankshear, 1994, 4). Ζ δηαπίζησζε απηή
εμεγεί ην ελδηαθέξνλ γηα ηε κεηαδνκηζηηθή πξνζέγγηζε ηεο θξηηηθήο εζλνγξαθίαο, ε
νπνία δηαθξίλεηαη απφ ηε «κνληέξλα» εζλνγξαθία ζην επίπεδν ηεο ζρέζεο πνπ
αλαπηχζζεηαη κεηαμχ εξεπλεηή θαη εξεπλψκελνπ. ΢ε αληίζεζε κε ηε «κνληέξλα»
εζλνγξαθία, ε κεηαδνκηζηηθή θξηηηθή εζλνγξαθία αξλείηαη ηελ επηζηεκνληθή
αμηνπνίεζε δηπνιηθψλ ζρεκάησλ: ν θνξέαο ηεο γλψζεο θαη ην αληηθείκελν ηεο
γλψζεο, ην ππνθείκελν ηεο έξεπλαο θαη ην αληηθείκελν ηεο έξεπλαο, ν εξεπλεηήο
θαη ν εξεπλψκελνο. Ζ κεηαδνκηζηηθή εζλνγξαθία, κε βάζε ηε ζπκκεηνρηθή
παξαηήξεζε, ελζσκαηψλεη ηνλ εξεπλεηή ζην ππφ δηεξεχλεζε αληηθείκελν θπξίσο
κέζσ δηαδξάζεσλ θαη πξαθηηθψλ ζπλδηακφξθσζεο ησλ λνεκάησλ. Καηά απηφλ ηνλ
ηξφπν, ν McLaren ζεσξεί πσο ν ίδηνο σο εζλνγξάθνο εξεπλεηήο εκπιέθεηαη ελεξγά
ζηε ζπγθξφηεζε ησλ ιφγσλ πνπ αλαπηχζζνληαη ζην εξεπλεηηθφ πεδίν: «Δίκαζηε ην
ππνθείκελν θαη ην αληηθείκελν ηεο έξεπλάο καο» (McLaren & Giarelli, 1995, 275).
΢ε απηφ ην πιαίζην, ν ιφγνο ηεο εζλνγξαθηθήο έξεπλαο δελ κπνξεί λα πξνζεγγίδεη
ηελ πξαγκαηηθφηεηα κε φξνπο θπζηθψλ θαη πξνθαηαζθεπαζκέλσλ ππνζέζεσλ. Ζ
κεηακνληέξλα θξηηηθή εζλνγξαθία ακθηζβεηεί ηηο δνζκέλεο αιήζεηεο ηεο θιαζηθήο
εζλνγξαθίαο, εηζάγεη ηνλ επηζηεκνληθφ ζθεπηηθηζκφ θαη ηελ εξεπλεηηθή
αβεβαηφηεηα. Κεληξηθφ γλψξηζκα ησλ αλαδεηήζεψλ ηεο ζεσξείηαη ε επίγλσζε ηεο
πνιιαπιφηεηαο ησλ θσλψλ. Παξάιιεια, επηζπκεί λα αλαβαζκίζεη ην ζηνηρείν ηεο
θνηλσληθήο δξάζεο θαη ηνπ πνιηηηθνχ αθηηβηζκνχ έμσ απφ ηα φξηα ησλ παξαδνρψλ
ηνπ εληαίνπ θαη αδηαίξεηνπ ππνθεηκέλνπ ηεο ηζηνξίαο. Γηα ηνλ McLaren, νη θξηηηθνί
εζλνγξάθνη πξέπεη λα έρνπλ επίγλσζε ηεο εμνπζίαο πνπ ηνπο παξέρεη ε ζέζε ηνπ
εξεπλεηή θαη λα νξγαλψλνπλ ηηο επηινγέο ηνπο ζε αληίζεζε κε ηηο παγησκέλεο
πξνζεγγίζεηο ηεο Γπηηθήο, κνλνπνιηηηζκηθήο, παηξηαξρηθήο θαη θαζνιηθήο
αληίιεςεο γηα ηηο έλλνηεο ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηεο δηαθνξάο (ζην ίδην, 291). Ωζηφζν,
ζεσξείηαη ζθφπηκν ε κεηακνληέξλα θξηηηθή εζλνγξαθία λα πξνθπιάμεη ηηο
αθεγεκαηηθέο πξαθηηθέο ηεο απφ ηα «νινθιεξσηηθά» ζρήκαηα ηνπ Γπηηθνχ

157
πνιηηηζκηθνχ ηκπεξηαιηζκνχ, αιιά, ζπγρξφλσο, λα απνθχγεη ηηο εχθνιεο θφξκεο ηεο
κεηακνληέξλαο απνζπαζκαηηθφηεηαο (ζην ίδην, 293). Απηφ πνπ ηειηθά επηιέγεηαη
είλαη ην ζεσξεηηθφ ζρήκα ηνπ κεηακνληέξλνπ θεκηληζκνχ ηεο αληίζηαζεο. Με άιια
ιφγηα, πξνηείλεηαη ε αμηνπνίεζε ηεο ηζηνξηθήο γλψζεο θαη ηεο θξηηηθήο πνπ
επηηξέπεη ηελ αλάδεημε ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ θαηαπίεζεο, πνπ
εμεγεί ην ξφιν ησλ αλαπαξαζηάζεσλ θαη -ην θπξηφηεξν- απνβιέπεη ζηε
ζπγθξφηεζε ζπιινγηθψλ κνξθψλ δξάζεο. Ζ θξηηηθή κε ηνλ ηξφπν απηφ γίλεηαη θάηη
πεξηζζφηεξν απφ απιή ραξηνγξάθεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Μεηαζρεκαηίδεηαη ζε
πξάμε ρεηξαθέηεζεο (ζην ίδην, 295). Οη παξαπάλσ ζέζεηο ζπλδένληαη κε ηηο βαζηθέο
ζεσξεηηθέο έλλνηεο πνπ ζηνηρεηνζεηνχλ ηελ πξφζιεςε ηεο κεηακνληέξλαο ζθέςεο
απφ ηνλ McLaren θαη ζα αλαιχζνπκε ζηε ζπλέρεηα. Πξφθεηηαη γηα ηηο έλλνηεο ηεο
δηαθνξάο, ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο κε βάζε ηηο νπνίεο ν
Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο επηρεηξεί λα αλαζπγθξνηήζεη ηελ εξκελεία ηεο αλζξψπηλεο
δξάζεο.

Πολςπολιηιζμική Δκπαίδεςζη

Ζ πνιππνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε έρεη ζπλδεζεί κε ηελ παηδαγσγηθή ζεσξία

θαη έξεπλα απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960. Ηζηνξηθά, πξέπεη λα αλαθέξνπκε φηη κεηαμχ
ησλ εξεπλεηψλ θαη κειεηεηψλ πνπ πηνζεηνχλ ηελ πνιππνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε
επηθξάηεζε κηα γεληθή απνδνρή γηα ηελ αλαγθαηφηεηα ιήςεο ζεζκηθψλ κέηξσλ ηα
νπνία κεηαζρεκαηίδνπλ ηα πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ, ην δηδαθηηθφ πιηθφ, ηηο ζηάζεηο
θαη ηηο αληηιήςεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζε κηα πνιππνιηηηζκηθή θνηλσλία (Banks,
1995, 4). Ζ ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε νπζηαζηηθά επηρείξεζε λα απαληήζεη ζηα
πςειά πνζνζηά ζρνιηθήο απνηπρίαο πνπ εκθάληδαλ ηα παηδηά ησλ κεηνλνηήησλ ζηηο
Ζ.Π.Α. Ο McLaren αλαθέξεη φηη ε δηεχξπλζε ησλ πνιηηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ
αληζνηήησλ αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο θπιεηηθέο νκάδεο ηελ ίδηα δεθαεηία επέηξεςε
ζηνλ πνιππνιηηηζκηθφ ιφγν (φπσο επίζεο θαη ζηηο ξηδνζπαζηηθέο ηάζεηο ηεο
παηδαγσγηθήο) λα αλαδεηρζεί ζε ζεκαληηθφ πεδίν θξηηηθήο θαη πνιηηηθήο πξννπηηθήο
(Sleeter & McLaren, 1995, 6). Ζ πνιππνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε ζεσξείηαη ηζηνξηθφ
πξντφλ ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 ζηηο Ζ.Π.Α. Αληαλαθιά
ηνλ παηδαγσγηθφ θαη θνηλσληθφ πξνβιεκαηηζκφ γηα ηε ζέζε ησλ κεηνλνηήησλ ζην
θνηλσληθν-νηθνλνκηθφ ζχζηεκα θαη γηα ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηα αλαιπηηθά
πξνγξάκκαηα ελζσκαηψλνπλ ζηνηρεία απφ ηηο θνπιηνχξεο ησλ νκάδσλ απηψλ.

158
Πίζσ απφ ηελ πνιππνιηηηζκηθή πξννπηηθή βξίζθνληαη πξφζσπα θαη νκάδεο πνπ
πξνέξρνληαη απφ ηηο αληηξαηζηζηηθέο πξσηνβνπιίεο γηα ηηο θπιεηηθέο δηαθξίζεηο,
θαζψο θαη απφ ην ρψξν ηεο πνιηηηθήο δηαλφεζεο θαη ηεο παηδαγσγηθήο πνπ
αλαδχζεθε κέζα απφ ηα επξχηεξα θνηλσληθά θηλήκαηα ηεο επνρήο. ΋πσο αλαθέξεη
ν McLaren, ην πξφζεκα «πνιχ-» ρξεζηκνπνηήζεθε σο ζεσξεηηθή νκπξέια γηα λα
ζπκπεξηιάβεη ζ‟ έλα εληαίν πιαίζην νκάδεο κε δηαθνξεηηθά εζλνπνιηηηζκηθά
ραξαθηεξηζηηθά. Βαζηθφ θξηηήξην έληαμεο ησλ νκάδσλ απηψλ θάησ απφ ηελ
νκπξέια ηεο πνιππνιηηηζκηθήο παηδαγσγηθήο ήηαλ ε βησκέλε εκπεηξία ηεο
θνηλσληθήο θαηαπίεζεο. Αξρηθά ρξεζηκνπνηήζεθε ν φξνο «πνιπεζληθή εθπαίδεπζε»
γηα λα θαηαδείμεη ην δήηεκα ησλ εζλνηηθψλ θαη θπιεηηθψλ δηαθξίζεσλ. ΢ηε
ζπλέρεηα, φκσο, ε πνιππνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε δηεχξπλε ην πεδίν ηεο θνηλσληθήο
δηαθνξεηηθφηεηαο εληάζζνληαο ζηνλ θνξκφ ηεο θαη ηε κεηαβιεηή θνηλσληθφ θχιν.
΢ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ε πνιππνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε ζπκπνξεχηεθε
κε ην θεκηληζηηθφ θίλεκα ζε κηα πξνζπάζεηα λα ζπλδεζεί ν ξαηζηζκφο κε ην
ζεμηζκφ. Ζ ρξήζε ηνπ φξνπ θνπιηνχξα αληί ηνπ φξνπ ξαηζηζκφο, φκσο, αλ θαη
δηεπθφιπλε ην άλνηγκα ηεο ζπγθεθξηκέλεο πξνζέγγηζεο πξνο ην αθξναηήξην ησλ
ιεπθψλ, είρε ζπλέπεηα ηελ απαμίσζε ησλ ξηδνζπαζηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο
πνιππνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο θαη ηελ ηαχηηζή ηεο κε ηε θνιθινξηθνχ ηχπνπ
αλάδεημε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο (ζην ίδην, 11-12).

΋κσο, νπνηαδήπνηε πξφζιεςε ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο είηε σο

θνηλσληθνχ δεδνκέλνπ είηε σο κνξθήο παηδαγσγηθήο πξφηαζεο, αλ δε ζπλνδεχεηαη
απφ έλα ζρέδην θνηλσληθν-πνιηηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ εθθπιίδεηαη ζε αλψδπλε
πξνζαξκνγή ζηελ επηθξαηνχζα θνηλσληθή ηάμε πξαγκάησλ. Με βάζε απηή ηε
ζέζε, ν McLaren εηζάγεη ηελ έλλνηα ηεο θξηηηθήο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο. Ζ
ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε πξνζιακβάλεηαη απφ ηε ζθνπηά ηνπ θξηηηθνχ
κεηαδνκηζκνχ θαη δίλεη μερσξηζηή έκθαζε ζηνλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ηεο γιψζζαο θαη
ησλ αλαπαξαζηάζεσλ ζηελ θαηαζθεπή ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο θαη ησλ
ηαπηνηήησλ:

«Απηφ πνπ εγψ απνθαιψ θξηηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα θαζηζηά ζαθέο

φηη νη ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο απεηθνλίδνληαη νη θνηλσληθέο νκάδεο
αλαθνξηθά κε ηηο θαηεγνξίεο θπιή, θνηλσληθή ηάμε, θνηλσληθφ θχιν, είλαη
ην απνηέιεζκα ηεο θνηλσληθήο δηακάρεο πάλσ ζηα ζεκεία θαη ζηα λνήκαηα.
Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, μεθεχγνληαο απφ ηνλ θιεηζηφ θφζκν ησλ θεηκέλσλ,

159
 ηνλίδεηαη ν πξσηαξρηθφο ζηφρνο ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ θνηλσληθψλ,
πνιηηηζκηθψλ θαη ζεζκηθψλ ζρέζεσλ κέζα ζηηο νπνίεο παξάγνληαη θαη
θαζνξίδνληαη ηα λνήκαηα (… ). Γηαηί ε δηαθνξά είλαη πξντφλ ηεο ηζηνξίαο,
ηεο θνπιηνχξαο, ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη ηεο ηδενινγίαο ».

(McLaren, 1995a, 126).

Αξγφηεξα, ζε ζρεηηθή ζπλέληεπμε ζα ππνζηεξίμεη φηη ν θξηηηθφο

κεηαδνκηζκφο ηνλ βνήζεζε λα δηακνξθψζεη ηελ νπηηθή ηνπ γηα ηελ θξηηηθή
πνιππνιηηηζκηθφηεηα. Με βάζε ην ζπγθεθξηκέλν επηζηεκνληθφ θαθφ, είδε κε άιιε
καηηά ην δήηεκα ησλ θνηλσληθψλ ηαπηνηήησλ, απνθεχγνληαο ηηο απινπζηεπηηθέο
θαη κνλνδηάζηαηεο εξκελείεο (Biesta & Miedema, 1997, 229). Με βάζε ηηο
παξαπάλσ αλαθνξέο, ζεσξνχκε φηη ε θξηηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα (ή
πνιππνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε ηεο αληίζηαζεο ζχκθσλα κε κηα άιιε ρξήζε ηνπ φξνπ
απφ ηνλ McLaren) ζπγθξνηεί ηελ ηδενινγηθή ηεο ππφζηαζε απφ ηελ παξάδνζε ηεο
κεηακνληέξλαο ζεσξίαο επηιέγνληαο σο πξνλνκηαθφ πεδίν αλάιπζεο ηελ
«αζηάζεηα» ησλ λνεκάησλ θαη ηε δηακεζνιάβεζε ησλ αλαπαξαζηάζεσλ ζηνλ
νξηζκφ ησλ δηαθνξεηηθψλ θνζκναληηιήςεσλ. Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν εκθαλίδεηαη σο
πεδίν αληηπαξαζέζεσλ ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ κε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά
θνηλσληθνχ θχινπ, θπιήο, θνηλσληθήο ηάμεο θαη ζηνρεχεη ζηνλ θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθφ κεηαζρεκαηηζκφ ησλ ζεζκηθψλ φξσλ πνπ παξάγνπλ ηα θνηλσληθά
λνήκαηα θαη πξνζδηνξίδνπλ ηε ζέζε ησλ αληαγσληδφκελσλ νκάδσλ. ΢ε φ,ηη αθνξά
ην ηδενινγηθφ πεξηερφκελν ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο, θαη κε βάζε ηελ ηζηνξηθή
ζπδήηεζε πνπ έρεη πξνεγεζεί ζε επηζηεκνληθφ θαη πνιηηηθφ επίπεδν, ν McLaren
δηαθξίλεη, εθηφο απφ ηελ θξηηηθή λνεκαηνδφηεζε ηνπ παξαπάλσ φξνπ, ηξεηο άιιεο
βαζηθέο πξνζεγγίζεηο: ηε ζπληεξεηηθή, ηε θηιειεχζεξε θαη ηελ αξηζηεξή
θηιειεχζεξε (McLaren, 1995b, 89). Ζ πξψηε νπηηθή πξέπεη λα ζεσξεζεί ηδενινγηθφ
θιεξνδφηεκα ηεο Γπηηθήο απνηθηνθξαηίαο θαη ηνπ ηζηνξηθνχ θαηλνκέλνπ ηεο
δνπιείαο θαη γίλεηαη θαηαλνεηή κε βάζε ηηο δήζελ επηζηεκνληθέο ηεθκεξηψζεηο ηεο
θπιεηηθήο θαησηεξφηεηαο ζπγθεθξηκέλσλ νκάδσλ. Πξφθεηηαη γηα ζηεξεφηππα ηνπ
παξαδνζηαθνχ ξαηζηζκνχ πνπ βαζίδνληαη ζηελ επίθιεζε ηεο βηνινγηθήο
αλσηεξφηεηαο ησλ ιεπθψλ (ζην ίδην, 91). Φπζηθά νη εθπξφζσπνη ηεο ζπληεξεηηθήο
πνιππνιηηηζκηθήο νπηηθήο επίζεκα αξλνχληαη φηη πηνζεηνχλ ζηνηρεία ηεο
ξαηζηζηηθήο ηδενινγίαο ζην ιφγν ηνπο. Ωζηφζν, αλαξσηηνχληαη ππνθξηηηθά ηη είλαη
απηφ πνπ θάλεη ηηο κεηνλνηηθέο νκάδεο λα βηψλνπλ πην έληνλα ηε ζρνιηθή απνηπρία

160
θαη ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. Βαζηθφο ζηφρνο ηεο ζπγθεθξηκέλεο ζεψξεζεο είλαη
ε ζπγθξφηεζε κηαο θνηλήο πνιηηηζκηθήο ζπλείδεζεο, ε νπνία ζα απνξξίπηεη ηηο
ηνπηθέο θαη εζληθέο δηαιέθηνπο, ζα ακθηζβεηεί ηνλ πξνηεηλφκελν ζεζκφ ηεο
δίγισζζεο εθπαίδεπζεο θαη ζα πηνζεηεί σο θπξίαξρε ηελ επίζεκε αγγιηθή γιψζζα.
Γηα ηνλ McLaren, ε ζπληεξεηηθή πξνζέγγηζε πξέπεη λα απνξξηθζεί γηα ηνπο εμήο
ιφγνπο. Πξψηνλ, γηαηί αξλείηαη λα ζπλδέζεη ηελ θνηλσληθή θαηεγνξία «ιεπθφο» κε
πξνλφκηα θαη ζρέζεηο εμνπζίαο. Γεχηεξνλ, γηαηί ζπγθαιχπηεη ηελ ηδενινγία ηεο
αθνκνίσζεο πνπ θαζνξίδεη ηηο πξαθηηθέο ηεο, αθνχ πξνηάζζεη, σο πξνυπφζεζε
έληαμεο ζηνλ θπξίαξρν πνιηηηζκφ, ηελ απνδνρή ησλ Γπηηθν-επξσπατθψλ ζηάζεσλ
θαη αμηψλ. Σξίηνλ, ε ζπληεξεηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα ππνζηεξίδεη ην
κνλφγισζζν εθπαηδεπηηθφ κνληέιν απνδερφκελε ηελ Αγγιηθή σο ηε κφλε επίζεκε
γιψζζα. Σέινο, απνθεχγεη λα ζπλδέζεη ηνλ θπξίαξρν επηζηεκνληθφ θαη θνηλσληθφ
ιφγν κε ηελ εμνπζία ηεο κεζαίαο θαη αλψηεξεο ηάμεο ησλ ιεπθψλ (ζην ίδην, 93). Ο
McLaren ζεσξεί φηη ε παξαπάλσ πξνζέγγηζε πηνζεηεί ξαηζηζηηθέο εμεγήζεηο γηα ην
θαηλφκελν ηεο ζρνιηθήο απνηπρίαο θαη εκθαλίδεη ηα ζθνξ ησλ ζηαζκηζκέλσλ ηεζη
σο ην αζθαιέζηεξν κέζν γηα ηε δηαλνεηηθή θαηεγνξηνπνίεζε ησλ αλζξψπσλ (ζην
ίδην, 96). Ζ θηιειεχζεξε πνιππνιηηηζκηθφηεηα πηνζεηεί ηελ άπνςε φηη αλάκεζα
ζηνπο ιεπθνχο, ηνπ καχξνπο, ηνπο Λαηίλνπο, ηνπο Αζηάηεο θαη άιινπο θπιεηηθνχο
πιεζπζκνχο επηθξαηεί έλα είδνο θπζηθήο ηζφηεηαο. Ζ πξνζέγγηζε απηή βαζίδεηαη
ζηελ ππφζεζε ηεο δηαλνεηηθήο ηζφηεηαο ησλ αλζξψπσλ αλεμάξηεηα απφ ηηο
θνηλσληθνπνιηηηθέο ζρέζεηο πνπ θαζνξίδνπλ ηε ζέζε ηνπο ζηνλ θνηλσληθφ
ζρεκαηηζκφ. Απφ ηε ζθνπηά απηή, ν αληαγσληζκφο ζην πιαίζην ηεο θαπηηαιηζηηθήο
αγνξάο εκθαλίδεηαη σο θπζηνινγηθή κνξθή θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, πνπ δίλεη ζε
φινπο ηηο ίδηεο πξννπηηθέο επηηπρίαο. Ζ πξνζέγγηζε απηή αγλνεί ηηο αζχκκεηξεο
ζρέζεηο εμνπζίαο θαη ζεσξεί φηη νη φπνηεο νηθνλνκηθέο θαη θνηλσληθέο αληηζέζεηο
κπνξνχλ λα ξπζκηζηνχλ κε ζπλαηλεηηθέο δηεπζεηήζεηο. Γηα ηνλ McLaren, ε ηάζε ηεο
θηιειεχζεξεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο θαηαξξέεη ππφ ην βάξνο ελφο γεληθφινγνπ
νπκαληζκνχ, ν νπνίνο ζπγθαιχπηεη ηελ αγγινακεξηθαληθή πνιηηηθή θαη πνιηηηζκηθή
ηζρχ (ζην ίδην, 96). Σέινο, ε αξηζηεξή-θηιειεχζεξε πνιππνιηηηζκηθφηεηα εζηηάδεη
ζηελ αμία ηεο πνιηηηζκηθήο δηαθνξάο θαη ππνζηεξίδεη φηη ε θπιεηηθή ηζφηεηα
θαηαπλίγεη ηηο ζεκαληηθέο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ θπιψλ, δηαθνξέο πνπ εληνπίδνληαη
ζην επίπεδν ησλ ζηάζεσλ, ησλ αμηψλ, ησλ γλσζηηθψλ ζηπι θαη ησλ θνηλσληθψλ
πξαθηηθψλ. Οη εθπξφζσπνη πνπ θηλνχληαη ζηνλ ηδενινγηθφ ρψξν ηεο παξαπάλσ

161
ζεψξεζεο έρνπλ ηελ ηάζε λα ζρεηηθνπνηνχλ ηελ έλλνηα ηεο πνιηηηζκηθήο δηαθνξάο
θαη λα αδηαθνξνχλ γηα ηηο ηζηνξηθέο παξακέηξνπο πνπ ηελ πξνζδηνξίδνπλ. Έηζη, ην
πνιηηηθφ, ζπλήζσο, πεξηνξίδεηαη ζηε ζθαίξα ησλ πξνζσπηθψλ επηινγψλ θαη ε
ζεσξία εμαληιείηαη ζην δήηεκα ησλ πνιηηηζκηθψλ θαη ππνθεηκεληθψλ ηαπηνηήησλ
(ζην ίδην, 96).

Ωζηφζν, ζε άιιν ζεκείν ζα ππνζηεξίμεη φηη ε παξαπάλσ ζπδήηεζε δελ έρεη

θάλεη ην απαηηνχκελν ζεσξεηηθφ άλνηγκα θαη δελ έρεη ζπκπεξηιάβεη ηηο γεληθφηεξεο
θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο ζρέζεηο πνπ επεξεάδνπλ ηε δσή ησλ αλζξψπσλ. Ζ
ζπδήηεζε γηα ηελ πνιππνιηηηζκηθφηεηα απνκαθξχλεηαη απφ ηνπο πιηθνχο φξνπο
δηαβίσζεο θαη ηηο δσληαλέο εκπεηξίεο ησλ θαηαπηεζκέλσλ νκάδσλ. Θέκαηα φπσο ε
αλεξγία, ν αλαιθαβεηηζκφο, ε πείλα, ε θηψρεηα, ηα λαξθσηηθά, ε εγθιεκαηηθφηεηα
θαη ε θαηαζηξνθή ηνπ πεξηβάιινληνο απνπζηάδνπλ απφ ηελ αηδέληα ηεο ζρεηηθήο
ζπδήηεζεο. Ζ πνιππνιηηηζκηθφηεηα γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ δελ πξέπεη λα
εγθιεηζηεί ζην ζηελφ πιαίζην ηεο απνδφκεζεο θεηκεληθψλ λνεκάησλ νχηε λα
απνηειέζεη απνθιεηζηηθή ππφζεζε ηεο αθαδεκατθήο θνηλφηεηαο. Ο McLaren
ππνζηεξίδεη φηη ε πνιππνιηηηζκηθφηεηα δελ είλαη κηα αθεξεκέλε ζεσξεηηθή
αλαθνξά, αιιά ρεηξνπηαζηή πξαγκαηηθφηεηα πνπ θέξλεη πην θνληά ηνλ
επηζηεκνληθφ θαη παηδαγσγηθφ ιφγν κε ηελ ηζηνξία (McLaren, 1994a , 195).

Ο McLaren, φπσο θαη ν Giroux ζηελ πεξίπησζε ηεο ζπζρέηηζεο ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο κε ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο, ζεκειηψλεη ηελ επηζηεκνληθή ηνπ
πξφηαζε ζηε ζχλζεζε ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο κε ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή. Γηα
ηε δπλαηφηεηα απηή αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά:

«Ζ θξηηηθή θαη πνιππνιηηηζκηθή παηδαγσγηθή απνλνκηκνπνηεί ην

θνηλά απνδεθηφ. Δηζρσξεί ζηελ αζέαηε πιεπξά ησλ πξαγκάησλ θαη
αλαδεηθλχεη απηφ πνπ εκθαλίδεηαη σο ξνπηίλα. Οπζηαζηηθά, θαη νη δχν
παηδαγσγηθέο πξνηάζεηο κπαίλνπλ ζηε δηαδηθαζία ακθηζβήηεζεο ηνπ
απηνλφεηνπ. (…) Πξέπεη λα επηζεκαλζεί φκσο πσο νχηε ε πνιππνιηηηζκηθή
νχηε θαη ε θξηηηθή παηδαγσγηθή απνηεινχλ κηα ιίζηα δηδαθηηθψλ πξνηάζεσλ
(…), έλα ζχλνιν κεζνδνινγηθψλ δηαηππψζεσλ. Αληηζέησο δίλνπκε θαη ζηνπο
δχν ιφγνπο ηε δηάζηαζε ηεο εζηθν-πνιηηηθήο ζηάζεο, ηεο ηδενινγηθήο
ακθηζβήηεζεο ησλ θπξίαξρσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο » (Sleeter & McLaren,
1995, 7).

162
 Ο McLaren βιέπεη απηά ηα δχν δηαθξηηά πεδία λα ζπγθιίλνπλ ζ‟ έλα θνηλφ
εγρείξεκα θαη νπζηαζηηθά λα απνηεινχλ δχν ζπκπιεξσκαηηθέο πξνζεγγίζεηο πνπ
επηρεηξνχλ ηε ζεκειίσζε κηαο ηεθκεξησκέλεο θξηηηθήο ζηνλ παγθνζκηνπνηεκέλν
θαπηηαιηζκφ θαη ζηηο ζπλέπεηέο ηνπ (ζην ίδην, 8). Ωζηφζν, έλα απφ ηα πξνβιήκαηα
πνπ πξέπεη λα αληηκεησπίζεη ε πνιππνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε, θαη εηδηθφηεξα νη
εθπξφζσπνη ηεο αθαδεκατθήο θνηλφηεηαο ησλ καχξσλ, είλαη ε απεκπινθή ηεο απφ
ηα ζηελά φξηα πξφζιεςεο ηνπ ξαηζηζκνχ θαη ηνπ ζεμηζκνχ. Γηα ηνλ McLaren, απηά
ηα δχν δελ απνηεινχλ ζέκαηα ηδησηηθήο θχζεο, αιιά ζπλαξζξψλνληαη, σο
πεξίπινθα πνιηηηθά πξνβιήκαηα, κε ηηο γεληθφηεξεο επηπηψζεηο ησλ
παγθνζκηνπνηεκέλσλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ (ζην ίδην, 10). Οπζηαζηηθά, ν
McLaren ελδηαθέξεηαη γηα έλα θνηλφ, αλάκεζα ζηηο δχν πνιηηηθέο, πεδίν δξάζεο ην
νπνίν ζα αλαδεηθλχεη ηηο θαζνιηθέο αμίεο ηεο ειεπζεξίαο θαη ηεο δηθαηνζχλεο θαη
ζα δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζηηο θαηαπηεζκέλεο θνηλσληθέο νκάδεο λα εληζρχζνπλ ηε
γλψζε ηνπο γηα ηνλ θφζκν θαη λα ηελ αληηιεθζνχλ σο κέξνο κηαο ζπλνιηθφηεξεο
πξνζπάζεηαο ξηδηθνχ θνηλσληθνπνιηηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ. Σειηθά, ε
παξεκπφδηζε ησλ θπξίαξρσλ παηδαγσγηθψλ θαη θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ ζπλαξηάηαη
κε ην εγρείξεκα ηεο ζχλδεζεο ηεο πνιππνιηηηζκηθήο ζεσξίαο θαη ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο. Ζ ζχλζεζε απηή πξέπεη λα ζέηεη σο πξνηεξαηφηεηα ηελ αλαηξνπή
ησλ ππαξρνπζψλ δνκψλ θπξηαξρίαο, φρη κφλν ζηα ζχλνξα ηνπ ζρνιείνπ, αιιά ζην
ζχλνιν ηεο θνηλσληθνπνιηηηζκηθήο δσήο.

Μία ζεκαληηθή αλαθνξά πνπ ρξεζηκνπνηεί ζπρλά ν McLaren ζηελ πεξίνδν

ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ, αιιά θαη αξγφηεξα, είλαη ε θπξίαξρε θνπιηνχξα
θαη ε πνιηηηθή ζέζε ησλ ιεπθψλ, απηφ πνπ ν ίδηνο απνθαιεί «ιεπθφηεηα».
Τπνζηεξίδεη φηη ε ζπδήηεζε γηα ηε ζπγθξφηεζε ησλ ηαπηνηήησλ ζηε ζρεηηθή
βηβιηνγξαθία επηθεληξψλεηαη ζ‟ εθείλεο ηηο νκάδεο πνπ απφ ηελ θπξίαξρε
θνπιηνχξα ραξαθηεξίδνληαη «εζληθέο». Οη πιεζπζκνί απηνί εκθαλίδνληαη σο
δηαθξηηέο κεηνλφηεηεο θαη ζπρλά απνθαινχληαη «έγρξσκνη». Απηή ε ζέζε
δηαησλίδεη ηελ αληίιεςε φηη ηα βηνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά, θαη πην ζπγθεθξηκέλα ν
θαηλφηππνο, ην ρξψκα ηνπ δέξκαηνο ή άιινη βηνινγηθνί δείθηεο εκθαλίδνληαη σο
ζηαζεξέο θαη θπζηθέο ηδηφηεηεο πνπ απνδίδνληαη ζηηο εζληθέο νκάδεο θαη
θαζνξίδνπλ ηε ζέζε ηνπο, αλεμάξηεηα απφ ην θνηλσληθν-πνιηηηζκηθφ, ηζηνξηθφ θαη
πνιηηηθφ πιαίζην ζην νπνίν εκθαλίδνληαη. ΋κσο, ν φξνο «εζληθφο» ζπάληα
απνδίδεηαη ζηνπο ιεπθνχο. Με άιια ιφγηα, φηαλ είζαη ιεπθφο θαηέρεηο κηα ζέζε

163
πνπ ππεξβαίλεη ην ζηνηρείν ηεο εζληθφηεηαο (McLaren & Munoz, 2000, 32). Ο
Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο εμεγεί πσο, φηαλ ρξεζηκνπνηεί ηελ έλλνηα «ιεπθφηεηα» (ή
ηαπηφηεηα ησλ ιεπθψλ), αλαθέξεηαη ζηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα ησλ ιεπθψλ, ε
νπνία δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη κνλνδηάζηαηε θαη αδηαίξεηε ελφηεηα, αιιά έλα
πιαίζην πνιηηηζκηθήο αλαθνξάο κε επκεηάβιεηα θαη ζρεηηθά αθαζφξηζηα φξηα. Ζ
ζεσξεηηθή έλλνηα ηαπηφηεηα ησλ ιεπθψλ βαζίδεηαη ζ‟ έλα ζχλνιν ιφγσλ, θσλψλ
θαη ζπρλά εκθαλίδεηαη κε αληηθαηηθφ ηξφπν. ΢χκθσλα κε ηελ αληίιεςε απηή, ε
ηαπηφηεηα ησλ ιεπθψλ ιεηηνπξγεί κέζσ ησλ θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ ηεο
αθνκνίσζεο, ηεο πνιηηηζκηθήο νκνγελνπνίεζεο θαη δηαπεξλάηαη απφ ηελ θαηεγνξία
θνηλσληθή ηάμε, θαζψο θαη απφ ηελ παξάδνζε ηνπ ξαηζηζκνχ θαη ηεο
απνηθηνθξαηίαο. Δπίζεο, ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα ζπλδέεηαη κε ην ζχλνιν ησλ
θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ, θαη πην ζπγθεθξηκέλα κε ηηο δηαδηθαζίεο θνηλσληθήο
παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο. Δηδηθφηεξα ζηηο Ζ.Π.Α., ν θαπηηαιηζκφο απνηειεί ην
ζχζηεκα πνπ αληαλαθιά άληζεο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ εζλνηηθψλ νκάδσλ, απφ ηε
ζηηγκή πνπ νη ζεζκνί θαη νη πξαθηηθέο εμνπζίαο θαζνξίδνληαη απφ ηελ εγεκνληθή
παξνπζία ησλ ιεπθψλ (McLaren, 1998, 65).

΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ε «ιεπθή θπξηαξρία» πξνζεγγίδεηαη σο κηα

θνηλσληθν-ηζηνξηθή κνξθή ζπλείδεζεο, έλα ηζηνξηθφ πιαίζην πνπ νξηνζεηεί ηδέεο,
γλψζεηο, ζπλαηζζήκαηα, θνηλσληθέο πξαθηηθέο θαη πνιηηηζκηθά πξφηππα, ηα νπνία
απνδίδνληαη ζηνπο ιεπθνχο. Ζ «ιεπθή θπξηαξρία» εκθαλίδεηαη κε ηε κνξθή ηεο
θνηλσληθήο ακλεζίαο -αθνχ απνθεχγεη λα ζπζρεηίζεη ηελ θνηλσληθή ζέζε ησλ
ιεπθψλ κε ζπκθέξνληα θαη πξνλφκηα εμνπζίαο- θαη ιεηηνπξγεί σο ην θαλνληζηηθφ
πιαίζην επηθαζνξηζκνχ ηεο ππνθεηκεληθήο ηαπηφηεηαο ησλ αλζξψπσλ. ΢ηηο Ζ.Π.Α.,
νη ζπλέπεηεο ηνπ ζεζκηθνχ ξαηζηζκνχ, κε ηνλ νπνίν ζπλδέεηαη ην θαηλφκελν ηεο
θπξηαξρίαο ησλ ιεπθψλ, απνηππψλνληαη ζηνλ ηξφπν πνπ ε δηθαηνζχλε, ην
ζσθξνληζηηθφ ζχζηεκα, ε εθπαίδεπζε θαη νη γεληθφηεξνη νηθνλνκηθνί κεραληζκνί
ηνπ θξάηνπο αληηκεησπίδνπλ ηηο κεηνλφηεηεο θαη ηηο πνηθίιεο θπιεηηθέο νκάδεο.
Δπίζεο, εθθξάδεηαη κε ηηο πνιηηηθέο απέλαληη ζηνπο κεηαλάζηεο, κε ηηο πξαθηηθέο
ησλ δηαθξίζεσλ, ηνπ ζεμηζκνχ θαη ηνπ εζληθηζκνχ, αιιά θαη κε ηελ ηζηνξηθφηεηα
ησλ γεληθφηεξσλ ηκπεξηαιηζηηθψλ πνιηηηθψλ ηεο Γχζεο (ζην ίδην, 66). Ζ αλάιπζε
ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο θνηλσληθνπνιηηηζκηθήο δχλακεο ησλ ιεπθψλ εζηηάδεη ζηε
δηάθξηζε «εκείο» θαη νη «άιινη». Δλδηαθέξεηαη δειαδή λα αλαδείμεη ηελ πνιηηηθή
ιεηηνπξγία ηεο έλλνηαο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ηε ζπκβνιή ηεο ζηελ αξλεηηθή

164
αμηνιφγεζε ηνπ «άιινπ», θαζψο φ,ηη δελ εληάζζεηαη ζηελ επηθξαηνχζα αληίιεςε
γηα ην ζχζηεκα ησλ θνηλσληθνπνιηηηζκηθψλ ζρέζεσλ ζεσξείηαη απνθιίλνπζα
πξαθηηθή. Πξνηείλεηαη έηζη έλα κνληέιν ηαπηφηεηαο, ηα φξηα ηνπ νπνίνπ
πξνθχπηνπλ απφ ηελ αληηπαξαζεηηθή ηνπ ζρέζε κε ηνλ «άιινλ». Πξφθεηηαη γηα ηε
δηακφξθσζε ηεο νκαδηθήο ζπλείδεζεο πνπ αμηνπνηεί ηελ αλάγθε ηνπ αηφκνπ λα
αλήθεη θάπνπ θαη λα εμειίζζεηαη κέζα απφ έλα ζχλνιν γισζζηθψλ θαη
πνιηηηζκηθψλ πξαθηηθψλ ην νπνίν κεηαθέξεηαη απφ γεληά ζε γεληά. Ο McLaren
ππνζηεξίδεη πσο ζα ήηαλ αδφθηκν λα δηαρσξίζνπκε ηελ ηαπηφηεηα ηνπ θαηαπηεζηή
απφ απηή ηνπ θαηαπηεδφκελνπ (ζην ίδην, 68). Γη‟ απηφ ην ιφγν ζεσξείηαη αλαγθαίν
λα δψζνπκε πεξηζζφηεξε έκθαζε ζηελ αλάιπζε ηεο ηαπηφηεηαο ησλ ιεπθψλ θαη
ζηηο ηδενινγηθέο πξαθηηθέο πνπ ζπλεπάγεηαη ε ζπγθξφηεζή ηεο. Βέβαηα, ε θξηηηθή
ζηελ θπξηαξρία ησλ ιεπθψλ δε ζεκαίλεη φηη ν McLaren ζηξέθεηαη ελάληηα ζην
ζχλνιν ηεο ιεπθήο θπιήο κε κνλαδηθφ θξηηήξην ην ρξψκα ηνπ δέξκαηφο ηνπο.
Αληίζεηα, ην βαζηθφ ηνπ επηρείξεκα είλαη φηη ε επαλαλαθάιπςε ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ ζην επίπεδν ηεο εζληθφηεηαο θαη ηεο θπιήο εθζέηεη ζην θσο ηνπο κχζνπο
ηεο θπιεηηθήο θαηαγσγήο θαη δεκηνπξγεί ηηο ζπλζήθεο έκπξαθηεο ακθηζβήηεζεο
ησλ ζπγθεθξηκέλσλ κνξθψλ θαηαπίεζεο (McLaren & Munoz, 2000, 37).

΢‟ απηφ ην ζεκείν θξίλνπκε ζθφπηκν λα θιείζνπκε ηε ζπγθεθξηκέλε

ελφηεηα δηαθξίλνληαο κία ζνβαξή ηδενινγηθή κεηαηφπηζε απφ ην κεηακνληεξληζκφ
ηεο αληίζηαζεο θαη ηελ θξηηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα πξνο ηε καξμηζηηθή αλάιπζε
θαη ηελ επαλαζηαηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα. ΢ηξνθή ε νπνία εθθξάδεηαη
πξνζερηηθά ην 1997 κε ην έξγν ηνπ McLaren Revolutionary Multicalturalism θαη
απνηππψλεηαη κε κεγαιχηεξε ζαθήλεηα ζηε δνπιεηά ηεο δεθαεηίαο πνπ αθνινπζεί.
Πην ζπγθεθξηκέλα ζηελ εηζαγσγή ηνπ παξαπάλσ βηβιίνπ ππνζηεξίδεη φηη:

«Οη κεηακνληέξλεο δηαθεξχμεηο γηα ηελ πξνζέγγηζε θαη

επαλαλαθάιπςε ησλ ηαπηνηήησλ θαη ε αμηνπνίεζε ησλ ζέζεσλ απηψλ πξνο
κηα πξννδεπηηθή θαηεχζπλζε ζηελ επνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ηνπ
πινπξαιηζκνχ κνπ θαίλνληαη θάπσο θνληφθζαικεο θαη επηθίλδπλεο. Θα
ρξεηαδφκαζηαλ έλαλ νιφθιεξν ζηξαηφ απφ Jacqes Lacan γηα λα
ηαθηνπνηήζνπκε φιεο απηέο ηηο δηαθνξεηηθέο ππνθεηκεληθέο ζέζεηο πνπ
εκθαλίδνληαη ζηελ θαζεκεξηλή καο δσή. Πηζηεχσ φηη νη πνιηηηζκηθέο
δηαθνξνπνηήζεηο θαη ν ξφινο ηεο γιψζζαο δελ είλαη ηφζν ζεκαληηθά

165
 δεηήκαηα, αλ δε ζπζρεηηζηνχλ κε ηελ θνηλσληθή νιφηεηα θαη κε ηηο
νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο δπλάκεηο πνπ ηελ θαζνξίδνπλ ».

(McLaren, 1997, 7).

Ζ παξαπάλσ ζέζε απνθηά ηδηαίηεξε ζεκαζία, φρη γηαηί ν McLaren ππνβάιιεη

ζε θξηηηθή ηελ αδπλακία ηεο κεηακνληέξλαο ζεσξίαο λα δηακνξθψζεη ηελ
πξννπηηθή κηαο εληαίαο ζπζηεκαηηθήο πξνζέγγηζεο γηα ηελ θνηλσλία, αιιά γηαηί
εδψ απνθεχγεη λα θάλεη δηάθξηζε αλάκεζα ζηνλ «αληηδξαζηηθφ» θαη ζηνλ
«πξννδεπηηθφ» κεηακνληεξληζκφ. Ζ θξηηηθή ηνπ επηθεληξψλεηαη, θπξίσο, φρη ζηελ
πνιηηηζκηθή, αιιά ζηελ νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή δηάζηαζε ηεο δηαθνξάο. Ζ
ζπγθξφηεζε ησλ ηαπηνηήησλ νπζηαζηηθά ηνπνζεηείηαη ζηε ζθαίξα ησλ ζπλνιηθψλ
θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ. Δπηπιένλ, ε κεηαηφπηζε ηνπ θέληξνπ βάξνπο ηεο
αλάιπζεο απφ ηηο ηαπηφηεηεο θαη ηηο αλαπαξαζηάζεηο ζηηο αληηθεηκεληθέο ηζηνξηθέο
δνκέο ζεκειηψλεηαη κε ηε ξεηή ακθηζβήηεζε ηεο αηνκηθήο δπλαηφηεηαο ησλ
ππνθεηκέλσλ λα επαλαζπλζέζνπλ ηελ θνηλσληθή ηνπο ηαπηφηεηα. Με άιια ιφγηα,
ππνζηεξίδεηαη φηη νη δνκέο δελ κπνξνχλ λα γίλνπλ αληηιεπηέο σο παξάγνληεο
απηνλνκεκέλνη απφ ηα άηνκα (ζην ίδην, 8). Έηζη, επηρεηξείηαη ε αλαγλψξηζε ηεο
ππεξαηνκηθήο ζπιινγηθφηεηαο θαη ηνπ ζπιινγηθνχ ηζηνξηθνχ ππνθεηκέλνπ σο
ηθαλνχ παξάγνληα δξάζεο θαη αληίζηαζεο (ζην ίδην, 12). Καηά απηφλ ηνλ ηξφπν, ν
McLaren πξνηείλεη ηε ζχλζεζε ζέζεσλ απφ ην ζεσξεηηθφ δπλακηθφ ηεο
Πνιππνιηηηζκηθφηεηαο, ηεο Κξηηηθήο Παηδαγσγηθήο θαη ηεο Πνιηηηθήο Οηθνλνκίαο,
ζχλζεζε ηελ νπνία ζα δηεξεπλήζνπκε πην ζπζηεκαηηθά ζηελ επφκελε πεξίνδν.

΢ηε ζπλέρεηα, ζα επηρεηξήζνπκε λα εμεηάζνπκε κε πνηνλ ηξφπν πξνβάιιεηαη

ην έξγν ηνπ Freire ζηα θείκελα ηνπ κεηακνληέξλνπ McLaren θαη πψο ε πξφζιεςε
απηή ιεηηνπξγεί σο ζεσξεηηθφ θαη θηινζνθηθφ αληίβαξν ζηελ ακθηζβήηεζε ησλ
αθξαίσλ ζέζεσλ ηνπ κεηακνληεξληζκνχ.

Η παιδαγυγική ηος Freire

΢χκθσλα κε ηνλ Donaldo Macedo, ε απνηπρία θαη ηα αδηέμνδα ηνπ

«απνηακηεπηηθνχ παηδαγσγηθνχ κνληέινπ» ζηηο ζχγρξνλεο θαπηηαιηζηηθέο
θνηλσλίεο νδήγεζαλ πνιινχο θηιειεχζεξνπο θαη λεν-θηιειεχζεξνπο παηδαγσγνχο
πξνο ηελ παηδαγσγηθή ηνπ Freire. Απηφ θαηαδεηθλχεη δχν πξάγκαηα. Πξψηνλ, φηη
δελ ακθηζβεηείηαη πηα ε δπλαηφηεηα αμηνπνίεζεο ησλ παηδαγσγηθψλ ζέζεσλ ηνπ
Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ ζηε Γχζε θαη δεχηεξνλ, θαηαδεηθλχεη ηελ φμπλζε ησλ

166
θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ ζηα αζηηθά θέληξα ησλ Γπηηθψλ θνηλσληψλ θαη ηελ
κεηαηξνπή ηνπο, θπξίσο ζηηο Ζ.Π.Α., ζε θνηλσληθά πεδία θηψρεηαο, εμαζιίσζεο,
εθκεηάιιεπζεο θαη εγθιεκαηηθφηεηαο. Σελ εμέιημε απηή ν Macedo ηελ νλνκάδεη
«ηξηηνθνζκηνπνίεζε» ηνπ Πξψηνπ Κφζκνπ. Πξφθεηηαη γηα ηάζε πνπ εκθαλίδεηαη ζε
θάζε αλαπηπγκέλε ρψξα λα δεκηνπξγεί ζην εζσηεξηθφ ηεο κία «εζσηεξηθή
απνηθία», λα εκπεξηέρεη κέζα ηεο ηνλ «ππαλάπηπθην θφζκν» θαη λα πεξηθιείεη έλα
ππνπξνιεηαξηάην κέζα ζην πξνιεηαξηάην. Φαηλφκελα πνπ έσο ηψξα ζπλαληνχζε
θαλείο ζηε Γνπαηεκάια ή ζην Δι ΢αιβαδφξ παξαηεξνχληαη ζην εζσηεξηθφ
κεγαινππφιεσλ ησλ Ζ.Π.Α., φπσο ζηε Βνζηφλε θαη ζηε Νέα Τφξθε (Macedo,
1994, xiii).

Με βάζε ην παξαπάλσ πιαίζην, κπνξνχκε λα παξαθνινπζήζνπκε ην

ζπιινγηζκφ ηνπ McLaren αλαθνξηθά κε ηε δπλαηφηεηα αμηνπνίεζεο ηνπ Freire ζηε
δηθή ηνπ νπηηθή. Ο Freire ηνπνζεηείηαη ζηα ζχλνξα ηνπ κνληέξλνπ θαη
κεηακνληέξλνπ ιφγνπ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε δνπιεηά ηνπ ππελζπκίδεη ζηνπο
εθπαηδεπηηθνχο θαη ζηνπο δηαλννχκελνπο φηη νη άλζξσπνη αθφκε ππνθέξνπλ,
πέθηνπλ ζχκαηα εθκεηάιιεπζεο θαη θαηαπίεζεο, ελψ παξάιιεια κεηαθέξεη ηε
κεηακνληέξλα ζηξαηεγηθή γηα απνδφκεζε ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ λνεκάησλ
θαη αμηψλ (McLaren, 1994b, 210). Γηα ηνλ McLaren, ε δνπιεηά ηνπ Freire
ζπκβάιιεη απνθαζηζηηθά ζηε δηακφξθσζε ηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο, φρη κφλν εμαηηίαο ηεο ζεσξεηηθήο ηεο δηαχγεηαο, αιιά, πξσηίζησο,
γηαηί απνηειεί απφδεημε φηη ε δηρνηφκεζε αλάκεζα ζηε ζεσξία θαη ηελ πξαθηηθή
κπνξεί λα μεπεξαζηεί. Πην ζπγθεθξηκέλα, ηα πξνγξάκκαηα γξακκαηηζκνχ πνπ
νξγάλσζε ν Freire γηα ηνπο Βξαδηιηάλνπο ρσξηθνχο εθαξκφδνληαη ζήκεξα ζε
πνιιέο ρψξεο ηνπ θφζκνπ. Μέζσ ηεο δηαιεθηηθήο ζχλδεζεο ηεο νηθνλνκίαο, ηεο
θνηλσληθήο ηαμηθφηεηαο θαη ηεο θνπιηνχξαο, ν Freire θαηάθεξε λα ζπγθξνηήζεη έλα
νινθιεξσκέλν ζχζηεκα ζθέςεο πνπ βαζίδεηαη ζηε γιψζζα ηεο θξηηηθήο, αιιά θαη
ζηελ πξννπηηθή ηεο θνηλσληθν-πνιηηηθήο παξέκβαζεο (McLaren, 1986b, 395).
Δπίζεο, ε εκπεηξία ηεο εμνξίαο ηνπ, ε νπνία ηειηθά ηνλ βνήζεζε λα θαηαλνήζεη
βαζχηεξα ηε ζρέζε αλάκεζα ζηελ πνιηηηθή θαη ηελ εθπαίδεπζε, καο δηδάζθεη φηη
ππάξρνπλ ηδηαίηεξεο θαη δηαθξηηέο αλαγλψζεηο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, θαζψο θαη φηη
ε δηαδηθαζία δηακφξθσζεο ησλ θνηλσληθψλ ηαπηνηήησλ δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη
ζηαηηθή θαη εληαία (McLaren & Giarelli 1995, 11). Ο McLaren απνδίδεη ηελ
πνιηηηθή θαη επηζηεκνληθή αμία ηεο δνπιεηάο ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ ζηε

167
ζχλδεζε ηεο παηδαγσγηθήο κε ηελ θνπιηνχξα θαη ηε γιψζζα ηεο θαζεκεξηλφηεηαο.
Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, ηα δχν απηά ζηνηρεία (θνπιηνχξα θαη γιψζζα) γίλνληαη νη
βαζηθνί άμνλεο ησλ ξηδνζπαζηηθψλ θνηλσληθψλ αιιαγψλ (McLaren & Leonard,
1993, 6). Ο McLaren ζεσξεί ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ηε ζέζε ηνπ Freire γηα ηε
δηαιεθηηθή ζπγθξφηεζε ηεο αλζξψπηλεο ζπλείδεζεο κε βάζε ηε γιψζζα θαη ηελ
θνηλσληθή δξάζε. Ζ πξάμε ηεο απειεπζέξσζεο απνηειεί αθεηεξηαθή ζέζε ηνπ
Freire θαη ζεκειηψλεηαη ζηελ ελδπλακσηηθή ιεηηνπξγία ηεο γλψζεο θαη ζηε
ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ. Σν ζηνηρείν απηφ είλαη θξίζηκν, γηαηί
αλαδεηθλχεη ηνλ πνιηηηθφ ραξαθηήξα ηεο γλψζεο θαη ηε ξηδνζπαζηηθή πξφζιεςή
ηεο ζε δεηήκαηα θεληξηθήο ζπνπδαηφηεηαο. ΋κσο, ε γλψζε δελ κπνξεί πνηέ λα είλαη
νινθιεξσκέλε αλ δελ επηδηψμεη ηελ άξζε ηεο δηρνηφκεζεο αλάκεζα ζηε ζεσξία θαη
ηελ πξαθηηθή. Μηα ηέηνηα πξνζέγγηζε ηεο γλψζεο δε κέλεη κφλν ζηελ απνθάιπςε
ηεο ηδενινγηθήο εγεκνλίαο ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ. Πξνρσξεί ζηελ πξαθηηθή
αμηνπνίεζή ηεο απφ ηνπο θαηαπηεδφκελνπο ζην επίπεδν ηεο θνηλσληθήο δξάζεο. Ο
McLaren επηκέλεη ζηελ αιιεινηξνθνδφηεζε αλάκεζα ζηε ζεσξία θαη ηελ πξαθηηθή
ζπζρεηίδνληάο ηελ κε ην έξγν ηνπ Freire (ζην ίδην, 54).

΋πσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη, ε πξφζιεςε ησλ ζέζεσλ ηνπ Freire βνήζεζε
ηνλ McLaren λα ηνπνζεηεζεί απέλαληη ζην κεηακνληέξλν ζπληεξεηηζκφ. Ο Freire
ζπλερίδεη λα ππνζηεξίδεη ηελ αμία ηεο ζπλνιηθήο πξνζέγγηζεο ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ, αλ θαη ην έξγν ηνπ ηνλίδεη ηε ζεκαζία ηεο ηνπηθήο γλψζεο ζηε δηαδηθαζία
ηεο θξηηηθήο ζπλεηδεηνπνίεζεο. Ωζηφζν, ζεσξεί φηη νη πξαθηηθέο θαη ηδέεο ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ γηα ηελ θαζεκεξηλή δσή πξνζθέξνπλ δπλαηφηεηεο γηα ζπδήηεζε
εληαγκέλεο ζην επξχηεξν θνηλσληθφ θαη πνιηηηζκηθφ πιαίζην (ζην ίδην, 71). Ζ
θαηαλφεζε ησλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ γηα ηνλ McLaren παξνπζηάδεηαη σο
απνηέιεζκα ηεο ζπζρέηηζεο ηνπ πνιηηηθνχ κηθξν- θαη καθξν-επηπέδνπ, γηα λα
μαλαζπκεζνχκε ηελ θξηηηθή ηνπ πξνο ηνλ αληηδξαζηηθφ κεηακνληεξληζκφ, ν νπνίνο
πξνσζεί ηελ απνζπαζκαηηθή ζχιιεςε ησλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ αληηπαξαζέζεσλ. Ο
McLaren, φπσο θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο πξφζιεςεο ηνπ θξηηηθνχ
κεηακνληεξληζκνχ, ελζσκαηψλεη ζην ζεσξεηηθφ ηνπ πξνβιεκαηηζκφ ζεκαληηθά
ζηνηρεία απφ ηε ζεσξία ηνπ Freire. Θεσξνχκε φηη ηα ζηνηρεία απηά ζπκβάιινπλ ζηε
δηακφξθσζε ηεο νπηηθήο ηνπ θαη θαηά ζπλέπεηα θξίλνπκε ζθφπηκν λα ηα
ζπκπεξηιάβνπκε ζηελ αλάιπζή καο.

168
 Πξψηα απ‟ φια, ζεσξνχκε φηη έρεη ελδηαθέξνλ ε εξκελεία ηεο έλλνηαο
πξάμε. ΋πσο καο πιεξνθνξεί ν Γξφιιηνο, ε πξάμε ζην έξγν ηνπ Freire απνζθνπεί
ζηελ ελφηεηα ηεο ζεσξίαο κε ηελ πξαθηηθή (Γξφιιηνο, 2005, 249). ΢χκθσλα κε ηνλ
McLaren, ε έλλνηα ηεο πξάμεο δηακνξθψλεηαη απφ ηε ζπλάληεζε ηεο ζεσξίαο κε ηε
δξάζε. Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή νθείιεη λα θηλεηνπνηεί. ΋κσο, ε δξάζε απηή δελ
πξέπεη λα θαηαιήγεη ζε εκπεηξηζκφ. Ζ εκπεηξία δε κηιάεη απφ κφλε ηεο, δελ
πξνζθέξεη κηα ππεξβαηηθή ζχιιεςε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Αληίζεηα, απαηηείηαη κηα
πνιιαπιή αλάγλσζε ηεο θαζεκεξηλήο πξαθηηθήο δξαζηεξηφηεηαο, ψζηε λα
απνθχγνπκε ηελ απνζπαζκαηηθή θαη ζπρλά ζηξεβιή απεηθφληζή ηεο. Καηά
ζπλέπεηα, γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ ε ζεσξία γίλεηαη δχλακε θεληξηθήο
ζεκαζίαο ζηε γλψζε ηεο αληηθαηηθφηεηαο ηνπ θφζκνπ, πνπ ηειηθά επηηξέπεη ην
κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ (McLaren, 1991, 20). Δπίζεο, ε έλλνηα ηεο πξάμεο
πξνζιακβάλεηαη σο «αθήγεζε», ε νπνία αθνξά θάζε πιεπξά ηεο θνηλσληθήο δσήο
θαη ηνπ ηξφπνπ έθθξαζεο ησλ αλζξψπσλ. Ζ δπλαηφηεηα λα αθεγείηαη θάπνηνο ηελ
εκπεηξία ηνπ θαη λα ζπλδπάδεη ηελ αθήγεζε απηή κε θξηηηθή πξαθηηθή ηνλ
κεηαβάιιεη ζε δπλακηθφ παξάγνληα θνηλσληθήο αιιαγήο. Απηφ ην ζρήκα ηεο
θξηηηθήο πξάμεο δηαθέξεη απφ ηε ζπλεζηζκέλε αλχςσζε ηεο αλζξψπηλεο
ζπλείδεζεο. Θεκειηψλεηαη ζηε ζπιινγηθή θξηηηθή ησλ βησκέλσλ εκπεηξηψλ θαη ζην
εγρείξεκα γηα ην μεπέξαζκά ηνπο ((McLaren, 1991, 34).

Αιινχ ν McLaren ζα δειψζεη φηη ε έλλνηα ηεο πξάμεο, φπσο εκθαλίδεηαη ζην
έξγν ηνπ, ζπλδέεηαη κε ηηο έλλνηεο ηεο αιιειεγγχεο θαη ηεο απειεπζέξσζεο.
Πξφθεηηαη γηα ηε δεκηνπξγηθή ζπλάξζξσζε ησλ παξαπάλσ ελλνηψλ κε ζθνπφ ηελ
πνιηηηθή θαη ζεσξεηηθή ελδπλάκσζε. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε πξάμε λνείηαη σο
κνξθή ξηδνζπαζηηθήο αιιειεγγχεο πξνο θάζε άλζξσπν ή νκάδα πνπ αγσλίδεηαη γηα
λα μεπεξάζεη ηελ θαηάζηαζε ηεο απνμέλσζεο θαη απνκφλσζεο ζηελ νπνία ηνπο έρεη
νδεγήζεη ε πνιηηηθή ηεο θαηαπηεζηηθήο κεηνςεθίαο (McLaren, 1995a, 23). Βέβαηα,
δηεπθξηλίδεη φηη ε αιιειεγγχε δε ζεκαίλεη απηνκάησο θαη κηα εληαία νπηηθή γηα ηελ
θνηλσληθή δσή νχηε παηεξλαιηζηηθή κεηαρείξηζε ηνπ θαηαπηεδφκελνπ. Δδηθά ζηελ
παξνχζα θάζε ηεο πνιιαπιήο ζχλζεζεο ησλ ππνθεηκέλσλ, ε αιιειεγγχε δελ
ηαπηίδεηαη κε ηελ νκνθσλία. Αληίζεηα, ν McLaren κηιάεη γηα ηελ πνιπθπιεηηθή
αιιειεγγχε πνπ ελζαξξχλεη έλα βαζκφ αληαγσληζκνχ, αιιειεπίδξαζεο θαη φρη
αξκνλίαο (ζην ίδην, 223). ΢ηε ζθέςε ηνπ Freire, ε έλλνηα ηεο απειεπζέξσζεο
ηαπηίδεηαη κε ηελ πάιε ηνπ θαηαπηεδφκελνπ λα αλαθαιχςεη κε θξηηηθφ πλεχκα ηηο

169
δπλάκεηο πνπ ηνλ θαζνδεγνχλ θαη λα ππεξβεί ηελ αζθάιεηα ηεο ζπκκφξθσζεο ζην
θαηεζηεκέλν ηεο αλειεπζεξίαο (Φξέηξε, 1977, 45). Γηα ηνλ McLaren, ε
παηδαγσγηθή ηεο απειεπζέξσζεο αλαδεηθλχεη ζε θεληξηθφ πξφβιεκα ηνλ ηξφπν πνπ
ε ίδηα ζα βνεζήζεη ηνλ θαηαπηεδφκελν λα ζθεθηεί ηελ θαηάζηαζή ηνπ, ζα κηιήζεη
απεπζείαο ζηελ εκπεηξία ηνπ θαη ζα ηνλ θάλεη λα ζθεθηεί ηελ αλάγθε ηνπ αγψλα γηα
ηελ απειεπζέξσζή ηνπ. Ζ ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο θαηαπίεζεο θαη ησλ αηηηψλ ηεο
ζεσξείηαη αλαγθαίνο, αιιά φρη επαξθήο φξνο γηα ηελ απειεπζέξσζε. Ζ αληίιεςε
ηεο πξαγκαηηθφηεηαο πξέπεη λα γίλεη θηλεηήξηα δχλακε ηεο απειεπζεξσηηθήο
δξάζεο (McLaren, 1991, 28). Ζ ζέζε απηή νδεγεί ζηελ αλάγθε ζπγθξφηεζεο ηεο
δεκηνπξγηθήο νπηνπίαο, ηεο δχλακεο δειαδή πνπ δεκηνπξγεί ηζνξξνπία αλάκεζα
ζηηο δπλαηφηεηεο ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη ζηηο πξαγκαηηθέο αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο.
Απηά ηα δχν ραξαθηεξηζηηθά ηεο ξεαιηζηηθήο δξάζεο παξάγνπλ, ζχκθσλα κε ηνλ
McLaren, ηε δεκηνπξγηθή ηάζε ηεο νπηνπηθήο θαληαζίαο. Δδψ επηρεηξείηαη ε
ζχλζεζε ηεο ζέζεο ηνπ Bloch γηα ην ζπιινγηθφ φλεηξν ηεο απειεπζέξσζεο κέζσ
ηνπ απινχ θαζεκεξηλνχ αγψλα θαη ηεο ελδπλακσηηθήο πξάμεο ηνπ Freire σο
θηλεηήξηαο δχλακεο ηεο απειεπζεξσηηθήο πνιηηηθήο (McLaren, 1994b, 208). Ο
McLaren, φκσο, επηθεληξψλεηαη θπξίσο ζηηο ζέζεηο ηνπ Freire γηα ηελ αλάπηπμε
κηαο νπηηθήο γηα ηελ θξηηηθή νπηνπία. Θεσξεί φηη ην εγρείξεκα ηεο δηακφξθσζεο
ηεο νπηνπηθήο ζθέςεο, φπσο αλαπηχρζεθε απφ ηνλ Freire, απνηειεί κηα πξάμε
αληίζηαζεο, κηα «αληη-ζεσξία», ε νπνία εληζρχεη ηελ ειπίδα ησλ αλζξψπσλ γηα
δξάζε ελάληηα ζηνπο ζθνπνχο ησλ θαηαπηεζηψλ θαη, ηειηθά, γηα κεηαζρεκαηηζκφ
ηεο θαηαπίεζεο ζε απζεληηθή δεκνθξαηία (ζην ίδην, 209).

΋πσο ήδε έρνπκε επηζεκάλεη, ν McLaren ηνπνζεηεί ηνλ Freire ζηα ζχλνξα
ηνπ κνληέξλνπ θαη κεηακνληέξλνπ ιφγνπ. Θεσξεί φηη ππάξρνπλ ζηνηρεία ζην έξγν
ηνπ πνπ ηνλ απνκαθξχλνπλ ή ηνλ θέξλνπλ πην θνληά ζηελ πξφζιεςε ηεο κηαο ή ηεο
άιιεο νπηηθήο. Θα μεθηλήζνπκε κε δχν παξαηεξήζεηο. Ο Freire, ζε αληίζεζε κε ην
κεηακνληέξλν, δίλεη έκθαζε ζηελ πνιηηηθή, ζηε δχλακε ηεο ζεσξίαο λα
κεηαηξέπεηαη ζε πξάμε. Δπίζεο, μεθηλάεη θαη νινθιεξψλεη ηε ζεσξεηηθή ηνπ ζθέςε
βαζηζκέλνο ζηελ έλλνηα ηνπ «ππνθεηκέλνπ». Σν ππνθείκελν απηφ -πνπ κπνξεί λα
κελ είλαη ην πξνιεηαξηάην, αιιά γεληθά ν θαηαπηεδφκελνο- γίλεηαη ν ηζηνξηθφο
θνξέαο ηνπ θνηλσληθνπνιηηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ. Ο McLaren αλαθέξεη φηη ε
παηδαγσγηθή ηνπ Freire αζρνιείηαη ζπζηεκαηηθά κε ηελ ηζηνξηθή ζπγθξφηεζε ηνπ
ππνθεηκέλνπ ζην πιαίζην ηεο ηεξάξρεζεο θαη ηνπ αληαγσληζκνχ πνηθίισλ ιφγσλ,

170
πνιηηηζκηθψλ αλαθνξψλ θαη θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ. Γηα παξάδεηγκα, ε
ππνθεηκεληθή ηαπηφηεηα κηαο καχξεο εξγαδφκελεο πνπ αλήθεη ζηελ εξγαηηθή ηάμε
δηακνξθψλεηαη κε βάζε πνιηηηζκηθνχο θψδηθεο θαη θνηλσληθέο πξαθηηθέο, πνπ
δηαθέξνπλ νπζηαζηηθά απφ ηνπο αληίζηνηρνπο παξάγνληεο νη νπνίνη θαζνξίδνπλ ηελ
ππνθεηκεληθφηεηα ελφο ιεπθνχ άλδξα ηεο κεζαίαο ηάμεο (McLaren & Tadeu Da
Silva, 1993, 68). ΢ε αληίζεζε κε ηε κεηακνληέξλα ζεσξία, πνπ αμηνινγείηαη απφ ηνλ
McLaren σο πεξηζζφηεξν ηδεαιηζηηθή (ππεξκεγέζπλζε ηνπ ξφινπ ησλ λνεκάησλ
θαη ηεο γιψζζαο), ν Freire αζρνιείηαη κε ηηο ηζηνξηθέο αληηζέζεηο ζην επίπεδν ησλ
πιηθψλ ζπλζεθψλ δσήο (McLaren, 1986b, 399). Βέβαηα, αλ θαη ν McLaren δε
ζπλδέεη άξξεθηα ην έξγν ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ κε ην παξάδεηγκα ηνπ
κεηαδνκηζκνχ, ππαηλίζζεηαη φκσο κηα νξηζκέλε ζπκκεηξία αλάκεζα ζηηο δχν
νπηηθέο, ε νπνία εληνπίδεηαη ζηε ζπζρέηηζε πνπ θάλεη ν Freire αλάκεζα ζηε
γιψζζα, ζηελ εκπεηξία θαη ζηελ ηαπηφηεηα. Γηα παξάδεηγκα, αλαθέξεη ν McLaren,
ν Freire ηνλίδεη πσο νη γισζζηθέο πξαθηηθέο πνπ αλαπηχζζνληαη αλάκεζα ζε άηνκα
θαη νκάδεο πξέπεη λα ζεσξνχληαη θάηη παξαπάλσ απφ απιή απεηθφληζε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο. ΢ηελ νπζία νη πξαθηηθέο απηέο νξγαλψλνπλ ην θνηλσληθφ καο
ζχκπαλ, θαζνξίδνπλ ηα φξηα ησλ επηινγψλ καο θαη καο εηζάγνπλ ζ‟ έλα πιαίζην
θνηλσληθήο επαθήο. Οη θψδηθεο θαη ηα ζπκβνιηθά ζπζηήκαηα εξκελεχνληαη απφ ηα
άηνκα ππφ ην θσο ησλ πιηθψλ, ηζηνξηθψλ θαη θνηλσληθψλ δνκψλ (McLaren, 1997,
51). Δδψ, ε θαηαζθεπή ηεο πξαγκαηηθφηεηαο κέζσ ηνπ ιφγνπ θαη ησλ λνεκάησλ
εκθαλίδεηαη κε ηε κνξθή δηακάρεο ζην επίπεδν ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Καηά
απηφλ ηνλ ηξφπν, ε θαηαζθεπή ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο πεξηιακβάλεη θαη ην
ζηνηρείν ηεο ακθηζβήηεζεο. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ιέεη ν McLaren, ν κεηαδνκηζκφο
ζπκπιεξψλεη θαη επεθηείλεη ηνλ Freire, ζεσξψληαο φηη δελ ππάξρεη ππνθείκελν έμσ
απφ ηε γιψζζα:

«Ωο ππνθείκελα, πάληα θαζνξηδφκαζηε απφ ηε γιψζζα, δελ

κπνξνχκε λα ππάξμνπκε έμσ απ‟ απηή. ΢πλερψο ε χπαξμή καο εγγξάθεηαη
ζ‟ έλα ζχζηεκα γισζζηθψλ δηαθνξψλ, φπνπ ηα ζεκαίλνληα θαη ηα
ζεκαηλφκελα βξίζθνληαη ζε κία απζαίξεηε ζρέζε (...). Ο ιφγνο είλαη πάληα
πεπεξαζκέλνο, κεηαβαηηθφο θαη ηζηνξηθά πξνζδηνξηζκέλνο. Σα ζεκεία
θαηνηθνχληαη απφ άιια ζεκεία θαη λνήκαηα ».

((McLaren & Tadeu Da Silva, 1993, 57).

171
 Ο Freire δέρεηαη φηη ην λφεκα είλαη κέξνο ηεο πιηθφηεηαο ηνπ ιφγνπ. Ζ
νηθεηνπνίεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο κπνξεί λα γίλεη κφλν κέζσ ησλ ζεκείσλ θαη ησλ
ζπζηεκάησλ αλαπαξάζηαζεο πνπ πεξηιακβάλνπλ θαη ηε θπζηθή δηάζηαζε ηεο
θαηαπίεζεο ηνπ αλζξψπηλνπ ζψκαηνο. Με απηή ηελ έλλνηα ηα ζεκεία πξέπεη λα
ζεσξνχληαη ζηνηρεία ηνπ πιηθνχ θφζκνπ. ΋κσο, ην θνηλσληθφ λφεκα θαζνξίδεηαη,
φρη απιψο απφ ζεκεία πνπ ιεηηνπξγνχλ ζε έλα νξηζκέλν θνηλσληθφ πιαίζην, αιιά
επίζεο θαη απφ ηελ αληαγσληζηηθή πξνζπάζεηα ησλ αλζξψπσλ λα νλνκαηίζνπλ ηνλ
θφζκν (ζην ίδην, 58).

Ωζηφζν, ν McLaren δελ πξνζιακβάλεη ηηο ζέζεηο ηνπ Freire άθξηηα. Θεσξεί
φηη ην έξγν ηνπ δελ επηθεληξψλεηαη κε ζπζηεκαηηθφ ηξφπν ζηηο θνηλσληθέο
θαηεγνξίεο ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ θαη ηεο θπιήο. Με ιίγα ιφγηα, δε δίλεηαη αξθεηή
έκθαζε ζηνπο παξάγνληεο πνπ εκπνδίδνπλ ή δηεπθνιχλνπλ ηελ απειεπζέξσζε ησλ
γπλαηθψλ ή ησλ θαηαπηεζκέλσλ θπιεηηθψλ νκάδσλ. Σειηθά, ν McLaren επηιέγεη λα
πάεη παξαπέξα ηε ζεσξία ηνπ Freire εζηηάδνληαο αθξηβψο ζ‟ απηή ηελ θξηηηθή:

«Αλαηξέρσ ζηηο ζέζεηο ησλ West, hooks θαη Cohen, γηαηί ζεσξψ φηη
θάζε ηδέα πνπ ζπλδέεηαη κε ηε κεηακνληέξλα θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη
ζεσξία, θαζψο θαη κε ηηο θνηλσληθέο θαηεγνξίεο ηεο θπιήο θαη ηνπ
θνηλσληθνχ θχινπ, ζπκβάιιεη ζηε δηεχξπλζε ηεο δνπιεηάο ηνπ Freire θαη
ζηελ πξνζαξκνγή ηεο ζηα δεδνκέλα ηεο Β. Ακεξηθήο (…). Οη παηδαγσγνί
πνπ εκπλένληαη απφ ην έξγν ηνπ Freire θαη πηνζεηνχλ ηηο παηδαγσγηθέο ηνπ
ζέζεηο πξέπεη λα αλαπηχμνπλ πεξηζζφηεξν ηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπο γηα ην
ξφιν ησλ θαηεγνξηψλ πνπ πξναλέθεξα, δηαηππψλνληαο ζρεηηθά εξσηήκαηα
θαη θέξλνληαο ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα πην θνληά ζηελ πξννπηηθή ηνπ
θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ ».

(McLaren, 1997, 64).

Σειηθά, πξνβάιιεηαη ε αληίιεςε πσο, παξά ην ζεσξεηηθφ απηφ θελφ, ε

δνπιεηά ηνπ Freire παξακέλεη ζεκαληηθή ζηε ζπδήηεζε γηα ηνλ πνιηηηθφ ξφιν ηεο
εθπαίδεπζεο. Οπζηαζηηθά, ν McLaren, κέζσ ησλ αλαθνξψλ ηνπ ζην Freire, καο
πξνεηδνπνηεί φηη ε πξφζιεςε ηεο παηδαγσγηθήο ηνπ Freire απφ ηελ θπξίαξρε
αληίιεςε γηα ηελ εθπαίδεπζε πιεζηάδεη ζηηο αξρέο ηνπ πξαγκαηηζκνχ θαη δελ
ελδηαθέξεηαη γηα ην ξηδηθφ κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ ζρνιείνπ. Αο κε μερλάκε, ιέεη ν
McLaren, φηη νη αλαπαξαγσγηθέο ιεηηνπξγίεο ηνπ ζρνιείνπ ζπληεξνχληαη θαη

172
δηεπξχλνληαη. Ζ πξφθιεζε γηα ηνπο παηδαγσγνχο θαη ησλ αλαπηπγκέλσλ θαη ησλ
αλαπηπζζφκελσλ θνηλσληψλ είλαη ίδηα: λα κεηαζρεκαηίζνπλ απηέο ηηο ιεηηνπξγίεο
πξνο φθεινο ησλ αδηθεκέλσλ (ζην ίδην, 65).

2. Βαζικέρ έννοιερ

Διαθοπά

΢χκθσλα κε ηνπο Casali θαη Ana Maria Freire, ν McLaren κειεηά

πξνζερηηθά θαη κε ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ην ζέκα ηεο δηαθνξάο. Ο πξνβιεκαηηζκφο
απηφο εθθξάδεηαη κε ζεκαληηθά εξσηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ ηαπηφηεηα ηνπ
«άιινπ», ηε ζεκαζία ηνπ λα είζαη δηαθνξεηηθφο θαη ηε ζηάζε ησλ αλζξψπσλ
απέλαληη ζηε δηαθνξεηηθφηεηα (Casali & Freire, 2005, 23-24). Γηα ηνλ McLaren, ε
δηαθνξά είλαη κηα ελλνηνινγηθή θαηαζθεπή, έλα είδνο θνηλσληθήο απεηθφληζεο πνπ
δηακεζνιαβείηαη ηζηνξηθά απφ ηελ ηδενινγία θαη ηηο πξαθηηθέο ηεο θνπιηνχξαο.
Βαζηζκέλνο ζηε κεηακνληέξλα θξηηηθή, ππνγξακκίδεη ηελ αλάγθε λα δνχκε ηε
ζπγθεθξηκέλε έλλνηα σο αλαπαξάζηαζε πνπ πξνθχπηεη απφ ηε δπλακηθή ηεο
θνηλσληθν-ηζηνξηθήο δηακάρεο πάλσ ζηα λνήκαηα. Έηζη, ε δηαθνξά είλαη ην
απνηέιεζκα ηεο ηδενινγηθήο ιεηηνπξγίαο ησλ ζεκείσλ πνπ ζεκειηψλνπλ ηελ
θπξίαξρε νπηηθή ησλ ιεπθψλ θαη νξγαλψλνπλ ηελ ππνθεηκεληθφηεηα κέζα ζ‟ έλα
δεδνκέλν ζχζηεκα ζρέζεσλ εμνπζίαο. Ζ δηαθνξά εδψ πξνζεγγίδεηαη σο πνιηηηθή
δηαθνξά. Ωζηφζν, ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα δελ πξνζιακβάλεηαη σο έλα νπδέηεξν
ζηνηρείν ζην απνθιεηζηηθφ επίπεδν ησλ θεηκέλσλ θαη ησλ ηδεψλ. Αληίζεηα,
πξνβάιιεηαη ζηηο δεδνκέλεο θνηλσληθέο ζπλζήθεο, ζην πεδίν ησλ δνκψλ θαη ησλ
ζρέζεσλ εμνπζίαο (McLaren, 1995a, 131).

Γηα ηηο κεηακνληέξλεο ζεσξίεο, ε δηαθνξά δε ζπληζηά έλα πξνθαζνξηζκέλν,

επδηάθξηην ζχλνιν εκπεηξηψλ πνπ νξηνζεηνχλ ηε ζέζε ησλ νκάδσλ κε βάζε ηελ
αξρή ηνπ πνιηηηζκηθνχ πινπξαιηζκνχ θαη ηεο αξκνληθήο ζπλχπαξμεο, φπσο
ππνζηεξίδνπλ νη ζπληεξεηηθέο θαη θηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο. Αληίζεηα, νη
«δηαθνξέο» ζην κεηακνληεξληζκφ ινγίδνληαη σο ζρέζεηο αληίζεησλ ζεκαηλφλησλ.
Γηαηξέρνπλ ηα φξηα ησλ πνιηηηθψλ λνεκαηνδνηήζεσλ ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, νη
νπνίεο αληαλαθινχλ ζηηο θπξίαξρεο νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο ζρέζεηο. Ζ
ζπληεξεηηθή θαη θηιειεχζεξε νπηηθή δε ζπλδένπλ ηελ έλλνηα ηεο δηαθνξάο (ή ησλ
δηαθνξψλ) κε ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο. Με άιια ιφγηα, νη ζπληεξεηηθέο θαη

173
θηιειεχζεξεο ζέζεηο απνθεχγνπλ λα δηεξεπλήζνπλ πψο ε θαπηηαιηζηηθή νξγάλσζε
ηεο θνηλσληθήο δσήο δηακνξθψλεη ηηο ζρέζεηο αλαθνξηθά κε ηε θπιή, ην θνηλσληθφ
θχιν, ηε ζεμνπαιηθφηεηα θαη ηελ θνηλσληθή ηάμε (ζην ίδην, 214). Αληίζεηα κε ηε
ινγηθή ηνπ απζχπαξθηνπ θαη αδηαίξεηνπ ππνθεηκέλνπ, ν κεηακνληεξληζκφο ηεο
αληίζηαζεο πξνηξέπεη ηα άηνκα λα αλαζηνράδνληαη ζπλερψο πάλσ ζηε ζρέζε
ηαπηφηεηαο θαη δηαθνξάο. Δδψ αμηνπνηείηαη ε ζέζε ηνπ Stuart Hall, ζχκθσλα κε ηελ
νπνία ε θνηλσληθή ζέζε ηνπ ππνθεηκέλνπ (ην νπνίν κπνξεί λα είλαη εληαγκέλν ή
απνθιεηζκέλν ζηελ θνηλσληθή δσή) είλαη απηή πνπ πξνζδηνξίδεη ηελ επίγλσζε ηεο
ηαπηφηεηάο ηνπ. Ζ νπηηθή ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ δελ εκθαλίδεη ηε
δηαθνξά κνλνδηάζηαηα, σο πεδίν δειαδή κε βάζε ην νπνίν κπνξνχλ λα κηινχλ νη
πεξηζσξηνπνηεκέλεο νκάδεο ζπγθξνηψληαο ηελ ζπιινγηθή ηνπο ηαπηφηεηα, αιιά
αλνίγεη ηελ πξννπηηθή ηεο ππέξβαζεο ησλ νξίσλ ηεο ζπλαίλεζεο θαη ηεο αλνρήο
(ζην ίδην, 203). Ο McLaren επηθξίλεη ηνλ αθειή πινπξαιηζκφ πνπ ζρεηηθνπνηεί ηε
δηαθνξά θαη εκθαλίδεη ηνλ «άιινλ» σο θάηη εμσηηθφ, ρσξίο λα ακθηζβεηήζεη ηηο
θπξίαξρεο ζρέζεηο εμνπζίαο νη νπνίεο δηακνξθψλνπλ ηνπο θνηλσληθνχο
ζπζρεηηζκνχο (McLaren, 1991, 19).

Ο McLaren αλαγλσξίδεη πσο ε θξηηηθή ηνπ κεηακνληεξληζκνχ ηεο

αληίζηαζεο δηεπθνιχλεη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο λα αληηιεθζνχλ ην ξφιν ησλ ζεκείσλ
ζηε ζπγθξφηεζε ησλ ηαπηνηήησλ ησλ καζεηψλ ηνπο. Δηδηθφηεξα ζηηο Ζ.Π.Α., φπνπ
ππάξρεη ε ηάζε λα εμηζψλνληαη νη έλλνηεο δηαθνξά θαη απφθιηζε, ε παηδαγσγηθή
αμηνπνίεζε ηεο δηαθνξάο ζπλδέεηαη κε ηε κειέηε ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ θαη ην
ζπιινγηθφ επίηεπγκα ηεο αιιαγήο ηνπο (ζην ίδην, 29). Δπίζεο, νη δεκνγξαθηθέο
αιιαγέο ζην εζσηεξηθφ ησλ θνηλσληψλ ηεο Γχζεο επηηξέπνπλ ζηνπο παηδαγσγνχο
θαη ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο λα ζέηνπλ ζε ακθηζβήηεζε ηηο ππαξθηέο παηδαγσγηθέο
πξαθηηθέο. Ο McLaren πξνηείλεη ηελ παηδαγσγηθή ηεο δηαθνξάο, ε νπνία νχηε
εμηδαληθεχεη ηνλ «άιινλ» αιιά νχηε ην δαηκνλνπνηεί. Αληίζεηα, ηνπνζεηεί ηε
δηαθνξά ζην ζπγθεθξηκέλν ηζηνξηθφ ηεο πιαίζην αλαδεηψληαο κε θξηηηθή καηηά ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηηο πνιηηηζκηθέο πξαθηηθέο πνπ ηελ νξηνζεηνχλ (McLaren,
1995a, 18). Ζ έλλνηα ηεο δηαθνξάο ζεσξείηαη ηδηαίηεξα θξίζηκε γηα ηε ξηδνζπαζηηθή
παηδαγσγηθή πξαθηηθή ζε φ,ηη αθνξά ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ησλ νκάδσλ πνπ
βξίζθνληαη ζην θνηλσληθφ πεξηζψξην κε ηελ εθπαίδεπζε. Δπηπιένλ, ε ζπγθεθξηκέλε
έλλνηα θσηίδεη ηηο δηαδηθαζίεο ζπγθξφηεζεο ησλ θαηεγνξηψλ ηνπ θνηλσληθνχ
θχινπ, ηεο θπιήο θαη ηεο θνηλσληθήο ηάμεο. Σειηθά, ην ζεσξεηηθφ ζρήκα πνπ

174
πηνζεηεί ν McLaren γηα λα ζπλδέζεη ηε δηαθνξά κε ηελ παηδαγσγηθή αλαθέξεηαη
ζηελ έλλνηα ηεο ηαπηφηεηαο ησλ ζπλφξσλ θαη ζηε δηακφξθσζε ηεο
ππνθεηκεληθφηεηαο κέζα απφ δηαδηθαζίεο ππέξβαζεο ζέζεσλ θαη ζπλνξηαθψλ
γξακκψλ (McLaren & Giarelli, 1995, 5-6). Δίλαη θαλεξφ φηη ηα πξνεγνχκελα
παξαπέκπνπλ ζην ζεσξεηηθφ ζρήκα ηνπ Giroux.

Ζ έλλνηα ηεο δηαθνξάο δελ αλαπηχζζεηαη απφ ηνλ McLaren σο αλεμάξηεην

θαη κεκνλσκέλν ζεσξεηηθφ ζηνηρείν, αιιά ζπλαξζξψλεηαη κε άιιεο έλλνηεο φπσο
απηέο ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο. Σελ πξφζιεςε ησλ
ζπγθεθξηκέλσλ ελλνηψλ ζα δηεξεπλήζνπκε ζηε ζπλέρεηα.

Ταςηόηηηα και ςποκειμενικόηηηα

Γηα ηνλ McLaren, νη ζπγθεθξηκέλεο έλλνηεο βξίζθνληαη ζπλερψο ππφ

δηαπξαγκάηεπζε. Δπηιέγεη φκσο ηελ έλλνηα ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο αληί γηα εθείλε
ηεο ηαπηφηεηαο, επεηδή ζεσξείηαη πην επαξθήο γηα λα πεξηγξάςεη ηηο κεηαβνιέο ηεο
θνηλσληθήο ζέζεο ησλ αηφκσλ ζην ζχγρξνλν θφζκν. Μάιηζηα, ν Ακεξηθαλφο
παηδαγσγφο ζεσξεί φηη ε έλλνηα ηαπηφηεηα παξαδνζηαθά δειψλεη κηα πεξηζζφηεξν
ζηαηηθή θαη θνξκαιηζηηθή θαηάζηαζε, ζε αληίζεζε κε ηελ ππνθεηκεληθφηεηα πνπ
δνκείηαη θαη αλαδνκείηαη ζπλερψο απφ ην «ιφγν». Σν παξαθάησ απφζπαζκα είλαη
ελδεηθηηθφ απηήο ηεο δηάθξηζεο.

«Υξεζηκνπνηνχκε (καδί κε ηνλ Giroux) ηνλ φξν ππνθεηκεληθφηεηα αληί γηα

ηνλ φξν ηαπηφηεηα, γηαηί ε ππνθεηκεληθφηεηα καο επηηξέπεη λα επηθεληξσζνχκε θαη
λα θαηαλνήζνπκε ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ηα άηνκα απνθηνχλ αίζζεζε ηεο
εκπεηξίαο ηνπο ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα. ΢ηε δηαδηθαζία απηή ζπκπεξηιακβάλνπκε
θαη ηηο πνιηηηζκηθέο πξαθηηθέο πνπ εκπνδίδνπλ ή δηεπθνιχλνπλ ηελ πξφζιεςε ηεο
εκπεηξίαο. Απφ ηελ άιιε, ν φξνο ηαπηφηεηα ππνλνεί φηη ππάξρεη κηα αλαιινίσηε
νπζία πνπ δελ επεξεάδεηαη απφ ηνπο δηαθνξεηηθνχο θνηλσληθνχο ιφγνπο. Έηζη, ν
φξνο ηαπηφηεηα πξνηείλεη έλα εληαίν, απηνζπγθξνηνχκελν ππνθείκελν, ηνπ νπνίνπ
ηα ραξαθηεξηζηηθά εκθαλίδνληαη αλεμάξηεηα απφ ηηο γισζζηθέο, ηζηνξηθέο
δηακεζνιαβήζεηο θαη ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο » (Giroux & McLaren, 1992, 14).

΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα ν McLaren δελ πξνηείλεη ηελ απφξξηςε ηεο έλλνηαο

ηαπηφηεηα. Ζ πνιηηηθή ηεο ηαπηφηεηαο θξίλεηαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γηα ηελ
απηνπξαγκάησζε ηνπ αηφκνπ ζηε δηαδηθαζία ζπλεηδεηνπνίεζεο ησλ κνξθψλ
θαηαπίεζεο πνπ πθίζηαληαη ζηε βάζε ησλ πνηθίισλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ.

175
Οπζηαζηηθά, πξνηείλεηαη ε απνδνρή, αιιά θαη ε ππέξβαζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ
«ιφγνπ». Απφ ηε ζθνπηά ησλ θπξίαξρσλ εθπαηδεπηηθψλ ζεσξηψλ ε έλλνηα
ηαπηφηεηα, φπσο πξναλαθέξζεθε, εκθαλίδεηαη σο κηα αδηαίξεηε νπζία, ζηαηηθή θαη
κνλνιηζηθή. Με βάζε φκσο ηελ θξηηηθή θνηλσληθή ζεσξία, ε έλλνηα ηαπηφηεηα
πξέπεη λα πξνζιακβάλεηαη ζην επίπεδν ηεο θνηλσληθήο δηαθνξάο. Ζ κεηακνληέξλα
θνηλσληθή ζεσξία εκθαλίδεη ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ αηφκνπ σο απνηέιεζκα
ζχλζεησλ (πβξηδηθψλ) ζρέζεσλ θαη ηζηνξηθψλ δηεξγαζηψλ (McLaren, 1995c, 229).
΢ε απηφ ην πιαίζην, ε ζπγθξφηεζε ηεο ηαπηφηεηαο ηνπ θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ
πξνζεγγίδεηαη σο κηα ζπλερψο κεηαβαιιφκελε θαηάζηαζε πνπ παξάγεηαη απφ ην
παηρλίδη ησλ δηαθνξψλ, ηεο εκπεηξίαο θαη ησλ ηδενινγηθψλ ζρέζεσλ (McLaren,
1995b, 97).

΢ηα φξηα ηεο κεηακνληέξλαο ζχιιεςεο ησλ ελλνηψλ ηαπηφηεηα θαη

ππνθεηκεληθφηεηα θαη κε βάζε ηηο ζέζεηο πνπ πξναλαθέξακε, ν McLaren
ελζσκαηψλεη ζηελ αλάιπζή ηνπ δχν λέεο έλλνηεο. Πξφθεηηαη γηα ηελ έλλνηα
«λνκαδηθή ππνθεηκεληθφηεηα», πνπ ηε δαλείδεηαη απφ ηνλ Grossberg, θαη
«ζπλνξηαθή ηαπηφηεηα». Οη δχν έλλνηεο αμηνπνηνχληαη σο ζεσξεηηθά ζηεξίγκαηα
γηα ηε δηακφξθσζε ηεο κεηακνληέξλαο νπηηθήο ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ
αλαθνξηθά κε ηελ πνιπδπλακηθή δηακφξθσζε ηνπ θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ ζην
ζχγρξνλν θαπηηαιηζκφ. Σν «λνκαδηθφ ππνθείκελν» είλαη ην ζχγρξνλν άηνκν πνπ
ζπλερψο αιιάδεη ζέζε, βξίζθεηαη ζε θίλεζε θαη αλαδηακνξθψλεηαη απφ έλαλ
αδηάθνπα κεηαβαιιφκελν θφζκν. Ζ θίλεζε-κεηαβνιή απηή είλαη ηζηνξηθή θαη
θνηλσληθή, φρη ςπραλαιπηηθή ή απνηέιεζκα ηεο ζρέζεο ηνπ κε ηα θείκελα
(McLaren, 1995c, 230). Οη «ζπλνξηαθέο ηαπηφηεηεο», απφ ηελ άιιε κεξηά,
παξνπζηάδνληαη απφ ηνλ McLaren σο αθεγήζεηο θαη αληη-αθεγήζεηο, πνπ
δνκνχληαη κέζσ ηεο θνηλσληθήο δηαθνξάο, ησλ πνηθίισλ πνιηηηζκηθψλ αλαθνξψλ-
«θσλψλ». Πξφθεηηαη γηα θνηλσληθέο πξαθηηθέο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο νη νπνίεο
«νλνκαηίδνπλ» ηνλ θφζκν θαη δηακνξθψλνπλ ηε ζπλαηζζεκαηηθή εκπεηξία ησλ
ππνθεηκέλσλ. Ο αθεγεηήο, δειαδή ην θνηλσληθφ άηνκν πνπ εθθξάδεη ηελ νπηηθή
ηνπ, ζπλερψο εξκελεχεη ηνλ θφζκν, δηακνξθψλεη ηελ πξνζσπηθή ηνπ ηαπηφηεηα
κέζα απφ ηε ζπιινγηθή εκπεηξία θαη ηε κλήκε ηεο θνηλφηεηαο ηεο νπνίαο είλαη
κέινο (ζην ίδην, 236,239). Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, νη «ηζηνξίεο» κηαο θνηλσλίαο
πξνζιακβάλνληαη σο δηαδηθαζίεο ζεσξεηηθνπνίεζεο ηεο δσήο ησλ αλζξψπσλ ζε
απηή. Έρνπλ, κε άιια ιφγηα, ηελ αμία ηεο ζπιινγηθήο κλήκεο. Μπνξεί λα

176
ζπκβάιινπλ ζηελ αλάθιεζε γεγνλφησλ, αιιά θαη ζηελ θνηλσληθή ακλεζία. Απφ ηε
ζθνπηά ηεο θξηηηθήο ζεσξίαο, ε θξηηηθή αλάκλεζε ιεηηνπξγεί σο αλάρσκα ζηελ
θνηλσληθή ακλεζία, ην νπνίν εκπνδίδεη ηε ιήζε ησλ ζπιινγηθψλ ηζηνξηψλ.

΢ηε ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε, ε έλλνηα ηεο ηαπηφηεηαο θαη ησλ ζχγρξνλσλ

πξαθηηθψλ δηακφξθσζήο ηεο εγθιείεηαη ζην πιαίζην ησλ Μ.Μ.Δ. Ο McLaren
ππνγξακκίδεη φηη ηα Μ.Μ.Δ. παξεκβαίλνπλ ζηε δηακφξθσζε ησλ αηνκηθψλ θαη
ζπιινγηθψλ ηαπηνηήησλ, ηεο εζηθήο δηαπαηδαγψγεζεο ησλ αλζξψπσλ θαη
παξάγνπλ πξφηππα πνιηηηθήο δσήο. Καηαθεξκαηίδνπλ ηηο έλλνηεο ηνπ θνηλσληθνχ
ρψξνπ θαη ρξφλνπ, ππνδηαηξνχλ ηε γλψζε θαη ηελ ππνθεηκεληθή ηαπηφηεηα ησλ
αηφκσλ, ψζηε λα ηελ αλαζπλζέζνπλ ζε λέα δηάζηαζε, εγθισβίδνληάο ηελ ζε κηα
αδηαίξεηε θαη καδηθή θνπιηνχξα δηαζθέδαζεο (McLaren, 1995b, 195). Ωζηφζν, ζην
εξψηεκα πψο ηα άηνκα πξνζιακβάλνπλ θαη αλαιχνπλ ηα ζπκβνιηθά λνήκαηα ηεο
θαζεκεξηλφηεηαο απφ ηα Μ.Μ.Δ. ν McLaren απαληά φηη ε δηαδηθαζία απηή δελ
είλαη παζεηηθή νχηε ιεηηνπξγεί απνηακηεπηηθά. Αληίζεηα, ην άηνκν κε δπλακηθφ
ηξφπν εξκελεχεη θαη ελζσκαηψλεη απηά ηα κελχκαηα ζηελ θαζεκεξηλή ηνπ
εκπεηξία (ζην ίδην, 197).

Οη παξαπάλσ ζέζεηο ζέηνπλ ην δήηεκα κηαο άιιεο ζρέζεο, απηήο αλάκεζα

ζηελ ππνθεηκεληθφηεηα, ηελ εκπεηξία θαη ηε γιψζζα. ΢ην πιαίζην απηήο ηεο
ζπζρέηηζεο, ππνγξακκίδεηαη πσο ε εκπεηξία δελ είλαη κηα πξνθαλήο θαη απηνλφεηε
θαηάζηαζε, αιιά εκθαλίδεηαη κέζα ζην πιαίζην ησλ θεηκεληθψλ θαη ηδενινγηθψλ
δηακεζνιαβήζεσλ πνπ ηελ θαζνξίδνπλ. Ζ εκπεηξία απφ κφλε ηεο δελ εγγπάηαη ηελ
θαηαλφεζε κηαο θαηάζηαζεο. Γηαζιάηαη απφ ηε γιψζζα θαη ηε ζθέςε ησλ
ππνθεηκέλσλ. Ζ γιψζζα, βέβαηα, δελ απνηειεί κφλν κέζν ζεσξεηηθνπνίεζεο ησλ
εκπεηξηψλ καο, αιιά γίλεηαη θαη απνθαζηζηηθή δχλακε κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπο,
αθνχ δηακνξθψλεη ηνλ ηξφπν πνπ αληηιακβαλφκαζηε θαη επελεξγνχκε ζηνλ θφζκν,
θαη επνκέλσο απνηειεί θη απηή δνκηθφ ζηνηρείν ηεο ππνθεηκεληθήο καο ηαπηφηεηαο.
Ζ γισζζηθή επεμεξγαζία ησλ εκπεηξηψλ επίζεο καο δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα
παξνπζηάζνπκε ηελ ίδηα θνηλσληθή θαηάζηαζε κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν. Με άιια
ιφγηα, κπνξεί λα θαηαζθεπάζεη δηαθνξεηηθά λνήκαηα, λα δηεπθνιχλεη ή λα
παξεκπνδίζεη ηελ θαηαλφεζε ελφο θαηλνκέλνπ (McLaren, 1995b, 253-254). Σειηθά,
γιψζζα θαη εκπεηξία αιιεινδηαπιέθνληαη θαηαζθεπάδνληαο ηε ζρέζε καο κε ηνλ
θνηλσληθφ θφζκν (McLaren & Tadeu da Silva, 1993, 62).

177
 Ο McLaren ζεσξεί φηη ε δηεξεχλεζε ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηεο
ππνθεηκεληθφηεηαο απφ ηε ζθνπηά ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ εκπινπηίδεη ηελ
παηδαγσγηθή ζπδήηεζε αλαθνξηθά κε ηηο δπλαηφηεηεο ησλ αηφκσλ γηα θνηλσληθή
δξάζε θαη ρεηξαθέηεζε. Σν επηζηεκνληθφ θαζήθνλ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο είλαη
λα εληζρχζεη ηνλ αλαζηνραζκφ ησλ ππνθεηκέλσλ, θαη πην ζπγθεθξηκέλα ησλ
καζεηψλ, γηα ηελ θνηλσληθή δηακεζνιάβεζε ηεο εμνπζίαο ζηε ζπγθξφηεζε ησλ
ππνθεηκεληθψλ ηαπηνηήησλ. Φπζηθά, ππνγξακκίδεη ν McLaren, πξέπεη λα
απνθχγνπκε ηνλ θίλδπλν λα αλαιχνπκε ηα πξάγκαηα απφ ηε ζθνπηά ηεο
Καξηεζηαλήο νπηηθήο, ε νπνία πξνβάιιεη σο θεληξηθφ ζηνηρείν ηεο θνηλσληθήο
δξάζεο ην απηφλνκν θαη εληαίν ππνθείκελν. Απηφο είλαη θαη ν ιφγνο πνπ επηιέγεη ηε
δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ έλλνηα ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο. Θεσξεί
φηη ε ηαπηφηεηα ησλ ππνθεηκέλσλ δελ είλαη κηα παζεηηθά δηακνξθσκέλε θαη απφ ηα
έμσ δνκή. Σo ππνθείκελν δε ζπγθξνηείηαη λνκνηειεηαθά κέζσ ησλ δηαθφξσλ
δηακεζνιαβήζεσλ (γιψζζα, ζεζκνί, πνιηηηζκηθέο θαη θνηλσληθέο πξαθηηθέο). Ο
McLaren επηιέγεη λα πξνζεγγίζεη ηελ ππνθεηκεληθφηεηα σο απνηέιεζκα
αληηκαρφκελσλ δξάζεσλ, ζπλεζεηψλ, θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ, ηειεηνπξγηψλ θαη
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ (McLaren, 1991a, 466). Σειηθά, ε ηαπηφηεηα, σο έλλνηα γηα ηε
κειέηε ηεο ζρέζεο αηφκνπ-δνκψλ, πξνζιακβάλεηαη σο απξφνπηε θαη αλνηρηή
ζχλζεζε. Οη ζπλερφκελεο αλαδηαξζξψζεηο ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ
κεηαζρεκαηίδνπλ ηνπο ξφινπο ησλ ππνθεηκέλσλ. ΢ηφρνο ηφηε ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο γίλεηαη ε αλάπηπμε ηεο επίγλσζεο απφ ηελ πιεπξά ησλ καζεηψλ
απηήο ηεο ηζηνξηθφηεηαο.

178
 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 5ο

Ζ πεξίνδνο ηνπ αλζξσπηζηηθνχ Μαξμηζκνχ

Ζ ζρέζε ηνπ Peter McLaren κε ηε καξμηζηηθή παξάδνζε δελ έπαςε πνηέ λα

ζπκβάιιεη ζηε δηακφξθσζε ησλ ζέζεψλ ηνπ. Ζ δνπιεηά ηνπ Ακεξηθαλνχ
παηδαγσγνχ έρεη αθεηεξία ηε δηεξεχλεζε ηεο θαζεκεξηλφηεηαο ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ ζην ζρνιείν ελζσκαηψλνληαο ζηηο εζλνγξαθηθέο ηνπ κειέηεο, κεηαμχ
άιισλ, θαη ηε καξμηζηηθή νπηηθή γηα ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο ππεξδνκήο. ΢ηελ επφκελε
θάζε, ε ζρέζε ηνπ κε ην κεηακνληέξλν ηνλ βνεζάεη, φπσο εμεγήζακε, λα κειεηήζεη
θαη λα θαηαλνήζεη βαζχηεξα ηηο θνηλσληθν-πνιηηηζκηθέο αιιειεμαξηήζεηο πνπ
εθθξάδνληαη ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, λα εζηηάζεη ζηηο έλλνηεο ηεο δηαθνξάο θαη ηνπ
κεηακνληεξληζκνχ ηεο αληίζηαζεο, ρσξίο σζηφζν απηφ λα ηνλ απνθφςεη εληειψο
απφ ηνπο βαζηθνχο ππιψλεο ηεο καξμηζηηθήο αλάιπζεο. Πξνο ην ηέινο, φκσο, ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1990 θαη ηδηαίηεξα κεηά ην 2000, ν ηζηνξηθφο πιηζκφο θαη ε πνιηηηθή
νηθνλνκία ηεο εθπαίδεπζεο γίλνληαη ηα βαζηθά ζεσξεηηθά πεδία κε βάζε ηα νπνία
επηρεηξείηαη λα εμεγεζεί ε δηακφξθσζε ησλ παγθνζκηνπνηεκέλσλ ραξαθηεξηζηηθψλ
ηνπ θαπηηαιηζκνχ θαη ε ζρέζε ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ αλαπαξαγσγή ηνπ
θνηλσληθνχ θαηακεξηζκνχ εξγαζίαο, θαζψο θαη λα ζπγθξνηεζεί κία πνιηηηθή
πξφηαζε παξέκβαζεο ζηηο δηαδηθαζίεο απηέο. ΋πσο ζα δείμνπκε ζηε ζπλέρεηα, ην
ηδενινγηθφ άικα ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ πξνο ην δήηεκα ηεο ηαμηθήο πάιεο
ζηνλ παγθνζκηνπνηεκέλν θαπηηαιηζκφ απνηειεί ζπλέπεηα ηεο φμπλζεο ησλ
θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ ζην ζχγρξνλν θφζκν -θαη εηδηθφηεξα ζηηο Ζ.Π.Α.- θαη
ηεο αλαγλψξηζεο ησλ ζεσξεηηθψλ αδηεμφδσλ ηεο κεηακνληέξλαο πξνζέγγηζεο λα
εμεγήζεη ηελ πνξεία απηή θαη, πνιχ πεξηζζφηεξν, λα ζπγθξνηήζεη κηα ζπζηεκαηηθή
πξφηαζε πνιηηηθήο παξέκβαζεο. ΢ηε βάζε απηήο ηεο πξνβιεκαηηθήο, ε απνηίκεζε
ηεο ζρέζεο ηνπ Peter McLaren κε ηε καξμηζηηθή ζεσξία ππαγνξεχεη ηελ αλάιπζε
ησλ ζεσξεηηθψλ ελλνηψλ πνπ ρξεζηκνπνηεί ζην έξγν ηνπ απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1990. Ζ ζπγθξφηεζε ησλ πνιηηηθψλ ηνπ ζέζεσλ εθθξάδεηαη κε ζπγθεθξηκέλεο
ζεσξεηηθέο έλλνηεο θαη αλαθνξέο. Ζ αμηνπνίεζή ηνπο δελ έρεη ζπκβνιηθφ
ραξαθηήξα, αιιά εκβαζχλεη ηελ θξηηηθή θαηαλφεζε ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ ζρνιείνπ
ζηελ θαπηηαιηζηηθή θνηλσλία.

179
 1. Θευπηηικέρ επιπποέρ
Η ππόζλητη ηηρ μαπξιζηικήρ θευπίαρ

΋πσο καο πιεξνθνξεί ν Mike Cole, αθνξκή ηεο ηδενινγηθήο κεηαζηξνθήο

ηνπ McLaren ήηαλ κηα ζπλάληεζή ηνπο ζηελ πξψελ Αλαηνιηθή Γεξκαλία ηνλ
΢επηέκβξην ηνπ 1995. ΢ηε ζπδήηεζε απηή ν McLaren πξνζπάζεζε λα πείζεη ηνλ
Cole φηη φζα έθαλε απέβιεπαλ ζηε ζπλάληεζε ηνπ κεηαδνκηζκνχ κε ηε καξμηζηηθή
δηαιεθηηθή. Ο Cole δηαθψλεζε, ππνζηεξίδνληαο φηη ε ζρέζε ηνπ κε ηε
κεηακνληέξλα ζεσξία ηνλ απνκάθξπλε απφ ην Μαξμηζκφ (Cole, 2005, 109). Γχν
ρξφληα αξγφηεξα, ν McLaren επηρεηξεί ηελ πξψηε ηνπ νπζηαζηηθή ξήμε κε ηε
κεηακνληέξλα παξάδνζε -φρη φκσο θαη ηελ απνθήξπμή ηεο- δεκνζηεχνληαο ην
βηβιίν ηνπ Revolutionary Multiculturalism (1997). Αξγφηεξα, αληαιιάζζνληαο
ζθέςεηο κε ηνλ Cole ζα γξάςεη γηα ηε ζπλάληεζή ηνπο απηή:

«Ζ ζπδήηεζε πνπ θάλακε ζην Halle κε επεξέαζε απνθαζηζηηθά ψζηε

λα μαλαγπξίζσ ζηνλ Marx. Ήηαλ κηα κνλαδηθή εκπεηξία, κηα ζηηγκή θιεηδί
πνπ κε νδήγεζε λα δηαβάζσ ηηο θξηηηθέο ζνπ ζηε δνπιεηά κνπ, αιιά θαη ηηο
θξηηηθέο ηνπ Dave (Hill) θαη ηνπ Glenn (Rikowski). Σφηε μεθίλεζαλ θαη ηα
κελχκαηα κεηαμχ καο. (…) Άξρηζα λα εθπαηδεχσ μαλά ηνλ εαπηφ κνπ κε ηε
βνήζεηα ησλ ζπληξφθσλ κνπ, φπσο εζχ, λα μαλαδηαβάδσ ην Κεθάιαην θαη
άιια βηβιία ηνπ Marx, ησλ Marx & Engels θαη, επίζεο, ηνπ Hegel... ».

(Cole, 2005, 119).

΋πσο πξναλαθέξακε, ε κεηαζηξνθή ησλ ζέζεσλ ηνπ McLaren κπνξεί ελ

κέξεη λα εμεγεζεί κε βάζε ην ζεσξεηηθφ θαη πνιηηηθφ πξφβιεκα ησλ δηαξζξσηηθψλ
αιιαγψλ ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο, αιιά θαη γεληθφηεξα ζε φιν ην θάζκα ηεο
παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο, ηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη ηδηαίηεξα ηνπ 1990. Σν 1999
ζα γξάςεη φηη ε αλακθηζβήηεηε θπξηαξρία ηνπ θαπηηαιηζκνχ έρεη νδεγήζεη ζε
πξσηφγλσξε γηα ηελ αλζξψπηλε ηζηνξία δνκηθή θξίζε. ΢χκθσλα κε ηνλ Ακεξηθαλφ
παηδαγσγφ, ε θξίζε απηή δελ αθνξά κφλν ηηο Ζ.Π.Α. αιιά θαη ηελ Δπξψπε.
Ωζηφζν, επηζεκαίλεη, νη Ζ.Π.Α. είλαη πεξηζζφηεξν επάισηεο ζηελ θαηαζηξνθηθή
ιεηηνπξγία ηεο παγθνζκηνπνίεζεο, αθνχ νη εξγαδφκελνη εθεί βηψλνπλ κε
πξσηνθαλή έληαζε ηνλ θνηλσληθφ απνθιεηζκφ θαη ηελ αλέρεηα. Ο McLaren ζα
ζπλδέζεη ηελ παγθφζκηα δνκηθή θξίζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ κε ηε δηακφξθσζε ησλ

180
ηζηνξηθψλ επηινγψλ ηνπ ίδηνπ ηνπ ζπζηήκαηνο, ηελ φμπλζε ησλ ηαμηθψλ
αληηζέζεσλ θαη ηηο αληηθάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ αιιαγψλ. ΢ηνλ νξίδνληα ηεο
ζεκεξηλήο ζπγθπξίαο, ε απνβηνκεράληζε νιφθιεξσλ πεξηνρψλ, ε πξσηφγλσξε
απειεπζέξσζε ησλ θεθαιαίσλ πνπ αλαδηακφξθσζε ηνλ παγθφζκην θαηακεξηζκφ
εξγαζίαο, ε θεξδνθνξία ηνπ ηξαπεδηθνχ ζπζηήκαηνο, νη πεξηθνπέο ησλ θνηλσληθψλ
δαπαλψλ, ε δηεζλήο εθκεηάιιεπζε ησλ κεηαλαζηψλ εξγαδνκέλσλ θαη ε αχμεζε ηεο
αλεξγίαο έρνπλ δεκηνπξγήζεη κηα λέα θαηάζηαζε ζε φινλ ηνλ θφζκν. Οη παξαπάλσ
δηαπηζηψζεηο θαηαδεηθλχνπλ ην ραξαθηήξα ηεο λενθηιειεχζεξεο αλαζπγθξφηεζεο
ρσξίο λα παξαγλσξίδνπλ, βέβαηα, ηελ αμία ησλ καξμηζηηθψλ αλαιχζεσλ (McLaren,
1999b, 4). Γηα ηνλ McLaren, ζε αληίζεζε κε ηνπο ηζρπξηζκνχο ηνπ Francis
Fukuyama, νη ηαμηθέο αληζφηεηεο ζπλερίδνπλ λα πθίζηαληαη θαη λα δηεπξχλνληαη.
΢πλερίδνπκε λα δνχκε ζε θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο, φπνπ ε αλζξψπηλε χπαξμε
ππάξρεη γηα ηελ νηθνλνκία θη φρη ην αληίζεην. Δπνκέλσο, φζν ζπλερίδνπλ λα
πθίζηαληαη νη αθξαίεο θνηλσληθέο αληζφηεηεο, ν αλζξψπηλνο πφλνο θαη ε θαηαπίεζε,
ε καξμηζηηθή αλάιπζε ζα πξέπεη λα ζεσξείηαη αλαγθαία γηα ηελ θξηηηθή ζεσξία θαη
λα εκπλέεη ηελ πξννπηηθή ησλ ξηδνζπαζηηθψλ θνηλσληθψλ αιιαγψλ. Με βάζε ηα
πξνεγνχκελα, γίλεηαη θαλεξφ φηη δελ έρνπκε θηάζεη ζην ηέινο ηεο ηζηνξίαο, αιιά
νχηε θαη ζηελ θνηλσλία πνπ νξακαηίζηεθε ν Marx. ΢χκθσλα κε ηνλ McLaren,
βξηζθφκαζηε ζηε θάζε ηεο κεηα-ηζηνξίαο, θαηά ηελ νπνία ε δσή έρεη αδεηάζεη απφ
ηα λνήκαηά ηεο θαη ε αμία ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο ππνθαζίζηαηαη απφ ηελ
ηδενινγία ηνπ «θφζηνπο παξαγσγήο» (ζην ίδην, 6).

Γηα ηνλ McLaren, ε θπξηαξρία ηεο θαπηηαιηζηηθήο ηάμεο ζπλδέεηαη κε ην

δηεζλή ξφιν ησλ Μ.Μ.Δ. Ζ θνπιηνχξα ησλ «κίληηα» θαη νη πξνεγκέλεο ηερλνινγίεο
ζην επίπεδν ηεο επηθνηλσλίαο έρνπλ άκεζε επίπησζε ζηε δηακφξθσζε ησλ
θνηλσληθψλ αλαπαξαζηάζεσλ θαη ζηελ ηδενινγηθή ρεηξαγψγεζε ηεο θνηλήο
γλψκεο. Οη λέεο ειεθηξνληθέο ηερλνινγίεο αλαδηακνξθψλνπλ ην πιαίζην
ζπγθξφηεζεο ησλ ππνθεηκεληθψλ ηαπηνηήησλ θαη ηδηαίηεξα ησλ λέσλ,
εκπεδψλνληαο σο αμία ηελ επηηήξεζε ηεο ηδησηηθήο θαη δεκφζηαο δσήο. Δδψ ν
McLaren ακθηζβεηεί ην βαζηθφ ηζρπξηζκφ ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο θνηλσλίαο ηεο
γλψζεο θαη ηεο πιεξνθνξίαο, φηη ηάρα ε εμάπισζε ησλ ηερλνινγηψλ ζε παγθφζκην
επίπεδν ζα επηθέξεη ηελ άξζε ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ θαη ζα εμαζθαιίζεη ίζεο
επθαηξίεο γηα φινπο. Τπνζηεξίδεη φηη νη λέεο ηερλνινγίεο δελ ππάξρνπλ απηφλνκα,
αιιά επηθαζνξίδνληαη απφ ηηο επηρεηξεκαηηθέο δπλάκεηο πνπ ηηο ειέγρνπλ θαη,

181
επνκέλσο, δελ βιέπεη κε πνηνλ ηξφπν ζα επηηεπρζεί ε αλζξψπηλε ρεηξαθέηεζε
ρσξίο αλαηξνπή ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ (ζην ίδην, 15-16). Καηά ζπλέπεηα, νη
ηζρπξηζκνί πεξί εθδεκνθξαηηζκνχ ησλ θνηλσληψλ, ιφγσ ηεο πξνζκελφκελεο
εμάπισζεο ησλ ηερλνινγηψλ θαη ηεο πξφζβαζεο ησλ αλζξψπσλ ζηελ πιεξνθνξία,
δελ επαιεζεχνληαη θαη, πνιχ πεξηζζφηεξν, δελ θαίλεηαη λα πξαγκαηψλνπλ ην
αίηεκα ηεο ζπκκεηνρηθήο δεκνθξαηίαο. Οη εξγαδφκελνη, νπζηαζηηθά, βξίζθνληαη
παγηδεπκέλνη αλάκεζα ζηα εζληθά θξάηε θαη ηνπο ππεξεζληθνχο θαπηηαιηζηηθνχο
ζρεκαηηζκνχο (McLaren, 2005, 6). ΢ε απηφ ην πιαίζην εμειίμεσλ, ε εθκεηάιιεπζε
ησλ εξγαδνκέλσλ, σο απνηέιεζκα ησλ ζρέζεσλ πνπ ραξαθηεξίδνπλ απνθιεηζηηθά
ηνλ θαπηηαιηζηηθφ ηξφπν παξαγσγήο, εκθαλίδεηαη κε δηηηή κνξθή. Αθελφο ην
θεθάιαην βαζίδεηαη ζηελ απφζπαζε απφιπηεο ππεξαμίαο, ε νπνία αθνξά ηελ
εμειηζζφκελε ηάμε ησλ αλεηδίθεπησλ ή εκη-εδηθεπκέλσλ εξγαηψλ ζηνλ ηνκέα ησλ
ππεξεζηψλ. Αθεηέξνπ βαζίδεηαη ζηελ απφζπαζε ζρεηηθήο ππεξαμίαο απφ ηε λέα
ηάμε ησλ εηδηθεπκέλσλ επαγγεικαηηψλ θαη ησλ αλψηαησλ δηνηθεηηθψλ ζηειερψλ.
Οη δχν κνξθέο ηεο εξγαζηαθήο εθκεηάιιεπζεο ηε δεδνκέλε ηζηνξηθή ζπγθπξία
ζπλδπάδνληαη κε επέιηθηεο θαη άηππεο κνξθέο εξγαζίαο (McLaren &
Farahmandpur, 2005a, 45).

Γηα ηνλ McLaren, ε εθπαίδεπζε απνθηά ζεκαληηθφηαην ξφιν ζηε

δηακφξθσζε ησλ ζρέζεσλ πνπ αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ, γηαηί εκπιέθεηαη ζηελ
παξαγσγή ηεο εξγαηηθήο δχλακεο, δειαδή εθείλνπ ηνπ εκπνξεχκαηνο πάλσ ζην
νπνίν βαζίδεηαη φιν ην νηθνδφκεκα ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο. Ζ
εξγαζηαθή δχλακε κεηαηξέπεηαη ζε εκπφξεπκα ζηνλ θαπηηαιηζκφ απφ ηε ζηηγκή
πνπ νη εξγαδφκελνη απψιεζαλ θαηά ηελ ηζηνξηθή εμέιημε φια ηα δηθαηψκαηα
ηδηνθηεζίαο πάλσ ζηα κέζα παξαγσγήο θαη ππνρξεψλνληαη λα πσινχλ ηελ
εξγαζηαθή ηνπο δχλακε, σο κνλαδηθή πιένλ δπλαηφηεηα γηα λα απνθηήζνπλ ηα
απαξαίηεηα κέζα δηαβίσζεο. ΋πσο έρεη γξάςεη ν Rikowski, ε εθπαίδεπζε είλαη «ν
θξίθνο ηεο αιπζίδαο πνπ ελψλεη ηηο ςπρέο καο κε ην θεθάιαην θαη ζπγθξαηεί ηα
ζρνηληά κέζα ζηα νπνία δηεμάγεηαη ε αληηπαξάζεζε εξγαζίαο-θεθαιαίνπ». Καηά
ζπλέπεηα, ην ζρνιείν σο κέζν πνπ πξνζδηνξίδεηαη ηζηνξηθά ζπκκεηέρεη κε
απνθαζηζηηθφ ηξφπν ζηε δηακφξθσζε ησλ ηαμηθψλ ζρέζεσλ (Allman, McLaren &
Rikowski, 2005, 156-157).

182
 Γηα φινπο απηνχο ηνπο ιφγνπο, ν McLaren ζεσξεί πσο ε καξμηζηηθή ζεσξία
ηεο αμίαο θαη ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ κπνξεί λα απειεπζεξψζεη δπλαηφηεηεο γηα
ηελ θαηαλφεζε ηνπ ζρνιείνπ ηεο αγνξάο, φπσο δηακνξθψλεηαη απφ ηελ επίδξαζε
ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη ησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ. Ωζηφζν, ε καξμηζηηθή
επαλαζηαηηθή ζεσξία πξέπεη λα είλαη επέιηθηε θαη λα παξαθνινπζεί ηηο ηξέρνπζεο
θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο αλαδηαηάμεηο. Καηά ζπλέπεηα, δελ
πξνθξίλεηαη σο θαζνιηθή αιήζεηα, αιιά σο δχλακε εξκελείαο θαη θαηαλφεζεο.
Παξέρεη ζηνπο θαηαπηεζκέλνπο ηε ζεσξεηηθή γλψζε γηα ηελ αλάιπζε ησλ
θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ παξαγσγήο θαη ακθηζβεηεί ηε βαζχηεξε θπξηαξρία ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ, πνπ πξνβάιιεηαη σο κνλφδξνκνο γηα ηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο.
Έηζη, γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, ε ζεσξεηηθή εκβάζπλζε ηνπ Marx ζην πεδίν
ησλ θνηλσληθψλ αληαγσληζκψλ δελ πεξηνξίδεηαη ζηηο νηθνλνκηθέο ζρέζεηο, γεγνλφο
πνπ ηνπ επηηξέπεη λα έρεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηε ζπλνιηθή αλάπηπμε ηεο
επαλαζηαηηθήο ζνζηαιηζηηθήο πξάμεο (McLaren, 2001, 148). Τπφ απηή ηελ έλλνηα,
ν ζνζηαιηζκφο σο θνηλσληθνπνιηηηθφ εγρείξεκα ζεσξείηαη ηζηνξηθή δπλαηφηεηα
ππέξβαζεο ηνπ θαπηηαιηζκνχ ρσξίο λα απνζπάηαη απφ ηα ηζηνξηθά θαη θνηλσληθά
ζπκθξαδφκελα. Αλ θαη ν McLaren θαηαλνεί φηη νη θνηλσληθν-ηζηνξηθέο θαη
γεσπνιηηηθέο ζπλζήθεο ζήκεξα είλαη αξθεηά δηαθνξεηηθέο απφ απηέο ηνπ 19 νπ
αηψλα, εληνχηνηο αλαγλσξίδεη ηνλ θεληξηθφ ξφιν ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ζην
θνηλσληθφ φξακα ηνπ ζνζηαιηζκνχ θαη ηεο αληηπαξάζεζεο κε ηνλ ηκπεξηαιηζκφ
παγθνζκίσο (McLaren & Farahmandpur, 2005a, 216). Δπίζεο, επηζεκαίλεηαη ε
αλάγθε λα ακθηζβεηήζνπκε ηνλ ππνηηζέκελν ζνζηαιηζκφ ησλ πξψελ θαζεζηψησλ
ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη λα κελ ηαπηίδνπκε ηνλ θνκκνπληζκφ κε ηελ
αλειεπζεξία. Θεσξείηαη θξίζηκν, θαηά ηε γλψκε ηνπ, λα αλαδεηρζεί φηη ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα δελ ήηαλ ν θνκκνπληζκφο πνπ απέηπρε, αιιά έλα ζχζηεκα ην
νπνίν απέθιηλε απφ απηφλ ζεκαληηθά ζε επίπεδν ζεσξίαο θαη πξάμεο (McLaren,
2003, 9). Δπνκέλσο, ην δήηεκα δελ είλαη λα ππεξαζπηζηεί θάπνηνο ηα θαζεζηψηα
πνπ απηνραξαθηεξίδνληαλ θνκκνπληζηηθά -εμάιινπ ηα πεξηζζφηεξα απφ απηά ήηαλ
πην θνληά ζην γξαθεηνθξαηηθφ κνληέιν ηνπ θξαηηθνχ θαπηηαιηζκνχ- αιιά λα
αθππλίζεη ζην ζχγρξνλν άλζξσπν ηελ πξννπηηθή κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ θφζκνπ ζε
θάηη πνπ δηεπθνιχλεη ηελ απηφλνκε πνιηηηθή ζπγθξφηεζε θαη ζπλεηζθέξεη ζηελ
πξννπηηθή αλαηξνπήο ησλ ζρέζεσλ εθκεηάιιεπζεο. Σν αίηεκα ηνπ ξηδηθνχ
θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ, φκσο, δελ κπνξεί λα πξαγκαησζεί ζηε βάζε ελφο

183
«ζπλαηζζεκαηηθνχ ηδεαιηζκνχ», ρσξίο λα ελζσκαηψλεη ηελ επηζηεκνληθή αλάιπζε
ηεο ηζηνξηθήο πνξείαο ηνπ παγθνζκηνπνηεκέλνπ θαπηηαιηζκνχ θαη ησλ ζπλεπεηψλ
ηνπ. Γη‟ απηφ ην ιφγν ζεσξείηαη πνιηηηθά αθειήο ε πξνζδνθία ηνπ «ηξίηνπ δξφκνπ»
γηα ηε ζπλχπαξμε ηνπ ζπζηήκαηνο ηεο αγνξάο κε ην ζνζηαιηζκφ. Σν κνληέιν ηεο
θνηλσληθήο ή ζνζηαιηζηηθήο αγνξάο απιψο εθηνλψλεη ηελ αληηπαξάζεζε
Μαξμηζκνχ-λενθηιειεπζεξηζκνχ (ζην ίδην 17). Βέβαηα, νπνηαδήπνηε πνιηηηθή
πξφηαζε γηα ηελ εθπαίδεπζε πξέπεη λα ζπλεθηηκά ην πιαίζην κέζα ζην νπνίν
θαιείηαη λα ιεηηνπξγήζεη. ΢χκθσλα κε ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, αλ θαη ν Marx
ζήκεξα επαλεθηηκάηαη ζηα επηζηεκνληθά πεδία ηεο θνηλσληνινγίαο, ησλ πνιηηηθψλ
επηζηεκψλ, ηεο θηινζνθίαο θαη ηεο εζηθήο, δε γίλεηαη ην ίδην θαη ζηελ εθπαίδεπζε.
Ο Μαξμηζκφο, αλαθέξεη, πνηέ δελ είρε επεξεάζεη βαζηά ηελ εθπαηδεπηηθή ζπδήηεζε
ζηε Β. Ακεξηθή. Αλ εμαηξέζνπκε ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, πεξίνδν θαηά
ηελ νπνία νη δνπιεηέο ησλ Giroux, Apple, Wexler θαη Anyon αμηνπνηνχλ ζηνηρεία
ηεο καξμηζηηθήο ζθέςεο, παξαηεξνχκε φηη ζηα ρξφληα πνπ αθνινχζεζαλ πνιινί
παξαζχξζεθαλ απφ ηε «γνεηεία ηεο κεηακνληέξλαο ζεσξίαο». ΢ηε ζπλέρεηα δφζεθε
έκθαζε ζε δεηήκαηα πνπ είραλ ζρέζε κε ηελ πνιηηηθή ησλ ηαπηνηήησλ αλαθνξηθά
κε ηηο θαηεγνξίεο θπιή, θνηλσληθφ θχιν, θιπ., ελψ ην δήηεκα ησλ θνηλσληθψλ
ηάμεσλ θαη ν ξφινο πνπ επηηειεί ε εθπαίδεπζε ζηνλ θαπηηαιηζκφ ζεσξήζεθε
μεπεξαζκέλν (McLaren, 2006, 44). Δπίζεο, ε απνπζία ηεο καξμηζηηθήο θξηηηθήο
ζηε ζπδήηεζε γηα ηελ εθπαίδεπζε ζπλδέεηαη κε ηελ ηζηνξηθή επηθξάηεζε ηεο
παξάδνζεο ηεο θηιειεχζεξεο ζθέςεο. Δηδηθά ζην ρψξν ηεο αθαδεκατθήο
θνηλφηεηαο (ζηα Κνιέγηα θαη ζηηο Παηδαγσγηθέο ΢ρνιέο), ε θξηηηθή παηδαγσγηθή
απέθπγε λα εζηηάζεη ζε ζέκαηα ηαμηθήο αλάιπζεο θαη επηθεληξψζεθε, θάησ απφ ην
βάξνο ηεο αξηζηεξήο θηιειεχζεξεο ηδενινγίαο, ζηε κεηαξξπζκηζηηθή
δηαπξαγκάηεπζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ιεηηνπξγηψλ θαη φρη ζηε ζπλνιηθή
ακθηζβήηεζή ηνπο (McLaren, 2005, 35).

Σειηθά, ζέκαηα πνπ έρνπλ λα θάλνπλ κε ηε ζεκειηψδε αληηπαξάζεζε

εξγαζίαο-θεθαιαίνπ, κε ηηο ζχγρξνλεο κνξθέο ηνπ ηαμηθνχ αληαγσληζκνχ, κε ηηο
νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο δηαδηθαζίεο, θαζψο θαη κε ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο
εμνπζίαο μεθεχγνπλ απφ ηελ απιή ινγηθή θαη απαηηνχλ δηαιεθηηθή θαηαλφεζε ηελ
νπνία κφλν ν ηζηνξηθφο πιηζκφο εμαζθαιίδεη. Ο McLaren αλαγλσξίδεη φηη ην
ζρνιείν βξίζθεηαη ζηελ θαξδηά ησλ δνκηθψλ απηψλ ζρέζεσλ θαη πσο ν ηζηνξηθφο
πιηζκφο παξέρεη ζηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή ηε ζεσξεηηθή πξνζέγγηζε ηεο πιηθήο

184
βάζεο ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη ηεο ηζηνξηθφηεηαο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πνπ
δηακνξθψλνληαη κέζα ζε απηή. Δπηπιένλ, ελδηαθέξεηαη γηα ηελ αλαθάιπςε ησλ
δνκψλ ηεο ηαμηθήο ζχγθξνπζεο, θαζψο θαη γηα ηνλ θνηλσληθφ θαηακεξηζκφ
εξγαζίαο. Πξφθεηηαη γηα ηε ζέζε φηη ε αλάπηπμε ησλ πιηθψλ αγαζψλ θαη ζρέζεσλ,
πνπ είλαη απαξαίηεηα ζηελ αλζξψπηλε χπαξμε, απνηειεί ηελ θηλεηήξηα δχλακε ε
νπνία θαζνξίδεη ηελ θνηλσληθή δσή (Moraes, 2005, 511).

Η επίδπαζη ηυν Che και Freire

Ζ δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ηνπ McLaren κε ηνπο Freire θαη Che κπνξεί λα
θσηίζεη κηα ζεκαληηθή πιεπξά ηεο θξηηηθήο ηνπ επαλαηνπνζέηεζεο ππφ ην πξίζκα
ελφο ζνζηαιηζηηθνχ αλζξσπηζκνχ ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ. Ζ ηδενινγηθή κεηαηφπηζε
πξνο ην Μαξμηζκφ, ζηνηρείν πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ ηξίηε πεξίνδν ηνπ Ακεξηθαλνχ
παηδαγσγνχ, πεξηιακβάλεη ηελ αμηνπνίεζε ηνπ έξγνπ ηνπο ζηελ θαηεχζπλζε ηνπ
κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ζε πξάμε θνηλσληθν-πνιηηηθήο
παξέκβαζεο.

Ζ επηινγή ηνπ McLaren λα ζέηεη ζην επίθεληξν ηεο αλάιπζήο ηνπ ηνλ
ηαμηθφ ραξαθηήξα ησλ θνηλσληθψλ αληηζέζεσλ θαη ηελ πξννπηηθή ηεο πνιηηηθήο
πξάμεο, ζηξέθεη ην ζεσξεηηθφ ηνπ ελδηαθέξνλ πξνο ηε δσή θαη ηε δξάζε ηνπ Che,
ελψ ηαπηφρξνλα αλαγνξεχεη ηελ θξηηηθή ηνπ Freire ζηνλ θαπηηαιηζκφ ζε ζηνηρείν-
θιεηδί γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηνπ
κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο. ΢ηφρνο ινηπφλ ηνπ McLaren γίλεηαη ε δηεξεχλεζε ησλ
δπλαηνηήησλ πνπ δίλνπλ νη δχν ηζηνξηθέο θηγνχξεο ησλ Che θαη Freire γηα ηηο
ζχγρξνλεο αλάγθεο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ζηελ επνρή ηεο θπξηαξρίαο ηνπ
λενθηιειεπζεξηζκνχ ζηελ εθπαίδεπζε. Εήηεκα πνπ εγείξεη ηελ πξννπηηθή
παξέκβαζεο ζηηο θνηλσληθνπνιηηηθέο εμειίμεηο, κε απψηεξν θνηλσληθφ ζηφρν ην
κεηαζρεκαηηζκφ ησλ ζχγρξνλσλ παγθνζκηνπνηεκέλσλ ζρέζεσλ εθκεηάιιεπζεο θαη
θαηαπίεζεο (McLaren, 2000, xxvi). Ο Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο ζεσξεί πσο ε
πεξίπησζε ηεο επαλαζηαηηθήο δξάζεο ηνπ Che δηακνξθψλεηαη απφ ηε καξμηζηηθή
πξνβιεκαηηθή: ζεσξείηαη απαξαίηεηε ε ηαμηθή πάιε θαη ε δηεζλνπνίεζή ηεο. Ζ
επαλάζηαζε ελάληηα ζηνλ θαπηηαιηζκφ θαη ηνλ ηκπεξηαιηζκφ δελ εθιακβάλεηαη απφ
ηνλ Che σο κηα αξλεηηθή εμέιημε ησλ πξαγκάησλ, αιιά ζαλ αλαπφθεπθηε θαη
απαξαίηεηε ηζηνξηθή θίλεζε. Ζ παηδαγσγηθή ηνπ έγθεηηαη ζην κεηαζρεκαηηζκφ ηεο
καξμηζηηθήο-ιεληληζηηθήο ζεσξίαο ζε επαλαζηαηηθή πξάμε. Ο Che ππνζηεξίδεη ηελ

185
αλάδεημε ηεο βαξβαξφηεηαο ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ θαη ηελ πξννπηηθή
δεκηνπξγίαο ελφο καδηθνχ θηλήκαηνο αληίζηαζεο θαη λίθεο. Γηα ηνλ McLaren, ε
παηδαγσγηθή ηνπ Che ζπκίδεη ηνλ Lenin, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ε θηλεηνπνίεζε
ησλ καδψλ πξνυπνζέηεη ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ νξγάλσζή ηνπο (ζην ίδην, 42-43).
Γηα ηνλ Che ε κφλε παηδαγσγηθή πνπ κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ πξαγκαηηθή
ρεηξαθέηεζε ησλ αλζξψπσλ είλαη ε παηδαγσγηθή ηεο επαλάζηαζεο, ε εκπεηξία θαη
ζπκκεηνρή ζ‟ έλα θίλεκα ζπιινγηθνχ αγψλα γηα ηελ θνηλσληθή δηθαηνζχλε. Ο
Μαξμηζκφο ηνπ ζεκειηψλεηαη ζηελ πξφζιεςε ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ σο κέζνπ
θαηαλφεζεο θαη δξάζεο ζηνλ νξίδνληα ησλ αιιαγψλ ηεο ηζηνξίαο (ζην ίδην, 84).
΢ην ππνζεηηθφ εξψηεκα, πνηα ζα ήηαλ ε ζρέζε ηνπ Che ζήκεξα, αλ δνχζε, κε ηε
κεηακνληέξλα ζεσξία, ν McLaren, απαληά πσο ε ζέζε ηνπ γηα ηελ αλάπηπμε κηαο
ηζρπξήο επαλαζηαηηθήο ζπλείδεζεο ζα ηνλ έθεξλε ζε αληηπαξάζεζε κε ηε
ζεσξεηηθή πξνηεξαηφηεηα ησλ κεηακνληέξλσλ αλαθνξηθά κε ηε ζπγθξφηεζε ησλ
ππνθεηκεληθψλ ηαπηνηήησλ (ζην ίδην, 89). Δλδεηθηηθφ ζεκείν, επίζεο, απηήο ηεο
δηαθνξνπνίεζεο πξέπεη λα ζεσξείηαη ε έκθαζε ησλ κεηακνληέξλσλ ζην κεξηθφ θαη
ζην ηνπηθφ, ζέζε ε νπνία απέρεη πνιχ απφ ηελ ηδέα ηεο δηεζλνπνίεζεο ηεο
απειεπζεξσηηθήο αληη-ηκπεξηαιηζηηθήο επαλάζηαζεο, πνπ πξφηαμε ν Che. Απηή ε
εληαία, δηεζλνπνηεκέλε ππφζηαζε ηεο επαλαζηαηηθήο νξγάλσζεο θαη ηεο
αληίζηαζεο ησλ ιαψλ ελάληηα ζηελ ηκπεξηαιηζηηθή εμάπισζε ηνπ θαπηηαιηζκνχ
νξίδεηαη σο ζεκείν αλαθνξάο γηα ηα θηλήκαηα ηνπ ζχγρξνλνπ θφζκνπ. Καη‟ απηφλ
ηνλ ηξφπν, ε δσή ηνπ Che εκπινπηίδεη ηηο ζέζεηο ησλ Μαξμηζηψλ παηδαγσγψλ, νη
νπνίεο αληηπαξαβάιινπλ ηελ ηαμηθή πξνζέγγηζε ηεο εθπαίδεπζεο ζηε
κεηακνληέξλα ζεσξία (ζην ίδην, 91). Ο McLaren ζεσξεί πσο νη ζέζεηο ηνπ Che είλαη
πξνζεισκέλεο ζηελ ηδέα ηνπ «νινθιεξσκέλνπ» αλζξψπνπ. Με βάζε ηελ νπηηθή
απηή, δελ πξέπεη λα ππνηηκάηαη ε αιινηξησηηθή δχλακε ησλ κεκνλσκέλσλ πιηθψλ
θηλήηξσλ. Ζ ηδέα πσο ε εμαζθάιηζε ηεο νηθνλνκηθήο δηαρείξηζεο απφ ηελ ίδηα ηελ
θνηλσλία ζα νδεγνχζε ζην ζπλνιηθφ θνηλσληθφ, πνιηηηθφ θαη ηδενινγηθφ
κεηαζρεκαηηζκφ κ‟ έλαλ ηξφπν κεραληζηηθφ απνξξίπηνληαλ. Ο Che αλαγλψξηδε ηελ
χπαξμε ζρεηηθά απηφλνκσλ ζθαηξψλ κέζα ζην θνηλσληθφ φιν θαη ηφληδε ηε
ζεκαζία ησλ εζηθψλ θηλήηξσλ ζηε δηαδηθαζία κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο ζπιινγηθήο
ζπλείδεζεο θαη ηεο θνηλσληθήο δσήο (ζην ίδην, 96).

΢ε φ,ηη αθνξά ηελ θξηηηθή ηνπ Freire ζηνλ θαπηηαιηζκφ, ν McLaren

ππνζηεξίδεη φηη ην ζηνηρείν ηεο ηαμηθήο αλάιπζεο -σο ζεκαληηθή αλαθνξά ηεο

186
παηδαγσγηθήο ηνπ Freire- έρεη ππνηηκεζεί απφ ηνπο θξηηηθνχο παηδαγσγνχο, θπξίσο
απ‟ απηνχο πνπ θηλνχληαη ζηα ηδενινγηθά φξηα ηεο κεηακνληέξλαο ζεσξίαο θαη ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ. Ηδηαίηεξα ζηελ πξψηκε θάζε ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ
δνπιεηάο, ν Freire ππνζηήξηδε ηνλ ηδενινγηθν-πνιηηηθφ ραξαθηήξα ηεο εθπαίδεπζεο
θαη ηελ ηζρπξή δηαζχλδεζή ηεο κε ηηο ζρέζεηο θνηλσληθήο παξαγσγήο. ΢ηηο άκεζεο
πξνηεξαηφηεηεο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, ππνζηήξηδε ν Freire, είλαη ε
ελδπλάκσζε ησλ εθπαηδεπφκελσλ θαη ησλ εξγαηψλ γηα λα δηακνξθψζνπλ ηα
θξηηήξηα πνπ δηαθξίλνπλ ηελ αζηηθή ηδενινγία απφ ηελ ηδενινγία ηεο εξγαηηθήο
ηάμεο, πνπ αληηπαξαβάιινπλ ζηα θπξίαξρα ζπκθέξνληα ηα ζπκθέξνληα ηεο
εξγαηηθήο ηάμεο θαη θαζηζηνχλ νξαηέο ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο ζε φιν ην θάζκα ηνπ
θνηλσληθνπνιηηηθνχ ζρεκαηηζκνχ. Δπίζεο, ν Freire ππνζηήξηδε φηη ππάξρεη
δηαιεθηηθή ζρέζε αλάκεζα ζηε «δεκηνπξγηθή εξγαζία» θαη ζηελ «θξηηηθή γλψζε».
Έηζη, θάζε αλάιπζε γηα ηελ εθπαίδεπζε πξέπεη λα πεξηιακβάλεη ηελ παξαπάλσ
ζρέζε, φπσο, επίζεο, πξέπεη λα εμεηάδεη δηαιεθηηθά ηηο ζρέζεηο ππνθεηκέλνπ θαη
αληηθεηκέλνπ, αηφκνπ θαη θνηλσλίαο, αηνκηθήο δξάζεο θαη θνηλσληθψλ δνκψλ
(McLaren, 1999a, 50). Τπφ απηήλ ηελ έλλνηα, ε θξηηηθή παηδαγσγηθή ιεηηνπξγεί
ζηελ θαηεχζπλζε ηεο επαλαζηαηηθήο ελδπλάκσζεο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ θαη ησλ
εξγαηψλ, αθνχ πξνζθέξεη ηηο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο θαη ηηο γλψζεηο πνπ
απαηηνχληαη γηα ηελ ππέξβαζε ησλ εθκεηαιιεπηηθψλ ζρέζεσλ παξαγσγήο
(McLaren & Farahmandpur, 2005a, 52). Ο McLaren επηρεηξεί ζ‟ απηή ηε θάζε ηε
ζχλδεζε ησλ ελλνηψλ ηεο νπηνπίαο θαη ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο κε κηα
παηδαγσγηθή πξννπηηθή ε νπνία ζέηεη ζην επίθεληξν ηελ εκβάζπλζε ηεο
δεκνθξαηίαο. Θεσξεί φηη ε πξαγκάησζε ησλ ηδεψλ γηα κηα δηθαηφηεξε θνηλσλία
ζεκειηψλεηαη ζηε δηαιεθηηθή ζπγρψλεπζε ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο θαη ηεο
πνιηηηθήο ζε κηα εληαία ελφηεηα πξάμεο. Οπζηαζηηθά, ε έλλνηα ηεο νπηνπίαο, φπσο
ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνλ Freire, εζηηάδεη ζηελ αλάγθε αλαηξνπήο ησλ
εθκεηαιιεπηηθψλ ζρέζεσλ άκεζα, θαη φρη απιψο φηαλ ην επηηξέςνπλ νη
αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο. Άιισζηε, ε ζπλεηδεηνπνίεζε γηα ηελ νπνία κηιάεη ν
Freire αλαδχεηαη απφ ηελ επθξίλεηα ησλ θαζεκεξηλψλ αληηζέζεσλ ζηηο
θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο (Fischman & McLaren, 2000, 170).

Πξνρσξψληαο ηψξα ζηε ζπζρέηηζε ησλ ζέζεσλ ησλ Che θαη Freire, ν
McLaren επηρεηξεί λα δηαηππψζεη κηα απάληεζε ζην δήηεκα ηνπ ραξαθηήξα πνπ ζα
έρεη ζηε ζεκεξηλή ζπγθπξία ε αληηθαπηηαιηζηηθή δξάζε κέζα απφ ηνπο «θαθνχο»

187
ηεο επαλαζηαηηθήο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο. ΢πλνςίδνληαο ηα ζεκεία πνπ θέξλνπλ
ηελ θνζκναληίιεςε ησλ δχν αληξψλ θνληά δηαπηζηψλεη φηη: α) Ζ αληη-
απνηθηνθξαηηθή πάιε είλαη κηα ζπλερήο δηαδηθαζία θαη ζηάζε δσήο. β) Ζ αγάπε γηα
ηνπο αλζξψπνπο απνηειεί ην αθεηεξηαθφ ζεκείν ηεο επαλαζηαηηθήο πξάμεο. γ)
Σφζν ν Che φζν θαη ν Freire, αμηνπνηψληαο ηε ζχλζεζε ηνπηθνχ-παγθφζκηνπ,
ζηνηρεηνζέηεζαλ κηα ζεκαληηθή παηδαγσγηθή νπηηθή πνπ ακθηζβήηεζε ηελ
θαηαπίεζε θαη ηελ εθκεηάιιεπζε ησλ αλζξψπσλ. δ) Ζ παηδαγσγηθή ηνπο πξφηαζε
είρε ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο πνιηηηθνχ εγρεηξήκαηνο. ε) Κεληξηθή αλαθνξά ζηελ
επαλαζηαηηθή ηνπο παηδαγσγηθή απνηέιεζε ε καξμηζηηθή ζεσξία ηεο ζπλείδεζεο
θαη ηεο πξάμεο. Ζ θηινζνθία ηεο πξάμεο εκθαλίδεηαη σο ε δηαλνεηηθή κήηξα ηεο
παηδαγσγηθήο πξάμεο. ζη) Κνηλή παξάκεηξνο ηνπ πνιηηηθνχ ηνπο ζηνραζκνχ ήηαλ ε
ηδέα ηνπ «λένπ αλζξψπνπ», ε νπνία θαζνξίδεηαη φρη κφλν απφ πιηθά θίλεηξα, αιιά
θαη απφ εζηθέο δεζκεχζεηο. δ) Σέινο, θαη νη δχν άληξεο ζπλέδεαλ ηε θηψρεηα ησλ
ρσξψλ ηεο Λαηηληθήο Ακεξηθήο κε ηελ πνιηηηθή ησλ Ζ.Π.Α. ζηελ πεξηνρή θαη ηηο
επηινγέο ηεο ακεξηθαληθήο άξρνπζαο ηάμεο.

Ωζηφζν, ν McLaren δηαθξίλεη θαη ζεκαληηθέο δηαθνξέο αλάκεζα ζηνλ Che

θαη ηνλ Freire: α) Μηα ζεκαληηθή δηαθνξά είλαη ε αληίιεςή ηνπο γηα ηε ρξήζε ηεο
βίαο. Ο Che ηε ζεσξεί θπζηνινγηθή θαη απαξαίηεηε πξάμε ππεξάζπηζεο ησλ
αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ. β) Ζ παηδαγσγηθή πξφηαζε ηνπ Freire είλαη πην
ζπζηεκαηηθή θαη πην ζπγθξνηεκέλε απφ απηή ηνπ Che, ε νπνία πξέπεη λα ζεσξείηαη
πεξηζζφηεξν δηαηζζεηηθή, βαζηζκέλε ζηελ εκπεηξία θαη πην θνληά ζηελ ηδέα ηεο
επαλάζηαζεο. γ) Ζ παηδαγσγηθή ζθέςε ηνπ Freire βξίζθεηαη πην θνληά ζηελ πξάμε
ηνπ θξηηηθνχ ζηνραζκνχ θαη ζηε ζχιιεςε ηεο ηζηνξίαο σο δηαδηθαζίαο αλνηρηήο
θαη αβέβαηεο. δ) Ο Freire, επεηδή έδεζε ηηο πξφζθαηεο θνηλσληθνπνιηηηθέο εμειίμεηο
ζην Γπηηθφ θφζκν, ζεσξνχζε φηη ην παξφλ ζηάδην ηνπ θαπηηαιηζκνχ είλαη πην
ζχλζεην θαη πεξίπινθν απφ ηα πξνεγνχκελα, γη‟ απηφ ην ιφγν αλαθεξφηαλ ζηε
δηαινγηθή θαηαλφεζε ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη ηεο θαζεκεξηλφηεηαο. ε) Δπίζεο, ν
McLaren επηζεκαίλεη φηη έλα ζεκαληηθφ ζηνηρείν δηαθνξνπνίεζεο ήηαλ ε
δπλαηφηεηα ηνπ Freire λα δνπιεχεη ζε ζεζκηθά θαη εμσζεζκηθά πιαίζηα πνιηηηθήο
θαη επηζηεκνληθήο δξάζεο, ελψ ν Che πξνπνξεχνληαλ ζην πεδίν ηεο πνιεκηθήο
επαλαζηαηηθήο πξαθηηθήο θαη ηεο ζηξαηεγηθήο ηνπ αληάξηηθνπ (McLaren, 2000,
185-201).

188
 ΢ηελ επφκελε ελφηεηα ζα πξνζεγγίζνπκε ηε ζρέζε πνπ αλαπηχζζεη ν
McLaren, ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 θαη πην θαζαξά κεηά ην 2000, κε ηε
κεηακνληέξλα ζεσξία ζηελ εθπαίδεπζε, ππφ ην θσο ησλ καξμηζηηθψλ επηξξνψλ.

Θέζειρ για ηο μεηαμονηεπνιζμό

Κπιηική από Μαπξιζηική ζκοπιά

΢ηα θείκελα ησλ ηειεπηαίσλ εηψλ, ν McLaren αλαζθεπάδεη ηηο ζέζεηο ηνπ γηα
ην Μαξμηζκφ θαη εκπινπηίδεη ηηο ζεσξεηηθέο δηεξεπλήζεηο ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο, πξνβάιινληαο ηελ αλαγθαηφηεηα αλαηξνπήο ησλ ζρέζεσλ
εθκεηάιιεπζεο ζην ζχγρξνλν θαπηηαιηζκφ. Με βάζε ινηπφλ ηελ εθπαηδεπηηθή
ζπγθπξία ηεο πεξηφδνπ απηήο θαη ηηο γεληθφηεξεο δηαξζξσηηθέο αιιαγέο,
ππνζηεξίδεη φηη ηα ηειεπηαία ρξφληα έρεη κεηαθέξεη ην επίθεληξν ηεο θξηηηθήο ηνπ
γηα ηε ζρέζε εθπαίδεπζεο-θνηλσλίαο απφ ηνλ αξηζηεξφ κεηακνληεξληζκφ ζηελ
πξννπηηθή αλάπηπμεο κηαο επαλαζηαηηθήο πνιηηηθήο πξάμεο πνπ μεπεξλάεη ηα
αδηέμνδα ησλ κεηαξξπζκηζηηθψλ εγρεηξεκάησλ ζην πιαίζην ηεο δηαρείξηζεο ηνπ
θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο (McLaren, 2003, 3). Ο McLaren εδψ, κπξνζηά ζηνλ
θίλδπλν λα ζπζθνηηζηεί ε ζεσξεηηθή θαη πνιηηηθή αληηπαξάζεζε κε ηελ πνιηηηθή
νηθνλνκία ηνπ ππαξθηνχ θαπηηαιηζκνχ, επηζεκαίλεη ηα αδηέμνδα ηεο πνξείαο ησλ
αλαιχζεσλ ησλ κεηακνληέξλσλ ζεσξεηηθψλ θαη απνκαθξχλεηαη απφ ηνλ θξηηηθφ
κεηακνληεξληζκφ ηεο αληίζηαζεο. Ωζηφζν, φπσο ζα δείμνπκε παξαθάησ, ε
δηαδξνκή ηεο ζρέζεο ηνπ κε ην κεηακνληέξλν δελ μεθαζαξίδεη ζην δηάζηεκα 1997 -
2003, φπσο ππνζηεξίδεη ν ίδηνο, αιιά παξακέλεη ζ‟ έλα επίπεδν θξηηηθήο
ζπζρέηηζεο κηαο ζπλνιηθήο αλάιπζεο ηνπ ξφινπ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ελφο ιφγνπ
πεξί πνιπδηάζηαηεο θνπιηνχξαο. Θεσξεί φηη ε εθπαηδεπηηθή αξηζηεξά, εμαηηίαο ηεο
έκθαζεο πνπ έδσζε ζην ζέκα ηεο δηακφξθσζεο ησλ θνηλσληθν-πνιηηηθψλ
ηαπηνηήησλ, έδεημε αλέηνηκε λα εμεγήζεη πεηζηηθά ηηο ζπλζήθεο θξίζεο ηνπ
παγθφζκηνπ θαπηηαιηζκνχ, κε απνηέιεζκα λα απαιεηθζεί απφ ηε ζπδήηεζε γηα ηελ
εθπαίδεπζε ην ζχλνιν ησλ ζεσξεηηθψλ δηεξεπλήζεσλ πνπ άπηνληαη ησλ
ζχγρξνλσλ εθδνρψλ ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη ηεο πξννπηηθήο γηα
ζπιινγηθή δξάζε (McLaren, 1999b, 20). Απφ άπνςε πνιηηηθήο ζεψξεζεο θαη
ζπλνιηθήο εθπαηδεπηηθήο απνηίκεζεο, ε θξηηηθή παηδαγσγηθή ηνπ McLaren
ζπγθιίλεη πξνο ηελ ελαιιαθηηθή πξφηαζε ηνπ δεκνθξαηηθνχ ζνζηαιηζκνχ θαη ηε
ζπγθξφηεζε θαζνξηζκέλσλ αξρψλ άξλεζεο ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ

189
θεθαιαηνθξαηηθνχ ζπζηήκαηνο. ΢ε ζρεηηθή ζπλέληεπμε ζα δειψζεη πσο ε
αδπλακία ηεο κεηακνληέξλαο παηδαγσγηθήο λα νξίζεη ην δεκνθξαηηθφ ξηδνζπαζηηθφ
ζρνιείν ζην πιαίζην ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο θαη λα θαηαλνήζεη ην άηνκν κέζα
ζηηο θνηλσληθέο δηεξγαζίεο ζπλέβαιε ζηελ απφξξηςε ηεο κεηακνληέξλαο ζθέςεο
θαη ζηελ νηθεηνπνίεζε ησλ καξμηζηηθψλ αλαιχζεσλ (Sardoc, 2006, 39).
Ξεπεξλψληαο θξηηηθά ηηο πεξηπηψζεηο ησλ Laclau θαη Mouffe, πνπ ππνζηεξίδνπλ
φηη ην δήηεκα ησλ θνηλσληθψλ αληηζέζεσλ είλαη βαζηθά πξφβιεκα ζεκαζηνινγηθψλ
ελλνηνινγήζεσλ, δειψλεη πσο ε εγθαηάιεηςε ηεο δηαιεθηηθήο πξνζέγγηζεο ελλνηψλ
φπσο ε θαπηηαιηζηηθή εθκεηάιιεπζε, ε αμία θαη ε ππεξαμία, αλαγνξεχεη ην δήηεκα
ησλ θαζεκεξηλψλ αληηζέζεσλ ζηνλ θαπηηαιηζκφ απφ πιηθφ, απηφ πξφβιεκα ζε
γισζζνινγηθφ (ζην ίδην, 46). Ο McLaren, νινθιεξψλνληαο γηα ην ζέκα απηφ ηηο
ζθέςεηο ηνπ, ζεσξεί φηη ην πξφβιεκα κε ηνπο κεηα-καξμηζηέο, φπσο νη Laclau θαη
Mouffe, είλαη φηη ππνθαζηζηνχλ ηελ πιηθή πξαγκαηηθφηεηα κε κνξθέο θνηλσληθψλ
λνεκάησλ θαη ζπκβνιηθψλ αλαπαξαζηάζεσλ. Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, ε πιηθή
δηάζηαζε ηεο θνηλσληθήο δσήο κεηακνξθψλεηαη ζε έλα παηρλίδη θσδίθσλ (McLaren
& Farahmandpure, 2005b, 15). ΋κσο, ηελ πεξίνδν απηή, ε θξηηηθή ηνπ ζηε
κεηακνληέξλα ζεσξία απφ ηε ζθνπηά ηνπ θιαζηθνχ καξμηζκνχ ζα έρεη πνιχ
ζπγθεθξηκέλν πεξηερφκελν. Ο McLaren δελ αξθείηαη ζηε γεληθή απνδνθηκαζία ησλ
κεηακνληέξλσλ ζέζεσλ. Πξνρσξεί ζηελ θξηηηθή αλαζεψξεζε ησλ ζεκειηαθψλ
πηπρψλ ηνπο.

Πξψηνλ, επηζεκαίλεηαη ν θίλδπλνο ε «πνιηηηθή ησλ ηαπηνηήησλ» λα

νδεγήζεη ζηελ «ηδησηηθνπνίεζε» θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ, κε απνηέιεζκα
θπξίαξρεο νπηηθέο πνπ εγθαζηδξχνπλ ζρέζεηο θνηλσληθήο αληζφηεηαο λα
εξκελεχνληαη σο απνηέιεζκα αλζξψπηλεο βνχιεζεο θαη «απζεληηθήο
δηαθνξεηηθφηεηαο». Έηζη, ε «ηαπηφηεηα» γίλεηαη κηα έλλνηα ε νπνία απνζπάηαη απφ
ηα θνηλσληθά ζπκθξαδφκελα θαη ηηο ζπλζήθεο ηνπ θαπηηαιηζκνχ πνπ
πξνζδηνξίδνπλ ηηο αηνκηθέο δηαθνξέο. Ζ πνιηηηθή ησλ ηαπηνηήησλ ε νπνία ηνλίδεη
ηελ απηνλνκία ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο, ηελ πνιιαπιή ζέζε ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη
ηε ξεπζηή δηακφξθσζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο επλνεί, ζε ηειηθή αλάιπζε, ηε
λενθηιειεχζεξε πνιηηηθή, θαζψο ε ηειεπηαία απνβιέπεη ζηελ εμάιεηςε ησλ
ζπγθξνηεκέλσλ ρψξσλ αληίζηαζεο. Ο McLaren εδψ απνθεχγεη λα εμηζψζεη ηε
ζεκαζία ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ γηα ην θνηλσληθφ θχιν, ηε ζεμνπαιηθφηεηα, ην
ξαηζηζκφ κε ηε βαξχηεηα ησλ ηαμηθψλ αγψλσλ. Γελ αθνινπζεί, επνκέλσο, ηε ζέζε

190
πνπ πξνθξίλεη ηελ ηζνηηκία αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο κνξθέο αγψλα, αθνχ
αλαγλσξίδεη πσο «ε πνιηηηθή ηεο θνπιηνχξαο θαη ησλ ηαπηνηήησλ είλαη βαζηθά
πνιηηηθή ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ» (McLaren, 2001, 143).

Γεχηεξνλ, απνδνθηκάδεηαη ε ππεξβνιηθή έκθαζε ησλ κεηαδνκηζηψλ ζηηο

γισζζηθέο δνκέο θαη ιεηηνπξγίεο, ζην πιαίζην ησλ εθπαηδεπηηθψλ αλαιχζεσλ, ε
νπνία, ηειηθά, νδήγεζε ζηελ ππνηνληθή δηεξεχλεζε ησλ παγθφζκησλ θαη
πεξηθεξεηαθψλ αιιαγψλ ζην επίπεδν ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο θαη ηεο
θνπιηνχξαο. Αληίζεηα, ν McLaren ζπγθξνηεί κηα πξνζέγγηζε ηνπ ζχγρξνλνπ
ζρνιείνπ κε βάζε ηηο ηξέρνπζεο νηθνλνκηθέο αιιαγέο ζηνλ χζηεξν θαπηηαιηζκφ ζε
ηνπηθφ θαη παγθφζκην επίπεδν (McLaren & Gutierez, 1998, 306).

Σξίηνλ, ε πνιηηηθή ηνπ κεηακνληέξλνπ πινπξαιηζκνχ, ε νπνία ζεσξεί

απηνζθνπφ ηελ αλάδεημε ηεο «δηαθνξάο» θαη ηελ ελδπλάκσζε ησλ «πεξηζσξηαθψλ
θσλψλ», θξίλεηαη εληειψο αλεπαξθήο απφ πνιηηηθή ζθνπηά. Ζ άπνςε φηη ε
ελίζρπζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ζα νδεγήζεη απηφκαηα ζηελ απφ-πεξηζσξηνπνίεζε
ησλ απνθιεηζκέλσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ θαη ζε κηα δηθαηφηεξε θνηλσλία, ζεσξείηαη
επηθίλδπλε. Δδψ ν McLaren καο ζπκίδεη (ρξεζηκνπνηψληαο σο βηβιηνγξαθηθή
αλαθνξά ην ζρφιην ηνπ Kenan Malik) φηη παξφκνηεο ζέζεηο γηα ηελ αλζξψπηλε
δηαθνξεηηθφηεηα ελίζρπζαλ ηε ξαηζηζηηθή επηρεηξεκαηνινγία ηνπ 19 νπ αηψλα. Οη
ζεσξίεο απηέο ρξεζηκνπνίεζαλ πξνζρεκαηηθά ηελ έλλνηα ηεο αλζξψπηλεο δηαθνξάο
θαη θαηαζθεχαζαλ θπιεηηθέο ηαμηλνκήζεηο, νη νπνίεο απέξξηπηαλ ηελ θαζνιηθή
ζεκαζία ηεο ηζφηεηαο θαη εμπκλνχζαλ ην ηδηαίηεξν θαη ην δηαθνξεηηθφ (McLaren,
2005, 43). Σειηθά, ε έλλνηα ηεο αληηξαηζηζηηθήο δηαθνξεηηθφηεηαο, πνπ
ζεκειηψλεηαη ζηνλ πνιηηηζκηθφ ζρεηηθηζκφ ππάξρεη θίλδπλνο λα κεηαιιαρζεί ζην
αληίζεηφ ηεο.

Σέηαξηνλ, ν κεηακνληεξληζκφο θαηεπζχλεη ηε ζπδήηεζε ζην πνιηηηζκηθφ

επνηθνδφκεκα θαη ζηε ζθαίξα ηεο θαηαλάισζεο αλνίγνληαο ην πεδίν ηεο
θνπιηνχξαο σο ρψξνπ δηακάρεο, φπνπ ηα άηνκα απνθηνχλ ηελ «ειεπζεξία» ηεο
δξάζεο ηνπο, αθήλνληαο αθέξαηεο ηηο ζρέζεηο παξαγσγήο. Ο κεηακνληεξληζκφο, κε
άιια ιφγηα, ζεσξεί πσο ε ζθαίξα ηεο θαηαλάισζεο δηακνξθψλεη ηελ ππνθεηκεληθή
ππφζηαζε ησλ αλζξψπσλ θαη επηθαιχπηεη ην πεδίν ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο. Με
βάζε απηφ ην πιαίζην εξκελείαο, ε θαηαλάισζε ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο δελ
αθνξά κφλν πιηθά αιιά θαη άπια αγαζά, φπσο γηα παξάδεηγκα ππεξεζίεο, εηθφλεο,

191
πιεξνθνξίεο. ΢ην πξνζθήλην ηψξα εκθαλίδεηαη ν ξφινο ησλ επηζπκηψλ θαη ησλ
αλαγθψλ. Σν κεηακνληέξλν, σο ξεχκα ζθέςεο θαη ζεσξεηηθή ηάζε θαηαλφεζεο ησλ
ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ ππνθαζηζηά ηελ «αθήγεζε» ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο θαη
ηελ επίθιεζε ησλ ζπκθεξφλησλ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο κε ηα ζπκθέξνληα θαη ηηο
αλάγθεο ηεο αζηηθήο ηάμεο (McLaren & Farahmandpur, 2000).

Η επίκληζη ηος μεηαμονηέπνος

Ωζηφζν, ε ζρέζε ηνπ McLaren κε ην κεηακνληέξλν δε δηαγξάθεη κηα

μεθάζαξε πνξεία, ηνπιάρηζηνλ έσο θαη ζηηο αξρέο ηνπ 2000. ΋πσο πξνθχπηεη απφ
ηε κειέηε ηνπ έξγνπ ηνπ ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ, ζπρλά επαλαπξνζδηνξίδεηαη
ην πεξηερφκελν ηεο ζρέζεο απηήο ρσξίο, φκσο, λα πξνθξίλεηαη ε ξηδηθή ηνκή κε ην
κεηακνληέξλν παξειζφλ. Ηζρπξηδφκαζηε ινηπφλ φηη γηα κεξηθά ρξφληα κεηά ηελ
έθδνζε ηνπ Revolutionary Multiculturalism (1997) -έξγν κεηαβαηηθφ γηα ηελ
πξφζιεςε ηνπ Μαξμηζκνχ- δελ νξηνζεηείηαη μεθάζαξα ε ζρέζε ηνπ Ακεξηθαλνχ
παηδαγσγνχ κε ην κεηακνληεξληζκφ. Δθείλν πνπ νπζηαζηηθά απνξξίπηεηαη είλαη ε
αληηδξαζηηθή ηάζε ηνπ, ζηνηρείν πνπ δε δηαθνξνπνηεί νπζηαζηηθά ηηο ζέζεηο ηνπ
απφ ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν -ηε θάζε ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ. Βέβαηα,
έλα ζεκαληηθφ βήκα ξήμεο πνπ ηξνθνδνηεί ηε ζρέζε ηνπ κε ηελ ηαμηθή αλάιπζε
γίλεηαη κεηά ην 2000 κε ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζην βηβιίν Marxism Against
Postmodernism in Educational Theory. Ζ δηαπίζησζε απηή καο ππνρξεψλεη λα
εμεηάζνπκε πην πξνζερηηθά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νινθιεξψλεηαη ε επίδξαζε ηνπ
κεηακνληέξλνπ ζηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή ηνπ McLaren, έρνληαο ππφςε ηηο
πξνζδνθίεο πνπ έρεη θαιιηεξγήζεη ε ζεσξία απηή φιν ην πξνεγνχκελν δηάζηεκα.
΋πσο θαίλεηαη απφ νξηζκέλεο αλαθνξέο ζην έξγν ηεο ηξίηεο πεξηφδνπ, ε
κεηακνληέξλα ζεσξία δελ έρεη απαιεηθζεί εληειψο απφ ηελ παηδαγσγηθή ηνπ νπηηθή
ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, αιιά νχηε κεηά ην 2000.

Πην ζπγθεθξηκέλα, ν McLaren πξνβάιιεη ηελ αμία ηνπ αξηζηεξνχ κεηα-

κνληεξληζκνχ ζηε δηακφξθσζε κηαο νινθιεξσκέλεο νπηηθήο γηα ηνπο
κεηαζρεκαηηζκνχο ηεο ηαπηφηεηαο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο. Θα δερζεί φηη νξηζκέλεο
κνξθέο ηεο πνιηηηθήο ησλ ηαπηνηήησλ ζπκβάιινπλ ζηελ εκβάζπλζε ηεο
ζεσξεηηθήο κειέηεο ηεο θαηεγνξίαο θνηλσληθή ηάμε. Γη‟ απηφ ην ιφγν ζα γξάςεη:

«Ζ ζέζε κνπ είλαη πσο ππάξρνπλ ζεσξεηηθέο ηάζεηο ηεο πνιηηηθήο

ησλ ηαπηνηήησλ νη νπνίεο εκπινπηίδνπλ ηελ πξνζέγγηζε ηεο έλλνηαο

192
 θνηλσληθή ηάμε. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα ζπκθσλψ κε ηνλ D.G. Kelley φηη ε
πνιηηηθή ησλ ηαπηνηήησλ πάληα ζπλδένληαλ κε ηελ εξγαηηθή ηάμε.
Δπνκέλσο, δε ρξεηάδεηαη κηα ζπλνιηθή απφξξηςε απηψλ ησλ αλαιχζεσλ,
αιιά θξηηηθή κφλν ηεο ζπληεξεηηθήο εθδνρήο ηνπο (…). Πηζηεχσ φηη κφλν
ζηνλ αληηδξαζηηθφ κεηακνληεξληζκφ κπνξεί λα θαηαινγηζηεί ε επζχλε γηα ηε
ζεσξεηηθή ππνβάζκηζε ηεο θαηεγνξίαο θνηλσληθή ηάμε έλαληη ησλ
θαηεγνξηψλ ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ, ηεο θπιήο θαη ηεο εζλφηεηαο (…). Δλψ
δηθαηνινγείηαη ε ακθηζβήηεζε νξηζκέλσλ εθδνρψλ ηνπ κεηακνληέξλνπ,
ζεσξψ, σζηφζν, φηη ππάξρεη θίλδπλνο απηή λα νδεγήζεη ζηε ζπλνιηθή
δαηκνλνπνίεζή ηνπ. Ζ θξηηηθή ζην κεηακνληέξλν είλαη απαξαίηεηε, φκσο
ζπρλά γίλεηαη ζε βάξνο ρξήζηκσλ πιεπξψλ ηνπ (…). ΋πσο έρεη ππνζηεξίμεη ν
Giroux, ε κεηακνληέξλα ζεσξία είλαη έλα αλακθηζβήηεην εξγαιείν γηα ηελ
θαηαλφεζε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηηο δνκέο ηεο θνπιηνχξαο, ησλ ζπζηεκάησλ
θαηαζθεπήο γλψζεο θαη επηζπκηψλ θαη ηηο πνιηηηθν-νηθνλνκηθέο ζρέζεηο.
Έηζη, ν θηιειεπζεξηζκφο ρξεηάδεηαη λα πξνζεγγηζηεί φρη κφλν ζην επίπεδν
ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο πνιηηηθήο αιιά θαη ζην επίπεδν ησλ αλαγθψλ. Ζ
κεηακνληέξλα ζεσξία κπνξεί λα βνεζήζεη ζ‟ απηφ ».

(McLaren, 1999b, 24-25).

Γηα ηνλ McLaren, ε κεηακνληέξλα ζεσξία, παξά ηηο αδπλακίεο ηεο λα

ζπγθξνηήζεη έλαλ ελαιιαθηηθφ αληηθαπηηαιηζηηθφ ιφγν, έρεη ζπκβάιιεη νπζηαζηηθά
ζηελ πξφνδν ησλ εθπαηδεπηηθψλ αλαιχζεσλ θαηαδεηθλχνληαο ηελ παξαγσγή θαη
αλαπαξαγσγή ησλ αζχκκεηξσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ζηα φξηα ηνπ ζεζκνχ ηεο
εθπαίδεπζεο. Δπίζεο, ε ζπγθεθξηκέλε δηαλνεηηθή παξάδνζε ελίζρπζε ηηο
δπλαηφηεηεο ηεο εθπαηδεπηηθήο ζεσξίαο λα απνθαιχπηεη ηηο θπξίαξρεο ζπκβνιηθέο
αλαπαξαζηάζεηο, πνπ ζπλερίδνπλ λα ζηεξίδνπλ ηηο πνιιαπιέο κνξθέο θνηλσληθήο
αληζφηεηαο (McLaren & Farahmandpur, 1999, 174). Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, ε
θξηηηθή παηδαγσγηθή αμηνπνηεί ηε κεηακνληέξλα εξκελεία γηα λα πξνζεγγίζεη ην
ζχγρξνλν ζρνιείν, φρη κφλν ζην επίπεδν ησλ πεξηερνκέλσλ ηεο γλψζεο πνπ απηφ
πηνζεηεί, αιιά θαη ζην επίπεδν ησλ ζπλαηζζεκάησλ ησλ δξψλησλ ππνθεηκέλσλ.
Δδψ ν θαπηηαιηζκφο πξνζιακβάλεηαη απφ ηνλ McLaren, κέζα απφ ηνπο θαθνχο
ηνπ κεηακνληέξλνπ, σο έλα ζχζηεκα πνπ εμεγείηαη κε πνιηηηθέο θαη νηθνλνκηθέο
αλαιχζεηο, αιιά θαη κε πξνζδηνξηζκνχο νη νπνίνη αθνξνχλ ηε βνχιεζε, ηηο
αλάγθεο, ηηο επηζπκίεο θαη γεληθά ην ζπλαηζζεκαηηθφ θφζκν ησλ ππνθεηκέλσλ
(McLaren & Gutierez, 1998, 310). Ζ δηαηήξεζε ησλ επηδξάζεσλ ηνπ

193
κεηακνληέξλνπ ζην έξγν ηνπ McLaren, πνπ απνδεηθλχεηαη απφ ηα πξνεγνχκελα,
εληζρχεηαη απφ ην ζρφιην ην νπνίν θάλεη ν ίδηνο ζε κηα έθδνζε πνπ επηκειήζεθε
καδί κε ηνπο Hill, Cole θαη Rikowski. ΢‟ απηφ ζα ηζρπξηζηεί φηη δελ ηαπηίδεηαη κε ηε
καξμηζηηθή νπηηθή ησλ ππνινίπσλ παηδαγσγψλ, γηαηί ηε ζεσξεί κεδεληζηηθή. Γελ
πηνζεηεί δειαδή ηελ θαζνιηθή απφξξηςε ηνπ αξηζηεξνχ κεηακνληεξληζκνχ, αθνχ ν
Μαξμηζκφο πέθηεη ζχκα ηνπ ζεσξεηηθνχ «εθιεθηηθηζκνχ» ηνπ θαη ππνηηκά ηε
δπλαηφηεηα ηεο κεηακνληέξλαο αλάιπζεο λα αμηνπνηεί ηε δηαιεθηηθή ζπζρέηηζε
φισλ ησλ κνξθψλ θαηαπίεζεο (McLaren & Farahmandpur, 1999, 186 θαη 2002,
255).

Ωζηφζν, κεηά ην 2000, κε ηελ έθδνζε ησλ βηβιίσλ ηνπ Che Guevara, Paulo
Freire and the Pedagogy of Revolution (2000), Marxism Against Postmodernism in
Educational Theory (2003) θαη Teaching Against Global Capitalism and the New
Imperialism (2005), εγθαζηδξχεη κηα ζρέζε αλνηρηήο πηα ξήμεο κε ην κεηακνληέξλν,
ρσξίο φκσο ε κεηαηφπηζε απηή λα απνδνθηκάδεη ηελ πξνζσπηθή ηζηνξηθή ηνπ
δηαδξνκή ζηνλ θξηηηθφ κεηακνληεξληζκφ (Moraes, 2005, 518). Μεηά ην 2000 -θαη
ηδηαίηεξα ζηα πξφζθαηα θείκελά ηνπ- πξνθξίλεη ηε ζεκαζία ηεο πεξηγξαθήο θαη
θαηαλφεζεο ησλ θνηλσληθν-πνιηηηθψλ κεηαβνιψλ ππφ ην πξίζκα ηνπ νπκαληζηηθνχ
ζνζηαιηζκνχ θαη ηεο επαλαζηαηηθήο παηδαγσγηθήο πξάμεο, φπσο έρνπκε ήδε
αλαθέξεη. Ωζηφζν, θαη πάιη ε ζέζε ηνπ απέλαληη ζηνλ θξηηηθφ κεηακνληεξληζκφ
κπνξεί λα ζεσξεζεί ζρεηηθά ακθηιεγφκελε, πξάγκα πνπ απνδεηθλχεηαη απφ δχν
επηινγέο. Πξψηνλ, ην 2002 αλαδεκνζηεχεη ζην Marxism Against Postmodernism in
Educational Theory έλα θείκελν πνπ έγξαςε ην 1999, ζην νπνίν αλαδηαηππψλεηαη ε
ππνζηήξημή ηνπ ζηνλ αξηζηεξφ κεηακνληεξληζκφ θαη ε δηαθνξνπνίεζή ηνπ απφ
ηνπο Cole, Hill θαη Rikowski νη νπνίνη απνξξίπηνπλ ην κεηακνληέξλν ρσξίο λα
απνδέρνληαη ηε δηάθξηζε θξηηηθφο θαη αληηδξαζηηθφο κεηακνληεξληζκφο (McLaren
& Farahmandpur, 2002, 255). Γεχηεξνλ, ζην λέν θείκελν, πνπ εκπινπηίδεη ηελ
έθδνζε θαη ππνγξάθεη καδί κε ηνλ Faramandpur (θεθάιαην 3), ζα επηρεηξήζεη κία
ζεηηθή απνηίκεζε ηεο ζπκβνιήο ηνπ κεηακνληέξλνπ ζην ζεσξεηηθφ πξνβιεκαηηζκφ
ησλ ξηδνζπαζηψλ παηδαγσγψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζα επηζεκάλεη φηη ν αξηζηεξφο
κεηακνληεξληζκφο έρεη ζπγθξνηήζεη έλα ζψκα αξρψλ πνπ θσηίδεη ηηο δηαδηθαζίεο
θνηλσληθήο αλαπαξάζηαζεο θαη ηαπηφηεηαο, έρεη παξσζήζεη ηνπο παηδαγσγνχο θαη
ηνπο εθπαηδεπηηθνχο λα ιεηηνπξγήζνπλ ζαλ «εξγάηεο θνπιηνχξαο» κε απνηέιεζκα
νη παξεκβάζεηο απηέο λα αλαδσνγνλήζνπλ ηελ θνηλσληθή έξεπλα θαη λα

194
απνθαιχςνπλ ην ρεηξαγσγεηηθφ ξφιν ηνπ ζεηηθηζκνχ (McLaren & Farahmandpur,
2002, 45).

2. Βαζικέρ πολιηικέρ έννοιερ

Η κοινωνική ηάξη

Ο McLaren ππνζηεξίδεη φηη ε ζεσξεηηθή εκβάζπλζε ζηε καξμηζηηθή

δηαιεθηηθή θαη ε αμηνπνίεζή ηεο ζηε ζπλνιηθή πξνζέγγηζε ηεο θνηλσληθήο δσήο
είλαη απαηηεηηθή ππφζεζε. Ωζηφζν, κφλν κέζα απφ ηε δηαιεθηηθή ζθέςε κπνξεί
θάπνηνο λα ζπιιάβεη ηελ ηαμηθή δηαίξεζε ηεο θνηλσλίαο θαη ηηο ζπλαθφινπζεο
αληηπαξαζέζεηο ζην επίπεδν ηνπ θνηλσληθνχ αληαγσληζκνχ. Δδψ αθξηβψο
εληνπίδεηαη θαη ε επζχλε ησλ θξηηηθψλ παηδαγσγψλ λα ζπλδέζνπλ ζηελ παξνχζα
ζπγθπξία ην καθξν-θνηλσληθννηθνλνκηθφ πεδίν αλάιπζεο κε ην κηθξν-επίπεδν ηεο
ζρνιηθήο ηάμεο. Ζ πξνζέγγηζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ εθπαίδεπζεο θαη θνηλσλίαο
εληάζζεηαη ζηε γεληθφηεξε αλάιπζε ησλ αληαγσληζηηθψλ ζρέζεσλ αλάκεζα ζην
θεθάιαην θαη ζηελ εξγαζία. Ζ πηνζέηεζε, επνκέλσο, καξμηζηηθψλ ελλνηνινγηθψλ
εξγαιείσλ γηα ηελ θαηαλφεζε ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ θφζκνπ θαη ησλ κεηαβνιψλ ηνπ
δελ είλαη θάηη άζρεην κε ηελ πξνβιεκαηηθή πεξί νξγάλσζεο ησλ ζρέζεσλ
παξαγσγήο (McLaren, 2003, 12). ΢ηε καξμηθή δηαιεθηηθή κέζνδν ε επηζηήκε
μεθηλά απφ ην εκπεηξηθφ, ην εκθαλέο, πξνρσξεί ζε ζεσξεηηθέο αθαηξέζεηο θαη
θαηφπηλ επηζηξέθεη πάιη απφ ην αθεξεκέλν ζην ζπγθεθξηκέλν γηα λα ζπγθξνηήζεη
έηζη ηε ζεσξεηηθή έλλνηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ. Πξφθεηηαη γηα ηε ζπγθξφηεζε
ελλνηψλ κε βάζε ηηο νπνίεο κπνξεί θάπνηνο λα νηθεηνπνηεζεί ηελ πξαγκαηηθφηεηα.
Με ιίγα ιφγηα, λα απνθαιχςεη ηελ αηηηαθή αιιεινζπζρέηηζε ησλ θαηλνκέλσλ
(McLaren & Farahmandpur, 2005a, 9).

Με βάζε ηηο ζέζεηο απηέο, ν McLaren πξνρσξεί ζηε ζπζηεκαηηθή

δηαηχπσζε ηεο πξνζέγγηζήο ηνπ γηα ηε ζεσξία ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ. Ο
εμνβειηζκφο ηεο έλλνηαο θνηλσληθή ηάμε απφ ηε ζπδήηεζε γηα ηελ παηδαγσγηθή
ζεσξία θαη πξαθηηθή ζηηο Ζ.Π.Α. πξφζθαηα ζρεηίδεηαη κε ηελ ηδηαίηεξε αίγιε ηεο
κεηακνληέξλαο ζεσξίαο ζηνπο θχθινπο ηεο δηαλφεζεο θαη ηε ζπκβνιή ηεο ζηελ
θαζηέξσζε ηεο θαηεγνξίαο θνηλσληθέο ηαπηφηεηεο. ΢χκθσλα κε ηνπο McLaren θαη
Farahmandpur, ε θνηλσληθή ηάμε ππάγεηαη ζην γεληθφηεξν πξνβιεκαηηζκφ πεξί
θνηλσληθψλ, εζληθψλ θαη θπιεηηθψλ δηαθνξψλ, κε απνηέιεζκα λα ππνθαζίζηαηαη ε

195
ρξήζε ηνπ φξνπ απφ άιινπο, φπσο γηα παξάδεηγκα θνηλσληθή επηηπρία ή θνηλσληθή
απνηπρία. ΢πλεπψο, ελψ νη θνηλσληθέο ηάμεηο ζηηο Ζ.Π.Α. απνηεινχλ πξαγκαηηθφ
κέγεζνο, ε ζρεηηθή κε απηέο ζπδήηεζε επηθαιχπηεηαη απφ ηε «γιψζζα ηεο
θνηλσληθήο δηαθνξάο» (McLaren & Farahmandpur, 1999, 188). Γηα ην ίδην ζέκα, νη
Hill, Sanders θαη Hankin ππνζηεξίδνπλ φηη γηα λα θαηαλνήζνπκε ηελ εγθαηάιεηςε
ησλ ελλνηψλ «θνηλσληθή ηάμε» θαη «ηαμηθή αλάιπζε» απφ ηε ξηδνζπαζηηθή
παηδαγσγηθή θξηηηθή, πξέπεη λα αλαηξέμνπκε ζηηο θνηλσληθν-ηζηνξηθέο
πξνυπνζέζεηο πνπ γέλλεζαλ θαη θαζηέξσζαλ ην κεηακνληεξληζκφ ζηελ
παηδαγσγηθή ζεσξία. Ζ ππνρψξεζε ηνπ «ηαμηθνχ» απνδίδεηαη ζηελ επηθξάηεζε
αθαδεκατθψλ ηάζεσλ κέζα ζην παλεπηζηήκην ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, πνπ
δελ είραλ θακηά ζρέζε κε ην εξγαηηθφ θίλεκα ησλ πξνεγνχκελσλ δεθαεηηψλ. Με
άιια ιφγηα, νθείιεηαη ζηε ζπγθξφηεζε κηαο αθαδεκατθήο ειίη, ε νπνία
αληηκεηψπηδε ηνλ θνηλσληθφ ξηδνζπαζηηζκφ σο απνθιεηζηηθά πλεπκαηηθή
θαηάζηαζε θαη ζηε γεληθφηεξε ππνρψξεζε ηνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο ζηε Γχζε, ζε
ζπλζήθεο θαπηηαιηζηηθήο αλαδηάξζξσζεο. Έηζη, ε κεηαηφπηζε κηαο κεγάιεο
κεξίδαο δηαλννπκέλσλ ζπλνδεχηεθε απφ έλαλ ζεσξεηηθφ ξηδνζπαζηηζκφ πνπ
αλαθήξπμε ηε καξμηζηηθή αλάιπζε μεπεξαζκέλε θαη ακθηζβήηεζε ηηο κεγάιεο
αθεγήζεηο. Ο κεηακνληεξληζκφο σο δηαλνεηηθή ηάζε απηνπαξνπζηάζηεθε σο θάηη
λέν θαη θαηλνηφκν, πνπ ιεηηνχξγεζε ειθπζηηθά γηα πνιινχο απνγνεηεπκέλνπο
αξηζηεξνχο δηαλννχκελνπο. Ζ εμέιημε απηή αλαπφδξαζηα νδήγεζε ζηελ
ππνβάζκηζε ηεο ζεσξίαο ησλ ηάμεσλ (Hill, Sanders & Hankin, 2002, 163-164). Γηα
ηνλ McLaren, ε ππνβάζκηζε ηεο ζεσξίαο πεξί θνηλσληθψλ ηάμεσλ νθείιεηαη επίζεο
ζηελ ηζηνξηθή δηάρπζε ηνπ θεθαιαίνπ ζε φιεο ηηο ζθαίξεο ηεο θνηλσληθήο δσήο, κε
απνηέιεζκα λα επηθεληξψλεηαη ηψξα ε ζπδήηεζε ζηελ έλλνηα θνηλσληθφ ζηάηνπο,
θαη φρη ζηελ ηαμηθή δηακάρε (McLaren, 2000, 32). Ο McLaren ζα θξαηήζεη
απνζηάζεηο απφ ηε λεν-Βεκπεξηαλή30 πξνζέγγηζε ηεο θνηλσληθήο ηάμεο:

30
Ζ πξνζέγγηζε ηνπ Max Weber αληηιακβάλεηαη ηελ έλλνηα ηάμε σο απνηέιεζκα πνιηηηζκηθψλ
πξαθηηθψλ ζε ζρέζε κε ηηο νπνίεο ηα άηνκα ζπγθξνηνχλ ηηο ηαπηφηεηέο ηνπο. Δδψ, ε πηνζέηεζε ελφο
ηξφπνπ δσήο θαη θαηαλάισζεο, ην θνηλσληθφ θχξνο, ηα θνηλά ζπκθέξνληα, νη πνιιέο δξάζεηο θαη ε
πξφζβαζε ζε αγαζά (κε άιια ιφγηα εμσνηθνλνκηθνί θαη ππνθεηκεληθνί παξάγνληεο) ζπληζηνχλ ηα
θξηηήξηα νξηζκνχ ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ (Kelsh & Hill, 2006). Με ηε ζέζε ηνπ Weber θαίλεηαη λα
ζπκθσλεί θαη ν Apple ζην Δθπαίδεπζε θαη Δμνπζία (1993, 141).

196
 «Αθνινπζψληαο ηε καξμηζηηθή ηδέα ηεο αμίαο, πηζηεχνπκε φηη είλαη
θξίζηκε ε ζεσξεηηθή αληηπαξάζεζε κε ηε Βεκπεξηαλή ελλνηνιφγεζε ηεο
θνηλσληθήο ηάμεο. Ο Marx πνηέ δελ έβιεπε ηελ ηάμε σο επαγγεικαηηθή
θαηεγνξία ή σο πνζνηηθή έλλνηα… ».

(Allman, McLaren & Rikowski, 2005, 162).

Ο McLaren ζα ππνζηεξίμεη ηψξα πσο ε απνηίκεζε ηεο έλλνηαο θνηλσληθή

ηάμε, σο βαζηθνχ πεδίνπ αλάιπζεο φισλ ησλ κνξθψλ θαηαπίεζεο, θαηαδεηθλχεη
πνηνο θαηέρεη ηα κέζα παξαγσγήο θαη ζπκβάιιεη ζηε βαζχηεξε θαηαλφεζε ησλ
επξχηεξσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, ε εθκεηάιιεπζε
θαη ε θαηαπίεζε ζην ζχγρξνλν θφζκν ζπλδένληαη απεπζείαο κε ηελ νηθνλνκηθή
ζέζε ηνπ αηφκνπ (ρσξίο, σζηφζν, απηή λα επηθαζνξίδεη απνθιεηζηηθά ηελ
πξνζσπηθφηεηά ηνπ) θαη ηνλ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο. Γηα λα θαηαλνεζεί επνκέλσο ε
θηψρεηα, ε πείλα, ε εθκεηάιιεπζε θαη ε αδηθία πξέπεη λα εζηηάζνπκε ζην
θαηλφκελν ηεο ηαμηθήο δηαίξεζεο ησλ θνηλσληψλ. Σψξα κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε
ζαθέζηεξα ηε ζεκειίσζε ηεο ηαμηθήο πάιεο ζηνλ πνιηηηθφ ζηνραζκφ ηνπ McLaren
ζπλνςίδνληαο ζηα δχν παξαθάησ ζεκεία: α) Ζ εξγαηηθή ηάμε είλαη απαξαίηεηε
ζηνπο θαπηηαιηζηέο, ελψ δελ ηζρχεη ην αληίζηξνθν θαη, επνκέλσο, έρεη ή πξέπεη λα
έρεη ηε δχλακε λα κπινθάξεη ηηο δεζπφδνπζεο κνξθέο θνηλσληθήο παξαγσγήο. β) Ζ
εξγαηηθή ηάμε (αλεμάξηεηα απφ θνηλσληθφ θχιν, θπιή θαη εζληθή πξνέιεπζε) έρεη
αληηθεηκεληθφ ζπκθέξνλ λα αλαηξέςεη ηηο θαπηηαιηζηηθέο ζρέζεηο ζε αληίζεζε κε
νξηζκέλεο νκάδεο, νξγαλσκέλεο γχξσ απφ άιιεο κνξθέο αληαγσληζκνχ, πνπ έρνπλ
ζπκθέξνλ λα ηηο δηαηεξήζνπλ. Ζ αηκνκεραλή ηεο θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο είλαη ε
απεξηφξηζηε εθκεηάιιεπζε ησλ παξαγσγηθψλ δπλάκεσλ θαη ε ζπλερήο αχμεζε ηεο
θεξδνθνξίαο. Γη‟ απηφ ην ιφγν, ν McLaren ζεσξεί φηη φιεο νη επηκέξνπο κνξθέο
θαηαπίεζεο ππάγνληαη πξσηαξρηθά ζηελ ηαμηθή θαηαπίεζε. Ζ θεληξηθήο ζεκαζίαο
αληίζεζε θεθαιαίνπ-εξγαζίαο βηψλεηαη απφ ηνπο αλζξψπνπο ζην επίπεδν ηεο
θαζεκεξηλφηεηαο κε ηε κνξθή ξαηζηζκνχ, ζεμηζκνχ, θιπ. Υσξίο, επνκέλσο, ηελ
ππέξβαζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ζην θεληξηθφ πεδίν ηεο
εθκεηάιιεπζεο, ε πξνζπάζεηα ησλ ππφινηπσλ κνξθψλ πάιεο είηε ζα απνηχρεη είηε
ζα έρεη πεξηνξηζκέλα απνηειέζκαηα. Ο θαπηηαιηζκφο κπνξεί λα επηβηψζεη αθφκε
θαη κεηά ηελ άξζε ησλ θπιεηηθψλ ή ζεμηζηηθψλ δηαθξίζεσλ (McLaren, 2001, 142-
143). Ζ ηαμηθή εθκεηάιιεπζε πξέπεη λα ζεσξείηαη ε πιηθή βάζε πάλσ ζηελ νπνία
εθθξάδνληαη νη άιιεο κνξθέο θαηαπίεζεο ζε θάζε θαπηηαιηζηηθφ ζρεκαηηζκφ. Έηζη,

197
δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη κηα απιή κνξθή θαηαπίεζεο αλάκεζα ζε άιιεο κνξθέο,
έλαο –ηζκφο κεηαμχ άιισλ –ηζκψλ. Ζ ηαμηθή εθκεηάιιεπζε σο πιηθή ηζηνξηθή
δχλακε ζεκειηψλεη ην ζεμηζκφ θαη ην ξαηζηζκφ ζηηο ζχγρξνλεο θαπηηαιηζηηθέο
θνηλσλίεο (McLaren, 2006, 87). Ο McLaren ηαπηφρξνλα φκσο απνθεχγεη λα
αληηπαξαζέζεη ηε ζεσξεηηθή βαξχηεηα ηεο θνηλσληθήο ηάμεο κε ηηο άιιεο
θαηεγνξίεο θνηλσληθήο αλάιπζεο, δειαδή ην θνηλσληθφ θχιν, ηε θπιή, ηελ
εζληθφηεηα θαη ηε ζεμνπαιηθφηεηα. Ζ έλλνηα ηεο θνηλσληθήο ηάμεο δελ πξέπεη θαηά
ηε γλψκε ηνπ λα επηθαιχςεη φιεο ηηο άιιεο θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο δηαδηθαζίεο νχηε
ππεξέρεη έλαληη ησλ ππνινίπσλ θαηεγνξηψλ θνηλσληθήο αλάιπζεο. Οπζηαζηηθά, ηα
δεηήκαηα ησλ ηάμεσλ θαη θπξίσο ηεο ηαμηθήο πάιεο ζα πξέπεη λα απνθηήζνπλ
θεληξηθφ-ζηξαηεγηθφ ξφιν ζηε ζπλάληεζε ηεο θνπιηνχξαο κε ηελ πνιηηηθή
νηθνλνκία, γηα λα πξνρσξήζεη ζηελ πξάμε ν επξχηεξνο κεηαζρεκαηηζκφο ηεο
εθπαίδεπζεο θαη ηεο θνηλσλίαο (McLaren, 2005, 88). ΢πλεπψο, γηα ηνλ McLaren, ε
ππεξνρή ηεο θνπιηνχξαο ή ηεο νηθνλνκίαο σο ζεσξεηηθά πεδία πξνζέγγηζεο ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ απνηειεί έλα ςεχηηθν δίιεκκα, κία ιαλζαζκέλε δηρνηφκεζε
(McLaren, 2000, 169). Ωζηφζν, εδψ ιαλζάλεη ν θίλδπλνο ηεο αληίθαζεο ή ηεο
ζεσξεηηθήο αζάθεηαο. ΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ηα άηνκα θαη νη νκάδεο βηψλνπλ
ηηο ηαμηθέο ζρέζεηο ζην επίπεδν ηεο δηαθνξάο, δηακέζνπ δειαδή ησλ εκπεηξηψλ ηνπο
αλαθνξηθά κε ην θνηλσληθφ θχιν, ηα θπιεηηθά ραξαθηεξηζηηθά θαη ηελ εζλνηηθή
ηνπο πξνέιεπζε. Παξάιιεια, νη έλλνηεο ηεο ηαπηφηεηαο, ηεο δηαθνξάο θαη ηεο
ηάμεο πξέπεη λα πξνζεγγίδνληαη σο ζπκπιεξσκαηηθέο θαηεγνξίεο. Σαπηφρξνλα,
φκσο, δειψλεη φηη νη ηαμηθέο ζρέζεηο, ελζσκαηψλνπλ φιεο ηηο θνηλσληθέο κνξθέο
ηεο δηαθνξάο, νη νπνίεο ηειηθά ζπγθξνηνχληαη ηζηνξηθά απφ ηα θαηλφκελα ηνπ
ηκπεξηαιηζκνχ θαη ηεο απνηθηνθξαηίαο (ζην ίδην). Ο McLaren εδψ επηζεκαίλεη πσο
ζηνλ ηξφπν παξαγσγήο δελ απνηππψλεηαη απνθιεηζηηθά κηα νηθνλνκηθή ζρέζε,
αιιά ζε απηφλ εκπεξηέρεηαη θαη ην ζχλνιν ησλ πνιηηηζκηθψλ θαη ηδενινγηθψλ
ζρέζεσλ. Ωζηφζν, αιινχ ζα δειψζεη φηη ζήκεξα δελ ελδηαθέξεηαη ιηγφηεξν γηα ηελ
αλάπηπμε κηαο θξηηηθήο πξνζέγγηζεο ηεο θνπιηνχξαο, ζε ζρέζε κε ηε θπιεηηθή,
εζληθή ή ζεμνπαιηθή ηαπηφηεηα απ‟ φ,ηη πξηλ ηξηάληα ρξφληα:

«Ωο θάπνηνο πνπ γηα ηξηάληα ρξφληα έρεη ζπκβάιιεη ζηελ αλάιπζε
ηέηνησλ ζεκαληηθψλ δεηεκάησλ (θνηλσληθνχ θχινπ, θπιήο, θιπ.), κηα ηέηνηα
κεηαηφπηζε ζηηο ζέζεηο κνπ ζα ήηαλ γεινία. ΋κσο, ζήκεξα ελδηαθέξνκαη λα

198
 βξσ έλα ζεκείν ηνκήο αλάκεζα ζηελ πνιηηηζκηθή θξηηηθή θαη ζηελ θνηλσληθή
νξγάλσζε ηεο παξαγσγήο».

(McLaren, 2005, 88).

Έλαο ηξφπνο λα ακθηζβεηεζεί ε καξμηζηηθή ζεσξία ησλ θνηλσληθψλ

ηάμεσλ, είλαη λα ζεσξεζνχλ νη ηάμεηο σο απνηέιεζκα ηεο αλζξψπηλεο βνχιεζεο.
Με άιια ιφγηα, θνηλσληθέο ηάμεηο ππάξρνπλ κφλν ζην βαζκφ πνπ έρεη αλαπηπρζεί
ζηα άηνκα εληαία ηαμηθή ζπλείδεζε. Ο McLaren δηαθξίλεη κία ζχγρπζε ζηελ
ελλνηνινγηθή ηαχηηζε ηεο θνηλσληθήο ηάμεο κε ηελ ηαμηθή ζπλείδεζε. Θεσξεί φηη ε
ζχιιεςε ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ βαζίδεηαη ζε αληηθεηκεληθέο θνηλσληθν-ηζηνξηθέο
πξνυπνζέζεηο θαη φρη ζηελ αλαδήηεζε ησλ ππνθεηκεληθψλ λνεκαηνδνηήζεσλ. Οη
θνηλσληθέο ηάμεηο πξνθχπηνπλ απφ ηηο αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο ησλ ζρέζεσλ
εμνπζίαο. Ζ ελλνηνιφγεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο δελ κπνξεί λα ζεκειησζεί ζην
άηνκν, αιιά ζηελ επηζηεκνληθή θξηηηθή πνπ ππεξβαίλεη ηελ άκεζε αληίιεςε ησλ
ππνθεηκέλσλ. Δμάιινπ, δελ κπνξνχκε λα ηζρπξηζηνχκε φηη ηα άηνκα πνπ αλήθνπλ
ζηελ ίδηα θνηλσληθή ηάμε λνεκαηνδνηνχλ κηα θαηάζηαζε κε ηνλ ίδην ηξφπν
((McLaren & Scatamburlo, 2005, 121). Ο McLaren, ηειηθά πηνζεηεί ηε καξμηζηηθή
πξνζέγγηζε γηα ηηο θνηλσληθέο ηάμεηο θαη ηελ ηαμηθή ζπλείδεζε. Αλαπηχζζεη ην
ζηνηρείν ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ κέζα ζηε ζεσξία ησλ ηάμεσλ. Έηζη, νη
θνηλσληθέο ηάμεηο γίλνληαη αληηιεπηέο σο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζην πεδίν ηεο ηαμηθήο
εμνπζίαο, δελ πξνυπάξρνπλ ηεο πάιεο ησλ ηάμεσλ, αιιά νξίδνληαη ζην πιαίζην ησλ
αληαγσληζηηθψλ ζρέζεσλ θαη φρη ρσξηζηά ε κία απφ ηελ άιιε. Οη ηαμηθέο ζρέζεηο
εδψ αλαπηχζζνληαη κέζα ζ‟ έλα ζχζηεκα, αλεμάξηεηα απφ ηε δπλαηφηεηα ησλ
αηφκσλ λα απνθηήζνπλ ζπλείδεζε ησλ ζπκθεξφλησλ ηνπο ή λα γίλνπλ θνξείο κηαο
ζπιινγηθήο έθθξαζεο αληίζηαζεο. Καηά ζπλέπεηα, αθνχ ε ηαμηθή ζπλείδεζε είλαη
θάηη παξαπάλσ απφ αηνκηθή ζπλείδεζε, πξέπεη λα ζεσξνχκε, ζεκεηψλεη ν
McLaren, σο ππνθείκελν ηεο ηαμηθήο ζπλείδεζεο φρη ην άηνκν αιιά ηελ ίδηα ηελ
θνηλσληθή ηάμε σο φιν (ζην ίδην, 127).

Η αξία

Ζ έλλνηα ηεο αμίαο αλαθέξεηαη ζε κία ζεκαληηθή πιεπξά ηεο καξμηζηηθήο

αλάιπζεο, ζηελ νπνία ν McLaren απνδίδεη ηδηαίηεξε πξνζνρή ιίγν κεηά ην 2000. Ζ
πξαγκάηεπζή ηεο ζεσξείηαη θξίζηκε, αθνχ δηεπθνιχλεη ηελ πνιηηηθή θαηαλφεζε
ηνπ ξφινπ ηεο εξγαζίαο θαη ηεο εθπαίδεπζεο ζε ζπλζήθεο εδξαίσζεο θαη εμέιημεο

199
ηνπ θαπηηαιηζκνχ. ΋πσο καο πιεξνθνξεί ν ΢ηακάηεο, ζηνλ θαπηηαιηζκφ ε
θνηλσληθνπνίεζε ηεο εξγαζίαο θαη ηεο παξαγσγήο δηακεζνιαβείηαη απφ ηελ
αληαιιαθηηθή αμία θαη ην θέξδνο. Μ‟ απηά ηα δχν ζηνηρεία ζπλδέεηαη ε ζεσξία ηεο
αμίαο θαη ηεο ππεξαμίαο ηνπ Marx αιιά θαη ησλ θιαζηθψλ ηεο Πνιηηηθήο
Οηθνλνκίαο Smith θαη Ricardo. Πξφθεηηαη γηα κηα ζεσξία πνπ εμεγεί ηηο
πξνυπνζέζεηο ζπγθξφηεζεο ηεο αζηηθήο θνηλσλίαο θαη δηαθξίλεη ην πιηθφ ζπκθέξνλ
ησλ εξγαηψλ απφ ην πιηθφ ζπκθέξνλ ησλ θαπηηαιηζηψλ (΢ηακάηεο, 1997, 27).

΢ε κηα λεφηεξε έθδνζε ηνπ Life in Schools (4ε) ν McLaren ζα γξάςεη:

«΢ηελ πξνζπάζεηά κνπ λα θαηαλνήζσ ηε ζρέζε αλάκεζα ζηνλ

θαπηηαιηζκφ, ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ πξαγκάησζε ηεο ζνζηαιηζηηθήο ηδέαο
επηθεληξψλνκαη ζηε καξμηζηηθή ζεσξία ηεο αμίαο, φπσο ηελ αλέπηπμε ν Glen
Rikowski θαη νη ππφινηπνη Μαξμηζηέο παηδαγσγνί Cole, Hill, Allman, θ.ά.
Αθνινπζψληαο ηνλ Marx, ν Rikowski αλαθέξεη φηη ε εξγαζία είλαη ε πεγή
φισλ ησλ αμηψλ ζηελ θαπηηαιηζηηθή θνηλσλία. Σν θεθάιαην επίζεο ζηεξίδεη
ηελ χπαξμή ηνπ ζηελ δεκηνπξγία ππεξαμίαο (…). ΋ηαλ έλαο εξγάηεο δνπιεχεη
πεξηζζφηεξν απ‟ φζν είλαη αλαγθαίν λα εμαζθαιίζεη ηελ επηβίσζή ηνπ, ηφηε
παξάγεη ππεξαμία, ηελ νπνία θαξπψλεηαη ν θαπηηαιηζηήο ».

(McLaren, 2003, 23).

O McLaren εμεγεί πσο ε ππεξαμία, δειαδή ην παξαγφκελν θέξδνο, πεγάδεη

απφ ηελ εξγαηηθή δχλακε (δεμηφηεηεο, γλψζεηο, θπζηθέο ηθαλφηεηεο, θνηλσληθέο
δεμηφηεηεο) θαη πσο ε εξγαηηθή δχλακε ζηελ θαπηηαιηζηηθή θνηλσλία είλαη ε
πξσηνγελήο πεγή πνπ παξάγεη θέξδνο, αθνχ πάξεη ηε κνξθή αλζξψπηλνπ
θεθαιαίνπ θαη κεηαηξαπεί ζε εκπφξεπκα. Δδψ αθξηβψο βξίζθεηαη ην ζεκείν θιεηδί
γηα ηε καξμηζηηθή ζεσξία ηεο αμίαο. Ζ αμία πνπ δεκηνπξγεί ν εξγάηεο κε ηε
δνπιεηά ηνπ δελ γπξλάεη ζηνλ ίδην, αιιά πεξλάεη ζηνλ θαπηηαιηζηή. Τπάξρεη έλα
εκπφξεπκα, ε ρξήζε ηνπ νπνίνπ δεκηνπξγεί κηα λέα αμία κεγαιχηεξε απφ ηελ αμία
ηνπ. Έηζη, ν ππξήλαο ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ απνθαιχπηεηαη απφ ηε
δηεξεχλεζε ηεο αληηζεηηθήο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ ηδηφηεηα ηεο εξγαζίαο λα παξάγεη
θέξδνο θαη ζην θφζηνο πνπ ε ίδηα πξνθαιεί ζηνλ θαπηηαιηζηή (ζην ίδην, 23-24).

Μφλν ζηνλ θαπηηαιηζκφ ηα πξντφληα ηεο εξγαζίαο εκθαλίδνληαη σο

εκπνξεχκαηα. Απφ απηφ ζπλάγεηαη φηη ηα πξντφληα απηά ζπλαληηνχληαη, δειαδή
βξίζθνπλ έλαλ θνηλφ παξνλνκαζηή ζην πεδίν ηεο αγνξάο. Οπζηαζηηθά, ε αμία, σο

200
ζηνηρείν ηεο καξμηζηηθήο ζεσξίαο, είλαη ε ηδηφηεηα πνπ απνθηνχλ ηα πξντφληα
εξγαζίαο ζηελ αγνξά. Ο McLaren ζα ηζρπξηζηεί φηη ε καξμηζηηθή ζεσξία ηεο αμίαο
καο βνεζάεη λα θαηαλνήζνπκε πψο ε δσληαλή εξγαζία κεηαηξέπεηαη ζε αθεξεκέλε
εξγαζία31, δειαδή ζε παξαγσγή πξντφλησλ πνπ απνθηνχλ ηηκή θαη γίλνληαη
εκπνξεχκαηα (Moraes, 2005, 511). Γηα ηνλ McLaren, ε παξαγσγή αμίαο είλαη
ηζηνξηθά πξνζδηνξηζκέλε, δειαδή εκθαλίδεηαη δηαθνξνπνηεκέλε ζε θάζε επνρή.
Ωζηφζν, απηφ πνπ έρεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηελ πξνζέγγηζε ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ
ηξφπνπ παξαγσγήο, δελ είλαη κφλν φηη νη εξγαδφκελνη εηζάγνληαη ζ‟ έλα ζχζηεκα
εθκεηάιιεπζεο παξάγνληαο ππεξαμία, αιιά φηη ην ζχλνιν ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο
θαη ηεο θνηλσληθφηεηαο ζπγθξνηείηαη απφ ηε ινγηθή ηεο θαπηηαιηζηηθήο εξγαζίαο.
΋πσο αλαθέξεη ν Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο, ε εξγαζία γηα ηνλ Marx δελ είλαη απιψο
κηα νηθνλνκηθή θαηεγνξία. Ζ ζεσξία ηεο αμίαο θσηίδεη αθξηβψο απηή ηελ επίδξαζε
ηεο εξγαζίαο ζε φιν ην θάζκα ηεο αλζξψπηλεο θνηλσληθφηεηαο, επεξεάδεη ηηο
αλζξψπηλεο πξνζδνθίεο θαη ηελ θνηλσληθή δξάζε ησλ αλζξψπσλ. Απφ απηή ηελ
άπνςε, δελ είλαη ηπραίν φηη ν McLaren ζπζρεηίδεη ηε δνπιεηά ησλ εθπαηδεπηηθψλ
κε ηελ παξαπάλσ ζεσξία. Ζ εθπαίδεπζε, γεληθά, επηηειεί έλαλ ζεκαληηθφηαην
δηπιφ ξφιν ζηνλ θνηλσληθφ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο. Αθελφο επηβάιιεη ηελ θπξίαξρε
ηδενινγία θαη αθεηέξνπ παξέρεη έλα θνηλσληθά πξνζδηνξηζκέλν ζχλνιν γλψζεσλ,
ην νπνίν πξνζαλαηνιίδεη ηνπο εθπαηδεπφκελνπο ζηηο δηαθνξεηηθέο ζέζεηο πνπ
παξάγεη θαη αλαπαξάγεη ν θνηλσληθφο θαηακεξηζκφο εξγαζίαο. ΋κσο, ε δνπιεηά ηνπ
εθπαηδεπηηθνχ ζεσξείηαη φρη κφλν δηαδηθαζία παξαγσγήο θαη αλαπαξαγσγήο ησλ
θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ, αιιά θαη κέξνο ηεο ηαμηθήο δηακάρεο. Απηφ ζεκαίλεη φηη
ε εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία είλαη παξαγσγηθή γηα ην θεθάιαην, αιιά ηαπηφρξνλα
είλαη παξαγσγηθή θαη γηα ηνπο εξγαδφκελνπο πνπ απνθηνχλ ηε δπλαηφηεηα, κέζσ
ηεο εθπαίδεπζήο ηνπο, λα δηαπξαγκαηεπηνχλ κε πην επλντθνχο γη‟ απηνχο φξνπο ηε
ζέζε ηνπο ζην ζχζηεκα παξαγσγήο (McLaren & Farahmandpur, 2005a, 206-207).

31
΢ηελ νπζία πξφθεηηαη γηα ηε ζπλάληεζε ηεο αλεμάξηεηεο δξάζεο θάζε παξαγσγνχ κε ηε δξάζε
ησλ άιισλ παξαγσγψλ κέζσ ηνπ κεραληζκνχ ηεο αγνξάο. Απηή ε νκνγελνπνίεζε ησλ αηνκηθψλ
εξγαζηψλ ζηνλ θαπηηαιηζκφ νξίδεηαη, απφ ηε καξμηζηηθή ζεσξία ηεο αμίαο, αθεξεκέλε εξγαζία
(Μειηφο, Οηθνλνκάθεο & Λαπαηζηψξαο 2000, 79).

201
 Παγκοζμιοποίηζη

Σα ηειεπηαία ρξφληα παξαηεξείηαη δηεζλψο έλα νμπκέλν ελδηαθέξνλ γηα ηελ

«παγθνζκηνπνίεζε», πνπ έρεη δηεηζδχζεη ζρεδφλ ζε φιεο ηηο ζπδεηήζεηο σο
ζπκθξαδφκελν ησλ «λέσλ» θνηλσληθννηθνλνκηθψλ δηαδηθαζηψλ 32. ΢ηηο δηάθνξεο
εθθάλζεηο απηνχ ηνπ ιφγνπ πεξί παγθνζκηνπνίεζεο εθθξάδεηαη ε αλάγθε
απνηίκεζεο κηαο λέαο ζπγθπξίαο, ε νπνία θαζνξίδεηαη απφ αλαθαηαηάμεηο ζε φιεο
ηηο φςεηο ηεο θνηλσληθήο δσήο (δεο Webster & Robins, 1998, 31-32). Ο McLaren
ζα ππνζηεξίμεη, αλαθεξφκελνο ζηε ζρεηηθή ζπδήηεζε, φηη ην θαηλφκελν ηεο
παγθνζκηνπνίεζεο είλαη ηφζν παιηφ φζν θαη ν θαπηηαιηζκφο θαη πσο δε ζπληζηά
κηα ξηδηθή ηνκή κε ην παξειζφλ:

«Ζ παγθνζκηνπνίεζε ησλ εζληθψλ νηθνλνκηψλ, θάηη πνπ δελ είλαη

εληειψο θαηλνχξγην αιιά παιηφ φζν θαη ν θαπηηαιηζκφο, κέζσ ηεο
απνξχζκηζεο, ηεο θηιειεπζεξνπνίεζεο ηεο αγνξάο θαη ησλ ηδησηηθνπνηήζεσλ,
απνηειεί κηα πφξηα αλνηρηή ζηελ απεξηφξηζηε δηαθίλεζε ησλ θεθαιαίσλ ζε
εζληθφ θαη δηεζλέο επίπεδν».

(McLaren & Farahmandpur, 1999, 172).

Αιινχ ζα ηζρπξηζηεί:

«Αλ θαη πνιιέο απφ ηηο αιιαγέο ζηνλ παγθφζκην θαπηηαιηζκφ έρνπλ
απνδεηρζεί ηξαπκαηηθέο, δελ πηζηεχσ φηη ε παγθνζκηνπνίεζε ζπληζηά κηα
νπζηαζηηθή ξήμε κε ην παξειζφλ ».

(McLaren, 1999, 13).

Μάιηζηα, ν McLaren, αμηνπνηψληαο ηε ζέζε ηεο Teresa Elbert, ζα δερζεί φηη

ε έλλνηα παγθνζκηνπνίεζε ζπλδέεηαη κε ηελ αλάπηπμε ησλ δνκηθψλ αληζνηήησλ
ζην ζχγρξνλν θφζκν. Αθνινπζψληαο ηνπο Marx θαη Engels, ηελ πεξηγξάθεη σο κηα

32
Ο φξνο παγθνζκηνπνίεζε ζήκεξα (γηα φζνπο απνδέρνληαη ηε ρξήζε ηνπ) θαιχπηεη ηξεηο
βαζηθέο εξκελείεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Ζ πξψηε ζπλδέεηαη κε ηελ ηζηνξηθή ελνπνίεζε ησλ
νηθνλνκηθψλ δνκψλ θαη ππνζηεξίδεη φηη ππάξρεη κία παγθφζκηα νηθνλνκία, κία εληαία θνηλσληθν-
νηθνλνκηθή δνκή («δνκηθή» πξνζέγγηζε). Ζ δεχηεξε δειψλεη ηε θηιειεπζεξνπνίεζε ηεο δηεζλνχο
νηθνλνκίαο κε ηηο δηεζλείο ζπκθσλίεο θαη ηε δεκηνπξγία λέσλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ («ζεζκηθή»
πξνζέγγηζε). Ζ ηξίηε ρξήζε ηνπ φξνπ δειψλεη ηε δηεζλνπνίεζε θαη ηελ πεξαηηέξσ αλάπηπμε ησλ
δηεζλψλ ζπλαιιαγψλ («ηερληθή» πξνζέγγηζε) (Μειηφο, 2000, 11-12).

202
δηαιεθηηθή δηαδηθαζία πνπ δηεπξχλεη ηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο ρσξίο λα αιιάδεη
δξακαηηθά ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο παξαγσγήο. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, γξάθεη ν
McLaren, παγθνζκηνπνίεζε είλαη ε δηεζλνπνίεζε απηψλ ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο
θαη ησλ ηαμηθψλ δηαηξέζεσλ (McLaren & Farahmandpur, 2005a, 127). Απφ απηφ
ζπλάγεηαη (θαη εδψ ζπληάζζεηαη κε ηνλ Cole) φηη ε παγθνζκηνπνίεζε δελ επηθέξεη
ηελ εμαθάληζε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο, αιιά ηε ζεκαληηθή αλαζχλζεζή ηεο. Τπφ απηή
ηελ έλλνηα, ε ηαμηθή αλαζχλζεζε αθνξά ην ζξπκκαηηζκφ ηεο νξγαλσκέλεο
εξγαζίαο, ηελ απνδπλάκσζε ηνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο θαη ησλ ζπλδηθάησλ, ηελ
εηζνδεκαηηθή θαζήισζε θαη γεληθά ηε ξηδηθή ηξνπνπνίεζε ηνπ ζπζρεηηζκνχ
δπλάκεσλ ζε βάξνο ησλ εξγαδνκέλσλ. Δηδηθφηεξα ζηηο Ζ.Π.Α., παξαηεξείηαη
δηαρσξηζκφο ζε δχν δηαθξηηέο θνηλσληθέο ζθαίξεο. Πξφθεηηαη, απφ ηε κηα πιεπξά,
γηα ηελ πξνζηαηεπφκελε πξνλνκηνχρα ηάμε θαη, απφ ηελ άιιε, γηα κηα
απνδπλακσκέλε εξγαηηθή ηάμε κε ζαθή δηρνηφκεζε ζην εζσηεξηθφ ηεο. Σα
παξαπάλσ ζπλεπάγνληαη ηε δηάζπαζε ησλ εξγαδνκέλσλ ζε απηνχο κε κφληκε
εξγαζία θαη ζε απηνχο πνπ απαζρνινχληαη ζε ζπλζήθεο εξγαζηαθήο αλαζθάιεηαο
(έθηαθηνη, πξνζσξηλνί, κεξηθήο απαζρφιεζεο, θιπ.) (McLaren & Baltodano, 2000,
49). Ωζηφζν, ν McLaren ζεσξεί πσο, αλ θαη ν θαπηηαιηζκφο πάληα ιεηηνπξγνχζε
ζ‟ έλα πιαίζην παγθφζκηαο νηθνλνκίαο, ζήκεξα ππάξρεη κηα λέα δπλακηθή δηάζηαζε
ζηελ εμάπισζε ηεο θαπηηαιηζηηθήο παξαγσγήο θαη ησλ παγθφζκησλ ζρέζεσλ
εμνπζίαο. Απηή ε θίλεζε έρεη ηελ αλάγθε απφ κηα πεξηζζφηεξν νξγαλσκέλε
επέθηαζε ησλ δηεζλψλ θεθαιαίσλ θαη ηε δηεχξπλζε ηεο παγθφζκηαο αγνξάο.
Απαηηεί, κε δπν ιφγηα, κηα παγθφζκηα δηεπζπληηθή εμνπζία (McLaren &
Farahmandpur, 2005a, 196). Δδψ ν McLaren εηζάγεη ηε ζρέζε αλάκεζα ζηελ
παγθνζκηνπνίεζε θαη ζηνλ ηκπεξηαιηζκφ. Αληρλεχνληαο ηελ επηζεηηθφηεηα ηνπ
ζχγρξνλνπ θαπηηαιηζκνχ, ζα δειψζεη φηη ε ρξήζε ηνπ φξνπ παγθνζκηνπνίεζε
ιεηηνπξγεί σο ηδενινγηθφ πξνζσπείν, ην νπνίν θακνπθιάξεη ηα πνιιαπιά επίπεδα
ιεηηνπξγίαο ηνπ ηκπεξηαιηζκνχ. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, αλαθέξεη, ν φξνο
παγθνζκηνπνίεζε έρεη αληηθαηαζηήζεη ηνλ φξν ηκπεξηαιηζκφο ζην ιεμηιφγην ησλ
θπξίαξρσλ αλαιχζεσλ (McLaren, 2001, 138). Σν βαζηθφ ζηνηρείν πνπ ηνλ
απαζρνιεί ζ‟ απηή ηε ζρέζε είλαη ε κεγέζπλζε ηεο δηεζλνπνίεζεο ησλ νηθνλνκηψλ
πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ ηξέρνπζα πεξίνδν. Ζ αλίρλεπζε ηεο εμέιημεο ηνπ
παγθνζκηνπνηεκέλνπ θεθαιαίνπ ζπλδέεηαη κε ηελ θξίζε ππεξζπζζψξεπζεο θαη ηελ
αλάγθε λα ππάξμνπλ επελδχζεηο ζε πεξηνρέο πνπ εθηηκάηαη φηη ε θεξδνθνξία ζα

203
είλαη κεγαιχηεξε. Ο φξνο «ειεχζεξε αγνξά» γίλεηαη έηζη ν θψδηθαο ηεο
ηκπεξηαιηζηηθήο αιπζίδαο, ε νπνία εμαζθαιίδεη ηελ αλεκπφδηζηε δηαθίλεζε ησλ
θεθαιαίσλ θαη ηελ εθκεηάιιεπζε φισλ ησλ πεγψλ ζε νπνηνδήπνηε κέξνο ηνπ
πιαλήηε. Με άιια ιφγηα, ε ειεχζεξε δηαθίλεζε ησλ θεθαιαίσλ θαη ε απνζφβεζε
ηεο αζηάζεηαο πνπ ζα ζέζεη ζε θίλδπλν απηή ηε ξνή, θάησ απφ ην καλδχα ηεο
ειεχζεξεο αγνξάο, πξνυπνζέηεη λφκηκα θαη κε λφκηκα κέζα ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ
θαη ησλ ζηξαηησηηθψλ επηρεηξήζεσλ (McLaren & Farahmandpur, 2005a, 196).

Παξάιιεια, νη δηαδηθαζίεο δηεζλνπνίεζεο ησλ νηθνλνκηψλ θαη αλάδπζεο

ππεξεζληθψλ ζρεκαηηζκψλ δελ αθπξψλνπλ ην ξφιν ησλ κεκνλσκέλσλ εζληθψλ
θξαηψλ. Γηα ηνλ McLaren, νη κεηαβνιέο πνπ πθίζηαηαη ην θξάηνο δε δειψλνπλ
απνδπλάκσζε, αιιά κεηαζρεκαηηζκφ ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ. Τπφ ην πξίζκα απηήο
ηεο ζεψξεζεο, ην θξάηνο απνηειεί ην κεραληζκφ πξνζηαζίαο ησλ θαπηηαιηζηηθψλ
ζπκθεξφλησλ, επηδηψθνληαο ηελ ελίζρπζε ηνπ θεθαιαίνπ ζην εζσηεξηθφ θαη ηελ
αλαβάζκηζή ηνπ ζην δηεζλή αληαγσληζκφ (ζην ίδην, 197).

Νεοθιλελεςθεπιζμόρ

Μηα άιιε φςε ηεο πξφζιεςεο ηεο καξμηζηηθήο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο θαη
ηεο θξηηηθήο ηνπ McLaren ζηε ζχγρξνλε εθδνρή ηνπ θαπηηαιηζκνχ αλαδεηθλχεηαη
απφ ηελ αλαθνξά ηνπ ζην πιαίζην ηεο λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθήο. ΢χκθσλα κε ηελ
πξνζέγγηζε πνπ πηνζεηεί, ε λενθηιειεχζεξε αλαδηάξζξσζε ζηελ νηθνλνκία θαη
ζηελ εθπαίδεπζε ζπλδέεηαη άξξεθηα κε ηελ θξίζε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970. Ζ θξίζε
απηή ζρεηίδεηαη επίζεο κε ηελ φμπλζε ησλ ηαμηθψλ αληηζέζεσλ ζε δηεζλή θιίκαθα
ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο (ηνπ 1960), θαηά ηελ νπνία ακθηζβεηείηαη επζέσο φιν
ην πιαίζην ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο θαη εμνπζίαο. H λενθηιειεχζεξε
αλαδηάξζξσζε πνπ πξνσζνχλ νη θπβεξλήζεηο ηεο Thatcher θαη ηνπ Reagan, ζην
ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 θαη ζηελ αξρή ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, αλαγνξεχεηαη
ζε πξφηππν πνιηηηθήο ζηξαηεγηθήο. ΢ηνλ νξίδνληα απηψλ ησλ αιιαγψλ, νη
λενθηιειεχζεξνη ππνζηεξίδνπλ ηελ παξέκβαζε ηνπ θξάηνπο γηα ηε δηεπθφιπλζε
ησλ ιεηηνπξγηψλ ηεο ειεχζεξεο αγνξάο θαη ηελ αλεκπφδηζηε δηαθίλεζε ησλ
θεθαιαίσλ, κε βάζε ηελ αξρή ιηγφηεξν θαη απνηειεζκαηηθφηεξν θξάηνο.
Πξφθεηηαη γηα κηα πνιηηηθή πξαθηηθή πνπ ζπξξηθλψλεη ηελ Κευλζηαλήο έκπλεπζεο
θνηλσληθή πνιηηηθή ησλ κεηαπνιεκηθψλ ρξφλσλ θαη βξίζθεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ
αξρή ηνπ θιαζηθνχ θηιειεπζεξηζκνχ, ν νπνίνο ππνζηεξίδεη ηελ απνπζία θξαηηθήο

204
παξέκβαζεο ζην επίπεδν ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο εθπαίδεπζεο (McLaren, 2005, 81).
Πην ζπγθεθξηκέλα, ν λενθηιειεπζεξηζκφο δηαπεξλάηαη απφ ηε γεληθή πεπνίζεζε φηη
νη ξπζκνί ηεο θαπηηαιηζηηθήο αλάπηπμεο εληζρχνληαη απφ ηελ απειεπζέξσζε ησλ
αγνξψλ, απφ ηε δηεπθφιπλζε ησλ επελδπηηθψλ επηινγψλ θαη απφ ηελ
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηνπ ζπλφινπ ηεο θνηλσληθήο δσήο. Οη Cole θαη Hill αλαθέξνπλ
φηη ην ζπγθεθξηκέλν κνληέιν ιεηηνπξγεί σο κηα κνξθή «ζηεκέλεο» δηαηηεζίαο πνπ
εθρσξεί ηκήκα ηνπ θξαηηθνχ θαη δεκφζηνπ πινχηνπ ζηελ ηδησηηθή
επηρεηξεκαηηθφηεηα, επηηείλεη ηνλ αληαγσληζκφ αλάκεζα ζηηο πνιπεζληθέο
εηαηξείεο, απμάλεη ην ζπγθεληξσηηζκφ ζε επίπεδν νηθνλνκηθήο θαη πνιηηηθήο
εμνπζίαο θαη ηειηθά παγηψλεη έλα θαζεζηψο πνιηηηθν-ηδενινγηθήο εγεκνλίαο ησλ
θπξίαξρσλ ηάμεσλ. Ζ λενθηιειεχζεξε αλαδηάξζξσζε πξνσζεί ζηηο ππεξεζίεο ηνπ
θξάηνπο ην κνληέιν ηνπ κάλαηδκελη, πξαθηηθή δηαρείξηζεο πνπ επεξεάδεη θαη ηελ
εθπαίδεπζε. Με απηφλ ηνλ ηξφπν ζεκειηψλεηαη ε πεπνίζεζε φηη νη αιιαγέο ζηε
ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο είλαη ν θαηαιχηεο γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ
εθπαηδεπηηθψλ ζπζηεκάησλ (McLaren, 2003, 22).

Ο McLaren ππνγξακκίδεη φηη ε λενθηιειεχζεξε επίζεζε ζηηο δπλάκεηο ηεο

εξγαζίαο, κέζσ ηνπ πεξηνξηζκνχ ησλ θνηλσληθψλ πνιηηηθψλ θαη ηεο θαζηέξσζεο
επέιηθησλ ζρεκάησλ ζηελ νξγάλσζε ηεο παξαγσγήο, δελ απεηιήζεθε απφ ηηο
κεηαξξπζκηζηηθέο πξνηάζεηο ησλ θηιειεχζεξσλ πξννδεπηηθψλ, νη νπνίνη
αλαγφξεπζαλ ην ζηνηρείν ηεο δηνξζσηηθήο παξέκβαζεο θαη ηεο ζπλαίλεζεο ζε
θεληξηθφ πνιηηηθφ αίηεκα. Αληίζεηα, ε πξνζρψξεζε ηνπ αλζξσπηζηηθνχ
θηιειεπζεξηζκνχ (αιιά θαη ηεο ζνζηαιδεκνθξαηίαο) ζηνλ αλαλεσκέλν
θηιειεπζεξηζκφ ζπλέβαιε ζηε ζπξξίθλσζε ηεο πνιηηηθν-ηδενινγηθήο
ακθηζβήηεζεο ησλ θπξίαξρσλ πνιηηηθψλ (McLaren & Farahmandpur, 1999, 177).
Σειηθά, ν McLaren επηζεκαίλεη φηη αλάκεζα ζην λενθηιειεπζεξηζκφ, ηνλ
ηκπεξηαιηζκφ θαη ηελ παγθνζκηνπνίεζε αλαπηχζζεηαη κηα ηζρπξή δηαζχλδεζε πνπ
ζέηεη ζε θίλδπλν φινλ ηνλ πιαλήηε, πξνθαιψληαο νηθνλνκηθέο θξίζεηο θαη
πεξηνδηθνχο πνιέκνπο. Καηά ηε γλψκε ηνπ, ε ηζρπξνπνίεζε ελφο αληη-
ηκπεξηαιηζηηθνχ θαη αληη-λενθηιειεχζεξνπ επαλαζηαηηθνχ θηλήκαηνο θάλεη πην
νξαηή ηελ ελαιιαθηηθή ιχζε πάλσ ζηελ νπνία κπνξνχλ λα ζπγθξνηεζνχλ νη
δπλαηφηεηεο αληίζηαζεο (McLaren, 2001, 147).

205
 Γηα ηελ εθπαίδεπζε, νη λενθηιειεχζεξεο δηαξζξσηηθέο αιιαγέο ζην πιαίζην
ηνπ παγθνζκηνπνηεκέλνπ θαπηηαιηζκνχ, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980,
θπξίσο, αιιά θαη κεηέπεηηα, δηακφξθσζαλ έλα αζθπθηηθφ πιαίζην δξαζηηθψλ
πεξηθνπψλ θαη απνηειεζκαηηθφηεξεο ζχλδεζεο κε ηηο άκεζεο αλάγθεο ηνπ
θεθαιαίνπ. Ο McLaren επηζεκαίλεη ηε δξακαηηθή ζηξνθή ησλ εθπαηδεπηηθψλ
ζηφρσλ θαη εζηηάδεη θπξίσο ζηε ζρέζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ κε ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο
αγνξάο. Δπίζεο, αλαδεηθλχεη ηηο επηπηψζεηο απηψλ ησλ πνιηηηθψλ εμειίμεσλ ζηελ
παηδαγσγηθή ζεσξία θαη ηελ εθπαηδεπηηθή έξεπλα. Πην ζπγθεθξηκέλα, εμεηάδνληαο
ηηο εθπαηδεπηηθέο πνιηηηθέο ζην ηζηνξηθφ πιαίζην ηεο νηθνλνκηθήο
παγθνζκηνπνίεζεο θαη ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ θαηαιήγεη ζε δχν βαζηθέο
δηαπηζηψζεηο. Πξψηνλ, ε εθπαίδεπζε ζην παξαπάλσ πιαίζην πξνζεγγίδεηαη σο
φρεκα γηα ηελ αζθαιή αλάπηπμε ηεο νηθνλνκίαο ηεο αγνξάο. Γηα ηηο πεξηζζφηεξεο
θπβεξλήζεηο, έλα θαιά εθπαηδεπκέλν θαη θαηαξηηζκέλν εξγαηηθφ δπλακηθφ
ζεκαίλεη αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. Γεχηεξνλ,
ε εθπαίδεπζε ζεσξείηαη απφ ηελ θπξίαξρε λενθηιειεχζεξε νπηηθή έλα ζεκαληηθφ
εξγαιείν αληηκεηψπηζεο ηεο αλεξγίαο θαη ηεο θηψρεηαο, πξνβιήκαηα πνπ
ζρεηίδνληαη κε ηελ νηθνλνκηθή παγθνζκηνπνίεζε. Ωζηφζν, ν McLaren δηαθξίλεη
εδψ κία ζνβαξή αληίθαζε. Πψο είλαη δπλαηφλ, αλαξσηηέηαη, ε νηθνλνκία ηεο
αγνξάο λα είλαη ε βαζηθή αηηία ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ αληζνηήησλ θαη,
ηαπηφρξνλα, νη ζηφρνη ηεο εθπαίδεπζεο λα αλαθέξνληαη ζηε ζεκειίσζε ηεο
νηθνλνκίαο ηεο αγνξάο θαη ζηε βειηίσζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο (ζην ίδην, 139).
΢ε απηφ ην πιαίζην, ε ζπδήηεζε γηα ην παλεπηζηήκην βξίζθεηαη ζην θέληξν ηεο
επηθαηξφηεηαο θαη αθνξά ηε ζπλνιηθή θπζηνγλσκία ηνπ: ην πεξηερφκελν ζπνπδψλ,
ηελ νξγαλσηηθή ηνπ κνξθή, ηελ θαηεχζπλζε ησλ εξεπλεηηθψλ ηνπ πξνγξακκάησλ.
Κνηλφ ζηνηρείν φισλ απηψλ ησλ ζπδεηήζεσλ είλαη φηη ην παλεπηζηήκην, αιιά θαη ε
δεκφζηα εθπαίδεπζε γεληθφηεξα, βξίζθεηαη ζε θξίζε. Καηά ζπλέπεηα, απαηηείηαη
κηα ζεηξά ξηδηθψλ αιιαγψλ, πνπ ζα ην αλαζπγθξνηήζνπλ θαη ζα ην θαηαζηήζνπλ
πην απνηειεζκαηηθφ. Θα ην θάλνπλ δειαδή ηθαλφ λα αληαπνθξηζεί ζηηο λέεο
απαηηήζεηο ηεο νξγάλσζεο ηεο παξαγσγήο.

Σν ζπλνιηθφ εγρείξεκα ηεο λενθηιειεχζεξεο αλαδηάξζξσζεο, ηεο νπνίαο

κηα ζεκαληηθφηαηε πηπρή απνηειεί ε επηρεηξεκαηηθή εηζβνιή ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα
ζην δεκφζην ζρνιείν θαη παλεπηζηήκην, καο επηηξέπεη λα κηιάκε γηα ηελ ππνηαγή
ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ νηθνλνκία θαη ηε κεηαηξνπή ηεο ζε αγνξά. ΢πλεξγαζία κε

206
επηρεηξήζεηο, ηδησηηθνπνηήζεηο, επηινγή ζρνιείσλ, πνζνηηθά ζρήκαηα αμηνιφγεζεο
θαη δηεπξπκέλεο εθαξκνγέο ζηαζκηζκέλσλ ηεζη επηβεβαηψλνπλ ηηο ηζρπξέο
δηαζπλδέζεηο ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο κε ην παγθφζκην ζχζηεκα νηθνλνκίαο
(Barton, 2005, 441). Ο McLaren εδψ αλαθέξεηαη ζηηο πνιηηηθέο ηνπ Παγθφζκηνπ
Οξγαληζκνχ Δκπνξίνπ, ηεο Παγθφζκηαο Σξάπεδαο θαη ηνπ Γηεζλνχο Ννκηζκαηηθνχ
Σακείνπ πνπ ζεσξνχλ ηελ εθπαίδεπζε σο κηα ηεξάζηηα αγνξά, ε νπνία αλνίγεη
παγθνζκίσο λέα πεδία επηρεηξεκαηηθφηεηαο.

΋κσο, ε ζρέζε ηεο εθπαίδεπζεο κε ηνλ θαπηηαιηζκφ εθθξάδεηαη, επίζεο, απφ

ηελ αλακφξθσζε ηεο γλψζεο, ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο θαη ηεο επηζηεκνληθήο
έξεπλαο ζην παλεπηζηήκην κε βάζε ηηο απαηηήζεηο ησλ επηρεηξήζεσλ. Ζ ζρέζε απηή
έρεη νδεγήζεη ζηελ εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο επηζηήκεο γεληθφηεξα. Οπζηαζηηθά,
επηζεκαίλεη ν McLaren, ε επηζηήκε θαη ηα πξντφληα ησλ επηζηεκνληθψλ εξεπλψλ
επηθαζνξίδνληαη απφ ηελ πξννπηηθή ηνπ θέξδνπο θαη ησλ επηρεηξεκαηηθψλ
ζπκθεξφλησλ. Γηα παξάδεηγκα, νη ηδησηηθέο εηαηξείεο δελ ελδηαθέξνληαη λα
ρξεκαηνδνηήζνπλ εξεπλεηηθά πξνγξάκκαηα πνπ αθνξνχλ αζζέλεηεο ζηνλ ηξίην
θφζκν, φπσο εινλνζία, θπκαηίσζε, θ.ά. Αληίζεηα, γίλνληαη ζπφλζνξεο
πξνγξακκάησλ πνπ αλαπηχζζνληαη ζηα πεδία ηεο βηνεπηζηήκεο θαη ηεο
πιεξνθνξηθήο (ζην ίδην, 442-443). Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη κε ηελ εθπαηδεπηηθή
έξεπλα, ε νπνία πξνζαλαηνιίδεηαη ζηελ παξαγσγή έηνηκσλ παθέησλ γλψζεσλ γηα
ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο καζεηέο, ηαπηίδεη ηελ παηδαγσγηθή κε ην κάλαηδκελη,
εηζάγεη ηερλνθξαηηθέο θαη δηαρεηξηζηηθέο ινγηθέο ζηα αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα θαη
αλαπηχζζεη ζπλερείο εμεηαζηηθέο δνθηκαζίεο ρξεζηκνπνηψληαο πνιιαπιέο ηερληθέο
αμηνιφγεζεο κε ζαθή ππνβάζκηζε ηεο παηδαγσγηθήο ζεσξίαο ((McLaren &
Farahmandpur, 2005a, 6, 7). ΢ηα παξαπάλσ ν McLaren αληηπξνηείλεη ηελ ππέξβαζε
ηνπ «κπζηηθηζκνχ» ζην πεδίν ηεο εθπαηδεπηηθήο έξεπλαο. Τπνζηεξίδεη φηη ε
εθπαηδεπηηθή έξεπλα θαη ε παηδαγσγηθή ζεσξία πξέπεη λα ζπκβάινπλ ζηελ
αλάπηπμε ηνπ θξηηηθνχ ζηνραζκνχ θαη ζηελ εμήγεζε ηνπ θπζηθνχ θαη θνηλσληθν-
ηζηνξηθνχ θφζκνπ. Να δηεπθνιχλνπλ ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο καζεηέο λα
θαηαλννχλ θαη λα αλαιχνπλ ηνλ θφζκν ζηνλ νπνίν δνπλ. Δξεπλεηηθά ζέκαηα, φπσο
απηά πνπ ζρεηίδνληαη κε ην θνηλσληθφ θχιν, ηε θπιή, ηνπο θνηλσληθν-νηθνλνκηθνχο
πξνζδηνξηζκνχο ηεο ζέζεο θαη ηεο δξάζεο ησλ αλζξψπσλ ζηνλ θφζκν ζα
κπνξνχζαλ λα γίλνπλ αληηθείκελα κειέηεο. Αθφκε πεξηζζφηεξν, νη εξεπλεηέο ζην
ρψξν ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ θαη ηεο παηδαγσγηθήο έξεπλαο νθείινπλ λα

207
κειεηήζνπλ ην ξφιν ηνπ ζρνιείνπ ζηελ πξνεηνηκαζία ησλ κειινληηθψλ
εξγαδφκελσλ, λα ελζσκαηψζνπλ ζηνλ εξεπλεηηθφ ηνπο πξνβιεκαηηζκφ ηελ
εμέηαζε ησλ ηδενινγηθψλ θαη πξαγκαηηθψλ δπλάκεσλ πνπ απνδπλακψλνπλ ηνπο
εξγαδφκελνπο θαη ηνπο κεηαηξέπνπλ ζε απινχο εθηειεζηέο νδεγηψλ. Με άιια
ιφγηα, λα ελδηαθεξζνχλ γηα ηε δηρνηφκεζε ηεο ρεηξσλαθηηθήο θαη πλεπκαηηθήο
εξγαζίαο. Σα ζέκαηα απηά δελ εληάζζνληαη ζηελ εξεπλεηηθή αηδέληα ηεο θπξίαξρεο
παηδαγσγηθήο ζεσξίαο ζηηο Ζ.Π.Α. θαη, έηζη, δελ κπνξεί λα ακθηζβεηεζεί
νπζηαζηηθά ν θπξίαξρνο ηδενινγηθνπνιηηηθφο ππξήλαο ησλ ζχγρξνλσλ
εθπαηδεπηηθψλ αιιαγψλ (McLaren & Gutierez, 1998, 309).

Ζ άζθεζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ έρεη επεξεάζεη

ζεκαληηθά ηα πξνγξάκκαηα εθπαίδεπζεο θαη επηκφξθσζεο ησλ δαζθάισλ. Ο
McLaren επηζεκαίλεη φηη ηα πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ ησλ ππνςεθίσλ δαζθάισλ
ζπγθιίλνπλ ζην πιαίζην πνπ πξναλαθέξζεθε γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ
παηδαγσγηθή. Με άιια ιφγηα, επζπγξακκίδνληαη θαη απηά κε ηελ ηδενινγία ηεο
παγθνζκηνπνηεκέλεο αγνξάο. Οη θπξίαξρεο πνιηηηθέο θαζνξίδνπλ ην πεξηερφκελν
ησλ πξνγξακκάησλ πνπ απεπζχλνληαη ζε εθπαηδεπηηθνχο ή ζε θνηηεηέο θαη, θαηά
ζπλέπεηα, επεξεάδνπλ ην εθπαηδεπηηθφ έξγν. Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά απηψλ ησλ
πνιηηηθψλ είλαη ε απζηεξή πξνζήισζε ζηελ εθαξκνγή ησλ ηεζη, ε ηδενινγία ηεο
αξηζηείαο απφ ηελ νπνία δηαθαηέρνληαη, ε θπξηαξρία ηνπ κνλνγισζζηθνχ κνληέινπ
κάζεζεο, ε θαζηέξσζε απζηεξψλ αμηνινγηθψλ εξγαιείσλ θαη, γεληθά, ν
πεξηνξηζκφο ηεο απηνλνκίαο ησλ εθπαηδεπηηθψλ (McLaren & Baltodano, 2000, 50).
Δλδεηθηηθή ηεο ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθήο, ζεσξείηαη απφ ηνλ McLaren, ε πξφζθαηε
λνκνζεηηθή πξφηαζε κε ηίηιν No Child Left Behind, ζηελ νπνία ζπκππθλψλεηαη ν
κεηαζρεκαηηζκφο ηεο δηδαθηηθήο θαη καζεζηαθήο πξάμεο ζε ζρήκα
«αληηθεηκεληθήο» θαη κεηξήζηκεο εθαξκνγήο κε βάζε ηελ παληνθξαηνξία ησλ ηεζη
(McLaren & Jaramillo, 2005, 108). Με ιίγα ιφγηα, ε επηζηεκνληθή νπηηθή πνπ
πηνζεηνχλ ηα κνξθσηηθά θαη επηκνξθσηηθά πξνγξάκκαηα εκπεξηέρεη κηα ηδενινγηθή
δηάζηαζε πνπ αλαπαξάγεη ην ξφιν ηνπ ζρνιείνπ ζηε θηιειεχζεξε νηθνλνκία θαη
ζεκειηψλεη κηα λέα αληίιεςε γηα ηε ζρέζε κεηαμχ εθπαίδεπζεο θαη απαζρφιεζεο.
Δπηπιένλ, ε πξνεηνηκαζία ησλ δαζθάισλ γηα ην ξφιν πνπ ζα έρνπλ ζην ζρνιείν
πεξηνξίδεη ηηο δπλαηφηεηεο παξέκβαζεο ζηε κνξθσηηθή δηαδηθαζία θαη αλαγνξεχεη
ηελ επειημία θαη ηελ απνδνηηθφηεηα ζε βαζηθά δηαθπβεχκαηα ηεο εθπαίδεπζεο.

208
 Η κπιηική επαναζηαηική παιδαγωγική

΢ηε ζεσξεηηθή εκβάζπλζε ηεο ζπδήηεζεο γηα ην ξφιν ηεο εθπαίδεπζεο θαη
ηεο παηδαγσγηθήο ζεσξίαο, θαηά ηε λέα θάζε εμέιημεο ησλ ζέζεσλ ηνπ McLaren,
δεζπφδεη ε έλλνηα ηεο επαλαζηαηηθήο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε
γηα πξψηε θνξά απφ ηελ Paula Allman. ΢ηε ζπγθεθξηκέλε ελφηεηα ζα αλαδείμνπκε
ηνπο ιφγνπο νη νπνίνη νδήγεζαλ ζηε ζεσξεηηθή κεηαηφπηζε ηνπ Ακεξηθαλνχ
παηδαγσγνχ θαη ζηηο επηπηψζεηο πνπ απηή είρε ζηε δηακφξθσζε ηεο γεληθφηεξεο
νπηηθήο ηνπ.

Αξρηθά, πξέπεη λα επηζεκάλνπκε φηη ε κεηαηφπηζε απφ ηελ θξηηηθή

παηδαγσγηθή ζηελ επαλαζηαηηθή θξηηηθή παηδαγσγηθή ζπλαξηάηαη κε ηελ
επαλαπξνζέγγηζε ηεο παξάδνζεο ηνπ Μαξμηζκνχ απφ ηνλ McLaren, φπσο ηελ
αλαιχζακε ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα. ΢χκθσλα κε ηνλ ίδην, ε βαζηθή αηηία ηεο
ζηξνθήο απηήο ήηαλ ν εθθπιηζκφο ηνπ θεληξηθνχ πνιηηηθνχ ππξήλα ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο θαη ε κεηαηξνπή ηεο ζε κηα ελφηεηα δηδαθηηθψλ θαη πξαθηηθψλ
ρεηξηζκψλ εληφο ησλ νξίσλ ηεο ζρνιηθήο αίζνπζαο. Γηα ηελ παξαπάλσ εμέιημε ζα
γξάςεη ν McLaren:

«Σν βαζηθφ δηαθχβεπκα γηα ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή εδψ θαη κεξηθέο
δεθαεηίεο είλαη ε ζθηαγξάθεζε ησλ πξνβιεκάησλ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ε
ζπγθξφηεζε ελφο πνιηηηθνχ εγρεηξήκαηνο παξέκβαζεο. (…) Ζ θξηηηθή
παηδαγσγηθή, φκσο, αλαιχεη ζήκεξα ηηο ζρέζεηο ζηελ εθπαίδεπζε κε φξνπο
ςπρνινγηθνχο θαη θαηά ζπλέπεηα έρεη κεηαηξαπεί ζε έλα είδνο αλζξσπηζηηθήο,
ηερλνθξαηηθήο, κεηακνληέξλαο κεζφδνπ. (…) Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή έρεη
δηνιηζζήζεη ζ‟ έλαλ απξφζσπν ζρεηηθηζκφ θαη έλαλ εζηθφ θαζσζπξεπηζκφ
πνπ ηελ απνκαθξχλνπλ απφ ηε ξηδνζπαζηηθή θξηηηθή θαη ηελ αληίζηαζε ζηελ
θαπηηαιηζηηθή εθκεηάιιεπζε ».

(McLaren, 2005, 33).

Γηα ηνλ McLaren, ε ζρέζε ηεο παηδαγσγηθήο κε ηε κεηακνληέξλα ζεσξία,

ηδηαίηεξα ζηε ζπληεξεηηθή εθδνρή ηεο, έρεη επηθέξεη ηελ απνξηδνζπαζηηθνπνίεζή
ηεο. Σν πιαίζην αλαθνξάο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, θαζψο απνκαθξχλεηαη απφ
ηε ζχιιεςε ηεο πνιηηηθήο θαη νηθνλνκηθήο ζέζεο ηεο εθπαίδεπζεο, παξακέλεη ζνιφ
θαη αδχλακν λα ακθηζβεηήζεη ηηο εγεκνληθέο αληηιήςεηο ηνπ λενθηιειεχζεξνπ
θαπηηαιηζκνχ (McLaren & Torres, 1999, 68). Έηζη, έρεη θηάζεη ζην ζεκείν λα

209
ζπκπνξεχεηαη κε ηελ θπξίαξρε ζεζκηθή νπηηθή γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη, ζπλεπψο,
λα ζπκβάιιεη ζηελ ηδενινγηθή ρεηξαγψγεζε ησλ εθπαηδεπνκέλσλ. Απφ απηή ηε
ζθνπηά, έρεη απνκαθξπλζεί απφ ην πνιηηηθφ ζηίγκα πνπ ηεο έδσζε ηηο πξνεγνχκελεο
δεθαεηίεο ν Paulo Freire. Δπίζεο, νη εζσηεξηθέο ηεο αληηθάζεηο θαη ε απαμίσζε ησλ
αλαιχζεσλ πνπ αθνξνχλ ην θεθαιαηνθξαηηθφ ζχζηεκα εγθιείνπλ ηελ θξηηηθή
παηδαγσγηθή ζηα φξηα ηεο ζρέζεο δαζθάινπ-καζεηή, απνζπλδένληαο θαη‟ απηφλ
ηνλ ηξφπν ην ξφιν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ απφ ηηο δηαδηθαζίεο θνηλσληθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ (McLaren, 2003, 8).

Με βάζε ηα φζα αλαθέξακε παξαπάλσ, γίλεηαη θαλεξφ φηη ε ζηξνθή ζε κηα

πεξηζζφηεξν επαλαζηαηηθή εθδνρή ηνπ φξνπ θξηηηθή παηδαγσγηθή εληζρχεη ηελ
αληηπαξάζεζε κε ηηο ηξέρνπζεο δηαξζξσηηθέο αιιαγέο ζην ζρνιείν θαη γεληθφηεξα
ζηελ θνηλσλία. Πξνηείλεηαη ινηπφλ κέζα απφ ηε ζχλδεζε ηεο παηδαγσγηθήο
ζεσξίαο κε ηελ πνιηηηθή νηθνλνκία ηνπ ζρνιείνπ λα δνζεί έκθαζε ζην πξσηαξρηθφ
πξφβιεκα ησλ ζχγρξνλσλ νηθνλνκηθψλ θξίζεσλ θαη ζηνλ αληίθηππν πνπ έρνπλ
ζηελ θνηλσληθή δσή ησλ αλζξψπσλ. Ζ ηαμηθή εθκεηάιιεπζε γίλεηαη έηζη ε
αθξνγσληαία ιίζνο αλάιπζεο ηεο ξηδνζπαζηηθήο/θξηηηθήο παηδαγσγηθήο (McLaren
& Torres, 1999, 69). Αιινχ ν Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο ζα επηζεκάλεη φηη επηρεηξεί
κία επαλαηνπνζέηεζε ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ζε πιηθή βάζε. Απηφ πνπ ε Paulla
Allman νλνκάδεη «επαλαζηαηηθή θξηηηθή παηδαγσγηθή» εγείξεη κηα ζεηξά απφ
ζέκαηα ηα νπνία ηνπνζεηνχλ ζην θέληξν ηνπ επηζηεκνληθνχ θαη πνιηηηθνχ
ζηνραζκνχ ηηο θνηλσληθέο ηάμεηο θαη ηελ ηαμηθή πάιε. Ζ ζπγθεθξηκέλε ζέζε
ακθηζβεηεί ην κεηακνληέξλν πξνζαλαηνιηζκφ ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ πνπ
ελδηαθέξεηαη θπξίσο γηα ηα δεηήκαηα ηνπ «ιφγνπ» θαη ηεο «εμνπζίαο» (McLaren,
2006, 86). Γηα ην ίδην ζέκα ν Farahmandpur αλαθέξεη πσο ε επαλαζηαηηθή θξηηηθή
παηδαγσγηθή ηνπ McLaren εζηηάδεη ζηηο δπλαηφηεηεο νη νπνίεο αλνίγνληαη γηα ηελ
απνθάιπςε θαη ην μεπέξαζκα ηεο ηαμηθήο εθκεηάιιεπζεο θαη ηεο θπξηαξρίαο ζε
επίπεδν πνιηηηθφ θαη πνιηηηζκηθφ. Ο απψηεξνο ζηφρνο ηεο είλαη λα ζπκβάιιεη ζηελ
νηθνδφκεζε κηαο πεξηζζφηεξν δίθαηεο θνηλσλίαο. Ζ επαλαζηαηηθή θξηηηθή
παηδαγσγηθή πνπ εηζάγεη ν McLaren πηνζεηεί ηε δηαιεθηηθή πξνζέγγηζε ζηε
δηδαζθαιία θαη δηακνξθψλεη ηνπο φξνπο αλάπηπμεο κηαο πξνβιεκαηηθήο ε νπνία
ζπζρεηίδεη ηηο αλάγθεο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ κε ηελ αιιαγή ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ.
Ωζηφζν, απηφ πνπ απνθηά ηδηαίηεξε ζεκαζία είλαη ε ελίζρπζε ηνπ ζηνηρείνπ ηεο

210
ηαμηθήο ζπλείδεζεο, ηελ νπνία φκσο πξέπεη λα δηαδέρεηαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ ζε ππνθείκελα πνιηηηθήο δξάζεο (Farahmandpur, 2003, xv).

Πξηλ πεξάζνπκε ζηελ παξνπζίαζε ησλ βαζηθψλ ζέζεσλ ηνπ Ακεξηθαλνχ

παηδαγσγνχ ζηνλ νξίδνληα ηεο ξηδνζπαζηηθήο αιιαγήο ηεο παηδαγσγηθήο ηνπ
ζεσξίαο, θξίλνπκε ζθφπηκν λα αλαθεξζνχκε ζηε ρξήζε ηνπ φξνπ επαλαζηαηηθή
θξηηηθή εθπαίδεπζε απφ ηελ Paulla Allman, ηνλ νπνίν ηειηθά πηνζέηεζε ελ κέξεη ν
McLaren, φπσο πξναλαθέξακε. ΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ε Allman αμηνπνηεί ηα
πξσηνγελή θείκελα ηνπ Marx, γηαηί ζεσξεί πσο κφλν έλα «αξρέηππν» δηάβαζκα ηνπ
Μαξμηζκνχ ζπκβάιιεη ζηελ θαηαλφεζε ησλ ζχγρξνλσλ κνξθψλ ηεο
θαπηηαιηζηηθήο εθκεηάιιεπζεο. Ο Marx έζεζε σο πξσηαξρηθφ ζηφρν λα αλαδείμεη
ηελ ηζηνξηθή ηδηαηηεξφηεηα θαη ηηο ζεκειηψδεηο αληηθάζεηο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ
ζπζηήκαηνο (McLaren, 2001a, xiv-xv). Γηα ηελ Allman, κηα βαζηά κειέηε ησλ
απζεληηθψλ θεηκέλσλ ηνπ απνδεηθλχεη, φρη ηνλ ληεηεξκηληζηηθφ, αιιά ηνλ ηζηνξηθφ
θαη δηαιεθηηθφ ραξαθηήξα ηεο επηζηεκνινγίαο ηνπ. Γηα παξάδεηγκα, ν Marx είρε
γξάςεη φηη ν θαπηηαιηζκφο κεηαζρεκαηίδεηαη κε πεξίπινθν ηξφπν ζε δηαθνξεηηθέο
θάζεηο ηεο ηζηνξίαο θαη, επνκέλσο, απαηηεί ηδηαίηεξε πξνζέγγηζε θάζε θνξά (ζην
ίδην, xviii). Καηά ζπλέπεηα, ε έθβαζε ηεο ηζηνξίαο εδψ δε ιακβάλεηαη σο κηα
αλφζεπηε εμειηθηηθή πνξεία, φπσο θαηαινγίδνπλ πνιινί ζηνλ Marx, καο ιέεη ε
Allman, αιιά σο ηζηνξηθή δπλαηφηεηα. Ζ ζρέζε θεθαιαίνπ-εξγαζίαο παξακέλεη
επίθαηξε θαη επεξεάδεη ηηο αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο δσήο ησλ αλζξψπσλ. Με βάζε
απηή ηελ πξνζέγγηζε, ην άηνκν πξέπεη λα ζεσξείηαη απνηέιεζκα ησλ αληηζέζεσλ
ζηνλ θαπηηαιηζκφ. Γηα ηελ Allman, ν θαπηηαιηζκφο είλαη κηα ζρέζε, κηα δηαδηθαζία,
πνπ είλαη δχζθνιν λα πξνζδηνξηζηεί. Βιέπνπκε ηα απνηειέζκαηά ηνπ, απηφ φκσο
πνπ ρξεηάδεηαη λα θαηαλνήζνπκε είλαη νη αηηίεο ηνπ (ζην ίδην, xxi).

΢ε απηφ ην πιαίζην, ε επαλαζηαηηθή θξηηηθή εθπαίδεπζε πξνβάιιεηαη σο

κηα κνξθή πνιηηηθήο πξάμεο ε νπνία επηδηψθεη ηελ εμάιεηςε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ
ζρέζεσλ. Ζ αλαγθαηφηεηα απηή πξνζδηνξίδεηαη κε θαζνξηζηηθφ ηξφπν απφ ην
ζχκπιεγκα ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ δηαδηθαζηψλ ζηνλ θαπηηαιηζκφ.
Ζ Allman ππνζηεξίδεη φηη ε θξηηηθή εθπαίδεπζε πξέπεη λα πξνεηνηκάδεη ηνπο
εθπαηδεπφκελνπο λα ζπκκεηέρνπλ ζε απηφ πνπ απνθαιεί απζεληηθφ ζνζηαιηζκφ.
Δδψ, ν φξνο ζνζηαιηζκφο ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη ηηο επαλαζηαηηθέο
δηαδηθαζίεο θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ ν νπνίνο νδεγεί ζηνλ θνκκνπληζκφ ηνπ

211
Marx (Allman, 2001, 162). Γελ είλαη ινηπφλ ηπραίν πνπ ε επαλαζηαηηθή θξηηηθή
παηδαγσγηθή είλαη ζπλπθαζκέλε κε ηε καξμηζηηθή ζεσξία ηεο ζπλείδεζεο. Ζ
Allman νηθνδνκεί ηελ επηζηεκνληθή/πνιηηηθή ηεο πξφηαζε κε βάζε ηε ζεσξία ηεο
ζπλείδεζεο θαη ηελ έλλνηα ηεο καξμηζηηθήο δηαιεθηηθήο πξάμεο. Πξφθεηηαη γηα ηε
δηαιεθηηθή ζρέζε ζπλείδεζεο-πξαγκαηηθφηεηαο. Ο Marx κε βάζε απηή ηε
δηαιεθηηθή νπηηθή αξλήζεθε ηε δηρνηνκία ηνπ θφζκνπ ησλ ηδεψλ θαη ηεο πιηθήο
δσήο (ζην ίδην, 164). Ζ ζεσξία ηνπ είλαη κηα ζεσξία ηεο πξάμεο, ζχκθσλα κε ηελ
νπνία ε νηθεηνπνίεζε ηνπ θφζκνπ δελ είλαη κηα παζεηηθή δηαδηθαζία, αιιά κηα
δεκηνπξγηθή επέκβαζε ζ‟ απηφλ. Τπφ απηή ηελ νπηηθή, δελ πξνζαξκφδεηαη ν
άλζξσπνο ζηνλ θφζκν, αιιά ν θφζκνο ζηηο αλάγθεο θαη ζηε βνχιεζε ηνπ
αλζξψπνπ. Σειηθά, ε Allman γηα λα ζπγθξνηήζεη ην ζεσξεηηθφ ππφβαζξν ηεο
επαλαζηαηηθήο εθπαίδεπζεο επηρεηξεί κηα ζχλζεζε ζέζεσλ ησλ Marx, Freire θαη
Gramsci ελζσκαηψλνληαο έλλνηεο, φπσο ε ηδενινγία, ε δηαιεθηηθή ζθέςε, ν
δηάινγνο, θ.ά.(ζην ίδην, 202, 207, 208).

Με βάζε ινηπφλ ηνλ θεληξηθφ πξνβιεκαηηζκφ ηεο Paulla Allman, πνπ

ζπλνςίζακε παξαπάλσ, ν McLaren πξνρσξεί ζηε δηαηχπσζε ησλ βαζηθψλ ζέζεσλ
ηεο επαλαζηαηηθήο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο. Τπνγξακκίδεη ηελ αλάγθε ηεο
ππεξάζπηζεο ηνπ ξφινπ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο παηδαγσγηθήο ζεσξίαο ζηελ
θαηεχζπλζε ηεο απνδπλάκσζεο ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ ζην ζρνιείν θαη ζηελ
θνηλσλία. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζεσξεί φηη ε επαλαζηαηηθή θξηηηθή παηδαγσγηθή
πξνάγεη ηελ ηζηνξηθνπνίεζε ηεο ηαμηθήο αληηπαξάζεζεο κε βαζηθά αηηήκαηα ηελ
αλάιπζε ησλ δνκηθψλ αληηζέζεσλ θαη ηελ απνδφκεζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ
ζρέζεσλ (Sardoc, 2006, 47). Γηαθέξεη απφ ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή, αθνχ ζην
κηθξνζθφπην ηεο αλάιπζήο ηεο δε βάδεη απιψο ηηο δνκέο ηεο εθπαίδεπζεο, αιιά θαη
ηελ επαλαζηαηηθή πξννπηηθή ηεο αθχξσζεο ησλ ζπλνιηθψλ θαπηηαιηζηηθψλ
ζρέζεσλ (ζην ίδην, 53). Έηζη, γηα λα κε κείλεη ε θξηηηθή παηδαγσγηθή παγηδεπκέλε
ζηα ζηελά φξηα ηεο ζρνιηθήο ηάμεο θαη λα κελ ππνβαζκηζηεί ζε νπδέηεξε δηδαθηηθή
πξφηαζε πξέπεη λα ξηδνζπαζηηθνπνηήζεη ην πεδίν ησλ αλαιχζεψλ ηεο θσηίδνληαο
ηε ζρέζε θεθαιαίνπ-εξγαζίαο. ΢ηελ πξνζέγγηζε ηεο ζρέζεο ζρνιείνπ-θνηλσλίαο
ζεσξείηαη ζεκειηψδεο ε έλλνηα ηεο εξγαζίαο. Ζ πξαγκάηεπζε ηεο ζρέζεο απηήο κε
βαζηθφ άμνλα ηε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα δε ζπκβάιιεη κφλν ζηελ
απνηειεζκαηηθφηεξε εξκελεία ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ, αιιά αλνίγεη
ζηξαηεγηθέο θαη δηακνξθψλεη αληηζέζεηο. Έηζη, ν ηειηθφο ζθνπφο ηεο

212
επαλαζηαηηθήο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο είλαη ε ελίζρπζε ηεο ζπγθξφηεζεο κηαο
ζπλνιηθήο πνιηηηθήο πξφηαζεο γηα ην ζνζηαιηζκφ. Υσξίο φκσο έλα θξηηηθφ
ιεμηιφγην πνπ ζα κπνξεί λα αλαδείμεη ηελ αληίζεζε εξγαζίαο-θεθαιαίνπ θαη φιεο
ηηο θνηλσληθέο ηεο ζπλέπεηεο, ε θξηηηθή παηδαγσγηθή δε ζα κπνξέζεη λα πεξάζεη ζην
ζηάδην ησλ θνηλσληθψλ αγψλσλ θαη λα απειεπζεξψζεη ηε δπλαηφηεηα ελφο
θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ (Moraes, 2005, 510-511). Γηα ηνλ McLaren, ν φξνο
επαλαζηαηηθή θξηηηθή παηδαγσγηθή πεξηιακβάλεη ηξεηο δηαδνρηθέο θάζεηο. Σελ
παηδαγσγηθή ηεο «απνκπζηηθνπνίεζεο», ε νπνία ζηξέθεηαη γχξσ απφ ην θπξίαξρν
ζχζηεκα ησλ ζεκεηνινγηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη ηελ απνδφκεζε ησλ θπξίαξρσλ
κχζσλ. Σελ παηδαγσγηθή ηεο αληίζεζεο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία νη εθπαηδεπφκελνη
πξνρσξνχλ ζηελ αλάιπζε ησλ θπξίαξρσλ πνιηηηθψλ θαη ηδενινγηθψλ αληηιήςεσλ
ζε κηα βάζε ακθηζβήηεζεο θαη αληηπαξάζεζεο κε απηέο. Σε θηινζνθία ηεο πξάμεο,
ηελ αλάπηπμε δειαδή ζεσξηψλ θαη πξαθηηθψλ γηα ην ξηδηθφ κεηαζρεκαηηζκφ ησλ
θνηλσληθψλ θαπηηαιηζηηθψλ δνκψλ (ζην ίδην, 514). Ωζηφζν, ε λέα παηδαγσγηθή
πξφηαζε πνπ πηνζεηεί ν McLaren δελ εγθαηαιείπεη ηελ έλλνηα ηεο θνηλσληθήο ή
πνιηηηζκηθήο ηαπηφηεηαο. Αληίζεηα, ηελ ελζσκαηψλεη ζηελ αλάιπζε ηνπ ζπλφινπ
ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, αθνχ, φπσο επηζεκαίλεη, ε θπξηαξρία ησλ
θεθαιαηνθξαηηθψλ ζρέζεσλ έρεη επηπηψζεηο ζε φια ηα επίπεδα ηεο θνηλσληθήο
δσήο (McLaren & Jaramillo, 2005, 155-156).

Σειηθά, φπσο καο πιεξνθνξεί ν Farahmandpur, ν φξνο επαλαζηαηηθή

θξηηηθή παηδαγσγηθή ζπκππθλψλεη ην παηδαγσγηθφ πέξαζκα ηνπ McLaren απφ ην
ξηδνζπαζηηθφ κεηακνληεξληζκφ ζηνλ νπκαληζηηθφ Μαξμηζκφ. Καη‟ απηφλ ηνλ
ηξφπν, θαη κε δεδνκέλε ηε ζεσξεηηθή νηθεηνπνίεζε ησλ αξρψλ ηεο πνιηηηθήο
νηθνλνκίαο ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ, ν McLaren επηρεηξεί ηελ
εκπινθή ησλ θξηηηθψλ παηδαγσγψλ ζηε ζεσξεηηθή θαη πνιηηηθή αληηπαξάζεζε κε
ηελ ηξέρνπζα λενθηιειεχζεξε-λενζπληεξεηηθή αλαδηάξζξσζε (Farahmandpur,
2005, 135).

Η επαναζηαηική πολςπολιηιζμικόηηηα

΢ηελ αξρή ηεο ζπλέληεπμεο, πνπ παξαρψξεζε ν McLaren ζηνλ Gustavo

Fischman ην 1997, ζα παξαδερζεί φηη ε πνιππνιηηηζκηθφηεηα είλαη έλα ζέκα πνπ
δηαπεξλά φιν ην θάζκα ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ δνπιεηάο, ζε φιεο ηηο θάζεηο ηεο

213
(Fischman, 2006, 163). Δδψ, ππνζηεξίδνπκε φηη ε έλλνηα επαλαζηαηηθή
πνιππνιηηηζκηθφηεηα ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνλ McLaren σο ζπκπιεξσκαηηθή πξνο
ηελ επαλαζηαηηθή θξηηηθή παηδαγσγηθή γηα ηε ζεσξεηηθή επεμεξγαζία ησλ
θαηεγνξηψλ θπιή, εζλφηεηα, δίγισζζε εθπαίδεπζε θαη θνηλσληθφ θχιν. Βέβαηα, ε
πξνζέγγηζε απηψλ ησλ ζεκάησλ νινθιεξψλεηαη ζην έδαθνο ηεο γεληθφηεξεο
ζηξνθήο ηνπ πξνο ηελ πνιηηηθή νηθνλνκία ηεο εθπαίδεπζεο θαη ην δηαιεθηηθφ
πιηζκφ. Ζ αθεηεξία απηήο ηεο κεηαηφπηζεο ζε ζέκαηα πνιππνιηηηζκηθήο
εθπαίδεπζεο βαζίδεηαη ζηελ παξαδνρή φηη νη ζχγρξνλεο ηάζεηο ηεο
πνιππνιηηηζκηθφηεηαο απνθεχγνπλ λα εμεγήζνπλ ηηο ζεκεξηλέο αιιαγέο ζην
δηεζλέο ζηάηνπο θαη ζηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ κεκνλσκέλσλ θνηλσληψλ. Απηφ,
ιέεη ν McLaren, γίλεηαη πεξηζζφηεξν εκθαλέο ζηνπο ζεσξεηηθνχο
πξνζαλαηνιηζκνχο ησλ αθαδεκατθψλ πνπ αλήθνπλ ζηνλ απνθαινχκελν ρψξν ηεο
κεηακνληέξλαο ή ηεο κεηα-καξμηζηηθήο πξνζέγγηζεο. ΢ηνλ νξίδνληα ησλ
ζχγρξνλσλ αιιαγψλ, ηηο νπνίεο ν Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο εληάζζεη ζηε γεληθφηεξε
πεξίνδν ηνπ κεηα-Φνξληηζκνχ, παξαηεξείηαη κηα νινέλα θαη πεξηζζφηεξε
«θπιεηηθνπνίεζε» ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη «Λαηηλνπνίεζε» ηεο εξγαηηθήο
ηάμεο ζηηο Ζ.Π.Α. Γηα παξάδεηγκα, ππνζηεξίδεη, ζην Λνο Άληδειεο ην 36% ηνπ
εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηνλ ηνκέα ησλ θαηαζθεπψλ είλαη Ηζπαλφθσλνη (McLaren &
Torres, 1999, 42-43). Παξαηεξεί φηη ε ζπδήηεζε ζηηο Ζ.Π.Α. γηα ηελ
πνιππνιηηηζκηθφηεηα αζρνιείηαη ειάρηζηα κε ηελ έλλνηα ηνπ ξαηζηζκνχ, ελψ,
αληίζεηα, εζηηάδεη ππεξβνιηθά ζηελ έλλνηα ηεο δηαθνξάο. Δπίζεο, ε δηακφξθσζε
ζέζεσλ γηα ηε θπιεηηθή ηαπηφηεηα, ηελ εζλνηηθή πξνέιεπζε θαη ηελ θνπιηνχξα
έρεη εθηνπίζεη ην δήηεκα ησλ ηαμηθψλ αληηζέζεσλ (ζην ίδην, 44). Καηά ζπλέπεηα,
θαη κε δεδνκέλν ην ξφιν ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ ζηελ εδξαίσζε θαη
επέθηαζε ηνπ ξαηζηζκνχ, ηεο θνηλσληθν-πνιηηηζκηθήο θπξηαξρίαο ησλ ιεπθψλ θαη
ηεο θνηλσληθήο αδηθίαο, ν McLaren πξνηείλεη ηνλ αλαπξνζαλαηνιηζκφ ησλ
παηδαγσγψλ πξνο ηελ επαλαζηαηηθή ή θξηηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα (McLaren &
Munoz, 2000, 43). ΢χκθσλα κε ηελ πξφηαζε απηή, δελ κπνξεί λα αγλνεζεί ε
ηζηνξηθή ζπγθπξία ηνπ παγθνζκηνπνηεκέλνπ θαπηηαιηζκνχ θαη νη λενθηιειεχζεξεο
πνιηηηθέο πνπ ηνλ πξαγκαηψλνπλ. Δπνκέλσο, θξίλεηαη απαξαίηεην λα μεπεξαζηεί ε
ζεσξεηηθή δηρνηφκεζε αλάκεζα ζηηο έλλνηεο θπιή θαη θνηλσληθή ηάμε (ζην ίδην,
25). Αιινχ ν McLaren κηιάεη γηα καξμηζηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα, ε νπνία
αλαγλσξίδεη ηε ζεκειηψδε πνιηηηθή ζεκαζία ησλ δνκηθψλ αιιαγψλ ζην εζσηεξηθφ

214
ησλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληψλ θαη πξνβάιιεη ηελ αλάγθε λα εζηηάζνπλ νη
παηδαγσγνί ζηηο έλλνηεο ηνπ αληη-ηκπεξηαιηζκνχ, ηνπ αληηξαηζηζκνχ θαη ηεο
δηαθνξάο. Πξφθεηηαη γηα κηα επαλαζηαηηθή πξάμε, πνπ ν McLaren ηελ νλνκάδεη
επαλαζηαηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα. Με βάζε απηή ηε ζέζε, θξίλεηαη αλαγθαίν λα
δνζεί έκθαζε ζηε ζπιινγηθή εκπεηξία ησλ πεξηζσξηνπνηεκέλσλ νκάδσλ θαη λα
ακθηζβεηεζνχλ νη θπξίαξρεο εθδνρέο ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο νη νπνίεο
ελζαξξχλνπλ ηε θπιεηηθή αξκνλία κέζα απφ ηελ αθνκνησηηθή ινγηθή ηεο
«Ακεξηθαλνπνίεζεο» ησλ επηκέξνπο πνιηηηζκψλ (McLaren & Farahmandpur,
2005a, 147). Δδψ ν McLaren επαλαθέξεη έλαλ φξν πνπ ρξεζηκνπνίεζε (καδί κε ηνλ
Giroux) ζε πξνεγνχκελεο θάζεηο ηεο δνπιεηάο ηνπ. Πξφθεηηαη γηα ηε «ζπλνξηαθή
παηδαγσγηθή», πνπ ηψξα, φκσο, αμηνπνηείηαη φρη ζην πεδίν ηεο πνιηηηζκηθήο
εκπεηξίαο αιιά ζ‟ απηφ ηεο θαπηηαιηζηηθήο παγθνζκηνπνίεζεο θαη ηεο
αλεμέιεγθηεο δηαθίλεζεο ησλ θεθαιαίσλ. Ζ αιιαγή είλαη εκθαλήο. Δπηζεκαίλεηαη
ε επηηαθηηθή αλάγθε λα απαγθηζηξσζνχκε απφ ηηο αλψδπλεο πνιηηηθά έλλνηεο ησλ
πβξηδηθψλ ηαπηνηήησλ θαη ηνπ πινπξαιηζκνχ θαη λα εζηηάζνπκε ηελ αλάιπζή καο
ζηα πεδία ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο θαη ηεο ηαμηθήο εθκεηάιιεπζεο. Τπνβάιινληαο
ζε θξηηηθή ζέζεηο πνπ πηνζέηεζε ζε πξνεγνχκελεο πεξηφδνπο, επηζεκαίλεη πσο ε
ίζε κεηαρείξηζε ησλ δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ ζην επίπεδν ησλ αλαπαξαζηάζεσλ δελ
εγγπάηαη ηελ θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή εμίζσζή ηνπο ζην πιαίζην ησλ
θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ. Έηζη, ε επαλαζηαηηθή πνιππνιηηηζκηθή παηδαγσγηθή
πξέπεη λα μαλαθέξεη ζην πξνζθήλην ην δήηεκα ηεο αλαδηαλνκήο ηνπ πινχηνπ θαη λα
επηιέμεη σο ρψξν αληηπαξάζεζεο κε ηελ θπξίαξρε παηδαγσγηθή ζεσξία ηηο
θνηλσληθέο ζρέζεηο παξαγσγήο (ζην ίδην, 152).

Γηα λα ζηεξίμεη ηηο ζέζεηο απηέο ν Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο αμηνπνηεί ηε

ζεσξεηηθή ζπζρέηηζε ησλ ελλνηψλ πνιππνιηηηζκηθφηεηα, ξαηζηζκφο, θαπηηαιηζκφο.
Θεσξεί πσο νη έλλνηεο απηέο ηζηνξηθά αιιεινζπκπιεξψλνληαη, γηαηί ν ξαηζηζκφο
είλαη κηα έθθαλζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ. Καηά ζπλέπεηα, ην ζέκα ησλ
ξαηζηζηηθψλ δηαθξίζεσλ ζα πξέπεη λα ην ηνπνζεηνχκε ζην ζπλνιηθφηεξν ηζηνξηθφ
πιαίζην ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ. Γηα λα εμαιείςνπκε ην ξαηζηζκφ πξέπεη λα
αλαηξέςνπκε ηνλ θαπηηαιηζκφ. Γηα ηνλ McLaren, ν ξαηζηζκφο είλαη κηα κνξθή
θαηαπίεζεο πνπ γελληέηαη ζην επίπεδν ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ θαη ησλ
ζπζρεηηζκψλ δχλακεο ζηελ νξγάλσζε ηεο παξαγσγήο. Ο Marx αζρνιήζεθε κε ην
δήηεκα ηεο δηάθξηζεο ζε ληφπηνπο θαη κεηαλάζηεο εξγαδφκελνπο θαη κε ηελ

215
απνδπλάκσζε πνπ επέθεξε ζην ζχλνιν ηνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο. Με άιια ιφγηα, ε
επίζεκε πνιηηηθή ησλ Ζ.Π.Α. θαη άιισλ ρσξψλ ρξεζηκνπνίεζε ηελ παξνπζία
κεηαλαζηψλ εξγαηψλ ζηηο ρψξεο ππνδνρήο ψζηε λα δηαζπάζεη θαη λα
απνδπλακψζεη ηελ εξγαηηθή ηάμε. ΢ήκεξα, αλαθέξεη ν McLaren, ε πξνψζεζε ησλ
λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ ζην εζσηεξηθφ ησλ εζληθψλ θξαηψλ αζθεί πηέζεηο ζηελ
εξγαηηθή θαη κεζαία ηάμε, πνπ κε ηε ζεηξά ηνπο ηηο κεηαβηβάδνπλ πξνο ηηο πην
αδχλακεο θνηλσληθέο νκάδεο, δειαδή ζηνπο κεηαλάζηεο θαη ζηηο κεηνλφηεηεο
(McLaren & Munoz, 2000, 29). Δπίζεο, ε δηάζπαζε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο πξέπεη λα
ζπλδεζεί κε ηνλ ηδενινγηθφ ξφιν ηνλ νπνίν επηηειεί ε θπξίαξρε θνπιηνχξα ησλ
ιεπθψλ, απηφ πνπ ν McLaren απνθαιεί «ιεπθφηεηα». Ζ θξηηηθή απηή αλαγλσξίδεη
ηε ζπκβνιή ηνπ ζηνηρείνπ ηεο θνπιηνχξαο ζηελ ηαμηθή δηαίξεζε ηεο θνηλσλίαο θαη
ηδηαίηεξα ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ζε Αγγιν-Ακεξηθαλνχο θαη
κεηαλάζηεο εξγαδφκελνπο (McLaren & Farahmandpur, 2005a, 142). Σα νηθνλνκηθά
θαη θπιεηηθά πξνλφκηα ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ απνηππψλνληαη ζην
ζπληεξεηηθφ δεμηφ ιφγν, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ε θηψρεηα θαη ν ξαηζηζκφο
αλαγνξεχνληαη ζε πξνζσπηθή επζχλε θαη δελ απνηεινχλ έθθαλζε ησλ δνκηθψλ
θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ δπλάκεσλ (ζην ίδην, 134). Κάζε αλάιπζε πνπ αθνξά ην
ξφιν ηεο παηδαγσγηθήο θαη ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο πξέπεη λα ζπζρεηίδεη ηηο
αιιαγέο ζηελ εθπαίδεπζε κε ηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο, ηηο δνκέο ηνπ θαπηηαιηζκνχ
θαη ηηο ηαμηθέο ζρέζεηο, ψζηε λα αθπξψζεη ηε ξεηνξηθή ηνπ αηνκηθνχ πεπξσκέλνπ
πνπ εκθαλίδεη ηα άηνκα ζε θνηλσληθν-ηζηνξηθφ θελφ (ζην ίδην, 138).

Σειηθά, ε επαλαζηαηηθή πνιππνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε ζηελ νπνία

αλαθέξεηαη ν McLaren αλαγλσξίδεη ην ξφιν ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ θαη ησλ
ζρέζεσλ παξαγσγήο ζηε δηακφξθσζε ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ησλ αλζξψπσλ. Με
άιια ιφγηα, ε δσληαλή θνηλσληθή εκπεηξία ησλ αλζξψπσλ δηακεζνιαβείηαη απφ ηνλ
ηδενινγηθφ ξφιν ηνπ «ιφγνπ», ηνπο πνιηηηθνχο θαη νηθνλνκηθνχο ζπζρεηηζκνχο
εμνπζίαο θαη ηνλ θνηλσληθφ θαηακεξηζκφ ηεο εξγαζίαο. Με βάζε ινηπφλ ην
ζεσξεηηθφ πιαίζην ησλ αληηιήςεσλ πνπ παξαζέζακε κπνξνχκε λα πξνρσξήζνπκε
ζηε ζχλνςε ησλ βαζηθψλ ζέζεσλ ηεο επαλαζηαηηθήο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο: α) Ζ
επαλαζηαηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα είλαη κηα ζνζηαιηζηηθή-θεκηληζηηθή ηάζε ηνπ
ιφγνπ πεξί πνιππνιηηηζκηθφηεηαο, ε νπνία δελ πεξηνξίδεηαη ζην κεηαζρεκαηηζκφ
ζηάζεσλ θαη δηαθξίζεσλ, αιιά ελδηαθέξεηαη γηα ηε ξηδηθή αλαδφκεζε ησλ
ζεκειησδψλ δπλάκεσλ πνπ επεξεάδνπλ ηηο νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο θαη

216
πνιηηηζκηθέο ζρέζεηο. β) Υξεζηκνπνηεί γεληθέο θαηεγνξίεο αλάιπζεο (ξαηζηζκφο,
εθκεηάιιεπζε θιπ.), γηα λα ζπιιάβεη ηε δσληαλή εκπεηξία ησλ θαηαπηεζκέλσλ
θνηλσληθψλ νκάδσλ θαη λα εμεγήζεη ηηο ηζηνξηθέο πξνυπνζέζεηο δηακφξθσζήο
ηνπο. γ) Αλ θαη αλαγλσξίδεη ηε ζεκαζία ησλ θνηλσληθν-πνιηηηζκηθψλ ηαπηνηήησλ,
ζεσξεί σο πξνηεξαηφηεηα ηελ πνιηηηθή ζπγθξφηεζε θαη ην ζπγρξνληζκφ ησλ
επηκέξνπο θηλεκάησλ (νηθνινγηθφ, αληηξαηζηζηηθφ, θεκηληζηηθφ, θιπ.). δ) Θεσξεί
πσο ε απειεπζέξσζε ησλ αλζξψπσλ ζηε βάζε ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ θαη ηεο
θπιήο πξέπεη λα κείλεη δεκέλε κε ην αίηεκα γηα αλαηξνπή ησλ θαπηηαιηζηηθψλ
ζρέζεσλ θαη ηνπ κνληέινπ ηεο θηιειεχζεξεο αγνξάο. ε) Σέινο, ε επαλαζηαηηθή
πνιππνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε αμηνπνηεί ηε γιψζζα ηεο θξηηηθήο θαη ηε γιψζζα ηεο
πξννπηηθήο. Αλαιχεη ηελ θνηλσληθή θαη νηθνλνκηθή ζπγθπξία θαη ελδπλακψλεη
ηνπο εθπαηδεπφκελνπο ζηελ θαηεχζπλζε ηεο ζπιινγηθήο θξηηηθήο πξάμεο.

(McLaren & Munoz, 2000, 43).

217
 Β΄ ΜΔΡΟ΢

Η πεπίπηυζη ηος κπιηικού γπαμμαηιζμού

218
 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 6ο

Ζ λενζπληεξεηηθή νπηηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ: ν «πνιηηηζκηθφο

γξακκαηηζκφο»

1. Πολιηικό πλαίζιο και εκπαιδεςηική πολιηική

Σνλ Απξίιην ηνπ 1983 παξαδφζεθε ζηνλ Τπνπξγφ Παηδείαο ησλ Ζ.Π.Α. ην
επίζεκν πφξηζκα ηεο εζληθήο επηηξνπήο γηα ηελ παηδεία, πνπ είρε ζπζηαζεί ην 1981
κε ζθνπφ ηε ζπλνιηθή απνηίκεζε ηεο θαηάζηαζεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο.
Σν πφξηζκα απηφ δεκνζηεχζεθε κε ηνλ ηίηιν A Nation at Risk: The Imperative for
Educational Reform. ΢χκθσλα κε ηνλ πξφεδξν ηεο επηηξνπήο David Gardner, ε
ζπγθεθξηκέλε έθζεζε εζηίαζε ηελ πξνζνρή ηεο ζε έμη θεληξηθά δεηήκαηα: α)
Αμηνιφγεζε ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηεο κάζεζεο ζε δεκφζηα θαη ηδησηηθά ζρνιεία
φισλ ησλ βαζκίδσλ. β) Αληηπαξαβνιή ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο ησλ Ζ.Π.Α.
κε ηα ζπζηήκαηα άιισλ ρσξψλ. γ) ΢πζρέηηζε πξνυπνζέζεσλ- απνηειεζκάησλ. δ)
Αλάδεημε ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ πνπ έρνπλ δνθηκαζηεί ζηελ πξάμε κε
επηηπρία. ε) ΢πλεθηίκεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη θνηλσληθψλ αιιαγψλ πνπ
επεξεάδνπλ ηηο επηδφζεηο ησλ καζεηψλ. ζη) Αληηκεηψπηζε εθείλσλ ησλ
πξνβιεκαηηθψλ παξαγφλησλ πνπ θαζειψλνπλ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ησλ
Ζ.Π.Α. ζηε κεηξηφηεηα (The National Commission on Excellence in Education,
1983, Δηζαγσγή).

Βέβαηα, νη εξγαζίεο ηεο παξαπάλσ επηηξνπήο, πνπ ζπγθξνηείηαη ηε δεθαεηία

ηνπ 1980 θαηά ηελ πξψηε ζεηεία ηεο θπβέξλεζεο Reagan, ζπλδένληαη κε ηε δηεζλή
νηθνλνκηθή θξίζε ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο θαη κε ηε λέα ξεηνξηθή γηα ηελ
εθπαίδεπζε. Δθείλε ηελ πεξίνδν, ηα εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα, θπξίσο ζηηο Ζ.Π.Α.
θαη ζηε Βξεηαλία, ζεσξήζεθαλ ππεχζπλα γηα ηα αδηέμνδα ησλ εζληθψλ νηθνλνκηψλ.
Παξάιιεια, ε θηιειεχζεξε ξεηνξηθή γηα ηε δπλαηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο λα
ζπκβάιιεη ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ ζπλεπεηψλ ηεο θξίζεο ζπζρεηίδεη ηηο έλλνηεο
αμηνιφγεζε θαη ζρνιηθή απνηειεζκαηηθφηεηα (Γξφιιηνο, 2001, 20). Ο ηίηινο ηνπ
θεηκέλνπ πνπ δεκνζηεχεη ε Ακεξηθαληθή Δζληθή Δπηηξνπή γηα ηελ Δθπαίδεπζε ην
1983 εκπεξηέρεη ηνλ φξν «θίλδπλνο». Ζ επηινγή απηή απφ πνιηηηθή άπνςε δελ είλαη
ηπραία, γηαηί απνδίδεη ηε δηάζηαζε ηεο πξνβιεκαηηθήο ζηελ νπνία θαιείηαη λα

219
απαληήζεη ε θπβέξλεζε Reagan. Σν θείκελν ηεο επηηξνπήο μεθηλάεη κε κηα
δηαπίζησζε:

«Σν έζλνο καο βξίζθεηαη ζε θίλδπλν. Ζ αλακθηζβήηεηε ππεξνρή ησλ

Ζ.Π.Α. δηεζλψο ζηνπο ηνκείο ηνπ εκπνξίνπ, ηεο βηνκεραλίαο, ηεο επηζηήκεο θαη
ησλ ηερλνινγηθψλ θαηλνηνκηψλ δελ πθίζηαηαη πιένλ. Ζ δεκνζίεπζε ηνπ
πνξίζκαηνο γηα ηελ εθπαίδεπζε αγγίδεη κφλν κηα πιεπξά ηνπ πξνβιήκαηνο.
Ωζηφζν, απηή αθνξά ηελ επεκεξία, ηελ αζθάιεηα θαη ηνλ πνιηηηζκφ ησλ
Ζ.Π.Α. (...) Σα ζεκέιηα ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο θνηλσλίαο καο ππνλνκεχνληαη
απφ κηα εμειηζζφκελε ηάζε κεηξηφηεηαο πνπ απεηιεί ην εζληθφ καο κέιινλ.
Απηφ πνπ πξηλ απφ θάπνηα ρξφληα θάληαδε αθαηφξζσην, ζήκεξα είλαη εθηθηφ -
νη αληαγσληζηέο καο έρνπλ θηάζεη θαη έρνπλ μεπεξάζεη ηα εθπαηδεπηηθά καο
επηηεχγκαηα ».

Καη ιίγν πην θάησ:

«Σα θέξδε πνπ πξνέθπςαλ γηα ηελ εθπαίδεπζε ηεο ρψξαο καο απφ ηελ
πξφθιεζε ηνπ ΢πνχηληθ έρνπλ εμαλεκηζηεί ».

(The National Commission on Excellence in Education, 1983, 5).

Ζ πξψηε παξαηήξεζε ηελ νπνία δηαηχπσζαλ νη ζπληάθηεο ηνπο πνξίζκαηνο

είλαη φηη ν θφζκνο έρεη εμειηρζεί ζε έλα παγθφζκην ρσξηφ. Ο αληαγσληζκφο ζην
δηεζλέο επίπεδν ησλ αγνξψλ είλαη ζθιεξφο. Οη γλψζεηο, νη πιεξνθνξίεο θαη νη
δηαλνεηηθέο δεμηφηεηεο ζπληζηνχλ ην λέν πεδίν ηνπ νηθνλνκηθνχ αληαγσληζκνχ.
Καηά ζπλέπεηα, ε επέλδπζε ζε έλα εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα γηα φινπο θξίλεηαη
απαξαίηεηε θίλεζε γηα λα αληαπνθξηζνχλ νη Ζ.Π.Α. ζηνλ παγθφζκην αληαγσληζκφ
κε ηελ Ηαπσλία, ηε Ν. Κνξέα θαη ηε Γεξκαλία. Ζ πξνάζπηζε ησλ ακεξηθαληθψλ
ζπκθεξφλησλ ζπλδέεηαη κε ηελ πξννπηηθή ελφο θαιά εθπαηδεπκέλνπ αλζξψπηλνπ
δπλακηθνχ. ΋κσο, ακέζσο παξαθάησ, επηζεκαίλεηαη ε αλάγθε πηνζέηεζεο κηαο
νπηηθήο γηα ηνλ γξακκαηηζκφ πνπ δε ζα αληαπνθξίλεηαη απιά ζηελ νηθνλνκηθή
δηεζλή ζπγθπξία, αιιά ζα απνβιέπεη ζηελ εζηθή, πλεπκαηηθή ελίζρπζε ησλ
πνιηηψλ θαη ζα επηδηψθεη ηε ζπγθξφηεζε κηαο θνηλήο θνπιηνχξαο. Οη ζπληάθηεο
ηνπ θεηκέλνπ αληηιακβάλνληαη φηη ν δηεζλήο αληαγσληζκφο πξνυπνζέηεη ην
θιείζηκν ηνπ εζσηεξηθνχ «κεηψπνπ». Έηζη, ην πξφβιεκα εκθαλίδεηαη λα έρεη δχν
αιιεινζπλδεφκελεο δηαζηάζεηο. Ζ πξψηε αθνξά ζην δηεζλή νηθνλνκηθφ
αληαγσληζκφ θαη ζηελ παγθφζκηα αγνξά θαη ε δεχηεξε ζηελ εζσηεξηθή θνηλσληθν-

220
πνιηηηζκηθή ζπλνρή θαη ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο «εθπαηδεπηηθήο
αλαπνηειεζκαηηθφηεηαο» (ιεηηνπξγηθφο αλαιθαβεηηζκφο θαη ρακειέο επηδφζεηο
ζηα ηεζη) (ζην ίδην, 7-8).

Σελ ίδηα πεξίνδν, ν William Bennett -κεηέπεηηα Τπνπξγφο Παηδείαο ζηε

δεχηεξε θπβεξλεηηθή ζεηεία ηνπ Reagan- ζα δειψζεη φηη έθηαζε ε ζηηγκή γηα ην
δνκηθφ κεηαζρεκαηηζκφ ηεο ακεξηθαληθήο εθπαίδεπζεο. Θα ππνζηεξίμεη φηη ε
επηηξνπή γηα ηελ «Αξηζηεία ζηελ Δθπαίδεπζε» κε ην γλσζηφ πφξηζκά ηεο έρεη
ζπκβάιιεη ζε κηα ζεηξά απφ απαξαίηεηεο πξνζαξκνγέο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ
ζπζηήκαηνο ζηε λέα ζπγθπξία, αλ θαη νη επηινγέο απηέο πεξηνξίδνληαη ζηελ
πξσηνβάζκηα θαη δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε. Σψξα, ε επίζεκε εθπαηδεπηηθή
πνιηηηθή ζα πξέπεη λα επηθεληξσζεί ζην παλεπηζηήκην. Απηή άιισζηε ηελ επζχλε
έρεη αλαιάβεη ην Δζληθφ Ηλζηηηνχην γηα ηελ Αξηζηεία ηεο Ακεξηθαληθήο Αλψηαηεο
Δθπαίδεπζεο (Bennett, 1984, ii). Ζ ζθηαγξάθεζε ηνπ πξνβιήκαηνο, ζχκθσλα κε
ηελ επίζεκε έθζεζε ηνπ 1983, ζα νινθιεξσζεί κε ηελ αλαθνξά ζηελ έιεπζε ηεο
θνηλσλίαο ηεο γλψζεο θαη ηεο πιεξνθνξίαο. Ζ ειεθηξνληθή ηερλνινγία έρεη
εηζβάιιεη ζε φιεο ηηο ζθαίξεο ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο (εξγαζία, ππεξεζίεο,
λνηθνθπξηά) θαη έρεη επηθέξεη δξακαηηθέο ηξνπνπνηήζεηο ζε φιεο ηηο εθθάλζεηο ηεο
δσήο καο. ΋κσο, φπσο αλαθέξεηαη ζην θείκελν, ε Ακεξηθή βξίζθεηαη κπξνζηά ζην
πξφβιεκα κηαο λέαο γεληάο επηζηεκνληθά θαη ηερλνινγηθά αλαιθάβεησλ. Ίζσο
πξφθεηηαη γηα ηελ πξψηε γεληά πνπ εκθαλίδεηαη ζην θνηλσληθφ θαη εξγαζηαθφ
πξνζθήλην κε ιηγφηεξα πξαγκαηηθά πξνζφληα απφ ηελ πξνεγνχκελε (The National
Commission on Excellence in Education, 1983, 10-11). ΢ηελ παξαπάλσ έθζεζε (A
Nation at Risk), ε πεξηγξαθή ηνπ πξνβιήκαηνο ζπλνδεχεηαη απφ ηελ αλάδεημε ησλ
αηηηψλ πνπ ην πξνθάιεζαλ θαη νδεγεί ζηε δηαηχπσζε ζπγθεθξηκέλσλ πξνηάζεσλ
γηα ηελ ππέξβαζή ηνπ. Έηζη, ε θξίζε απνδίδεηαη ζηηο «ελνριεηηθέο αλεπάξθεηεο»
ηνπ ζπλφινπ ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο, πνπ έρνπλ λα θάλνπλ κε ην
πεξηερφκελν ηεο εθπαίδεπζεο, ηηο πξνζδνθίεο ησλ εκπιεθφκελσλ ππνθεηκέλσλ
(εθπαηδεπηηθψλ, εθπαηδεπφκελσλ, γνληψλ θαη πνιηηηθψλ), ην δηδαθηηθφ ρξφλν θαη ηε
δηδαζθαιία. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε επηηξνπή δηαπίζησζε φηη δελ ππάξρεη έλαο
θεληξηθφο ζθνπφο κε βάζε ηνλ νπνίν ζπγθξνηείηαη ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα θαη
επηιέγεηαη ε χιε ησλ καζεκάησλ 33. ΢χκθσλα κε ηηο επίζεκεο αλαιχζεηο,

33
Ζ επηηξνπή αλαθέξεηαη θπξίσο ζηε δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε.

221
παξαηεξείηαη απνδπλάκσζε ησλ εμεηαζηηθψλ δηαδηθαζηψλ ζην ζρνιείν, ραιάξσζε
ησλ θξηηεξίσλ εηζαγσγήο ζην παλεπηζηήκην, κείσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο ζην
ζρνιείν θαη ζην ζπίηη, αδηθαηνιφγεηε εκκνλή ζε δεπηεξεχνπζαο ζεκαζίαο
αληηθείκελα (γηα παξάδεηγκα απφθηεζε δεμηνηήησλ καγεηξηθήο θαη νδήγεζεο) θαη
επηζηεκνληθά αλεπαξθήο πξνεηνηκαζία θαη επηκφξθσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ (ζην
ίδην, 18-22). Ακέζσο κεηά πξνηείλεηαη λα δνζεί έκθαζε ζηε δηδαζθαιία ηεο
αγγιηθήο γιψζζαο, φπσο επίζεο ζηα καζεκαηηθά, ηε θπζηθή θαη ηηο θνηλσληθέο
ζπνπδέο. Σν ηειεπηαίν εηδηθά πεδίν θξίλεηαη ρξήζηκν γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ
λφκσλ ηνπ νηθνλνκηθνχ θαη πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο. ΢εκαληηθή ζπληζηψζα γηα ηελ
πξνψζεζε κηαο αληαγσληζηηθήο εθπαίδεπζεο ζεσξείηαη ε αλαβάζκηζε ησλ
εμεηαζηηθψλ δηαδηθαζηψλ θαη ηνπ ξφινπ ησλ ηεζη, ηα απζηεξφηεξα ζηάληαξ, ε
επέθηαζε ηνπ δηδαθηηθνχ σξαξίνπ, αιιά θαη ηνπ εηήζηνπ αθαδεκατθνχ ρξφλνπ,
θαζψο θαη ε εληαηηθνπνίεζε ηεο εξγαζίαο ζην ζπίηη. Οη πξνηάζεηο απηέο
ζεκειηψλνληαη ζηελ αλάγθε λα εμαζθαιηζηεί ην κέγηζην απνηέιεζκα κε βάζε ηελ
απνηειεζκαηηθφηεξε δηαρείξηζε ηνπ ρξφλνπ θαη ηελ νξγάλσζε ηεο ζρνιηθήο
εκέξαο. ΢ε φ,ηη αθνξά ηνπο εθπαηδεπηηθνχο, πξνηείλεηαη ε απζηεξφηεξε
αμηνιφγεζή ηνπο θαη ε αιιαγή ησλ φξσλ εξγαζίαο ηνπο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε
επηηξνπή ζεσξεί θεληξηθήο ζεκαζίαο δήηεκα λα ζπλδεζεί ν κηζζφο ησλ
εθπαηδεπηηθψλ κε ηελ επίδνζή ηνπο κε βάζε ηα πξφηππα ηνπ επηρεηξεκαηηθνχ
ηνκέα, λα απνβάιινληαη νη αλεπαξθείο θαη λα αληακείβνληαη νη ηθαλνί, ελψ ε
ζχκβαζή ηνπο λα επαλεμεηάδεηαη κεηά απφ έληεθα κήλεο. Σέινο, ε δηδαζθαιία
ζεσξείηαη δήηεκα ηαιέληνπ, ζπλδέεηαη κε ηελ πξνδηάζεζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ θαη
θξίλεηαη ζθφπηκν νη καζεηέο λα νκαδνπνηνχληαη κε βάζε ηελ πξφνδν πνπ
επηηπγράλνπλ θη φρη ηελ ειηθία ηνπο (ζην ίδην, 24-31).34 Σν πιαίζην ησλ ζπζηάζεσλ
γηα κηα απνηειεζκαηηθφηεξε εθπαίδεπζε ζηε λέα ζπγθπξία θιείλεη κε ηε ζέζε φηη
ην ηζηνξηθφ παξειζφλ ησλ Ζ.Π.Α. κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη σο θσηεηλή θαζνδήγεζε
γηα ην κέιινλ: «Ζ Ακεξηθή κπνξεί λα ηα θαηαθέξεη» (ζην ίδην, 33).

Λίγα ρξφληα αξγφηεξα (ην 1987), ν πξφεδξνο Reagan αλαζέηεη ζηνλ Τπνπξγφ
πηα Παηδείαο William Bennett λα ζπληάμεη κία έθζεζε αμηνιφγεζεο γηα ηελ
εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή. Ζ έθζεζε αλαιακβάλεη λα θάλεη κηα απνηίκεζε ησλ
34
Λίγν πην θάησ, απεπζπλφκελε ε επηηξνπή ζηνπο καζεηέο θαη ζηνπο γνλείο, ζα επηζεκάλεη φηη ε
ζρνιηθή επίδνζε είλαη βαζηθά ζέκα πξνζσπηθήο πξνζπάζεηαο: «φηαλ δίλεηο ην ειάρηζην ησλ
δπλαηνηήησλ ζνπ γηα ηε κάζεζε παίξλεηο πίζσ ην ειάρηζην» (35).

222
απνθάζεσλ ζρεηηθά κε ηελ εθπαίδεπζε ησλ ηειεπηαίσλ πέληε ρξφλσλ θαη
δεκνζηεχεηαη ηνλ Απξίιην ηνπ 1988 κε ηίηιν American Education: Making it Work.
΢ηελ εηζαγσγή ηεο αλαθνξάο, ν Bennett παξαηεξεί φηη ηηο πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο
ε ακεξηθαληθή εθπαίδεπζε βξίζθνληαλ ζε θαηάζηαζε ζπλνιηθήο παξαθκήο. Ζ
δηαπίζησζε απηή ζεκειηψλεηαη ζηελ επίθιεζε ησλ ρακειψλ ζθνξ ησλ καζεηψλ θαη
ησλ θνηηεηψλ ζηα ηεζη, ζηελ αλεπάξθεηα ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ, ζηελ
έιιεηςε πεηζαξρίαο θαη ζηα θξνχζκαηα παξαβαηηθφηεηαο ζηα ζρνιεία. Βέβαηα ηελ
επνρή πνπ δεκνζηεχεηαη ην ζπγθεθξηκέλν θείκελν εθηηκάηαη φηη ε θαηάζηαζε έρεη
ζεκεηψζεη ζεκαληηθή βειηίσζε κεηά απφ πέληε ρξφληα κεηαξξπζκηζηηθψλ
παξεκβάζεσλ. Ωζηφζν, νη βειηησηηθέο θηλήζεηο ηεο πξνεγνχκελεο πεξηφδνπ δελ
έρνπλ επηθέξεη κηα νπζηαζηηθή ηξνπνπνίεζε ζηηο δνκέο ηνπ ακεξηθαληθνχ ζρνιείνπ
(Bennett, 1988, 1). Οη πξνηάζεηο ηνπ Bennett, φπσο ζπκππθλψλνληαη ζην
εηζαγσγηθφ ζεκείσκα ηεο αλαθνξάο ηνπ, εζηηάδνπλ ζε πέληε γεληθνχο άμνλεο πνπ
αθνξνχλ: α) Σνλ εκπινπηηζκφ ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο εθπαίδεπζεο. β) Σελ ηζφηεηα
ησλ κνξθσηηθψλ επθαηξηψλ. γ) Σελ επαλαθνξά ηνπ έζνπο ηεο επηηπρίαο θαη ηεο
πξνζπάζεηαο ζηα ζρνιεία. δ) Σελ αλαβάζκηζε ηνπ ζπζηήκαηνο αμηνιφγεζεο ησλ
εθπαηδεπηηθψλ θαη ησλ ζηειερψλ ηεο εθπαίδεπζεο. ε) Σελ πξνηεξαηφηεηα ηεο
ζρνιηθήο εθπαίδεπζεο ζηελ αλάπηπμε ηεο αμίαο ηεο θνηλσληθήο επζχλεο (ζην ίδην,
2).

Καηά ηνλ Τπνπξγφ Παηδείαο ησλ Ζ.Π.Α., ε πηψζε ησλ ζηάληαξ θαη ηα
θαηλφκελα αλππαθνήο ζηα ζρνιεία απνδίδνληαη ζηε ραιάξσζε ησλ εζψλ ηηο
δεθαεηίεο 1960 θαη 1970 θαη ζηελ πιήξε πξνζρψξεζε ηεο εθπαίδεπζεο ζην
θηιειεχζεξν δφγκα. Ο Bennett δηαπηζηψλεη φηη δελ ππάξρεη κηα ζπζηεκαηηθή
πξνζέγγηζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ πξνβιήκαηνο, ψζηε λα πξνζδηνξηζηεί κε ζαθήλεηα
ηη πξέπεη λα ζεσξείηαη αθαδεκατθά ζεκαληηθφ, θνηλσληθά ρξήζηκν θαη ηη φρη, πνηνο
πξέπεη λα είλαη ν πξνζαλαηνιηζκφο ηνπ ζρνιείνπ θαη νη πξνζδνθίεο καο απφ απηφ
(ζην ίδην, 23). Παξφκνην πξνβιεκαηηζκφ γηα ηελ αλάγθε ζπζηεκαηηθφηεξεο
νξγάλσζεο ησλ πξνγξακκάησλ ζπνπδψλ θαη ηεο επηινγήο καζεκάησλ ζηα
παλεπηζηήκηα ζα εθθξάζεη θαη ν Allan Bloom, ζην γλσζηφ ηνπ βηβιίν The Closing
of the American Mind. ΢χκθσλα κε ηνλ Bloom, νη θνηηεηέο βξίζθνληαη κπξνζηά ζε
έλα πεξίπινθν ζχζηεκα θαηεπζχλζεσλ θαη επηινγήο αληηθεηκέλσλ, ρσξίο επαξθή
ελεκέξσζε γηα ηε γλψζε πνπ αμίδεη πξαγκαηηθά λα κειεηεζεί. Οη απφςεηο πνπ
ππνζηεξίδνπλ ηελ νκνγελνπνίεζε ηεο κφξθσζεο θαη ηε ζπγθξνηεκέλε ηζνξξνπία

223
ησλ πνιπάξηζκσλ γλσζηηθψλ πεδίσλ έρνπλ εμαζζελήζεη. Οη λένη αληηκεησπίδνπλ κε
ακεραλία ηελ «ππεξπαξαγσγή» αζχλδεησλ ζεσξεηηθψλ θαηεπζχλζεσλ ζηα
παλεπηζηήκηα. (Bloom, 1987, 339).

΢εκαληηθή απφ ηελ άπνςε ηεο θαηαλφεζεο ηεο εθπαηδεπηηθήο ζπγθπξίαο θαη
ηεο ζπληεξεηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ πξέπεη λα ζεσξείηαη ε ζέζε ηνπ
Allan Bloom γηα ηελ επίδξαζε ηεο γεξκαληθήο θηινζνθηθήο ζθέςεο θαη εηδηθφηεξα
ηνπ Nietzsche ζηελ ακεξηθαληθή δηαλφεζε. Ζ παξνπζίαζε απηήο ηεο ζέζεο
ζπκβάιιεη ζηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ησλ λενζπληεξεηηθψλ πνιηηηθψλ
δνγκάησλ ηελ πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε. Ζ ζπγθεθξηκέλε αλαθνξά θσηίδεη ηηο
βαζχηεξεο θηινζνθηθέο πξνυπνζέζεηο πνπ δηαπεξλνχλ φιν ην ππφζηξσκα ησλ
ζέζεσλ ηνπ λενζπληεξεηηθνχ γξακκαηηζκνχ. ΢χκθσλα κε ηνλ Bloom, ν Nietzsche
έρεη δηαβξψζεη ην ζχλνιν ηεο ακεξηθαληθήο θνπιηνχξαο, ηελ πνιηηηθή ζθέςε, ηε
ζχγρξνλε δηαζθέδαζε, ηε ζξεζθεπηηθή πίζηε. Παληνχ, καο ιέεη ν Bloom, θπξηαξρεί
ε γιψζζα πνπ ζπλδέεηαη κε ηε ζθέςε ηνπ Γεξκαλνχ θηιφζνθνπ. Λέμεηο φπσο
«ηαιέλην», «ζηπι δσήο», «ηαπηφηεηα», «απηνεθπιήξσζε» θαη πνιιέο άιιεο πνπ
έρνπλ θαηαθιχζεη ηελ ακεξηθαληθή θαζνκηινπκέλε, παξαπέκπνπλ ζην θηινζνθηθφ
ζηνραζκφ ηνπ Nietzsche. Ζ εθιαΐθεπζε ησλ ηδεψλ ηνπ ζηηο Ζ.Π.Α. έρεη εζηθν-
πνιηηηθέο ζπλέπεηεο θαη εληζρχεη έλα πξφηππν κεδεληζηηθήο ζηάζεο δσήο (ζην ίδην,
146). Οη Freud θαη Weber είλαη δχν πεξηπηψζεηο δηαλνεηψλ πνπ επεξεάζηεθαλ απφ
ηνλ Nietzsche. Ο Freud επηθέληξσζε ηνλ επηζηεκνληθφ ηνπ πξνβιεκαηηζκφ ζηελ
πεξηνρή ηνπ αζπλείδεηνπ θαη ζεψξεζε φηη ε ζεμνπαιηθφηεηα είλαη ε θηλεηήξηα
δχλακε ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο, ελψ ν Weber έδεημε ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ
γηα ην πξφβιεκα ησλ θνηλσληθψλ αμηψλ, ην ξφιν ηεο ζξεζθείαο θαη ηεο θνπιηνχξαο
ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο. ΢ηηο Ζ.Π.Α., νη ηδέεο ηνπο πξνσζήζεθαλ κέζσ: α) ηεο
δηαλνεηηθήο παξάδνζεο πνπ ε ΢ρνιή ηεο Φξαλθθνχξηεο δεκηνχξγεζε
κεηαπνιεκηθά ζηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο, αιιά θαη β) ηνπ γεγνλφηνο φηη πνιινί
Ακεξηθαλνί αθαδεκατθνί πξνέξρνληαλ απφ γεξκαληθά παλεπηζηήκηα (ζην ίδην, 148).
Γηα ηνλ Nietzsche θαη φζνπο αλαθάιπςαλ ηε γνεηεία ηεο ζθέςεο ηνπ, ζπλερίδεη ν
Bloom, νη θνηλσληθέο αμίεο έρνπλ ζρεηηθή κφλν ζεκαζία θαη ζπγθξνηνχλ ην
πεξηερφκελφ ηνπο απφ ηελ πνιηηηζκηθή δξάζε ζπγθεθξηκέλσλ θνηλνηήησλ. Με άιια
ιφγηα, ε θνπιηνχξα πξέπεη λα ζεσξείηαη βαζηθή πεγή δηακφξθσζεο ηεο ζπιινγηθήο
ζπλείδεζεο θαη ηεο ηδηαηηεξφηεηαο ελφο ιανχ θη φρη πεδίν φπνπ θαηαζθεπάδνληαη
νηθνπκεληθέο αμίεο (ζην ίδην, 153). Δδψ αθξηβψο εληνπίδεηαη θαηά ηνλ Bloom ε

224
δηαβξσηηθή επίπησζε ησλ ηδεψλ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θηινζνθηθνχ ξεχκαηνο ζηελ
ακεξηθαληθή ζθέςε: ζηνλ πνιηηηζκηθφ ζρεηηθηζκφ πνπ ακθηζβεηεί ηελ αθιφλεηε
αλσηεξφηεηα ηεο Γπηηθήο δηαλνεηηθήο παξάδνζεο. Μάιηζηα, φηαλ απηφο εληζρχεηαη
απφ ην κεδεληζηηθφ φξακα θαη ην ιφγν ηεο πξνζσπηθήο επηηπρίαο, νδεγεί ζε κηα
πξννπηηθή γεληθεπκέλνπ ράνπο θαη αλαηξνπήο δεδνκέλσλ ηζνξξνπηψλ. Σειηθά, ν
Bloom θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα φηη νη άλζξσπνη δελ πηζηεχνπλ πηα ζε θακηά
κνξθή θπζηθήο ηεξαξρίαο (ζην ίδην, 155).

΢ηελ ελφηεηα πνπ αθνινπζεί, ζα επηρεηξήζνπκε λα απαληήζνπκε ζην

εξψηεκα πνπ αθνξά ην ραξαθηήξα κηαο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ ζεκειησκέλεο
ζε έλα κείγκα πξνηάζεσλ, νη νπνίεο πξνζδηνξίδνληαη απφ ηε λενθηιειεχζεξε θαη
λενζπληεξεηηθή ηδενινγία. Ζ θαηαλφεζε ησλ θεληξηθψλ επηινγψλ ζηελ εθπαίδεπζε
θαη ε ζχλδεζή ηνπο κε ηε λενζπληεξεηηθή-λενθηιειεχζεξε αλαδηάξζξσζε,
δηεπθνιχλεη ηελ πξνζέγγηζε ησλ βαζηθψλ αληηιήςεσλ γηα ην γξακκαηηζκφ απφ ηε
ζθνπηά ησλ θπξίαξρσλ πνιηηηθψλ δπλάκεσλ 35.

2. Παιδαγυγική και γπαμμαηιζμόρ: Η οπηική ηυν νεοζςνηηπηηικών

Έλα απφ ηα πην ελδηαθέξνληα ζηνηρεία ηνπ πνιηηηθνχ ιφγνπ γηα ηελ
εθπαίδεπζε ζηηο Ζ.Π.Α. ηε δεθαεηία ηνπ 1980, απνηέιεζε ε δηακφξθσζε κηαο
ηδενινγηθήο νκπξέιαο πνπ ελζσκάησζε ζεκαληηθά θνκκάηηα ηεο ζπληεξεηηθήο
δηαλφεζεο. Δμεηδηθεχνληαο ην πξφβιεκα ηεο εθπαίδεπζεο ζην πεδίν ηνπ
γξακκαηηζκνχ, νη θπξίαξρεο πνιηηηθέο δπλάκεηο επηζεκαίλνπλ φηη ε αλχςσζε ηνπ
κνξθσηηθνχ επίπεδνπ ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ θαη ηνπ γξακκαηηζκνχ
απνηειεί απαξαίηεηε πξνυπφζεζε γηα ηε ζπκκεηνρή ησλ πνιηηψλ ζηε δεκφζηα δσή
ηεο ρψξαο θαη γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο δεκνθξαηίαο. ΢ην πιαίζην ηεο ηξέρνπζαο
ζπγθπξίαο, ε επεκεξία ηνπ αηφκνπ ζα ζπλδέεηαη φιν θαη πεξηζζφηεξν κε ηε
δπλαηφηεηά ηνπ λα ρεηξίδεηαη έλα ζψκα θνηλσληθψλ γλψζεσλ θαη επαγγεικαηηθψλ
δεμηνηήησλ. Σν άηνκν θαζίζηαηαη επάισην ζηηο ηξέρνπζεο θνηλσληθέο αιιαγέο θαη
ζηελ αζηάζεηα πνπ απηέο παξάγνπλ, αλ δελ ελζαξξπλζεί λα αλαπηχμεη έλα είδνο

35
Ζ ηερλνθξαηηθή-ιεηηνπξγηζηηθή αληίιεςε γηα ηελ εθπαίδεπζε εκθαλίδεη ζεκαληηθέο δηαθνξέο
απφ ηελ παξαδνζηαθή ζθέςε ηνπ Bloom, ρσξίο φκσο απηφ λα εκπνδίδεη ην ζπγθεξαζκφ ησλ παξαπάλσ
ζέζεσλ θαη ηε ζπζηξάηεπζή ηνπο ζε έλα εληαίν κπινθ δπλάκεσλ απέλαληη ζηηο ξηδνζπαζηηθέο,
καξμηζηηθέο ηάζεηο ζηελ παλεπηζηεκηαθή θνηλφηεηα.

225
γεληθήο κφξθσζεο, ε νπνία ζα απνηειεί ηνλ θεληξηθφ κνριφ πξνζαξκνγήο ζηηο
επεξρφκελεο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο αλαθαηαηάμεηο. ΋κσο, ην ελδηαθέξνλ ηεο
πνιηηηθήο εμνπζίαο πξέπεη λα ζηξαθεί ζηελ νηθνδφκεζε εθείλνπ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ
ζπζηήκαηνο πνπ ζα εγγπάηαη φρη κφλν ηνλ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο, αιιά θαη κηα
θνηλή θνπιηνχξα γηα ηελ εμαζθάιηζε ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο ζπλνρήο ησλ
Ζ.Π.Α. (The National Commission on Excellence in Education, 1983, 7). Σν
ζπγθεθξηκέλν αίηεκα είλαη θξίζηκν, αθνχ φιν θαη πεξηζζφηεξν νη ζχγρξνλεο ηάζεηο
ζηελ εθπαίδεπζε παξαβιέπνπλ ηελ αλάγθε λα δηαηεξεζνχλ θάησ απφ κηα ελσηηθή
πξννπηηθή νη ζεκειηψδεηο αξρέο ηεο ακεξηθαληθήο ηζηνξίαο: ε ζπλνρή θαη ε
νκνηνγέλεηα (Bloom, 1987, 27). Δλδεηθηηθή ηεο δηάζηαζεο ηνπ πξνβιήκαηνο πξέπεη
λα ζεσξείηαη ε αδηαθνξία ησλ λέσλ γηα ηελ ακεξηθαληθή ηζηνξία. Ο Allan Bloom
αλαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά φηη νη θνηηεηέο ζηα παλεπηζηήκηα ησλ Ζ.Π.Α. είλαη
πεξηζζφηεξν εμνηθεησκέλνη κε ηελ ηζηνξηθή γλψζε άιισλ ρσξψλ θαη πνιχ ιηγφηεξν
κε ηελ ηζηνξία ηεο δηθήο ηνπο ρψξαο (ζην ίδην, 34). Έλα παξφκνην ζρφιην ζα θάλεη
θαη ν William Bennett: Οη Ακεξηθαλνί καζεηέο δελ έρνπλ ηελ εθπαίδεπζε πνπ ηνπο
αμίδεη. Αλ θαη έλα ζηνηρεηψδεο επίπεδν δεμηνηήησλ γξακκαηηζκνχ έρεη θαηαθηεζεί,
ε δπλαηφηεηα λα ρεηξίδεηαη θάπνηνο ζχλζεηεο γλψζεηο νη νπνίεο απαηηνχλ έλα
πξνρσξεκέλν επίπεδν γξακκαηηζκνχ παξακέλεη αθφκε δεηνχκελν (Bennett, 1988,
23,). Βέβαηα ιίγα ρξφληα πξηλ, ε Δπηηξνπή Αξηζηείαο γηα ηελ Δθπαίδεπζε, ζηελ
αλαθνξά ηεο (A Nation at Risk), ζρνιίαδε ηελ αδπλακία ησλ λέσλ εξγαδνκέλσλ θαη
ησλ ζηξαηησηψλ λα αληεπεμέιζνπλ ζηηο απαηηήζεηο ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ηνπ
ζηξαηνχ αληίζηνηρα, κε απνηέιεζκα λα θαηαζπαηαινχληαη ηεξάζηηα πνζά γηα ηε
δηνξζσηηθή θαηάξηηζή ηνπο. ΢χκθσλα κε ηνπο ζπληάθηεο ηνπ ίδηνπ θεηκέλνπ, νη
δηεπζπληέο ησλ επηρεηξήζεσλ θαη νη ζηξαηησηηθνί δηνηθεηέο εμέθξαδαλ ηε
δπζαξέζθεηά ηνπο γηα ηελ αδπλακία ησλ λέσλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ βαζηθέο
δεμηφηεηεο αλάγλσζεο, γξαθήο θαη αξίζκεζεο (The National Commission on
Excellence in Education, 1983, 9).

Ζ θξηηηθή ησλ ζπληεξεηηθψλ παηδαγσγψλ ζηξεθφηαλ ελάληηα ζην θίλεκα

ηεο πξννδεπηηθήο εθπαίδεπζεο θαη ζηνλ John Dewey. Ζ ζπγθεθξηκέλε παξάδνζε
ζεσξείηαη ππεχζπλε γηα ηα πξνβιήκαηα ηεο ακεξηθαληθήο εθπαίδεπζεο, αθνχ γηα
πνιιά ρξφληα θπξηάξρεζε ζην πεδίν ηεο εθπαηδεπηηθήο ζεσξίαο θαη πξάμεο. Αμίδεη
λα ζεκεησζεί φηη ε ζθέςε ηνπ Dewey εδψ ζπλδέεηαη κε ηελ παξάδνζε ηνπ Jean
Jacques Rousseau, ε νπνία δίλεη έκθαζε ζηε θπζηθή αλάπηπμε ηεο πξνζσπηθφηεηαο

226
ηνπ παηδηνχ θαη φρη ζηε ζπζηεκαηηθή παηδαγσγηθή ηνπ θαζνδήγεζε. ΋κσο,
ζρνιηάδεη ν Hirsch, ν Rousseau δελ ελδηαθέξζεθε γηα ην ξφιν ηνπ πιαηζίνπ ζηελ
εθπαίδεπζε. Ζ δηαηχπσζε ησλ ηδεψλ ηνπ, επνκέλσο, πξέπεη λα ζεσξείηαη κηα
αθεξεκέλε γελίθεπζε, πνπ ππνηηκά ηελ ηζηνξηθφηεηα ηνπ ρψξνπ θαη ηνπ ρξφλνπ. Οη
ηδέεο, ηειηθά, ησλ Dewey θαη Rousseau ζπγθιίλνπλ ζηε ζέζε φηη ε κνξθσηηθή
αλάπηπμε ηνπ παηδηνχ επηηπγράλεηαη ζην πεδίν ηεο εκπεηξίαο ρσξίο λα ζεσξείηαη
απαξαίηεηε ε θαηνρή ελφο θνηλνχ ζψκαηνο πιεξνθνξηψλ. Βέβαηα, ε ελζσκάησζε
ησλ εθπαηδεπνκέλσλ ζηελ θνηλφηεηα δελ κπνξεί λα επηηεπρζεί έμσ απφ έλα
ζπκθσλεκέλν πιαίζην πιεξνθφξεζεο. Απαηηείηαη, επνκέλσο, έλαο ζπγθεθξηκέλνο
ππξήλαο πνιηηηζκηθψλ αλαθνξψλ γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπ
αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο 36 (Hirsch, 1987, xiv-xv). Απφ ηε ζθνπηά ησλ
ζπληεξεηηθψλ παηδαγσγψλ, ν γξακκαηηζκφο ζηε δεδνκέλε ζπγθπξία ζεσξείηαη
πξνηεξαηφηεηα, εμαηηίαο ησλ θαζεκεξηλψλ ιεηηνπξγηθψλ αλαγθψλ ησλ αλζξψπσλ
ζηηο αλαπηπγκέλεο Γπηηθέο θνηλσλίεο. Σαπηφρξνλα, φκσο, ν γξακκαηηζκφο
αλαγνξεχεηαη ζε ξπζκηζηηθφ παξάγνληα πνιηηηζκηθήο ζπλνρήο θαη δηαζθάιηζεο ηνπ
δεζκνχ αλάκεζα ζηε γιψζζα θαη ηελ εζληθή ηαπηφηεηα.

Αο εμεηάζνπκε φκσο πην πξνζερηηθά ηελ αλάδπζε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ

ζέζεσλ ζηε δεδνκέλε ηζηνξηθή ζπγθπξία. Οη Giroux θαη Aronowitz καο
πιεξνθνξνχλ φηη, ζηελ αξρή ηεο δεχηεξεο θπβεξλεηηθήο ζεηείαο ηνπ Ronald
Reagan, ζηε ζέζε ηεο Γεμηάο γηα κηα εθπαίδεπζε πνπ λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο
αλάγθεο ησλ επηρεηξήζεσλ έρεη πξνζηεζεί ν ξφινο ηνπ ζρνιείνπ σο πεδίνπ
παξαγσγήο θνπιηνχξαο. ΢ην επίθεληξν ηεο αληίζηνηρεο παηδαγσγηθήο νπηηθήο
βξίζθεηαη ε έλλνηα ηνπ πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ ν νπνίνο πξνβάιιεηαη σο
απάληεζε ζηα πξνβιήκαηα ηνπ πνιηηηζκηθνχ ζρεηηθηζκνχ θαη ηεο πξννδεπηηθήο
εθπαίδεπζεο. Ζ δεθαεηία ηνπ 1960, ζχκθσλα κε ηνπο λενζπληεξεηηθνχο,
απνδείρζεθε θαηαζηξνθηθή γηα ηηο αμίεο ηνπ Γπηηθνχ πνιηηηζκνχ. ΢πλεπψο, δελ
είλαη κφλν ε νηθνλνκία ησλ Ζ.Π.Α. πνπ έρεη βπζηζηεί ζε βαζηά θξίζε αιιά θαη ε
θνπιηνχξα ηνπο (Giroux & Aronowitz, 1988, 172). Έλαο απφ ηνπο πην επηθαλείο
εθπξνζψπνπο ηεο ηάζεο απηήο ζηηο Ζ.Π.Α., ν Hirsch, ζα νξίζεη γεληθά ηνλ

36
Ο Eugene Provenzo ακθηζβεηεί ηελ νξζφηεηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζπιινγηζκνχ ππνζηεξίδνληαο
φηη ν Dewey ζην βηβιίν ηνπ Moral Principles in Education (1909) ζπλδέεη ηελ θνπιηνχξα κε ην
πεξηερφκελν ηεο εθπαίδεπζεο θαη θαηά ζπλέπεηα δελ αγλνεί, φπσο δηαηείλεηαη ν Hirsch, ηε ζεκαζία ηεο
πιεξνθνξίαο ζηελ θνηλσληθνπνίεζε ηνπ παηδηνχ (Provenzo, 2005, 21).

227
πνιηηηζκηθφ γξακκαηηζκφ σο ηθαλφηεηα θαηνρήο ελφο βαζηθνχ ζψκαηνο
πιεξνθνξηψλ, αλαγθαίσλ γηα ηελ επηβίσζε ηνπ αηφκνπ ζηνλ ζχγρξνλν θφζκν
(Hirsch, 1987, xiii). ΋πσο καο πιεξνθνξεί ε Patricia Bizzel, o Hirsch δεκνζηεχεη
ηελ πξψηε ηνπ επηζηεκνληθή δνπιεηά κε ηίηιν Philosophy of Composition ην 1977.
΢ην ζπγθεθξηκέλν βηβιίν ππνζηήξηδε φηη ε θαζηεξσκέλε επίζεκε Αγγιηθή ζπληζηά
ηελ πην απνηειεζκαηηθή επηθνηλσληαθή γιψζζα. Ζ ζπγθεθξηκέλε παξαδνρή
ζεκειηψλνληαλ ζε κηα ςπρνγισζζηθνχ ηχπνπ πξνζέγγηζε ε νπνία απνζχλδεε ην
γξακκαηηζκφ απφ ηηο πνιηηηζκηθέο πξνυπνζέζεηο νηθεηνπνίεζήο ηνπ. Ζ ζέζε απηή
άιιαμε φηαλ κε βάζε ηα απνηειέζκαηα ελφο πεηξάκαηνο δηαπηζηψζεθε πσο ε
θαηαλφεζε θάζε θεηκέλνπ ζπλδέεηαη κε ηελ πξνεγνχκελε γλψζε, εκπεηξία θαη
θνηλσληθή ζέζε ηνπ αλαγλψζηε. Ο Hirsch θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη νη
δηαθνξεηηθέο πνιηηηζκηθέο θνηλφηεηεο κνηξάδνληαη δηαθνξεηηθέο γλψζεηο ζην
εζσηεξηθφ ηνπο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηε ζπγθξφηεζε θνηλήο θνπιηνχξαο. Δδψ ν
Hirsch ππνλνεί ηελ χπαξμε «πνιιαπιψλ γξακκαηηζκψλ». Ωζηφζν, ε ζπγθπξία
επηβάιιεη ηελ εζληθή αλαζπγθξφηεζε ζε επίπεδν θνπιηνχξαο θαη γιψζζαο. Σειηθά,
ε ζέζε ε νπνία αλαγλσξίδεη ηελ χπαξμε πνιιαπιψλ γξακκαηηζκψλ ππνηάζζεηαη
ζηελ αλάγθε ζπγθξφηεζεο κηαο εληαίαο θνπιηνχξαο, ελφο «θνηλνχ θαλφλα» (Bizzel,
1988, 144-146).

Οπζηαζηηθά, ν πνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο πεξηιακβάλεη ηε «γλψζε ηνπ

θφζκνπ», έλα είδνο πνιηηηζκηθήο γλψζεο πνπ ελψλεη κηα θνηλφηεηα αλζξψπσλ.
Μέζα απφ απηφ ην πξίζκα, ν ζχγρξνλνο αλαγλψζηεο ζα κπνξεί λα νηθεηνπνηεζεί
ηνπο θψδηθεο ελφο θεηκέλνπ, λα θαηαλνήζεη ην πιαίζην ην νπνίν πξνζδηνξίδεη ηα
βαζηθά λνήκαηά ηνπ θαη λα ζπλεηδεηνπνηήζεη ηε ζπλέπεηα κηαο ηέηνηαο πξάμεο.
Πξφθεηηαη γηα ηνλ εζληθφ γξακκαηηζκφ πνπ ζεκειηψλεηαη ζηελ θαηνρή κηαο θνηλήο
θαη επίζεκεο γιψζζαο, θαη απηή ε γιψζζα ζηελ πεξίπησζε ησλ Ζ.Π.Α. δελ είλαη
άιιε απφ ηελ πξφηππε Αγγιηθή ζηε γξαπηή εθδνρή ηεο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε
βαζηθή απνζηνιή ηνπ γξακκαηηζκνχ είλαη λα εκπεδψζεη έλα γισζζηθφ πξφηππν
θαζηζηψληαο ην νηθεηνπνηήζηκν γηα ην ζχλνιν ηνπ ακεξηθαληθνχ πιεζπζκνχ. ΋κσο,
ην παξαπάλσ αίηεκα δε ζα πξέπεη λα εμαληιείηαη ζηελ επηθαλεηαθή απφθηεζε
γισζζηθψλ δεμηνηήησλ. Πέξα απφ ην θπξηνιεθηηθφ λφεκα ησλ ιέμεσλ, ν
γξακκαηηζκφο απηφο ζα πξέπεη λα ζπκπεξηιακβάλεη ηε γλψζε ηνπ θνηλσληθνχ
πεξίγπξνπ (Hirsch, 1987, 2-3). Ο Hirsch ππνζηεξίδεη φηη ν πνιηηηζκηθφο
γξακκαηηζκφο έρεη ππνηηκεζεί ζηελ εθπαίδεπζε, ίζσο επεηδή ζεσξείηαη δεδνκέλνο.

228
Ωζηφζν, νη εθπαηδεπηηθνί κεραληζκνί ζε κηα ζχγρξνλε δεκνθξαηία δελ είλαη ζσζηφ
λα αξθνχληαη ζηε ζχλδεζε ηεο κάζεζεο κε έλα βαζηθφ ζψκα γλψζεσλ, αιιά λα
πξνθξίλνπλ ην δσηηθφ ζηφρν ηεο κνξθσηηθήο πνιπδπλακηθφηεηαο. Σν εγρείξεκα
ηνπ πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ εδψ ηνπνζεηείηαη αλάκεζα ζηα επίπεδα ησλ
θαζεκεξηλψλ γλψζεσλ θαη ησλ εμεηδηθεπκέλσλ, επηζηεκνληθψλ ελλνηψλ. Με άιια
ιφγηα, ζπγθξνηείηαη έλα ελδηάκεζν πεδίν πνιηηηζκηθήο γλψζεο κε ην νπνίν ζα είλαη
εμνηθεησκέλνο ν «κέζνο αλαγλψζηεο» (ζην ίδην, 19). Έλα ηέηνην κνληέιν
γξακκαηηζκνχ βαζίδεηαη ζηηο πιεξνθνξίεο πνπ αθνξνχλ ζπλνιηθά ηελ θνηλσλία
ησλ Ζ.Π.Α. θαη φρη ηηο ηνπηθέο επηκέξνπο θνπιηνχξεο. Σν εζληθφ ππεξηζρχεη ηνπ
ηνπηθνχ (ζην ίδην, 25).

΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, απφ ηηο πην ελδηαθέξνπζεο πηπρέο απηήο ηεο

πξφηαζεο ζεσξείηαη ε ζπγθξφηεζε κηαο ιίζηαο πιεξνθνξηψλ. ΢ε απηή ζα
πεξηιακβάλνληαη νλφκαηα, γεγνλφηα, ηζηνξηθέο αλαθνξέο, γεσγξαθηθέο ηνπνζεζίεο,
ηίηινη ζπγγξακκάησλ θαη άιια πιεξνθνξηαθά ζηνηρεία παξκέλα απφ βηβιία,
πξσηνζέιηδα εθεκεξίδσλ, αλαθνξέο, επξεηήξηα, ιεμηθά, πεξηνδηθά. Βέβαηα, δελ
πξνηείλεηαη έλαο πιήξεο θαηάινγνο φξσλ ν νπνίνο ζα θαιχπηεη φιν ην θάζκα ηεο
ακεξηθαληθήο πνιηηηζκηθήο θιεξνλνκηάο, αιιά κηα θαηεπζπληήξηα γξακκή πνπ ζα
πξνζαλαηνιίδεη ζην πεδίν ηεο εθπαηδεπηηθήο πξάμεο θαη ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ
γξακκαηηζκνχ. Ο Hirsch ζπεχδεη λα δηεπθξηλίζεη φηη ε πξνηεηλφκελε ιίζηα δελ είλαη
πιήξεο, γηαηί ε γλψζε ζπλερψο αιιάδεη θαη εμειίζζεηαη. Καηά ζπλέπεηα, ην
πεξηερφκελφ ηεο κπνξεί θαηά δηαζηήκαηα λα εκπινπηίδεηαη, λα πεξηιακβάλεη
ζηνηρεία απφ ηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ αλζξψπσλ εληαγκέλα ζε επξχηεξεο
θαηεγνξίεο θαη ζρήκαηα. Γηα ηηο πξνυπνζέζεηο ζπγθξφηεζεο ηεο ιίζηαο ζα δειψζεη:

«Βαζηζηήθακε ζηε δηθή καο εκπεηξία θαη θξίζε γηα λα απνθαζίζνπκε ηα

θξηηήξηα κε βάζε ηα νπνία ζα επηιεγνχλ θαη ζα νξγαλσζνχλ ηα πεξηερφκελα
ηεο ιίζηαο ».

(ζην ίδην, 136).

Ο θχξηνο ζηφρνο ηεο παξαπάλσ πξφηαζεο είλαη ε αλχςσζε ηνπ κνξθσηηθνχ

επηπέδνπ ησλ Ακεξηθαλψλ θαη, εηδηθά, ηεο λενιαίαο, λα ζπάζεη ν θχθινο ηνπ
αλαιθαβεηηζκνχ. Ο Hirsch, φκσο, απνζπλδέεη ηηο έλλνηεο ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη
ηεο κφξθσζεο απφ ηελ πνιηηηθή. Τπνζηεξίδεη φηη νη πνιηηηζκηθέο αμίεο θαη νη
παξαδφζεηο, ζην πιαίζην ελφο ηέηνηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ, δελ ππφθεηληαη ζηελ

229
εγθαζίδξπζε πξνπαγαλδηζηηθψλ πξαθηηθψλ. Ζ δεκφζηα εθπαίδεπζε, θαηά ηνλ
Hirsch, δε ζπλεπάγεηαη πνιηηηθή ρεηξαγψγεζε. Ο πξσηαξρηθφο ζηφρνο κηαο
νηθνπκεληθήο παηδείαο πξέπεη λα είλαη «ε νπδέηεξε πεξηγξαθή θαη παξνπζίαζε
ζεκειησδψλ αξρψλ ηνπ πνιηηηζκνχ». Φπζηθά, ζα επηζεκάλεη ν ίδηνο, ζην πιαίζην
κηαο πνιηηηθήο ηεο θνπιηνχξαο φζν πεξηγξαθηθφο θαη λα είλαη ν ραξαθηήξαο ηεο
ιίζηαο δελ κπνξεί λα είλαη απφιπηα νπδέηεξνο. ΋κσο, ην θιεηδί είλαη ε δηακφξθσζε
ζπλαηλεηηθψλ δηαδηθαζηψλ νη νπνίεο ζα επηηξέςνπλ ηνλ εκπινπηηζκφ ηνπ
πεξηερνκέλνπ ηεο εθπαίδεπζεο κε επξέσο απνδεθηέο ζπκβηβαζηηθέο αμίεο θαη
γλψζεηο (ζην ίδην, 137).

Γχν ζεκαληηθέο παξαηεξήζεηο πνπ κπνξεί, επίζεο, λα θάλεη θαλείο γηα ηελ
πξφηαζε ηνπ πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ, αθνξνχλ ηελ έκθαζε πνπ δίλεηαη ζην
πεξηερφκελν ηεο εθπαίδεπζεο θαη ζηελ αλάγθε ζπγθξφηεζεο ελφο αλαιπηηθνχ
πξνγξάκκαηνο ζεκειησκέλνπ ζε έλαλ ππξήλα πιεξνθνξηαθψλ ζηνηρείσλ. Ο Hirsch
ζα ππνζηεξίμεη φηη ε επηζηεκνληθή ζπδήηεζε γηα ην γξακκαηηζκφ δελ κπνξεί πιένλ
λα αγλνεί ην δήηεκα ηνπ πεξηερφκελνπ ηεο εθπαίδεπζεο θαη λα πεξηνξίδεηαη ζηελ
εηζαγσγή θάπνησλ ηερληθψλ πξαθηηθψλ. Ζ ηδέα ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο
θαηάξηηζεο, ρσξίο λα απαμηψλεηαη, ζεσξείηαη αλεπαξθήο, φηαλ δε βαζίδεηαη ζε έλα
επξχ θάζκα πιεξνθνξηψλ. ΢ηελ πεξίπησζε απηή, ε έλλνηα ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο
εθπαίδεπζεο εκθαλίδεηαη ζπλψλπκε κε έλα απφζεκα κνξθσηηθψλ ζηνηρείσλ,
θαζνξηζηηθφ γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο ηνπ γξακκαηηζκνχ (ζην ίδην, 144).
Απηή ε αλαζπγθξφηεζε ησλ κνξθσηηθψλ πεξηερνκέλσλ πξέπεη λα ζπλαξζξσζεί κε
ηε δηαδηθαζία πξφζβαζεο ζηα «δηαθεθξηκέλα ζπγγξάκκαηα» ηεο αλζξψπηλεο
πνιηηηζκηθήο θιεξνλνκηάο. Ο William Bennett πξνηείλεη κηα ιίζηα δηδαθηηθψλ
αλαθνξψλ πνπ ζα πεξηιακβάλεη ηνλ ΋κεξν, ην Θνπθπδίδε, ηνλ Πιάησλα, ην
΢αίμπεξ, ηνλ Νηίθελο, ην Μαξμ, ηνλ Έιηνη, ηνλ Νηνζηνγηέθζθη, θ.ά. θαη, βέβαηα, ηε
Βίβιν (Bennett, 1984, 11). Μία παξαπιήζηα επηζήκαλζε ζα γίλεη απφ ηνλ Allan
Bloom, ν νπνίνο ζα ππνζηεξίμεη ηε ζπκβνιή ησλ θιαζηθψλ έξγσλ ζηελ πιεξέζηεξε
θαηαλφεζε ηεο πλεπκαηηθήο θιεξνλνκηάο ηνπ αλζξψπνπ. Οπνπδήπνηε, γξάθεη ν
Bloom, νη καζεηέο ή νη θνηηεηέο έρνπλ έξζεη ζε επαθή κε ην θιαζηθφ πεξηερφκελν
απηψλ ησλ έξγσλ, ζθπξειαηείηαη έλα αίζζεκα κνξθσηηθήο εθπιήξσζεο θαη
επηηπγράλεηαη ν επηζπκεηφο ζηφρνο ηεο αλεμαξηεζίαο ηεο κάζεζεο. Καη‟ απηφλ ηνλ
ηξφπν, ε κειέηε γηα παξάδεηγκα ηνπ Πιάησλα θαη ηνπ ΢αίμπεξ ζπλεηζθέξεη ζηελ
αλχςσζε ηνπ πλεπκαηηθνχ νξίδνληα ησλ λέσλ θαη ζηελ αλαδηακφξθσζε ηνπ

230
αθαιαίζζεηνπ θφζκνπ καο (Bloom, 1987, 344, 380). Παξάιιεια, ε αλάπηπμε ηεο
νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ κε βάζε ην πεξηερφκελν ζπλδπάδεηαη κε κηα ζπλνιηθή
πξφηαζε γηα ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα. ΢χκθσλα κε απηή, ην «θαιφ» αλαιπηηθφ
πξφγξακκα νθείιεη λα πξνσζεί ηελ ηδέα ηνπ ζπγθεξαζκνχ ηεο γεληθήο κφξθσζεο
κε ηελ εμεηδηθεπκέλε γλψζε. Να πξνζθέξεη ηε δπλαηφηεηα πξφζβαζεο ζε έλα επξχ
θάζκα γλσζηηθψλ πεδίσλ. Απφ απηή ηε ζθνπηά, ε απζηεξή εμεηδίθεπζε ζε κία κφλν
πεξηνρή ηεο γλψζεο ζεσξείηαη πξνβιεκαηηθή θαη εκπνδίδεη ηε ζπλερή
αλαπξνζαξκνγή ηνπ αηφκνπ ζηελ εμειηζζφκελε πξαγκαηηθφηεηα. Ζ
λενζπληεξεηηθή νπηηθή γηα ην πεξηερφκελν ηεο εθπαίδεπζεο ελδηαθέξεηαη, επίζεο,
γηα ηε κειέηε ησλ θιαζηθψλ θεηκέλσλ ζηελ απζεληηθή ηνπο εθδνρή. Σν αλαιπηηθφ
πξφγξακκα πξέπεη λα ελζσκαηψλεη ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ηέηνηνπ είδνπο θείκελα
θαη λα απνθεχγεη ηηο επεμεξγαζκέλεο ζε έλα δεπηεξνγελέο επίπεδν κνξθέο. Μφλν
φηαλ νη καζεηέο κειεηήζνπλ ην πξσηφηππν θείκελν, ζπδεηήζνπλ θαη γξάςνπλ γη‟
απηφ, ζα γλσξίζνπλ ηελ απζεληηθή δχλακε ησλ ηδεψλ ηνπ. Έλα «θαιφ» επίζεο
αλαιπηηθφ πξφγξακκα πξέπεη λα δίλεη έκθαζε ζηηο Αλζξσπηζηηθέο ΢πνπδέο θαη
εηδηθφηεξα ζηα κεγάια έξγα ηεο ηζηνξίαο, ηεο ινγνηερλίαο, ηεο θηινζνθίαο θαη ηεο
ηέρλεο (Bennett, 1984, 7-8). Ζ πξφηαζε απηή ζπλνδεχεηαη απφ ην ζρφιην φηη ην
αλαιπηηθφ πξφγξακκα δελ είλαη πιένλ κηα απνθξπζηαιισκέλε δνκή, αιιά έλα
πεδίν πξνβιεκαηηζκνχ θαη δηεξεχλεζεο γηα ηε γλψζε πνπ ζα δηδαρζεί. Γηα ηνλ
Bennett, είλαη έλα πξντφλ πνιηηηθψλ ζπκβηβαζκψλ αλάκεζα ζε εκπιεθφκελνπο
θνξείο ηεο εθπαίδεπζεο ζην πιαίζην ηεο θπξίαξρεο ινγηθήο ηνπ κάξθεηηλγθ. Σν
αλαιπηηθφ πξφγξακκα δέρεηαη πηέζεηο απφ ηηο δπλάκεηο ηεο αγνξάο. ΢πλέπεηα απηψλ
ησλ πηέζεσλ είλαη ε πηψζε ησλ αθαδεκατθψλ ζηάληαξ θαη ε αλάπηπμε πειαηεηαθψλ
ζρέζεσλ. Ζ ζηξνθή απηή, παξαηεξεί ν Bennett, αληαλαθιάηαη θαη ζην πεδίν ηεο
δηδαθηηθήο πξαθηηθήο, φπνπ θπξηαξρεί ην εθπαηδεπηηθφ κνληέιν απφθηεζεο
ηερληθψλ δεμηνηήησλ θαη ε γλψζε εκθαλίδεηαη λα έρεη ζρεηηθή κφλν αμία. Σν
παλεπηζηήκην ζήκεξα απνθεχγεη λα απαληήζεη πνηεο είλαη νη πξαγκαηηθέο
κνξθσηηθέο αλάγθεο ηεο επνρήο καο θαη πνηα γλψζε αλνίγεη ην δξφκν ζε απηή ηε
δπλαηφηεηα (ζην ίδην, 20). ΋κσο, ε ζπγθξφηεζε ελφο απνηειεζκαηηθνχ αλαιπηηθνχ
πξνγξάκκαηνο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ θαζηέξσζε κηαο νπηηθήο ηνπ γξακκαηηζκνχ
ηεο θνπιηνχξαο, πξέπεη λα ζεσξείηαη έλα δηαθχβεπκα πνπ αθνξά φιν ην θάζκα ησλ
εθπαηδεπηηθψλ βαζκίδσλ. Σα πξψηα ελληά ρξφληα ηεο εθπαίδεπζεο δηακνξθψλνπλ
ην ππφβαζξν ησλ απαηηνχκελσλ γλψζεσλ θαη δεμηνηήησλ γηα ηε κεηέπεηηα

231
επηζηεκνληθή ζπγθξφηεζε ησλ λέσλ. Δπνκέλσο, ηα αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα ηεο
ζηνηρεηψδνπο θαη κέζεο εθπαίδεπζεο πξέπεη λα θαηέρνπλ ζεκαληηθφηαηε ζέζε ζηε
κεηαξξπζκηζηηθή αηδέληα ησλ θπβεξλήζεσλ. Σα παηδηά πνπ νινθιεξψλνπλ ην
πξσηνβάζκην ζρνιείν πξέπεη λα είλαη ηθαλά λα δηαβάδνπλ, λα γξάθνπλ, λα έρνπλ
ζηέξεν απφζεκα γλψζεσλ ζηελ ηζηνξία, ζηε γεσγξαθία, ζηελ αγσγή ηνπ πνιίηε,
ζηα καζεκαηηθά ζηε θπζηθή θαη ζηηο ηέρλεο. Μέζα ζηηο πξνηεξαηφηεηεο ηνπ
εθπαηδεπηηθνχ ζρεδηαζκνχ γηα ηελ πξψηε βαζκίδα ζπγθαηαιέγεηαη, επίζεο, ε
πιεξνθφξεζε ησλ γνληψλ θαη ε ελεξγνπνίεζή ηνπο ζηελ εζηθή δηάπιαζε ηεο
λενιαίαο. Ζ επαθή ηνπ παηδηνχ κε ηα εζηθά πξφηππα ηεο επνρήο ηνπ θαη ε αλάπηπμε
αηζζεκάησλ θνηλσληθήο επζχλεο δελ είλαη δνπιεηά κφλν ησλ εθπαηδεπηηθψλ. ΢ηελ
επφκελε βαζκίδα, ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα πξέπεη λα δίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηε
ζπζηεκαηηθή νηθεηνπνίεζε ηεο θπζηθνκαζεκαηηθήο γλψζεο, ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο
ινγνηερλίαο. Πεξηκέλνπκε απφ ηνπο λένπο, παξαηεξεί ν Bennett, λα θαηέρνπλ
κεηαγλσζηηθέο ηθαλφηεηεο, λα αλαπηχζζνπλ ηελ εθκάζεζε δηαδηθαζηψλ κάζεζεο,
λα αληαπνθξίλνληαη ζε δχζθνια δεηήκαηα, λα επηιχνπλ πξνβιήκαηα, λα
ππεξαζπίδνληαη απφςεηο απφ κηα ζπγθεθξηκέλε ζθνπηά θαη λα ζηαζκίδνπλ ηηο
ελαιιαθηηθέο πξννπηηθέο. Θέινπκε απφ απηνχο, ζπλερίδεη, λα απνθηήζνπλ εθείλεο
ηηο εκπεηξίεο θαη ηηο θνηλσληθέο ζπλήζεηεο πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ είζνδφ ηνπο
ζηνλ θφζκν ησλ ελειίθσλ. Με βάζε απηέο ηηο πξνζδνθίεο, ν δηάινγνο γηα ην
αλαιπηηθφ πξφγξακκα πξέπεη λα εζηηάδεη φρη κφλν ζηα πξνηεηλφκελα καζήκαηα πνπ
ζα απνηειέζνπλ έλα ζψκα χιεο, αιιά θπξίσο ζην ζπγθεθξηκέλν πεξηερφκελν ην
νπνίν απηά ζα έρνπλ (Bennett, 1988, 24).

Ζ παξαπάλσ ζπζρέηηζε αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο θαη πνιηηηζκηθνχ

γξακκαηηζκνχ -απφ ηε ζθνπηά ησλ ζπληεξεηηθψλ παηδαγσγηθψλ ζέζεσλ-
πξνυπνζέηεη θαη ηαπηφρξνλα παξάγεη κηα άιιε ζρέζε, απηή αλάκεζα ζηνλ
γξακκαηηζκφ θαη ηε κάζεζε. ΋πσο αλαθέξακε παξαπάλσ, ε έλλνηα ηεο κάζεζεο
ζπλδέεηαη κε ηελ θαηνρή πιεξνθνξηψλ ζεκειησκέλεο ζηηο πξαθηηθέο κεηάδνζεο θαη
αθνκνίσζεο. Οπζηαζηηθά, πξφθεηηαη γηα κηα ζπζζσξεπηηθή εθπαηδεπηηθή
δηαδηθαζία. Ζ πξσηαξρηθή κέξηκλα θάζε εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο κε βάζε ηελ
αλζξσπνινγηθή πξνζέγγηζε ηεο κάζεζεο, πξέπεη λα είλαη ε «επηπνιηηηζκνπνίεζε»,
δειαδή ε κεηαβίβαζε πιεξνθνξηψλ απφ ηε κηα γεληά ζηελ άιιε (Hirsch, 1987, xvi).
Παξάιιεια, κέζα ζε απηφ ην δηδαθηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ, ν εηδηθφο ζηφρνο ηεο
θαηάθηεζεο ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ εμαξηάηαη απφ ηε δνκεκέλε πξνζζήθε δεμηνηήησλ

232
θαη ηελ πξννδεπηηθή αχμεζε ηνπ πξνζθεξφκελνπ αλαγλσζηηθνχ πιηθνχ. ΋ζν πην
πνιχ δηαβάδνπκε, δηαηείλεηαη ν Hirsch, ηφζν πεξηζζφηεξν αλαπηχζζνπκε ηηο
ηθαλφηεηέο καο ζηελ αλάγλσζε (ζην ίδην, 28). ΋κσο, ζε επίπεδν καθξν-αλάιπζεο,
ην πξφβιεκα ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ ζπλδέεηαη αθξηβψο κε ηελ αδπλακία ησλ λέσλ λα
απνκλεκνλεχνπλ θαη λα ρξεζηκνπνηνχλ πιεξνθνξίεο πνπ αλαθέξνληαη ζηελ
ακεξηθαληθή παξάδνζε (ζην ίδην, 94). Δλδεηθηηθή γηα έλαλ πνιηηηζκηθά
πξνζδηνξηζκέλν γξακκαηηζκφ, είλαη ε ζέζε ηνπ Hirsch, ζχκθσλα κε ηελ νπνία:

«Σν εχξνο ησλ πιεξνθνξηψλ ην νπνίν αθνξά ην έζλνο καο δελ κπνξεί λα
είλαη απεξηφξηζην. Απηφ πνπ πξέπεη λα θάλνπκε είλαη λα ελεξγνπνηήζνπκε ηνπο
αλζξψπνπο λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ φηη κφλν κεξηθέο ζειίδεο πιεξνθνξηψλ
ρσξίδνπλ ην γξακκαηηζκφ απφ ηνλ αλαιθαβεηηζκφ ».

(ζην ίδην, 143).

Μία έκθαζε ζην γξακκαηηζκφ, σο πιαίζην ζπκθσλεκέλσλ θαη γεληθά

απνδεθηψλ πιεξνθνξηψλ, παξαπέκπεη ζηελ αλάγθε εθαξκνγήο ελφο κνληέινπ ηεζη
γεληθψλ γλψζεσλ, πνπ ζα ζρεδηάδεηαη γηα ην ζχλνιν ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ
φισλ ησλ βαζκίδσλ. Ζ ζπγθεθξηκέλε πξφηαζε κπνξεί λα εμεηδηθεπζεί αλά βαζκίδα
θαη αλά ηάμε γηα λα αμηνπνηεζεί σο δηαγλσζηηθφ εξγαιείν ζπλεθηηκψληαο ηνπο
ηνπηθνχο πεξηνξηζκνχο θαη ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηεο θάζε θνηλσλίαο θαη ηνπ θάζε
ζρνιείνπ. Ωζηφζν, έλα ηέηνην πξφγξακκα ζα δηέπεηαη απφ έλα εζληθφ ζρέδην
δξάζεο γηα λα είλαη ζε ζέζε λα έξζεη πην θνληά ζηε ζπλνιηθή αιιαγή ηεο
εθπαηδεπηηθήο εκπεηξίαο (ζην ίδην, 141). Ήδε, νη ζηφρνη ελφο πξνγξάκκαηνο
γεληθεπκέλεο εθαξκνγήο ζηαζκηζκέλσλ ηεζη έρνπλ ηεζεί κε επθξίλεηα απφ ην
πνιηηηθφ πιαίζην ηεο λενθηιειεχζεξεο πξφηαζεο ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980.
Ζ παηδαγσγηθή ηνπ θηινζνθία έρεη δηαηππσζεί σο εμήο:

«΢πληζηνχκε πην απζηεξά θαη κεηξήζηκα ζηάληαξ γηα ηα ζρνιεία, ηα

θνιέγηα θαη ηα παλεπηζηήκηα. Τςειφηεξεο πξνζδνθίεο ζρνιηθήο επίδνζεο θαη
αλχςσζε ησλ πξνυπνζέζεσλ εηζαγσγήο ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ».

Σν εξγαιείν πνπ ζα ζπκβάιιεη ζηελ επίηεπμε ηεο παξαπάλσ εηζήγεζεο

είλαη ηα ζηαζκηζκέλα ηεζη. ΢θνπφο ηνπ πξέπεη λα είλαη ε εθηίκεζε ηνπ επηπέδνπ
γξακκαηηζκνχ ησλ καζεηψλ θαη ε δπλαηφηεηα άκεζσλ δηνξζσηηθψλ παξεκβάζεσλ
(The National Commission on Excellence in Education, 1983, 28). Ωζηφζν,
ζχκθσλα κε ηνλ Bennett, ηα ηεζη είλαη έλα εξγαιείν πνπ ρξεηάδεηαη βειηίσζε γηα

233
λα ιεηηνπξγεί κε ηε κεγαιχηεξε δπλαηή απνηειεζκαηηθφηεηα. Τπφ απηή ηελ έλλνηα,
απαηηείηαη πεξηζζφηεξε αθξίβεηα θαη αμηνπηζηία ζηηο κεηξήζεηο. Μία ελδηαθέξνπζα
πεξίπησζε έγθπξεο εθαξκνγήο ησλ ηεζη, αλαθέξεη ν Bennett, είλαη ην πξφζθαην
(1988) εζληθφ πξφγξακκα αμηνιφγεζεο εθπαηδεπηηθήο πξνφδνπ, ην νπνίν κε
απζηεξνχ ηχπνπ κεηξήζεηο θαη αθξηβείο ππνινγηζκνχο ζπλέβαιε ζηελ αλακφξθσζε
ηνπ εζληθνχ δηαιφγνπ γηα ην γξακκαηηζκφ, παξέρνληαο αμηφπηζηεο πιεξνθνξίεο
ζρεηηθά κε ηελ πξαγκαηηθή πξφνδν ησλ καζεηψλ. Μηα λέα γεληά δηαγλσζηηθψλ
εξγαιείσλ ζε εζληθφ, πνιηηεηαθφ θαη ηνπηθφ επίπεδν ζα εληζρχζεη ηνλ αμηνινγηθφ
ξφιν ηνπ ζρνιείνπ θαη ζα δψζεη ρξήζηκεο πιεξνθνξίεο ζηνπο γνλείο θαη ζηνπο
εηδηθνχο ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο γηα ηηο επηδφζεηο φρη κφλν ησλ καζεηψλ, αιιά
θαη ησλ ζρνιείσλ γεληθφηεξα (Bennett, 1988, 29).

Οη ζέζεηο ησλ εθπξνζψπσλ ηνπ παξαδνζηαθνχ γξακκαηηζκνχ γηα ην

αλαιπηηθφ πξφγξακκα, ην πεξηερφκελν ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηελ πξνζέγγηζε ηεο
γλψζεο πιαηζηψλνληαη απφ κηα ζπλνιηθφηεξε αληίιεςε γηα ηελ έλλνηα ηεο
θνπιηνχξαο. ΢χκθσλα κε απηή, ε πνιηηηζκηθή δηάζηαζε ηνπ γξακκαηηζκνχ
πξννξίδεηαη λα παξάγεη έλα εληαίν ζχζηεκα «εζληθήο θνπιηνχξαο». Ζ θνπιηνχξα
είλαη έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο δηαχινπο γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ εζληθνχ
ππνθεηκέλνπ. Ζ ζηξνθή ηεο πξνζνρήο ζε απηήλ απνθηά γηα ηνπο ζπληεξεηηθνχο
παηδαγσγνχο κεγαιχηεξε αμία ζε κηα επνρή πνπ ηα δφγκαηα ηεο πνιππνιηηηζκηθήο
εθπαίδεπζεο θαίλεηαη λα αζθνχλ ηδηαίηεξε γνεηεία ζην ζχγρξνλν θφζκν. Δπνκέλσο,
ε επζχλε ηνπ ζρνιείνπ λα ζπγθξνηήζεη έλα ζχζηεκα αξρψλ, αμηψλ, ζεκαζηψλ θαη
πξνηχπσλ είλαη παξνχζα ζε θάζε πξφηαζε γηα ην γξακκαηηζκφ θαη ηε γιψζζα. Ζ
επηζηξνθή ζηελ θνηλή θνπιηνχξα θξίλεηαη απαξαίηεηε γηα ιφγνπο ηζηνξηθήο
αλάθακςεο ηεο δεκνθξαηίαο θαη δηαθχιαμεο ηεο εζληθήο ελφηεηαο ησλ Ζ.Π.Α.
(Hirsch, 1987, 18). ΢χκθσλα κε ηνλ Bloom, ε έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο πξέπεη λα
ζεσξείηαη πξνζδηνξηζηηθή κηαο θνηλφηεηαο αλζξψπσλ, ελφο έζλνπο. ΢ε κηα δεχηεξε
δηάζηαζε, ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα αλαθέξεηαη ζηελ ηέρλε, ζηε κνπζηθή, ζηε
ινγνηερλία θαη ζε θάζε κνξθσηηθή ηδέα πςεινχ θχξνπο. ΢ηελ ηνκή απηψλ ησλ δχν
κπνξεί λα δεη θάπνηνο ηε ζπγθξφηεζε ηεο θνηλφηεηαο, ηελ εζηθή ελφηεηα ησλ
αλζξψπσλ, ηελ θνηλή ηνπο θαηαγσγή θαη ηελ αγσλία ηνπο λα θηάζνπλ ζε έλα
αλψηεξν επίπεδν δσήο. Με βάζε απηή ηε ινγηθή, ε θνπιηνχξα είλαη κηα κνξθή
δξάζεο ηεο θνηλφηεηαο, κηα δνκή ζρέζεσλ ζηελ νπνία ην άηνκν απνθηά αίζζεζε
ηεο ηαπηφηεηάο ηνπ θαη έλα πεδίν ζην νπνίν ζπγθιίλνπλ νη πξνζσπηθνί

234
πξνζαλαηνιηζκνί κε ηηο θνηλσληθέο ππνρξεψζεηο ηνπ θαζελφο (Bloom, 1987, 186,
187). Οη Ζ.Π.Α., θαηά ηνλ Hirsch, δελ είλαη έλα κνλνπνιηηηζκηθφ έζλνο, γη‟ απηφ θαη
πξέπεη λα πξνζδηνξηζηνχλ κε αθξίβεηα ηα ζηνηρεία πνπ ππνζηεξίδνπλ ηε ζπλνρή
ηνπ. Απφ απηή ηελ άπνςε, ν πνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο πξέπεη λα είλαη πξσηίζησο
εζληθφο γξακκαηηζκφο (Hirsch, 1987, 18) θαη λα δηακνξθψλεη ην ραξαθηήξα ηνπ
απφ ηνπο γισζζηθνχο, λνκηθνχο θαη ζξεζθεπηηθνχο θψδηθεο πνπ ζπγθξνηνχλ ην
ηζηνξηθφ παξειζφλ ησλ Ζ.Π.Α. Γίπια ζηνλ εζληθφ χκλν, ηε ζεκαία, ην έζνο ηνπ
παηξησηηζκνχ θαη ηνπ θαζήθνληνο, ηνπνζεηείηαη ην ζηνηρείν ηεο ζξεζθεπηηθήο
πίζηεο. Ζ εζληθή θνπιηνχξα ησλ Ζ.Π.Α. ζθπξειαηείηαη ζηηο ζπκβνιηθέο
δηαδηθαζίεο ηεο ζξεζθεπηηθήο έθθξαζεο. Απαηηείηαη, φκσο, ελίζρπζε ηνπ εζληθνχ
αλνζνπνηεηηθνχ ζπζηήκαηνο, ψζηε λα απνθεπρζεί ε εθθπιηζηηθή επίδξαζε ηνπ
πνιηηηζκηθνχ θαηαθεξκαηηζκνχ. Ζ ζπλεηδεηνπνίεζε φηη ην έζλνο βξίζθεηαη ζε
θίλδπλν ελεξγνπνηεί αθξηβψο εθείλα ηα εζληθά αληαλαθιαζηηθά, πνπ ζηελ
πεξίπησζε ηνπ πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ αληηπξνζσπεχνπλ ην βαζηθφ ππξήλα
ησλ γλψζεσλ θαη ησλ εζηθψλ πξνηεξαηνηήησλ: «ηελ απαξαβίαζηε ηεξφηεηα ησλ
θεηκέλσλ» (ζην ίδην, 98, 100). Με ην αίηεκα γηα επηζηξνθή ζηελ θνηλή θνπιηνχξα
θαη ζηελ παξαδνζηαθή γλψζε νη λενζπληεξεηηθνί δηαλννχκελνη ζπλδένπλ ηελ
πνιηηηζκηθή δηάζηαζε ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηε «Γπηηθή παξάδνζε». Ζ ηάζε απηή
ήδε πξνδηαγξάθηεθε απφ ηελ έθθιεζε λα ηζρπξνπνηεζεί ε ζέζε ησλ θιαζηθψλ
έξγσλ ηεο Γπηηθήο Γξακκαηείαο ζηα πξνγξάκκαηα ζπνπδψλ ησλ παλεπηζηεκίσλ.
Έηζη ν Bennett ζα ππνζηεξίμεη:

«Σα ακεξηθαληθά θνιέγηα θαη παλεπηζηήκηα ζα έπξεπε λα αλαιάβνπλ ην

ξφιν ηνπ ζεκαηνθχιαθα ηεο ζσξεπκέλεο ζνθίαο ηνπ δηθνχ καο πνιηηηζκνχ.
Δίκαζηε θνκκάηη θαη πξντφλ ηεο Γπηηθήο πνιηηηζκηθήο παξάδνζεο. Ζ θνηλσλία
καο ζεκειηψζεθε ζηηο αμίεο ηεο δηθαηνζχλεο, ηεο ειεπζεξίαο θαη ηεο
ζπλαίλεζεο. Οη ηδέεο απηέο έρνπλ ηελ ηζηνξηθή ηνπο θαηαγσγή ζηηο έλδνμεο
επνρέο ηνπ Γπηηθνχ πνιηηηζκνχ -Αγγιηθφο θαη Γαιιηθφο Γηαθσηηζκφο,
Αλαγέλλεζε, Αζελατθή Γεκνθξαηία ηνπ Πεξηθιή. Απηέο νη ηδέεο ζπγθξνηνχλ
ην ζπλδεηηθφ πιηθφ ηεο εζληθήο καο πνιπκνξθίαο. Ωο Ακεξηθαλνί πνιίηεο -
καχξνη ή ιεπθνί, Αζηάηεο ή Ηζπαλφθσλνη, πινχζηνη ή θησρνί- κνηξαδφκαζηε
απηέο ηηο πεπνηζήζεηο κε άιιεο θνπιηνχξεο ηεο Γπηηθήο παξάδνζεο. Απηφ δελ
πξέπεη λα ζεσξείηαη εζλνθεληξηθφ. Φπζηθά δελ ππνηηκνχκε ηηο ππφινηπεο
παξαδφζεηο πνπ έρνπλ ζπλεηζθέξεη ζηελ αλζξψπηλε πξφνδν. Τπάξρνπλ θαη
άιιεο θνπιηνχξεο νη νπνίεο έρνπλ ζπκβάιιεη ζηε δηακφξθσζε θαη ηεο δηθήο

235
 καο ηζηνξίαο. ΋πνηνο δελ αλαγλσξίδεη ηελ χπαξμε ηνπ άιινπ, δελ κπνξεί λα
θαηαλνήζεη ηε κνλαδηθφηεηα ησλ δηθψλ ηνπ αμηψλ. Καζίζηαηαη ιηγφηεξν
ηθαλφο λα θαηαιάβεη ηνλ θφζκν. Απφ απηή ηελ άπνςε, ηα πξνγξάκκαηα
ζπνπδψλ ησλ θνιεγίσλ ζα πξέπεη λα ελζσκαηψζνπλ ζηα πεξηερφκελά ηνπο κε
ζεβαζκφ αλαθνξέο ζην κε-Γπηηθφ θφζκν. ΋κσο, ε θαξδηά ηεο ακεξηθαληθήο
εθπαίδεπζεο ρηππά ζηε Γπηηθή παξάδνζε. Ο Γπηηθφο πνιηηηζκφο είλαη ε
βαζηθφηεξε πεγή δηακφξθσζεο ηεο εζληθήο καο ηαπηφηεηαο (…) ».

(Bennett, 1984, 30).

Αιιά, αθφκα θαη κε απηφ ην ζρεηηθφ άλνηγκα πξνο ηελ πνιηηηζκηθή

εηεξφηεηα, ε Γπηηθή παξάδνζε -ηδηαίηεξα απηή πνπ είλαη πξνζεισκέλε ζηελ
ηζηνξηθή νηθνπκεληθφηεηα ηεο αξραίαο ειιεληθήο θηινζνθίαο- παξακέλεη ε
αλακθηζβήηεηε δχλακε πνπ εγγπάηαη ηελ ειεπζεξία ηνπ πλεχκαηνο θαη ηνλ
απζεληηθφ επηζηεκνληθφ ζηνραζκφ, γηαηί αλαπηχζζεη κηα πξαγκαηηθά θξηηηθή ζρέζε
κε ηνλ εαπηφ ηεο. Ο Bloom ππνζηεξίδεη φηη πξφθεηηαη γηα κνλαδηθή πεξίπησζε έλαο
πνιηηηζκφο λα ακθηζβεηεί ηελ ίδηα ηνπ ηελ χπαξμε. Ζ κειέηε ηεο θνπιηνχξαο ησλ
«Άιισλ» είλαη απνθιεηζηηθά Γπηηθφ θαηλφκελν πνπ βξίζθεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ
πξαθηηθή ηνπ κε Γπηηθνχ θφζκνπ λα θαηαζθεπάδεη κχζνπο πνιηηηζκηθήο
αλσηεξφηεηαο (Bloom, 1987, 36).

Γεληθά, ε πνιηηηζκηθή δηάζηαζε ηνπ γξακκαηηζκνχ αζπάδεηαη ηελ ηζφηεηα

ησλ εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ, αλεμάξηεηα απφ ηε θπιή, ηελ θνηλσληθή ηάμε θαη ην
νηθνλνκηθφ ζηάηνπο ην νπνίν θαηέρνπλ ηα άηνκα. Ζ ζπγθεθξηκέλε νπηηθή γηα ηνλ
γξακκαηηζκφ δεζκεχεηαη φηη ε θνηλσληθή πξφνδνο κπνξεί λα επηηεπρζεί σο
απνηέιεζκα ησλ πξνζσπηθψλ πξνζπαζεηψλ ηνπ παηδηνχ ζε ζπλδπαζκφ κε ηε
δηακφξθσζε ίζσλ φξσλ εθπαηδεπηηθήο θηλεηηθφηεηαο. Έλαο γξακκαηηζκφο γηα
φινπο πνπ δε ζα πξνσζεί ηελ ηδέα ηεο καδηθήο εθπαίδεπζεο ζε βάξνο ηεο πνηφηεηαο
ηεο κάζεζεο, δε ζα αλαπηχζζεη κία αζχκκεηξε ζρέζε αλάκεζα ζηελ ηζφηεηα θαη
ηελ πνηφηεηα, αιιά ζα δίλεη έκθαζε ζην ηαιέλην θαη ζηε δπλακηθφηεηα ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ (The National Commission on Excellence in Education, 1983, 8,
12). Σν βαζχηεξν κήλπκα είλαη πσο ε ζρνιηθή πξφνδνο δελ κπνξεί λα ηδσζεί έμσ
απφ ην απνηέιεζκα ηεο νηθεηνπνίεζεο ηεο θπξίαξρεο θνπιηνχξαο. Σα παηδηά πνπ
πξνέξρνληαη απφ ηα ρακειφηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα είλαη πξνο ην ζπκθέξνλ ηνπο
λα θαηαθηήζνπλ ηελ επίζεκε ζρνιηθή γλψζε θαη λα εηζαρζνχλ ζηελ θπξίαξρε ηάζε
ηεο αγγιφθσλεο Ακεξηθήο. Σν πην ηζρπξφ αληίδνην ζηελ πνιηηηζκηθή ζηέξεζε είλαη

236
λα θαηαζηήζνπκε, ιέεη ν Hirsch, ηηο «ζεκειηψδεηο πιεξνθνξίεο» ηεο Γπηηθήο
παξάδνζεο δηαζέζηκεο ζηα παηδηά φισλ ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ. Δδψ, κπνξνχκε λα
δηαθξίλνπκε ηε ζρέζε αλάκεζα ζηελ εξγαηηθή ηάμε, ηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα θαη
ηνλ πνιηηηζκηθφ γξακκαηηζκφ. Ζ αλαδφκεζε, φκσο, ηεο εθπαηδεπηηθήο εκπεηξίαο δε
ζα ζπληειεζηεί κε φξνπο δνγκαηηζκνχ θαη εγεκνληθνχ ειέγρνπ. Ο γξακκαηηζκφο
ηεο πνιηηηζκηθήο ελζσκάησζεο κέζα απφ ηνπο θαθνχο κηαο παξαδνζηαθήο νπηηθήο
δε ζπλεπάγεηαη ηε δηαηήξεζε ηνπ status quo, δελ κπνξεί λα επηβάιιεηαη
αδηαπξαγκάηεπηα θαη κε θαηαλαγθαζηηθφ ηξφπν (Hirsch, 1987, 24).

Πξηλ ζπλνςίζνπκε, αμίδεη λα ζεκεηψζνπκε φηη ζχκθσλα κε ηνλ Michael

Apple, ε παιηλφξζσζε ηεο λέαο Γεμηάο πξέπεη λα ζεσξείηαη απνηέιεζκα ηεο
ζπκκαρίαο ζεκαληηθψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ 37. Με δεδνκέλε ηελ ηζηνξηθν-πνιηηηθή
ζπγθπξία ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, νη θπξίαξρεο θνηλσληθέο νκάδεο
αμηνπνίεζαλ ηελ θξίζε θαη ηα απνηειέζκαηά ηεο θαη θαηάθεξαλ κε πεηζηηθφ ηξφπν
λα ελνρνπνηήζνπλ ηα ζρνιεία γηα ηελ αλεξγία. Ωζηφζν, παξαηεξεί ν Apple, δελ
ήηαλ ηα ζρνιεία πνπ πξνθάιεζαλ ηελ νηθνλνκηθή θξίζε θαη φμπλαλ ηα θνηλσληθά
πξνβιήκαηα. Ήηαλ νη πνιηηηθέο εθείλεο πνπ αλαδηακφξθσζαλ ηε ζρέζε θεθαιαίνπ
εξγαζίαο πξνο φθεινο ηνπ πξψηνπ. Γελ ήηαλ ε αδπλακία ηνπ αλαιπηηθνχ
πξνγξάκκαηνο λα πξνζθέξεη ηελ «πξαγκαηηθή γλψζε», πνπ ππνηίζεηαη φηη άθεζε
ηνπο κειινληηθνχο εξγαδφκελνπο απξνεηνίκαζηνπο. Ήηαλ ε νπζηαζηηθή απαμίσζε
ηεο εξγαζίαο θαη ε επηινγή λα απνιπζνχλ ελ ελεξγεία εξγαδφκελνη, νη νπνίεο
βχζηζαλ νιφθιεξεο θνηλφηεηεο ζε θξίζε. ΋κσο, ε λέα Γεμηά θαηάθεξε λα
δεκηνπξγήζεη λνζηαιγία γηα ην παξειζφλ, λα ην κπζνπνηήζεη θαη λα επηθέξεη έλα
είδνο κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο «θνηλήο ινγηθήο» (Apple, 2005, x). ΢ε απηή ηελ
πνιηηηθή κεζφδεπζε ζπλέβαιε -ρσξίο θπζηθά λα ηελ επηθαζνξίζεη απφ κφλε ηεο- ε
έκθαζε ζηελ πνιηηηζκηθή θαη νηθνλνκηθή δηάζηαζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ησλ
λενζπληεξεηηθψλ θαη λενθηιειεχζεξσλ δνγκάησλ. Απηφ θαίλεηαη θαζαξά ζηελ

37
΢ην βηβιίν ηνπ Δπίζεκε Γλώζε ν Apple ζα ζπδεηήζεη γηα ηε δεμηά ζηξνθή θαη ην λέν εγεκνληθφ
κπινθ ζην νπνίν ζπλππάξρνπλ ζε κηα αζηαζή ζπκκαρία ηέζζεξηο νκάδεο: νη λενθηιειεχζεξνη, νη
λενζπληεξεηηθνί, νη απηαξρηθνί ιατθηζηέο θαη νη εθπξφζσπνη ηεο επαγγεικαηηθήο λέαο κεζαίαο ηάμεο
(δεο Apple, 2008, 57-58). ΢ηελ πεξίπησζε πνπ ν γξακκαηηζκφο ζπλδέεηαη κε έλα ζχλνιν
πεπνηζήζεσλ, αιιά θαη κε ηελ πξννπηηθή αλάπηπμεο επαγγεικαηηθψλ δεμηνηήησλ, απαξαίηεησλ γηα
ηελ αγνξά εξγαζίαο, απνηειεί έλα κείγκα πνιηηηθψλ πξνηεξαηνηήησλ ζπλδεφκελσλ κε ηα θνηλσληθν-
νηθνλνκηθά ζπκθέξνληα ησλ λενθηιειεχζεξσλ θαη ησλ λενζπληεξεηηθψλ ζηηο Ζ.Π.Α.

237
πεξίπησζε ησλ πνιηηηθψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ ζηφρσλ, νη νπνίνη ζπγθιίλνπλ ζηελ
πξνζαξκνγή ηεο εθπαίδεπζεο ζηηο λέεο αλάγθεο ηεο θαπηηαιηζηηθήο αλάπηπμεο θαη
ζηε ζεκειίσζε κηαο θνηλήο θνπιηνχξαο. Ο William Bennett ζην American
Education (1988) ζα ππνζηεξίμεη επζέσο ηελ νξγαλσηηθή δνκή ηνπ ζρνιείνπ ζηα
πξφηππα ηνπ επηρεηξεκαηηθνχ κνληέινπ (41), ηε κεηαηξνπή ησλ «εηζαγφκελσλ» ζε
«εμαγφκελα» (45) θαη ηε ινγνδνζία ηνπ ζρνιείνπ πξνο ηελ θνηλσλία (46). Με
δεδνκέλεο απηέο ηηο πηέζεηο, ε αθεηεξηαθή ζέζε πνπ αλαγγέιιεη ν πνιηηηζκηθφο
γξακκαηηζκφο είλαη ε κεγηζηνπνίεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ απνηειεζκάησλ θαη ε
αλαγφξεπζε ηεο ακεξηθαληθήο θνηλσλίαο ζε θνηλσλία ηεο κάζεζεο (The National
Commission on Excellence in Education, 1983, 14, 16). Ζ πξννπηηθή απηή ζα
εμππεξεηεζεί κε ηελ αλαβίσζε θαη ηελ αλαλεσκέλε αμηνπνίεζε ηεο ζεσξίαο ηνπ
«αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ» (ζην ίδην, 7, 13, 15). Ο θχξηνο ζηφρνο πξέπεη λα είλαη ε
ελίζρπζε ησλ Ζ.Π.Α. ζην δηεζλή αληαγσληζκφ ζε ζπλάξηεζε κε ηελ ηζρπξνπνίεζε
ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο. Πην ζπγθεθξηκέλα, κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε ηελ πξφζεζε
ησλ ζπληεξεηηθψλ παηδαγσγψλ λα ζπλεηζθέξνπλ ζηε ζπλνιηθή αμηνπνίεζε ηνπ
αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ θαη ζηελ επίηεπμε ηνπ «εθπνιηηηζκνχ» ηεο λέαο γεληάο κε
βάζε ηελ παξάδνζε ηεο Γπηηθήο θνπιηνχξαο. Πξφθεηηαη γηα έλαλ εθπαηδεπηηθφ
ζθνπφ πνπ ζπγρσλεχεη δχν ηάζεηο: ηελ ηερλνθξαηηθή κε ηελ παξαδνζηαθή. Ωζηφζν,
ζε ζέκαηα γξακκαηηζκνχ, ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ζην εζσηεξηθφ ηεο
δεμηάο ζπκκαρίαο πνπ βξίζθεηαη ήδε γηα δεχηεξε ηεηξαεηία ζηελ θπβέξλεζε,
θαίλεηαη λα θεξδίδεη έδαθνο ε παξαδνζηαθή-λενζπληεξεηηθή ηάζε 38. Δλλνηνινγηθέο
θαηαζθεπέο φπσο: «θνηλή θνπιηνχξα», «εζληθφ αλαιπηηθφ πξφγξακκα», «ιίζηα
πιεξνθνξηψλ», «Γπηηθφο πνιηηηζκφο», «κεγάια έξγα», «θνηλφ παξειζφλ», «εζληθφο
θίλδπλνο», ελζσκαηψλνληαη ζην ιφγν ησλ ππνζηεξηθηψλ ηνπ ζπληεξεηηθνχ
εθζπγρξνληζκνχ γηα λα εθθξάζνπλ κηα ζεψξεζε ησλ επξχηεξσλ θνηλσληθψλ
πξνυπνζέζεσλ θαη επηπηψζεσλ ηνπ γξακκαηηζκνχ. ΋κσο, ν λενζπληεξεηηζκφο δελ
ππάξρεη αλεμάξηεηα απφ ηνλ νηθνλνκηθφ λενθηιειεπζεξηζκφ. Ζ ζρέζε
πνιηηηζκηθνχ-νηθνλνκηθνχ, αλ θαη αζηαζήο, ζπγρσλεχεη ηελ ηδέα ηνπ θέξδνπο κε ηηο
παξαδνζηαθέο αμίεο. Έηζη εμεγείηαη φηη νη πξνεγνχκελεο ελλνηνινγηθέο θαηαζθεπέο
ζπλππάξρνπλ ζε κηα εχζξαπζηε ελφηεηα κε ηνλ «αληαγσληζκφ», ηελ «πξαγκαηηθή
γλψζε», ηελ «επάξθεηα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ», ηελ «απνηειεζκαηηθφηεηα» θαη ηα
38
Απηφ βέβαηα ζε θακηά πεξίπησζε δε ζεκαίλεη φηη ππνρσξεί ε γεληθφηεξε ηδενινγηθή
θπξηαξρία ηνπ νηθνλνκηθνχ λενθηιειεπζεξηζκνχ.

238
«ηεζη». ΢ην ζπλνιηθφ πνιηηηθφ εγρείξεκα πνπ πεξηγξάςακε παξαπάλσ πξνζηίζεηαη
ε ζπκβνιή ηνπ «πςεινχ γξακκαηηζκνχ» σο παξάγνληα νηθνδφκεζεο κηαο
«ζχγρξνλεο θαη δίθαηεο θνηλσλίαο», ε πξφζιεςε ελφο «θαζνιηθνχ» γξακκαηηζκνχ
πνπ εγγπάηαη ηε δεκνθξαηία. Δλδεηθηηθή γηα ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη πνιηηηθνχο
ζηφρνπο πνπ πξναλαθέξακε είλαη ε παξαθάησ ζέζε, κε ηελ νπνία ν Hirsch επηιέγεη
λα νινθιεξψζεη ηo ζπιινγηζκφ ηνπ ζην γλσζηφ ηνπ βηβιίν Cultural Literacy: What
Every American Needs to Know:

«(…) ΢πάδνληαο ηνλ θχθιν ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ γηα ηνπο ζηεξεκέλνπο

πνιηηηζκηθά καζεηέο, αλπςψλνληαο ην επίπεδν δσήο ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο,
θαζηζηψληαο ηε ρψξα καο πην αληαγσληζηηθή ζηηο δηεζλείο αγνξέο, θαηαθηψληαο
κεγαιχηεξε θνηλσληθή δηθαηνζχλε θαη αλνίγνληαο ηελ πνιηηηθή ζηελ θνηλσλία,
επηηπγράλνπκε ην ζεκειηψδε ζηφρν ηεο ηδξπηηθήο καο πξάμεο σο έζλνπο ».

(Hirsch, 1987, 145).

239
 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 7ο

Ζ ιεηηνπξγηθή νπηηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ

Διζαγυγικά

΢χκθσλα κε ηε Γηεζλή Δπηζεψξεζε γηα ην Γξακκαηηζκφ Δλειίθσλ, ην

θεληξηθφ εξψηεκα πνπ πξέπεη λα ηίζεηαη ζε θάζε εξεπλεηηθφ εγρείξεκα γηα ην
γξακκαηηζκφ δελ αθνξά ην «αλ κπνξείο λα δηαβάζεηο», αιιά ην «πφζν θαιά
κπνξείο λα δηαβάζεηο». Σν πέξαζκα απφ ηελ απιή ηθαλφηεηα ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο
γξαθήο ζηηο απμεκέλεο απαηηήζεηο ρξήζεο ησλ δεμηνηήησλ ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ
απνξξέεη απφ ηελ αλάγθε αληηκεηψπηζεο ζεκαληηθψλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ
πξνθιήζεσλ, πνπ επεξεάδνπλ ηε δνκή ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ. Ζ
παγθνζκηνπνίεζε ησλ αγνξψλ, ε δηεζλνπνίεζε ηνπ εκπνξίνπ, ε ηαρεία αλάπηπμε
ησλ ηερλνινγηψλ θαη ε επέθηαζε ησλ δηαδηθηπαθψλ ρψξσλ απμάλνπλ ηελ
πνιππινθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ ιεηηνπξγηψλ θαη θαζηζηνχλ ηηο θνηλσλίεο
πεξηζζφηεξν αληαγσληζηηθέο απφ ην παξειζφλ. Με βάζε απηέο ηηο αιιαγέο, ν
Ο.Ο.΢.Α. ππνγξακκίδεη ηελ αλακελφκελε ππνρψξεζε ηεο αλεηδίθεπηεο εξγαζίαο
(αθνχ κεηψλεηαη ν αξηζκφο ζέζεσλ γηα ηηο νπνίεο απαηηείηαη βαζηθή εθπαίδεπζε)
θαη ηελ εθαξκνγή αλαζεσξεκέλσλ ζηξαηεγηθψλ γηα ην γξακκαηηζκφ πνπ ζα
αληαπνθξίλνληαη ζηηο εμειηζζφκελεο απαηηήζεηο ηεο αγνξάο εξγαζίαο (Ο.Ο.΢.Α.,
1997, 11)39. Οη αλάγθεο γηα θαηάξηηζε ζήκεξα παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο
ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ. ΢πλερίδνπλ λα εμειίζζνληαη κε γξήγνξνπο ξπζκνχο θαη
θαζηζηνχλ θξίζηκε ηελ απφθηεζε δεμηνηήησλ γξακκαηηζκνχ. Απηέο είλαη αλαγθαίεο
πξνυπνζέζεηο γηα ηελ επηηπρή αληηκεηψπηζε ηεο αλεξγίαο θαη ηελ ηφλσζε ηεο
απαζρνιεζηκφηεηαο. Ζ ζεκεξηλή θνηλσλία ηεο γλψζεο θαη ηεο πιεξνθνξίαο
δηαθξίλεηαη ζε φζνπο δηαζέηνπλ ηηο θαηάιιειεο δεμηφηεηεο θαη ηα πξνζφληα θαη ζε
φζνπο δελ ηα δηαζέηνπλ. Οη λένη πνπ ηνπνζεηνχληαη αξλεηηθά απέλαληη ζηε κάζεζε
θαη εγθαηαιείπνπλ ην ζρνιείν είλαη πην πηζαλφ, σο απνηέιεζκα ηεο ζηάζεο απηήο,

39
Ο ΟΟ΢Α ην 1997 ζε κία έθζεζή ηνπ γηα ην γξακκαηηζκφ ελειίθσλ δηαπηζηψλεη φηη ζε φιεο ηηο
ρψξεο κέιε ηνπ Οξγαληζκνχ, αιιά θαη έμσ απφ απηφλ, ππάξρεη έλα ζεκαληηθφ έιιεηκκα δεμηνηήησλ.
Αθφκε θαη ζην θαηψηεξν επίπεδν ηθαλφηεηαο πνπ απαηηείηαη γηα λα ηα βγάδεη θάπνηνο πέξα κε ηηο
ζχλζεηεο απαηηήζεηο ζηελ θαζεκεξηλή ηνπ δσή, αιιά θαη ζηελ εξγαζία ηνπ, έρεη δηαπηζησζεί φηη ην
έλα ηέηαξην ησλ ελειίθσλ παξνπζηάδεη ζεκαληηθέο αδπλακίεο (Ο.Ο.΢.Α., 1997, 3).

240
λα αληηκεησπίζνπλ αλεπηηπρψο ηηο πξνθιήζεηο ηνπ νηθνλνκηθνχ αληαγσληζκνχ
(Δπξσπατθή Δπηηξνπή, 2000, 33). Δμεηδηθεχνληαο ηηο παξαπάλσ παξαηεξήζεηο ζην
πεδίν ηεο γιψζζαο θαη ηνπ γξακκαηηζκνχ ε επηζηεκνληθή νκάδα ηνπ New London
Group40 ζα ζπλδέζεη ηηο νηθνλνκηθέο θαη γεσπνιηηηθέο αιιαγέο κε ηηο ηξνπνπνηήζεηο
πνπ απηέο ζπλεπάγνληαη ζηελ παηδαγσγηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ. ΢ην ζπγθεθξηκέλν
πιαίζην, ζχκθσλα κε ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο ίδηαο νκάδαο, νη λένη ζα πξέπεη λα
κάζνπλ λα ρεηξίδνληαη έλα πεξίπινθν δίθηπν λνεκάησλ πνπ παξάγνληαη ζε ηνπηθφ
θαη παγθφζκην επίπεδν, λα ζπλδένπλ ηηο ηνπηθέο θαη εζληθέο δηαιέθηνπο κε
δηαθνξεηηθέο δνκέο ζπλείδεζεο, λα αμηνπνηνχλ πβξηδηθέο κνξθέο δηαπνιηηηζκηθψλ
ιφγσλ θαη λα εμνηθεηψλνληαη κε πνηθίινπο ηχπνπο γισζζηθψλ θαη εηθνληθψλ
θεηκέλσλ ηα νπνία ζεκαηνδνηνχλ ηε λέα γισζζηθή θαη πνιηηηζκηθή
δηαθνξεηηθφηεηα, θαζψο θαη ηηο αιιαγέο ζηηο αλάγθεο γηα γξακκαηηζκφ (The New
London Group, 1996, 69). Ο γξακκαηηζκφο θαη ε απφθηεζή ηνπ -ηδηαίηεξα ηελ
επνρή πνπ νη αιιαγέο ζηελ ηδησηηθή θαη θνηλσληθή δσή ησλ αλζξψπσλ βξίζθνληαη
θαζνδφλ θαη δεκηνπξγνχλ ζπλερψο αλαθαηαηάμεηο ζηηο νξηνζεηήζεηο ηνπ δεκφζηνπ
θαη ηδησηηθνχ, θαζψο θαη ζηνπο φξνπο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο νξγάλσζεο ζηα
ζπγθεθξηκέλα ηζηνξηθά ζπκθξαδφκελα- αλαδεηθλχεηαη ζε θξίζηκν δήηεκα πνπ
αθνξά ηελ θαηαλφεζε θαη παξαγσγή λέσλ ηχπσλ θεηκέλσλ (Υαξαιακπφπνπινο,
2006, 8).

Με δεδνκέλν ηνλ θνηλσληθν-ηζηνξηθφ ραξαθηήξα ησλ παξαπάλσ αιιαγψλ,

ην ελδηαθέξνλ γηα ην γξακκαηηζκφ ζε φιεο ηηο ρψξεο παξνπζηάδεηαη απμεκέλν. Οη
πνιηηηθέο πξσηνβνπιίεο δηεζλψο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ
επηθεληξψλνληαη ζηηο ιεηηνπξγηθέο δηαζηάζεηο ηνπ γξακκαηηζκνχ πξνβάιινληαο ηελ
αλάγθε εθαξκνγήο πξνγξακκάησλ πνπ ζα αλαγλσξίδνπλ ηελ πνιιαπιφηεηα ησλ
πεξηπηψζεσλ θαη ηε δηαθνξεηηθφηεηα ησλ νκάδσλ ζηφρσλ. Σα πνξίζκαηα ησλ
εξεπλψλ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο αλαπξνζαλαηνιίδνπλ ην ελδηαθέξνλ ησλ
κειεηεηψλ γηα ην γξακκαηηζκφ παγθνζκίσο, παξέρνπλ ηε βάζε γηα ηελ νξγάλσζε

40
Ζ ζπγθεθξηκέλε επηζηεκνληθή νκάδα ζπγθξνηήζεθε ην 1994 ζην New London ηνπ New
Hampshire ησλ Ζλσκέλσλ Πνιηηεηψλ θαη απνηειείηαη απφ Ακεξηθαλνχο, Άγγινπο θαη Απζηξαινχο
παηδαγσγνχο κεηαμχ ησλ νπνίσλ ν James Gee, Bill Cope, Carmen Luke, θ.ά. Βαζηθή επηδίσμε ηνπ
εγρεηξήκαηνο απηνχ είλαη ε ζπδήηεζε θαη αληαιιαγή ηδεψλ γηα ζέκαηα φπσο ε πνιηηηζκηθή
δηαθνξεηηθφηεηα, νη ηερλνινγίεο ηεο επηθνηλσλίαο, νη αιιαγέο ζηνπο ρψξνπο εξγαζίαο θαη ε
παηδαγσγηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ (The New London Group, 1996, 62).

241
ηνπηθψλ πξνγξακκάησλ θαη ελζαξξχλνπλ ηε δηαθξαηηθή ζπλεξγαζία (Verhoeven,
1994, 3). Σν ελδηαθέξνλ, ε ζηάζε θαη ε ηθαλφηεηα ησλ αηφκσλ λα απνθηνχλ
πξφζβαζε, λα ρεηξίδνληαη, λα αμηνινγνχλ θαη λα ζηνράδνληαη πάλσ ζηηο γξαπηέο
πιεξνθνξίεο είλαη ζέκαηα θεληξηθνχ ελδηαθέξνληνο γηα ηελ πιήξε ζπκκεηνρή ησλ
αηφκσλ ζην κνληέξλν θφζκν (Ο.Ο.΢.Α., 2003, 5).

΢χκθσλα κε ηνλ David Barton, ε επηζηεκνληθή θαηαγσγή ηεο έλλνηαο

ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζηνπο ρψξνπο ηεο παξαδνζηαθήο
ςπρνινγίαο -ηε δεθαεηία ηνπ 1950 ζηηο κεηαπνιεκηθέο βηνκεραλνπνηεκέλεο
θνηλσλίεο- θαη ζηηο θπξίαξρεο ζεσξίεο ηεο κάζεζεο. Οη ζπγθεθξηκέλεο πξνζεγγίζεηο
ζεκειηψλνληαη ζηελ παξαδνρή φηη ππάξρεη έλα ζψκα δηαθξηηψλ δεμηνηήησλ πνπ
θαζίζηαηαη νηθεηνπνηήζηκν απφ ηα άηνκα ζε κηα δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή (Barton,
1994, 194). Ο Kenneth Levin φπσο θαη νη Castell, Luke θαη McLennan αλαθέξνπλ
πσο ν φξνο ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο επηλνήζεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Βʹ
Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ απφ ηνλ ακεξηθαληθφ ζηξαηφ γηα λα δειψζεη έλα επίπεδν
θαηαλφεζεο νδεγηψλ, απαξαίηεησλ γηα ηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο (Levin, 1982,
250 & Castell, Luke θαη McLennan 1986, 7). Σν 1947 ε ππεξεζία απνγξαθήο ησλ
Ζ.Π.Α. ρξεζηκνπνίεζε ηνλ φξν ιεηηνπξγηθά αλαιθάβεηνο γηα λα αλαθεξζεί ζηα
άηνκα πνπ έρνπλ θνηηήζεη ζηε ζηνηρεηψδε εθπαίδεπζε γηα ιηγφηεξν απφ πέληε
ρξφληα (Levin, 1982, 250). Ζ έλλνηα ηνπ ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ εκθαλίζηεθε
γηα πξψηε θνξά ζε έλα δηεζλέο ζπλέδξην, φπνπ παξνπζηάζηεθαλ ηα πνξίζκαηα ηεο
έξεπλαο ηνπ W. Gray γηα ηελ αλάγλσζε θαη ηε γξαθή (1956) γηα ινγαξηαζκφ ηεο
UNESCO (ζην ίδην, 251). Αξγφηεξα, ν ζπγθεθξηκέλνο φξνο ρξεζηκνπνηήζεθε ζηηο
ζπδεηήζεηο ησλ γισζζνιφγσλ γηα λα δειψζεη κία εθηεηακέλε ζρέζε ησλ
ιεηηνπξγηψλ ηεο γιψζζαο γεληθά, θαη ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ ηδηαίηεξα, κε ηηο
θνηλσληθέο πξνυπνζέζεηο ρξήζεηο ηνπο. Ο ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο αλαθέξεηαη
ζηηο αλάγθεο γηα γξακκαηηζκφ ησλ ζεκεξηλψλ θνηλσληψλ, νη νπνίεο δηέπνληαη απφ
λέεο πνιχπινθεο κνξθέο εγγξάκκαηεο πξαθηηθήο. Ζ έλλνηα ηνπ γξακκαηηζκνχ,
έηζη, πξνβάιιεηαη σο έλα ζχλνιν δεμηνηήησλ πνπ νξίδεηαη απφ ηηο δηεπξπκέλεο
απαηηήζεηο ζηνπο ρψξνπο εξγαζίαο, εθπαίδεπζεο, πνιηηηθήο ζπκκεηνρήο, θνηλνηηθήο
νξγάλσζεο θαη έρεη αληίθηππν ζηε δηακφξθσζε ηεο αηνκηθήο ζπλείδεζεο
(Verhoeven, Elbro, Reitsma, 2002, 3). ΢ην παξφλ θεθάιαην ζα εζηηάζνπκε ηνλ
πξνβιεκαηηζκφ καο ζηηο ζέζεηο πνπ ζεκειηψλνπλ ηε ιεηηνπξγηθή νπηηθή γηα ην
γξακκαηηζκφ, ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ φξνπ ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο θαη ζηηο

242
δηαθνξεηηθέο πξνζιήςεηο ηνπ. Θα επηρεηξήζνπκε έηζη λα απαληήζνπκε ζην
εξψηεκα πνπ αθνξά ηνλ πνιηηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ απηψλ ησλ ζέζεσλ, θαζψο θαη
ην πξφβιεκα ηνπ εληαίνπ ή φρη ραξαθηήξα ηνπο.

1. Οπιζμοί, θέζειρ, πποηάζειρ

Ζ UNESCO έρεη απνπεηξαζεί πνιιέο θνξέο λα νξίζεη ην γξακκαηηζκφ. Οη

νξηζκνί απηνί ππνδειψλνπλ φηη ν γξακκαηηζκφο δελ είλαη θάηη δεδνκέλν γηα
δηαθνξεηηθέο επνρέο, αιιά θαη γηα δηαθνξεηηθέο θνηλσλίεο. ΋πσο καο πιεξνθνξεί ν
Baynham, έλαο απφ ηνπο πξψηνπο νξηζκνχο ηεο UNESCO βάδεη σο πξνηεξαηφηεηα
ηελ θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή ελζσκάησζε:

«Έλα άηνκν είλαη εγγξάκκαην φηαλ έρεη απνθηήζεη ηηο απαξαίηεηεο

γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο πνπ ην θαζηζηνχλ ηθαλφ λα ζπκκεηάζρεη ζε φιεο εθείλεο
ηηο δξαζηεξηφηεηεο ζηηο νπνίεο απαηηείηαη γξακκαηηζκφο γηα ηελ
απνηειεζκαηηθή ιεηηνπξγία ηνπ αηφκνπ ζηελ νκάδα θαη ζηελ θνηλφηεηά ηνπ
θαη ηνπ νπνίνπ νη επηηεχμεηο ζηελ αλάγλσζε, ηε γξαθή θαη ηελ αξηζκεηηθή ηνπ
επηηξέπνπλ λα ζπλερίδεη λα ρξεζηκνπνηεί απηέο ηηο δεμηφηεηεο γηα ηελ αηνκηθή
ηνπ εμέιημε θαη ηελ αλάπηπμε ηεο θνηλφηεηάο ηνπ ».

(UNESCO, 1962, παξαηίζεηαη ζην Baynham, 2000, 19-20).

΢ηε γεληθή ζχλνδν ηεο UNESCO ην 1964 αλαδηαηππψλεηαη ε έλλνηα ηεο

«ιεηηνπξγηθφηεηαο», ελψ, ηαπηφρξνλα, δηαηεξείηαη ν ζηφρνο ηεο θνηλσληθήο
ελζσκάησζεο:

«Σα πξνγξάκκαηα (ιεηηνπξγηθνχ) γξακκαηηζκνχ πξέπεη λα

ελζσκαησζνχλ ζηε γεληθφηεξε πξννπηηθή νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο
αλάπηπμεο ησλ θνηλσληψλ θαη λα ζέζνπλ σο πξνηεξαηφηεηα ηε γξήγνξε
νηθνλνκηθή εμέιημε. Σα πξνγξάκκαηα γξακκαηηζκνχ δελ πξέπεη λα εμαληινχλ
ηνπο ζηφρνπο ηνπο ζηελ απιή απφθηεζε ησλ δεμηνηήησλ ηεο αλάγλσζεο θαη
ηεο γξαθήο, αιιά λα νδεγνχλ, κέζσ ηεο απφθηεζεο ηερληθψλ θαη
επαγγεικαηηθψλ γλψζεσλ, ζηελ πιήξε ελζσκάησζε ησλ αλζξψπσλ ζηελ
νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή δσή. (…) Απηή ε λέα ζεψξεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ
είλαη αλάγθε λα ζέηεη νηθνλνκηθνχο ζηφρνπο, φπσο γηα παξάδεηγκα ηελ
αλχςσζε ηεο εξγαζηαθήο απφδνζεο, ηελ απμεκέλε παξαγσγή ηξνθίκσλ, ηελ

243
 εθβηνκεράληζε, ηελ θνηλσληθή θαη επαγγεικαηηθή θηλεηηθφηεηα θαη ηε
δεκηνπξγία λένπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ (…)».

(Levine, 1982, 254).

Πην πξφζθαηα, ε UNESCO ζα νξίζεη εθ λένπ ην γξακκαηηζκφ, ζε επξχηεξε

βάζε, πξνζζέηνληαο ζηε ζπιινγηζηηθή ηεο ηα ζηνηρεία ησλ πνιιαπιψλ θνηλσληθψλ
ρξήζεσλ ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ηεο ζπλερνχο κάζεζεο:

«Γξακκαηηζκφο είλαη ε ηθαλφηεηα ελφο αηφκνπ λα πξνζδηνξίδεη, λα

θαηαλνεί, λα εξκελεχεη, λα δεκηνπξγεί, λα επηθνηλσλεί θαη λα θάλεη
ππνινγηζκνχο, ρξεζηκνπνηψληαο έληππν θαη γξαπηφ πιηθφ πνπ ζπλδέεηαη κε
έλα επξχ θάζκα θαηαζηάζεσλ. Ο γξακκαηηζκφο εγθιείεη ζηε ινγηθή ηνπ ην
ζηνηρείν ηεο ζπλερνχο κάζεζεο εκπιέθνληαο ηα άηνκα ζε δηαδηθαζίεο πνπ ηα
βνεζνχλ λα θαηαθηήζνπλ ηνπο ζηφρνπο ηνπο, λα αλαπηχμνπλ ηηο γλσζηηθέο
ηνπο ηθαλφηεηεο εμαζθαιίδνληαο ηελ πιήξε ζπκκεηνρή ηνπο ζηε δσή ηεο
θνηλφηεηάο ηνπο θαη ζηελ επξχηεξε θνηλσλία ».

(UNESCO, 2008, παξαηίζεηαη ζηελ ειεθηξνληθή δηεχζπλζε:

http://portal.unesco.org/education).

΢ην ίδην θείκελν, ε παξαπάλσ νπηηθή ζα ζπκπιεξσζεί απφ ηνλ νξηζκφ ηνπ
Ο.Ο.΢.Α. Ο ζπγθεθξηκέλνο φξνο, εδψ, πξνζιακβάλεηαη ζε γεληθή βάζε σο αηνκηθή
δεδνκέλε ηθαλφηεηα θαη ζπκπεξηθνξά πνπ αλαθέξεηαη ζηε δηαρείξηζε θαη ζηελ
θαηαλφεζε πιεξνθνξηψλ απφ φιν ην θάζκα ηεο θνηλσληθήο δσήο: ζηηο θαζεκεξηλέο
δεκφζηεο επαθέο ησλ αλζξψπσλ, ζην ζπίηη, ζηε δνπιεηά, ζηελ θνηλφηεηα. Ζ
πξφζιεςή ηνπο ζπκβάιιεη ζηελ αηνκηθή πξφνδν θαη ηελ θνηλσληθή εμέιημε
(UNESCO, 2008, 18). Οπζηαζηηθά, εδψ ν φξνο γξακκαηηζκφο ππνδειψλεη ηε
ζπκκεηνρή ηνπ ζχγρξνλνπ αλζξψπνπ ζηνλ θφζκν ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ. ΢ηνλ ππξήλα
φισλ απηψλ ησλ ζεκαζηνινγηθψλ παξαζέζεσλ ν γξακκαηηζκφο ζπλδέεηαη κε ηελ
ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα θαηαλνεί γξαπηά θείκελα θαη λα επηθνηλσλεί κέζσ ηνπ
γξαπηνχ ιφγνπ (Muler, 2000). Δληζρπηηθή ηεο παξαπάλσ δηαπίζησζεο πξέπεη λα
ζεσξείηαη κία άιιε αλαθνξά ηνπ Ο.Ο.΢.Α. πνπ ζπλδέεη ην γξακκαηηζκφ κε έλα
ζχλνιν πνιιαπιψλ δεμηνηήησλ θαη επηπέδσλ γισζζηθήο ηθαλφηεηαο, ηδηαίηεξα ζηηο
πξνεγκέλεο βηνκεραληθά ρψξεο. Ζ ζρεηηθή ελλνηνινγηθή πξνζέγγηζε ηελ νπνία
πηνζεηεί εδψ ν Οξγαληζκφο γηα ηελ Οηθνλνκηθή ΢πλεξγαζία θαη Αλάπηπμε
πξνρσξεί, κε βάζε κία δηεζλή έθζεζε γηα ην γξακκαηηζκφ ελειίθσλ (International

244
Adult Literacy Survey), ζηελ εμεηδίθεπζε ησλ πεδίσλ ηα νπνία ζεκαηνδνηνχλ ηελ
θαηάθηεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ. Ζ έθζεζε απηή πξνζδηνξίδεη ηξία επίπεδα: Πξψηνλ,
ην γξακκαηηζκφ ηνπ πεδνχ ιφγνπ, ν νπνίνο αλαθέξεηαη ζηηο απαξαίηεηεο γλψζεηο
θαη δεμηφηεηεο γηα ηελ θαηαλφεζε δνθηκηαθψλ θαη ινγνηερληθψλ θεηκέλσλ.
Γεχηεξνλ, ην γξακκαηηζκφ ησλ εγγξάθσλ, ζηνλ νπνίν πεξηιακβάλνληαη γλψζεηο θαη
δεμηφηεηεο γηα ηε ζπκπιήξσζε εληχπσλ, ηελ νξγάλσζε θαηαζηάζεσλ, ηελ άληιεζε
πιεξνθνξηψλ απφ πίλαθεο, ράξηεο, ιίζηεο θαη, γεληθά, δεκφζηα θείκελα πνπ
εμππεξεηνχλ ηε γξαθεηνθξαηηθή δνκή ησλ θνηλσληψλ. Σξίηνλ, ηνλ
πνζνηηθφ/αξηζκεηηθφ γξακκαηηζκφ. Δδψ, νη γλψζεηο θαη νη δεμηφηεηεο πνπ
απαηηνχληαη αθνξνχλ ηηο αξηζκεηηθέο πξάμεηο θαη ηνπο ππνινγηζκνχο, ηηο πνζνηηθέο
κεηξήζεηο, ηελ νηθνλνκηθή δηαρείξηζε θαη ηελ ηθαλφηεηα λα δηαηάζζνπκε πνζνηηθά
ζηνηρεία θαη δείθηεο.

Με βάζε ηηο παξαπάλσ αλαθνξέο, γίλεηαη αληηιεπηφ φηη ε πξφθιεζε ηεο

λέαο νηθνλνκηθήο ζπγθπξίαο επηρεηξεί λα αλαδηαηάμεη ην ξφιν ηεο εθπαίδεπζεο
αλαβαζκίδνληαο ηε ζεκαζία ηεο κάζεζεο. ΢ηα θείκελα ηνπ Ο.Ο.΢.Α. ζρνιηάδεηαη ε
αλεπάξθεηα ηεο λενθιαζηθήο πξφζιεςεο ηνπ ζρήκαηνο εηζαγφκελα-εμαγφκελα.
Σψξα, νη ζεσξίεο γηα ηε κάζεζε ζρεκαηνπνηνχληαη ζηα φξηα ηεο αλακφξθσζεο ησλ
παξαγσγηθψλ δνκψλ θαη ηεο επέιηθηεο εμεηδίθεπζεο, αληαπνθξηλφκελεο ζε κία
εθζπγρξνληζκέλε θη φρη ζηαηηθή αληίιεςε ηνπ ζπζηήκαηνο. Δλφο ζπζηήκαηνο πνπ
γνεηεχεηαη απφ ηελ εηζαγσγή θαηλνηνκηψλ ζην επίπεδν ηεο παξαγσγήο γλψζεσλ
θαη πιεξνθνξηψλ (OECD, 1997, 91). Ο εθπαηδεπηηθφο ζηφρνο δηαγξάθεηαη πιένλ κε
επθξίλεηα ζηελ εμήο πξφηαζε: ε κάζεζε λα γίλεη κία πνιπδπλακηθή δηαδηθαζία πνπ
ζα μεθηλάεη απφ ηελ παηδηθή ειηθία ηνπ αηφκνπ θαη ζα εθηείλεηαη σο ηε
ζπληαμηνδφηεζή ηνπ. Ο ζηφρνο ηνπ γξακκαηηζκνχ κέζα θη έμσ απφ ην ζρνιείν είλαη
ε εκπινθή ησλ αλζξψπσλ ζε ελδπλακσηηθέο πνιπδηάζηαηεο δξαζηεξηφηεηεο. ΋κσο,
ε δηαδηθαζία απηή δελ πξέπεη λα εμαληιείηαη ζηελ επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε ησλ
ελειίθσλ. Οθείιεη λα πεξηιακβάλεη, εθηφο απφ ηελ εμεηδίθεπζε, θαη ηε γεληθή
εθπαίδεπζε ησλ αλζξψπσλ. Δπνκέλσο, θξίλεηαη ζθφπηκν ε αλχςσζε ησλ γεληθψλ
δεμηνηήησλ ησλ εξγαδνκέλσλ λα βξίζθεηαη ζε ηζνξξνπία κε ηελ ελδπλάκσζε ηεο
επαγγεικαηηθήο ηνπο θαηάξηηζεο. Ο γξακκαηηζκφο θαηέρεη ζέζε θιεηδί ζε απηή ηελ
πξνζδνθία (ζην ίδην, 105). Ωζηφζν, φπσο επηζεκαίλεη ν Macedo, ηφζν ν
γξακκαηηζκφο ησλ βαζηθψλ φζν θαη ν γξακκαηηζκφο πνπ απνβιέπεη ζηελ
εμεηδίθεπζε δηαλχνπλ κία θνηλή πνξεία. Απνκαθξχλνπλ ηνλ άλζξσπν απφ ηε

245
ζπγθξφηεζε ηεο ψξηκεο πνιηηηθήο ζπλείδεζεο. Ο ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο
επηηειεί δχν θαζνξηζηηθέο αιιεινζπλδεφκελεο θνηλσληθέο ιεηηνπξγίεο. Δγραξάζζεη
ηελ απνζπαζκαηηθή ηδηνθπΐα ζηα αλψηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα θαη επηηπγράλεη ηε
κεραληθή θνηλσληθή πξνζαξκνγή ζηα θαηψηεξα ζηξψκαηα. Λεηηνπξγίεο πνπ,
ηειηθά, δηακνξθψλνπλ ηνπο φξνπο αλαπαξαγσγήο ησλ δεδνκέλσλ ηαμηθψλ
ζρέζεσλ.

Οη πξνεγνχκελεο νξηνζεηήζεηο ηεο UNESCO θαη ηνπ Ο.Ο.΢.Α., σζηφζν, δελ

εμαληινχλ ην ζχλζεην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ. Ζ αλάπηπμε ζπλεθηηθψλ δεζκψλ
αλάκεζα ζηηο παξαπάλσ πξνζπάζεηεο λα νξηζηεί ν γξακκαηηζκφο ζηε βάζε ηεο
ιεηηνπξγηθήο πξννπηηθήο δειψλεη, ηαπηφρξνλα, θαη ηελ αδπλακία ηνπο λα
αληαπνθξηζνχλ κεκνλσκέλα ζηε ζρεηηθή ζεσξεηηθή ζπδήηεζε. Ο ιεηηνπξγηθφο
ραξαθηήξαο ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη θάηη εληαίν θαη αδηαίξεην.
Με βάζε ηελ ςπρνγισζζηθή πξφζιεςε ηνπ φξνπ, ν γξακκαηηζκφο ηνπνζεηείηαη ζε
έλα ιεηηνπξγηθφ επίπεδν ηθαλφηεηαο θαη ελδηαθέξεηαη γηα ην άηνκν θαη ηε
ζπκπεξηθνξά ηνπ. ΢χκθσλα κε ηνπο Verhoeven, Elbro θαη Reitsma, ε δνκή ηνπ
ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ ζπγθξνηείηαη ζην πιαίζην ησλ επηθνηλσληαθψλ
δηαδξάζεσλ. Οη παξαπάλσ γισζζνιφγνη γηα λα νξίζνπλ ην ιεηηνπξγηθφ
γξακκαηηζκφ μεθηλνχλ απφ ηελ επηθνηλσληαθή ηθαλφηεηα, ε νπνία πξνυπνζέηεη
γλψζε ησλ θνηλσληθνπνιηηηζκηθψλ ζπκβάζεσλ ιφγνπ, ηεο γξακκαηηθήο δνκήο θαη
ηεο θνηλσληθήο πεξίζηαζεο (Verhoeven, Elbro & Reitsma, 2002, 4). ΢ηα πξαθηηθά
ελφο δηεζλνχο ζπλεδξίνπ ζηελ Οιιαλδία γηα ην Παγθφζκην Έηνο Γξακκαηηζκνχ, ν
ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο νξίδεηαη σο ηθαλφηεηα πξφζιεςεο θαη παξαγσγήο
πιεξνθνξηψλ ζε θαζεκεξηλέο θαηαζηάζεηο. ΋κσο, ε ηθαλφηεηα απηή δελ είλαη
θνηλή γηα φινπο ηνπο αλζξψπνπο νχηε δηέπεηαη απφ ηηο ίδηεο απαηηήζεηο ζε
νπνηαδήπνηε πεξίζηαζε. Πξέπεη λα ζεσξείηαη κνλαδηθή γηα θάζε άηνκν θαη γηα
θάζε πιαίζην δξάζεο (Doets, 1994, 321). Παξνκνίσο, ζχκθσλα κε ηνλ Daniel
Wagner, ε έκθαζε ζηε ρξεζηηθφηεηα ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ γξακκαηηζκνχ,
ζρεηηδφκελε κε ηελ ηδέα ηεο πξνζαξκνγήο ζε κηα πξνυπάξρνπζα
θνηλσληθνπνιηηηζκηθή δνκή, πξέπεη λα ζεσξείηαη πξνβιεκαηηθή. Ζ ελλνηνιφγεζε
απηή φηαλ ζεκειηψλεηαη ζην επηρείξεκα κηαο εληαίαο νπηηθήο γηα ηνλ θφζκν, ελφο
θνηλνχ πιαηζίνπ δξάζεο ησλ αλζξψπσλ, δελ αληηπξνζσπεχεη κηα αιεζηλή
θαηάζηαζε. Ζ θαηαλφεζε ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ είλαη δπλαηφλ λα
επηηεπρζεί ζηε κεραληζηηθή ζεψξεζε ησλ θνηλσληψλ, ζηελ απνδνρή ελφο θνηλνχ

246
πιαηζίνπ θαλφλσλ. Έλα ηέηνην θνηλσληθφ κνληέιν ζηελ πξαγκαηηθφηεηα δελ
πθίζηαηαη. ΢ηελ πεξίπησζε απηή, νη ηξφπνη αμηνιφγεζεο ή κέηξεζεο ηνπ
γξακκαηηζκνχ θαη ησλ πεξηπηψζεσλ ρξήζεο ηνπ -εληφο κηαο ζπγθεθξηκέλεο
θνηλσλίαο, αιιά θαη κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ θνηλσληψλ δηεζλψο- δελ επηηξέπνπλ κηα
αμηφπηζηε θαη γεληθά απνδεθηή ελλνηνιφγεζε ηνπ φξνπ ιεηηνπξγηθφο
γξακκαηηζκφο. Ζ δηακάρε γηα λα νξηζηεί κε ζαθήλεηα θαη επάξθεηα ν
ζπγθεθξηκέλνο φξνο δηεμάγεηαη αλάκεζα ζε εηδηθνχο κε δηαθνξεηηθέο πνιηηηζκηθέο,
πνιηηηθέο θαη επηζηεκνληθέο αληηιήςεηο γηα ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα (Wagner, 1987,
5-7). Ωζηφζν, ν Kenneth Levine ζα ππνζηεξίμεη φηη πάληα ε έλλνηα ηεο
ιεηηνπξγηθφηεηαο ζηε ζπδήηεζε γηα ην γξακκαηηζκφ δήισλε έλα επίπεδν
ηθαλφηεηαο θαη αμηνπνηνχληαλ σο δείθηεο πξνζδηνξηζκνχ ηεο νηθνλνκηθήο θαη
θνηλσληθήο πξνφδνπ. Ζ ζπγθεθξηκέλε ρξήζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ππφζρνληαλ
αχμεζε ηεο παξαγσγηθήο απνδνηηθφηεηαο κέζσ ηεο βειηησκέλεο εθπαίδεπζεο ηνπ
εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη, θαη‟ επέθηαζε, πνιηηηθή ζπκκεηνρή θαη πνιηηηζκηθή
ελζσκάησζε ησλ πεξηζσξηνπνηεκέλσλ νκάδσλ (Levine, 1994, 121). Ζ παξαηήξεζε
απηή αλνίγεη ηελ πξννπηηθή λα εμεηάζνπκε πην ζπζηεκαηηθά ηε ζέζε πνπ ζπλδέεη
ην ιεηηνπξγηθφ κνληέιν ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε ησλ
ρσξψλ.

Αο επαλέιζνπκε ζην ελδηαθέξνλ ηνπ Ο.Ο.΢.Α. γηα ην γξακκαηηζκφ θαη ζηελ

αμηνπνίεζή ηνπ απφ ηηο πνιηηηθέο εμνπζίεο. ΢χκθσλα κε δεκνζηεπκέλεο έξεπλεο ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ δηεζλνχο νξγαληζκνχ, παξαηεξείηαη ηζρπξή ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηα
επίπεδα γξακκαηηζκνχ ησλ εξγαδνκέλσλ κηαο ρψξαο θαη ηεο νηθνλνκηθήο ηεο
αλάπηπμεο. Ζ ζρέζε απηή ζεκειηψλεηαη ζε παξακέηξνπο φπσο επαγγεικαηηθέο-
νηθνλνκηθέο επθαηξίεο ησλ πνιηηψλ, αγνξά εξγαζίαο, εηζφδεκα θαη θαζεζηψο
εξγαζίαο, αλεξγία, ζπλερήο επαλαθαηάξηηζε θαη δηαβίνπ κάζεζε (Ο.Ο.΢.Α., 1997,
17). Μάιηζηα, ππνγξακκίδεηαη φηη ν ξφινο ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηε δηακφξθσζε ησλ
κηζζνινγηθψλ ακνηβψλ γίλεηαη θαζνξηζηηθφο, ηδηαίηεξα ζηηο ειεχζεξεο θαη
επέιηθηεο νηθνλνκίεο ηεο αγνξάο (γηα παξάδεηγκα ζηνλ Καλαδά θαη ζηηο Ζ.Π.Α.).
Με άιια ιφγηα, ν γξακκαηηζκφο βειηηψλεη ηε δηαπξαγκαηεπηηθή ζέζε ησλ
εξγαδνκέλσλ ζε ζπλζήθεο επηρεηξεκαηηθήο επειημίαο θαη νηθνλνκηθήο
απνηειεζκαηηθφηεηαο. Σν κνληέιν απηφ πξέπεη λα ζεσξείηαη πξφηππν ζε φιεο ηηο
ρψξεο κέιε ηνπ Ο.Ο.΢.Α. (ζην ίδην, 18). Ζ πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ κε φξνπο
νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ζεκαηνδνηεί γεληθφηεξα ηε ζέζε ηεο εθπαίδεπζεο ζηηο

247
θηιειεχζεξεο νηθνλνκίεο. Σα εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα ησλ ρσξψλ πξέπεη λα είλαη
ζπκβαηά κε ηελ αγνξά εξγαζίαο, ε νπνία ιεηηνπξγεί σο αγνξά πξνζφλησλ θαη
πξαγκαηηθψλ ηθαλνηήησλ. Ζ ζρέζε απηή εμεηδηθεχεηαη ζηα πεδία ηεο
παξαγσγηθφηεηαο θαη ηνπ εηζνδήκαηνο, ζην πξφβιεκα ηεο αλεξγίαο θαη ηνπ
θαηακεξηζκνχ εξγαζίαο (ζην ίδην, 39). Πην ζπγθεθξηκέλα, ν Ο.Ο.΢.Α. ππνζηεξίδεη
φηη, κε βάζε ηα ζηνηρεία ησλ δεηθηψλ, νη εξγαδφκελνη κε απμεκέλα κνξθσηηθά
πξνζφληα ακείβνληαη θαιχηεξα απφ απηνχο πνπ έρνπλ θαηαθηήζεη ην βαζηθφ
επίπεδν γξακκαηηζκνχ. Ζ ζπλάθεηα ησλ θαηαθηεκέλσλ επηπέδσλ γξακκαηηζκνχ
απφ ηνπο εξγαδφκελνπο κε ην εηζφδεκά ηνπο εκθαλίδεη ηελ ηάζε λα είλαη
ηζρπξφηεξε ζε ρψξεο κε κεγάιεο κηζζνινγηθέο δηαθπκάλζεηο θαη πην ραιαξή ζε
ρψξεο κε ζπλεθηηθφηεξεο δνκέο ζηνπο κηζζνχο (ζην ίδην, 42). Δπίζεο, άηνκα πνπ
θαηαθηνχλ ηα αλψηεξα επίπεδα γξακκαηηζκνχ 41 έρνπλ απμεκέλεο πηζαλφηεηεο φρη
κφλν λα εμαζθαιίζνπλ πςειέο απνδνρέο, αιιά λα εκθαλίδνληαη ιηγφηεξν επάισηα
ζηε καθξφρξνλε αλεξγία θαη λα πξνζαξκφδνληαη επθνιφηεξα ζηηο ζπλερψο
κεηαβαιιφκελεο ζπλζήθεο εξγαζίαο (ζην ίδην, 46). ΋κσο, ε θαηάξηηζε ησλ
εξγαδνκέλσλ ζε δηαξθή βάζε είλαη επζχλε ησλ ρσξψλ, δειαδή ησλ πνιηηηθψλ
εγεζηψλ πνπ νθείινπλ λα δηεπθνιχλνπλ ηε δεκηνπξγία ζπλεθηηθψλ δεζκψλ κεηαμχ
ηππηθψλ θαη άηππσλ κνξθψλ εθπαίδεπζεο ζε έλα επξχ θάζκα θαηαζηάζεσλ κε
ζηφρν ηελ ελδπλάκσζε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηα εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα θαη ζηε
δηα βίνπ κάζεζε. Δδψ, θξίζηκε κπνξεί λα ζεσξεζεί ε ζπλεηζθνξά ηεο εξγνδνζίαο
θαη ηνπ επηρεηξεκαηηθνχ ηνκέα. Γεληθφηεξα, εθθξάδεηαη ε πεπνίζεζε φηη γηα λα
ιεηηνπξγεί απνηειεζκαηηθά ε αγνξά εξγαζίαο ζα πξέπεη νη θνηλσληθνί εηαίξνη λα
εξγαζηνχλ απφ θνηλνχ κε ηηο θπβεξλήζεηο ησλ ρσξψλ ηνπο γηα ηελ αλάπηπμε
ζηξαηεγηθψλ πξνγξακκάησλ θαηάξηηζεο θαη αληηκεηψπηζεο ηεο αλεξγίαο.
Δπνκέλσο, ηα θξάηε κέιε ηνπ Ο.Ο.΢.Α. νθείινπλ λα εληζρχζνπλ θάζε

41
Σα επίπεδα απηά, ζχκθσλα κε ηνλ Ο.Ο.΢.Α., πξνζδηνξίδνληαη απφ ηελ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ
λα εληνπίδεη πιεξνθνξίεο ζε ππθλά απφ άπνςε δηάξζξσζεο λνεκάησλ θείκελα, λα είλαη ζε ζέζε λα ηηο
ππνβάιιεη ζε θξηηηθή αλάιπζε, λα θάλεη ζχλζεηνπο ζπιινγηζκνχο θαη λα θαηαιήγεη ζε πεξίπινθα
ζπκπεξάζκαηα, λα ρξεζηκνπνηεί εμεηδηθεπκέλεο γλψζεηο θαη λα αληαπνθξίλεηαη ζε πεξίπινθα
καζεκαηηθά πξνβιήκαηα (16). Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ αλψηεξνπ επηπέδνπ
γξακκαηηζκνχ (επίπεδν 5) πνπ θαζηέξσζε ην πξφγξακκα PISA (Programme for Inernational Student
Assesment), ηνλίδεηαη ε ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα ζρεδηάδεη πάλσ ζε εμεηδηθεπκέλεο γλψζεηο, λα
ρεηξίδεηαη ζχλζεηεο πιεξνθνξίεο απφ δηάθνξνπο ηχπνπο θεηκέλσλ, λα βαζίδεηαη ζε ζπγθξνηεκέλεο
ππνζέζεηο θαη λα θάλεη θξηηηθέο αμηνινγήζεηο (OECD/UNESCO, 2003, 5).

248
πξσηνβνπιία πνπ ζηνρεχεη ζηελ ελδπλάκσζε ηεο επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο ησλ
εξγαδνκέλσλ (ζην ίδην, 54). Παξαδείγκαηα εζληθψλ πξσηνβνπιηψλ πξνο απηή ηελ
θαηεχζπλζε επηβεβαηψλνπλ ην ζρεηηθφ ελδηαθέξνλ. ΢εκαληηθή απφ απηή ηελ άπνςε
πξέπεη λα ζεσξείηαη ε πεξίπησζε ηεο ζπλεξγαζίαο ηεο γεξκαληθήο θπβέξλεζεο κε
βηνκεραληθνχο εηαίξνπο, νη νπνίνη παξέρνπλ ηε δπλαηφηεηα ζε καζεηέο πνπ
εγθαηαιείπνπλ ηελ εθπαίδεπζε λα απνθηνχλ επαγγεικαηηθή εκπεηξία (Δπξσπατθή
Δπηηξνπή, 2000, 36). Αθνινπζψληαο ηηο πξναλαθεξφκελεο ζέζεηο, ε έθζεζε ηνπ
Ο.Ο.΢.Α. ππνγξακκίδεη ηε ζπλεηζθνξά ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηελ νηθνλνκηθή πξφνδν
κηαο ρψξαο θαη επηζεκαίλεη ηηο καθξνπξφζεζκεο επηπηψζεηο ηηο νπνίεο ζπλεπάγεηαη
απηή ε πξφνδνο γηα ηελ ίδηα ηε ιεηηνπξγία ηεο δεκνθξαηίαο (Ο.Ο.΢.Α., 1997, 54).
Με βάζε ηα παξαπάλσ, γίλεηαη θαλεξφ φηη ζθνπφο ηνπ ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ
είλαη ε ηθαλφηεηα ησλ αλζξψπσλ λα απνθηνχλ εθφδηα πνπ ζα ηνπο επηηξέπνπλ λα
πξνζαξκφδνληαη θαη λα επηηπγράλνπλ κέζα ζην πθηζηάκελν θνηλσληθφ πιαίζην.

Βέβαηα, ην δήηεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ γηα ηνλ Ο.Ο.΢.Α. θαη ηελ UNESCO
δελ εμαληιείηαη απνθιεηζηηθά ζην πεδίν ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ησλ
πνζνηηθψλ δεηθηψλ. Ο γξακκαηηζκφο παξακέλεη έλα ζχλζεην πξφβιεκα κε πνιιέο
δηαζηάζεηο φρη κφλν ζην επίπεδν ησλ ελειίθσλ, αιιά θαη ζην επίπεδν ηεο ζρνιηθήο
εθπαίδεπζεο. Μεηαβιεηνί παξάγνληεο πνπ ην επεξεάδνπλ είλαη, κε βάζε ηνλ
πξνεγνχκελν ζπιινγηζκφ, ε νηθνλνκηθή θαηάζηαζε θάζε ρψξαο, θαζψο θαη ηα
ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ηεο ζπζηήκαηνο, νη δηαθνξεηηθνί ηχπνη
ζρνιείνπ, ν βαζκφο εκπινθήο ηνπ εθπαηδεπφκελνπ ζηε δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο, ην
νηθνγελεηαθφ κνξθσηηθφ ππφβαζξν θαη ην θχιν (Ο.Ο.΢.Α./UNESCO, 2003, 20). Ζ
δηάζηαζε απηή πξέπεη λα έρεη ππφςε ηεο φηη ην παηδί πξηλ αθφκε εηζέιζεη ζηελ
ηππηθή εθπαίδεπζε δεη ζε έλαλ θφζκν φπνπ θπξηαξρεί ε γιψζζα, πεξηβάιιεηαη απφ
ην ιφγν ησλ ελειίθσλ θαη ε θαηάθηεζε ηνπ γισζζηθνχ θψδηθα επηηπγράλεηαη ζε
ζπλζήθεο θπζηθήο επαθήο. Ο γξακκαηηζκφο νηθνδνκείηαη θαζψο ην παηδί καζαίλεη
λα επηθνηλσλεί ζε κηα πιεζψξα θαζεκεξηλψλ πξαθηηθψλ. ΢ηελ πεξίπησζε απηή, ε
κχεζε ζηηο θνηλσληθέο πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ δηέπεηαη φρη απφ νηθνλνκηθά
θίλεηξα αιιά, απφ θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο κεηαβιεηέο. Απηά ηα πξψηα ρξφληα ηεο
γισζζηθήο αλάπηπμεο ηνπ παηδηνχ ζα επεξεάζνπλ ηε κεηέπεηηα ζρνιηθή ηνπ
εκπεηξία. ΢ηηο πεξηπηψζεηο πνπ ηα παηδηά αζθνχληαη ζε δηαδηθαζίεο παξφκνηεο κε
απηέο πνπ απαηηεί ην ζρνιείν, παξαηεξείηαη κία ζπλέρεηα ζηνπο ηξφπνπο
θνηλσληθνπνίεζήο ηνπο θαη θαηάθηεζεο ηνπ γξακκαηηζκνχ. Δπνκέλσο, ε

249
αθαδεκατθή επηηπρία ησλ καζεηψλ βξίζθεηαη ζε άκεζε ζπλάθεηα κε ηηο καζεζηαθέο
ηνπο εκπεηξίεο ζην ζπίηη, αιιά θαη κε ηελ ίδηα ηελ θνπιηνχξα ηνπ ζρνιείνπ, δειαδή
ηηο δηδαθηηθέο πξαθηηθέο πνπ εθαξκφδνληαη, ηηο γεληθφηεξεο ζρνιηθέο
δξαζηεξηφηεηεο, ηηο πξνζδνθίεο πνπ αλαπηχζζνπλ νη εθπαηδεπηηθνί γηα ηνπο
καζεηέο ηνπο, ηα επηιεγφκελα κνξθσηηθά πεξηερφκελα θαη ην ζχζηεκα αμηψλ κε ην
νπνίν έξρνληαη ζε επαθή νη καζεηέο (Ο.Ο.΢.Α., 1997, 61-63). Βέβαηα, ζην
Παγθφζκην Φφξνπκ γηα ηελ Δθπαίδεπζε, πνπ ζπλήιζε ην 2000 ζην Dakar ηεο
΢ελεγάιεο, ζα επηζεκαλζεί ε αδπλακία ηεο εθπαίδεπζεο λα αληηκεησπίζεη απφ κφλε
ηεο ηα πξνβιήκαηα ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ ησλ ελειίθσλ, ηεο ζρνιηθήο δηαξξνήο θαη
ηεο θαζνιηθήο επέθηαζεο ηεο ππνρξεσηηθήο εθπαίδεπζεο δηεζλψο. Σν ηειηθφ
θείκελν ηεο ζπλδηάζθεςεο ζεσξεί φηη ηα παξαπάλσ πξνβιήκαηα δελ είλαη ακηγψο
εθπαηδεπηηθά, αιιά ζρεηίδνληαη κε πνιηηηζκηθέο, πνιηηηθέο, νηθνλνκηθέο θαη
θνηλσληθέο παξακέηξνπο. Δπνκέλσο, ν γξακκαηηζκφο, παξά ηελ αικαηψδε θαη
ζπλερή πξφνδν ησλ ρσξψλ, εμαθνινπζεί λα ζεσξείηαη πξφθιεζε, γηαηί πιαηζηψλεη
ηνλ αγψλα γηα θνηλσληθή πξφνδν, δηθαηνζχλε, αλζξψπηλε αμηνπξέπεηα θαη
ελδπλάκσζε. Απφ απηή ηελ άπνςε, ν ελδπλακσηηθφο γξακκαηηζκφο σο πξντφλ
εθπαηδεπηηθψλ, θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ δηαξζξψζεσλ είλαη ν ιεηηνπξγηθφο
γξακκαηηζκφο. Σν αληίζεηφ ηνπ (δειαδή ν ιεηηνπξγηθφο αλαιθαβεηηζκφο), είλαη
ηξνρνπέδε ηφζν γηα ην βηνκεραλνπνηεκέλν φζν θαη γηα ηνλ αλαπηπζζφκελν θφζκν
(Muler, 2000).

Ζ ιεηηνπξγηθή πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζπλνδεχεηαη απφ ηελ

παξαδνρή φηη ππάξρνπλ πνιινί «γξακκαηηζκνί». Οη γξακκαηηζκνί δηαθέξνπλ
αλάινγα κε ην ζθνπφ, ηελ επηθνηλσληαθή θαηάζηαζε, ηε ρξήζε, ην είδνο ηνπ
θεηκέλνπ, ηε γιψζζα θαη ην επξχηεξν πιαίζην ησλ ζεζκψλ. Ζ κειέηε ησλ
πξαθηηθψλ γξακκαηηζκνχ ζε δηαθνξεηηθά πεξηβάιινληα καο δίλεη ζεκαληηθέο
πιεξνθνξίεο γηα ηνπο ηξφπνπο απφθηεζήο ηνπο απφ ηα άηνκα. Ζ ιεηηνπξγηθή
δηάζηαζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ππεξβαίλεη ηα ηππηθά φξηα ηεο εθπαίδεπζεο θαη αθνξά
ην γξακκαηηζκφ σο πξάμε επηθνηλσλίαο. Ο γξακκαηηζκφο-επηθνηλσληαθή δεμηφηεηα
πξνζιακβάλεηαη σο πνιηηηζκηθή πξαθηηθή πνπ πηνζεηνχλ νη άλζξσπνη γηα λα
ηθαλνπνηήζνπλ ηηο θνηλσληθέο ηνπο αλάγθεο. Λεηηνπξγεί κέζσ ηεο δσληαλήο
πξνθνξηθφηεηαο, ησλ κέζσλ καδηθήο ελεκέξσζεο θαη ησλ πνηθίισλ κνξθψλ
ειεθηξνληθήο επηθνηλσλίαο. Οη ιεηηνπξγίεο ηνπ γξακκαηηζκνχ θαιχπηνπλ φιν ην
θάζκα ησλ θνηλσληθψλ, πνιηηηζκηθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη ζξεζθεπηηθψλ δηαδξάζεσλ

250
ησλ αλζξψπσλ. Καηά ζπλέπεηα, ε ρξήζε ηνπ γξακκαηηζκνχ δηαθέξεη αλάινγα κε
ηελ θνηλσληθή πεξίζηαζε επηθνηλσλίαο ζηελ νπνία εκπιέθεηαη ην άηνκν. Απηφο
αθξηβψο είλαη θαη ν ιφγνο πνπ ε παξαδνζηαθή δηάθξηζε ησλ αλζξψπσλ ζε
εγγξάκκαηνπο θαη αλαιθάβεηνπο πξέπεη λα ζεσξείηαη πξνβιεκαηηθή. Ζ δηάθξηζε
απηή δελ έρεη λα πεη θαη πνιιά γηα ηα άηνκα ή ηηο θνηλφηεηεο πνπ εκπιέθνληαη ζε
ζπγθεθξηκέλεο πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ, ελψ απνπζηάδνπλ απφ άιιεο πξαθηηθέο
ιφγνπ. Ζ δπλαηφηεηα λα αζθήζεη θάπνηνο κηα δεμηφηεηα ζε ζπγθεθξηκέλεο
δηαδηθαζίεο (π.ρ. ζρνιηθφο γξακκαηηζκφο) έρεη λα θάλεη κε ηηο θνηλσληθέο ζπλζήθεο
νη νπνίεο απφ πξηλ ηνλ έρνπλ εμνηθεηψζεη κε ηελ άζθεζε απηψλ ησλ δεμηνηήησλ
(UNESCO, 2002, 60). Οη παξαπάλσ ζέζεηο αληαλαθινχλ θαη ηηο δπζθνιίεο πνπ
ζπλαληνχλ νη δηεζλείο νξγαληζκνί λα ηαμηλνκήζνπλ ηηο εζληθέο ή θνηλσληθέο νκάδεο
κε βάζε ηε δπαδηθή αληίζεζε ηνπ ηχπνπ εγγξάκκαηνο ή αλαιθάβεηνο. Ζ UNESCO,
ζε ζπλεξγαζία κε ηελ Παγθφζκηα Σξάπεδα, αλαδεηά ηξφπνπο θαιχηεξνπ
πξνζδηνξηζκνχ ησλ επηπέδσλ, πξαθηηθψλ θαη θξηηεξίσλ αμηνιφγεζεο ηνπ
γξακκαηηζκνχ δηεζλψο. Ζ πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ σο ηθαλφηεηα λα
αληεπεμέξρεηαη έλα άηνκν ζηηο αλάγθεο ηηο νπνίεο παξάγεη ε θνηλσληθή
θαζεκεξηλφηεηα παξαβιέπεη φηη νη θαηαζηάζεηο πνπ ζπγθξνηνχλ απηή ηελ
θαζεκεξηλφηεηα δελ έρνπλ εληαίν ραξαθηήξα, αιιά εκθαλίδνπλ ηδηαηηεξφηεηεο νη
νπνίεο έρνπλ λα θάλνπλ κε γεσγξαθηθέο, πνιηηηζκηθέο θαη γισζζηθέο παξακέηξνπο.
Απφ απηή ηελ άπνςε, ν γξακκαηηζκφο πξέπεη λα ζεσξείηαη κε ζπγθξίζηκνο απφ ηνλ
έλαλ ηφπν ζηνλ άιινλ (ζην ίδην, 66).

΢ην ζεκείν απηφ, έρνληαο ππφςε ηελ πξνεγνχκελε αλαθνξά πνπ θάλακε γηα
ηνλ κε εληαίν ραξαθηήξα ηνπ ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ, αιιά θαη ην ελδηαθέξνλ
ησλ θνηλσληνγισζζνινγηθψλ, εζλνγξαθηθψλ θαη ησλ ηζηνξηθψλ κειεηψλ γηα ην
γξακκαηηζκφ, ζα εζηηάζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζε κηα άιιε, δηαθνξεηηθή απφ απηή
ηνπ Ο.Ο.΢.Α. ή ηεο UNESCO (θαη πεξηζζφηεξν θξηηηθή) ηάζε απηνχ ηνπ
κνληέινπ42. Ο αληίινγνο πξνο ηελ ηλζηξνπκεληαιηζηηθή ή ςπρνγισζζηθή

42
΢χκθσλα κε ηνπο Hammond & Freebody, νξηζκέλεο ηάζεηο ηνπ ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ
ζπλδένπλ ηo γξακκαηηζκφ ησλ βαζηθψλ δεμηνηήησλ κε ηα θαηψηεξα θνηλσληθν-νηθνλνκηθά ζηξψκαηα,
ελψ ηηο αλψηεξεο ιεηηνπξγίεο ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηηο πξνλνκηνχρεο θνηλσληθέο ηάμεηο. Οη δχν
ζπγγξαθείο πξνζιακβάλνπλ κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ηελ έλλνηα ηεο «ιεηηνπξγηθφηεηαο», πηνζεηψληαο
κηα θξηηηθή ζηάζε απέλαληη ζηελ ακηγψο εξγαιεηαθή νπηηθή. ΢ην ζθεπηηθφ ηνπο πξνβάιιεηαη ε έλλνηα
ηνπ «ζπζηεκηθνχ ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ», ε νπνία βαζίδεηαη ζην κνληέιν ηεο «ιεηηνπξγηθήο

251
πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ε πηνζέηεζε κηαο θνηλσληθν-πνιηηηζκηθήο
νπηηθήο δηαηππψζεθε ζηηο δεθαεηίεο ηνπ 1970 θαη ηνπ 1980 απφ ηνπο εθπξνζψπνπο
ησλ «΢πνπδψλ ηνπ Νένπ Γξακκαηηζκνχ». Απφ ηε ζθνπηά απηή, ε έλλνηα ηεο
ιεηηνπξγηθφηεηαο πξνζιακβάλεηαη κε θξηηηθή καηηά θαη εθθξάδεηαη ε βεβαηφηεηα
φηη θαλέλα κήλπκα δελ είλαη έλα απιφ κήλπκα, αθνχ κεηαθέξεη καδί ηνπ έλα
νιφθιεξν ζχζηεκα πεπνηζήζεσλ κέζα ζηε ζπλνιηθή θνηλσληθή πξαθηηθή. ΢ηελ
ηάζε απηή πεξηιακβάλνληαη νη M.A.K. Halliday, J. P. Gee θαη B. Street.

Ο Halliday εθθξάδεη κία θξηηηθή ηάζε ηνπ ιεηηνπξγηθνχ κνληέινπ γηα ην

γξακκαηηζκφ. Σνλ ηνπνζεηεί ζην πεδίν ηεο γισζζνινγίαο, ην νπνίν φκσο βξίζθεηαη
πην θνληά ζηελ θνηλσληνινγία παξά ζηελ ςπρνινγία (1978, 39). Πξνζιακβάλεη ηε
γιψζζα σο ζεκεησηηθφ ζχζηεκα, δειαδή σο ζχζηεκα ζεκείσλ, γισζζηθψλ
πξντφλησλ κε λφεκα πνπ πξαγκαηψλνπλ ηελ θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε ησλ
ππνθεηκέλσλ. Πξφθεηηαη γηα έλα ζχζηεκα λνεκάησλ, έλα επξχ θάζκα
ζεκαζηνινγηθψλ επηινγψλ πνπ ζπλδέεηαη ζηελά κε ηα θνηλσληθά πεδία ζηα νπνία
ρξεζηκνπνηείηαη ε γιψζζα (ζην ίδην, 40). Γηα ηνλ Halliday, ε γιψζζα επηηειεί
ιεηηνπξγίεο ζε θάπνην πιαίζην. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, πηνζεηείηαη κία ιεηηνπξγηθή
πξνζέγγηζε ηεο γιψζζαο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία θάζε πξφηαζε ή θάζε κνλάδα
λνήκαηνο ζεσξείηαη αλαπφζπαζην θνκκάηη ελφο φινπ (1985, 10). Ζ θνηλσληθή
ζεκεησηηθή ηεο γιψζζαο θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν δειψλεη κία θνηλσληθή δηαδηθαζία
ή, θαιχηεξα, έλα πξντφλ κηαο θνηλσληθήο δηαδηθαζίαο. Σν θξίζηκν εδψ είλαη φηη ε
γιψζζα ζπγθξνηεί έλα πεδίν αληαιιαγήο λνεκάησλ θαη, θαηά ζπλέπεηα, ε εξκελεία
ηεο δελ κπνξεί λα επηηεπρζεί παξά κφλν κέζα ζην θνηλσληθν-πνιηηηζκηθφ πεδίν
(1978, 2). Ο Halliday πηνζεηεί ηελ αληίιεςε φηη ε ρξήζε ηεο νπζηαζηηθά έρεη ην
ραξαθηήξα ησλ ιεηηνπξγηθψλ πξαγκαηψζεσλ, ηεο εθπιήξσζεο κε άιια ιφγηα ελφο
θνηλσληθνχ ζθνπνχ. Σν ίδην πξέπεη, ππνζηεξίδεη, λα δερζνχκε γηα ηε γξαθή θαη ηελ
αλάγλσζε. Ο γξακκαηηζκφο είλαη πξσηίζησο ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο, αθνχ
ζεκειηψλεηαη ζηελ θνηλσληθή δξάζε. Ζ γξαθή θαη ε αλάγλσζε δελ πξέπεη λα
δηδάζθνληαη απνθνκκέλεο απφ ηελ εκπεηξία ησλ εθπαηδεπνκέλσλ, δελ πξέπεη λα
ππνβηβάδνληαη ζε δξαζηεξηφηεηεο ρσξίο λφεκα (1978, 205, 207). Γηα λα πεξηγξάςεη
ν Halliday ηελ επίδξαζε ηνπ θνηλσληθνχ πιαηζίνπ ζηα λνήκαηα πνπ παξάγνληαη

ζπζηεκηθήο γξακκαηηθήο» ηνπ Halliday θαη ζπλδέεη ην γξακκαηηζκφ κε ηηο ιεηηνπξγίεο θαη ηηο ρξήζεηο
ηεο γιψζζαο ζε πνηθίια θνηλσληθά πεδία (Hammond & Freebody, 1994, 439-440).

252
απφ ηηο θνηλσληθέο εκπεηξίεο ησλ αλζξψπσλ, ρξεζηκνπνηεί ηξεηο κεηαβιεηνχο
παξάγνληεο: ην πεδίν, ηνπο ζπλνκηιηαθνχο ξφινπο θαη ηνλ ηξφπν. Σν πεδίν αθνξά
ζηελ θνηλσληθή δξαζηεξηφηεηα ησλ ππνθεηκέλσλ. Με άιια ιφγηα, αλαθέξεηαη ζε
απηφ πνπ ζπκβαίλεη ζε κηα πεξίζηαζε επηθνηλσλίαο. Ο ξφινο ηνπ θάζε ππνθεηκέλνπ
ζην επηθνηλσληαθφ γεγνλφο έρεη λα θάλεη κε ηηο ζρέζεηο θαη ηηο ζηάζεηο ησλ
αλζξψπσλ. Ζ δηάδξαζε απηή δειψλεη κηα ελεξγή ζηάζε θαη κηα επαθή
ζπλαηζζεκάησλ. Σέινο, ν ηξφπνο εηζάγεη ζην ξφιν ηεο γιψζζαο, ηηο
ιεμηθνγξακκαηηθέο πξαγκαηψζεηο ησλ λνεκάησλ θαη ηνπο δηαχινπο επηθνηλσλίαο, νη
νπνίνη κπνξεί λα είλαη πξνθνξηθνί ή γξαπηνί (1985, 12).

Ο Halliday πξνηείλεη ην κνληέιν ηεο Λεηηνπξγηθήο ΢πζηεκηθήο

Γξακκαηηθήο, κηαο γξακκαηηθήο ε νπνία δελ πξνζαλαηνιίδεηαη ζηελ πεξηγξαθή ησλ
γισζζηθψλ ζηνηρείσλ, αιιά ζηε ζεκαζηνινγία θαη ζηηο ιεηηνπξγίεο ηνπο κέζα ζην
θνηλσληθνπνιηηηζκηθφ πιαίζην. Έηζη, ζεκέιην ηνπ ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ
απνηειεί ε ζεκαζία θη φρη ε δνκή (Λχθνπ, 2000). Δδψ, νη ιεηηνπξγίεο ηεο γιψζζαο
δελ εθπιεξψλνπλ ηνλ θνηλσληθφ ζηφρν ηεο αληαιιαγήο ήρσλ, ιέμεσλ ή πξνηάζεσλ.
Ζ ιεηηνπξγηθή ζπζηεκηθή γξακκαηηθή ελδηαθέξεηαη γηα ηνπο ηξφπνπο πνπ νη
άλζξσπνη αιιειεπηδξνχλ γηα λα παξάγνπλ λνήκαηα, γηα λα απνθηήζνπλ, κε βάζε
απηή ηε δηαπξαγκάηεπζε λνεκάησλ, αίζζεζε ηνπ θφζκνπ θαη ηεο κεηαμχ ηνπο
επαθήο (Eggins, 1994, 11). Ο Halliday ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν ζπζηεκηθή
βαζηζκέλνο ζηελ αξρή φηη ην ζχζηεκα απνηειείηαη απφ έλα ζχλνιν κεηαβιεηψλ νη
νπνίεο θαηαζθεπάδνπλ λνήκαηα. Πξνρσξάκε ζε κηα ιεθηηθή επηινγή γηα λα
παξάγνπκε έλα ζπγθεθξηκέλν λφεκα ζπζρεηίδνληάο ην κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα πνπ
βξίζθεηαη γχξσ καο. Οη ιεμηθνγξακκαηηθέο, ζεκαζηνινγηθέο θαη θσλνινγηθέο
επηινγέο πξαγκαηψλνληαη κέζα απφ έλα δνζκέλν ζχλνιν κεηαβιεηψλ ηνπ
ζπζηήκαηνο. Δπηιέγσ ελεξγεηηθή ή παζεηηθή ζχληαμε, πιεζπληηθφ ε εληθφ αξηζκφ,
θαηάθαζε ή εξψηεζε. Σν ίδην ζπκβαίλεη φηαλ ρξεζηκνπνηψ κηα γξακκαηηθή
θαηεγνξία (π.ρ. νπζηαζηηθφ ή ξήκα), αιιά θαη φηαλ θάλσ κηα ιεμηινγηθή επηινγή.
Σα λνήκαηα πξαγκαηψλνληαη απφ ηηο δηαηππψζεηο θαη απηέο κε ηε ζεηξά ηνπο απφ
ερεηηθά ή γξαθεκαηηθά ζχκβνια, ηα νπνία, φκσο, δελ κπνξνχλ λα ζηαζνχλ σο
απηφλνκεο κνλάδεο γηα ηελ εθπιήξσζε ηεο αλζξψπηλεο επηθνηλσλίαο. Σα ζχκβνια
απφ κφλα ηνπο δελ πεξηέρνπλ λφεκα, νη ζρέζεηο ησλ ιέμεσλ είλαη απηέο πνπ
ππαθνχνπλ ζε δηαθνξεηηθέο ζεκαζίεο. ΢ηελ νπζία, ππνζηεξίδεη ε Λχθνπ, ν
Halliday κηιάεη γηα έλα δίθηπν ζπζηεκάησλ κε βάζε ην νπνίν ζπγθξνηνχληαη ηα

253
θνηλσληθά λνήκαηα θαη δηακνξθψλεηαη ην πιαίζην ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπκβάζεσλ.
Δπίζεο, ζην ζπγθεθξηκέλν κνληέιν ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο ιεηηνπξγηθή γηα λα
ζπλδέζεη ηηο ρξήζεηο ηεο γιψζζαο κε ηελ εθπιήξσζε ελφο ζθνπνχ ζε δηαθνξεηηθά
πιαίζηα. Κάζε ιεμηθνγξακκαηηθή επηινγή θαηαζθεπάδεη δηαθνξεηηθά λνήκαηα ζε
έλα επξχ θάζκα θνηλσληθψλ θαηαζηάζεσλ θσδηθνπνηψληαο ηελ πνιηηηζκηθή
εκπεηξία ησλ αηφκσλ (Λχθνπ, 2000). Βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ζπζηεκηθήο
ιεηηνπξγηθήο γξακκαηηθήο είλαη φηη ζεσξεί σο βαζηθή νξγαλσηηθή κνλάδα ην
θείκελν θη φρη ηελ πξφηαζε ή ηε ιέμε. Ζ θεηκεληθή ιεηηνπξγία ζπλδέεηαη κε ηελ
ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα παξάγεη πξνθνξηθφ ή γξαπηφ ιφγν, αιιά θαη κε ηελ
εζσηεξηθή νξγάλσζε ηνπ ίδηνπ ηνπ θεηκέλνπ. ΢χκθσλα κε ηελ Eggins, ην θείκελν
πξέπεη λα ζεσξείηαη πξντφλ απζεληηθήο θνηλσληθήο αιιειεπίδξαζεο ζρεηηδφκελν κε
ηηο θνηλσληθνπνιηηηθέο πξνυπνζέζεηο νξγάλσζήο ηνπ. Ζ ιεηηνπξγηθή ζπζηεκηθή
γξακκαηηθή ηνπ Halliday παξέρεη ην πιαίζην ηεο κειέηεο ησλ θεηκέλσλ: ηεο
θαηαλφεζεο ησλ πνηνηηθψλ ηνπο ραξαθηεξηζηηθψλ, ησλ ζεκαζηψλ θαη ησλ
αμηνινγήζεψλ ηνπο (Eggins, 1994, 1). Ο φξνο θείκελν αλαθέξεηαη ζε κηα
νινθιεξσκέλε λνεκαηηθά γισζζηθή αιιειεπίδξαζε, πξνθνξηθή ή γξαπηή. Γελ
κπνξνχκε λα πεξηγξάςνπκε ην ζηφρν θαη ηε δνκή ηεο επηθνηλσληαθήο
ζπκπεξηθνξάο ησλ αλζξψπσλ εζηηάδνληαο ζε κεκνλσκέλεο ελφηεηεο ιφγνπ (π.ρ.
πξνηάζεηο). Σα θείκελα είλαη πξντφληα ησλ θαζεκεξηλψλ γισζζηθψλ ζπκβάλησλ
(ζην ίδην, 5). Σν γεγνλφο φηη κπνξνχκε λα καληέςνπκε ην πιαίζην ή θαη ηηο
ηδηφηεηεο ησλ πξνζψπσλ πνπ εκπιέθνληαη ζε κηα επηθνηλσληαθή θαηάζηαζε
δηαβάδνληαο ή αθνχγνληαο έλα θείκελν, θαλεξψλεη κηα άιιε ζηελή ζρέζε, απηή
αλάκεζα ζην θείκελν θαη ζην πιαίζην. Καηά θάπνηνλ ηξφπν, ην πιαίζην είλαη
ελζσκαησκέλν ζην ίδην ην θείκελν θαη ζηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ. Σν θείκελν
«θνπβαιάεη» καδί ηνπ, σο αλαπφζπαζην ηκήκα, φςεηο ηνπ θνηλσληθν-πνιηηηζκηθνχ
πεδίνπ ζην νπνίν έρεη παξαρζεί θαη γηα ην νπνίν θξίλεηαη θαηάιιειν. Ζ ηθαλφηεηά
καο απηή λα ζπκπεξαίλνπκε αθαηξεηηθά ην πιαίζην απφ ην θείκελν δειψλεη ηε
ζεκειηαθή ζρέζε ησλ νκηιεηψλ κε ην θαηαζηαζηαθφ πεξηβάιινλ εληφο θαη επί ηνπ
νπνίνπ πξνζπαζνχλ λα δξάζνπλ (ζην ίδην, 7). Ωο πξνέθηαζε ηνπ παξαπάλσ
ζπιινγηζκνχ εηζάγεηαη ν ξφινο ηεο ηδενινγίαο ζηηο δηαδηθαζίεο παξαγσγήο θαη
εξκελείαο θεηκέλσλ. Δίηε πξφθεηηαη γηα ηελ πεξίζηαζε επηθνηλσλίαο είηε γηα ηηο
επξχηεξεο ζπλζήθεο θνπιηνχξαο, ε ρξήζε ηεο γιψζζαο θαη ε εξκελεία ησλ
θεηκέλσλ επεξεάδνληαη απφ ηελ πξνυπάξρνπζα ηδενινγηθή ηνπνζέηεζε ηνπ αηφκνπ:

254
απφ ηηο αμίεο, ηηο πεπνηζήζεηο θαη ηηο πξνθαηαιήςεηο κε ηηο νπνίεο είλαη ζπκβαηή ε
δξάζε ηνπ. Ζ αλάγθε λα αλαπηπρζνχλ δεμηφηεηεο απφ ηελ πιεπξά ηνπ
αλαγλψζηε/αθξναηή, πξνθεηκέλνπ λα απνθαιπθζεί ν ηδενινγηθφο ππξήλαο ηεο
ηαπηφηεηαο ησλ θεηκέλσλ, ζπλεπάγεηαη ηε ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο δπλακηθήο ησλ
λνεκάησλ ηεο γιψζζαο θαη ηεο γλψζεο. Απηφ δειψλεη φηη ε γιψζζα δε κεηαδίδεη
απιψο λνήκαηα γηα ηνλ θφζκν, αιιά φηη ζπκκεηέρεη ελεξγά ζηελ θαηαζθεπή ηνπ
(ζην ίδην, 10-11).

΢πλνςίδνπκε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ιεηηνπξγηθνχ κνληέινπ πνπ πηνζεηεί ν

Halliday: Πξψηνλ, ε γιψζζα πξνζιακβάλεηαη σο πεγή λνεκάησλ θη φρη σο
ζχζηεκα θαλφλσλ. Γεχηεξνλ, σο βαζηθή κνλάδα αλάιπζεο ρξεζηκνπνηείηαη ην
θείκελν θαη φρη ε πξφηαζε. Σξίηνλ, ην θείκελν ζεσξείηαη σο κία κνλάδα λνήκαηνο.
Ζ γξακκαηηθή αλαθέξεηαη ζηελ πξαγκάησζε ηνπ ιφγνπ θαη εκθαλίδεηαη σο
ιεηηνπξγηθή γξακκαηηθή πνπ ζπλδέεηαη κε ηα λνήκαηα ηνπ θεηκέλνπ. Σέηαξηνλ, ε
ζεσξία ηνπ Halliday απνηειεί κία ζπλνιηθή πξνζπάζεηα λα ζπζρεηηζηεί ε γιψζζα
κε ηνλ θνηλσληθφ ρψξν ζηνλ νπνίν εκθαλίδεηαη. Αληηιακβάλεηαη ηε ζρέζε ηνπ
θεηκέλνπ κε ηηο θνηλσληθέο λνεκαηνδνηήζεηο πνπ πξαγκαηψλεη. Σειηθά, απφ ηε
ζθνπηά απηή ε γιψζζα πξνβάιιεηαη σο ζχζηεκα δεκηνπξγίαο λνεκάησλ θαη ε θάζε
θνηλσληθή επαθή σο επηθνηλσληαθφ γεγνλφο (Halliday & Martin, 1993, 22-23).

Γηα ηνλ Gee, ε θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε ηεο γιψζζαο θαη ηνπ

γξακκαηηζκνχ ζεσξεί ην θείκελν πξντφλ ηεο ηζηνξηθφηεηαο ησλ Λφγσλ. Με ηελ
έλλνηα απηή, ηα θείκελα δηαγξάθνπλ ηελ ηζηνξηθή ηνπο ηξνρηά. Απνθηνχλ
δηαθνξεηηθέο ηαπηφηεηεο (πεξίπνπ φπσο θαη νη άλζξσπνη), ζε δηαθνξεηηθνχο
ρψξνπο, γηα δηαθνξεηηθά άηνκα (Gee, 1997, xvi,). Κάζε πξνζέγγηζε γηα ην
γξακκαηηζκφ είλαη κέξνο ελφο Λφγνπ. Απφ εθεί αληιεί ηα λνήκαηά ηεο, ηελ
επηρεηξεκαηνινγία ηεο, ην ζχζηεκα παξαδνρψλ ηεο. Οη Λφγνη αληαγσλίδνληαη γηα
ηε λνκηκνπνίεζή ηνπο. Δδψ αθξηβψο, δηαθαίλεηαη γηα ηνλ Gee ε ζεκαζία ηνπ
θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ: ζηελ πξννπηηθή ηεο αλάδεημεο ησλ εζσηεξηθψλ ηνπο
πηπρψλ, ησλ θνηλσληθψλ ηνπο ζηνρεχζεσλ θαη ησλ εμνπζηψλ ηνπο σο πξνβιεκάησλ
πνπ πξέπεη λα δηεξεπλεζνχλ. Ο γξακκαηηζκφο έρεη αμία, καο ιέεη ν Gee, φηαλ
πξνζεγγίδεηαη σο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο. ΋ηαλ, κε άιια ιφγηα, εζηηάδεη ζηελ
πνιιαπιφηεηα ησλ Λφγσλ θαη ησλ ηζηνξηθν-πνιηηηθψλ πιαηζίσλ. ΋ηαλ επηδηψθεη ηε
ζπγθξφηεζε ελφο λένπ Λφγνπ ζην φλνκα ελφο πεξηζζφηεξν αλζξψπηλνπ θφζκνπ

255
(Gee, 1997, xviii). Πξνζεισκέλνο ν Gee ζε κηα αληίιεςε θνηλσληθήο πιαηζίσζεο
ηνπ γξακκαηηζκνχ, ζα θαηαζηήζεη πξνβιεκαηηθή ηε δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ
πξνθνξηθφηεηα θαη ην γξακκαηηζκφ ή, αιιηψο, αλάκεζα ζηελ νκηιία θαη ηε γξαθή.
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, επηζεκαίλεη, ππάξρνπλ δηαθνξεηηθέο πνιηηηζκηθέο πξαθηηθέο
πνπ απαηηνχλ ζπγθεθξηκέλεο ρξήζεηο ηεο γιψζζαο. Απφ απηή ηελ άπνςε δελ έρεη
λφεκα λα ζπδεηάκε γηα ηε δηάθξηζε πξνθνξηθφηεηα/γξακκαηηζκφο. Ο
γξακκαηηζκφο σο απνπιαηζησκέλε ηθαλφηεηα γξαθήο θαη αλάγλσζεο δελ έρεη θακηά
ζεκαζία. ΢εκαζία έρνπλ νη θνηλσληθέο πξαθηηθέο κε ηηο νπνίεο εμνηθεηψλνληαη νη
άλζξσπνη σο κέιε ζπγθεθξηκέλσλ νκάδσλ (Gee, 2006, 71). Τπάξρνπλ πνιινί θαη
δηαθνξεηηθνί ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο κπνξεί λα γίλεη ε αλάγλσζε ελφο θεηκέλνπ.
Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, ε αλάγλσζε νξίδεηαη σο πνιιαπιή δπλαηφηεηα. Δδψ ηα
δφγκαηα ηνπ παξαδνζηαθνχ γξακκαηηζκνχ πνπ εληζρχνπλ ηνπο θπξίαξρνπο κχζνπο
ακθηζβεηνχληαη σο απινπζηεπηηθέο θνηλσληθέο θαηαζθεπέο. Έλα θείκελν
θαζίζηαηαη νηθεηνπνηήζηκν, θπζηθά θαη αβίαζηα, κε ηελ εκπινθή ηνπ ππνθεηκέλνπ
ζε κηα θνηλσληθή πξαθηηθή, κε ηελ εκπεηξία κέζα ζηνπο θνηλσληθνχο ζεζκνχο (Gee,
2006, 42). Σν ελδηαθέξνλ ηνπ Gee επηθεληξψλεηαη ζηηο δηαθνξεηηθέο αλαγλψζεηο
ηνπ θφζκνπ: ζηα δηαθνξεηηθά θνηλσληθά πεξηβάιινληα θαη απνηειέζκαηα πνπ
ζπλεπάγνληαη νη ρξήζεηο ηνπ γξακκαηηζκνχ, ζηνπο πνηθίινπο ηξφπνπο θαηαλφεζεο
ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο θαη ησλ θνηλσληθψλ ζεσξηψλ ηεο γλψζεο. ΢χκθσλα κε
απηή ηελ αληίιεςε, ν γξακκαηηζκφο πξνζιακβάλεηαη σο πξάμε παξέκβαζεο ζε
δηαδηθαζίεο ζπγθξφηεζεο ζπζηεκάησλ αμηψλ, θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ, σο απζεληηθή
δξάζε γηα ηελ απφθηεζε ηεο γλψζεο θαη φρη σο εθκάζεζε κηαο λέαο ηερληθήο (ζην
ίδην, 74). ΋κσο, νη ζέζεηο ηνπ Gee γηα ην γξακκαηηζκφ δελ ππάξρνπλ ζην ηζηνξηθν-
πνιηηηθφ θελφ, γελληνχληαη απφ ηελ παξαδνρή ησλ «Νέσλ Κφζκσλ». Σεο απνδνρήο,
κε άιια ιφγηα, φηη έρνπκε πεξάζεη ζε κηα λέα ηζηνξηθή θάζε ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ
ζπζηήκαηνο. Οη ξαγδαίεο ηζηνξηθέο αιιαγέο παξάγνπλ λένπο ηξφπνπο γηα λα
θαηαζθεπαζηεί ε πξαγκαηηθφηεηα κε ηηο ιέμεηο, δειαδή λένπο γξακκαηηζκνχο (Gee,
2000, 43). Ζ θαηαλφεζε (αιιά θαη θξηηηθή) απηψλ ησλ αιιαγψλ ζην επίπεδν ηεο
επηρεηξεκαηηθφηεηαο, ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο αηνκηθήο ζπλείδεζεο πξνβάιιεηαη
σο θξίζηκν δηαθχβεπκα γηα ηε κειέηε ηνπ γξακκαηηζκνχ. Ζ ινγηθή ηνπ
θαπηηαιηζκνχ ηεο λέαο επνρήο ζπλδέεηαη κε ηελ έλλνηα ησλ δηθηχσλ, ηνπ
ζπλεθηηθνχ ηζηνχ πνιπάξηζκσλ ππνζπζηεκάησλ πνπ ζπγθξνηνχλ ξεπζηέο θαη
επέιηθηεο ελφηεηεο (ζην ίδην, 44). ΢ην πιαίζην απηψλ ησλ ελζσκαηψζεσλ είλαη πνπ

256
ν γξακκαηηζκφο ζα ζπλδεζεί κε ηελ πνιιαπιφηεηα ησλ ιφγσλ θαη ηελ αιιαγή
πξνζαλαηνιηζκνχ πξνο ηελ θνηλσληθά πιαηζησκέλε εκπεηξία.

Ο Street, ην έξγν ηνπ νπνίνπ εληάζζεηαη ζηελ παξάδνζε ησλ «΢πνπδψλ ηνπ
Νένπ Γξακκαηηζκνχ»43, ζα πξνρσξήζεη ζηε δηάθξηζε αλάκεζα ζην «απηφλνκν» θαη
«ηδενινγηθφ» κνληέιν γξακκαηηζκνχ (Street, 1999, 34). Μέξνο ηεο ζπδήηεζεο πνπ
δηεμάγεηαη ζήκεξα γηα ην γξακκαηηζκφ πηνζεηεί κία ηερληθή πξφζιεςε ηνπ φξνπ,
καο ιέεη ν ίδηνο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ν γξακκαηηζκφο απνηειεί κία κεηαβιεηή πνπ
απνζπλδέεη ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο απφ ηελ επίδξαζε ηνπ θνηλσληθνχ πιαηζίνπ. Έρεη
απηφλνκα, ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά, αλεμάξηεηα απφ ην ρξφλν θαη ηνλ ηφπν
εκθάληζήο ηνπ θαη, επίζεο, επηδξά ζην θνηλσληθφ θαη γλσζηηθφ επίπεδν αλεμάξηεηα
απφ ηελ θνπιηνχξα ζηελ νπνία ζπγθξνηείηαη θαη ρξεζηκνπνηείηαη. Ο φξνο
«απηφλνκν» θαηέρεη ζεκαληηθή ζέζε ζηελ επηρεηξεκαηνινγία φζσλ ππνζηεξίδνπλ
φηη ε γξαπηή γιψζζα ζπληζηά ξηδηθά δηαθνξεηηθφ ηξφπν επηθνηλσλίαο απφ ηελ
πξνθνξηθή. Ζ ζέζε απηή δεκηνπξγεί κία δηαρσξηζηηθή γξακκή αλάκεζα ζηελ
πξνθνξηθφηεηα θαη ην γξακκαηηζκφ. Σν «γξάςηκν» εδψ δειψλεη ηε δξαζηεξηφηεηα
εθείλε πνπ βνεζάεη ηνλ άλζξσπν λα εμνξζνινγίζεη ηελ εκπεηξία ηνπ, λα δηαθξίλεη
ην κχζν απφ ηελ ηζηνξία, πνπ ζπκβάιιεη ζηελ αλάδπζε ηεο επηζηεκνληθήο ζθέςεο
θαη ζην πέξαζκα απφ ηηο πξσηφγνλεο θνηλφηεηεο ζηηο ζχλζεηεο θνπιηνχξεο (ζην
ίδην, 35). Ο Street ζηελ παξαπάλσ πξνζέγγηζε αληηπαξαζέηεη ηηο θνηλσληθέο
πξνζεγγίζεηο ηνπ γξακκαηηζκνχ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν
«θνηλσληθνί γξακκαηηζκνί» γηα λα αλαθεξζεί ζηελ νπζία ηνπ γξακκαηηζκνχ. Θα
ηζρπξηζηεί φηη ε ρξήζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ φξνπ δελ παξαπέκπεη απιψο ζε κηα
ςπρνγισζζηθή δηαδηθαζία, αιιά, επίζεο, θαη ζε κηα θνηλσληθή δηαδηθαζία, κε ηελ
έλλνηα φηη θάζε άηνκν πνπ εκπιέθεηαη ζε πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ είλαη κέινο κηαο
θνηλσληθήο νκάδαο απφ ηελ νπνία αληιεί ην ραξαθηήξα ηεο ππνθεηκεληθήο ηνπ
ηαπηφηεηαο. Δπίζεο, ε θαηάθηεζε ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο ζπλνδεχεηαη απφ
ηελ εζηθή δηάζηαζε ηεο κάζεζεο, ζπληειείηαη ζην πιαίζην ζπγθεθξηκέλσλ νπηηθψλ
γη‟ απηφ πνπ κεηξάεη σο γλψζε. Καηά ζπλέπεηα, ππνγξακκίδεη ν Street, ε πξφζιεςε
ηνπ γξακκαηηζκνχ κε βάζε ηελ παξαπάλσ ζέζε νδεγεί ζηελ ηδέα ησλ πνιιψλ
κνξθψλ γξακκαηηζκνχ. Αλ ν γξακκαηηζκφο φκσο ζεσξεζεί πξαθηηθή

43
Ο Gee ζπγθαηαιέγεη ηνλ Street θαη ηνλ Halliday αλάκεζα ζηνπο εθπξνζψπνπο ησλ «ζπνπδψλ
ηνπ λένπ γξακκαηηζκνχ» (Gee, 2006, 40).

257
πξνζδηνξηζκέλε θνηλσληθά, ηφηε πξέπεη λα δερζνχκε φηη ζπγθξνηεί ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζε δηαθνξεηηθά πεδία θαη δελ είλαη εληαίνο. Οη εθπξφζσπνη ησλ
«΢πνπδψλ ηνπ Νένπ Γξακκαηηζκνχ» (αλάκεζα ζηνπο νπνίνπο ν Street ηνπνζεηεί
ηνλ εαπηφ ηνπ θαη ηνλ Gee) έρνπλ αλαπηχμεη ηελ έλλνηα ησλ «πνιιαπιψλ
γξακκαηηζκψλ» γηα λα δειψζνπλ φηη ν γξακκαηηζκφο δελ εγγξάθεηαη έμσ απφ ηελ
ηζηνξηθφηεηα ησλ πιαηζίσλ (ζην ίδην, 37). Σν ηδενινγηθφ κνληέιν ηνπ Street
επηρεηξεί λα ηνπνζεηήζεη ηελ παξαπάλσ έλλνηα ζην πιαίζην ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο.
Σε ζεσξεί θνηλσληθφ πξντφλ πνπ ππφθεηηαη ζε ηδενινγηθέο ζπκβάζεηο, έλα πεδίν
δηακάρεο αλάκεζα ζηνπο θπξίαξρνπο επηθαζνξηζκνχο θαη ηελ αληίζηαζε ησλ
αλζξψπσλ (Street, 1994, 95). Τπνβάιινληαο ζε θξηηηθή ην απηφλνκν κνληέιν, ζα
απνξξίςεη ηηο απνιηηηθέο ζέζεηο πνπ ζεσξνχλ ηελ θαηάθηεζε ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ
ηερληθή ππφζεζε. Ζ δηαδηθαζία απηή πξέπεη λα ζεσξείηαη θάηη παξαπάλσ απφ απιή
απνθσδηθνπνίεζε θεηκέλσλ ή παξαγσγή απνδεθηψλ κνξθψλ ιφγνπ. ΢ηελ
πξνθεηκέλε πεξίπησζε, νη δηαθνξεηηθνί γξακκαηηζκνί παξάγνπλ θαη δηαθνξεηηθέο
ηαπηφηεηεο. Ζ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα γξάθεη θαη λα δηαβάδεη είλαη κέξνο ηεο
πξνζσπηθφηεηάο ηνπ, ηεο θνηλσληθήο ηνπ ππφζηαζεο (ζην ίδην, 98). ΋κσο ε θαηνρή
ηεο γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο δελ είλαη ππφζεζε απνθιεηζηηθά ηεο επίζεκεο
εθπαίδεπζεο, ηελ νπνία ν Street δελ ηε δηαρσξίδεη απφ ηελ ππφινηπε θαζεκεξηλή
δσή. Θεσξεί φηη ν γξακκαηηζκφο πξέπεη λα πξνζιακβάλεηαη ζε επξχηεξε βάζε απφ
απηή πνπ πξνβιέπεηαη ζην νξγαλσκέλν πεδίν ηεο εθπαίδεπζεο. Απφ απηή ηε
ζθνπηά, δελ είλαη αβάζηκν λα ππνζέζνπκε, καο εμεγεί ν Street, φηη ε γιψζζα ηεο
λενιαίαο ζπληζηά άιιε κνξθή θνπιηνχξαο, ε νπνία, βέβαηα, απνξξίπηεηαη απφ ηελ
ηππνπνηεκέλε εθδνρή γξακκαηηζκνχ ησλ θπξίαξρσλ ζεζκψλ (ζην ίδην, 104). Γηα
ηνλ Street, ε κειέηε ησλ πξαθηηθψλ γξακκαηηζκνχ δίλεη ζεκαληηθέο πιεξνθνξίεο
γηα ηελ θνηλσληθή νξγάλσζε ησλ αλζξψπσλ. Τπνγξακκίδεη ηε ζπλεηζθνξά ησλ
αλζξσπνινγηθψλ κειεηψλ ζηνλ εκπινπηηζκφ ηεο δηδαθηηθήο πξάμεο, εηδηθά ζηελ
επνρή πνπ ε παξαδνζηαθή έθθαλζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ππνρσξεί θαη δηεπξχλεηαη ε
πνιππνιηηηζκηθή βάζε ησλ θνηλσληψλ (ζην ίδην, 107). Ζ θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή
νπηηθή ηνπ γηα ην γξακκαηηζκφ πξνηείλεη ηε κεηαηφπηζε ηεο ζπδήηεζεο απφ ηε
δηδαζθαιία ησλ θσλεκάησλ θαη ησλ γισζζηθψλ κνξθψλ ζηα θνηλσληθν-πνιηηηθά
ζπκθξαδφκελα θαη ηηο δσληαλέο πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ. Αλακθίβνια,
ζπκπεξαίλεη ν Street, ην άλνηγκα ηεο ζπδήηεζεο πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή αιιάδεη
ηελ αηδέληα ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο θαη ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο (Street,

258
1999, 39). Ο επαλαπξνζδηνξηζκφο ηεο εξεπλεηηθήο πξνζέγγηζεο ηνπ γξακκαηηζκνχ
πξνυπνζέηεη ηελ εγθαηάιεηςε ηεο αληίζεζεο πξνθνξηθφηεηα/γξακκαηηζκφο. Με
θξηηήξην ηελ παξαπάλσ ζέζε, θξίλεηαη ζθφπηκν λα δνζεί πξνηεξαηφηεηα ζηηο
πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ ζε δηαθνξεηηθά πνιηηηζκηθά θαη ηδενινγηθά πιαίζηα. Σν
ζεκείν εθθίλεζεο ελφο ηέηνηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ είλαη ηα ζεσξεηηθά πνξίζκαηα
ησλ «΢πνπδψλ ηνπ Νένπ Γξακκαηηζκνχ», ζην βαζκφ πνπ απηά εθθξάδνπλ
δηαθνξεηηθέο αληηιήςεηο απφ ηα δφγκαηα ηεο «νξζφδνμεο» εθδνρήο ηνπ
ιεηηνπξγηθνχ κνληέινπ (Street, 1994, 108).

Με βάζε ηα παξαπάλσ, αλαθχπηεη κία δηπιή ζρέζε αλάκεζα ζην

ιεηηνπξγηθφ γξακκαηηζκφ κε ηε ζρνιηθή θνίηεζε αθελφο (ζρνιηθφο γξακκαηηζκφο)
θαη ηηο άηππεο δηαδηθαζίεο αιιειεπίδξαζεο ζην πιαίζην ηεο θνηλσληθήο
θαζεκεξηλφηεηαο αθεηέξνπ (θνηλσληθφο γξακκαηηζκφο). Αο επηθεληξσζνχκε ζην
πξψην. ΢χκθσλα κε ηελ Jenny Cook-Gumperz, ε αλαθνξά ζηνπο φξνπο
«ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο» ή «εγγξάκκαηε ζπλείδεζε» ζρεηίδεηαη πάληα κε ηελ
απφθηεζε δεμηνηήησλ ζην πεξηβάιινλ ηεο ζρνιηθήο αίζνπζαο. Ο ζρνιηθφο ή
δηδαζθφκελνο γξακκαηηζκφο αθνξά ην ζχλνιν ησλ γισζζηθψλ ζπλαιιαγψλ
(άηππσλ θαη επίζεκσλ) ζην ζρνιείν, ηηο θαζεκεξηλέο αιιειεπηδξάζεηο θαη ηηο
ηππνπνηεκέλεο ελέξγεηεο κεηαβίβαζεο γλψζεσλ θαη πνιηηηζκηθψλ πξνηχπσλ. Ζ
δηδαζθαιία ησλ δεμηνηήησλ ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο εκπιέθεη ηα άηνκα ζε
δξαζηεξηφηεηεο πνπ νδεγνχλ απφ ηελ επίζεκε εθπαίδεπζε ζηελ επαγγεικαηηθή
απνθαηάζηαζε. ΢χκθσλα κε ηε ζέζε απηή, γηα λα κάζεη θάπνηνο λα ρξεζηκνπνηεί
ηε γιψζζα ζηελ ππφινηπε θαζεκεξηλή θαη επαγγεικαηηθή ηνπ δσή, απαηηείηαη
θάπνηνο βαζκφο ζθφπηκεο δηδαθηηθήο παξέκβαζεο, ηελ νπνία παξέρεη ε επίζεκε
εθπαίδεπζε. Πξφζθαηα, ηα εθπαηδεπηηθά ηδξχκαηα, έρνληαο αλαβαζκίζεη ην ξφιν
ηνπο σο κεραληζκνί πξνζσπηθήο θαη θνηλσληθν-νηθνλνκηθήο επθαηξίαο ησλ αηφκσλ,
πξνβάιινπλ σο αλαγθαίν ην αίηεκα ηεο εμάπισζεο ηεο παηδείαο θαη ηνπ
γξακκαηηζκνχ παγθνζκίσο (Cook-Gumperz, 2008, 22-23). Ζ ζχλδεζε, βέβαηα, ηνπ
γξακκαηηζκνχ κε ηελ εθπαίδεπζε δελ είλαη έλα ζεκεξηλφ πξφβιεκα. ΋πσο καο
πιεξνθνξεί ν Harvey Graff, εδψ θαη δχν αηψλεο έρεη ηεζεί ην δήηεκα ηεο ζπκβνιήο
ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ θνηλσληθν-νηθνλνκηθή αλάπηπμε ησλ
δπηηθψλ θνηλσληψλ θαη ζηελ αηνκηθή πξφνδν (Graff, 1986, 62).

259
 ΢ην πιαίζην ζπζρέηηζεο ηνπ ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ κε ηε ζρνιηθή
θνίηεζε, ε γλψζε εθηφο ησλ νξίσλ ηνπ ζρνιηθνχ ζεζκνχ εξκελεχεηαη σο
θαηψηεξε, σο δηαδηθαζία πνπ δελ επηθέξεη ηελ αλχςσζε ηνπ επηπέδνπ απφδνζεο
ησλ αηφκσλ ζηηο γλσζηηθέο δξαζηεξηφηεηεο (Cook-Gumperz, 2008, 26). Σα
πξνγξάκκαηα θαη νη εθζηξαηείεο γξακκαηηζκνχ πνπ ζεκειηψλνληαη ζηελ
πξνεγνχκελε ζέζε ηνπνζεηνχλ ηε κεηαβίβαζε ησλ δεμηνηήησλ γξακκαηηζκνχ ζηηο
πξνηεξαηφηεηεο ηεο ιεηηνπξγηθήο νπηηθήο, ζπλδένληαο θαζαξά ηελ ηειεπηαία κε ην
δηαθχβεπκα ησλ επίζεκσλ εθπαηδεπηηθψλ κεηαξξπζκίζεσλ. Οη δεμηφηεηεο απηέο,
φπσο ππνγξακκίδεη ε Cook-Gumperz, ζεσξνχληαη κέξνο ηεο εκπεηξίαο ηνπ
ζρνιείνπ θαη φρη απνηέιεζκα ησλ επξχηεξσλ θνηλσληθψλ δξάζεσλ ηνπ αηφκνπ.
Οπζηαζηηθά, πξφθεηηαη γηα ηελ εμίζσζε ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηε ζρνιηθή θνίηεζε.
Ζ εμειηθηηθή πνξεία απηήο ηεο ζρέζεο, βέβαηα, δελ ελίζρπζε κφλν ηε γλσζηηθή
δηάζηαζε ηεο κάζεζεο. Δίλαη ζαθέο φηη ηα ζρνιεία δε δηδάζθνπλ κφλν ηξφπνπο
θσδηθνπνίεζεο θαη απνθσδηθνπνίεζεο ησλ γισζζηθψλ ζπζηεκάησλ, αιιά θαη
ηξφπνπο δηαρείξηζεο απηψλ ησλ ιεηηνπξγηψλ ζηελ θνηλσληθή δσή. Ο γξακκαηηζκφο
θαη νη δεμηφηεηεο πνπ ηνλ ζπγθξνηνχλ δελ έρνπλ κφλν γλσζηηθέο ζπλέπεηεο, αιιά
εκπιέθνπλ ηνπο ζπλνιηθνχο ηξφπνπο αμηνπνίεζήο ηνπο ζηηο θνηλφηεηεο ησλ
αλζξψπσλ (ζην ίδην, 58). Ωζηφζν, δελ πξέπεη λα ππνηηκήζνπκε ηελ έκθαζε πνπ
δίλνπλ ηα νξγαλσκέλα ζπζηήκαηα θνίηεζεο ζηελ αμηνπνίεζε εμειηγκέλσλ
ηερληθψλ δηδαζθαιίαο θαη κάζεζεο. Οη ηερληθέο απηέο θαζηζηνχλ ηηο δεμηφηεηεο
γξακκαηηζκνχ φρη κφλν δηαθξηηά αληηθείκελα, ζηφρνπο ηνπο νπνίνπο πξέπεη λα
θαηαθηήζνπλ νη εθπαηδεπφκελνη, αιιά θαη κέζα γηα ηελ πεξαηηέξσ αλάπηπμε
απαηηεηηθψλ γλσζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ. Δδψ, ν γξακκαηηζκφο παξνπζηάδεηαη σο
γλσζηηθή δεμηφηεηα, αιιά θαη πξνυπφζεζε γηα ηελ αλάπηπμε άιισλ δεμηνηήησλ
(ζην ίδην, 82). ΋κσο, ε βαζχηεξε ηζηνξηθή δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζην
ιεηηνπξγηθφ γξακκαηηζκφ θαη ηε ζρνιηθή θνίηεζε δείρλεη πσο ην πεξηερφκελν θαη ν
ραξαθηήξαο απηήο ηεο ζρέζεο πξέπεη λα ζεσξείηαη κηα ηζηνξηθή κεηαβιεηή. Ζ
Cook-Gumperz ζπκπεξαίλεη πσο «ε εμίζσζε γξακκαηηζκνχ θαη ζρνιείνπ είλαη κηα
εμίζσζε πνπ αιιάδεη». Ζ θνίηεζε ζην ζρνιείν θαη ε αλάπηπμε ηνπ γξακκαηηζκνχ
ζέηνπλ εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηηο θνηλσληθνπνιηηηθέο πξνυπνζέζεηο ζηηο νπνίεο
βαζίζηεθε απηή ε ζρέζε. Ζ εθπαίδεπζε σο κεραληζκφο επηινγήο θαη θαηάηαμεο δελ
είλαη άζρεηε κε ηηο ζχλζεηεο αλάγθεο ησλ θνηλσληψλ. Άιισζηε, δελ πξέπεη λα
μερλάκε, ζεκεηψλεη ε Cook-Gumperz, πσο ν γξακκαηηζκφο, εμαηηίαο ησλ ηζηνξηθψλ

260
αλαθαηαηάμεσλ, έρεη πξνζδηνξηζηεί ζε πην ζχγρξνλε βάζε ζην πιαίζην ησλ
εθπαηδεπηηθψλ αιιαγψλ πνπ ζπλνδεχνπλ ηηο λέεο ζπλζήθεο. ΢ήκεξα, ν ζρνιηθφο
γξακκαηηζκφο έρεη κεηαηξαπεί ζε έλα «απνπιαηζησκέλν ζχζηεκα γλψζεο ην νπνίν
επηθπξψλεηαη κέζα απφ ηεζη επίδνζεο» (ζην ίδην, 95).

Δζηηάδνληαο θαλείο ζην πξφβιεκα ηεο εμίζσζεο ηνπ ιεηηνπξγηθνχ

γξακκαηηζκνχ κε ηε ζρνιηθή θνίηεζε δελ κπνξεί λα αγλνήζεη ηηο αληίζεηεο απφςεηο
θαη ηα ηζηνξηθά ζηνηρεία πνπ εληζρχνπλ έλα δηαθνξεηηθφ (σο πξνο ηνλ
πξνεγνχκελν) πξνζαλαηνιηζκφ. Σα απνηειέζκαηα πνιπάξηζκσλ εξγαζηψλ
ζπγθιίλνπλ ζηε ζέζε φηη ε θαηάθηεζε ηεο γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο δελ είλαη
ζπλέπεηα ηεο ζπζηεκαηηθήο εθπαίδεπζεο. Ζ κειέηε ηνπ γξακκαηηζκνχ θαίλεηαη
πσο πξέπεη λα ππεξβεί ηνπο ζθνπνχο ηεο θνίηεζεο ζην ζρνιείν. Ζ αλαθνξά απηή
νδεγεί ζηε δεχηεξε ζρέζε, ζηε δηαζχλδεζε ηεο αλάπηπμεο ηνπ γξακκαηηζκνχ κε
ηελ ππφινηπε (εθηφο ζρνιείνπ) θαζεκεξηλή δσή θαη ηελ πξφζβαζε ηνπ αηφκνπ ζε
ζπγθεθξηκέλα θνηλσληθά πεξηβάιινληα. ΢χκθσλα κε ηελ Shirley Heath, γηα λα
απαληήζνπκε ζην πξφβιεκα ησλ ιεηηνπξγηψλ θαη ρξήζεσλ ηνπ γξακκαηηζκνχ
πξέπεη λα επηθεληξσζνχκε ζηα απζεληηθά πιαίζηα ησλ θαζεκεξηλψλ
αιιειεπηδξάζεσλ. Μία ηέηνηα ζεψξεζε απέρεη πνιχ απφ ηελ άπνςε πνπ ζπλδέεη
παξαδνζηαθά ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηε δηδαζθαιία ηεο αλάγλσζεο
θαη ηεο γξαθήο. Απφ απηή ηελ άπνςε, απαηηείηαη ηδηαίηεξε πξνζνρή απφ ηνπο
εζλνγξάθνπο εξεπλεηέο ηεο εθπαίδεπζεο ζηε ζεκαζία ησλ θνηλσληθψλ θαη
ηζηνξηθψλ πξαθηηθψλ, βάζεη ησλ νπνίσλ αληαπνθξίλνληαη νη άλζξσπνη ζηηο
ιεηηνπξγηθέο θαη επηθνηλσληαθέο αλάγθεο ηνπο. Με άιια ιφγηα, ν γξακκαηηζκφο
είλαη θνηλσληθφ θαηλφκελν θαη, επνκέλσο, πξέπεη λα εμεηαζηεί ζηα πεδία πνπ ηνλ
θάλνπλ ιεηηνπξγηθφ, θαζψο θαη ζε ζρέζε κε ηηο πξαθηηθέο πνπ ηνλ θαζηζηνχλ
νηθεηνπνηήζηκν. Σα ζρνιεία δελ έρνπλ ην απνθιεηζηηθφ πξνλφκην λα πξνζδηνξίδνπλ
ή λα κεηαβηβάδνπλ απηφ πνπ απνθαινχκε «ιεηηνπξγηθφ γξακκαηηζκφ». Ζ
απηνλφεηε ππφζεζε πσο ε ζρνιηθή θνίηεζε αλνίγεη ην δξφκν ζηελ απφθηεζε ηνπ
ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ ακθηζβεηείηαη απφ ηηο εξγαζίεο πνιιψλ εξεπλεηψλ. Οη
θνηλσλίεο δηαθέξνπλ σο πξνο ηα νθέιε θαη ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ γξακκαηηζκνχ.
Γηαθσηηζηηθέο απφ απηή ηελ άπνςε πξέπεη λα ζεσξνχληαη νη έξεπλεο ησλ Scribner
θαη Cole γηα ηελ θνηλφηεηα Βάη ηεο λνηηνδπηηθήο Ληβεξίαο (1981). Ζ δνπιεηά ηνπο
πξνηείλεη λα πξνζεγγίζνπκε ην γξακκαηηζκφ σο έλα πνιηηηζκηθά νξγαλσκέλν
ζχζηεκα δεμηνηήησλ θαη αμηψλ πνπ θαηαθηάηαη ζε ζπγθεθξηκέλα θνηλσληθά

261
πεξηβάιινληα. Ζ ππφζεζε πσο απνθιεηζηηθά νη δεμηφηεηεο γξακκαηηζκνχ
ζπλδένληαη κε πςειφηεξα επίπεδα απφδνζεο ηεο νξζνινγηθήο θαη ηεο αθαηξεηηθήο
ζθέςεο δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη γεληθεχζηκε. Ζ πξφζθηεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ
ζπλδέεηαη κε ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο ρξήζεηο εθηφο ηνπ πιαηζίνπ ηεο επίζεκεο
εθπαίδεπζεο. Σα απνηειέζκαηα ησλ ζρεηηθψλ εξεπλψλ αλαθνξηθά κε ηηο
επηπηψζεηο ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηα κέιε κηαο θνηλφηεηαο απνδεηθλχνπλ φηη νη
δεμηφηεηεο ηεο γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο δελ εληζρχνπλ κε αδηαθηινλίθεην ηξφπν
ηηο «αλψηεξεο» λνεηηθέο ιεηηνπξγίεο, αιιά φηη ζπλδένληαη κε ζπγθεθξηκέλεο
ζπλζήθεο θαη επθαηξίεο άζθεζεο απηψλ ησλ δεμηνηήησλ. Σειηθά, ν ιεηηνπξγηθφο
γξακκαηηζκφο έρεη ζρεηηθή κφλν αμία γηα δηαθνξεηηθέο ηζηνξηθέο πεξηφδνπο θαη
θνπιηνχξεο. Γελ απνδίδνπλ φιεο -θαη ζε θάζε επνρή- νη θνηλσλίεο ηελ ίδηα αμία ζηα
απνηειέζκαηα ηνπ γξακκαηηζκνχ (Heath, 1986, 18-19). Ζ θνηλσληθή ηνπ ζέζε ζε
έλαλ πνιηηηζκφ είλαη απηή πνπ πξνζδηνξίδεη θαη ηηο ζπλέπεηέο ηνπ. Καηά ηνλ ίδην
ηξφπν, ε εζλνγξαθηθή έξεπλα ηεο Heath απφ ην 1969 έσο ην 1978 ζε θνηλφηεηεο
καχξσλ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ζηηο λνηηναλαηνιηθέο Ζ.Π.Α. δείρλεη φηη ε θνηλσληθή
θαζεκεξηλφηεηα είλαη πινχζηα ζε επθαηξίεο αιιειεπίδξαζεο ησλ αλζξψπσλ κε ην
γξαπηφ ιφγν. Ζ κειέηε ησλ ζπκπεξηθνξψλ ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο ζην
πιαίζην ηεο θνηλνηηθήο δσήο αθνξνχζε ην βαζκφ ζπκκεηνρήο ησλ ελειίθσλ ζηελ
εγγξάκκαηε εκπεηξία ησλ λεπίσλ. Σα λήπηα είραλ αλαπηχμεη ηελ ηθαλφηεηα λα
πξνζιακβάλνπλ πνηθίινπο ηχπνπο πιεξνθνξηψλ απφ ην πεξηβάιινλ ηνπο. Ο ξφινο
ησλ ελειίθσλ ζε απηή ηε δηαδηθαζία δελ ήηαλ άκεζνο. Γελ παξαηεξήζεθαλ
ζθφπηκεο παξεκβάζεηο ζην νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ ηνπο. Οη
κεγάινη άθελαλ ηα παηδηά λα εθηεζνχλ κφλα ηνπο ζην εγγξάκκαην πεξηβάιινλ ηεο
θνηλφηεηάο ηνπο, αλ θαη ζπρλά ε ππνζηεξηθηηθή ηνπο παξέκβαζε εθδειψλνληαλ ζε
δχζθνιεο θαηαζηάζεηο. Έηζη, ηα παηδηά αθήλνληαλ κφλα ηνπο λα επηιέμνπλ ηηο
πιεξνθνξίεο πνπ ζεσξνχληαλ απαξαίηεηεο γηα ηε δσή ηνπο. Παξαηεξνχζαλ ηνπο
ελήιηθεο λα δηαβάδνπλ θαη λα γξάθνπλ γηα δηάθνξνπο ζθνπνχο, ζπλεξγάδνληαλ θαη
ζπκκεηείραλ ζε δξαζηεξηφηεηεο κε κεγαιχηεξα παηδηά θαη, ηειηθά, απνθηνχζαλ
απηφλνκα ηνλ γξακκαηηζκφ ζε κηθξή ειηθία. Μέζα απφ ηελ πξαθηηθή ηεο
ζπζρέηηζεο ηνπ πξνθνξηθνχ ιφγνπ θαη ησλ αληίζηνηρσλ γξαπηψλ ζπκβφισλ
θαηάθεξλαλ λα απνθσδηθνπνηνχλ ηηο εηηθέηεο ησλ πξντφλησλ, ηα νλφκαηα ησλ
δξφκσλ, ηα κελχκαηα ηεο ηειεφξαζεο, ηηο κάξθεο ησλ απηνθηλήησλ θαη ηειηθά λα
ζπλδένπλ ηα λνήκαηα ησλ ιέμεσλ κε ζπγθεθξηκέλνπο θνηλσληθνχο ρψξνπο θαη

262
δξάζεηο. ΢ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε ε θαηαλφεζε ηνπ γισζζηθνχ θψδηθα ήηαλ ην
απνηέιεζκα ηεο εκπινθήο ηνπο ζηελ επξχηεξε θνπιηνχξα ηεο θνηλφηεηάο ηνπο θη
φρη ε έθβαζε ελφο ηππηθνχ καζεζηαθνχ πεξηβάιινληνο. Ζ Heath εξκελεχεη ηα
απνηειέζκαηα απηά σο απφδεημε φηη ε απφθηεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζπλδέεηαη κε
ηηο πξνυπνζέζεηο ηεο πνιηηηζκηθήο νξγάλσζεο ησλ αλζξψπηλσλ θνηλνηήησλ (Heath,
1986, 20).

263
 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 8ο

Ζ θξηηηθή νπηηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ: νη πεξηπηψζεηο ησλ Ira Shor θαη

Donaldo Macedo

1. Ira Shor

Ο Ira Shor ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο δηαθεθξηκέλνπο παηδαγσγνχο ζηηο

Ζ.Π.Α., κία απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο θσλέο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο θαη
ζπλνκηιεηήο ηνπ Paulo Freire γηα δεηήκαηα γξακκαηηζκνχ. Ο Ira Shor είλαη
θαζεγεηήο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Νέαο Τφξθεο θαη ην επηζηεκνληθφ ηνπ
ελδηαθέξνλ επηθεληξψλεηαη ζε δεηήκαηα αλάπηπμεο γξαπηνχ θαη πξνθνξηθνχ
ιφγνπ. Σν εξψηεκα ζην νπνίν ζα επηρεηξήζνπκε λα απαληήζνπκε ζηε ζπγθεθξηκέλε
ελφηεηα αθνξά ηηο ζέζεηο ηνπ γηα ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζην
θείκελφ καο ζα παξνπζηάζνπκε ηηο ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο πνπ ελζσκαηψλεη ζην
έξγν ηνπ ν Shor, ζα κειεηήζνπκε ηελ αιιαγή ηεο παηδαγσγηθήο ζρέζεο πνπ
πξνηείλεη ζην πιαίζην κηαο θξηηηθήο πξφζιεςεο ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ηνλ ηξφπν
πνπ ηνπνζεηεί ην πξφβιεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ.

΢χκθσλα κε ηνλ Shor, ε επίζεκε εθπαηδεπηηθή θαη πνιηηηθή εμνπζία ζηηο

Ζ.Π.Α. κεηά ην 1969 έζεηε σο ζηφρν ηελ πξνζαξκνγή ηνπ αλαιπηηθνχ
πξνγξάκκαηνο ζηηο θπξίαξρεο αλάγθεο ηνπ πνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο. Ζ πνιηηηθή απηή
αλαδηάξζξσζε πινπνηείηαη ζε ηξεηο πεξηφδνπο. Ζ πξψηε αθνξά ηελ πεξίνδν 1971-
1975 θαη εζηηάδεη ζηελ πξνβνιή ηεο εθπαίδεπζεο σο κέζνπ επαγγεικαηηθήο θαη
θνηλσληθήο θηλεηηθφηεηαο. Ζ δεχηεξε εθηείλεηαη απφ ην 1975 έσο ην 1982 θαη
ζεκαηνδνηείηαη απφ ηελ πνιηηηθή παξέκβαζε ηεο θεληξηθήο εμνπζίαο ζην θξίζηκν
πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ. Σέινο, ε ηξίηε πεξίνδνο δίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηελ
απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο, ζηε ζρνιηθή πεηζαξρία θαη ζηελ εηζαγσγή
ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ ζηελ εθπαίδεπζε. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ζρνιηάδεη ν Freire,
νη ηξεηο απηέο θάζεηο αληαλαθινχλ ηελ ελεξγνπνίεζε ησλ ζπληεξεηηθψλ-
αληηδξαζηηθψλ αληαλαθιαζηηθψλ ηεο θνηλσλίαο ησλ Ζ.Π.Α. ζηηο θνηλσληθέο,
πνιηηηθέο θαη ηδενινγηθέο αλαθαηαηάμεηο πνπ πξνζέιαβαλ αλεζπρεηηθή έθηαζε γηα
ην θπξίαξρν ζχζηεκα ηε δεθαεηία ηνπ 1960 (Freire, 1992, x). Ζ εθπαίδεπζε θαη ην
πξφβιεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ ππάξρνπλ έμσ απφ ην πεδίν ησλ θνηλσληθψλ
ζπγθξνχζεσλ θαη ησλ ζπκβηβαζκψλ. Σα δεηήκαηα απηά δε γίλνληαη θαηαλνεηά

264
ρσξίο ηελ πεξηγξαθή θαη εξκελεία ησλ αληαγσληζκψλ πνπ ηα ζθξαγίδνπλ. Μφλν
έηζη αληηιακβαλφκαζηε ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ησλ ζπλνιηθφηεξσλ
ηδενινγηθνπνιηηηθψλ δηεξγαζηψλ, θαζψο θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ζπκκεηέρεη ν
γξακκαηηζκφο ζηηο δηαδηθαζίεο απηέο. Καηά ζπλέπεηα, ην άλνηγκα ηεο πνιηηηθήο
αληηπαξάζεζεο ηε δεθαεηία ηνπ 1970 γηα ηελ ππνηηζέκελε θξίζε ζην πεδίν ηνπ
γξακκαηηζκνχ θαη ε ζεζπηζκέλε δεμηφζηξνθε κεηαξξχζκηζε ηε δεθαεηία ηνπ 1980,
ζπλεθηηκψληαη σο θξίζηκα ζηνηρεία γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ πξνβιεκάησλ ηεο
εθπαίδεπζεο θαη ησλ επξχηεξσλ φξσλ δηακφξθσζεο κηαο πξννδεπηηθήο πξφηαζεο
γηα ην γξακκαηηζκφ. Έρνληαο ινηπφλ ν Shor ππφςε ηνπ ηε ζεκαζία ησλ
θνηλσληθνπνιηηηθψλ εμειίμεσλ γηα ηε δηακφξθσζε ησλ πξνυπνζέζεσλ πξνζέγγηζεο
ηνπ γξακκαηηζκνχ, πξνρσξεί ζηελ πεξηεθηηθή παξνπζίαζε ησλ επξχηεξσλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Γηα ηνλ Shor, ε πνιηηηθή πνπ πξνηείλεη έλα ζπλνιηθφ ζρέδην
ζπληεξεηηθήο εθπαηδεπηηθήο κεηαξξχζκηζεο ζπλδέεη ην ζρνιείν κε ηελ απνηπρία λα
παξάγεη εγγξάκκαηνπο πνιίηεο. Γεκνζηεχκαηα ηνπ ηχπνπ ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1970 δηακνξθψλνπλ θιίκα ακθηζβήηεζεο γηα ην δεκφζην ζρνιείν. Απερνχλ ηελ
αλαθαηαζθεπή ησλ ζηξαηεγηθψλ γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ην αίηεκα γηα ηελ
επαλαθνξά ελφο παξαδνζηαθνχ παηδαγσγηθνχ κνληέινπ πνπ «ζα δηδάζθεη ηνπο
αλζξψπνπο λα γξάθνπλ ζσζηά». ΋πσο επηζεκαίλεη ν Shor, ε πνιπδηαθεκηζκέλε
θξίζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ιεηηνχξγεζε σο αλαγθαία ζπλζήθε κεηαηφπηζεο πξνο έλα
δεκφζην ιφγν ππέξ ηεο παξαδνζηαθήο παηδαγσγηθήο «ησλ βαζηθψλ». Σα θχξηα
ζεσξεηηθά φπια απηήο ηεο αλαδηάξζξσζεο ήηαλ ε απνηπρία ηνπ ζρνιείνπ λα
κεηψζεη ηνλ ιεηηνπξγηθφ αλαιθαβεηηζκφ, λα δηδάμεη «ρξήζηκεο» δεμηφηεηεο, λα
απαιείςεη ηηο ρακειέο επηδφζεηο ζηηο ηππνπνηεκέλεο δνθηκαζίεο θαη λα δηδάμεη
ηειηθά ηελ «πξαγκαηηθή γλψζε». Υσξίο ηελ παξαπάλσ ξεηνξηθή ε λενζπληεξεηηθή
αλαδηάξζξσζε ζηελ εθπαίδεπζε δε ζα ήηαλ θαζφινπ εθηθηή (Shor, 1992, 64). Οη
ηδενινγηθέο θαη πιηθέο κεηαβνιέο, πνπ επέθεξε ε πνιηηηθή ηεο λέαο Γεμηάο ζην
ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο θαη επξχηεξα, εμεγνχλ θαη ην πηεζηηθφ αίηεκα γηα
εζπεπζκέλε ζέζπηζε ελφο κνληέινπ δνθηκαζηψλ. Οη ζηαζψηεο ησλ ηερληθψλ απηψλ
(ησλ γλσζηψλ ηεζη) πξφβαιαλ ην επηρείξεκα ηεο ππνρψξεζεο ησλ επηδφζεσλ ζην
πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ εληζρχνληαο, έηζη, ηελ πνιηηηθή ξεηνξηθή γηα αιιαγέο ζην
ζχλνιν ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Οη ζηφρνη επίδνζεο πνπ είραλ ηεζεί, φκσο,
θαη νη αλαγσγηθέο δνθηκαζίεο έδηλαλ έκθαζε ζηηο ιεηηνπξγίεο ηεο κλήκεο, ζε
αθεξεκέλεο γεληθέο γλψζεηο θαη φρη ζηελ πξαγκαηηθή ηθαλφηεηα θαηαλφεζεο,

265
παξαγσγήο θαη θξηηηθήο πξνζέγγηζεο δηαθφξσλ κνξθψλ θεηκέλσλ. Σν εξψηεκα πνπ
ηίζεηαη ηφηε είλαη θαηά πφζν ηα ζπγθεθξηκέλα απνηειέζκαηα ζα κπνξνχζαλ λα
ηεθκεξηψζνπλ επηζηεκνληθά ηελ «παξαθκή» ηνπ γξακκαηηζκνχ (ζην ίδην, 71).
Οπζηαζηηθά, ε ππνηηζέκελε θξίζε ησλ ηεζη λνκηκνπνίεζε ηε ζρνιηθή αληζφηεηα θαη
ελνρνπνίεζε ηνπο καζεηέο. Ζ αλαδηάξζξσζε ζηελ νηθνλνκία θαη ηελ αγνξά
εξγαζίαο, ε αδπλακία ηνπ ίδηνπ ηνπ ζπζηήκαηνο λα εμαζθαιίζεη πεξηζζφηεξεο θαη
θαιχηεξεο δνπιεηέο κεηακθηέζηεθε ζε εθπαηδεπηηθή δπζιεηηνπξγία. ΢ε απηή ηελ
θακπή ησλ αλαδηαξζξψζεσλ ε «θξίζε ηνπ γξακκαηηζκνχ» θαη ε επηβνιή ελφο
ζηαζεξνχ γισζζηθνχ θαλφλα (ε επίζεκε Αγγιηθή) ήηαλ ζεκαληηθά φπια ζηα ρέξηα
ηεο αλεξρφκελεο λεν-ζπληεξεηηθήο πνιηηηθήο, πνπ αμηνπνηήζεθαλ σο πεξηζπαζκφο
απφ ην πξαγκαηηθφ πξφβιεκα ηεο αληζνθαηαλνκήο ηνπ εηζνδήκαηνο (ζην ίδην, 96,
97). Ωζηφζν, ηε δεθαεηία ηνπ 1980 πνπ αθνινχζεζε, ην δφγκα φηη ε εθπαίδεπζε
απνηειεί ηελ αζθαιή νδφ γηα αηνκηθή επηηπρία θαη ε πξνζπάζεηα
αλαπξνζαλαηνιηζκνχ ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ ζηα «βαζηθά» παξαρσξνχλ
ηε ζέζε ηνπο ζε ιέμεηο θιεηδηά, φπσο κεηξηφηεηα θαη αξηζηεία. Ζ λέα θνπιηνχξα ηεο
αξηζηείαο ρξεζηκνπνηήζεθε γηα λα εληζρχζεη ηε ξεηνξηθή πεξί νηθνλνκηθήο
αλάθακςεο, δηεζλνχο αληαγσληζκνχ θαη εζληθήο αζθάιεηαο. Κίλεζε πνπ δειψλεη
φηη ην πξφβιεκα ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ πξνζεγγίδεηαη ζε λέα βάζε. Ο
αλαιθαβεηηζκφο ηψξα δελ αθνξά ηα ηξία Rs44 ηνπ 1975, αιιά ην ζχλνιν ησλ
επηζηεκνληθψλ πεδίσλ (καζεκαηηθά, ηερλνινγία, θπζηθή, γξαπηφο ιφγνο) θαη ηηο
αλψηεξεο γλσζηηθέο ιεηηνπξγίεο. Ο «ηερλνινγηθφο γξακκαηηζκφο» πξνυπνζέηεη πην
απαηηεηηθέο δεμηφηεηεο θαη απμεκέλεο ηερληθέο γλψζεηο, ρσξίο φκσο λα εγγπάηαη
ηελ επαγγεικαηηθή επηηπρία (ζην ίδην, 112). Ζ επίζεκε γξακκή πηνζεηεί κηα
ππεξπξνβνιή ησλ αηηεκάησλ γηα αμηνπνίεζε ησλ ππνινγηζηψλ ζηε καζεζηαθή
δηαδηθαζία, δηεχξπλζε ηνπ δηδαθηηθνχ ρξφλνπ, απζηεξφηεξε πεηζαξρία, αλάινγε κε
ηα πξνεγνχκελα θαηάξηηζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη αλάπηπμε ζηελφηεξσλ ζρέζεσλ
αλάκεζα ζηα ζρνιεία θαη ζηηο επηρεηξήζεηο (ζην ίδην, 116-117). Ζ εθπαηδεπηηθή
αλαδηάξζξσζε, γηα ηνλ Shor, δελ κπνξεί λα εμεγεζεί παξά κφλν κε βάζε ηηο
ζπλζήθεο απμεκέλνπ δηεζλνχο αληαγσληζκνχ αλάκεζα ζηηο Ζ.Π.Α., ηελ Δπξψπε
θαη ηελ Ηαπσλία (ζην ίδην, 125). Ζ πεξίνδνο απηή νπζηαζηηθά παξάγεη ηε

44
Σα ηξία Rs ζπλδένληαη κε ην θίλεκα «Δπηζηξνθή ζηα Βαζηθά» θαη αθνξνχλ ηελ ηππηθή
δηδαζθαιία ησλ reading, ‟riting, ‟rithmetic-αλάγλσζε, γξαθή, αξηζκεηηθή (Baynham, 2000, 22).

266
ζπληεξεηηθή πξφηαζε γηα ην γξακκαηηζκφ ησλ Hirsch, Bloom, Bennett, Ravitch
θ.ά., κε ηελ νπνίν ν Shor επηιέγεη λα αλακεηξεζεί (ζην ίδην, 240).

Βέβαηα, ε ζηνηρεηνζέηεζε κηαο πξννδεπηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ

δελ επηηπγράλεηαη ζην ηζηνξηθφ-επηζηεκνληθφ θελφ. Αληίζεηα, ζπλεθηηκά ην ξφιν
ησλ ηζηνξηθψλ εμειίμεσλ, ησλ εθπαηδεπηηθψλ πνιηηηθψλ θαη ζπλνςίδεηαη ζηε
γνληκνπνίεζε άιισλ ξεπκάησλ ζθέςεο πνπ κειεηνχλ ην θαηλφκελν ηνπ
γξακκαηηζκνχ ζηε βάζε ηεο ζπκβνιήο ηνπ ζρνιείνπ ζηελ πξννπηηθή ηνπ
θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ. ΢ηελ πξφηαζε ηνπ Ira Shor γηα ην γξακκαηηζκφ
αμηνπνηνχληαη νη παηδαγσγηθέο παξαδφζεηο ηνπ Paulo Freire θαη ηνπ John Dewey.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ν Shor επηζεκαίλεη φηη ε ζεκειίσζε ηεο θξηηηθήο πξφηαζεο γηα
ηελ παηδαγσγηθή ζπλδέεηαη κε ηηο έλλνηεο πνπ ρξεζηκνπνηεί ζην ζεσξεηηθφ ηνπ
ζρήκα ν Freire (Shor, 1992, 188). Αιινχ ζα ηζρπξηζηεί φηη ε απειεπζεξσηηθή
παηδαγσγηθή ηνπ Freire, ζεκειησκέλε ζηελ θξηηηθή πξφζιεςε ηεο κάζεζεο θαη ζην
δεκνθξαηηθφ κνληέιν θνηλσληθήο αιιαγήο, καο εηζάγεη ζε κηα αληίπαιε ινγηθή απφ
απηή πνπ θπξηαξρεί ζηελ επνρή ηεο πνιηηηθήο ηνπ Reagan (Shor, 1987, 1). Ζ
παηδαγσγηθή ηνπ Freire πξνηείλεη ηελ ππνθαηάζηαζε ησλ παξαδνζηαθψλ θαη
κεραληζηηθψλ κνληέισλ γηα ηε κάζεζε κε ην κνληέιν ζην νπνίν θπξηαξρεί ε
ζπκκεηνρή ησλ εθπαηδεπνκέλσλ ζηε δηαδηθαζία θαηάθηεζεο ηεο γλψζεο, ην
δηεξεπλεηηθφ πλεχκα, ε θξηηηθή ζπλείδεζε θαη ε αλαδήηεζε ησλ αμηψλ πνπ
ζπλνδεχνπλ ηα κνξθσηηθά πεξηερφκελα, θαζψο θαη νη αξρέο ηεο
πνιππνιηηηζκηθφηεηαο θαη ηεο δηεπηζηεκνληθφηεηαο. Μηα ηέηνηα παηδαγσγηθή,
ζεκεηψλεη ν Shor, επηθεληξψλεηαη ζηελ «πνηφηεηα ηεο δξάζεο θαη φρη ζηελ
πνζφηεηα ησλ δεμηνηήησλ ή ζηηο επηδφζεηο ηεο κλήκεο» (ζην ίδην, 22). Ο Shor, κε
αθνξκή έλα ζρφιην γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ δαζθάισλ, ζα εληζρχζεη ηελ πξφηαζή
ηνπ παξνπζηάδνληαο κία ζεσξεηηθή αηδέληα γηα ηε δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο
εκπλεπζκέλε απφ ηελ παηδαγσγηθή ηνπ Freire. Βαζηθά ζηνηρεία ηεο είλαη ε αξρή ηεο
δηαινγηθήο δηδαζθαιίαο, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο, ε παηδαγσγηθή πνπ δηακνξθψλεη
ηνλ αθεηεξηαθφ ηεο νξίδνληα κε βάζε ηελ πνιηηηζκηθή εκπεηξία ηνπ
εθπαηδεπφκελνπ, ε θνηλσληνγισζζνινγηθή αλάιπζε, ε εζλνγξαθηθή κέζνδνο, ην
ελδηαθέξνλ γηα ηηο εθπαηδεπηηθέο-θνηλσληθέο αληζφηεηεο, θ.ά. (ζην ίδην, 23-25).
΢πκπιεξσκαηηθφ ησλ παξαπάλσ αλαθνξψλ κπνξεί λα ζεσξεζεί θαη ην
ζπκπεξαζκαηηθφ ζρφιην ησλ Γξφιιηνπ θαη Κάζθαξε, ζχκθσλα κε ην νπνίν νη
απφςεηο ηνπ Shor εκπλένληαη απφ ηνλ Freire θαη επηρεηξνχλ λα νξγαλψζνπλ έλα

267
δηδαθηηθφ κνληέιν, ζηηο αλαπηπγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο, πνπ δελ εγθιείεηαη
ζηα φξηα ησλ εγεκνληθψλ παηδαγσγηθψλ ζεσξήζεσλ (Γξφιιηνο, Κάζθαξεο, 2002,
96). Αλαθεξφκελνο ν Shor ζηα ηξία ζηάδηα αλάπηπμεο ηεο ζπλεηδεηνπνίεζεο πνπ
εηζήγαγε ν Freire ζηε ζπδήηεζε γηα ην γξακκαηηζκφ πξηλ απφ ην 1964, ζα
ππνζηεξίμεη ηε ζεσξεηηθή ζπκβνιή ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ ζηελ πξνψζεζε
ηεο παηδαγσγηθήο ηνπ δηαιφγνπ θαη ζηελ αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο. Γηα
ηνλ Shor, ε θξηηηθή ζπλείδεζε επηηξέπεη ηνπο αλζξψπνπο λα δηακνξθψζνπλ
εληζρπκέλνπο δεζκνχο αλάκεζα ζηελ αηνκηθή ηνπο εκπεηξία θαη ζηα θνηλσληθά
πξνβιήκαηα, δηαδηθαζία πνπ ζπλδέεη ζηελά ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ κε ηελ
θαζεκεξηλή δσή (Shor, 1992, 127-128). Ήδε απφ ην 1980 ν Shor έρεη ππνζηεξίμεη
φηη ε καδηθή θνπιηνχξα πνπ θαηαθιχδεη ηελ θνηλσλία ησλ Ζ.Π.Α. έρεη
απνδπλακψζεη ηελ πνιηηηθή, θξηηηθή ζθέςε ησλ πνιηηψλ επηβάιινληαο ηελ
νηθεηνπνίεζε κηαο απνζπαζκαηηθήο ζεψξεζεο ηνπ θφζκνπ. Απφ απηή ηε ζθνπηά, ην
δήηεκα ηεο δηαινγηθήο εθπαίδεπζεο, ησλ δεκνθξαηηθά νξγαλσκέλσλ ζρέζεσλ
θνπιηνχξαο θαη ηεο θξηηηθήο θαηαλφεζεο ησλ θαηλνκέλσλ πνπ πξνηείλεη ν Freire
είλαη δεισηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο κνξθσηηθήο πξφηαζεο ελάληηα ζηελ
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο εθπαίδεπζεο. Ωζηφζν, εδψ αλαθχπηεη ε ζεκαζία ηεο
θξηηηθήο πξνζαξκνγήο ζηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα ησλ Ζ.Π.Α. ησλ
παηδαγσγηθψλ πξαθηηθψλ πνπ εηζήγαγε ν Freire ζηα πξνγξάκκαηα γξακκαηηζκνχ
ζε ρψξεο ηνπ αλαπηπζζφκελνπ θφζκνπ θαη φρη ε κπζνπνίεζε θαη θνξκαιηζηηθή
πηνζέηεζε φισλ ησλ πηπρψλ ηνπ έξγνπ ηνπ (Shor, 1980, 127).

΢ηα θείκελα ηνπ Shor ε παξάδνζε ηεο πξννδεπηηθήο αγσγήο έρεη ζεκαληηθή
ζέζε. Γηα ηνλ Shor, ν Dewey ηνλίδεη ηε ζπζρέηηζε ηεο παηδαγσγηθήο θαη ηνπ
πεξηερνκέλνπ ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ πξναγσγή ηεο δεκνθξαηίαο ρσξίο, σζηφζν,
λα ελδηαθέξεηαη γηα ηελ ηαμηθή ζπγθξφηεζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληψλ (Shor,
1992, 127). Βέβαηα, ν Dewey δελ παξαγλψξηδε ηνλ παξαγσγηθφ θαη αλαπαξαγσγηθφ
ξφιν ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ απνθαζηζηηθή ελίζρπζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ παξαγσγήο ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αηψλα ζηηο Ζ.Π.Α. Θεσξνχζε
φηη ε έκθαζε πνπ έδηλε ην ζρνιείν ζηελ επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε κε ηελ επηινγή
λα πξνθξίλεη ηελ αλάδεημε ησλ ηξηψλ Rs ζε θπξίαξρν ζηφρν, πξφδηδε ηελ αδπλακία
ηνπ ζπζηήκαηνο λα ζπλδέζεη ηε γλψζε κε ηελ θνηλσληθή αιιαγή θαη ηε
δεκνθξαηία. Ο Dewey είδε ηφηε ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα λα πξνζαλαηνιίδεηαη ζε
κηα κεραληζηηθή, καδηθνχ ηχπνπ εθπαίδεπζε πνπ παξέπεκπε ζηελ ηαμηθά

268
ζηξσκαηνπνηεκέλε θνηλσλία ηεο αξραίαο Αζήλαο, φπνπ ε αλάπηπμε ηνπ
θηινζνθηθνχ ζηνραζκνχ ήηαλ πξνλφκην κηαο κηθξήο ειίη, ελψ ε επαγγεικαηηθή
θαηάξηηζε αθνξνχζε ηελ πιεηνςεθία ησλ ιατθψλ ζηξσκάησλ. ΋κσο, ε εθπαίδεπζε
ζα πξέπεη λα ζπλδπάδεη ηελ εκπεηξηθή γλψζε θαη ην θηινζνθηθφ ζηνραζκφ, ηε
ρξήζηκε, πξαγκαηηζηηθή γλψζε, αιιά θαη ηελ ηδέα ηεο δεκνθξαηίαο. Ζ πξνηίκεζε
ηνπ Dewey γηα έλα αλαιπηηθφ πξφγξακκα νιηζηηθνχ ηχπνπ πνπ ζα ζπγρσλεχεη
δεκηνπξγηθά ηελ εκπεηξία θαη ηε θηινζνθία γίλεηαη ζαθήο. ΋πσο καο πιεξνθνξεί ν
Shor, ε πξφηαζε απηή ππνζηεξίδεη ηε δηαιεθηηθή ζχλδεζε ηεο ρεηξσλαθηηθήο θαη
ηεο πλεπκαηηθήο εξγαζίαο, ην ζπλδπαζκφ ηεο δξάζεο κε ηε ζθέςε, ηηο
επαγγεικαηηθέο δεμηφηεηεο, αιιά θαη ηελ πνιηηηθή δεκνθξαηία (Shor, 1999, 9). Γηα
ηνλ Dewey, ε γιψζζα γίλεηαη κέζν απφθηεζεο ηεο γλψζεο. Ζ ρξήζε ηεο
ζεκαηνδνηεί έλα θνηλσληθφ γεγνλφο ην νπνίν αθνξά ηελ αλαθάιπςε ησλ λνεκάησλ
πνπ πεξηβάιινπλ ηε δξάζε ηνπ αλζξψπνπ κέζα ζηνλ θφζκν. Τπφ απηή ηελ έλλνηα,
φηαλ ε δηδαζθαιία επηθεληξψλεηαη ζηε κεηάδνζε θαλνληζηηθψλ γλψζεσλ γηα ηε
γιψζζα νη νπνίεο δελ έρνπλ θακηά ζρέζε κε ηε δσληαλή θνηλσληθή
πξαγκαηηθφηεηα, ηφηε ε ζρέζε δαζθάινπ-καζεηψλ πξνζιακβάλεη ραξαθηεξηζηηθά
εμνπζηαζηηθήο θαζνδήγεζεο πνπ απνθιείεη νπνηαδήπνηε θξηηηθή δηεξεχλεζε. Ζ
θαηαζθεπή θαλφλσλ γηα ηε γλψζε θαη ηε γιψζζα ζρεηίδεηαη κε ην πξφβιεκα ηεο
αλζξψπηλεο επηθνηλσλίαο. Ο Dewey πξνβάιιεη ηε ινγηθή ηεο αμηνπνίεζεο ηνπ
απζφξκεηνπ ιφγνπ ησλ καζεηψλ θαη ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηε κάζεζε κε ζηφρν ηε
δηακφξθσζε ηνπ δεκνθξαηηθνχ ήζνπο. ΢χκθσλα κε ηνλ Shor, ην έξγν ηνπ Dewey,
έλαλ αηψλα κεηά, παξακέλεη επίθαηξν γηα ηελ θξηηηθή ηνπ ελάληηα ζηηο
ηππνπνηεκέλεο γισζζηθέο δνθηκαζίεο, ηηο θαλνληζηηθέο δηδαθηηθέο θφξκεο θαη ηνλ
αγλσζηηθηζκφ πνπ θαιιηεξγεί θάζε παξαδνζηαθή αληίιεςε γηα ην γξακκαηηζκφ.
Καηά ζπλέπεηα, νη ζέζεηο ηνπ γηα ηε γιψζζα κπνξνχλ λα ζπλεηζθέξνπλ ζηελ
θξηηηθή απφξξηςε ηνπ «πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ» ησλ ζπληεξεηηθψλ ζηνραζηψλ
Hirsch θαη Bloom (ζην ίδην, 10).

Ο Ira Shor απνδίδνληαο ηελ επηζηεκνληθή θαηαγσγή ηεο έλλνηαο «θξηηηθφο

γξακκαηηζκφο» ζηελ «θνλζηξνπθηηβηζηηθή παηδαγσγηθή» ηνπ Dewey, ζα
πξνρσξήζεη ζηελ αλαδήηεζε θνηλψλ ζεσξεηηθψλ πξνβιεκαηηθψλ αλάκεζα ζηνλ
Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, ηνλ Paulo Freire θαη ην ΢νβηεηηθφ ςπρνιφγν Lev Vygotsky.
Αθνχ επηζεκάλεη φηη ζηνλ παηδαγσγηθφ ζηνραζκφ ηνπ Dewey ελζσκαηψλνληαη

269
ζηνηρεία απφ ηε ζεσξία ηεο δξάζεο 45, ζα αλαθεξζεί ζηελ επηζηεκνληθή αλάιπζε
ηνπ Vygotsky. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζχκθσλα κε ηνλ Shor, ε ζεσξία ηεο δξάζεο
πξνθχπηεη απφ ηελ ηδέα γηα ηε «δψλε ηεο εγγχηεξεο αλάπηπμεο» ηνπ Vygotsky,
ζηελ νπνία πξνηείλεηαη ε χπαξμε ελφο ρψξνπ αιιειεπίδξαζεο αλάκεζα ζηνλ
εθπαηδεπηηθφ θαη ηνλ εθπαηδεπφκελν, αλάκεζα ζε έλα πιεξνθνξεκέλν ππνθείκελν
κε απμεκέλε θνηλσληθή εκπεηξία, πνπ δηαζέηεη πεξηζζφηεξα κέζα γηα ην μεζάκπσκα
ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, θαη ην καζεηή ν νπνίνο αδπλαηεί λα δηακνξθψζεη ηελ
πξνζσπηθφηεηά ηνπ θαη ηνπο φξνπο ζπκκεηνρήο ηνπ ζε ζπιινγηθέο θνηλσληθέο
δηαδηθαζίεο ρσξίο ηελ παξέκβαζε ησλ ελειίθσλ. Μία απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο
παηδαγσγηθέο ζπλέπεηεο ηεο ζεσξίαο ηνπ Vygotsky γηα ηε δψλε ηεο εγγχηεξεο
αλάπηπμεο είλαη ε ηνπνζέηεζε ηεο κάζεζεο ζην πιαίζην ησλ νξγαλσκέλσλ
ζπιινγηθψλ δηαδηθαζηψλ. Σν πιαίζην αιιειεπίδξαζεο ηνπ παηδηνχ κε ηνπο
ελήιηθεο, αιιά θαη κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ηνπ, πξέπεη λα ζεσξείηαη ε θηλεηήξηα
δχλακε γηα ηελ εκθάληζε ησλ αλψηεξσλ ςπρηθψλ ηνπ ιεηηνπξγηψλ. Δπίζεο, ε
παξαπάλσ πξνζέγγηζε ζπλδέεηαη κε ηελ ακθηζβήηεζε ησλ παξαδνζηαθψλ
δαζθαινθεληξηθψλ κνληέισλ πνπ αλάγνπλ ηε κάζεζε ζε απζηεξά
πξνθαζνξηζκέλεο απφ ηνλ εθπαηδεπηηθφ ελέξγεηεο κε ζηφρν ηελ αθνκνίσζε απφ ην
καζεηή έηνηκσλ λνεηηθψλ ζρεκάησλ, αιιά θαη ησλ καζεηνθεληξηθψλ κνληέισλ ηα
νπνία ππνβαζκίδνπλ ηε ζεκαζία ηεο παξέκβαζεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. Δδψ, ν Shor
θέξλεη πην θνληά ηε ζεσξία ηνπ Vygotsky ζηηο ζέζεηο ηνπ Dewey, ζεσξψληαο φηη ε
δψλε ηεο εγγχηεξεο αλάπηπμεο ζπκίδεη ηηο αλαθνξέο ηνπ ηειεπηαίνπ ζην ξφιν ηεο
εκπεηξίαο σο βάζεο γηα ηελ είζνδν ηνπ παηδηνχ ζε πην ζχλζεηεο ςπρηθέο ιεηηνπξγίεο
(ζην ίδην, 12). Ωζηφζν, ε δψλε ηεο εγγχηεξεο αλάπηπμεο έρεη εμίζνπ θνηλά ζηνηρεία
κε ηε ζέζε ηνπ Freire πνπ δειψλεη φηη ε παηδαγσγηθή ζρέζε δαζθάινπ-
εθπαηδεπφκελνπ είλαη κηα ζχλζεζε κεηαμχ ηεο κέγηζηα ζπζηεκαηνπνηεκέλεο
γλψζεο ηνπ πξψηνπ θαη ηεο ειάρηζηα ζπζηεκαηνπνηεκέλεο γλψζεο ηνπ δεχηεξνπ
(Φξέηξε, 1977, 46). Πξνρσξψληαο ζηε ζπζρέηηζε ηεο πξνεγνχκελεο ζέζεο ηνπ
Vygotsky κε ηελ παηδαγσγηθή θηινζνθία ηνπ Freire ζα ππνζηεξίμεη φηη ν ίδηνο ζην
πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ πηνζεηεί ηηο ζέζεηο ηνπ δεχηεξνπ. Δμεγεί φηη ε εηδνπνηφο
δηαθνξά αλάκεζα ζηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ (φπσο εθθξάδεηαη ζην έξγν ηνπ Freire)

45
Πξφθεηηαη γηα ην ζεσξεηηθφ ζρήκα πνπ αλαιχεη ηελ αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά θαη ζπλείδεζε
κε φξνπο δξάζεο: ππνθηλνχκελε απφ ζηφρνπο, εληαγκέλε ζην ηζηνξηθφ ηεο πιαίζην, δηακνξθσκέλε
απφ ηελ αλζξψπηλε ζπλεξγαζία θαη αιιειεπίδξαζε (Shor, 1999, 11).

270
θαη ζηε ζεσξία ηνπ Vygotsky είλαη ε αλάδεημε ηεο παηδαγσγηθήο πξάμεο ζε
δηακνξθσηηθή δχλακε φισλ ησλ εκπιεθφκελσλ ζε απηήλ ππνθεηκέλσλ. Δλψ ν
΢νβηεηηθφο ςπρνιφγνο, επηζεκαίλεη ν Shor, δίλεη έκθαζε ζηε δηαδηθαζία αλχςσζεο
ηεο ζπλείδεζεο ηνπ παηδηνχ, ν Freire αληηιακβάλεηαη φηη ε παηδαγσγηθή δηαδηθαζία
δελ πξνάγεη κφλν ην κνξθσηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ηνπ εθπαηδεπφκελνπ, αιιά θαη ηνλ
νξίδνληα ηνπ δαζθάινπ. Ζ πξάμε ηνπ δηαιφγνπ σζεί ην δάζθαιν λα απνθηά γλψζεηο
απφ ηνπο καζεηέο ηνπ (γηα ηηο αλάγθεο ηνπο, ηηο ζπλζήθεο δσήο ηνπο, ηηο γισζζηθέο
ηνπο ζπλήζεηεο) ζθξαγίδνληαο ηνλ θξηηηθφ ζηνραζκφ θαη ηε δεκηνπξγηθή ζπκκεηνρή
φισλ ησλ πιεπξψλ. Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, ν δηάινγνο πνπ πξνηείλεη ν Freire ζην
πεδίν ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ πξνάγεη ηε ζπλερή αλαπξνζαξκνγή ησλ γλψζεσλ
ηνπ εθπαηδεπηηθνχ σο απφξξνηα ηεο επαθήο ηνπ κε ηηο ππαξμηαθέο θαηαζηάζεηο ησλ
καζεηψλ ηνπ. Ζ πξφηαζε ηνπ Freire κπνξεί λα ζεσξεζεί ζπκπιεξσκαηηθή απηήο
ηνπ Vygotsky θαη γηα έλαλ άιιν ιφγν. Ζ θξηηηθή πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ,
φπσο δηαηππψλεηαη απφ ηνλ Freire, πξνβάιιεη ηελ αλάγθε λα αμηνπνηεζεί ε έλλνηα
ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο θαη έμσ απφ ηα ζηελά φξηα ηεο ζρνιηθήο ηάμεο. Ζ
θξηηηθή νπηηθή γηα ην γξακκαηηζκφ δελ πεξηιακβάλεη κφλν ην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ
αληηιήςεσλ ηνπ ππνθεηκέλνπ εληφο ησλ ζπλφξσλ ηνπ ζρνιηθνχ ζεζκνχ, αιιά θαη
ηελ πξννπηηθή ηεο δξάζεο γηα ηε ξηδηθή αιιαγή ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ (ζην ίδην,
12-13). Ο γξακκαηηζκφο, επνκέλσο, πξνζεγγίδεηαη απφ ηνλ Shor σο πνιηηηθή
δηαδηθαζία αλχςσζεο ησλ ςπρηθψλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ αηφκνπ, αιιά θαη σο
πξνυπφζεζε γηα ζπιινγηθή δξάζε ζε θνηλσληθφ επίπεδν.

Με βάζε ηα παξαπάλσ, κπνξνχκε λα πξνρσξήζνπκε ζε κηα πην ιεπηνκεξή

δηεξεχλεζε ησλ ζέζεσλ ηνπ Ira Shor ζρεηηθά κε ην πξφβιεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ.
Γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο πξέπεη λα πξνζεγγίδεηαη
σο κέζν ακθηζβήηεζεο ηνπ status quo, σο εγρείξεκα θνηλσληθήο θαη πξνζσπηθήο
ελδπλάκσζεο. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο επηρεηξεί λα γεθπξψζεη ην πνιηηηθφ κε ην
πξνζσπηθφ, ηε δεκφζηα ζθαίξα κε ηελ ηδησηηθή ζθαίξα, ην πεξηθεξεηαθφ κε ην
ηνπηθφ, ην ξφιν ηεο νηθνλνκίαο κε ηελ παηδαγσγηθή. Σν ζπγθεθξηκέλν εγρείξεκα
ζεκειηψλεηαη ζηελ πξννπηηθή λα μεπεξαζηνχλ νη θνηλσληθέο αληζφηεηεο θαη λα
απνθαιπθζνχλ νη ζρέζεηο ησλ αλζξψπσλ κε ηνλ θφζκν ηνπο. Σφηε είλαη πνπ ν
θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ζπγθξνηεί κηα ζηάζε ησλ αλζξψπσλ απέλαληη ζηελ ηζηνξία,
γίλεηαη δχλακε αθχπληζεο πνπ θέξλεη ηηο κάδεο ζην πξνζθήλην ηεο θνηλσληθήο
δξάζεο. Απφ απηή ηε ζθνπηά, ε έλλνηα ηνπ γξακκαηηζκνχ είλαη ζπλψλπκε κε ηελ

271
θνηλσληθή δξάζε κέζσ ηεο γιψζζαο, ελψ ε έλλνηα ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ
εμηζψλεηαη κε ηε ζπλεηδεηή πνιηηηθή δξάζε ηνπ αλζξψπνπ κέζα ζηνλ θφζκν, ζην
ηζηνξηθφ πιαίζην ησλ θνηλσληθψλ ζπζρεηηζκψλ εμνπζίαο. Ο Shor δελ απνζπλδέεη
ηελ εκθάληζε θξηηηθψλ ξεπκάησλ γηα ην γξακκαηηζκφ απφ ηε ζχγρξνλε θνηλσληθή
δηακάρε. Αληίζεηα, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ζπληζηά θνηλσληθή πξαθηηθή απφ
κφλνο ηνπ, αιιά θαη εξγαιείν δηεξεχλεζεο άιισλ πξαθηηθψλ, αθνχ ζπλδέεηαη κε
ηελ παηδαγσγηθή θαη ηε γιψζζα. Σνπνζεηψληαο ηελ αηνκηθή χπαξμε ζην πιαίζην
ησλ επξχηεξσλ πξαθηηθψλ θνπιηνχξαο, ζπλερίδεη ν Shor, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο
πξνζιακβάλεη ηε γλψζε θαη ηελ άκεζε εκπεηξία σο πεδία πξνβιεκαηηζκνχ θαη
αλαδήηεζεο. Μφλν αλαπηχζζνληαο νη άλζξσπνη κία ζηάζε ππέξβαζεο ηεο
θαζεκεξηλήο ηνπο ζπλείδεζεο νδεγνχληαη ζηελ θνηλσληθνπνιηηηθή δξάζε (Shor,
1999, 10-11). Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε απειεπζεξσηηθή πξνζέγγηζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ δελ κπνξεί παξά λα ζπλδέεηαη κε ηελ θαζεκεξηλή δσή. Γηα ηνλ Shor,
ην «μεζάκπσκα» ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πεξλά κέζα απφ ηελ
αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο έξρεηαη αληηκέησπνο
κε ηηο δπλάκεηο νη νπνίεο απνμελψλνπλ ηνλ άλζξσπν θαη παξεκπνδίδνπλ ηε
δηαιεθηηθή αλάγλσζε ηνπ θφζκνπ. Ζ αλάγθε ζπζηεκαηηθήο δηεξεχλεζεο απηψλ ησλ
αληηθάζεσλ πξνβάιιεη ηελ θαζεκεξηλφηεηα σο ζχλζεην πεδίν πξνο δηεξεχλεζε πνπ
ηξνθνδνηεί κε ζεκαηηθφ πιηθφ ηηο ηάμεηο ηνπ γξακκαηηζκνχ (Shor, 1980, 47). Οη
δηαδηθαζίεο νηθεηνπνίεζεο ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ γίλνληαη θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν
δχλακε ακθηζβήηεζεο ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Οπιίδνπλ ηα
ππνθείκελα ηεο κάζεζεο κε ηελ ηθαλφηεηα λα ζηνράδνληαη γηα ηηο πνιηηηζκηθέο
δηαδηθαζίεο νη νπνίεο ζπγθξνηνχλ ην ζχγρξνλν θφζκν θαη λα απνζηαζηνπνηνχληαη
απφ απηφλ ψζηε λα ηνλ θαηαλνήζνπλ. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ελζαξξχλεη ην
μεπέξαζκα ησλ απαλζξσπνπνηεηηθψλ κεραληζκψλ πνπ επηθέξνπλ ηελ πξνζσπηθή
θαη ζπιινγηθή αιινηξίσζε. Απνδεζκεχεη ηνλ άλζξσπν απφ ηηο δηαδηθαζίεο
θνηλσληθήο ρεηξαγψγεζεο γηα λα ηνλ εληάμεη ζηελ πξννπηηθή κεηακφξθσζεο θαη
αλαδεκηνπξγίαο ηνπ θφζκνπ (ζην ίδην, 48). ΋κσο, ε θνηλσληθή απειεπζέξσζε ηνπ
αηφκνπ δελ είλαη απιή θαη εχθνιε ππφζεζε, ραξαθηεξίδεηαη απφ αληηθάζεηο,
καηαηψζεηο θαη ζνβαξέο αδπλακίεο. Οη θπξίαξρεο δνκέο δελ επηηξέπνπλ ζηνλ
άλζξσπν λα πξνρσξήζεη ζε αλαιχζεηο θαη εξκελείεο ησλ γεγνλφησλ, λα ζπλδέζεη
θαη λα ζπζρεηίζεη ζηνηρεία απφ ηελ θνηλσληθή ηνπ δσή, ψζηε λα θηάζεη ζε κηα
μεθάζαξε εθηίκεζε γηα ηελ ηζηνξηθή δηαδηθαζία θαη ηηο κπζηθέο ππεξαπινπζηεχζεηο

272
(ζην ίδην, 54). ΢ην πιαίζην κηαο θξηηηθήο ζεψξεζεο ηνπ γξακκαηηζκνχ, ε θξηηηθή
κάζεζε είλαη «πξάμε κειέηεο» πνπ αλαγγέιιεη ηε «κειέηε ηεο δξάζεο». Έηζη, κε ην
λα θαηαζηήζνπκε ηελ θαηαπίεζε νξαηφ θαη ρεηξνπηαζηφ πξφβιεκα
αληαπνθξηλφκαζηε ζηελ αληηθεηκελνπνίεζε ηεο ζηξεβιήο ζπλείδεζεο ηελ νπνία
θαιιηεξγεί ην θπξίαξρν κνληέιν θνηλσληθήο νξγάλσζεο. Ωζηφζν, επεηδή νη αιιαγέο
ζην επίπεδν ησλ ηδεψλ ζπληεινχληαη γξεγνξφηεξα απφ φ,ηη ζην επίπεδν ησλ
θνηλσληθψλ δνκψλ, ν Shor ζεσξεί φηη ε θαηαλφεζε ησλ δνκηθψλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ
θφζκνπ παξάγεη ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηε κεηάβαζε ζηε ζπλεηδεηή θαη ψξηκε δξάζε
γηα ηελ αλαηξνπή ηνπο. Δδψ, ν Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο ζα ζπκπεξηιάβεη ζην
ζηνραζκφ ηνπ ην θαζήθνλ λα κηιήζνπκε γηα ηε ζηξεβιή ζπλείδεζε, ηελ απνζηέσζε
ηεο θξηηηθήο ακθηζβήηεζεο πνπ ζπλεπάγεηαη ε θπξίαξρε ηδενινγία, ζε ζπλδπαζκφ
κε ηελ έκπξαθηε αμηνπνίεζε ηεο δξάζεο ε νπνία δηακνξθψλεη ηε θπζηνγλσκία ελφο
θηλήκαηνο (ζην ίδην, 83). Ζ πξνεγνχκελε παξαδνρή εληζρχεη κηα ακηγψο πνιηηηθή
πξφζιεςε ηνπ φξνπ θξηηηθφο γξακκαηηζκφο. ΢ε απηφ ην πιαίζην καο ιέεη ν Shor, ζα
κπνξνχζε λα ζεσξεζεί αθέιεηα ε ζέζε φηη ε παηδαγσγηθή είλαη νπδέηεξε, πσο ε
κάζεζε εκθαλίδεηαη θελή απφ αμίεο, πσο νπνηαδήπνηε πξφηαζε γηα ην αλαιπηηθφ
πξφγξακκα απνθεχγεη ηελ ηδενινγία θαη ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο. Ζ δηδαζθαιία ζηνλ
έλαλ ή ζηνλ άιιν βαζκφ πεξηέρεη ην ζηνηρείν ηεο θαζνδήγεζεο, αθνχ πξνυπνζέηεη
ηελ επηινγή ελφο ζπγθεθξηκέλνπ ζψκαηνο γλψζεο, πηνζεηεί κηα κέζνδν
πξνζέγγηζεο ηνπ γλσζηηθνχ αληηθεηκέλνπ θαη απνθαζίδεη λα νξγαλψζεη ηε
καζεζηαθή δηαδηθαζία ζηε βάζε επηιεγκέλσλ παηδαγσγηθψλ ζρέζεσλ. Απηνί νη
πεξηνξηζκνί πξνζαλαηνιίδνπλ ην καζεηή λα δερζεί ζπγθεθξηκέλεο αλαγλψζεηο ηνπ
θφζκνπ θαη, επνκέλσο, πξέπεη λα ζεσξνχληαη πνιηηηθνί (Shor, 1999, 22).
Δπηκέλνληαο ζηελ πνιηηηθή δηάζηαζε ηεο κάζεζεο, ππνγξακκίδεη ηελ αλάγθε λα
νξηζηεί ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο δηαθξηηά απφ άιιεο ηάζεηο, φπσο ν βαζηθφο
γξακκαηηζκφο, ν ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο, ν γξακκαηηζκφο ησλ ζχλζεησλ
γλσζηηθψλ ιεηηνπξγηψλ, ν πνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο θαη ν ειεθηξνληθφο
γξακκαηηζκφο. Ζ παξαπάλσ δηάθξηζε γίλεηαη κε θξηηήξην ηε ζέζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ ζηελ αλαπαξαγσγή ηεο θπξίαξρεο ηδενινγίαο θαη ηε δπλαηφηεηα λα
ελζσκαηψζεη ζηελ πξνβιεκαηηθή ηνπ ηε ζρέζε ηεο γλψζεο κε ηελ εμνπζία.
΢χκθσλα κε ηνλ Shor, ε θξηηηθή ζεψξεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ αθνξά ην
απζηεξφ ζρήκα νηθεηνπνίεζεο κηαο θαζνιηθήο γιψζζαο ή κηαο άξηζηεο εθδνρήο ηεο
γλψζεο, αιιά ηελ θαηαλφεζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο πνπ πεξηνξίδνπλ ηελ

273
αιιειεπίδξαζε ηνπ αηφκνπ κε ηνλ θφζκν ζηελ αθνκνίσζε έηνηκσλ λνεηηθψλ
ζρεκάησλ, ελψ απνθεχγνπλ ηελ αλάπηπμε λέσλ, ελαιιαθηηθψλ κνξθψλ δξάζεο.
Θεσξεί φηη ε ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ αλάγεη ηελ επίζεκε
γιψζζα ηνπ ζρνιείνπ ζε κφλν πξφηππν νξζήο γιψζζαο, ζε κνλαδηθή άξηηα εθδνρή
ηνπ ιφγνπ. Αληίζεηα, ζπλδέεη ηε γιψζζα θαη ηε γλψζε κε ην θαηλφκελν ηεο
θνηλσληθήο δηαίξεζεο. Γέρεηαη φηη νη καζεηέο δελ πεγαίλνπλ άγισζζνη ζην ζρνιείν
θαη δελ ππνβηβάδεη νκηινχκελεο παξαιιαγέο παηδηψλ εξγαηηθήο θαηαγσγήο ζηελ
θαηεγνξία ηνπ ιάζνπο. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο εθθξάδεη κηα δηαθνξεηηθή -ζε
ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο- αληίιεςε γηα ηε γλψζε, αθνχ μεθηλάεη απφ ην βησκέλν
θφζκν ησλ ππνθεηκέλσλ θαη θαιιηεξγεί ηε δεκηνπξγηθή ακθηζβήηεζε ησλ
επηζηεκνληθψλ ππνζέζεσλ, πξνβάιινληαο σο ελαιιαθηηθή πξφηαζε ηελ πξάμε ηεο
ζπκκεηνρήο ηνπ ππνθεηκέλνπ ζηελ αλαθάιπςε ηεο γλψζεο. Απειεπζεξψλεη ην
ζχλνιν ηεο παηδαγσγηθήο δηαδηθαζίαο απφ ηε ρξεζηκνζεξηθή ινγηθή θαη ζπλδέεη
ηελ πξννπηηθή ηεο επαγγεικαηηθήο κφξθσζεο κε ηελ θξηηηθή αλάγλσζε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο. Ο Shor, επνκέλσο, πξνηείλεη έλα κνληέιν γξακκαηηζκνχ
ζεκειησκέλν ζηελ πνιηηηθή πξάμε ηεο γλψζεο θαη φρη κηα κεραληζηηθή θαηάθηεζε
ηεο «νξζήο ρξήζεο» (Shor, 1992, 190). ΢πλνςίδνληαο ηηο πξνεγνχκελεο ζέζεηο γηα
κηα θξηηηθή ζεψξεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ηεο ζπλείδεζεο ζα δειψζεη:

«Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο πξνζιακβάλεηαη σο έλα ζχλνιν ιεηηνπξγηψλ

ηεο ζθέςεο, πνπ αθνξά ην γξαπηφ θαη πξνθνξηθφ ιφγν θαη νδεγεί ζηελ
ακθηζβήηεζε ησλ θπξίαξρσλ κχζσλ, δειαδή ζηελ νπζία ησλ θαηλνκέλσλ. Ο
θξηηηθφο γξακκαηηζκφο πεξηιακβάλεη ηελ ηθαλφηεηα θαηαλφεζεο ησλ
βαζχηεξσλ θνηλσληθψλ λνεκάησλ, ησλ ξηδηθψλ αηηηψλ θαη ησλ ηδενινγηθψλ
ζπκθξαδνκέλσλ. Γειψλεη ηελ ηθαλφηεηα ηεο ζθέςεο λα εηζρσξεί ζηηο αζέαηεο
πιεπξέο ηνπ ιφγνπ θαη ηεο πνιηηηθήο, λα ακθηζβεηεί ηελ επίζεκε-θπξίαξρε
γλψζε, ηηο παξαδνζηαθέο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαη ηνπο ηζηνξηθνχο ζπζρεηηζκνχο
εμνπζίαο. Πξνβάιιεη, φκσο, θαη ην εθηθηφ ηεο δξάζεο, ηεο πξννπηηθήο λα
αιιάμνπλ νη θνηλσληθέο ζπλζήθεο πνπ νξγαλψλνπλ ηε δσή ησλ αλζξψπσλ θαη
λα καηαησζνχλ ηα θπξίαξρα λνήκαηα πνπ αληαλαθινχλ ».

(Shor, 1992, 129).

Θεσξνχκε φηη ν παξαπάλσ νξηζκφο πξέπεη λα ζπλδεζεί κε έλα άιιν

ζηνηρείν ηεο παηδαγσγηθήο ζθέςεο ηνπ Ira Shor, ηε ζεσξεηηθή αλάπηπμε ηνπ φξνπ
απνθνηλσληθνπνίεζε. Απηφ πνπ νλνκάδεη ν Shor απνθνηλσληθνπνίεζε έρεη λα θάλεη

274
κε ηε ξηδνζπαζηηθή πξφηαζε ηνπ Freire γηα ηελ ηνπνζέηεζε πξνβιεκάησλ κε
ζθνπφ ηε ζπζηεκαηηθή κειέηε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Ο Shor ππνζηεξίδεη φηη ε
θνηλσληθνπνίεζε ηνπ αηφκνπ πεξλά κέζα απφ ηελ θαζηέξσζε κχζσλ, ηε
λνκηκνπνίεζε αμηψλ θαη ζρέζεσλ πνπ παξάγεη ε θπξίαξρε θνπιηνχξα. ΋ηαλ ν
παηδαγσγφο -κέζσ ελφο δνκεκέλνπ δηαιφγνπ πνπ νξγαλψλεηαη ζηε βάζε
ζπγθεθξηκέλσλ ζθνπψλ γηα ηελ έξεπλα θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ- εληζρχεη ηελ
θίλεζε ησλ καζεηψλ πξνο ηελ θξηηηθή απφξξηςε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ζην
ζρνιείν θαη ζηελ θνηλσλία, πεηπραίλεη κηα απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο πνιηηηθέο
ιεηηνπξγίεο ηεο δηδαζθαιίαο. Απηή ηε δηαδηθαζία αλχςσζεο ηεο θξηηηθήο ζθέςεο
ηνπ καζεηή ζηελ θαηεχζπλζε επαλαπξνζδηνξηζκνχ ησλ πξαθηηθψλ
θνηλσληθνπνίεζεο νλνκάδεη ν Shor απνθνηλσληθνπνίεζε (ζην ίδην, 117). Ζ ρξήζε
ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ φξνπ ζπζρεηίδεηαη κε ηελ πνιηηηθή πξφζιεςε ηνπ
γξακκαηηζκνχ, γίλεηαη γφληκε πιεπξά ηεο ζεσξεηηθήο ηνπ πξνζέγγηζεο θαη
εκθαλίδεηαη σο θξίζηκν ζηνηρείν-έλλνηα γχξσ απφ ην νπνίν ζπγθξνηείηαη ε
πξφηαζή ηνπ. Σνπνζεηείηαη δίπια ζηελ θξηηηθή ζπλείδεζε θαη ζηε δηαδηθαζία
«δηεξεχλεζεο ηεο αδηεξεχλεηεο εκπεηξίαο» (ζην ίδην, 122). Ζ ηδέα ηεο
ακθηζβήηεζεο ησλ θπξίαξρσλ πξαθηηθψλ νη νπνίεο ζεκειηψλνπλ ηελ
θνηλσληθνπνηεηηθή ιεηηνπξγία ηνπ επίζεκνπ ζρνιείνπ αληιεί ην πεξηερφκελφ ηεο
απφ κηα ζεηξά θξίζηκσλ ζεκάησλ πνπ θαζνξίδνπλ ηε καζεζηαθή δηαδηθαζία. Ζ
εζηίαζε ζηα ζπγθεθξηκέλα ζέκαηα νθείιεη λα κελ παξαγλσξίδεη ηηο ηδηαίηεξεο
παηδαγσγηθέο ζπλζήθεο ηεο ζρνιηθήο ηάμεο θαη ηνπ ζρνιείνπ, ηελ θνηλφηεηα απφ
ηελ νπνία πξνέξρνληαη νη καζεηέο, ηελ ειηθία ηνπο θαη άιιεο ηδηαηηεξφηεηεο ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ πεδίνπ. Σειηθά, γηα ηνλ Shor, ε «απνθνηλσληθνπνηεκέλε ζθέςε»
εκθαλίδεηαη ζπλψλπκε κε ηελ θξηηηθή ζπλείδεζε πνπ δηεπθνιχλεη ηελ θαηαλφεζε
ηεο δξάζεο καο θαη ηεο χπαξμήο καο ζε ζρέζε κε ηελ θνηλσληθή γλψζε θαη ηηο
ζρέζεηο εμνπζίαο (ζην ίδην, 129). Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, ε κειέηε ηεο γισζζηθήο
θνπιηνχξαο ησλ καζεηψλ, ησλ θνηλσληθψλ ηνπο εκπεηξηψλ θαη ε αλαθάιπςε ησλ
ελδηαθεξφλησλ ηνπο ζπκβάιιεη ζηε ζπζηεκαηηθή επεμεξγαζία ησλ
ζρεκαηνπνηεκέλσλ γλψζεσλ πνπ έρνπλ γηα ηνλ θφζκν. Με βάζε απηή ηε
δηαδηθαζία, ζπγθξνηνχληαη θαηάινγνη ιέμεσλ ηνπο νπνίνπο ρξεζηκνπνηνχλ νη
καζεηέο γηα λα πξνζεγγίζνπλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Οη ιέμεηο απηέο επηηξέπνπλ ηελ
πξαγκάησζε ηεο απνθνηλσληθνπνίεζεο. Οη ζηφρνη ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ
εγρεηξήκαηνο αθνξνχλ ηελ αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο-ακθηζβήηεζεο γηα

275
θαζνιηθέο θνηλσληθνπνηεκέλεο βεβαηφηεηεο θαη ηελ πξνψζεζε ηεο ζπκκεηνρηθήο
δεκνθξαηίαο κέζσ ξηδνζπαζηηθψλ κνξθψλ παηδαγσγηθνχ δηαιφγνπ (ζην ίδην, 133).
΢ε έλα θείκελφ ηνπ καδί κε ηνλ Freire ζα ππνζηεξίμεη πσο είλαη ιάζνο λα
ππνβηβάδνπκε ην δηάινγν ζε κηα απιή ηερληθή ε νπνία νδεγεί ζηελ θαηάθηεζε
νξηζκέλσλ γλσζηηθψλ απνηειεζκάησλ. Αληίζεηα, ν δηάινγνο γίλεηαη κέζν πνπ
κεηαζρεκαηίδεη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζηελ ηάμε, αλπςψλεη ηελ ηθαλφηεηα
ζχιιεςεο ησλ επξχηεξσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Ο δηάινγνο είλαη κηα δπλακηθή
δηαδηθαζία ε νπνία παξάγεη γλψζε, έλαο ηξφπνο λα ζέηεη ν παηδαγσγφο πξνβιήκαηα
πνπ πξνζθέξνπλ δπλαηφηεηεο δηεξεχλεζεο. Ο Shor απνξξίπηεη ηελ απνηακηεπηηθή
ινγηθή ησλ πξνθαηαζθεπαζκέλσλ εηζεγήζεσλ. Απηέο νη κνξθέο παηδαγσγηθήο
επηθνηλσλίαο, αλαθέξεη, απνκαθξχλνπλ ηνλ εθπαηδεπφκελν απφ ην πξνζθήλην ηεο
καζεζηαθήο δηαδηθαζίαο, ηνλ απνμελψλνπλ απφ ην γλσζηηθφ αληηθείκελν θαη ηνλ
θαηαδηθάδνπλ ζε ζησπή. Ο παηδαγσγηθφο δηάινγνο, σο κέζν θξηηηθήο ζπγθξφηεζεο
ηνπ ππνθεηκέλνπ, θσηίδεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα θαη ζέηεη ηνλ θξίζηκν ζηφρν ηνπ
κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο κάζεζεο ζε ζπλεξγαηηθή εξεπλεηηθή πξννπηηθή (Shor &
Freire, 1987, 11). ΢ην πιαίζην ηεο ίδηαο ζπδήηεζεο κε ηνλ Freire, ζα ηνλίζεη ηε
κνξθσηηθή αμία ηεο επηθνηλσληαθήο πξάμεο αλάκεζα ζηνλ εθπαηδεπηηθφ θαη ηνλ
εθπαηδεπφκελν. Θα δειψζεη φηη ε επηθνηλσλία, φηαλ ππνβαζκίδεηαη ζε άγνλν θαη
αλνχζην βεξκπαιηζκφ, αθπδαηψλεηαη απφ ηα κνξθσηηθά ηεο ραξαθηεξηζηηθά.
΋κσο, ν παηδαγσγηθφο δηάινγνο θαη ε επηθνηλσλία -σο θνηλσληθνπνιηηηθά
ζπκβάληα- είλαη θάηη παξαπάλσ απφ κηα απιή δηαπξνζσπηθή ζπλαιιαγή ζε επίπεδν
ιεθηηθψλ δηαηππψζεσλ θαη εμσιεθηηθψλ ζπλππνδειψζεσλ, είλαη κηα πνιηηηζκηθή
πξάμε κε ηελ έλλνηα φηη επηβεβαηψλεη ή ακθηζβεηεί κηα ζρέζε, κηα άπνςε, κηα
επηινγή (ζην ίδην, 14).

Ο Shor ζπλζέηνληαο ζην ζεσξεηηθφ ηνπ ζρήκα ζέζεηο γηα ην γξακκαηηζκφ

θαη ηε γιψζζα ζα ππνζηεξίμεη φηη ε γιψζζα ησλ πνιηηηθψλ θαη ηεο εμνπζίαο
παξάγεη έλα πξνλνκηνχρν πεδίν έθθξαζεο. Γίλεηαη κέζν ελίζρπζεο ησλ θπξίαξρσλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη νπηηθψλ απφ ηελ πιεπξά ηεο εμνπζίαο. Δπηηξέπεη ηελ
άζθεζε ηεο εμνπζίαο κε ην ιφγν. Απφ ηελ άιιε, θάπνηεο θνηλσληθέο νκάδεο
θνβνχκελεο ηελ αξλεηηθή αμηνιφγεζε απνπνηνχληαη ην δηθαίσκά ηνπο ζην ιφγν θαη
εζσηεξηθεχνπλ ηε γισζζηθή θαησηεξφηεηα. Καηά ηνλ Shor, είλαη πάξα πνιιά απηά
πνπ πξέπεη λα γίλνπλ ζρεηηθά κε ηε γιψζζα ζε κηα απειεπζεξσηηθή ηάμε, ζηελ
ηάμε ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ. Οη καζεηέο κε ην δάζθαιν κπνξνχλ λα

276
αλαξσηεζνχλ γηα ηνλ θνηλσληθφ ξφιν ηεο γιψζζαο, λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ηελ
επίδξαζε ηελ νπνία αζθεί ε γιψζζα ζηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα, λα
θαηαιάβνπλ ηνπο ηξφπνπο θσδηθνπνίεζεο θαη ζπκβνιηζκνχ ηεο πξαγκαηηθφηεηαο
θαη πψο απηνί δηακνξθψλνπλ ην πεδίν ηεο θνπιηνχξαο. Ζ θξηηηθή δηεξεχλεζε ηνπ
θνηλσληθνχ ξφινπ ηεο γιψζζαο ζπκβάιιεη ζηελ αλάδεημε ηεο αδπλακίαο ηνπ
θαζεκεξηλνχ ιφγνπ (ρσξίο βέβαηα ην ζρνιείν λα εθθξάδεη ηελ πεξηθξφλεζή ηνπ ζε
απηφλ) λα εηζέιζεη ζε θξίζηκα, ζχλζεηα θνηλσληθά δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ηηο
αιεζηλέο ηδηφηεηεο ησλ πξαγκάησλ. Απφ απηή ηελ άπνςε, ε ππέξβαζε ηνπ
θαζεκεξηλνχ, κε ζηνραζηηθνχ ιφγνπ απεγθισβίδεη ηε ζθέςε απφ ηε θαηλνκεληθή
πιεπξά ησλ γεγνλφησλ θαη πξνβάιιεη ηελ απνζπαζκαηηθφηεηα ηεο βησκαηηθήο
αληαλάθιαζεο ηνπ θφζκνπ (Shor, 1980, 84). ΢ηελ ηάμε ηνπ θξηηηθνχ
γξακκαηηζκνχ, νη καζεηέο θέξνπλ έλα ζεκαληηθφ απφζεκα γισζζηθψλ εκπεηξηψλ
θαη δεμηνηήησλ. ΢ε πνιιέο πεξηπηψζεηο, νη δξαζηεξηφηεηεο γχξσ απφ ην γξαπηφ
ιφγν πξνάγνπλ ηε ζπλεξγαηηθή κάζεζε θαη θέξλνπλ ζηελ επηθάλεηα ζεκαληηθέο
δπλαηφηεηεο ρξήζεο ηεο γιψζζαο. Θεσξείηαη ζεκαληηθή ε απνζαθήληζε ηεο ζέζεο
φηη ν γξαπηφο ιφγνο δελ είλαη ηίπνηα παξαπάλσ απφ θσδηθνπνηεκέλν ιφγν ν νπνίνο
εκθαλίδεηαη σο θνξέαο λνεκάησλ κηαο ζπγθεθξηκέλεο θνπιηνχξαο. ΢ε απηφ ην
πιαίζην, νη καζεηέο καζαίλνπλ λα ζπλδένπλ ην γξαπηφ κε ηνλ πξνθνξηθφ ιφγν, λα
ζπζρεηίδνπλ ηηο δχν κνξθέο αλαδεηψληαο δηαθνξέο θαη νκνηφηεηεο. Ζ πξάμε ηνπ
γξακκαηηζκνχ δελ είλαη άζρεηε κε ηηο δηθέο ηνπο εκπεηξίεο θαη ζπλήζεηεο, δελ
πηνζεηεί κηα ζηάληαξ γισζζηθή εθδνρή, μέλε πξνο ηε θπζηθή νκηιία ησλ καζεηψλ.
Ζ γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη καζεηέο ζηελ θαζεκεξηλή ηνπο επηθνηλσλία έρεη
ηνπο δηθνχο ηεο πεξίπινθνπο γξακκαηηθνχο κεραληζκνχο, ηε δηθή ηεο εζσηεξηθή
δνκή θαη, θαηά ζπλέπεηα, κπνξεί λα απνηειέζεη πνιχ ελδηαθέξνλ αληηθείκελν
κειέηεο ζηα πξψηα ζηάδηα θαηάθηεζεο ηνπ γξακκαηηζκνχ (ζην ίδην, 131, 134).
Δδψ, ν Shor, εηζάγεη ηελ ηδέα κηαο παηδαγσγηθήο πξνζαλαηνιηζκέλεο ζηελ εκπεηξία
ηνπ εθπαηδεπφκελνπ. Πξνηείλεη ηε ζεψξεζε ηεο παηδαγσγηθήο πνπ θαηαθέξλεη λα
μεπεξάζεη ηελ απνκφλσζε ηνπ καζεηή θαη λα ηνλ εληάμεη ζηε ζπλνιηθή δηαδηθαζία
αλαθάιπςεο ηεο γλψζεο. Ζ θαηάθηεζε ηεο γλψζεο ζηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ
απνηειεί πξντφλ ζπιινγηθήο εξγαζίαο, πεξηιακβάλεη ηε δξαζηεξηφηεηα θαη ην
ζηνραζκφ ηνπ ππνθεηκέλνπ ηεο κάζεζεο. Ζ ζπγθεθξηκέλε παηδαγσγηθή νπηηθή
ζεσξεί αλαγθαία ηελ εκπινθή φισλ ησλ ππνθεηκέλσλ ηα νπνία ζπκκεηέρνπλ άκεζα
ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία. Γειψλεη κηα δηαδηθαζία ζηεξηγκέλε ζηηο αληηιήςεηο

277
ηνπο γηα ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη φρη ζε έλαλ πξνθαηαζθεπαζκέλν
ζρεδηαζκφ. Έηζη, ε ηνπνζέηεζε πξνβιεκάησλ γίλεηαη επζχλε ησλ ίδησλ ησλ
εθπαηδεπφκελσλ (Shor & Freire, 1987, 19).

Ο Shor ζα πξνρσξήζεη ζηε δηαηχπσζε ηεο παηδαγσγηθήο ηνπ πξφηαζεο, ζηε

ζπγθξφηεζε ελφο κνληέινπ δηδαζθαιίαο ζεκειησκέλνπ ζε ζπγθεθξηκέλεο
ζεσξεηηθέο αξρέο. ΢χκθσλα κε απηέο, ε νηθεηνπνίεζε ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ (γξαθήο
θαη αλάγλσζεο) είλαη κηα νιηζηηθή δηαδηθαζία πνπ αξλείηαη λα θαηαθεξκαηίζεη ηε
γιψζζα ζε επηκέξνπο, απνζπαζκαηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. Ζ ηάμε ηνπ γξακκαηηζκνχ
είλαη αλάγθε λα βαζίδεηαη ζηε γιψζζα θαη ζηηο γλψζεηο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ. Ο
γξακκαηηζκφο πξέπεη λα είλαη δηεπηζηεκνληθφο θαη λα δηδάζθεηαη κέζα απφ φιν ην
θάζκα ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο. Ζ δσή ηεο θνηλφηεηαο απφ ηελ νπνία
πξνέξρνληαη νη εθπαηδεπφκελνη απνηειεί πεγή έκπλεπζεο θαη πεδίν δηεξεχλεζεο
παξαγσγηθψλ ζεκάησλ. Ο ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ δελ είλαη κεδεληθφο. Αληίζεηα,
ην κνξθσηηθφ ηνπ ππφβαζξν αμηνπνηείηαη κε ηε ζπκκεηνρή ηνπ ζηηο δηαδηθαζίεο
παξαγσγήο γξαπηνχ ιφγνπ. Ο πξνθνξηθφο ιφγνο ηνπ καζεηή παξνπζηάδεη κεγάιν
εξεπλεηηθφ ελδηαθέξνλ γηα ηε δηακφξθσζε ηεο δηδαζθαιίαο. Δλδείθλπηαη ν
καζεηήο λα παξάγεη κφλνο ηνπ ην πιηθφ ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη λα κε βαζίδεηαη ζε
πξνθαηαζθεπαζκέλα παθέηα γλψζεο. Σν πιηθφ απηφ πξέπεη λα πξνβάιιεηαη ζηελ
ηάμε ή ζηνπο ρψξνπο ηνπ ζρνιείνπ. Θεσξείηαη ζεκαληηθή ε ζπκβνιή ηεο
ζπλεξγαηηθήο κάζεζεο ζηελ παξαγσγή ηνπ εξεπλεηηθνχ έξγνπ. Σέινο, ε ηάμε ηνπ
γξακκαηηζκνχ πξέπεη λα εκπινπηίδεη ηηο κνξθσηηθέο ηεο πξαθηηθέο κε απζεληηθά
θείκελα παξκέλα απφ ηελ επξχηεξε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα.

Οη παξαπάλσ αξρέο γξακκαηηζκνχ εληάζζνληαη ζηε δηδαθηηθή πξάμε πνπ

πξνηείλεη ν Shor. Πξφθεηηαη γηα έλα κνληέιν δηδαζθαιίαο πνπ αμηνπνηεί ηε βαζηθή
αξρή ηεο αλάδεημεο ηνπ καζεηή ζε βαζηθφ ππνθείκελν ηεο εξεπλεηηθήο πξάμεο. Ο
Shor κεηαθέξεη έηζη ην επηζηεκνληθφ ηνπ ελδηαθέξνλ απφ ην πεδίν ηεο ζεσξίαο ζην
πεδίν ηεο πξαθηηθήο εθαξκνγήο, ζπγρσλεχνληαο έηζη ηηο δχν απηέο ζηηγκέο ηεο
παηδαγσγηθήο δηαδηθαζίαο ζηελ ηδέα ηεο πξάμεο. Πξφθεηηαη γηα ζέζε ε νπνία
βξίζθεηαη ζε αξκνλία κε ηελ ηδενινγηθή πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ σο πξάμε
γλψζεο θαη φρη κεραληζηηθή θαηνρή δεμηνηήησλ.

΢ηε ζπλέρεηα, θξίλνπκε ρξήζηκν λα παξνπζηάζνπκε ζπλνπηηθά δχν

δηδαθηηθέο πξνηάζεηο, απφ έλα ζχλνιν πξνηεηλφκελσλ ζεκάησλ θαη κεζνδνινγηθψλ

278
επηινγψλ, αληηπξνζσπεπηηθέο ησλ πξνζεγγίζεσλ ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ γηα
ην γξακκαηηζκφ. Ζ πξψηε αθνξά ην κχζν ηνπ Κνιφκβνπ θαη ελζσκαηψλεη ζην
δηδαθηηθφ πεδίν δξαζηεξηφηεηεο απφ ηελ ηζηνξηθή έξεπλα θαη ηε γιψζζα. Ζ
δηαδηθαζία βαζίζηεθε ζηε ινγηθή ηεο ηνπνζέηεζεο πξνβιεκάησλ θαη ζηελ θξηηηθή
αλαζθεπή ελφο κχζνπ πνπ θαηέρεη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ζέζε ζηα επίζεκα ζρνιηθά
εγρεηξίδηα. Ζ επηινγή ηνπ ζέκαηνο έγηλε απφ ηνπο ζπλδηδάζθνληεο εθπαηδεπηηθνχο
ζε ζρνιεία ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο. Ζ πξψηε ελέξγεηα απέβιεπε ζηε
δηεξεχλεζε ησλ γλψζεσλ θαη ησλ ζηάζεσλ ησλ καζεηψλ γηα ηε ζπγθεθξηκέλε
ηζηνξηθή αλαθνξά θαη ζηελ αλάπηπμε ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπο γηα ηνλ φξν
«αλαθάιπςε», ν νπνίνο αλαθέξνληαλ ζηνλ ηίηιν ηεο ελφηεηαο. Ζ ρξήζε ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ ξήκαηνο, ελψ ήδε απηφο ν θφζκνο θαηνηθνχληαλ αηψλεο πξηλ ηελ
άθημε ηνπ Κνιφκβνπ, νπζηαζηηθά εμππεξεηεί, θαηά ηνλ Shor, κηα επξσθεληξηθή
νπηηθή. Ζ ηνπνζέηεζε ηνπ πξνβιήκαηνο αλαθέξεηαη ζηε κειέηε δχν ηζηνξηθψλ
θεηκέλσλ-πεγψλ, δηαθνξεηηθήο πξνζέγγηζεο απφ απηή πνπ πηνζεηνχζαλ ηα επίζεκα
εγρεηξίδηα ηεο ηζηνξίαο. Οη καζεηέο θαινχληαλ λα ζπγθξίλνπλ ηηο λέεο αθεγήζεηο
κε απηά πνπ νη ίδηνη γλψξηδαλ. Ζ δξαζηεξηφηεηα απηή εμαζθνχζε αξρηθά ηηο
ηθαλφηεηεο ησλ καζεηψλ ζηνλ πξνθνξηθφ ιφγν θαη, ζηε ζπλέρεηα, απαηηνχζε ηε
ζπγθεθξηκελνπνίεζε ησλ ζθέςεψλ ηνπο ζε γξαπηή δνθηκηαθή κνξθή. Οη καζεηέο
ζα έπξεπε λα ιάβνπλ ππφςε ηνπο απφ ηελ αξρή δχν θαζνδεγεηηθέο εξσηήζεηο,
αλαθνξηθά κε ηνπο ιφγνπο πνπ νη δχν βαζηθέο πεγέο ζπλέζεηαλ κηα δηαθνξεηηθή
εηθφλα γηα ην ζπκβάλ θαη ην ελδερφκελν λα ζπλδέεηαη ε παξνπζίαζε ησλ ηζηνξηθψλ
γεγνλφησλ κε ζπκθέξνληα ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. Ζ επηινγή απηή
θξίζεθε ζεκαληηθή γηαηί πξνζαλαηνιίδεη ηνπο καζεηέο λα ζθεθζνχλ πνηνη έρνπλ
ζπκθέξνλ λα πεηχρνπλ κηα απνζπαζκαηηθή παξνπζίαζε ζπγθεθξηκέλσλ ηζηνξηθψλ
γεγνλφησλ. Δπηπιένλ, απνξξίπηεη ηε ινγηθή πσο ε θαζηεξσκέλε γλψζε είλαη
νπδέηεξε θαη ν θξηηηθφο δηάινγνο κηα αζπζηεκαηνπνίεηε, αθαζνδήγεηε
θαηαζθεπή. Γηα λα εκςπρψζνπλ νη δάζθαινη ηνπο καζεηέο κε ζθνπφ λα
εκβαζχλνπλ ηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπο θαη λα ζπλζέζνπλ ηηο απφςεηο ηνπο ζε
αηνκηθή ή ζπλεξγαηηθή ζπγγξαθή, πξνηείλνπλ νξηζκέλα θαηλνχξγηα δεηήκαηα σο
κέξνο ηεο έξεπλαο πνπ θάλεη ε ηάμε. Σα λέα εξσηήκαηα κπνξεί λα ζρεηίδνληαη κε
ηελ αμηνιφγεζε ηδενινγηθψλ πιεπξψλ ηνπ εξεπλεηηθνχ πιηθνχ ή κε ηελ αλαθάιπςε
ηερληθψλ πξνβιεκάησλ ηεο γιψζζαο ησλ θεηκέλσλ: «΢πγθξίλεηε ηηο ιεπηνκέξεηεο
πνπ δίλνπλ νη πεγέο γηα ηελ απνηειεζκαηηθή πιεξνθφξεζε ηνπ αλαγλψζηε,

279
παξαθνινπζήζηε ηε δηάξζξσζε ησλ ζηνηρείσλ ηεο πεξηγξαθήο, ηε γιψζζα ησλ
θεηκέλσλ θαη αλαξσηεζείηε γηα ηε ζπκβνιή ησλ εηθφλσλ ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ
λνήκαηνο». Ζ παξαπάλσ παξφηξπλζε απνβιέπεη ζηελ θαιιηέξγεηα κηαο
«απνθνηλσληθνπνηεκέλεο» αληίιεςεο γηα ηε γλψζε ζηελ ηάμε ηνπ θξηηηθνχ
γξακκαηηζκνχ, ζηελ ακθηζβήηεζε ελφο θπξίαξρνπ ηζηνξηθνχ κχζνπ θαη, ηειηθά,
ζηελ αθχξσζε δνγκαηηθψλ, αμηαθψλ ζρεκάησλ ηεο επξσθεληξηθήο θνπιηνχξαο πνπ
εηζρσξεί ζε φιεο ηηο πιεπξέο ηεο θνηλσληθήο δσήο (Shor, 1992, 118-122).

Ζ δεχηεξε δηδαθηηθή πξφηαζε αλαδεηθλχεη ζε θεληξηθφ ζέκα πξνο ζπδήηεζε

ηελ εξγαζία θαη ηε ζπκβνιή ηεο ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο
ηεξαξρίαο. Σν ζπγθεθξηκέλν ζέκα δελ είλαη άζρεην κε ηελ έλλνηα ηεο
«ζπλεηδεηνπνίεζεο» πνπ ρξεζηκνπνηεί ζην έξγν ηνπ ν Freire. Ζ επηινγή ηνπ
ζρεηίδεηαη κε κηα βαζχηεξε θαηαλφεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζηελ ηάμε ηνπ
θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ, αθνχ θαηέρεη θεληξηθή ζέζε ζηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ
αλζξψπσλ. Ο Shor επηιέγεη λα ην πξνζεγγίζεη κε πνιηηηθνχο φξνπο, ψζηε λα ην
αληηπαξαβάιιεη κε ηελ θπξίαξρε εξγαιεηαθή ινγηθή, πνπ ελδηαθέξεηαη γηα έλα
ζρνιείν-κεραληζκφ ζπζζψξεπζεο πξνζφλησλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε δηεξεχλεζε
ηνπ ζέκαηνο μεθηλάεη κε ηε δηαηχπσζε ηνπ εξσηήκαηνο γη‟ απηφ πνπ νη καζεηέο
ζεσξνχλ «θαιή» θαη «θαθή» δνπιεηά. Έηζη θαζίζηαηαη ζαθέο φηη ην πξφβιεκα
παξνπζηάδεηαη σο ζέκα πξνο ζπδήηεζε θαη φρη σο δφγκα πνπ πξέπεη λα γίλεη
απνδεθηφ ρσξίο ηνλ αλαγθαίν θξηηηθφ δηάινγν θαη ηηο αληηπαξαηηζέκελεο απφςεηο.
Απφ ηε ζρεηηθή ζπδήηεζε πξνθχπηνπλ δχν ιίζηεο ιέμεσλ νη νπνίεο αλαθέξνληαη ζε
ζχγρξνλα επαγγέικαηα θαη πξνβάιινληαη ζην ζχλνιν ηεο ηάμεο. Αθνινπζεί
πεξαηηέξσ δηάινγνο επηθεληξσκέλνο ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ αλαθεξφκελσλ ζηε
ιίζηα επαγγεικάησλ, ζην ξφιν ηνπο ζην ζχγρξνλν θφζκν θαη ζηε ζεκαζία ηνπο γηα
ηνλ άλζξσπν. Καηφπηλ, ν δάζθαινο παξνηξχλεη ηνπο καζεηέο λα επηιέμνπλ έλα
επάγγεικα απφ ηελ εκθαληδφκελε ιίζηα θαη λα αλαπηχμνπλ γξαπηά ηηο ζέζεηο ηνπο
ζην ρξνληθφ δηάζηεκα ησλ ηξηάληα ιεπηψλ. Ζ παξφηξπλζε απηή ζπλνδεχεηαη απφ
εξσηήκαηα θαη ζέκαηα πνπ θξίλεη ν δάζθαινο φηη πξέπεη λα δηεξεπλεζνχλ
πεξαηηέξσ. ΢πδεηά γηα ιέμεηο θιεηδηά, δίλεη ζπκπιεξσκαηηθέο πιεξνθνξίεο γηα ηελ
νξγάλσζε ησλ ηδεψλ ζε παξαγξάθνπο, επηζεκαίλεη δπζθνιίεο πνπ ελδερνκέλσο λα
πξνθχςνπλ απφ ηε γξαπηή έθθξαζε. Οη καζεηέο ζπδεηνχλ, αλαζεσξνχλ ηηο
απφςεηο ηνπο ζε επηκέξνπο νκάδεο θαη, ηειηθά, πξνρσξνχλ ζηελ παξνπζίαζε ηεο
δνπιεηάο ηνπο ζην ζχλνιν ηεο ηάμεο. Ο παηδαγσγηθφο δηάινγνο ζε απηφ ην επίπεδν

280
πξνζθέξεη ηε δπλαηφηεηα γηα επξχηεξε ζπκκεηνρή θαη γηα δηαηχπσζε γεληθφηεξσλ
θξίζεσλ ζρεηηθά κε ην πξφβιεκα ηεο εξγαζίαο ζην ζχγρξνλν θφζκν. ΢ε απηή ηε
θάζε, ν παηδαγσγφο εηζάγεη ηελ έλλνηα ηνπ «ζπλδηθαιηζκνχ» κε ζθνπφ λα δψζεη
πνιηηηθή δηάζηαζε ζηε ζπδήηεζε θαη λα ζπκβάιιεη ζηε βαζχηεξε θξηηηθή
πξνζέγγηζε ηνπ ζέκαηνο. Οη καζεηέο αλαιακβάλνπλ λα δεκηνπξγήζνπλ νκαδηθά
ππξακίδεο εξγαζηαθήο ηεξαξρίαο, ψζηε λα θαλεί ζρεκαηηθά ην ζηξσκαηνπνηεκέλν
ζχζηεκα θνηλσληθήο νξγάλσζεο ηεο παξαγσγήο (απηφο πνπ είλαη ζηελ θνξπθή ηεο
ηεξαξρίαο, εθείλνη πνπ είλαη ζηε κέζε θαη ζηε βάζε). Ζ ζπγθεθξηκέλε δηαδηθαζία
εηζάγεη ηηο ιέμεηο «ηεξαξρία» θαη «θνηλσληθή αληζφηεηα» θαη δηεπξχλεη ηνλ
πξνβιεκαηηζκφ φισλ ησλ πιεπξψλ ηνπ δηαιφγνπ, θαζψο ζέηεη ην δήηεκα ηεο
δεκνθξαηηθήο νξγάλσζεο ηεο εξγαζίαο, απνθεχγνληαο, σζηφζν, ηελ
πξνπαγαλδηζηηθή ξεηνξεία ηνπ δαζθάινπ. Ζ ζπδήηεζε νινθιεξψλεηαη κε αλαθνξά
ζε πεξηπηψζεηο απηνδηαρείξηζεο ησλ ρψξσλ δνπιεηάο απφ ηνπο εξγαδφκελνπο ζε
επίπεδν ζρεδηαζκνχ θαη εθηέιεζεο. Σειηθά, ην ζπγθεθξηκέλν ζρέδην εξγαζίαο
αμηνινγείηαη σο κηα πνιηηηθή παξέκβαζε κε ζθνπφ ηελ αλχςσζε ηεο δεκνθξαηηθήο
ζπλείδεζεο ησλ εθπαηδεπφκελσλ, ηελ θξηηηθή ακθηζβήηεζε ηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ
ηεο εθπαίδεπζεο πξνο ηνλ «επαγγεικαηηζκφ» θαη φρη σο κηα ηππνπνηεκέλε ηερληθή
αλάπηπμεο ηθαλνηήησλ γξακκαηηζκνχ. Δπίζεο, πεηπραίλεη λα βάιεη ζην πεξηζψξην
ησλ δηδαθηηθψλ δηαδηθαζηψλ ηελ έηνηκε, θαηαζθεπαζκέλε γλψζε, αθνχ παξνηξχλεη
ηνπο εθπαηδεπφκελνπο λα γίλνπλ ηα βαζηθά ππνθείκελα ηεο καζεζηαθήο
δηαδηθαζίαο, λα αλαθαιχςνπλ νη ίδηνη ηηο θνηλσληθέο ιεηηνπξγίεο ηεο γλψζεο θαη λα
παξάγνπλ ζπιινγηθά ην δηθφ ηνπο πιηθφ (Shor, 1988, 115-118).

Γηα λα αλαθεθαιαηψζνπκε. Ζ ζθέςε ηνπ Ira Shor γηα ην γξακκαηηζκφ

ζπλδέεηαη κε ην θίλεκα ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ζηηο Ζ.Π.Α. Ο Shor ζα
αλαγλσξίζεη σο εμαηξεηηθά ζεκαληηθή ηε δπλαηφηεηα ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ
λα αλακνξθψλεη ηελ εκπεηξία ηνπ εθπαηδεπνκέλνπ, λα ακθηζβεηεί ηνπο κχζνπο ηεο
θνηλσλίαο θαη λα ζπκβάιιεη ζηε ζπγθξφηεζε κηαο πην θαζαξήο αληίιεςεο ησλ
αηφκσλ γηα ηελ πξαγκαηηθφηεηα. ΋κσο, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο γηα ηνλ ίδην, σο
εθπαηδεπηηθή εκπεηξία, ζεσξείηαη «αλνηρηή», κε ζηαηηθή δηαδηθαζία. Γελ ππαθνχεη
ζε αλαιινίσηνπο θαη γεληθεπκέλνπο θαλφλεο. Απνηειεί έλα πεδίν κε εθπιήμεηο,
αλαηξνπέο θαη πξαθηηθέο αληίζηαζεο πνπ ε δηδαζθαιία νθείιεη λα γνληκνπνηεί ζε
νπζηαζηηθή κάζεζε (Shor, 1999, 11). ΢ηελ θαηεχζπλζε απηή, βαζηθή πνιηηηθή ηνπ
ζέζε είλαη ν αγψλαο γηα ηελ θαηάθηεζε ηεο θνηλσληθήο ηζφηεηαο. Θα ππνζηεξίμεη

281
φηη ε εθπαίδεπζε πξέπεη λα ελδηαθέξεηαη γηα ηελ πνηφηεηα ηεο πξνζθεξφκελεο
γλψζεο, δίρσο φκσο λα ζέηεη ην δίιεκκα δεκνθξαηία ή αξηζηεία. Τςειά
αθαδεκατθά ζηάληαξ ρσξίο ηζφηεηα ηζνδπλακεί κε αιινηξίσζε. Σν κφλν πνπ
θαηαθέξλεη ε απνκάθξπλζε απηψλ ησλ δχν φξσλ είλαη ε εγθαζίδξπζε λέσλ,
ηζρπξφηεξσλ κνξθψλ αδηθίαο (Shor, 1987, 13).

2. Donaldo Macedo

Οινθιεξψλνληαο ηε δηεξεχλεζε ηνπ παηδαγσγηθνχ θαη πνιηηηθνχ

ζηνραζκνχ γηα ην γξακκαηηζκφ άιισλ (εθηφο Giroux θαη McLaren) εθπξνζψπσλ
ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, ζηξέθνπκε ην ελδηαθέξνλ καο ζηελ πεξίπησζε ηνπ
Donaldo Macedo, θαζεγεηή γισζζνινγίαο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Μαζαρνπζέηεο.
΢ηελ παξνχζα ελφηεηα, ηα εξσηήκαηα ζηα νπνία ζα πξνζπαζήζνπκε λα
απαληήζνπκε αθνξνχλ ηελ νπηηθή πνπ ζπγθξνηεί ζην έξγν ηνπ ν Macedo γηα ην
γξακκαηηζκφ, ηηο απφςεηο κε ηηο νπνίεο αληηπαξαηίζεηαη θαη ηηο παξαδφζεηο κε βάζε
ηηο νπνίεο δηακνξθψλεη ηνλ πνιηηηθφ ραξαθηήξα ηεο πξφηαζήο ηνπ.

΢χκθσλα κε ηνλ Macedo, ε δεθαεηία ηνπ 1980 ζηηο Ζ.Π.Α. ζεκαηνδνηεί,

απφ ηε ζθνπηά ηεο εθπαίδεπζεο, κηα απφ ηηο πην αληηδξαζηηθέο απφπεηξεο
αλακφξθσζεο ηνπ ζρνιείνπ. Ζ ζπγθεθξηκέλε πεξίνδνο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ
θπξηαξρία ηνπ ζπληεξεηηθνχ/λεν-δεμηνχ πνιηηηθνχ ιφγνπ πνπ ππνδεηθλχεη ην
κάλαηδκελη, ηνλ αληαγσληζκφ, ηελ επηζηεκνληθή αμηνπηζηία ησλ ηεζη, ην κνληέιν
επηινγήο ζρνιείσλ θαη ην θηιειεχζεξν επηρεηξεκαηηθφ πλεχκα σο ελδεδεηγκέλεο
ιχζεηο φισλ ησλ πξνβιεκάησλ ηεο εθπαίδεπζεο. Απηφο ν λενζπληεξεηηθφο
/λενθηιειεχζεξνο ιφγνο πνπ θαζνξίδεη ηηο θπξίαξρεο πξαθηηθέο νη νπνίεο
ζπγθξνηνχλ ηελ θνηλσλία θαη εμηδαληθεχεη ζε κηα πνιχπινθε ζχλζεζε ην παξειζφλ
κε ηε θηιειεχζεξε αγνξά, πξέπεη, ζχκθσλα κε ηνλ Macedo, λα ακθηζβεηεζεί
(Macedo, 1994, 137). Οη πνιηηηθέο πξαγκαηψζεηο ησλ λέσλ δηαθεξχμεσλ αθνξνχλ
έλα επξχ θάζκα ζθαηξψλ δσήο θαη ζρεηίδνληαη ηδηαίηεξα κε ηελ εθπαίδεπζε θαη, πην
ζπγθεθξηκέλα, κε ηηο δνκέο ηνπ ζρνιείνπ πνπ εκπεδψλνπλ ηελ αλαπαξαγσγή
θπξίαξρσλ ζεσξήζεσλ (Macedo, 1999, 117). Πάλσ ζε απηή ηελ θαηεχζπλζε, ν
Macedo ζηξέθεη ηελ πξνζνρή ηνπ ζηνλ ηδενινγηθφ ξφιν ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ζηε
ζρέζε ηελ νπνία αλαπηχζζεη κε ην πεδίν ηεο θνπιηνχξαο. Σν ελδηαθέξνλ ηνπ
επηθεληξψλεηαη ζην δήηεκα ηεο «πνιηηηζκηθήο αλαπαξαγσγήο». Δδψ, ε ζπιινγηθή

282
εκπεηξία πξνζδηνξίδεηαη σο πνιηηηζκηθή ζπληζηψζα πνπ θαζνξίδεη ηε δξάζε ηνπ
ππνθεηκέλνπ. Ο Macedo ππνβάιιεη ζε θξηηηθή δηεξεχλεζε ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ
«εξγαιεηαθνχ» γξακκαηηζκνχ, πνπ δε ζπξξηθλψλεη απιψο ηε γλψζε ζε
θνξκαιηζηηθή ιίζηα ηερληθψλ γηα ηελ θνηλσληθή πξνζαξκνγή ηνπ αηφκνπ ζηελ
πξνθαηαζθεπαζκέλε θνηλσληθή δνκή, αιιά απνβιέπεη ζηελ ππέξκεηξε
επηζηεκνληθή εμεηδίθεπζε. Ζ εξγαιεηαθή-ηλζηξνπκεληαιηζηηθή πξνζέγγηζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ απνξξίπηεηαη σο κεραληζκφο πνπ απνδπλακψλεη ηελ ειεχζεξε ζθέςε
θαη παξεκπνδίδεη ην άηνκν λα θάλεη κηα θξηηηθή αλάγλσζε ηεο ηζηνξηθήο
δηαδηθαζίαο (Macedo, 1994, 15). Πξνρσξψληαο ζε νπζηαζηηθή ξήμε κε ηε
ζπγθεθξηκέλε νπηηθή, ζα ππνζηεξίμεη φηη αλάκεζα ζην γξακκαηηζκφ «ησλ
βαζηθψλ» θαη ζηνλ εξγαιεηαθφ γξακκαηηζκφ ηεο εμεηδίθεπζεο ππάξρεη κηα θνηλή
ζπληζηακέλε: θαη νη δχν εθδνρέο απνηξέπνπλ ηελ αλάδπζε ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο.
Με βάζε απηφ ην ζπιινγηζκφ, ζπλεπάγεηαη φηη ν εξγαιεηαθφο γξακκαηηζκφο
επηηειεί δχν δηαθξηηέο, αιιά ζρεηηδφκελεο ηαμηθέο ιεηηνπξγίεο: ηε κεραληθή
απφθηεζε γλσζηηθψλ/θνηλσληθψλ δεμηνηήησλ γηα ηα θησρά ζηξψκαηα
(δξαζηεξηφηεηεο ρσξίο λφεκα, εμεηάζεηο πνιιαπιψλ επηινγψλ, αληηγξαθή,
νξζνγξαθία) θαη ηελ αλάπηπμε κηαο επηθαλεηαθήο ηδηνθπΐαο (απνζπαζκαηηθέο,
εμεηδηθεπκέλεο γλψζεηο) γηα ηα αλψηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα. Ωζηφζν, θαη νη δχν
ιεηηνπξγίεο εγθισβίδνπλ ηε ζπλείδεζε θαη εκπνδίδνπλ ην λνπ λα ζπιιάβεη ηηο
ζρέζεηο ησλ πξαγκάησλ κέζα απφ ηελ νιφηεηα ησλ δηαδηθαζηψλ. Ζ εηθφλα πνπ
αλαδχεηαη απφ ηελ πξνεγνχκελε παξαδνρή δειψλεη πσο ν εθπαηδεπφκελνο αδπλαηεί
λα θαηαλνήζεη ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο επξχηεξεο θνηλσλίαο θαη λα αλαπηχμεη έλα λφεκα
γηα ηε δξάζε ηνπ. Ζ ηλζηξνπκεληαιηζηηθή πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ παξάγεη
αλαγλψζηεο νη νπνίνη δελ είλαη ζε ζέζε λα ζπλδέζνπλ ηελ πξάμε ηεο αλάγλσζεο κε
ηηο θνηλσληθνπνιηηηθέο πξνυπνζέζεηο πνπ ηελ πξνζδηνξίδνπλ. Απνζπά ηε καηηά
ηνπο απφ βαζχηεξα θνηλσληθά πξνβιήκαηα. Γηα παξάδεηγκα, ειάρηζηεο επθαηξίεο
πξνζθέξνληαη ζηνπο καζεηέο λα κειεηήζνπλ θείκελα ηα νπνία αλαδεηθλχνπλ ην
πξφβιεκα ηνπ ξαηζηζκνχ θαη ησλ θπιεηηθψλ δηαθξίζεσλ. ΢ηελ επνρή ησλ
γξήγνξσλ ηερλνινγηθψλ εμειίμεσλ, ν ηεκαρηζκφο ηεο γλψζεο θαη ε πξνζήισζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ ζηελ θαηάθηεζε «νπδέηεξσλ» ηερληθψλ επηθέξεη έλα ζπλνιηθφ
κεηαζρεκαηηζκφ ηεο εθπαίδεπζεο (ζην ίδην, 16-17). Ζ ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε,
γηα ηνλ Macedo, παξάγεη «ιεηηνπξγηθά εγγξάκκαηνπο» πνπ απιψο δέρνληαη ηνλ
θφζκν φπσο είλαη. Έλαλ θφζκν φπνπ ε εθπαίδεπζε θαη νη πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ

283
δε ζεσξνχληαη κνξθέο εληαγκέλεο ζηελ πξννπηηθή αιιαγήο θαη εμέιημήο ηνπ.
Δπηπιένλ, ε θηινζνθία ηνπ ηλζηξνπκεληαιηζκνχ πξνβάιιεη σο βαζηθή απνζηνιή
ηνπ γξακκαηηζκνχ ηελ εμαζθάιηζε ηεο αηνκηθήο επαγγεικαηηθήο επηηπρίαο θαη ηε
δηακφξθσζε ρξήζηκσλ ηθαλνηήησλ γηα ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Άιισζηε, δελ
είλαη ηπραίν φηη, ζχκθσλα κε ηελ UNESCO, ηα πξνγξάκκαηα γξακκαηηζκνχ πξέπεη
λα ζπλδένληαη κε νηθνλνκηθέο πξνηεξαηφηεηεο. Ζ ζπδήηεζε γηα ην γξακκαηηζκφ δελ
εμαληιείηαη ζε ζέκαηα αλάγλσζεο θαη γξαθήο, αιιά δίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηελ
επαγγεικαηηθή θαη ηερληθή γλψζε, ψζηε λα εμαζθαιίζεη ηελ έληαμε ησλ αλζξψπσλ
ζηελ νηθνλνκηθή δσή. Παξάιιεια, ε έλλνηα ηνπ γξακκαηηζκνχ εκθαλίδεηαη
ηαπηφζεκε κε ηελ ηθαλφηεηα ηνπ αηφκνπ λα αληεπεμέξρεηαη ζε κηα ζεηξά
θαζεκεξηλψλ ιεηηνπξγηθψλ πξνβιεκάησλ πνπ παξαηεξνχληαη ζηηο ζχγρξνλεο
βηνκεραλνπνηεκέλεο θνηλσλίεο: ηε ζπκπιήξσζε έληππσλ αηηήζεσλ θαη
θνξνινγηθψλ δειψζεσλ, ηελ νηθεηνπνίεζε δηαθεκηζηηθψλ κελπκάησλ, ηνλ
πξνζαλαηνιηζκφ ζην ρψξν, θ.ά. (ζην ίδην, 18). Γηα ηνλ Macedo, νη παξαδνζηαθέο
πξνζεγγίζεηο ηνπ γξακκαηηζκνχ είλαη βαζηά εδξαησκέλεο ζην επηζηεκνληθφ
παξάδεηγκα ηνπ ζεηηθηζκνχ θαη ζηελ απνζπαζκαηηθή αληίιεςε ηεο γλψζεο πνπ
ζπλεπάγεηαη. Έηζη κπνξεί λα εμεγεζεί ε ππνβάζκηζε ηεο ζεσξίαο θαη ε
ππεξκεγέλζπζε ησλ ελλνηψλ ηεο απνηειεζκαηηθφηεηαο θαη ηνπ ηερληθνχ ειέγρνπ
ζηελ επηζηεκνληθή έξεπλα. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε νπηηθή απηή απνζπλδέεη ηα
κεζνδνινγηθά δεηήκαηα απφ ηα ηδενινγηθν-πνιηηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπο θαη, θαηά
ζπλέπεηα, απνδπλακψλεη ηε ζρέζε ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηελ πνιηηηθή. Καη‟ απηφλ
ηνλ ηξφπν, ε πξάμε ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο απνζπάηαη απφ ηα θνηλσληθά,
πνιηηηζκηθά θαη πνιηηηθά ζηνηρεία ηεο θαη ζπκβάιιεη ζηελ θαηαζθεπή εκηκαζψλ
ππνθεηκέλσλ. Έλα αληηπξνζσπεπηηθφ παξάδεηγκα εμεηδηθεπκέλνπ επηζηήκνλα,
ζρνιηάδεη ν Macedo, είλαη ν γισζζνιφγνο πνπ ελδηαθέξεηαη γηα ηε γιψζζα σο
θιεηζηφ θαλνληζηηθφ ζχζηεκα, αςεθψληαο ηηο θξίζηκεο δηαζπλδέζεηο απηνχ ηνπ
ζπζηήκαηνο κε ηηο ηζηνξηθέο ζπλζήθεο θαη ηηο θνηλσληθέο πξαθηηθέο πνπ ην
πξνζδηνξίδνπλ. Ζ αθαίξεζε ησλ θνηλσληθν-πνιηηηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ
δηαζηάζεσλ απφ ηηο πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ ππφθεηηαη ζε κηα ηδενινγηθή επηινγή
πνπ ζπκβάιιεη ζηελ αλαπαξαγσγή ησλ θπξίαξρσλ κχζσλ θαη ζηελ επέθηαζε ηεο
εκηκάζεηαο. Με άιια ιφγηα, κηα ρξεζηκνζεξηθή πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ
επηηξέπεη ηελ αλάγλσζε ηεο ιέμεο, αιιά φρη θαη ηελ αλάγλσζε ηνπ θφζκνπ (ζην
ίδην, 21). Απηφ εμεγεί, γηα παξάδεηγκα, γηαηί ε εμεηδηθεπκέλε ηαηξηθή θαη νη

284
επηζηήκνλεο ησλ εξεπλεηηθψλ εξγαζηεξίσλ δελ είλαη ζε ζέζε λα θαηαλνήζνπλ ην
γεγνλφο φηη ηξηάληα εθαηνκκχξηα Ακεξηθαλνί δελ έρνπλ πξφζβαζε ζηελ
ηαηξνθαξκαθεπηηθή πεξίζαιςε θαη φηη νη Ζλσκέλεο Πνιηηείεο εκθαλίδνπλ ην
πςειφηεξν πνζνζηφ βξεθηθήο ζλεζηκφηεηαο ζηνλ αλαπηπγκέλν θφζκν. Ζ
αλεπάξθεηα ηνπ ππνθεηκέλνπ λα ζπλδέζεη ηηο ςεθίδεο πιεξνθνξηψλ πνπ δέρεηαη θαη
λα ηηο αλαγάγεη ζε έλα ζπλνιηθφ εξκελεπηηθφ ζρήκα απνηειεί ζχκπησκα ηνπ
επξχηεξνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο γλψζεο θαη πξέπεη λα ζπλδεζεί κε ηε ζενπνίεζε
ηεο ππεξ-εηδίθεπζεο, αιιά θαη κε ηελ εκπνξεπκαηηθή αμηνπνίεζε ησλ
επηζηεκνληθψλ επηηεπγκάησλ (ζην ίδην, 22).

Με βάζε ηελ πξνεγνχκελε θξηηηθή ζηνλ ηλζηξνπκεληαιηζηηθφ γξακκαηηζκφ,

αιιά θαη σο απνηέιεζκα ησλ επηξξνψλ ηνπ Freire ζην έξγν ηνπ, ν Macedo ζα
πξνρσξήζεη ζηελ παξαθάησ δηάθξηζε ησλ πξνζεγγίζεσλ γηα ηελ αλάγλσζε:

α) Η αθαδεκατθή πξνζέγγηζε ηεο αλάγλσζεο.

Ζ ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε πηνζεηεί κία θιαζηθή αληίιεςε γηα ηε γλψζε

θαη ηε κφξθσζε ηνπ αλζξψπνπ. Θεσξεί φηη ε κειέηε ηεο θιαζηθήο παξάδνζεο, ε
θαιιηέξγεηα ηεο «ζσζηήο» θαη επηηεδεπκέλεο έθθξαζεο, ε θαηάθηεζε ηεο
ινγνηερληθήο γιψζζαο απνηεινχλ πξνηεξαηφηεηεο ηεο δηδαζθαιίαο θαη
ζθηαγξαθνχλ ην πξφηππν ηνπ πνιηηηζκέλνπ αλζξψπνπ, ην ππνθείκελν ηεο πςειήο
δηαλφεζεο. Ζ κειέηε ησλ Λαηηληθψλ θαη ησλ Διιεληθψλ, θαζψο θαη ε νηθεηνπνίεζε
ηεο θιαζηθήο ινγνηερλίαο πξνάγνπλ έλα κνξθσηηθφ πξφηππν πςειψλ απαηηήζεσλ.
Με κηα πξψηε καηηά γίλεηαη αληηιεπηφ φηη ε παξαπάλσ ηάζε ηνπ γξακκαηηζκνχ
αθνξά ηηο ηαμηθέο πξνηεξαηφηεηεο ηεο θνηλσληθήο ειίη. Ωζηφζν, κε δεδνκέλε ηελ
θνηλσληθή ζέζε ησλ ιατθψλ ζηξσκάησλ θαη ηε ζχλδεζε ηνπ θπξίαξρνπ
γξακκαηηζκνχ κε έλα βαζηθφ ζψκα γλψζεσλ γηα ηνπο εξγαδφκελνπο, πξνβάιιεηαη,
παξάιιεια κε ην αίηεκα ηεο ζηξνθήο ηεο εθπαίδεπζεο πξνο ηελ αλαπαξαγσγή ελφο
εμηδαληθεπκέλνπ παξειζφληνο, ε αλάγθε ελζσκάησζεο ησλ καδψλ ζηνλ θπξίαξρν
θαηακεξηζκφ εξγαζίαο. Δδψ, ε πξάμε ηεο αλάγλσζεο εκθαλίδεηαη ηαπηφζεκε κε
ηελ πξφζθηεζε κηαο αθνινπζίαο ηερληθψλ δεμηνηήησλ πνπ αθνξνχλ ηελ
απνθσδηθνπνίεζε ζπκβφισλ, ην ιεμηινγηθφ εκπινπηηζκφ, θ.ά. Καηά ζπλέπεηα, ε
αθαδεκατθή πξνζέγγηζε εμππεξεηεί έλα δηπιφ ζθνπφ. Αθελφο θαιιηεξγεί ην κχζν
ηεο γισζζηθήο αλσηεξφηεηαο δηαθφξσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ εμνπζίαο θαη,

285
αθεηέξνπ, απνβιέπεη ζηελ πξνζαξκνγή ησλ ιατθψλ ζηξσκάησλ ζηελ θνηλσληθή
πξαγκαηηθφηεηα κέζσ ελφο ζπλφινπ παηδαγσγηθψλ νδεγηψλ θαη ηερληθψλ.

β) Η ιεηηνπξγηθή/ρξεζηηθή πξνζέγγηζε ηεο αλάγλσζεο.

Ο βαζηθφο ζθνπφο απηήο ηεο πξνζέγγηζεο είλαη ε πξνεηνηκαζία ησλ

εθπαηδεπνκέλσλ, ψζηε λα κπνξνχλ κειινληηθά λα αληεπεμέιζνπλ ζηηο βαζηθέο
γισζζηθέο αλάγθεο πνπ γελλά ε θαζεκεξηλή θνπιηνχξα ησλ ζχγρξνλσλ
βηνκεραλνπνηεκέλσλ θνηλσληψλ. Γίλεη έκθαζε ζηε κεραληθή εθκάζεζε δεμηνηήησλ
αλάγλσζεο θαη ζηελ απνθνκκέλε απφ ηνπο επξχηεξνπο θνηλσληθνχο θαλφλεο
πξφηαζε. Γηα ηε ιεηηνπξγηθή πξνζέγγηζε, ε πξφνδνο ησλ καζεηψλ κεηξηέηαη
αθξηβψο κε βάζε απηέο ηηο δεμηφηεηεο. Μία ηέηνηνπ ηχπνπ ελλνηνιφγεζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ εθθξάδεη ηελ νπηηθή ηνπ θηλήκαηνο γηα «Δπηζηξνθή ζηα Βαζηθά»
θαη ελζαξξχλεη ηελ αλάπηπμε πξνθαηαζθεπαζκέλσλ πξνγξακκάησλ γηα ηε γιψζζα
θαη ηε δηδαθηηθή ηεο.

γ) Η γλσζηηθή/εμειηθηηθή πξνζέγγηζε ηεο αλάγλσζεο.

΢ε αληηπαξαβνιή κε ηηο πξνεγνχκελεο πξνζεγγίζεηο, πνπ επηθεληξψλνπλ ηελ

πξνζνρή ηνπο ζηελ αλάπηπμε ηερληθψλ δεμηνηήησλ αληηκεησπίδνληαο ηνλ
αλαγλψζηε σο «αληηθείκελν», ην κνληέιν ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο ηνλίδεη ηε
ζεκαζία ηεο ζπγθξφηεζεο ηνπ λνήκαηνο απφ ην αηνκηθφ ππνθείκελν ζην πιαίζην
ηεο θνηλσληθήο ηνπ δξάζεο. Ζ βαζηθή ηνπ ζεσξεηηθή αξρή είλαη ε αλαδήηεζε ησλ
δηαδηθαζηψλ κε βάζε ηηο νπνίεο ν άλζξσπνο ζπγθξνηεί ηελ ελλνηνιφγεζε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο. Ωο θεληξηθή κεζνδνινγηθή επηινγή πξνβάιιεηαη ε ηνπνζέηεζε
πξνβιεκάησλ θαη ε ζηαδηαθή εκπινθή ηνπ ππνθεηκέλνπ απφ απιέο ζε ζπλζεηφηεξεο
γλσζηηθέο δνκέο, απφ απιά θείκελα ζε ζπλζεηφηεξα θείκελα. ΢χκθσλα κε ηνλ
Macedo, ε ζπγθεθξηκέλε δηαδηθαζία αλάγλσζεο αληιεί ην ραξαθηήξα ηεο απφ ηελ
παξάδνζε ηνπ Dewey θαη ην επηζηεκνληθφ έξγν ηνπ Piaget. Δδψ, ε αλάγλσζε
πξνζιακβάλεηαη σο κία γλσζηηθή, αηνκηθή δηαδηθαζία, απνηέιεζκα αλάπηπμεο
θαζνιηθψλ, ζηαζεξψλ θαη απνθνκκέλσλ απφ πνιηηηζκηθέο αμίεο ζηαδίσλ ηνπ
αλζξψπηλνπ λνπ. Σν γλσζηηθφ/εμειηθηηθφ κνληέιν απνθεχγεη λα ζπλδέζεη ηελ
πξάμε ηεο αλάγλσζεο κε ην επξχηεξν θνηλσληθν-πνιηηηθφ πιαίζην θαη δελ
θαηνξζψλεη λα θηάζεη ζε κηα ζπγθξνηεκέλε ζεψξεζε γηα ηηο θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθέο επηπηψζεηο ηεο δηδαζθαιίαο. Ζ αλάγλσζε, έηζη, πεξηνξίδεηαη ζε κηα
απνζπαζκαηηθή θαηαλφεζε ησλ λνεκάησλ ζηα φξηα ηνπ θεηκέλνπ. Δπηπιένλ, ν

286
πξνζαλαηνιηζκφο απηφο απαμηψλεη ην κνξθσηηθφ θαη γισζζηθφ θεθάιαην ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ, ην νπνίν ζα κπνξνχζε πξννδεπηηθά λα απμήζεη ηηο δπλαηφηεηεο
γηα ηε ζπγθξφηεζε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο ησλ καζεηψλ θαη λα ελζαξξχλεη ην
θσηηζκφ ησλ δηθψλ ηνπο εκπεηξηψλ θαη ζπλαηζζεκάησλ.

δ) Η ξνκαληηθή πξνζέγγηζε ηεο αλάγλσζεο.

Σέινο, ε ξνκαληηθή πξνζέγγηζε, αλ θαη δελ απνθιίλεη απφ ηελ πξνεγνχκελε

σο πξνο ην ελδηαθέξνλ πνπ δείρλεη γηα ην άηνκν θαη ηελ θνηλσληθή ηνπ δξάζε,
ζεσξεί φηη ε δηαδηθαζία ηεο αλάγλσζεο -ή γεληθφηεξα ησλ λνεκαηνδνηήζεσλ ηνπ
αηφκνπ- δελ αθνξά ηελ αιιειεπίδξαζε ηνπ αλαγλψζηε κε ην θείκελν, αιιά
δηακνξθψλεηαη απνθιεηζηηθά απφ ηηο πξνδηαζέζεηο ηνπ αλαγλψζηε. Δπίζεο, ε
ξνκαληηθή πξνζέγγηζε δίλεη έκθαζε ζηελ ςπρηθή δηάζηαζε ηεο αλάγλσζεο θαη
ζηελ ππαξμηαθή εθπιήξσζε πνπ ζπλεπάγεηαη. Ζ αλάγλσζε, εδψ, εθιακβάλεηαη σο
ςπραγσγηθή θαηάζηαζε πνπ θαιχπηεη ηηο πξνζσπηθέο επηζπκίεο ησλ αλζξψπσλ θαη
δηεπξχλεη ηνλ νξίδνληα ησλ εκπεηξηψλ ηνπο. Βέβαηα, δελ πξέπεη λα παξαβιέςνπκε
φηη απηνχ ηνπ ηχπνπ ε πξνζέγγηζε δελ ππνβηβάδεη ηνλ αλαγλψζηε ζε αληηθείκελν
θαη, απφ απηή ηε ζθνπηά, αλαπηχζζεη κηα αληίπαιε ινγηθή απέλαληη ζηε δνγκαηηθή
παηδαγσγηθή θαζνδήγεζε. Ωζηφζν, επηζεκαίλεη ν Macedo, απηή ε θαηλνκεληθά
θηιειεχζεξε νπηηθή δελ εληάζζεη ζηελ πξνβιεκαηηθή ηεο δεηήκαηα φπσο ε ηαμηθή
δηακάρε, ε παηξηαξρία θαη νη θπιεηηθέο αληζφηεηεο. Θεσξεί φηη φινη νη άλζξσπνη,
αλεμάξηεηα απφ ηελ θνηλσληθή ηνπο ζέζε, έρνπλ ηελ ίδηα πξφζβαζε ζηελ πξάμε ηεο
αλάγλσζεο θαη, θαηά ζπλέπεηα, αλαπαξάγεη κηα νπδέηεξε αληίιεςε γηα ηε ζρέζε
ηνπ αηφκνπ κε ην βηβιίν. ΢ε απηφ ην πιαίζην ε αλάγλσζε απνζπλδέεηαη απφ ηνπο
ζπζρεηηζκνχο εμνπζίαο πνπ εκθαλίδνληαη ηζηνξηθά εληφο ελφο θπξίαξρνπ
θνηλσληθνχ κνληέινπ νξγάλσζεο. Με βάζε ηα παξαπάλσ, ζπκπεξαίλνπλ νη Macedo
θαη Freire, κπνξνχκε λα ηζρπξηζηνχκε φηη νη πξναλαθεξφκελεο πξνζεγγίζεηο
ζπγθιίλνπλ πξνο έλα θνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ: αδπλαηνχλ λα δνπλ ηε γιψζζα σο
δχλακε ε νπνία ζπκβάιιεη ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ. Απνθεχγνπλ λα ηελ
νξίζνπλ σο κέζν πνπ δηεπθνιχλεη ή παξεκπνδίδεη ηελ επηβεβαίσζε ησλ εκπεηξηψλ
ηνπ αηφκνπ. Με δπν ιφγηα, παξαθάκπηνπλ ηε δπλαηφηεηα λα κειεηεζεί ε γιψζζα
σο δχλακε ελίζρπζεο δεδνκέλσλ ζπζρεηηζκψλ εμνπζίαο θαη επηηξέπνπλ κε ηελ
επηινγή απηή ζηνλ θπξίαξρν θνηλσληθφ ιφγν λα θαηαζθεπάδεη εμσηεξηθνχο

287
πξνζδηνξηζκνχο-κχζνπο νη νπνίνη απνδπλακψλνπλ ηηο ππνηειείο νκάδεο (Freire &
Macedo, 2001/1987, 146-149).

Ο Macedo, γηα λα ηεθκεξηψζεη ηελ πξφηαζή ηνπ γηα ην γξακκαηηζκφ,

αμηνπνηεί ηηο ζέζεηο ηνπ Paulo Freire. Δίλαη έλα εγρείξεκα πνπ ιακβάλεη ππφςε ηνπ
ηε δηακφξθσζε ελφο θνηλνχ πιαηζίνπ πξνβιεκαηηζκνχ ησλ δχν παηδαγσγψλ γηα ην
ζπγθεθξηκέλν ζέκα. Ο Macedo ζεσξεί φηη ην έξγν ηνπ Freire ζπληζηά κία
ξηδνζπαζηηθή παξέκβαζε ζηελ παηδαγσγηθή ζπδήηεζε θαη κία δηαθνξεηηθή απφ ηηο
θπξίαξρεο νπηηθή γηα ην γξακκαηηζκφ. Ζ πξνβαιιφκελε ζην έξγν απηφ έλλνηα ηνπ
δηαιφγνπ, σο κνξθήο θνηλσληθήο πξάμεο, ζεκαηνδνηεί ηελ αλάδεημε ηεο «θσλήο»
ησλ θαηαπηεζκέλσλ ζε πνιηηηθφ εγρείξεκα. Γηα ηνλ Macedo, ε «θσλή» -εληαγκέλε
ζηελ πξάμε ηνπ δηαιφγνπ- δε δειψλεη κηα απιή αληαιιαγή εκπεηξηψλ, κηα κνξθή
«νκαδηθήο ζεξαπείαο», αιιά κηα δηαδηθαζία θξηηηθνχ αλαζηνραζκνχ ηεο εκπεηξίαο
πνπ σζεί ζηελ πνιηηηθή δξάζε (Macedo, 1994, 182). Αιινχ ζα δειψζεη φηη ε
έλλνηα ηνπ δηαιφγνπ δελ πξνζεγγίδεηαη κε φξνπο αηνκηθήο ςπρνινγίαο, αιιά
πξνυπνζέηεη, θπξίσο, ηελ πνιηηηθν-ηδενινγηθή αλάιπζε. ΋πσο θαη ν Freire, ζεσξεί
φηη ε θνηλσληθή εκπεηξία ηνπ αηφκνπ ζεκειηψλεηαη ζην κε απζφξκεην αλαζηνραζκφ
θαη ζπληζηά έλαλ παξάγνληα πνπ επηηαρχλεη ην κεηαζρεκαηηζκφ ηεο ζθέςεο ζε
θνηλσληθή δξάζε. Έηζη, ν δηάινγνο, σο δηαδηθαζία αλαθάιπςεο ηεο γλψζεο, γίλεηαη
εγρείξεκα απνδφκεζεο ησλ θαηαπηεζηηθψλ κεραληζκψλ πνπ δηακνξθψλνπλ ηηο
αλζξψπηλεο ζρέζεηο ζηελ εθπαίδεπζε θαη ζηελ θνηλσλία (Macedo, 1995, 380).
Δπίζεο, ε νπηηθή ηνπ Macedo γηα ην γξακκαηηζκφ είλαη επεξεαζκέλε απφ ην έξγν
ηνπ Henry Giroux. Αμηνπνηψληαο ηηο ζέζεηο ηνπ ηειεπηαίνπ ζηελ θξηηηθή ηνπ πξνο
ηνλ ηλζηξνπκεληαιηζηηθφ γξακκαηηζκφ ζα δειψζεη φηη ε πξαγκαηηζηηθή πξφζιεςε
ηεο γλψζεο -πνπ πηνζεηείηαη απφ ην ιεηηνπξγηθφ κνληέιν- σο κέζν αχμεζεο ηεο
εξγαζηαθήο απνδνηηθφηεηαο, αλαηζζεηνπνηεί ηελ θξηηηθή ζθέςε ησλ καζεηψλ θαη
ζέηεη ην ζρνιείν θαη ηελ παηδαγσγηθή ζηελ ππεξεζία ησλ θεθαιαηνθξαηηθψλ
ζρέζεσλ (Macedo, 1994, 18). Θα πηνζεηήζεη αθφκε ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ ηελ
έλλνηα ηεο αληίζηαζεο, ζεσξψληαο φηη νη καζεηέο ακθηζβεηνχλ ηελ απφιπηε
εμνπζία ηνπ ζρνιείνπ κέζα απφ έλα ηδηφηππν δίθηπν πξαθηηθψλ δηαπξαγκάηεπζεο
θαη απφξξηςεο ηεο πξνζθεξφκελε γλψζεο. ΢ε έλα δηάινγν κε ηνλ Freire, ζα
ζπζρεηίζεη ηελ αληίζηαζε ησλ καζεηψλ ζην ζρνιείν κε ην δήηεκα ηεο
αλαπαξαγσγήο ηεο θπξίαξρεο ηδενινγίαο. Θα επηζεκάλεη φηη ε αληίζηαζή ηνπο
κπνξεί καθξνπξφζεζκα λα απνδεηρζεί πσο είλαη απιά κέξνο ησλ δηαδηθαζηψλ

288
αλαπαξαγσγήο (Freire & Macedo, 2001/1987, 125-126). ΢ην ίδην θείκελν ζα
ελζσκαηψζεη ηελ έλλνηα ηεο αληίζηαζεο (φπσο ηελ πηνζεηεί ν Giroux) ζην
παηδαγσγηθφ εγρείξεκα ηεο γνληκνπνίεζεο ζηνηρείσλ ηεο θνπιηνχξαο ησλ καζεηψλ
πξνο ηε ζπγθξφηεζε κηαο πξννδεπηηθήο πξφηαζεο γηα ην γξακκαηηζκφ (ζην ίδην,
136).

Ο Macedo ζεσξεί φηη ε θξίζε ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ ζηηο Ζ.Π.Α. έρεη

νηθνλνκηθέο, αιιά θαη εζηθνπνιηηηθέο ζπλέπεηεο. Ο αλαιθαβεηηζκφο δελ επηηξέπεη
ζην θνηλσληθφ ππνθείκελν λα απνθαζίζεη γηα ηε δσή ηνπ, λα ζπκκεηέρεη ζηηο
πνιηηηθέο δηαδηθαζίεο. Απφ απηή ηελ άπνςε, ν αλαιθαβεηηζκφο, σο θαηλφκελν ησλ
αλαπηπγκέλσλ θνηλσληψλ, απεηιεί ηελ ίδηα ηε δεκνθξαηία θαη ηνπο ζεζκνχο ηεο. Ο
Macedo (καδί κε ηνλ Freire) πξνβιέπεη φηη ε θξίζε απηή ζα νμχλεη αθφκε
πεξηζζφηεξν ην πξφβιεκα ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη ζα ππνλνκεχζεη βαζχηεξα
ηνπο δεκνθξαηηθνχο ζεζκνχο ζηηο Ζ.Π.Α. Απαληψληαο ζην παξαπάλσ πξφβιεκα,
ζε ζπλεξγαζία κε ην Freire, ζα νξίζεη ην γξακκαηηζκφ σο κνξθή πνιηηηζκηθήο
πνιηηηθήο. Δπηζεκαίλεη πσο ν γξακκαηηζκφο έρεη ηε δχλακε λα ιεηηνπξγεί
απειεπζεξσηηθά ή θαηαπηεζηηθά, λα ζπκβάιιεη ζηελ θνηλσληθή αιιαγή ή ζηελ
αλαπαξαγσγή ησλ θπξίαξρσλ ζρέζεσλ. Καη, ππφ απηή ηελ έλλνηα, κηα
ξηδνζπαζηηθή πξφζιεςή ηνπ πξέπεη λα ππεξβαίλεη ηε ζηελή επηζηεκνληθή ινγηθή
πνπ ζπξξηθλψλεη ηελ αλάγλσζε θαη ηε γξαθή ζε έλα ζχλνιν ηερληθψλ δεμηνηήησλ
(Freire & Macedo, 2001/1987, xi-xii). Πξνρσξψληαο ζηελ απνζαθήληζε ηεο ζέζεο
ηνπ γηα κηα απειεπζεξσηηθή εθδνρή πεξί γξακκαηηζκνχ, πξνηείλεη δχν
θαηεπζχλζεηο. ΢χκθσλα κε ηελ πξψηε, νη καζεηέο απνθηνχλ αίζζεζε ηεο ηζηνξηθήο
ηνπο εκπεηξίαο, ηεο θνπιηνχξαο θαη ηεο ζέζεο ηνπο κέζα ζε έλα ζχλνιν αμηψλ.
Παξάιιεια, ζα πξέπεη λα ππεξβνχλ ηηο άκεζεο θαηαζηάζεηο ηεο δσήο ηνπο θαη λα
θαηαλνήζνπλ ηνπο επξχηεξνπο πνιηηηζκηθνχο θψδηθεο πνπ ζπγθξνηνχλ ηελ
θπξίαξρε θνηλσληθή ζθαίξα. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο πεξηιακβάλεη ηελ αλαιπηηθή
ηθαλφηεηα ε νπνία απαηηείηαη γηα λα μεπεξάζεη θαλείο ην επίρξηζκα ησλ θπξίαξρσλ
παξαδνρψλ θαη λα θηάζεη ζηελ νπζία ησλ θαηλνκέλσλ. Απηέο νη δχν δηαζηάζεηο
πξνβάιινπλ ηελ αλάγθε λα αμηνπνηεζεί ν γξακκαηηζκφο φρη κφλν σο κέζν
πξνζαξκνγήο ζηηο απαηηήζεηο ηνπ ζρνιείνπ (κε ηελ έλλνηα ηεο επίγλσζεο ηνπ
θπξίαξρνπ επηζηεκνληθνχ παξαδείγκαηνο), αιιά θαη σο δπλαηφηεηα ακθηζβήηεζεο
ηνπ επηθαλεηαθνχ λνήκαηνο θαη ηεο έηνηκεο ζνθίαο (Freire & Macedo, 2001/1987,
47). Ο γξακκαηηζκφο πξέπεη λα ηδσζεί σο έλα κέζν αλάιπζεο θαη αμηνιφγεζεο ηεο

289
δσληαλήο εκπεηξίαο πνπ παξάγεη ή αλαπαξάγεη έλαλ ηξφπν δσήο. Απφ απηή ηε
ζθνπηά, ζεσξείηαη θαηλφκελν κε πνιηηηθέο δηαζηάζεηο θαη ηνπνζεηείηαη ζην επίπεδν
ησλ θνηλσληθψλ ζπζρεηηζκψλ εμνπζίαο. Ο Macedo επηκέλεη ζηε ζπζρέηηζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ κε ηελ θνπιηνχξα θαη ζηε ζπκβνιή ηεο αιιειεπίδξαζήο ηνπο ζηελ
αλαπαξαγσγή ή παξαγσγή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ-πξαθηηθψλ. Δμεγεί φηη κε ηνλ
φξν πνιηηηζκηθή αλαπαξαγσγή αλαθέξεηαη ζε ζπιινγηθέο κνξθέο εκπεηξίαο νη
νπνίεο εμππεξεηνχλ ηε θπξίαξρε αληίιεςε γηα ηνλ θφζκν θαη φρη ηα ζπκθέξνληα
ησλ ππνηειψλ νκάδσλ. Με ηνλ φξν πνιηηηζκηθή παξαγσγή ελλνεί ηε δηαδηθαζία
κέζα απφ ηελ νπνία κηα νκάδα παξάγεη ην ζχλνιν ησλ ηδεψλ θαη ησλ πξαθηηθψλ
πνπ ζπλεηζθέξνπλ ζηε δηακφξθσζε κηαο θνηλήο αληίιεςεο γηα ηελ θνηλσληθή δσή.
΢ηελ πεξίπησζε απηή, νη ζπιινγηθέο εκπεηξίεο ιεηηνπξγνχλ εληζρπηηθά πξνο ην
ζπκθέξνλ ηεο ζπγθεθξηκέλεο νκάδαο θαη δίλνπλ ηελ αίζζεζε ζηα κέιε ηεο φηη
ζπγθξνηνχλ κηα εληαία θαη ζπκπαγή νληφηεηα (ζην ίδην, 142). Δδψ, ν γξακκαηηζκφο
δηακεζνιαβεί είηε γηα λα ζηεξίμεη ηελ θπξηαξρία κηαο νκάδαο πάλσ ζε κηα άιιε ή
γηα λα επηβεβαηψζεη ηελ ηζηνξηθή εκπεηξία θαη ηελ θνπιηνχξα κηαο θπξηαξρνχκελεο
νκάδαο. Αλαθεξφκελνο ζηελ έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο ζα ππνζηεξίμεη φηη δελ
πξφθεηηαη γηα απηφλνκν πεδίν, ζην νπνίν θπξηαξρεί κία θαη κφλν ηάμε. Σν πεδίν ηεο
θνπιηνχξαο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηαμηθέο αληηζέζεηο θαη ηάζεηο ζχγθξνπζεο. Ο
Macedo γηα λα ην νξίζεη κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα πηνζεηεί ην ελλνηνινγηθφ ζρήκα
ηνπ Richard Johnson πνπ βαζίδεηαη ζε ηξεηο βαζηθέο παξαδνρέο. ΢χκθσλα κε ηελ
πξψηε, ε έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο αλαθέξεηαη ζηηο ζρέζεηο θνηλσληθψλ ηάμεσλ,
θνηλσληθνχ θχινπ θαη θπιήο. Γεχηεξνλ, ε θνπιηνχξα ραξαθηεξίδεηαη απφ άληζεο
ζρέζεηο εμνπζίαο πνπ ιεηηνπξγνχλ απνδπλακσηηθά γηα ην άηνκν θαη ηελ θνηλφηεηά
ηνπ. Σέινο, ζεσξείηαη έλα πεδίν αληαγσληζκνχ θαη δηακάρεο θαη φρη κηα κνξθή
απφιπηεο θπξηαξρίαο κπξνζηά ζηελ νπνία παχεη θάζε πξάμε αληίζηαζεο (ζην ίδην,
51).

Πξνρσξψληαο ν Macedo ζηε ζρεκαηνπνίεζε ηεο πξφηαζήο ηνπ, ζα εθθξάζεη

ηελ πεπνίζεζε πσο έλα πξφγξακκα γξακκαηηζκνχ θαηαθέξλεη λα ρεηξαθεηήζεη ηνλ
άλζξσπν κφλν φηαλ ηνλ θαηαζηήζεη ελεξγφ ππνθείκελν ηεο ηζηνξίαο. Μία
πξννδεπηηθή πξφηαζε γηα ην γξακκαηηζκφ νθείιεη λα απνζηαζηνπνηεζεί απφ ηηο
παξαδνζηαθέο πξνζεγγίζεηο πνπ ππνβηβάδνπλ ηελ αλάγλσζε θαη ηε γξαθή ζε
απνιηηηθέο θαη αληζηνξηθέο δηαδηθαζίεο. Γεληθά, έλα πξφγξακκα γξακκαηηζκνχ γηα
λα αληαπνθξηζεί ζε κηα απειεπζεξσηηθή πξννπηηθή, πξέπεη λα ζεκειηψλεηαη ζηελ

290
εκπινθή ησλ καδψλ ζηηο δηαδηθαζίεο θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ. Με βάζε απηή
ηελ αξρή ινηπφλ, ν γξακκαηηζκφο ππεξβαίλεη ηα θαλνληζηηθά φξηα ηνπ γισζζηθνχ
ζπζηήκαηνο θαη ζέηεη επξχηεξνπο ζηφρνπο. Πξνηείλεηαη, επνκέλσο, ε αλάπηπμε
πξαθηηθψλ πνπ ελζαξξχλνπλ ηε ζπκκεηνρή ησλ ππνηειψλ νκάδσλ ζηηο δηαδηθαζίεο
θνηλσληθν-ηζηνξηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ θαη πξνζβιέπνπλ ζηελ θνηλσληθή
δηθαηνζχλε. Δδψ, ε αλάγλσζε θαη ε γξαθή γίλνληαη δεκηνπξγηθέο πξάμεηο
θαηαλφεζεο ηνπ θφζκνπ. Ζ γλψζε ηνπνζεηείηαη ζην θνηλσληθφ πιαίζην παξαγσγήο
ηεο γηα λα αλνίμεη ζηε ζπλέρεηα ηελ πξννπηηθή αλαθάιπςεο κηαο λέαο γλψζεο. Ζ
ζθέςε-γιψζζα παχεη πηα λα απνζπλδέεηαη απφ ηελ αληηθεηκεληθή πξαγκαηηθφηεηα.
Με άιια ιφγηα, ε αλάγλσζε ηνπ θεηκέλνπ πξνυπνζέηεη κηα αλάγλσζε ηνπ
θνηλσληθνχ πιαηζίνπ ζην νπνίν αλαθέξεηαη. Βαζηθφ γηα ηελ θαηαλφεζε απηήο ηεο
πξφηαζεο είλαη φηη ν γξακκαηηζκφο εδξάδεηαη ζηελ θξηηηθή αμηνπνίεζε ηνπ
πνιηηηζκηθνχ θεθαιαίνπ ησλ θαηαπηεζκέλσλ. Απηφ πνπ ζηελ πεξίπησζε ηεο
θπξίαξρεο θνπιηνχξαο απαμηψλεηαη, θαζηεξψλεηαη ηψξα σο πεδίν έξεπλαο,
δεκηνπξγίαο θαη θξηηηθήο αλαζχλζεζεο. Ο απειεπζεξσηηθφο γξακκαηηζκφο δελ ην
ζπξξηθλψλεη ζε θάηη αζήκαλην πνπ δελ αμίδεη λα δηεξεπλεζεί, αιιά ην πξνζεγγίδεη
σο πξφβιεκα ζπλδεφκελν κε ην θσηηζκφ ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, κε ηελ ππέξβαζε
ησλ ζηξεβιψζεσλ ηηο νπνίεο απηή παξάγεη γηα ηηο πιηθέο-θνηλσληθέο ζρέζεηο ζην
επίπεδν ηεο θαζεκεξηλήο ζπλείδεζεο (ζην ίδην, 157). Σειηθά, γηα ηνλ Macedo, ε
βαζηθή αξρή ηνπ γξακκαηηζκνχ ηεο ρεηξαθέηεζεο αληρλεχεηαη ζηελ πνιηηηθν-
ζεσξεηηθή αλάιπζε γηα ηελ θνπιηνχξα θαη ηνπο κεραληζκνχο πνπ ηελ
θαηαζθεπάδνπλ. ΢ε απηή ηε βάζε, έλα άηνκν ζεσξείηαη εγγξάκκαην κφλν φηαλ
κπνξεί λα αμηνπνηήζεη ηε δπλακηθή ηεο γιψζζαο ζηελ πξννπηηθή αλακφξθσζεο ηνπ
θφζκνπ. ΋κσο, ε ελδπλάκσζε ησλ ππνηειψλ καδψλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε
αλακφξθσζεο ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο αληαλαθιάηαη ζηελ ηθαλφηεηα ησλ
αλζξψπσλ λα αλαπηχζζνπλ κηα δηαιεθηηθή ζρέζε αλάκεζα ζηε γιψζζα ηεο
θαζεκεξηλφηεηάο ηνπο θαη ζηε γιψζζα ηεο αθαίξεζεο. Ζ εκκνλή ησλ πεξηζζνηέξσλ
πξνγξακκάησλ γξακκαηηζκνχ ζηελ εζσηεξηθή δνκή ηεο γιψζζαο θαη ζηελ
ηεξάξρεζε ησλ θνηλσληθψλ θσδίθσλ εκπνδίδεη ηνπο καζεηέο πνπ πξνέξρνληαη απφ
αδχλακεο θνηλσληθέο νκάδεο αθφκε θαη λα θαηαθηήζνπλ ηε ζηάληαξ γισζζηθή
εθδνρή. Ο γξακκαηηζκφο ησλ θπξίαξρσλ ηάμεσλ απιά αλαπαξάγεη κηα αληίιεςε
εθπαηδεπηηθνχ-θνηλσληθνχ ειηηηζκνχ. Με δπν ιφγηα, ν γξακκαηηζκφο ν νπνίνο
αμηνπνηεί ηελ θπξίαξρε γιψζζα θαη ππνβηβάδεη ζηελ θαηεγνξία ηνπ ιάζνπο ηηο

291
ππφινηπεο δηαιέθηνπο, απνμελψλεη ηνπο καζεηέο απφ ηε ζηηγκή πνπ ηνπο αξλείηαη
ην πην αμηφπηζην εξγαιείν γηα αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ηνπο ζθέςεο θαη ηεο
θνηλσληθήο ηνπο αιιειεπίδξαζεο (ζην ίδην, 159). ΋κσο, ε γιψζζα δελ έρεη λα θάλεη
κφλν κε ηελ αλζξψπηλε επηθνηλσλία. Δπηηειεί ζεκαληηθφηαην ηδενινγηθφ ξφιν.
Δπνκέλσο, θάζε ξηδνζπαζηηθφ πξφγξακκα γξακκαηηζκνχ πξέπεη λα ελδηαθέξεηαη
γηα ηελ πνιηηηθή ελδπλάκσζε ησλ εθπαηδεπνκέλσλ (ζην ίδην, 128). Ο Macedo,
θαζηζηψληαο πην ζαθή ηελ παξαπάλσ ζέζε, ζα κηιήζεη γηα ηε ζρέζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ κε ηε γιψζζα ηεο δπλαηφηεηαο, έηζη ψζηε λα θαιιηεξγείηαη ζηηο
ππνηειείο νκάδεο ε ηθαλφηεηα λνκηκνπνίεζεο θαη ππεξάζπηζεο ηεο δηθή ηνπο
θσλήο, δειαδή ε ηθαλφηεηα δηακφξθσζεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο. Ζ «θσλή» δελ είλαη
θάηη ην νπνίν παξαρσξείηαη ζηηο θνηλσλίεο απφ απηνχο πνπ έρνπλ ηελ εμνπζία. Ζ
θσλή δελ είλαη δψξν ησλ ηζρπξψλ πξνο ηνπο αδχλακνπο. Απαηηεί αγψλα, αληίιεςε
ησλ πεξηνξηζκψλ θαη ησλ δπλαηνηήησλ. Καηά ζπλέπεηα, νη εθπαηδεπηηθνί πξέπεη λα
δεκηνπξγήζνπλ νδνχο κέζα απφ ηνπο νπνίνπο ζα αλαδπζεί ε θσλή ησλ
θαηαπηεζκέλσλ (Macedo, 1994, 4). Δπεθηείλνληαο ηε ζθέςε ηνπ γηα ην
γξακκαηηζκφ, ζα ππνγξακκίζεη ηε ζεκαζία ηνπ ζηελ πξνζέγγηζε ηεο θνηλσληθήο
δσήο. Θα επαλαιάβεη φηη ε αλάγλσζε ηνπ θφζκνπ πξνεγείηαη ηεο αλάγλσζεο ηνπ
θεηκέλνπ. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, απαηηείηαη κία ζπλνιηθή εθηίκεζε ησλ ηδενινγηθψλ
ιεηηνπξγηψλ ηεο γιψζζαο ζην πεδίν δηακφξθσζεο ηεο θνηλήο γλψκεο. Θα
αλαθεξζεί ελδεηθηηθά ζηνλ πφιεκν ηνπ Πεξζηθνχ Κφιπνπ θαη ζην δεκφζην ιφγν
πνπ πηνζέηεζαλ ηα ειεθηξνληθά κέζα ζηηο θαζεκεξηλέο ηνπο κεηαδφζεηο. Ζ θάιπςε
ησλ γεγνλφησλ κηινχζε γηα «ζέαηξν ησλ επηρεηξήζεσλ», γηα «παξάπιεπξεο
απψιεηεο», γηα «έμππλεο βφκβεο», αμηνπνηψληαο θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν ηε
κεηαθνξηθή ρξήζε ηεο γιψζζαο κε ζθνπφ ηνλ πνιηηηθφ απνπξνζαλαηνιηζκφ ησλ
καδψλ. Πξφθεηηαη γηα ηε γιψζζα πνπ ρεηξαγσγεί ηε ζπιινγηθή ζπλείδεζε
παξακνξθψλνληαο ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Απηή ηε γιψζζα πξέπεη λα ακθηζβεηήζεη
θαη λα αλαζθεπάζεη ν γξακκαηηζκφο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο (Macedo, 1994, 27,
28).

΢πλνςίδνληαο, κπνξνχκε λα πνχκε φηη, γηα ηνλ Macedo, ε αλαπαξαγσγή ηεο

θπξίαξρεο θνπιηνχξαο ζπλδέεηαη κε ηελ ηλζηξνπκεληαιηζηηθή πξνζέγγηζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε καδηθή θνηλσληθή εκπεηξία ιεηηνπξγεί πξνο
φθεινο κηαο κεηνςεθηθήο ειίη. Ζ ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε δελ αθνξά απιψο ηηο
βαζηθέο δεμηφηεηεο ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ, αιιά θαη ηα αλψηεξα επίπεδα

292
γξακκαηηζκνχ, ηελ επηζηεκνληθή ππεξ-εηδίθεπζε. Ο ηλζηξνπκεληαιηζηηθφο
γξακκαηηζκφο απνζησπά ην δεζκφ ηνπ ζρνιείνπ κε ηηο πνιηηηζκηθέο θαη νηθνλνκηθέο
ζπληζηψζεο πνπ ην πιαηζηψλνπλ. Δγθαηαιείπεη κηα ζπζηεκαηηθή θνηλσληθή
ζεψξεζε, αθνχ απνζπλδέεη ην κεξηθφ-εηδηθφ απφ ηηο επξχηεξεο πξνυπνζέζεηο
νξγάλσζεο ησλ θνηλσληψλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, φπσο ν Freire θαη νη εθπξφζσπνη ηεο
θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ζηηο Ζ.Π.Α., ν Macedo δελ πξνηείλεη κηα ιεηηνπξγηζηηθή
ρξήζε ηνπ φξνπ γξακκαηηζκφο, δε ζεσξεί ηελ αλάγλσζε κηα θνξκαιηζηηθή
δηαδηθαζία απνθσδηθνπνίεζεο γξακκάησλ θαη ιέμεσλ, δελ πξνηείλεη ηελ ηδέα ηεο
απνκνλσκέλεο πξφηαζεο. Τπνζηεξίδεη φηη ν γξακκαηηζκφο αληιεί ην πεξηερφκελφ
ηνπ απφ ηε δηαπινθή ηνπ κε ηε γλψζε ηνπ θφζκνπ. Ωζηφζν, ν Macedo γλσξίδεη φηη
ζα ήηαλ αθέιεηα λα πηζηέςνπκε πσο έλα ζψκα γλψζεσλ απφ κφλν ηνπ κπνξεί λα
απαιείςεη ηελ αδηθία θαη ηελ θαηαπίεζε. Γη‟ απηφ ζα δειψζεη φηη ε
πξννδεπηηθφηεηα ελφο παηδαγσγηθνχ κνληέινπ έρεη ηα φξηά ηνπ θαη δελ εγγπάηαη ην
κεηαζρεκαηηζκφ ηεο θνηλσλίαο. Ζ θνηλσλία πνπ παξακέλεη ξαηζηζηηθή,
αληηδεκνθξαηηθή θαη ζεκειηψλεηαη ζηελ αληζνθαηαλνκή ηνπ πινχηνπ δε ζα αλερζεί
ην κεηαζρεκαηηζκφ θαη ηνλ εθδεκνθξαηηζκφ ηνπ ζρνιείνπ (Macedo, 1994, 154).
Αθξηβψο εδψ είλαη πνπ γίλεηαη θαλεξφο ν πνιηηηθφο ζηφρνο ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ
πξφηαζεο, δειαδή ν αγψλαο ησλ θνηλσληψλ γηα ηε δεκνθξαηία. ΢ηελ εηζαγσγή ηνπ
Literacies of Power ν Macedo ζα δειψζεη φηη νη ιέμεηο θιεηδηά γηα κηα
ξηδνζπαζηηθή εθδνρή ηνπ γξακκαηηζκνχ είλαη ε «ειεπζεξία», ε «ηζφηεηα» θαη ε
«δεκνθξαηία». ΋κσο νη έλλνηεο απηέο δελ πξέπεη λα κεηαηξέπνληαη ζε θελά
κελχκαηα νχηε λα ζεσξνχληαη εθ ησλ πξνηέξσλ δνζκέλεο (Macedo, 1994, 4). Ο
πνιηηηθφο ζηφρνο ηνπ εθδεκνθξαηηζκνχ ηεο θνηλσλίαο εμεηδηθεχεηαη ζην πεδίν ηεο
θνπιηνχξαο. Ζ έλλνηα ηεο δεκνθξαηίαο πξνβάιιεηαη, εηδηθφηεξα, σο πνιηηηζκηθή
δεκνθξαηία, πνπ βαζίδεηαη ζηελ αλνρή, ζηνλ αιιεινζεβαζκφ ησλ αλζξψπσλ θαη
ζηελ θνηλσληθή αιιειεγγχε. Δδψ ν Macedo εηζάγεη ηνλ εθπαηδεπηηθφ ζηφρν ηεο
νπηηθήο ηνπ γηα ην γξακκαηηζκφ: ηελ αλάδπζε ηεο «θσλήο» ησλ θαηαπηεζκέλσλ. Ζ
πξαγκάησζε απηνχ ηνπ ζηφρνπ δηαθεξχζζεη ηε ζπλεηδεηή αληίζηαζε ζην
«γξακκαηηζκφ γηα ηελ απνβιάθσζε», ηελ αθχξσζε δειαδή ησλ πξαθηηθψλ
ρεηξαγψγεζεο ηεο αλζξψπηλεο ζπλείδεζεο, ην μεπέξαζκα ηεο αδπλακίαο ησλ
αλζξψπσλ λα δηαθξίλνπλ ην κχζν απφ ην πξαγκαηηθφ γεγνλφο (ζην ίδην, 9,10).

293
 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 9ο

Henry Giroux θαη Peter McLaren: ε θξηηηθή νπηηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ

1. Οι θέζειρ ηος Giroux για ηο γπαμμαηιζμό

Ππώηη πεπίοδορ

Σε δεθαεηία ηνπ 1970 ζηηο Ζ.Π.Α. απφ παληνχ πςψλνληαη θσλέο πνπ
επηθξίλνπλ ην ζρνιείν θαη κηιάλε γηα θξίζε ζηελ εθπαίδεπζε. Σν αίηεκα γηα
εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε, ζηα φξηα φκσο ηεο ινγηθήο ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ θαη ηνπ δεδνκέλνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο, εθθξάζηεθε απφ πνιινχο
επίζεκνπο θνξείο, αιιά θαη πξννδεπηηθνχο παηδαγσγνχο. Οη Aronowitz θαη Giroux
ππνζηεξίδνπλ πσο, αλ θαη ην θιίκα ξηδνζπαζηηθνπνίεζεο ηεο πξνεγνχκελεο
δεθαεηίαο (ηνπ 1960) έθεξε ην παξαδνζηαθφ ζρνιείν αληηκέησπν κε ηελ αμίσζε
αλαλεσηηθψλ εγρεηξεκάησλ, ε απνζπαζκαηηθφηεηα νξηζκέλσλ ελαιιαθηηθψλ
πξσηνβνπιηψλ θαη νη γεληθφηεξεο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο εμειίμεηο δεκηνχξγεζαλ
ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ αλάδεημε ζπληεξεηηθψλ ζηξνθψλ ζηελ εθπαηδεπηηθή θαη
ζηε γεληθφηεξε πνιηηηθή. Αδπλαηψληαο νη ππνζηεξηθηέο ησλ «λέσλ ζρνιείσλ» λα
αληηιεθζνχλ ηελ αλάγθε νπζηαζηηθήο αλάιπζεο γηα ηελ εθπαίδεπζε, πεξηνξίζηεθαλ
ζε κηα επηθαλεηαθή θξηηηθή ζηα παιηά αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα, ζεσξψληαο φηη ε
ελζσκάησζε ησλ εκπεηξηψλ ηηο νπνίεο νη καζεηέο κεηέθεξαλ ζην ζρνιείν ζηνλ
εθπαηδεπηηθφ ζρεδηαζκφ απαληνχζε ζηα θνηλσληθά αηηήκαηα ηεο επνρήο. Ωζηφζν,
ηα ελαιιαθηηθά ζρνιεία ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 ιεηηνχξγεζαλ σο πξννδεπηηθνί
ρψξνη πνπ πξφζθεξαλ κία λέα αληίιεςε γηα ηε κάζεζε ρσξίο ζηελ νπζία λα
ακθηζβεηήζνπλ ηηο βαζχηεξεο θνηλσληθέο ξίδεο ηεο ζρνιηθήο επίδνζεο,
αδπλαηψληαο έηζη λα δνπλ ηελ εθπαίδεπζε σο κέξνο ελφο επξχηεξνπ πιαηζίνπ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ πνπ παξάγεη εθκεηάιιεπζε (Aronowitz & Giroux, 1985, 58,
59). Ζ δηεπξπλφκελε επίθξηζε ηνπ ζρνιείνπ ελζσκαησκέλε ζε κία θνηλσλία πνπ
ήδε βξίζθεηαη ζε θξίζε απφ ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, αιιά θαη ε ξεηνξηθή
ησλ λενζπληεξεηηθψλ αλαθνξηθά κε ηελ εζηθή παξαθκή, ηελ νηθνλνκηθή χθεζε θαη
ηε δηεζλή δπλάκσζε ησλ Ζ.Π.Α. θσηίδνπλ ηνπο θνηλσληθνχο φξνπο αλφδνπ ηεο λέαο
Γεμηάο. Οη λενζπληεξεηηθνί ζπθνθάληεζαλ ηελ ηδέα ηεο «αλνρήο» πνπ πξνσζνχζαλ
ηα θνηλσληθά θηλήκαηα ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο θαη αμηνπνίεζαλ ηελ έλλνηα
ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ γηα λα ππνζηεξίμνπλ ηελ αλάγθε επηζηξνθήο ζην

294
παξαδνζηαθφ εθπαηδεπηηθφ κνληέιν. Σν αλαιπηηθφ πξφγξακκα ην νπνίν πξνψζεζε
ζηελ εθπαίδεπζε ε λέα Γεμηά ακθηζβήηεζε ηηο επηζηεκνινγηθέο πξνηάζεηο ησλ
πξννδεπηηθψλ παηδαγσγψλ (ζην ίδην, 61). Οη ζπληεξεηηθέο νκάδεο πίεζαλ γηα ηελ
εηζαγσγή πην απζηεξψλ θξηηεξίσλ αμηνιφγεζεο ζηελ εθπαίδεπζε, θαζηέξσζαλ
πεξηζζφηεξεο εμεηάζεηο, επέβαιαλ λνκνζεηηθά παξαδνζηαθέο κεζφδνπο δηδαζθαιίαο
θαη πξνψζεζαλ ηελ «νπδέηεξε» γλψζε πξνθεηκέλνπ λα ζηεξίμνπλ ηελ πνιηηηθή ηεο
ζπληεξεηηθήο παιηλφξζσζεο ζηελ εθπαίδεπζε. ΢ηελ νπζία, γηα ηνπο ζπληεξεηηθνχο
ε «ππεξβνιηθή δεκνθξαηία» ζε φιν ην θάζκα ηνπ θνηλσληθνχ δεζκνχ ζεσξείηαη ε
θπξηφηεξε αηηία ηεο νηθνλνκηθήο χθεζεο θαη θαζνξηζηηθφο παξάγνληαο ηεο εζηθήο
παξαθκήο. Αλ ζπλππνινγίζεη θαλείο θαη ηηο αιιαγέο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο κε ηελ
εμάπισζε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ κπνξεί λα δεη θαζαξά ηελ επαλεκθάληζε ηνπ
θηλήκαηνο «Δπηζηξνθή ζηα Βαζηθά». Σν θχξην επηρείξεκα πνπ πξνβάιιεη είλαη πσο
ε «βαζηά» επηζηεκνληθή γλψζε ζεσξείηαη πεξηηηή ζηελ εθπαίδεπζε ησλ
κειινληηθψλ εξγαδνκέλσλ, αθνχ ε γλψζε απηή «εγγξάθεηαη ζην ζρεδηαζκφ ησλ
κεραλψλ θη φρη ζηηο ιεηηνπξγίεο ηνπο» (ζην ίδην 63).

Ο ζπλδπαζκφο ινηπφλ ηεο απαμίσζεο ησλ πξννδεπηηθψλ ηδεψλ ησλ

πξνεγνχκελσλ δεθαεηηψλ θαη ε πξνβνιή ηεο βαζηθήο γλψζεο σο ζεκειηαθνχ
ζηνηρείνπ ηεο λέαο εθπαίδεπζεο δηακνξθψλνπλ ηηο πνιηηηθέο θαη επηζηεκνληθέο
πξνυπνζέζεηο γηα ηελ επηθξάηεζε ζπγθεθξηκέλσλ αληηιήςεσλ ζην πεδίν ηνπ
γξακκαηηζκνχ. ΋ινη κηινχλ γηα θξίζε ζηε δηδαζθαιία ηνπ γξακκαηηζκνχ. Γηα
παξάδεηγκα, γίλεηαη ιφγνο γηα ηελ αδπλακία ησλ λέσλ λα εθθξάζνπλ γξαπηά ηηο
απφςεηο ηνπο θαη λα ζπλζέζνπλ ζπγθξνηεκέλεο ελφηεηεο γξαπηνχ ιφγνπ. ΢χκθσλα
κε ηνλ Giroux, ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ε θξίζε πνπ αθνξά ηε ζχλζεζε
θεηκέλσλ θαη γεληθφηεξα ην γξαπηφ ιφγν εκθαλίδεηαη ζην πιαίζην κηαο ξεηνξηθήο ε
νπνία απνζησπά ηελ ηζηνξηθφηεηα ηνπ πξνβιήκαηνο. Δλψ θαη ζην παξειζφλ έρεη
απαζρνιήζεη ηνπο αθαδεκατθνχο θχθινπο θαη ηελ επξχηεξε θνηλσλία, ηψξα
εκθαλίδεηαη σο αλαπφθεπθηε ζπλέπεηα ησλ πξνζδνθηψλ πνπ θαιιηέξγεζε ε
δεθαεηία ηνπ 1960. (Giroux, 1978, 40). Ζ θξίζε ηεο παξαγσγήο γξαπηνχ ιφγνπ
παξνπζηάδεηαη ζε απηέο ηηο πξνζεγγίζεηο σο απνθιεηζηηθά παηδαγσγηθφ ζέκα, κε
απνηέιεζκα λα απνκαθξχλεηαη ε ζρεηηθή ζπδήηεζε απφ ηηο δνκηθέο αηηίεο ηνπ
θαηλνκέλνπ θαη, θαηά ζπλέπεηα, λα απνζπλδέεηαη απφ ηε γεληθφηεξε πνιηηηθή
θξίζε. Γηα ηνλ Giroux, νη θαθέο επηδφζεηο ζην επίπεδν ηεο παξαγσγήο γξαπηνχ
ιφγνπ θαη ην εμειηζζφκελν θαηλφκελν ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ δελ απνηειεί παξά κία

295
κφλν φςε ηεο βαζχηεξεο θξίζεο ε νπνία έρεη λα θάλεη κε ηελ εκθάληζε ηεο καδηθήο
θνπιηνχξαο θαη ηελ ππνβάζκηζε ηεο θνηλσληθήο γλψζεο πνπ απηή απερεί. Ζ
γεληθεπκέλε απηή θξίζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ηαπηίδεηαη κε ηελ αδπλακία ησλ
καζεηψλ (αιιά θαη γεληθφηεξα ηεο λενιαίαο) λα μεπεξάζνπλ ην ζπγθεθξηκέλν θαη
λα δηεηζδχζνπλ ζε πην ζχλζεηνπο θαη αθεξεκέλνπο ζπιινγηζκνχο, ψζηε λα
νηθεηνπνηεζνχλ ηελ νπζία ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Σν «αληηθείκελν» θαη‟ απηφλ
ηνλ ηξφπν απνγπκλψλεηαη απφ ην ζηνηρείν ηεο θνηλσληθν-ηζηνξηθήο δηακάρεο θαη,
θαηά ζπλέπεηα, ζεσξείηαη θπζηθά δνζκέλν θαη αλαιινίσην. Έηζη ν λένο
αλαιθαβεηηζκφο ζηηο Ζ.Π.Α. πξέπεη λα ζεσξεζεί έλα ζχκπησκα ηεο κεηαπνιεκηθά
αλαδπφκελεο θνπιηνχξαο ηεο εηθφλαο θαη ηεο καδηθήο θαηαλάισζεο (Aronowitz,
1977, 769). Ζ εμαζζέληζε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο θαη ε αδπλακία ηνπ λνπ λα
εμνηθεησζεί κε έλλνηεο ηδενινγηθά θνξηηζκέλεο (γηα παξάδεηγκα ζνζηαιηζκφο,
θαπηηαιηζκφο, ηζηνξία, θ.ά.) απεηιεί ηελ ίδηα ηελ πνιηηηθή δσή θαη ηελ πξννπηηθή
ηεο δεκνθξαηίαο (ζην ίδην, 770). Ζ δνκηθή απηή θξίζε πνπ αληαλαθιάηαη ζην
εζσηεξηθφ ηνπ ζρνιείνπ θαη ζηε ζρέζε ησλ λέσλ κε ην γξακκαηηζκφ εληζρχεηαη απφ
ελδνγελείο ζρνιηθέο παξακέηξνπο, φπσο νη παξαδνζηαθέο πξνζεγγίζεηο ζηε
δηδαζθαιία ηεο γιψζζαο νη νπνίεο εκπνδίδνπλ ηε ζπγθξφηεζε κηαο θξηηηθήο
αληίιεςεο γηα ηε γλψζε θαη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο (Giroux, 1978, 41).

΢ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ν Giroux επηζήκαλε πσο ε ηξέρνπζα
ζπδήηεζε γηα ηελ εθπαίδεπζε εγθαηαιείπεη ηελ αλαθνξά ζηηο ηδενινγηθέο
παξακέηξνπο νη νπνίεο δηακνξθψλνπλ ην ζχγρξνλν ζρνιείν. Ζ ζπδήηεζε απηή, ελψ
ζπκπεξηιακβάλεη ην γξακκαηηζκφ ζην ζεκαηηθφ ηεο πξνβιεκαηηζκφ, απνθεχγεη λα
ηνλ πξνζεγγίζεη κε βάζε ηηο ηζηνξηθέο, θνηλσληθέο θαη ηδενινγηθέο δπλάκεηο πνπ
ζπγθξνηνχλ ην πεξηερφκελφ ηνπ. ΢ε απηά ηα φξηα ν γξακκαηηζκφο εκθαλίδεηαη
απνθνκκέλνο απφ ηα ζηνηρεία ηεο πνιηηηθήο, ηεο εμνπζίαο θαη ηεο θνπιηνχξαο. ΢ην
επίπεδν ηεο παηδαγσγηθήο ζεσξίαο-πξαθηηθήο, ε πνιηηηθή απηή επηινγή
ζπλεπάγεηαη ηελ ππνβάζκηζε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο θαη ηελ πξφζιεςε ηεο γλψζεο
σο πεδίνπ ην νπνίν ζπγθξνηείηαη καθξηά απφ ηελ επηζηεκνληθή θαη θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθή αληηπαξάζεζε. Καηά ζπλέπεηα, ε θξηηηθή ζην ζπγθεθξηκέλν
πξνζαλαηνιηζκφ ηεο επίζεκεο ζπδήηεζεο γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ην γξακκαηηζκφ
ζεσξείηαη ζεκαληηθή ζην βαζκφ πνπ αλαδεηθλχεη ηε ζπλάθεηα ησλ κνξθσηηθψλ
πεξηερνκέλσλ κε ηνλ θνηλσληθφ ραξαθηήξα ηεο γλψζεο θαη ηηο επξχηεξεο ζρέζεηο
εμνπζίαο (Giroux, 1983, 205). Ο Giroux ζεσξεί φηη ζηε ζρεηηθή αληηπαξάζεζε

296
θπξηαξρεί ε ινγηθή ηνπ ηλζηξνπκεληαιηζκνχ, ε νπνία έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζην
επηζηεκνληθφ παξάδεηγκα ηνπ ζεηηθηζκνχ θαη ζηελ ηδενινγία πνπ ην ζεκειηψλεη. Ζ
ηάζε απηή, ε νπνία βξίζθεηαη ζηελ πξψηε γξακκή ησλ αθαδεκατθψλ ζπδεηήζεσλ,
δε ζπληζηά πξσηίζησο έλα επηζηεκνληθφ δήηεκα, αιιά ζπλδέεηαη κε ζπγθεθξηκέλα
θνηλσληθά ζπκθέξνληα θαη πξνηεξαηφηεηεο. ΢ην πιαίζην απηνχ ηνπ
πξνβιεκαηηζκνχ, ν γξακκαηηζκφο νξίδεηαη κε κεραληζηηθνχο θαη ιεηηνπξγηθνχο
φξνπο. Με άιια ιφγηα, εκθαλίδεηαη σο κία δηαδηθαζία νηθεηνπνίεζεο ηερληθψλ
δεμηνηήησλ γηα ην γξαπηφ θαη ηνλ πξνθνξηθφ ιφγν. Παξάιιεια, ην πεξηερφκελφ ηνπ
ππαγνξεχεηαη απφ ηηο νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο πξνηεξαηφηεηεο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ
ζπζηήκαηνο. Ο γξακκαηηζκφο γίλεηαη ην κέζν θαηάξηηζεο ησλ κειινληηθψλ
εξγαδνκέλσλ θαη ην εηζηηήξην εηζφδνπ ησλ λέσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Ο Giroux
αλαγλσξίδεη ηελ αλάγθε παξέκβαζεο ησλ ξηδνζπαζηψλ παηδαγσγψλ ζε απηφ ην
δηάινγν κε θξηηήξην ηε ζπζρέηηζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηελ
εθπαίδεπζε, αθνχ ην ζρνιείν απνηειεί ην βαζηθφ πεδίν αμηνπνίεζήο ηνπ. Ο
γξακκαηηζκφο κε βάζε απηή ηελ αλάγθε ζπληζηά έλα πνιηηηθφ πξφβιεκα πνπ
αληαλαθιά ηε δηακάρε δηαθνξεηηθψλ νπηηθψλ ζην πεδίν ηεο επηζηεκνινγίαο (ζην
ίδην, 206-207). ΢ην ζεκείν απηφ δηαθαίλεηαη ε ελλνηνινγηθή πξφζιεςε ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ φξνπ απφ ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ. Βαζηθά, ε έλλνηα ηνπ
γξακκαηηζκνχ ζπλδέεηαη κε ηελ εθκάζεζε ηεο γξαθήο, ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο
ζπζηεκαηηθήο απφθηεζεο επηθνηλσληαθψλ δεμηνηήησλ. Δπίζεο, αθνξά κνξθέο
γλψζεο, ηξφπνπο επηθνηλσλίαο θαη θνηλσληθέο πξαθηηθέο ζην πεδίν ηεο ζρνιηθήο
ηάμεο. Ο Giroux ελδηαθέξεηαη γηα ηηο γισζζηθέο πξαθηηθέο θαη ηνπο ηξφπνπο
κάζεζεο νη νπνίνη κπνξνχλ λα εξκελεπζνχλ κφλν κε βάζε ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη
ηηο δνκηθέο δπλάκεηο ελφο ηζηνξηθά δηακνξθσκέλνπ θνηλσληθνχ ζρεκαηηζκνχ. Ζ
ζέζε απηή νδεγεί ζηελ επηινγή ηεο ζπζρέηηζεο ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηελ εμνπζία,
ηελ ηδενινγία θαη ηε γλψζε. Κάζε αθεηεξηαθή ζθέςε γηα ην γξακκαηηζκφ πξέπεη λα
ζεκειηψλεηαη ζηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο ηνπ κε ηα παξαπάλσ ζεσξεηηθά ζηνηρεία
(ζην ίδην, 208). ΋κσο, ε πξφζιεςή ηνπ δελ εμαληιείηαη ζην επίπεδν ηεο θξηηηθήο
αλαδήηεζεο ησλ ζεσξεηηθψλ ηνπ ζπζρεηίζεσλ. Δπεηδή αθξηβψο πξνζιακβάλεηαη σο
έλλνηα κε πνιηηηθφ πεξηερφκελν, εκπινπηίδεηαη κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ελφο
πνιηηηθνχ ζρεδίνπ δξάζεο:

«Σν δήηεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ ζεσξείηαη ζεκαληηθφ ζε θάζε δεκνθξαηηθά

νξγαλσκέλε θνηλσλία, φρη ηφζν γηα ηα επαγγεικαηηθά δηθαηψκαηα πνπ

297
 θαηνρπξψλεη, αιιά γηα πην ζπνπδαίνπο ιφγνπο. Ζ απηνδηαρείξηζε ηεο
θνηλσλίαο ζε πνιηηηθφ, θνηλσληθφ, θαη νηθνλνκηθφ επίπεδν απφ ηνπο ίδηνπο
ηνπο πνιίηεο πξνυπνζέηεη ηελ επηζηεκνληθή, ηερλνινγηθή θαη πνιηηηθή
ζπγθξφηεζε ησλ ππνθεηκέλσλ θαζψο θαη ηε δπλαηφηεηα ρεηξηζκνχ ελφο
ζχλζεηνπ ζψκαηνο γλψζεσλ γηα ηελ επξχηεξε ζπκκεηνρή ηνπο (ζηηο
ζπιινγηθέο δηαδηθαζίεο). ΢αθέζηαηα νη ζέζεηο απηέο πξέπεη λα γίλνπλ
αληηιεπηέο απφ ηνπο απινχο αλζξψπνπο θαη ζ‟ απηή ηελ θαηεχζπλζε νη
δεμηφηεηεο ηεο γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο κπνξνχλ λα παίμνπλ ζεκαληηθφ
ξφιν ».

(Aronowitz & Giroux, 1985, 64).

Ο Giroux ζεσξεί πσο ην δήηεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηελ εθπαίδεπζε δελ

πξέπεη λα εμαληιείηαη ζηε κεηάδνζε γλψζεσλ θαη αμηψλ πνπ ιεηηνπξγνχλ
θνκθνξκηζηηθά ή πνπ απιψο θαζνδεγνχλ ηε δξάζε ησλ ππνθεηκέλσλ θαη
εκπνδίδνπλ ηελ θξηηηθή εμέηαζε ηεο ηδησηηθήο θαη ηεο δεκφζηαο θνηλσληθήο
ζθαίξαο. Σν κνληέιν απηφ δελ κπνξεί λα δηαζθαιίζεη ηε δεκνθξαηηθή ζπκκεηνρή
ησλ ππνθεηκέλσλ ζηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηθή δσή, αληηζέησο νδεγεί ζηνλ
αλαιθαβεηηζκφ, ζηελ θαηνρή δειαδή ηερληθψλ δεμηνηήησλ νη νπνίεο δελ αξθνχλ
γηα ηε ζπκκεηνρή ζηηο ζπιινγηθέο δηαδηθαζίεο ιήςεο πνιηηηθψλ απνθάζεσλ. Δδψ,
ν Giroux αλαδεηθλχεη ηελ πξαγκαηηθή δηάζηαζε ηεο αληηλνκίαο αλάκεζα ζηελ
θξηηηθή παηδαγσγηθή νπηηθή θαη ζηηο άιιεο δχν θπξίαξρεο νπηηθέο: ηε
λενζπληεξεηηθή θαη ηε ζεηηθηζηηθή (ζην ίδην, 65).

α) Θευπηηικέρ επιπποέρ
Η επηξξνή ηνπ Freire

Σν φλνκα ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ Paulo Freire είλαη ζπλδεδεκέλν κε

ην γξακκαηηζκφ ηεο ρεηξαθέηεζεο φζν θαλέλα άιιν φλνκα δηεζλψο. Ζ ζπλεηζθνξά
ηνπ Freire ζην ρψξν ηεο παηδαγσγηθήο ζπλδέζεθε κε ηελ εθαξκνγή πξνγξακκάησλ
γηα ην γξακκαηηζκφ ζηε Βξαδηιία θαη αιινχ γηα πεξηζζφηεξν απφ κηα
ηξηαθνληαεηία. ΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ην επηζηεκνληθφ έξγν ηνπ Freire έρεη
επεξεάζεη βαζηά ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ θαη ηε ζθέςε ησλ θξηηηθψλ παηδαγσγψλ ζηε
Β. Ακεξηθή. Ζ επηξξνή ηνπ ζηε δηακφξθσζε ησλ ζεσξεηηθψλ πξνζεγγίζεσλ πνπ
αλαπηχρζεθαλ ζηα πεδία ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ, ηεο θνηλσληνινγίαο ηεο
γλψζεο, ηεο εθπαίδεπζεο ελειίθσλ, ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ θαη ηεο

298
πνιππνιηηηζκηθήο παηδαγσγηθήο αληηζηνηρεί ζε κηα λέα εθδνρή ζεσξεηηθν-πνιηηηθήο
θαη θνηλσληθήο αλαζπγθξφηεζεο (McLaren, 2000, 162). Ο Freire πξνηείλεη κηα
ζεψξεζε ηεο εθπαίδεπζεο ε νπνία ηε ζπλδέεη κε ηελ πξάμε ηεο γλψζεο, ηεο
πνιηηηθήο θαη ηεο ηέρλεο, κε ηελ έλλνηα φηη πξνβάιιεη κηα νπηηθή γηα ηελ θνηλσληθή
δσή, κεηαζρεκαηίδεη ηε ζεσξία ηεο γλψζεο ζε θαζεκεξηλή πξαθηηθή θαη
ελζσκαηψλεη ην ζηνηρείν ηεο δεκηνπξγηθήο-αηζζεηηθήο παξέκβαζεο (Freire, 1985,
17). Πξηλ πξνρσξήζνπκε ζηελ αλαιπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζέζεσλ ηνπ Freire γηα ην
γξακκαηηζκφ, ζεσξνχκε ρξήζηκε κηα ζπλνπηηθή αλαθνξά ζηηο παηδαγσγηθέο αξρέο
πνπ ζεκειηψλνπλ ην επηζηεκνληθφ ηνπ έξγν, θίλεζε πνπ είλαη ζχκθσλε κε ηελ
πεπνίζεζε ηνπ ίδηνπ φηη θάζε πξαθηηθή γξακκαηηζκνχ γελληέηαη απφ κηα γεληθφηεξε
ζεψξεζε γηα ηελ εθπαίδεπζε (Freire, 1998, 45). ΋πσο επηζεκαίλεη ν Peter
McLaren, βαζηθή ζέζε ηνπ Freire είλαη πσο ε πξάμε ηεο κάζεζεο έρεη ζθνπφ λα
αλαπηχμεη ηε ζπιινγηθή ζπλείδεζε θαη ηε δεκηνπξγηθφηεηα. ΢ε απηήλ ν
εθπαηδεπφκελνο εκθαλίδεηαη σο ππνθείκελν πνπ δξα γηα λα πξνζεγγίζεη ηνλ θφζκν
ρσξίο λα ηνπ δίλνληαη έηνηκεο νη εξκελείεο ησλ γεγνλφησλ. Ζ δξάζε ηνπ
ππνθεηκέλνπ ζεκειηψλεηαη ζηε δηθή ηνπ πξνεγνχκελε εκπεηξία, ζηηο αλάγθεο ηνπ
θαη ζηηο επηδηψμεηο ηνπ. Ζ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ε θνπιηνχξα είλαη
απαξαίηεην λα πξνζεγγηζηνχλ σο πεδία ηα νπνία κεηαβάιινληαη ηζηνξηθά απφ ηελ
αλζξψπηλε πνιηηηθή δξάζε θαη δελ εθθξάδνπλ αλαιινίσηεο δνκηθέο θαηαζθεπέο.
΢ηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, δελ είλαη ν άλζξσπνο πνπ πξνζαξκφδεηαη ζηηο
αλάγθεο ελφο απξφζσπνπ θφζκνπ, αιιά ν θφζκνο πνπ πξέπεη λα πξνζαξκνζηεί ζηηο
αλάγθεο ηνπ αλζξψπνπ. Οη εθπαηδεπφκελνη πξέπεη λα ζπζρεηίδνπλ ηνπο φξνπο ηεο
χπαξμήο ηνπο κε ηελ επξχηεξε πξαγκαηηθφηεηα, λα ζπιιακβάλνπλ ηνπο
αληηθεηκεληθνχο πξνζδηνξηζκνχο ηεο θαη λα εξκελεχνπλ ηηο κεηαβνιέο ηεο. Έηζη,
βξίζθνληαη πην θνληά ζηε ζχιιεςε ησλ πξαγκάησλ κε βάζε ηε ζπλεηδεηή, ζθφπηκε
δξάζε θαη φρη ηε κεραληζηηθή απνδνρή ηνπο. Ζ αληίιεςε φηη ν θφζκνο αιιάδεη
εληζρχεη ηε δεκηνπξγηθή κεηαζρεκαηηζηηθή δξάζε θαη ηε δηάζεζε γηα ζπιινγηθή
ρεηξαθέηεζε. Ο Freire ζα δερζεί φηη αιιάδνληαο ηνλ θφζκν αιιάδνπκε ηηο ζπλζήθεο
χπαξμήο καο θαη, θαηά ζπλέπεηα, αιιάδνπκε θαη εκείο. ΢πλαθείο κε ηα παξαπάλσ
είλαη θαη νη ζέζεηο ηνπ γηα ην γξακκαηηζκφ. Ο McLaren δηαθξίλεη ζην έξγν ηνπ ηε
θάζε ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ηε θάζε ηνπ κεηα-γξακκαηηζκνχ. ΢ηελ πξψηε ν
εθπαηδεπφκελνο αηζζάλεηαη ηελ αλάγθε λα νηθεηνπνηεζεί ην γξαπηφ ιφγν, θαζψο
αληηιακβάλεηαη ηε ζεκαζία ηνπ ζηελ νξγάλσζε ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Ζ

299
αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηαο γηα γξαθή θαη αλάγλσζε ζεκειηψλεηαη ζηελ ίδηα ηελ
εκπεηξία ηνπ εθπαηδεπφκελνπ θαη ηελ θξηηηθή θαηαλφεζε ηεο ζεκαζίαο λα
ζπκπεξηθέξεηαη θάπνηνο σο ππνθείκελν ηεο ηζηνξηθήο δηαδηθαζίαο. Ζ θάζε ηνπ
κεηα-γξακκαηηζκνχ ζπλδέεηαη κε ηε ζπγθξφηεζε ησλ ζεκαηηθψλ ελνηήησλ θαη ησλ
πεξηερνκέλσλ κε βάζε φιν ην θάζκα ηεο θνηλσληθήο δσήο ησλ ιατθψλ ζηξσκάησλ.
Σέινο, νη εθπαηδεπφκελνη ζα πξέπεη λα ελζαξξχλνληαη λα αλαιχνπλ ηνπο
θπξίαξρνπο κχζνπο -ζην βαζκφ πνπ απηνί πεξηνξίδνπλ ηνλ θξηηηθφ ηνπο νξίδνληα
θαη ζπκβάιινπλ ζηελ εγθαζίδξπζε κνξθψλ ρεηξαγψγεζεο- ψζηε λα θηάλνπλ ζηελ
έκπξαθηε ακθηζβήηεζή ηνπο (McLaren, 2000, 162-163).

Απαληψληαο ζην θεληξηθφ εξψηεκα γηα ηελ θνηλσληθή θχζε ηνπ

αλαιθαβεηηζκνχ, ν Freire ππνζηεξίδεη πσο πξνζεγγίδεηαη κέζα απφ ηνπο θαθνχο
ηεο θπξίαξρεο πνιηηηθήο σο δήηεκα «ππνζηηηζκνχ». ΢χκθσλα κε ηελ αληίιεςε
απηή, νη αλαιθάβεηνη ζηεξνχληαη ηνλ «άξην ηνπ πλεχκαηνο». Καη‟ απηφλ ηνλ
ηξφπν, ν αλαιθαβεηηζκφο επηθέξεη κηα ζαθέζηαηε απνδπλάκσζε ζηα άηνκα πνπ
δελ έρνπλ νηθεηνπνηεζεί ηηο δεμηφηεηεο ηεο γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο. Σν μεξίδσκα
ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πξνβιήκαηνο παξνκνηάδεηαη κε ζεξαπεπηηθή αγσγή γηα ηελ
αληηκεηψπηζε κηαο αζζέλεηαο (Freire, 1977, 30). Δδψ νη ιέμεηο ζεσξνχληαη απιέο
«ιεμηινγηθέο θαηαζέζεηο», κηα κνξθή ηξνθήο ηελ νπνία νη αλαιθάβεηνη πξέπεη λα
θαηαλαιψζνπλ. Γηα ηνλ Freire, απηή ε άπνςε γηα ηε γλψζε εμεγεί ην θηιαλζξσπηθφ
ραξαθηήξα νξηζκέλσλ εθζηξαηεηψλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ησλ
ελειίθσλ ζε ρψξεο ηηο Λαηηληθήο Ακεξηθήο. Σα πξνγξάκκαηα απηά πξνζεγγίδνπλ
ηνλ άλζξσπν σο παζεηηθφ νλ θαη, θαηά ζπλέπεηα, ηνπ πξνζδίδνπλ ην ξφιν ηνπ
αληηθεηκέλνπ θη φρη ηνπ ππνθεηκέλνπ ζηε ζπλνιηθή δηαδηθαζία εθκάζεζεο ηεο
αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο. Έηζη, φκσο, ε κνξθσηηθή δηαδηθαζία ππνβαζκίδεηαη ζε
αιινηξησηηθή πξαθηηθή πνπ δελ έρεη θακηά ζρέζε κε ηελ θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή
πξαγκαηηθφηεηα ηνπ εθπαηδεπφκελνπ (ζην ίδην, 31). Ζ αθειήο πξνζέγγηζε ε νπνία
πξνζιακβάλεη ην γξακκαηηζκφ σο κηα νπδέηεξε πξαθηηθή απνθαιχπηεη ηελ
αδπλακία λα γίλεη θαηαλνεηή ε δνκή ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ζπλνιηθφηεξα ε δνκή
ησλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ. Ζ πξνζέγγηζε απηή δελ κπνξεί λα αληηιεθζεί ηελ
επξχηεξε ζπλάξζξσζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηηο δνκέο ηεο
θνηλσλίαο, ζηελ νπνία γελληέηαη θαη δηακνξθψλεη ηνλ ραξαθηήξα ηνπ. Αδπλαηεί λα
θαηαλνήζεη ηνλ αλαιθαβεηηζκφ σο ηππηθφ παξάγσγν ηεο «θνπιηνχξαο ηεο
ζησπήο», σο απνηέιεζκα ησλ ππαλάπηπθησλ δνκψλ θαη, θαηά ζπλέπεηα, δελ κπνξεί

300
λα ζεκειηψζεη ηελ θξηηηθή ακθηζβήηεζή ηνπ (ζην ίδην, 33). Δξκελεχνληαο ηνπο
αλαιθάβεηνπο, καο ιέεη ν Freire, ζαλ αλζξψπνπο πεξηζσξηαθνχο πξνο ηελ θνηλσλία
δελ απεηινχκε ην ππάξρνλ ζχζηεκα -έλα status quo πνπ πεξηιακβάλεη πεξηζζφηεξε
εμνπζία θαη πινχην ζπγθεληξσκέλα ζηα ρέξηα κηαο θνηλσληθήο ειίη- θαη, επηπιένλ,
δελ εμαζθαιίδνπκε φηη ζα ππάξμνπλ ζνβαξέο εγγπήζεηο γηα θνηλσληθή αιιαγή. Με
άιια ιφγηα, ε ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε εληζρχεη ηε κπζνπνίεζε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο θαηαζέηνληαο ζηε ζπλείδεζε ηνπ εθπαηδεπφκελνπ ιέμεηο θαη
θξάζεηο άδεηεο απφ ηηο θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο ππνδειψζεηο ηνπο. ΢ηελ πεξίπησζε
φκσο πνπ ακθηζβεηήζνπκε ζνβαξά ηελ παξαπάλσ ππφζεζε θαη εξκελεχζνπκε ηνλ
αλαιθαβεηηζκφ σο κνξθή θαηαπίεζεο θαη ηηο δηαδηθαζίεο ππέξβαζήο ηνπ σο πξάμε
γλψζεο ζηελ νπνία ν καζεηήο παίδεη ην ξφιν ηνπ ππνθεηκέλνπ, ηφηε ε δηαδηθαζία
ελάληηα ζηνλ αλαιθαβεηηζκφ γίλεηαη «πνιηηηζηηθή δξάζε γηα ηελ θαηάθηεζε ηεο
ειεπζεξίαο». Δδψ, ν Freire ζα ππνγξακκίζεη φηη ην θξίζηκν δήηεκα είλαη ε αλάδπζε
ηνπ ππνθεηκέλνπ ηεο ηζηνξίαο κέζα απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα ζηελ νπνία είλαη
βπζηζκέλν θαη ε αλάδεημή ηνπ κε απφιπηε θξηηηθή ζπλείδεζε. Πξφθεηηαη γηα ηελ
ππφζεζε φηη ν αλαιθαβεηηζκφο ζπκβαδίδεη κε ηε κπζνπνίεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο
θαη νπνηαδήπνηε πξνζπάζεηα αληηκεηψπηζήο ηνπ δε ζα ηειεζθνξήζεη αλ δε
ζεκειησζεί ζην θξηηηθφ μεπέξαζκά ηεο (ζην ίδην, 37).

Πξνρσξψληαο ζε κηα πην δηεμνδηθή δηαηχπσζε ηεο πξνζέγγηζεο πνπ θάλεη ν

Freire ζην πξφβιεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ, ππνζηεξίδνπκε φηη νη ζέζεηο ηνπ
βξίζθνληαη ζε ζαθή θαη ζπλερή αληηπαξάζεζε κε άιια ζεσξεηηθά ζρήκαηα ηα
νπνία πηνζεηνχλ κηα απνζπαζκαηηθή πξφζιεςε ηνπ φξνπ. Πξφθεηηαη γηα ηελ
αδηάθνπε θξηηηθή ηνπ ζηηο ζεσξήζεηο πνπ ζπξξηθλψλνπλ ηελ πξάμε ηνπ
γξακκαηηζκνχ ζε εξγαιεηαθή θαηνρή ηερληθψλ ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ. Ο Freire
απνξξίπηεη ηηο ηερληθέο ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο νη νπνίεο εμαληινχληαη ζηε
κεραληθή απνθσδηθνπνίεζε ιέμεσλ θαη θξάζεσλ κε βάζε κηα πξνηαμηλνκεκέλε
πξαγκαηηθφηεηα. Θεσξεί αδηαλφεηε ηε κεραληθή εθκάζεζε γξακκάησλ θαη ιέμεσλ,
επεμεξγαζκέλσλ εθ ησλ πξνηέξσλ, δειαδή, κνξθψλ ιφγνπ πνπ κεηαδίδνληαη ζαλ
έηνηκε ηξνθή. Ο ίδηνο δε ζα κπνξνχζε λα ππνβηβάζεη ηε καζεζηαθή δηαδηθαζία ζε
έλα αζήκαλην γεγνλφο ζπιιαβηζκνχ θαη απνζηήζηζεο. Ζ αλνχζηα απνζηήζηζε θαη
επαλάιεςε ζπιιαβψλ, ιέμεσλ θαη θξάζεσλ, ε νπνία παξαγεκίδεη ηελ «θελή
ζπλείδεζε» ηνπ καζεηή κε ιεμηινγηθέο απνηακηεχζεηο, εκπνδίδεη ηελ αλάδπζή ηνπ
ζε ππνθείκελν ηεο κάζεζεο ζηηο δηαδηθαζίεο νηθεηνπνίεζεο ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ. Με

301
βάζε ηελ εξγαιεηαθή νπηηθή, ν γξακκαηηζκφο θαζηεξψλεηαη σο πξάμε πνπ
παξεκπνδίδεη ηελ έξεπλα θαη ηε δεκηνπξγία, αθπξψλεη ηελ επζχλε ηνπ καζεηή λα
πνξεχεηαη απφ ηε δξάζε ζην ζπιινγηζκφ θαη απφ ην ζπιινγηζκφ ζηε δξάζε γηα ηελ
νηθεηνπνίεζε ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο (Freire, 1983, 10). Ζ πξάμε ηεο
δηδαζθαιίαο, ε δηαδηθαζία αλάπηπμεο ηνπ γξακκαηηζκνχ παξέρεη ηα εξγαιεία γηα
ηελ θξηηηθή θαηαλφεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Γηα παξάδεηγκα, αλαθέξεη ν Freire, ε
ιέμε «πείλα» δελ πξνζεγγίδεηαη σο έλα βηνινγηθφ πξφβιεκα. Δίλαη έλα παξάγσγν,
έλα έγθιεκα ηεο θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο. Ζ νηθνλνκία ηεο Βξαδηιίαο δελ είλαη
κηα απηφλνκε νληφηεηα, είλαη κηα κνξθή θνηλσληθήο παξαγσγήο. Γηδάζθνληαο
ινηπφλ ζηνπο ρσξηθνχο πψο λα δηαβάδνπλ ηε ιέμε «πείλα» δελ αξθεί λα ηελ
αλαδεηήζνπκε απιψο ζε θάπνην ιεμηθφ. Δίλαη αλαγθαία ε δηεξεχλεζε ησλ
θνηλσληθψλ ζπλζεθψλ πνπ ηελ παξάγνπλ, ε θαηαλφεζε ησλ ηδενινγηθψλ
παξακέηξσλ πνπ ηε ζπληεξνχλ. Καζψο νδεγνχκαζηε, φκσο, ζε κηα πνιηηηθή-
θξηηηθή πξνζέγγηζε ηνπ ζέκαηνο, αμηνπνηνχκε ηε δχλακε ηεο αλαθάιπςεο γηα λα
αλαδείμνπκε ηελ άληζε θαηαλνκή ηνπ πινχηνπ ζην ζχγρξνλν θφζκν θαη ην
θαηλφκελν ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο ην νπνίν ηξνθνδνηεί ηελ εμαζιίσζε (Freire,
1995, 389). Ο Freire ζα πξνρσξήζεη, επίζεο, ζηελ απφξξηςε ηνπ παηδαγσγηθνχ
κνληέινπ γηα ην γξακκαηηζκφ πνπ κεηαηξέπεη ηνλ εθπαηδεπφκελν ζε παζεηηθφ
απνδέθηε ησλ «δσξεψλ» ηνπ δαζθάινπ. Ο γξακκαηηζκφο πξέπεη λα ζηνρεχεη ζηελ
αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο ηνπ εθπαηδεπνκέλνπ, ζηε ζπζηεκαηηθή αλάπηπμε ηεο
δσληαλήο εκπεηξίαο θαη ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηνλ εξεπλεηή θαη ην ππφ δηεξεχλεζε
αληηθείκελν. Απηή ε ζρέζε απνθιείεηαη φπνηε ν γξακκαηηζκφο δελ
πξαγκαηνπνηείηαη κε φξνπο ζπκκεηνρήο θαη ζπλείδεζεο. ΢ε απηή ηελ πεξίπησζε ν
εθπαηδεπφκελνο δε «κηιάεη ηε δηθή ηνπ ιέμε» (Freire, 1981, 30). ΋κσο, ν
γξακκαηηζκφο σο πξάμε ρεηξαθέηεζεο δελ κπνξεί λα θηλείηαη ζηε ζθαίξα ηεο
αθαίξεζεο. Γελ απνζπλδέεηαη απφ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εκείο ζηνραδφκαζηε γη‟
απηέο ηηο δηαδηθαζίεο. ΢ε κηα δεκνζίεπζε ελφο ιφγνπ ηνπ ην 1981 ζα παξαηεξήζεη:

«Γηα κέλα ε δηαλνεηηθή επεμεξγαζία κηα ηδέαο δελ έρεη ηέινο. Μπνξψ λα
ζηνραζηψ κε επηκνλή πψο έλαο ελήιηθαο γίλεηαη εγγξάκκαηνο θαη πάληα
αλαθαιχπησ λέεο πιεπξέο γη‟ απηή ηελ πξάμε, λέεο δπλαηφηεηεο, ίζσο γηαηί
ζεσξψ φηη ν ζηνραζκφο πάλσ ζηε δηαδηθαζία ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ είλαη κηα
αθαηξεηηθή εμάζθεζε. Σν ζπγθεθξηκέλν πξφβιεκα είλαη αδχλαην λα
πξνζεγγηζηεί απνκνλσκέλν απφ ηελ πξννπηηθή ηεο πξαθηηθήο εθαξκνγήο. Ζ

302
 δηαδηθαζία κέζσ ηεο νπνίαο νη ελήιηθεο καζαίλνπλ λα γξάθνπλ θαη λα
δηαβάδνπλ πξέπεη λα ζεσξείηαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ην επίπεδν ηεο
πξαθηηθήο ζην νπνίν θαη εγψ ν ίδηνο εκπιέθνκαη ».

(Freire, 1981, 27).

Δδψ θπξηαξρεί ε εκπεηξία θαη ε δσληαλή αληίιεςε ηεο κνξθσηηθήο

δηαδηθαζίαο. Ο Freire δε ζεσξεί ηνλ εαπηφ ηνπ ζηνραζηή απνκνλσκέλν απφ ην
θνηλσληθφ πεδίν ηεο δξάζεο. Ζ ζπλεηζθνξά ηνπ ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ
αλαιθαβεηηζκνχ δελ έρεη αθαδεκατθφ ραξαθηήξα κε ηε ζηελή έλλνηα ηνπ φξνπ.
Αλαγλσξίδεη φηη ε επίιπζε ελφο θαζαξά θνηλσληθν-πνιηηηθνχ πξνβιήκαηνο
πξνυπνζέηεη κία ηαπηφρξνλε πνιηηηθή πξαθηηθή. ΢χκθσλα κε ηνλ Kozol, ν Freire
πξαγκαηεχεηαη ζην έξγν ηνπ, κέζα απφ έλα πιήζνο αλαθνξψλ, ηελ παηδαγσγηθή
ππνρξέσζε ηεο «εκβχζηζεο ζηελ θαηάζηαζε ηνπ ζχκαηνο» θαη φρη ηελ αλέμνδε
επηινγή ηνπ λα κηιάεη θάπνηνο απνζηαζηνπνηεκέλα εμ νλφκαηνο ηνπ ζχκαηνο
(Kozol, 1972, 47). Ο Freire ππεξαζπίδεηαη ηε ζχλδεζε ηεο ζεσξίαο κε ηελ πξαθηηθή
πνπ ελδηαθέξεηαη λα εληάμεη ηε ιέμε κέζα ζηνλ θφζκν ηεο. Ζ πξννδεπηηθή
απάληεζε ζηελ ππνηηζέκελε νπδεηεξφηεηα ηεο επηζηήκεο θαη ζηελ ηερλν-
επηζηεκνληθή θαηάξηηζε πξέπεη λα είλαη ε δεκηνπξγηθή ζχλζεζε ηεο ηερληθήο
ηθαλφηεηαο κε ην θηινζνθηθφ ζηνραζκφ, ε αλάπηπμε ρεηξνλαθηηθψλ δεμηνηήησλ
παξάιιεια κε ηελ πλεπκαηηθή εμάζθεζε, ε ζπκπφξεπζε ηεο πξαθηηθήο κε ηε
ζεσξία θαη ε αμηνπνίεζε ηνπ νηθνλνκηθνχ ζηνηρείνπ κε ην ζηνηρείν ηεο πνιηηηθήο
(Freire, 1996, 131). Ζ δηαιεθηηθή ελφηεηα ηεο ζθέςεο κε ηε δξάζε, ηεο πξαθηηθήο
κε ηε ζεσξία, ζεσξείηαη κία ζπλερήο αλαγθαηφηεηα θαη φρη έλαο επθαηξηαθφο
ρεηξηζκφο πξνβιεκάησλ, αλεμάξηεηα απφ ην αλ αθνξά κηα απηή πεξίζηαζε ζηελ
νπνία πξέπεη λα δξάζνπκε άκεζα ή έλα ζεσξεηηθφ δήηεκα πνπ επηρεηξνχκε λα ην
εμεγήζνπκε απφ θάπνηα απφζηαζε (Freire, 1976, 195). Ζ νπηηθή γσλία φκσο απφ
ηελ νπνία επηρεηξνχκε λα πξνζδηνξίζνπκε έλα θνηλσληθφ θαηλφκελν θαη
απνθαζίδνπκε λα δξάζνπκε δελ είλαη νπδέηεξε. ΢ηελ πεξίπησζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ, καο ιέεη ν Freire, ν ζθνπφο ζηνλ νπνίν απνβιέπεη κηα πξνζέγγηζε
πξνζδηνξίδεη θαη ηε θχζε ηεο πξνζέγγηζεο απηήο. Αλ έλαο δάζθαινο επηιέμεη ην
γξακκαηηζκφ πνπ εμππεξεηεί ηνλ εθζπγρξνληζκφ ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ
ζπζηήκαηνο, ηφηε ζα πξέπεη λα πεξηκέλνπκε νη πξαθηηθέο πνπ πξνθξίλνληαη λα
εμππεξεηνχλ ηελ ελδπλάκσζε ηνπ εθκεηαιιεπηηθνχ ραξαθηήξα ηεο ζρέζεο
εξγαζίαο-θεθαιαίνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, έλα πξφγξακκα γξακκαηηζκνχ, πνπ δελ

303
θξχβεη ηνλ ηδενινγηθφ ηνπ πξνζαλαηνιηζκφ πξνο ηελ ελίζρπζε ησλ
θεθαιαηνθξαηηθψλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δε ζα κπεη πνηέ ζηε δηαδηθαζία λα
ελζαξξχλεη ηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ εθπαηδεπνκέλνπ γηα ηηο ζπλζήθεο κφξθσζήο
ηνπ, δε ζα πξνθαιέζεη πνηέ ηνλ θξηηηθφ ηνπ ζηνραζκφ γηα ηε δσληαλή εκπεηξία ηνπ
θφζκνπ ηνπ. Απιψο, νη ζπγθεθξηκέλεο πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ ζα επηρεηξήζνπλ
κηα ηερλεηή πξνζαξκνγή ηνπ ππνθεηκέλνπ ζηηο ππάξρνπζεο θνηλσληθέο ζπλζήθεο,
ζηε βάζε κηαο ζηελήο αλάγλσζεο ηνπ θφζκνπ θαη ηεο ηζηνξίαο. ΢ηελ πεξίπησζε
απηή, αλαθέξεη ν Freire, ε ζθέςε θαη ε γιψζζα εκθαλίδνληαη σο έλα δνζκέλν
κέγεζνο, πνπ δελ παξάγεηαη ζηελ ηζηνξηθν-θνηλσληθή εμέιημε ηεο αλζξψπηλεο
ζπλείδεζεο. Ζ γλψζε κεηαηξέπεηαη ζε θαηαλαισηηθή ζπλήζεηα θαη φρη ζε δπλακηθή
θίλεζε δεκηνπξγίαο θαη αλαδεκηνπξγίαο ηνπ θφζκνπ. Ο αλαιθαβεηηζκφο, εδψ,
ζεσξείηαη έλα «ελνριεηηθφ δηδάλην» ην νπνίν πξέπεη λα εμνλησζεί ή κηα αξξψζηηα
πνπ απαηηεί άκεζε ζεξαπεπηηθή αληηκεηψπηζε. Αληίζεηα, αλ ν δάζθαινο επηιέμεη
κηα άιιε ρξήζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζεκειησκέλε ζηελ εμππεξέηεζε ελφο
πξννδεπηηθνχ ζθνπνχ, ηφηε ζα βνεζήζεη ηνλ εθπαηδεπφκελν λα θάλεη κηα βαζηά,
θξηηηθή αλάγλσζε ησλ αιινηξησκέλσλ πιεπξψλ ηνπ θνηλσληθνχ ζπζηήκαηνο,
αλνίγνληάο ηνπ ηε δπλαηφηεηα λα δηακνξθψλεη ηελ ηζηνξία θαη, ζπγρξφλσο, λα
δηακνξθψλεηαη απφ απηή. Σφηε, ν γξακκαηηζκφο γίλεηαη πξάμε δεκηνπξγίαο θαη
θξηηηθή θαηαλφεζε ηεο θνηλσληθήο δσήο, ζεψξεζε ε νπνία θαηέρεη ζεκαληηθή ζέζε
ζην έξγν ηνπ Freire. ΢ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ ν αλαιθάβεηνο θαιείηαη λα
ζεκειηψζεη θαη λα επεθηείλεη ηε γλψζε ηνπ γηα ηνλ εαπηφ ηνπ, λα ππεξβεί ηηο
παξακνξθψζεηο ηεο «θνηλήο ζπλείδεζεο» πνπ εκπνδίδνπλ ην θσηηζκφ ησλ
θνηλσληθψλ φξσλ ηεο δσήο ηνπ θαη λα πξνρσξήζεη ζηε ζχιιεςε ησλ αηηηαθψλ
ζρέζεσλ νη νπνίεο δηέπνπλ ηα θνηλσληθά θαηλφκελα. Δδψ δελ νξζψλεηαη θάπνην
ζηληθφ ηείρνο αλάκεζα ζηε ζθέςε, ζηε γιψζζα θαη ζηελ θνηλσληθή δσή,
απνθεχγεηαη ε κεραληθή πξφζιεςε ησλ λνεκαηηθψλ πιεπξψλ ελφο θεηκέλνπ, ε
ζρέζε αλάκεζα ζην «θείκελν» θαη ζην «πιαίζην» θαζίζηαηαη νξαηή (ζην ίδην, 199).

Ο Freire, πξνρσξψληαο ζε κηα νιφπιεπξε επεμεξγαζία ηεο ηδέαο γηα ην

γξακκαηηζκφ ηεο ρεηξαθέηεζεο, ζα θάλεη δχν ζεκαληηθέο δηεπθξηλήζεηο. Θα
δηαηππψζεη ηελ άπνςε φηη ε απζεληηθή ζπκκεηνρή ηνπ ππνθεηκέλνπ ζηηο
δηαδηθαζίεο εθκάζεζεο ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο δελ αθνξά έλα
ζπγθεθξηκέλν ζηάδην αλάπηπμεο ηνπ γξακκαηηζκνχ, κε ηελ έλλνηα φηη δελ
πξνυπνζέηεη κηα θαηάζηαζε σξηκφηεηαο. Σν αίηεκα γηα δεκηνπξγηθή, ζπκκεηνρηθή

304
κάζεζε δηαηεξείηαη δσληαλφ θαη πξαγκαηψλεηαη ηφζν ζην αξρηθφ ζηάδην ελφο
πξνγξάκκαηνο φζν θαη ζε φια ηα ππφινηπα. Βέβαηα, απηφ δελ πξέπεη λα
παξαγλσξίδεη ηελ αλάγθε ηνπ βαζέκαηνο ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο απφ θάζε ζε
θάζε, δελ πξέπεη λα αγλνεί ηα άικαηα απφ κηα θαηάζηαζε ζε κηα άιιε. Καη‟ απηφ
ηνλ ηξφπν, ηε ζηηγκή πνπ νη άλζξσπνη καζαίλνπλ λα γξάθνπλ θαη λα δηαβάδνπλ ηε
ιέμε καζαίλνπλ παξάιιεια λα «γξάθνπλ» θαη λα «δηαβάδνπλ» ηνλ θφζκν (Freire,
1981, 29). Ζ δεχηεξε δηεπθξίλεζε πνπ ν Freire θξίλεη απαξαίηεηε, θαη θαηά
θάπνηνλ ηξφπν απνηειεί πξνέθηαζε ηεο πξνεγνχκελεο, είλαη φηη ν θξηηηθφο
γξακκαηηζκφο αθνξά φιεο ηηο ειηθίεο. Αλεμάξηεηα απφ ην επίπεδν ή ηελ ειηθία ησλ
καζεηψλ, αλεμάξηεηα απφ ηε βαζκίδα ηεο εθπαίδεπζεο, ην λα δηαβάδεηο κε θξηηηθή
καηηά ηε ιέμε ζεσξείηαη ζεκειηψδεο. Ζ θξηηηθή κειέηε ελφο θεηκέλνπ πάληα
πεξηιακβάλεη ηελ θξηηηθή αληίιεςε ησλ αζέαησλ πηπρψλ ηνπ, ηελ εξκελεπηηθή ηνπ
ζχιιεςε θαη κηα δεχηεξε, δηεηζδπηηθφηεξε αλαγλσζηηθή καηηά (Freire, 1985, 19).

Γηα λα αληαπνθξηζνχλ φια ηα παξαπάλσ ζην δηαθχβεπκα ηεο εθπαηδεπηηθήο

πξάμεο θαη λα επηηχρνπλ ηελ πνιηηηθή ζχλδεζε ηνπ ζρνιείνπ κε ηελ θνηλσλία θαη
ηνλ εκπεηξηθφ νξίδνληα ησλ εθπαηδεπνκέλσλ, πξέπεη λα εζηηάδνπλ ζε ζπγθεθξηκέλεο
ζεκαηηθέο πεξηνρέο. Σα ζέκαηα κπνξεί λα αθνξνχλ ηνλ εζληθηζκφ, ηε δεκνθξαηία,
ηελ αλάπηπμε, ηνλ ηκπεξηαιηζκφ, ηνλ αλαιθαβεηηζκφ, ηε ζπκκεηνρή ησλ
αλαιθάβεησλ ζηηο εθινγέο, ηελ αγξνηηθή κεηαξξχζκηζε, ηνλ εθπαηδεπηηθφ
απνθιεηζκφ, θ.ά. Οη παξαπάλσ ζεκαηηθέο ελφηεηεο απνηέιεζαλ πεδία έθθξαζεο θαη
πξνβιεκαηηζκνχ ζηα ιατθά πξνγξάκκαηα γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ
αλαιθαβεηηζκνχ ζηε Βξαδηιία ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 (Freire, 1996, 122). Έηζη, ηα
παξαγσγηθά ζέκαηα (φπσο ηα νλνκάδεη ν Freire46) εζηηάδνπλ ζε θνηλσληθά
πξνβιήκαηα πνπ βηψλνληαη ζε ζπιινγηθφ επίπεδν, πξνέξρνληαη απφ ηνλ θφζκν ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ θαη πξνζθέξνπλ δπλαηφηεηεο δξάζεο. Ζ πξαγκαηηθφηεηα
εκθαλίδεηαη σο πιαίζην αληηθεηκεληθψλ ζπλζεθψλ δσήο πνπ αθνξνχλ άκεζα ηνπο
θαηνίθνπο ησλ πεξηνρψλ ζηηο νπνίεο απεπζχλνληαη ηα πξνγξάκκαηα θαη

46
΋πσο καο πιεξνθνξνχλ νη Γξφιιηνο, Καξαληαΐδνπ, Κνξνκπφθεο, Κνηίλεο θαη Ληάκπαο, ηα
παξαγσγηθά ζέκαηα αληηζηνηρνχλ ζε πξαγκαηηθέο θαηαζηάζεηο θαη πξνβιήκαηα ησλ εθπαηδεπνκέλσλ,
ζπιιέγνληαη κέζσ πνηθίισλ εξεπλεηηθψλ κεζφδσλ (παξαηήξεζε, ζπλέληεπμε) θαη ζεσξνχληαη δξφκνο
γηα ηελ θαηάθηεζε ηεο γλψζεο κέζσ ζπιινγηθψλ πξαθηηθψλ. Σν παξαγσγηθφ ζέκα απνηειεί
αληηθείκελν εξγαζίαο ηνπ πξνγξάκκαηνο γηα έλα νξηζκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα, πνπ κπνξεί λα θηάζεη
θαη ηνπο έμη κήλεο (2003, xx-xxi).

305
πξνζθέξνπλ δπλαηφηεηεο λα πξνζεγγηζηνχλ επξχηεξα δεηήκαηα κε επηζηεκνληθνχο
φξνπο. Σα γεγνλφηα ελζσκαηψλνληαη θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν ζε ζπγθεθξηκέλα
ζεσξεηηθά-ζεκαηηθά πιαίζηα θαη ππνβάιινληαη ζε θξηηηθή αλάιπζε, αθνχ
απνθσδηθνπνηεζνχλ θαη «μαλαζπλαξκνινγεζνχλ» ζηε βάζε ηεο δηαινγηθήο
παηδαγσγηθήο ζρέζεο.

Έλα άιιν ζεκαληηθφ ζηνηρείν ηεο νπηηθήο ηνπ Freire γηα ην γξακκαηηζκφ
απνηειεί ν ζεσξεηηθφο ηνπ πξνζαλαηνιηζκφο πξνο ηελ νξηνζέηεζε θαη θαηαλφεζε
ησλ πξαθηηθψλ πεξηνξηζκψλ πνπ γελλά ε ίδηα ε εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία ζην
γξακκαηηζκφ, αιιά θαη ε γεληθφηεξε ηζηνξηθή ζπγθπξία. Δίλαη ζεκαληηθφ, αλαθέξεη
ν Freire, λα δνχκε ην γξακκαηηζκφ σο κηα πιεπξά ηεο γεληθφηεξεο εθπαηδεπηηθήο
πξαθηηθήο. Κακηά πξαθηηθή ζε απηή ηε δηαδηθαζία δελ πθίζηαηαη έμσ απφ
ζπγθεθξηκέλνπο ηζηνξηθνχο θαη ρσξνρξνληθνχο πεξηνξηζκνχο. Ζ εθπαηδεπηηθή
πξαθηηθή, αθφκε θαη φηαλ ιεηηνπξγεί εμαηνκηθεπκέλα, εκθαλίδεηαη ζε δεδνκέλν
απφ ηζηνξηθή άπνςε πιαίζην ρψξνπ θαη ρξφλνπ θαη, θαηά ζπλέπεηα, δελ κπνξεί λα
γίλεη θαηαλνεηή κε φξνπο αηνκηθνχ ηδεαιηζκνχ θαη βνινληαξηζκνχ. Με άιια ιφγηα,
ε παηδαγσγηθή παξέκβαζε θαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα απηήο ηεο δξάζεο δελ
εμαξηάηαη απφ ηηο ππνθεηκεληθέο πξνδηαζέζεηο ησλ εκπιεθνκέλσλ ζηελ πξάμε ηεο
κάζεζεο. Γηα ηνλ Freire, ε πξάμε απηή δελ κπνξεί λα εμαληιείηαη ζην ξφιν ηεο
αηνκηθήο επηινγήο θαη ηεο πξνζσπηθήο επηδίσμεο. Παξάιιεια, ε θξηηηθή ζπλείδεζε
δελ κπνξεί λα αλαδχεηαη απφ ηνλ απζνξκεηηζκφ ησλ εθπαηδεπνκέλσλ. Ο
καζεηνθεληξηθφο απζνξκεηηζκφο είλαη αδηέμνδνο, αθνχ ε καζεζηαθή δηαδηθαζία
ππνβηβάδεηαη ζε έλα ηπραίν γεγνλφο θαη δεζκεχεηαη απφ ηηο θπζηθέο πξνδηαζέζεηο
ηνπ παηδηνχ. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, θαη ε βνπιεζηαξρηθή αληίιεςε γηα ηελ
εθπαίδεπζε, αιιά θαη ε αξρή ηνπ παηδαγσγηθνχ απζνξκεηηζκνχ, ζπληζηνχλ δχν
ζεκαληηθά εκπφδηα ηα νπνία ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο νθείιεη λα κελ αγλνεί
(Freire, 1998, 45-46). Ζ θαηαλφεζε ησλ νξίσλ ηεο εθπαηδεπηηθήο πξαθηηθήο
πξνυπνζέηεη πνιηηηθή δηαχγεηα ζέζεσλ απφ ηελ πιεπξά ησλ παηδαγσγψλ.
Οπζηαζηηθά, ε παξαδνρή απηή βαζίδεηαη ζηελ θεληξηθήο ζεκαζίαο ακθηζβήηεζε
ηεο νπδεηεξφηεηαο ηεο εθπαίδεπζεο. Γελ είλαη δπλαηφ, καο ιέεη ν Freire, λα
ζεσξνχκε ηνλ εαπηφ καο πξννδεπηηθφ θαη λα αληηιακβαλφκαζηε ην ζρνιείν ζαλ
θάηη νπδέηεξν, ζαλ έλα ζεζκφ πνπ ε κνλαδηθή ηνπ αγσλία είλαη λα κεηαδίδεη
γλψζεηο απνθνκκέλεο απφ ηελ θνηλσληθή δσή. Ζ αλαγλψξηζε ησλ νξίσλ ηεο
εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο θαζίζηαηαη αδχλαηε αλ δελ απνθηήζσ ζπλείδεζε γηα

306
πνηνλ ηχπν θνηλσλίαο αγσλίδνκαη θαη πνηνο επσθειείηαη απφ ηε ζπγθεθξηκέλε
παξέκβαζε. Ζ θξηηηθή θαηαλφεζε ησλ πεξηνξηζκψλ ηεο πξαθηηθήο ζπλδέεηαη, ζε
ηειηθή αλάιπζε, κε ην πξφβιεκα ηεο εμνπζίαο, θαη απηφ κε ηε ζεηξά ηνπ αλάγεηαη
ζην πξφβιεκα ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ θαη ζηελ ηαμηθή δηακάρε. Ζ ηζηνξηθν-
πνιηηηθή δηάζηαζε ηεο εθπαίδεπζεο παξαπέκπεη ζηε ζεκειηψδε αξρή ηεο παξνπζίαο
ησλ καδψλ ζηελ ηζηνξηθή δηαδηθαζία, ρσξίο, σζηφζν, λα παξαβιέπεηαη ε δχλακε
ησλ δνκψλ λα παξεκπνδίδνπλ ηηο νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο αιιαγέο. Γηα
παξάδεηγκα, ζεκεηψλεη ν Freire, είλαη έλα πξάγκα λα εξγάδεηαη θάπνηνο ζηα
πξνγξάκκαηα γξακκαηηζκνχ ελειίθσλ ζηε Βξαδηιία ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1950-αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, θαη θάηη άιιν, δηαθνξεηηθφ, λα εξγάδεηαη ζηε
δεκφζηα εθπαίδεπζε ηελ πεξίνδν ηνπ ζηξαηησηηθνχ θαζεζηψηνο. Σν ίδην κπνξεί λα
ηζρπξηζηεί θάπνηνο γηα ηε Υηιή ηνπ Allende θαη ηελ πεξίνδν πνπ αθνινχζεζε ζηε
ζπγθεθξηκέλε ρψξα κε ηε δηθηαηνξία. Γελ κπνξείο λα θαηαλνήζεηο κε ηνπο ίδηνπο
θαθνχο ηε ζέζε ηεο εθπαίδεπζεο θαη ην ξφιν ηνπ γξακκαηηζκνχ ζε απηέο ηηο δχν
πεξηφδνπο. Αλ ην θάλεηο, δείρλεη έιιεηςε ηζηνξηθήο ζπλείδεζεο (ζην ίδην, 46-47).
Δπηκέλνληαο ν Freire ζην ζέκα ηεο ζεσξεηηθήο ζπγθξφηεζεο κηαο νπηηθήο γηα ην
γξακκαηηζκφ, πνπ ζεκειηψλεηαη ζηελ επίγλσζε ησλ πξαθηηθψλ δπζθνιηψλ θαη ησλ
αληηθεηκεληθψλ νξηνζεηήζεσλ ηεο δξάζεο καο, ζα γξάςεη:

«Απηφ είλαη έλα πξφβιεκα ην νπνίν ζπλαληάκε ζπρλά ζηελ πξάμε.

Δπηζθεπηφκαζηε ιατθέο πεξηνρέο κε έηνηκα ζεσξεηηθά ζρήκαηα ζην κπαιφ καο,
ρσξίο λα λνηαδφκαζηε ηη γλσξίδνπλ ήδε απηνί νη άλζξσπνη. Πξνζπεξλάκε ηηο
γλψζεηο πνπ έρνπλ νη άλδξεο θαη νη γπλαίθεο ησλ ιατθψλ ηάμεσλ γηα ηνλ θφζκν,
ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηνλ αλαιχνπλ θαη ηνλ θαηαλννχλ. Γελ ελδηαθεξφκαζηε
γηα ηε γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηνχλ θαη ην ξφιν ηεο ζηελ πξφζιεςε ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο (…). Αληίζεηα, απηφ ζην νπνίν δίλνπκε πξνηεξαηφηεηα είλαη
ε πηνζέηεζε απφ ηελ πιεπξά ηνπο ησλ δηθψλ καο γλψζεσλ, ησλ δηθψλ καο
κνξθσηηθψλ ζρεκαηνπνηήζεσλ. Έηζη, φκσο, εληζρχνπκε κηα απνιπηαξρηθή,
ειηηίζηηθε θαη αληηδξαζηηθή αληίιεςε γηα ηε γλψζε, αθφκε θαη αλ
ηζρπξηδφκαζηε φηη ρξεζηκνπνηνχκε δηαιεθηηθά εξγαιεία θαηαλφεζεο ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο ».

(ζην ίδην, 54).

Ζ θξηηηθή νπηηθή γηα ην γξακκαηηζκφ δελ εμεγεί ηελ πξάμε ηεο αλάγλσζεο
σο δηαδηθαζία απνθσδηθνπνίεζεο ιέμεσλ. Θεσξεί φηη ε εθπαίδεπζε είλαη κηα δξάζε

307
πάλσ ζηε γλψζε θαη ε αλάγλσζε έρεη λα θάλεη αθξηβψο κε ηε δεκηνπξγηθή
θαηάθηεζε απηήο ηεο γλψζεο. Ζ αλάγλσζε γίλεηαη κέζν κειέηεο ηεο δσληαλήο
πξαγκαηηθφηεηαο θαη κέζα απφ ηε κειέηε απηή ν άλζξσπνο καζαίλεη θαη αιιάδεη.
΋κσο, θάζε αλάπηπμε ηεο αλαγλσζηηθήο ηθαλφηεηαο ππνλνεί ηελ χπαξμε κηαο
πξνυπάξρνπζαο θαη ζπλερνχο αλάγλσζεο ηνπ θφζκνπ (Freire, 1985, 18). Πξφθεηηαη
γηα κηα θίλεζε απφ ην ζπιινγηζκφ ηνπ θφζκνπ ζην ζπιινγηζκφ ηεο ιέμεο, αθνχ ε
νκηινχκελε ιέμε είλαη κέξνο ηνπ θφζκνπ αιιά θαη κέζν δηακφξθσζήο ηνπ. Δδψ, ν
Freire καο εηζάγεη ζε κηα απφ ηηο πην θξίζηκεο ζρέζεηο γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ
ζέζεψλ ηνπ αλαθνξηθά κε ην γξακκαηηζκφ. Ζ γιψζζα αλαπηχζζεη ηζρπξή
δηαζχλδεζε κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα. Ζ «αλάγλσζε ηνπ θφζκνπ» πάληα πξνεγείηαη
ηεο «αλάγλσζεο ηεο ιέμεο», φκσο ε αλάγλσζε ηεο ιέμεο δελ κπνξεί λα ππάξμεη
παξά κφλν κέζσ κηαο ζπλερνχο αλάγλσζεο ηνπ θφζκνπ (Freire, 1983, 5). Απηή ε
θίλεζε απφ ηνλ θφζκν ζηε ιέμε θαη απφ ηε ιέμε ζηνλ θφζκν είλαη κηα ζπλερήο
δηαδηθαζία ζην γξακκαηηζκφ ηεο ρεηξαθέηεζεο. Ο Freire επεθηείλεη ην ζπιινγηζκφ
ηνπ ππνζηεξίδνληαο φηη νπζηαζηηθά ζηελ παξαπάλσ δηαδηθαζία δηακεζνιαβεί έλα
είδνο «γξαθήο» θαη «επαλαγξαθήο», δειαδή ε ζπλεηδεηή, έκπξαθηε δξάζε πνπ
κεηαζρεκαηίδεη ηνλ θφζκν. Απηή ε δπλακηθή θίλεζε, ππνζηεξίδεη ν Freire, πξέπεη
λα ζεσξείηαη ε πην θξίζηκε ζηε δηαδηθαζία ηνπ γξακκαηηζκνχ. Γη‟ απηφ ην ιφγν
επηκέλεη φηη νη ιέμεηο νη νπνίεο αμηνπνηνχληαη ζηα πξνγξάκκαηα γξακκαηηζκνχ είλαη
αλάγθε λα πξνέξρνληαη απφ ην «ιεθηηθφ ζχκπαλ» ησλ εθπαηδεπνκέλσλ, λα
εθθξάδνπλ ηε γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηνχλ, λα είλαη θνξηηζκέλεο κε ηε ζεκαζία ηελ
νπνία νη ίδηνη πξνζδίδνπλ ζ‟ απηέο, ηνπο θφβνπο ηνπο, ηηο απαηηήζεηο ηνπο, ηα
φλεηξά ηνπο. Οη ιέμεηο, έηζη, αληαλαθινχλ ηε δηθή ηνπο θνηλσληθή εκπεηξία θαη φρη
ησλ δαζθάισλ ηνπο, θέξνπλ ην βάξνο ησλ πξνζσπηθψλ ηνπο ππαξμηαθψλ
πξνβιεκαηηζκψλ θαη, ελ ηέιεη, λνκηκνπνηνχλ ηηο εκπεηξίεο ηνπο σο αληηθείκελν
δηαιφγνπ (ζην ίδην, 10). Γηεξεπλψληαο ηελ θνηλσληθή εκπεηξία ησλ αλαιθάβεησλ
εμαζθαιίδνπκε ηελ «αλάγλσζε» πνπ νη ίδηνη θάλνπλ ζηνλ θφζκν. ΢ηε ζπλέρεηα,
θσδηθνπνηνχκε47 ηηο ιέμεηο νη νπνίεο απνδίδνπλ απηή ηελ εκπεηξία θαη ηηο
επηζηξέθνπκε σο κνξθσηηθφ πιηθφ πξνο ζπδήηεζε κε βάζε ηε ινγηθή ηεο

47
Ζ έλλνηα ηεο θσδηθνπνίεζεο ζηνλ Freire ρξεζηκνπνηείηαη ζπλήζσο αληί ηεο αλαπαξάζηαζεο
εηθφλσλ ζεκαληηθψλ πιεπξψλ ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ. Ζ θσδηθνπνίεζε (ζπλήζσο
κηα δσγξαθηά) γίλεηαη ην αληηθείκελν ηεο ζπδήηεζεο θαη ην πιαίζην γηα ηελ εηζαγσγή ηεο παξαγσγηθήο
ιέμεο (Freire, 1977, 41).

308
ηνπνζέηεζεο πξνβιεκάησλ. ΢χκθσλα κε ηε Cynthia Brown, ν Freire αμηνπνηεί ηε
δηάθξηζε κεηαμχ θχζεο-θνπιηνχξαο γηα ην μεπέξαζκα ηεο παζεηηθήο ζηάζεο ησλ
απιψλ αλζξψπσλ θαη ηε ζπλεηδεηνπνίεζε φηη ε θνηλσληθή δσή θαη ε θνπιηνχξα
δελ είλαη νχηε ζεφζηαιηε νχηε πεπξσκέλν, είλαη απφξξνηα ηεο πνιηηηθήο δξάζεο
ηνπ αλζξψπνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηε δηαδηθαζία απηή εμαζθαιίδνληαη νη
πξνυπνζέζεηο πνπ πξέπεη λα πιεξνχλ νη επηιεγκέλεο ιέμεηο, λα είλαη δειαδή
ζεκαληηθέο γηα ηελ θνηλφηεηα, λα πξνθαινχλ ζπδήηεζε θαη λα κπνξνχλ λα
γξαθηνχλ ζηελ πνξηνγαιηθή γιψζζα. ΢ηε ζπλέρεηα, θαηεγνξηνπνηνχληαη αλάινγα
κε ηνλ αξηζκφ ησλ ζπιιαβψλ ηνπο (θαηά πξνηίκεζε λα είλαη ηξηζχιιαβεο), ηε
θσλεκαηηθή θαη λνεκαηηθή δπζθνιία ηνπο θαη κε θξηηήξην θαηά πφζν
αλαπαξηζηνχλ ζπγθεθξηκέλα αληηθείκελα ή δειψλνπλ κηα ελλνηνινγηθή αθαίξεζε.
΢ην θνκκάηη ην νπνίν αθνξά ηε δηδαζθαιία, καο ιέεη ε Brown, αξρηθά
παξνπζηάδεηαη ε εηθφλα ρσξίο ηε ιέμε (π.ρ. κηα νκάδα αλζξψπσλ πνπ ρηίδνπλ),
θαηφπηλ εηζάγεηαη ε ιέμε καδί κε ηελ εηθφλα (π.ρ. ε ιέμε ηνχβιν) θαη ζην ηέινο ε
ιέμε ρσξίο ηελ εηθφλα. Ζ δηαδηθαζία πνπ αθνινπζεί πεξηιακβάλεη ηελ
«απνζχλζεζε» ηεο ιέμεο ζε ζπιιαβέο θαη ην ζπλδπαζκφ ηνπο, ψζηε λα πξνθχςνπλ
λέεο ιέμεηο. ΋ζν ηα ιεγφκελα καζήκαηα αλάγλσζεο εμειίζζνληαη θαη νη
εθπαηδεπφκελνη εκπινπηίδνπλ ην ιεμηινγηθφ ηνπο νξίδνληα ηφζν νη ιέμεηο ή θαη νη
θξάζεηο πνπ αλαθαιχπηνληαη εθθξάδνπλ κηα πην πεξίπινθε θαη απαηηεηηθή
καζεζηαθή θαηάζηαζε (Brown, 1987, 217-226).

Ο Freire ζεσξεί αιιειέλδεηε ηε ιέμε κε ηνλ θφζκν, ην θείκελν κε ην

πιαίζην. Θα ππνζηεξίμεη ζε ζρεηηθή ζπλέληεπμε φηη είλαη αδχλαην λα
πξνζεγγίζνπκε ηα βαζχηεξα λνήκαηα ηνπ θεηκέλνπ ρσξίο πξψηα λα αζρνιεζνχκε
κε ην θνηλσληθφ πιαίζην ζην νπνίν εκθαλίδεηαη. Δπνκέλσο, θάζε πξφγξακκα
γξακκαηηζκνχ είλαη αλαγθαίν λα πξνθξίλεη ηελ αλάγλσζε ηνπ πιαηζίνπ θαη κέζα
εθεί λα ελζσκαηψλεη ηε κειέηε ηνπ θεηκέλνπ. Ζ γιψζζα, ε δηαδηθαζία ηεο
αλάγλσζεο δελ είλαη απιψο κέζν γηα ηε γλψζε, είλαη ε ίδηα γλψζε (Freire, 1985,
19). Ζ εθκάζεζε ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο εηζάγεη ηνλ εθπαηδεπφκελν ζην
ζπιινγηζκφ θαη ζηε δξάζε. Ζ ρξήζε ηνπ ιφγνπ, απηφ πνπ ν Freire νλνκάδεη «νκηιία
ηεο ιέμεο», πξέπεη λα ζεσξείηαη αλζξψπηλν δηθαίσκα ην νπνίν σζεί έμσ απφ ηελ
θνπιηνχξα ηεο ζησπήο. Σν λα «κηιάο» ηε ιέμε απνηειεί αιεζηλή πξάμε
ρεηξαθέηεζεο θαη ζπλδέεηαη κε ηελ έθθξαζε ηνπ εαπηνχ θαη ηνπ θφζκνπ. ΢εκαίλεη,
επίζεο, λα κεηακνξθψλεηο ηνλ θφζκν, αθνχ ζπλεπάγεηαη κηα δξαζηεξηφηεηα θαη κηα

309
ζρέζε κε ηνπο άιινπο. Απηή ε ζρέζε αλάκεζα ζηε ιέμε θαη ηνλ θφζκν, αλάκεζα
ζηνλ άλζξσπν θαη ηελ θνηλσλία ζπλεηζθέξεη ζηε δνκηθή αληίιεςε ησλ γεγνλφησλ,
δεκηνπξγεί κηα δηαιεθηηθή κεηαμχ ησλ θνξέσλ ηεο θνπιηνχξαο θαη ησλ πξντφλησλ
απηήο ηεο δηαδηθαζίαο, κε ηελ έλλνηα φηη ηα πξντφληα ππνβάινπλ κε ηε ζεηξά ηνπο
ην κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ ππνθεηκέλνπ. ΢ε ηειηθή αλάιπζε, ην λα κηιάο ηνλ θφζκν
θαη ηε ιέμε εκπεξηέρεη ηελ ηζηνξηθή κεηακφξθσζε ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ
ππνθεηκέλνπ (Freire, 1977, 38-39).

Γηα ηνλ Freire, ν γξακκαηηζκφο ηεο ρεηξαθέηεζεο εληάζζεη ζηελ πξννπηηθή

ηνπ ηνλ απεγθισβηζκφ ηνπ ππνθεηκέλνπ απφ ηελ αιινηξησηηθή θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθή πξαγκαηηθφηεηα, πξννπηηθή πνπ ηζνδπλακεί κε ηελ απφθηεζε κηαο
θξηηηθήο αίζζεζεο γηα ηε δσή θαη ηηο αμίεο, κε ηελ αλάπηπμε θξηηηθήο ζπλείδεζεο.
Ο Torres ππνγξακκίδεη φηη ζηε ζθέςε ηνπ Freire ε έλλνηα ηεο ζπλεηδεηνπνίεζεο
δηαξζξψλεηαη ζε κηα ελφηεηα κε ηελ απνζηνιή θαη ην έξγν ηεο εθπαίδεπζεο. Γελ
παξαιείπεη λα αλαθέξεη, σζηφζν, φηη ν Freire ηελ αλαπηχζζεη ζε κεγαιχηεξν βάζνο
ηνπνζεηψληαο ηελ δίπια ζηελ «απζηεξή» αλάγλσζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Ζ
ζπλεηδεηνπνίεζε γίλεηαη δχλακε θαηαλφεζεο ησλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ θνηλσληθνχ
θφζκνπ. ΢πλδπάδεηαη κε ηελ πηνζέηεζε κηαο ξηδνζπαζηηθήο ελλνηνιφγεζεο ηνπ
γξακκαηηζκνχ θαη εκπεξηέρεη ηε ζρέζε αλάκεζα ζην ιφγν θαη ηελ πνιηηηθή, ζην
θείκελν θαη ην πιαίζην, ζηε ιέμε θαη ηνλ θφζκν. ΢ην πιαίζην ηεο ζπγθεθξηκέλεο
νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ, ε θξηηηθή ζπλείδεζε αληηζηνηρεί ζηελ θαηαλφεζε ηεο
ζρέζεο αλάκεζα ζηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ζηα ζπκθέξνληα ησλ
θνηλσληθψλ νκάδσλ, θαη, επνκέλσο, ζηελ θαηαλφεζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηνπ
ζπζρεηηζκνχ εμνπζίαο. Ζ κειέηε απηήο ηεο δηάζηαζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο
ζεσξείηαη βήκα γηα ηελ θαηάθηεζε ηεο ειεπζεξίαο, αλάπηπμε ηεο ζέιεζεο γηα
έθθξαζε θαη δξάζε (Freire, 1998, 9). Ζ αλάγθε γηα επαλαλαθάιπςε ηνπ
γξακκαηηζκνχ, επνκέλσο, ζρεηίδεηαη κε ην εξψηεκα ηεο αληηκεηψπηζεο ησλ
ζρέζεσλ εμνπζίαο. Ο Freire ζα δειψζεη φηη ε θπξίαξρε ηάμε παξεκπνδίδεη ηε
δπλαηφηεηα γηα θξηηηθή αλάγλσζε ηνπ θφζκνπ, επηκέλεη ζε κηα ακηγψο
ηερλνθξαηηθή πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ πνπ εμαζθαιίδεη ηελ αλαπαξαγσγή ησλ
ηαμηθψλ ζρέζεσλ κέζσ ηεο ηερληθήο θαηάξηηζεο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο. Ζ
αλαπαξαγσγή ηνπ δεδνκέλνπ θφζκνπ θαη ησλ ζρέζεσλ νη νπνίεο ζπγθξνηνχληαη
ζην εζσηεξηθφ ηνπ εκπεξηέρεηαη ζε κηα ηερλνθξαηηθή, ιεηηνπξγηζηηθή πξφζιεςε
ηνπ γξακκαηηζκνχ. Ζ πξφζιεςε απηή γίλεηαη νξαηή ζην θξίζηκν δήηεκα ηεο

310
ελεξγεηηθήο ζπκκεηνρήο ησλ ιατθψλ ζηξσκάησλ ζην ζχλνιν ηεο παξαγσγηθήο
δηαδηθαζίαο, ζπκκεηνρή πνπ έπξεπε λα αθνξά ηε ζπγρψλεπζε ηεο ηερληθήο
εθπαίδεπζεο κε ηελ θξηηηθή πξαθηηθή ηεο αλάγλσζεο ηνπ θφζκνπ. Με άιια ιφγηα,
λα κελ πςψλεη ηείρε αλάκεζα ζηελ αλάγλσζε ηνπ ιφγνπ θαη ζηελ αλάγλσζε ηεο
θνηλσληθήο δσήο (Freire, 1996, 83). Σειηθά, ην λα «κηιάο ηε ιέμε» ζπλεπάγεηαη κηα
θνηλσληθή δηαδηθαζία, ζπκκεηνρή ζε έλα θνηλσληθφ γεγνλφο. Ζ ιέμε ηνπνζεηείηαη
κέζα ζηνλ θφζκν, ηνλ δηακνξθψλεη θαη δηακνξθψλεηαη απφ απηφλ. Οη ιέμεηο
παξάγνληαη θαη αλαθέξνληαη ζε έλα δνζκέλν θνηλσληθφ πιαίζην πνπ αληιεί ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηνπ απφ κηα ελφηεηα πιηθψλ δξάζεσλ θαη θνηλσληθψλ
δηαζπλδέζεσλ. Αληαπνθξίλνληαη ζην πεξίπινθν εγρείξεκα λα κεηακνξθψζνπλ ηνλ
θφζκν, αιιά θαη λα κεηακνξθσζνχλ απφ απηφλ, θαη έηζη δελ πξέπεη λα ζεσξνχληαη
θαηαζθεπέο πνπ πξνέθπςαλ απφ θνηλσληθν-ηζηνξηθφ θελφ (Γξφιιηνο, Καξαληατδνπ,
Κνξνκπφθεο, Κνηίλεο θαη Ληάκπαο, 2003, xxxvi).

Θεσξνχκε φηη ε νπηηθή ηνπ Freire γηα ην γξακκαηηζκφ ζπκβάιιεη ζηελ

αλάδεημε ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο ζε πνιηηηθή δηαδηθαζία. Ο Freire πξνηείλεη
ην γξακκαηηζκφ πνπ ζπλεπάγεηαη κηα πνιηηηθή εξκελεία ησλ θεηκέλσλ. Έλα απφ ηα
ζεκαληηθφηεξα κελχκαηα ηεο νπηηθήο ηνπ είλαη ε δπλαηφηεηα ησλ θαηαπηεζκέλσλ
θνηλσληθψλ νκάδσλ λα «νλνκάζνπλ» εθείλεο ηηο θνηλσληθέο δνκέο νη νπνίεο είλαη
ππεχζπλεο γηα ηελ αιινηξίσζή ηνπο. Να απνθαιπθζεί, κε άιια ιφγηα, φηη ε
πξαγκαηηθφηεηα, φπσο γίλεηαη αληηιεπηή κε βάζε ηελ θαζεκεξηλή εκπεηξία, δελ
αληαπνθξίλεηαη ζε απηφ πνπ είλαη αληηθεηκεληθά. ΢χκθσλα κε ηνλ Gee, απηφ πνπ
θάλεη ηνλ Freire πξαγκαηηθά ζπνπδαίν είλαη φηη δελ πξνζπνηείηαη ην δηαρσξηζκφ ηεο
πνιηηηθήο απφ ην γξακκαηηζκφ (Gee, 2006, 38). Ο Freire εθθξάδεη ηε ζέζε φηη
θαλέλα είδνο γξακκαηηζκνχ δελ είλαη νπδέηεξν, αθνχ ζπλνδεχεηαη απφ αμίεο,
ζηάζεηο θαη θαλφλεο. Ο παηδαγσγφο πξέπεη λα έρεη ην ζάξξνο λα θαζηζηά ζαθή ηελ
πνιηηηθή ηνπ νπηηθή θαη λα αληηζηέθεηαη ζην γξακκαηηζκφ ηεο ρεηξαγψγεζεο.
Απνθεχγνληαο λα ζπξξηθλψζνπκε ην έξγν ηνπ Freire γηα ην γξακκαηηζκφ ζε έλα
ζχλνιν ηερληθψλ, επηζεκαίλνπκε ηε ζεκαζία ησλ πνιηηηθψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ
ζηφρσλ γηα ηελ εξκελεία ηεο ζεσξίαο ηνπ αλαθνξηθά κε ην γξακκαηηζκφ. ΢χκθσλα
ινηπφλ κε ηα παξαπάλσ, ηζρπξηδφκαζηε φηη ζεκαληηθφο πνιηηηθφο ζηφρνο γηα ην
Βξαδηιηάλν παηδαγσγφ είλαη ε αμηνπνίεζε ηεο απειεπζεξσηηθήο νπηηθήο ηνπ
γξακκαηηζκνχ γηα ηνλ θνηλσληθφ κεηαζρεκαηηζκφ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ
αλζξσπηζηηθνχ ζνζηαιηζκνχ. ΢ρνιηάδνληαο ηελ παγθφζκηα θπξηαξρία ησλ

311
θεθαιαηνθξαηηθψλ ζρέζεσλ θαη ηελ ππνρψξεζε ησλ ζνζηαιηζηηθψλ ηδεψλ, ζα
ππνζηεξίμεη φηη έρεη επηβεβαησζεί απφ ηηο ηζηνξηθέο εμειίμεηο ε αλάγθε ζχκπιεπζεο
ηνπ ζνζηαιηζκνχ κε ηε δεκνθξαηία, κε δεδνκέλεο ηελ θαηάξξεπζε ηνπ «ππαξθηνχ»
ζνζηαιηζκνχ θαη ηηο παξαγφκελεο θξίζεηο απφ ηελ ηαμηθά δηαξζξσκέλε δνκή ηνπ
θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο. Αλ, καο ιέεη ν Freire, ε αζηηθή δεκνθξαηία
ζεκειηψζεθε ζηελ θεθαιαηνθξαηηθή νξγάλσζε ηεο θνηλσλίαο, ε ιατθή δεκνθξαηία
ζα πξέπεη λα έρεη σο φξακά ηεο ην ζνζηαιηζκφ. Σν φξακα φκσο απηφ δελ κπνξεί λα
αθπξψλεη ηελ πξαγκαηηθή δεκνθξαηία. Αληηζέησο, νθείιεη λα ηε ζεκειηψλεη ζηελ
πξννπηηθή ηνπ νινθιεξσκέλνπ ζνζηαιηζκνχ. Δληζρχνληαο ινηπφλ ν Freire ην
ζπγθεξαζκφ ηεο δεκνθξαηίαο κε ην ζνζηαιηζκφ ζεσξεί φηη νη θνηλσλίεο κε ηελ
έιεπζε ηεο λέαο ρηιηεηίαο ζα πξέπεη λα εκπλένληαη απφ ηελ ζνζηαιηζηηθή πξννπηηθή
πνπ, φκσο, ζα έρεη μεθαζαξίζεη ηνπο ινγαξηαζκνχο ηεο κε ην δνγκαηηζκφ θαη ηνλ
ληεηεξκηληζκφ. Σν κέιινλ πξέπεη λα αληηκεησπίδεηαη σο δπλαηφηεηα θη φρη σο
ακείιηθην πεπξσκέλν (Freire, 1996, 137).

Ζ επαθή ησλ θξηηηθψλ παηδαγσγψλ κε ηηο παξαπάλσ ζέζεηο ηνπ Freire ζηε
δεθαεηία ηνπ 1980 θαίλεηαη φηη ζπλέβαιε νπζηαζηηθά ζηε δηακφξθσζε ηεο νπηηθήο
ηνπο γηα ην γξακκαηηζκφ ζηελ θαηεχζπλζε ελφο ξηδηθνχ θνηλσληθνπνιηηηθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ. ΋πσο ήδε αλαθέξζεθε ζην πξψην κέξνο ηεο κειέηεο καο, ν
Giroux ππνζηεξίδεη φηη ε έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο αμηνπνηείηαη κνλνδηάζηαηα απφ ηηο
ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο. Αλ θαη απνθηά πνιηηηθφ ραξαθηήξα, ηειηθά,
πξνζιακβάλεηαη σο κέζν θνηλσληθνχ θαη ηαμηθνχ ειέγρνπ. Καηά ζπλέπεηα, ε
ζνβαξή απηή αδπλακία επηρεηξείηαη λα επηιπζεί κε ηε ζηξνθή πξνο ηνλ θξηηηθφ
γξακκαηηζκφ ηνπ Freire. ΢ηε ζεσξία ηνπ Freire γηα ην γξακκαηηζκφ, ε νπνία
αλαγνξεχεηαη ζε βαζηθφ ζηνηρείν ηεο νπηηθήο ηνπ Giroux, ε έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο
δε ρξεζηκνπνηείηαη σο «κία ζηηγκή ηεο θπξηαξρίαο», αιιά σο δπλαηφηεηα ησλ
θαηαπηεζκέλσλ λα ακθηζβεηνχλ ηνπο θπξίαξρνπο κχζνπο θαη λα νπιίδνληαη κε ηα
ηδενινγηθά θαη πνιηηηθά κέζα γηα ηελ ππέξβαζή ηνπο. Ζ ζεσξία ηνπ Freire αθελφο
ππνβάιιεη ζε θξηηηθή ηηο ζεσξεηηθέο αξρέο ηεο πνιηηηζκηθήο αλαπαξαγσγήο θαη
αθεηέξνπ εληάζζεη ηελ έλλνηα ηεο πνιηηηζκηθήο παξαγσγήο ζηηο δηαδηθαζίεο
θνηλσληθνχ ζηνραζκνχ θαη δξάζεο. Δπίζεο, ε θξηηηθή ηνπ ζηηο θπξίαξρεο
πξνζεγγίζεηο γηα ην γξακκαηηζκφ επηθεληξψλεηαη ζηελ απνδπλάκσζε ηεο ζθέςεο
θαη ζηηο κεραληζηηθέο δεμηφηεηεο πνπ απηέο πξνάγνπλ. Ο Freire ππνζηεξίδεη φηη νη
παξαδνζηαθέο πξνζεγγίζεηο αγλννχλ ηελ θνπιηνχξα, ηε γιψζζα θαη ηα ζέκαηα πνπ

312
δηακνξθψλνπλ ηελ θαζεκεξηλφηεηα ησλ θησρψλ θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ. Κεληξηθή
ζέζε ζηε ζεσξία ηνπ θαηέρεη ε έλλνηα ηεο «ζπλεηδεηνπνίεζεο». Ο ζπγθεθξηκέλνο
φξνο αλαθέξεηαη ζηε ζπλάξζξσζε ηνπ θξηηηθνχ ζηνραζκνχ θαη ηεο δξάζεο σο δχν
δηαθξηηψλ, αιιά ζπζρεηηδφκελσλ ζηηγκψλ ηεο δηαδηθαζίαο αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο
ελδπλάκσζεο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ν γξακκαηηζκφο απνηειεί δηακεζνιαβεηηθή
δχλακε πνπ δηεπθνιχλεη ηελ αλζξψπηλε παξέκβαζε ζηε δηακφξθσζε ηεο
θνηλσληθήο δσήο. Με άιια ιφγηα, ν γξακκαηηζκφο ζηελ θξηηηθή ζεσξία ηνπ Freire
πξνζεγγίδεη ηνπο αλζξψπνπο σο ππνθείκελα θαη φρη σο αληηθείκελα ηεο ηζηνξίαο
(Giroux, 1983, 224-226). Ο Giroux θξίλεη φηη ε παηδαγσγηθή νπηηθή ηνπ Freire θαη
νη ζέζεηο ηνπ γηα ην γξακκαηηζκφ πξνηείλνπλ λένπο ηξφπνπο θαη εληζρχνπλ
απνθαζηζηηθά ηε δηακφξθσζε κηαο ξηδνζπαζηηθήο θξηηηθήο γηα ηηο θαπηηαιηζηηθέο
ζρέζεηο ζε φιν ην θάζκα ηνπ θνηλσληθνχ ηζηνχ (ζην ίδην, 228). ΢ην πιαίζην ηεο
πξφζιεςεο ηεο ζεσξίαο ηνπ Freire γηα ην γξακκαηηζκφ, αλαπηχζζεηαη απφ ηνλ
Giroux ε έλλνηα ηνπ δηαιφγνπ. Γηα ηνλ Giroux, κία απφ ηηο πξνηεξαηφηεηεο ηνπ
παηδαγσγνχ πξέπεη λα είλαη ε δηεπθφιπλζε ησλ εθπαηδεπνκέλσλ λα πεηχρνπλ κία
νπζηαζηηθή θξηηηθή αλάγλσζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Ζ απειεπζεξσηηθή πξάμε ηνπ
δηαιφγνπ πεξηιακβάλεη σο έλα βαζκφ ην ζηνηρείν ηεο θαζνδήγεζεο, ρσξίο φκσο λα
ππνηηκά ηελ αμία ηεο εκπεηξίαο ηνπ καζεηή. Απηή ε κνξθή δηαινγηθήο εθπαίδεπζεο
δηαθνξνπνηείηαη απφ ηελ έλλνηα ηνπ καζεηνθεληξηζκνχ πνπ εγθαηαιείπεη ηε
κάζεζε ζην απζφξκεην. Ο παηδαγσγφο δελ είλαη ν απνθιεηζηηθφο θνξέαο ηεο
γλψζεο, αλ θαη δηαζέηεη πεξηζζφηεξα εξγαιεία απφ ηνπο καζεηέο γηα λα πξνζεγγίζεη
κε ζπζηεκαηηθφ ηξφπν ηε δσή, αιιά καδί κε ηνπο καζεηέο ζπγθξνηεί ην εξεπλεηηθφ
ππνθείκελν πνπ επηρεηξεί λα κειεηήζεη, λα θαηαλνήζεη θαη λα δξάζεη πάλσ ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα (Aronowitz & Giroux, 1985, 66).

Νέα Κνηλσληνινγία ηεο Δθπαίδεπζεο θαη Μεηαδνκηζκόο

Με βάζε ηηο παξαπάλσ ζέζεηο, κπνξνχκε λα ππνζηεξίμνπκε φηη ε νπηηθή

ηνπ Giroux γηα ην γξακκαηηζκφ, ζην πξψην κηζφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, αληιεί ηα
ραξαθηεξηζηηθά ηεο απφ ην παηδαγσγηθφ έξγν ηνπ Freire. Ζ ζθξαγίδα ηνπ
ζπγθεθξηκέλνπ παηδαγσγνχ δηαθαίλεηαη ζηηο γεληθέο ζεσξήζεηο ηνπ Giroux γηα ην
δήηεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ, ζηηο θξηηηθέο πνπ αζθεί ζηηο παξαδνζηαθέο θαη
θηιειεχζεξεο πξνζεγγίζεηο, αιιά θαη ζηηο άκεζεο αλαθνξέο ηνπ ζηνλ Freire.
Ωζηφζν, ζεσξνχκε φηη ζε κηθξφηεξν βαζκφ αληιεί ζηνηρεία γηα λα ζπγθξνηήζεη κε

313
ζπζηεκαηηθφ ηξφπν ηελ νπηηθή ηνπ θαη απφ άιιεο ζεσξεηηθέο θαηεπζχλζεηο πνπ
δηαπεξλνχλ ηε ζπλνιηθή παηδαγσγηθή ηνπ ζεσξία, φπσο ε λέα θνηλσληνινγία ηεο
εθπαίδεπζεο θαη ν κεηαδνκηζκφο. Σα ζπγθεθξηκέλα ξεχκαηα ζθέςεο δε ζπληζηνχλ
κία ζεκαληηθή πεγή άληιεζεο ηδεψλ θαη δελ επέδξαζαλ απνθαζηζηηθά πάλσ ζην
έξγν ηνπ Girνux αλαθνξηθά κε ην γξακκαηηζκφ ηελ πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε, αιιά
ζπλεηζθέξνπλ πξνο κία νιφπιεπξε πξνζέγγηζε ηνπ θαηλνκέλνπ απφ ηνλ Ακεξηθαλφ
παηδαγσγφ. Ζ ζέζε ηνπ γηα ηελ νξγάλσζε ησλ δηαδηθαζηψλ παξαγσγήο γξαπηνχ
ιφγνπ επεξεάδεηαη απφ ηε ζεσξία ηνπ κεηαδνκηζκνχ. ΢χκθσλα κε απηή, ην λφεκα
γίλεηαη πεδίν δηαπάιεο αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο επηζηεκνληθέο πξνζεγγίζεηο θαη
ζεσξίεο θαη, θαηά ζπλέπεηα, ν γξακκαηηζκφο πξέπεη λα ζεσξείηαη πεδίν
αληαγσληζκνχ. Ο κεηαδνκηζκφο δέρεηαη φηη έλα θείκελν είλαη αλνηρηφ ζε πνιιέο
εξκελεπηηθέο πξνζιήςεηο γη‟ απηφ θαη δελ αλαγλσξίδεη κία ζηαζεξή λνεκαηηθή
δνκή. Οη «κεηαδνκηζηέο» ζεσξνχλ φηη κε ηε δηαδηθαζία ηεο απνδφκεζεο,
ζπκβάιινπλ ζηε ιεπηνκεξή εμέηαζε φισλ ησλ λνεκαηηθψλ πηπρψλ ελφο θεηκέλνπ
θαη πσο νη εξκελεπηηθέο πξνζεγγίζεηο ππεξβαίλνπλ ην ίδην ην θείκελν. Βαζηθή,
επίζεο, ζέζε ησλ κεηαδνκηζηψλ είλαη ε ξήμε αλάκεζα ζηα ζεκεία θαη ηελ πιηθή
πξαγκαηηθφηεηα. Ο θφζκνο ησλ αλαπαξαζηάζεσλ αληηθαζηζηά ηελ πξαγκαηηθή
άκεζε εκπεηξία. ΢χκθσλα κε ηνπο Meacham θαη Buendia, ν γξακκαηηζκφο θαη ε
δηδαζθαιία ηεο γξαθήο-αλάγλσζεο έρνπλ δηακνξθψζεη ην ραξαθηήξα ηνπο απφ
δηάθνξα ζεσξεηηθά θηλήκαηα, πνπ πξνζεγγίδνπλ ην θαηλφκελν ηεο γλψζεο κε βάζε
ηνπο θνηλσληθνχο φξνπο παξαγσγήο ηεο. Κηλήκαηα φπσο ν κνληεξληζκφο, ν
κεηακνληεξληζκφο θαη ν κεηαδνκηζκφο έρνπλ επηδξάζεη ξηδηθά ζηε δηακφξθσζε
δηδαθηηθψλ πξνζεγγίζεσλ γηα ην γξακκαηηζκφ (Meacham & Buendia, 1999, 510).
΢πγθεθξηκέλα, νη πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ (γξαθήο, αλάγλσζεο θαη γισζζηθήο
επηθνηλσλίαο) πνπ βξίζθνληαη ζηελ πξψηε γξακκή ηεο ζπδήηεζεο γηα ην
γξακκαηηζκφ ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1980 θαη ηνπ 1990 αληαλαθινχλ ηηο ζέζεηο ηνπ
κεηαδνκηζκνχ πνπ πεξηγξάςακε παξαπάλσ. Ζ νιηθή πξνζέγγηζε ηεο γιψζζαο, ε
ζχλδεζε ηεο αλάγλσζεο κε ηε γξαθή θαη ε εμέρνπζα ζέζε ηεο ινγνηερλίαο ζηε
δηδαζθαιία ηεο γιψζζαο απνηεινχλ έθθαλζε ηνπ θηιειεχζεξνπ κεηαδνκηζκνχ ζην
πεδίν ηεο δηδαθηηθήο θαη ηεο γισζζνινγίαο (ζην ίδην, 513). Ο Giroux επηρεηξψληαο
λα δηακνξθψζεη κία αληηπξφηαζε ζηελ ππνβάζκηζε ηεο γξαθήο ζε ηερληθή
δεμηφηεηα πξνηείλεη ηελ απνδφκεζε ησλ αλαπαξαζηάζεσλ πνπ εκθαλίδνληαη ζην
επίπεδν ηεο καδηθήο θνπιηνχξαο. Ζ εηθνληθή πξαγκαηηθφηεηα, αλαθέξεη ν Giroux,

314
νπζηαζηηθά ππνθαζηζηά ζήκεξα ηε ξεαιηζηηθή δσή. Καηά ζπλέπεηα, ν θξηηηθφο
γξακκαηηζκφο πξέπεη λα αμηνπνηήζεη ηε δηαδηθαζία ηεο γξαθήο σο κέζν
απνδφκεζεο θσδηθνπνηεκέλσλ λνεκάησλ ζηνλ θφζκν ηεο εηθφλαο θαη ησλ
αλαπαξαζηάζεσλ, ζηηο δηάθνξεο ηειενπηηθέο εθπνκπέο, ζην ρψξν ηεο ζχγρξνλεο
κνπζηθήο, ζηνλ θηλεκαηνγξάθν, ζηε δηαθήκηζε θαη ζε άιια πεδία καδηθήο
θνπιηνχξαο. Ζ καδηθή θνπιηνχξα θαη νη αιινηξησηηθέο ηεο ζπλέπεηεο
πξνζθέξνληαη σο ζέκαηα δηεξεχλεζεο ησλ ζχγρξνλσλ ζπγθαιπκκέλσλ κνξθψλ
θαηαπίεζεο (Aronowitz & Giroux, 1985, 52).

Ζ επίδξαζε ηεο λέαο θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο ζην έξγν ηνπ Giroux
έρεη ζηνηρεηνζεηεζεί ζην πξψην κέξνο ηεο κειέηεο καο. Δδψ ζα επηζεκάλνπκε
νξηζκέλεο πηπρέο απηήο ηεο επίδξαζεο ζηελ πξφηαζε πνπ θάλεη ν Giroux
αλαθνξηθά κε ην γξακκαηηζκφ. ΢ην πιαίζην απηήο ηεο πξφηαζεο, ζα ππνζηεξίμεη
φηη θάζε πξνζπάζεηα ζπγθξφηεζεο ελφο ξηδνζπαζηηθνχ ιφγνπ γηα ην γξακκαηηζκφ
πξέπεη λα θαζηζηά νξαηή ηε ζρέζε αλάκεζα ζηε γλψζε θαη ηελ εμνπζία:

«Καζήθνλ ησλ ξηδνζπαζηψλ παηδαγσγψλ είλαη λα αλαιακβάλνπλ

πξσηνβνπιίεο πνπ θσηίδνπλ ηνπο ηξφπνπο ελζσκάησζεο ηεο γλψζεο ζηηο ζρέζεηο
θπξηαξρίαο. Πψο απηή ε γλψζε θαη νη κνξθέο θνηλσληθψλ ζρέζεσλ κπνιηάδνπλ
ηελ θαζεκεξηλή δσή ζην ζρνιείν, πψο ζπληεξνχληαη θαη πνηα ε ζρέζε ησλ
καζεηψλ θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ κε απηέο (…). Πξνηείλνπκε κία παηδαγσγηθή
πνπ πηνζεηεί ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ θαη ηαπηφρξνλα ππεξαζπίδεηαη ην δεκφζην
ραξαθηήξα ηνπ ζρνιείνπ ».

Ο Giroux ππνζηεξίδεη φηη ε πηνζέηεζε κίαο θξηηηθήο εθδνρήο γηα ην

γξακκαηηζκφ ζπζρεηίδεη ηε γλψζε κε θνηλσληθέο αμίεο θαη θαλφλεο. Φσηίδεη ηνπο
ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο ελζσκαηψλεη νηθνλνκηθά, πνιηηηθά θαη θνηλσληθά
ζπκθέξνληα θαη ζπκβάιιεη ζηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε ηεο επξχηεξεο θνηλσληθήο
εκπεηξίαο. Έηζη, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ζπλδέεηαη κε ην δηαθχβεπκα ηεο
πξνζσπηθήο θαη θνηλσληθήο ελδπλάκσζεο, θαζψο θαη κε ηελ ηδέα ηνπ
εθδεκνθξαηηζκνχ. Γηα ηνλ Giroux, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ζεκειηψλεηαη ζε έλα
απφ ηα ζνβαξφηεξα αηηήκαηα ηεο λέαο θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο αλαθνξηθά
κε ηελ εμέηαζε ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο επίηεπμεο ηεο γλψζεο σο
θεληξηθνχ πξνβιήκαηνο. Μία ηέηνηα ζέαζε ηεο γλψζεο θαη ηνπ ζχγρξνλνπ
ζρνιείνπ θαζηζηά επηηαθηηθή ηελ αλάγθε λα ακθηζβεηεζεί ν ηλζηξνπκεληαιηζηηθφο

315
θαη ηερλνθξαηηθφο ραξαθηήξαο ζπλνιηθά ηεο ακεξηθαληθήο εθπαίδεπζεο (ζην ίδην,
132-133).

β) Βαζικέρ έννοιερ
Σν πξόβιεκα ηνπ αλαιθαβεηηζκνύ

Ο αλαιθαβεηηζκφο απνηειεί έλα ζεκαληηθφ πξφβιεκα ζηηο ζχγρξνλεο

θνηλσλίεο, σζηφζν, αλ θαη νη εθθάλζεηο απηνχ ηνπ πξνβιήκαηνο κπνξεί λα
εθδειψλνληαη ζην ιεηηνπξγηθφ επίπεδν ηεο θαζεκεξηλφηεηαο θαη λα εκθαλίδεηαη σο
ιεηηνπξγηθφο αλαιθαβεηηζκφο, νη βαζχηεξεο ξίδεο ηνπ απιψλνληαη ζην ζχζηεκα
ηεο αγνξάο εξγαζίαο, ζηηο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο αληζφηεηεο θαη ζηελ πνιηηηθή
απνδπλάκσζε ησλ ππνθεηκέλσλ 48. Με άιια ιφγηα, ν Giroux ζεσξεί φηη ην
πξφβιεκα εκθαλίδεηαη σο ηζηνξηθφο-θξηηηθφο αλαιθαβεηηζκφο (Aronowitz &
Giroux, 1985, 66). Γηα ηνλ Giroux ν γξακκαηηζκφο, σο ελαιιαθηηθή εθδνρή ζηηο
λενζπληεξεηηθέο αξρέο ηνπ θηλήκαηνο «Δπηζηξνθή ζηα Βαζηθά», πξέπεη λα είλαη
πξνζεισκέλνο ζηελ ηδέα ηεο ζπκκεηνρηθήο απηνδηαρείξηζεο ζε φια ηα επίπεδα ηεο
θνηλσληθήο δσήο θαη ησλ ζεζκψλ. Καηά ζπλέπεηα, ην δήηεκα ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ
δελ πξνζεγγίδεηαη σο κία αηνκηθή αδπλακία πνπ πξέπεη λα «ζεξαπεπηεί», αιιά σο
πνιηηηθφ πξφβιεκα πνπ ζπλδέεηαη κε ηε δξάζε θαη ηηο ζηνρεχζεηο ησλ θνηλσληθψλ
ξηδνζπαζηηθψλ θηλεκάησλ. Σν θαηλφκελν ηνπ «λένπ αλαιθαβεηηζκνχ» δελ αθνξά
κφλν ηελ θαηάδεημε ηεο έιιεηςεο θξηηηθήο ζθέςεο ζηηο παηδαγσγηθέο
πξνηεξαηφηεηεο ηνπ ζχγρξνλνπ ζρνιείνπ, αιιά ηελ νπζία ηεο δεκνθξαηίαο. Σν
αίηεκα γηα ηελ αλχςσζε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο ησλ αλζξψπσλ δελ ελδηαθέξεη
απνθιεηζηηθά ηε ζχγρξνλε παηδαγσγηθή, αιιά ζπλδέεηαη κε ηε ζεκειηψδε
ηθαλφηεηα ηνπ απηφλνκνπ ππνθεηκέλνπ λα δξα πνιηηηθά. Ο Giroux απνδίδεη ηελ
παξαίηεζε ησλ ζχγρξνλσλ αλζξψπσλ απφ ην λα ζθέθηνληαη θαη λα δξνπλ θξηηηθά
ζηελ έιεπζε ηεο καδηθήο θνπιηνχξαο, κηαο βηνκεραλίαο ηνπ λνπ πνπ ζπκβάιιεη
ζηελ ππνβάζκηζε ηεο πνιηηηθήο ζπλείδεζεο, φρη φκσο ρσξίο αληηζηάζεηο θαη
48
Ο Kozol καο πιεξνθνξεί φηη κία ζεηξά απφ αληηθαηηθέο θξαηηθέο κειέηεο δεκνζηεχνληαη απφ
ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 έσο ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, νη νπνίεο νπζηαζηηθά
δεκηνπξγνχλ ζχγρπζε αλαθνξηθά κε ην πνζνζηφ ησλ ελήιηθσλ αλαιθάβεησλ ζηηο Ζ.Π.Α. Ο αξηζκφο
ησλ αλαιθάβεησλ γηα ηνλ Kozol πιεζηάδεη ηα εμήληα εθαηνκκχξηα, πξάγκα πνπ ζπλεπάγεηαη φηη ην
έλα ηξίην ησλ ελειίθσλ ζηηο Ζ.Π.Α. ην 1984 νπζηαζηηθά απνβάιιεηαη απφ ηελ θνπιηνχξα ηνπ γξαπηνχ
ιφγνπ (Kozol, 1985, 11).

316
αληηζέζεηο. Πνιινί αλαιπηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ε καδηθή θνπιηνχξα ζηηο Ζ.Π.Α.
ζπληζηά απεηιή γηα ηελ ηθαλφηεηα ηνπ αλζξψπηλνπ πλεχκαηνο λα ιεηηνπξγεί
θξηηηθά, λα αλαιχεη θαη λα θαηαλνεί ηηο αιιαγέο ηεο θνηλσληθήο δσήο. Οη θξηηηθέο
απηέο εζηηάδνπλ ζηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα ηεο εηθφλαο ζεσξψληαο ηελ ππεχζπλε
γηα ηελ εμαζζέληζε ηεο ζπιινγηθήο ζθέςεο θαη ηεο θαληαζίαο θαη γηα ηελ
ελδπλάκσζε κηαο ιεηηνπξγηζηηθήο νπηηθήο γηα ηε γλψζε θαη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο
(Giroux, 1979-80, 92). Οη παξαπάλσ παξαδνρέο πξνζαλαηνιίδνπλ ηνλ Giroux ζην
ζπκπέξαζκα φηη κία επαλαπξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο
πξέπεη λα πξνρσξήζεη ζηε ξηδηθή ακθηζβήηεζε ηεο θπξηαξρίαο ηνπ ζεηηθηζηηθνχ
παξαδείγκαηνο ζην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ. Αληί ινηπφλ λα πξνζεγγίδνπκε ην
γξακκαηηζκφ σο έλα ηερληθφ δήηεκα πνπ απαηηεί κία δηαρεηξηζηηθή ινγηθή
παξέκβαζεο, πξέπεη λα ελζσκαηψζνπκε ζηνπο ζθνπνχο ηνπ ηελ ηθαλφηεηα λα
κπνξεί θάπνηνο λα δηαβάδεη κε θξηηηθή καηηά ηελ άκεζε εκπεηξία ηνπ, αιιά θαη ηελ
επξχηεξε πξαγκαηηθφηεηα. Ο «αιεζηλφο» γξακκαηηζκφο ελζαξξχλεη ην δηάινγν θαη
ηηο δεκνθξαηηθά νξγαλσκέλεο θνηλσληθέο ζρέζεηο, ηελ απνθσδηθνπνίεζε ηεο
πξνζσπηθήο εκπεηξίαο θαη ηελ ακθηζβήηεζε ησλ θπξίαξρσλ κχζσλ (ζην ίδην, 96).

Γξακκαηηζκόο θαη ηδενινγία

Ζ πξνζέγγηζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ γξακκαηηζκνχ απφ ηνλ Ακεξηθαλφ

παηδαγσγφ ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν ζπλαξζξψλεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο ηδενινγίαο.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ν Giroux επηρεηξεί κία ηππνινγία γηα ην γξακκαηηζκφ κε βάζε
ην ηδενινγηθφ ππφβαζξν ηεο θάζε πξνζέγγηζεο. Άιισζηε, ε πξαγκάηεπζε ηεο
έλλνηαο ηδενινγία είλαη κία γεληθφηεξε ζεσξεηηθή επηινγή πνπ αθνξά ζηε
δηακφξθσζε ηεο παηδαγσγηθήο ηνπ νπηηθήο ζηελ πξψηε, θπξίσο, πεξίνδν ηνπ έξγνπ
ηνπ. Θπκίδνπκε, σζηφζν, φηη ε ηδενινγία γηα ηνλ Giroux δελ πξνζιακβάλεηαη σο
έλα απιφ ζχλνιν ηδεψλ θαη θνηλσληθψλ λνεκάησλ, αιιά ζπλδέεηαη κε κία
πεξηζζφηεξν δπλακηθή δηαδηθαζία παξαγσγήο νπηηθψλ γηα ηελ θνηλσληθή δσή. Ζ
θνηλσληθή παξαγσγή ησλ ηδεψλ δηακεζνιαβείηαη απφ κνξθέο γλψζεο, πνιηηηζκηθέο
εκπεηξίεο θαη θνηλσληθέο πξαθηηθέο. Ζ ηδενινγία ζε απηή ηελ πεξίπησζε γίλεηαη ην
κέζν ζπλεηδεηνπνίεζεο ησλ εκπεηξηψλ καο θαη βξίζθεηαη ζε δηαιεθηηθή ζρέζε κε
ηελ θνηλσληθή θαζεκεξηλφηεηα. Ζ δηακεζνιαβεηηθή ηεο δχλακε ζπλίζηαηαη ζηελ
παξακφξθσζε ή ζην θσηηζκφ ησλ πηπρψλ ηεο θνηλσληθήο καο δσήο.
Πξνζιακβαλφκελε κε δηαιεθηηθνχο φξνπο ε ηδενινγία δε ζπκβάιιεη κφλν ζηελ

317
απνηειεζκαηηθφηεξε θαηαλφεζε ηεο ζεκειίσζεο ησλ γλψζεσλ θαη ησλ λνεκάησλ
ζην ζρνιείν, πνπ αθνξά θαη ηνλ ραξαθηήξα ηεο θπξίαξρεο-επίζεκεο εθδνρήο ηνπ
γξακκαηηζκνχ, αιιά γίλεηαη ρξήζηκνο θαθφο νιφπιεπξεο ζχιιεςεο ηνπ ηξφπνπ κε
ηνλ νπνίν ηα άηνκα θαη νη νκάδεο παξάγνπλ θαη ηξνπνπνηνχλ ηηο εκπεηξίεο ηνπο
(Giroux, 1983, 209).

Κξηηήξην δηάθξηζεο ησλ πξνζεγγίζεσλ γηα ην γξακκαηηζκφ, ζχκθσλα κε ηνλ

Giroux, είλαη ε ηδενινγία ζηελ νπνία ζεκειηψλνληαη. Ζ εμέηαζε ηνπ ηδενινγηθνχ
ηνπο ραξαθηήξα θξίλεηαη σο βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζή
ηνπο. Με βάζε ινηπφλ ηελ ηππνινγία απηή δηαθξίλνπκε: α) Σν ιεηηνπξγηθφ
γξακκαηηζκφ κε ηδενινγηθφ ππφβαζξν ην ζεηηθηζκφ. β) Σν γλσζηηθφ θαη ξνκαληηθφ
γξακκαηηζκφ κε ηδενινγηθφ ππφβαζξν ηελ έλλνηα ηεο αιιειεπίδξαζεο. γ) Σνλ
θξηηηθφ γξακκαηηζκφ κε ηδενινγηθφ ππφβαζξν ηελ έλλνηα ηεο αλαπαξαγσγήο.

΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, ε πξψηε πξνζέγγηζε ζεκειηψλεηαη ζηα ηδενινγηθά

ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζχγρξνλνπ ηλζηξνπκεληαιηζκνχ. Οη βαζηθέο παξαδνρέο ηεο
αληινχληαη απφ ην εξεπλεηηθφ κνληέιν θαη ηε κεζνδνινγία ησλ θπζηθψλ
επηζηεκψλ. Δηδηθφηεξα, ζηε ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε εμέρνπζα ζέζε θαηέρνπλ νη
αμίεο ηεο πξνβιεςηκφηεηαο, ηεο απνδνηηθφηεηαο θαη ηνπ ηερληθνχ ειέγρνπ.
Πξφθεηηαη γηα βαζηθέο αξρέο πνπ αληινχλ ηελ ηζηνξηθφηεηά ηνπο απφ ηε ζέζε ησλ
θπζηθψλ επηζηεκψλ ζηηο Γπηηθέο θνηλσλίεο ηνπ 18 νπ αηψλα. Βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ
ηεο ζπγθεθξηκέλεο πξφηαζεο είλαη ε δηάθξηζε ηνπ θπζηθνχ θαη θνηλσληθνχ θφζκνπ.
΢ην επίθεληξν ηεο ηλζηξνπκεληαιηζηηθήο ηδενινγίαο βξίζθεηαη ε ιεηηνπξγηθή
αληίιεςε γηα ηε ζεσξία θαη ηε γλψζε. Με άιια ιφγηα, ε ζεσξία ππνβαζκίδεηαη ζε
κία κνξθή επεμήγεζεο ησλ εκπεηξηθψλ δεδνκέλσλ θαη θαηνρχξσζεο απζηεξψλ
επηζηεκνληθψλ ηερληθψλ. Με βάζε ην ίδην ζθεπηηθφ, ε γλψζε ζπγθξνηείηαη
αληηθεηκεληθά, έμσ δειαδή απφ ην θνξέα ηεο, απφ έλα ζχλνιν δηαηαγκέλσλ θαη
επαιεζεχζηκσλ ζηνηρείσλ (ζην ίδην, 210). ΋κσο, γηα ηνλ Giroux, θάζε ηδενινγία
πξέπεη λα πξνζεγγίδεηαη θξηηηθά, φρη κφλν κε βάζε ηηο πξνηεξαηφηεηεο πνπ
ππεξαζπίδεηαη, αιιά θαη κε βάζε φζα αγλνεί ή απνζησπά. Έηζη, ζεκειηψδεηο
ηζηνξηθέο θαηεγνξίεο, φπσο αηνκηθή θαη ζπιινγηθή ζπλείδεζε, ππνθεηκεληθφηεηα
θαη αληηθεηκεληθφηεηα, θαηλφκελν θαη νπζία, εμαυιψλνληαη απφ ηνπο ηδενινγηθνχο
θαθνχο ηεο ιεηηνπξγηθήο πξνζέγγηζεο. Ζ ζπγθεθξηκέλε νπηηθή, ε νπνία πξνσζεί
ηελ ηδέα ηεο «θνηλήο θνπιηνχξαο» θαη ηεο θνηλσληθήο ζπλαίλεζεο ζεσξείηαη

318
δεζπφδνπζα ζηε ζχγρξνλε παηδαγσγηθή ζεσξία ζηηο Ζ.Π.Α. Απνηππψλεηαη ζην
αληαγσληζηηθφ ζχζηεκα ηεο δηδαζθαιίαο, ζηα θπξίαξρα παηδαγσγηθά κνληέια ηνπ
ζπκπεξηθνξηζκνχ, ζηηο ζρεηηθέο ζεσξεηηθέο πξνηάζεηο γηα ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα
θαη ζηελ ηξέρνπζα εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή (ζην ίδην, 211). ΢ην πιαίζην ηεο
παξαπάλσ νπηηθήο, ν γξακκαηηζκφο νξίδεηαη σο κία εθ ησλ πξνηέξσλ δεδνκέλε
δηαδηθαζία, σο κία πξνυπάξρνπζα δηδαθηηθή κνξθή πνπ πξνβιέπεη ηελ θαηνρή
γλψζεσλ θαη δεμηνηήησλ απνθνκκέλσλ απφ ην πνιηηηζκηθφ θεθάιαην ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ. Ζ ηδενινγία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κνληέινπ απαμηψλεη ηελ ηζηνξηθή
θαη πνιηηηζκηθή εκπεηξία ησλ παηδηψλ ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ή άιισλ θαηαπηεζκέλσλ
νκάδσλ. Δπηπιένλ, ν ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο επζπγξακκίδεηαη κε ηηο ζηνρεχζεηο
θαη ηνπο πξνζαλαηνιηζκνχο ηνπ επξέσο δηαδεδνκέλνπ θηλήκαηνο ηεο «Δπηζηξνθήο
ζηα Βαζηθά» ζηηο Ζ.Π.Α. Δδψ, ν γξακκαηηζκφο νξίδεηαη κε βάζε ηηο ηερλν-
επαγγεικαηηθέο θαη νηθνλνκηθέο αλάγθεο ηεο δνζκέλεο θνηλσληθήο ηάμεο
πξαγκάησλ. Ζ αληίιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ηεο παηδαγσγηθήο πξνζαξκφδεηαη
ζηηο πξαγκαηηζηηθέο αλάγθεο ηνπ θεθαιαηνθξαηηθνχ ζπζηήκαηνο, ζηε κεηαηξνπή
δειαδή ηνπ θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ ζε αλεμάληιεηε παξαγσγηθή κνλάδα (ζην ίδην,
215).

Ζ ηδενινγία ηεο αιιειεπίδξαζεο ηνπνζεηείηαη ζηνλ αληίπνδα ησλ ζέζεσλ

ηεο πξνεγνχκελεο πξνζέγγηζεο. ΢ην θέληξν ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηεο βξίζθεηαη ην
άηνκν θαη ε δξάζε ηνπ. Πξφθεηηαη γηα ην παξάδεηγκα ηνπ κεζνδνινγηθνχ
αηνκηθηζκνχ ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο, ζχκθσλα κε ην νπνίν ε κάζεζε κειεηάηαη
ζην επίπεδν ησλ δηαδξάζεσλ θαη ησλ δηππνθεηκεληθψλ ζρέζεσλ. Έηζη, ε γλψζε
εθιακβάλεηαη σο θνηλσληθή θαηαζθεπή θαη ε κειέηε ηεο αθνξά ηελ ππνθεηκεληθή
ζπγθξφηεζε ηνπ λνήκαηνο. Απφ απηή ηελ άπνςε, ν γξακκαηηζκφο δίλεη έκθαζε
ζηελ πξνζσπηθή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ, ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο θαη ζηελ
απηνλνκία ηνπ θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ. Ζ ηδενινγία ηεο αιιειεπίδξαζεο
ηξνθνδνηεί δχν βαζηθέο θαηεπζχλζεηο ζηε ζπδήηεζε γηα ην γξακκαηηζκφ: α) Σε
γλσζηηθή-εμειηθηηθή πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη β) ηε ξνκαληηθή
πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ. ΢χκθσλα κε ηελ πξψηε, δίλεηαη πξνηεξαηφηεηα
ζηελ αιιειεπίδξαζε ηνπ παηδηνχ κε ηνλ επξχηεξν θνηλσληθφ θφζκν. Ζ πξνζέγγηζε
απηή, θαηά ηνλ Giroux, έρεη δερζεί επηξξνέο απφ ηελ παξάδνζε ηνπ Dewey θαη απφ
ηελ εμειηθηηθή ςπρνινγία ηνπ Piaget. Ζ επηξξνή ηνπ δεχηεξνπ δηαθξίλεηαη θπξίσο
ζηελ πηνζέηεζε απφ ηελ πιεπξά ηεο γλσζηηθήο πξνζέγγηζεο ησλ ελλνηψλ ηεο

319
αθνκνίσζεο θαη ηεο πξνζαξκνγήο. Τηνζεηείηαη δειαδή ε παξαδνρή φηη ε βάζε ηεο
ινγηθήο ζθέςεο ζεκειηψλεηαη ζηελ αλάπηπμε ησλ αηνκηθψλ ηθαλνηήησλ, φπσο
απηέο εμειίζζνληαη απφ θαηψηεξα ζε αλψηεξα θαη πην ζχλζεηα λνεηηθά ζηάδηα. Ο
Giroux δηαθξίλεη επίζεο ζε απηή ηελ πξνζέγγηζε ηελ επηξξνή ηεο θηιειεχζεξεο
νπκαληζηηθήο ηδενινγίαο θαη ηελ αληίιεςε φηη ην ζρνιείν κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη
σο βαζηθή κνλάδα δεκνθξαηηθήο ζπγθξφηεζεο ησλ νξγαλσκέλσλ κειινληηθψλ
θνηλσληψλ. Βέβαηα, ε ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε γηα ην γξακκαηηζκφ δίλεη έκθαζε
ζηε δηαδηθαζία, ππνβαζκίδνληαο, φκσο, ηε ζεκαζία ηνπ πεξηερνκέλνπ. Ζ αλάιπζε,
ε θαηαλφεζε θαη ε επίιπζε πξνβιεκάησλ δε ζπλνδεχνληαη απφ κία θξηηηθή
ζχιιεςε ηνπ αληηθεηκέλνπ ηεο έξεπλαο. Ο εθπαηδεπφκελνο πξνζιακβάλεηαη σο
βαζηθή κνλάδα δξάζεο ζηε δηαδηθαζία αλάπηπμεο ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ε
πξνεγνχκελε εκπεηξία ηνπ ζεσξείηαη ζεκαληηθφ ππφβαζξν κεηάβαζεο ζε πην
ζχλζεηα επίπεδα ηεο ζθέςεο (ζην ίδην, 217-218).

Ζ ξνκαληηθή πξνζέγγηζε, πνπ δηαπεξλάηαη απφ ηελ ηδενινγηθή αξρή ηεο

αιιειεπίδξαζεο, έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηηο ζεσξεηηθέο παξαδφζεηο νξηζκέλσλ
«δηαθεθξηκέλσλ» παηδαγσγψλ, φπσο ηνπ Rousseau θαη ηνπ Neil. Ακθηζβεηψληαο
ηηο ζέζεηο ηεο γλσζηηθήο πξνζέγγηζεο γηα ην γξακκαηηζκφ, ε ξνκαληηθή νπηηθή
επηθεληξψλεηαη ζηελ πξνζσπηθή επραξίζηεζε ηνπ αηφκνπ θαηά ηε κάζεζε ηεο
γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο. Γηα ηε ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε ν γξακκαηηζκφο δελ
αθνξά ηελ αλάπηπμε λνεηηθψλ ζρεκάησλ, αιιά ηε ζπλαηζζεκαηηθή εθπιήξσζε ηεο
αλζξψπηλεο χπαξμεο. Ζ νηθεηνπνίεζε ηεο γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο απιψο πξέπεη
λα εμπςψλεη ην ζπλαίζζεκα θαη ηε δηάζεζε ηνπ εθπαηδεπνκέλνπ. Δθείλν πνπ
κεηξάεη γηα ηελ εμέιημε ηεο πξνζσπηθφηεηαο είλαη ε βησκαηηθή εκπεηξία, ελψ ν
«ιφγνο» ζεσξείηαη θάηη πεξηηηφ. Γηα ηνλ Giroux θαη νη δχν πξνεγνχκελεο
πξνζεγγίζεηο παξαθάκπηνπλ ην πξφβιεκα ησλ ζρέζεσλ ηεο θνηλσληθήο εμνπζίαο.
Σν φηη ε εμνπζία ζπγθξνηείηαη θνηλσληθά θαη ζπλδέεηαη κε ην ηαμηθφ ζηνηρείν ηεο
δηακάρεο είλαη ζέκαηα πνπ κάιινλ δελ ηηο αθνξνχλ. Γηα ηε γλσζηηθή θαη ξνκαληηθή
πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ε έλλνηα ηεο εμνπζίαο ππνβαζκίδεηαη ζε ςπρνινγηθή
θαηεγνξία θαη γίλεηαη ζπλψλπκε κε ηηο έλλνηεο ηεο απηνεθπιήξσζεο θαη ηεο
απηνπξαγκάησζεο. Σν ζεκείν ζην νπνίν εζηηάδεη ε θάζε πξνζέγγηζε κπνξεί λα
είλαη δηαθνξεηηθφ, φκσο ηα απνηειέζκαηα είλαη ίδηα. Οη αληαγσληζκνί θαη νη
δηακάρεο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ επξχηεξε θνηλσλία εμαυιψλνληαη ζε κία ηδενινγία
πνπ άζειά ηεο δηαησλίδεη ην πξφβιεκα ην νπνίν πξνζπαζεί λα ιχζεη. ΢ε φ,ηη αθνξά

320
ηηο πξαθηηθέο πνπ αλαπηχζζνπλ γηα ην γξακκαηηζκφ νη δχν παξαπάλσ νπηηθέο, ν
Giroux ππνζηεξίδεη φηη πξνσζνχλ άγνλεο παηδαγσγηθέο κνξθέο νη νπνίεο
δηαρσξίδνπλ ηε ζεσξία απφ ηελ πξαθηηθή θαη ηε ζπλείδεζε απφ ηελ θνηλσληθή
δξάζε. Έηζη, ε ξνκαληηθή εθδνρή δηαρσξίδεη ην πεξηερφκελν ησλ ζρέζεσλ απφ ην
επξχηεξν πιαίζην θαη αλαιψλεηαη ζηελ πξνψζεζε ζεηηθψλ δηαπξνζσπηθψλ
εκπεηξηψλ. Οπζηαζηηθά, ιέεη ν Giroux, είλαη ε ίδηα ε εκπεηξία θαη φρη ε εξκελεία
ηεο εκπεηξίαο πνπ απνθηά πξνηεξαηφηεηα. Αληίζεηα, ζηελ πεξίπησζε ηεο γλσζηηθήο
πξνζέγγηζεο ε έκθαζε ζηε γλσζηηθή αλάπηπμε αθήλεη ειάρηζην ρψξν έθθξαζεο
ζηηο δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο νκάδεο θαη ζηηο πνιηηηζκηθέο ηνπο εκπεηξίεο. Με άιια
ιφγηα, ε εκπεηξία ηνπ εθπαηδεπφκελνπ εδψ εκθαλίδεηαη ρσξίο αμηαθφ πεξηερφκελν.
Καηά ζπλέπεηα, ε ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε απνηπγράλεη λα εμεηάζεη ην πψο
δηαθνξεηηθά κνληέια γξακκαηηζκνχ κπνξνχλ λα ελδπλακψζνπλ ή λα
απνδπλακψζνπλ ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο νκάδεο (Giroux, 1983, 220-221).

Ωζηφζν, γηα ηνλ Giroux ππάξρνπλ πξνζεγγίζεηο πνπ ηνπνζεηνχλ ηελ θξίζε
ηνπ γξακκαηηζκνχ ζην πιαίζην ησλ γεληθφηεξσλ θνηλσληθψλ αληηπαξαζέζεσλ. Μία
ηέηνηα πξνζέγγηζε είλαη ε παηδαγσγηθή ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ, ε νπνία
ζεκειηψλεηαη ζηελ ηδενινγία ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο. Δλψ νη πξνεγνχκελεο
ηδενινγηθέο ηάζεηο ηνπνζεηνχλ ην άηνκν θαη ηηο θνηλσληθέο ηνπ ζρέζεηο ζην
πνιηηηθφ θελφ, ε ξηδνζπαζηηθή παηδαγσγηθή αλάιπζε επηθεληξψλεηαη ζηα
θνηλσληθά, νηθνλνκηθά θαη πνιηηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο εθπαίδεπζεο, κε άιια
ιφγηα, ζηνπο δνκηθνχο επηθαζνξηζκνχο νη νπνίνη εληζρχνπλ ην κεραληζκφ
αλαπαξαγσγήο ησλ ζρέζεσλ θνηλσληθήο ηάμεο, θπιήο θαη θνηλσληθνχ θχινπ.
Πξφθεηηαη γηα ην ζεσξεηηθφ εγρείξεκα αλάιπζεο πνπ ζπλαξζξψλεη ηηο παξαπάλσ
εμσηεξηθέο αληηζέζεηο κε ηηο κνξθέο γλψζεο, γξακκαηηζκνχ θαη ζρέζεσλ ζην
εζσηεξηθφ ηνπ ζρνιείνπ (ζην ίδην, 223). Πξάγκαηη, ζχκθσλα κε ηνλ Giroux, νη
ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο παξέρνπλ αξθεηά ζεσξεηηθά ζηεξίγκαηα γηα ηελ
αλάπηπμε κηαο θξηηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ. Ο πξνζαλαηνιηζκφο απηφο
εληζρχεηαη απφ ηελ ελζσκάησζε ηεο εθπαίδεπζεο ζην γεληθφηεξν θνηλσληθφ
πιαίζην, απφ ηελ πνιηηηθνπνίεζε ησλ ελλνηψλ θνπιηνχξα, γλψζε θαη εμνπζία θαη
απφ ηελ παξαδνρή φηη ν γξακκαηηζκφο δελ είλαη νχηε νπδέηεξνο νχηε
αληηθεηκεληθφο. Ωζηφζν, ε ξηδνζπαζηηθή πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ
πξνζιακβάλεηαη άθξηηα. Ο Giroux ηελ ππνβάιιεη ζε θξηηηθή, φπσο άιισζηε έρεη
θάλεη ζηηο ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο. Θεσξεί φηη ε ζπγθεθξηκέλε νπηηθή γηα ην

321
γξακκαηηζκφ πξνζιακβάλεη κε έλαλ αληηδηαιεθηηθφ ηξφπν ηελ έλλνηα ηεο εμνπζίαο
ηαπηίδνληάο ηελ κε ηελ θπξηαξρία. Απφ απηή ηελ άπνςε, ε αλζξψπηλε δξάζε
επηζθηάδεηαη απφ ηελ παζεηηθή απνδνρή θαη ηελ απφιπηε εμνπζία πνπ δελ αθήλεη
πεξηζψξηα αληίζηαζεο (ζην ίδην, 225).

Αλάγλσζε/γξαθή

΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, ε γξαθή (φκσο έλαλ αλάινγν ζπιινγηζκφ κπνξεί

λα θάλεη θάπνηνο θαη γηα ηελ αλάγλσζε) ζπλνδεχεηαη πάληα απφ κία δπλαηφηεηα
ρξήζεο είηε γηα λα αλαπαξάγεη θαη λα εληζρχζεη ηηο ζρέζεηο θαηαπίεζεο είηε γηα λα
ζπκβάιιεη ζηε κνξθσηηθή απειεπζέξσζε ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ. ΢ηελ
πεξίπησζε πνπ αμηνπνηείηαη σο κέζν αλάπηπμεο ηεο θξηηηθήο ζθέςεο, δειψλεη κία
πνιηηηθή δπλαηφηεηα πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ πξννπηηθή ηεο θνηλσληθήο θαη
εθπαηδεπηηθήο αιιαγήο. Αληίζεηα, φηαλ πξνζεγγίδεηαη ζαλ εξγαιεηαθή ηερληθή ε
νπνία απιψο αλαπηχζζεη δεμηφηεηεο ρσξίο λα ελζσκαηψλεη ηελ ακθηβνιία σο
ζηνηρείν αληίζηαζεο, κεηαηξέπεηαη ζε έλαλ κεραληζκφ απνμέλσζεο πνπ εκπνδίδεη
ηα άηνκα λα ζηνραζηνχλ πάλσ ζηα θνηλσληθά ηνπο βηψκαηα. ΢ηελ πξψηε
πεξίπησζε νη θνηλσληθέο αληηζέζεηο γίλνληαη αληηθείκελν ζηνραζκνχ θαη θξηηηθήο
αλάιπζεο, ελψ ζηε δεχηεξε πεξίπησζε ζπζθνηίδνληαη θαη πξνζπεξληνχληαη άθξηηα
(Giroux, 1978, 40).

Ο Giroux αζθεί θξηηηθή ζηηο ηδενινγηθέο ζέζεηο ηνπ ιεηηνπξγηζκνχ, ηεο

γλσζηηθήο/εμειηθηηθήο θαη ξνκαληηθήο πξνζέγγηζεο γηα ηε ζρέζε ηνπ αηφκνπ κε ην
γξαπηφ ιφγν. Θεσξεί φηη ε γξαθή θαη ε αλάγλσζε αλαπηχζζνληαη κε βάζε ηηο
ζέζεηο απηψλ ησλ πξνζεγγίζεσλ ζε κία θαηεχζπλζε γξακκαηηθνχ θνξκαιηζκνχ, ε
νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ ηδηαίηεξε έκθαζε ζηνπο θαλφλεο θαη ζηελ αθνκνίσζε
νδεγηψλ. Δπίζεο, ε κειέηε ησλ «κεγάισλ ζπγγξακκάησλ» ηνπ Γπηηθνχ πνιηηηζκνχ,
ε ηδέα ηνπ θαιά εθπαηδεπκέλνπ πνιίηε κε βάζε ην πξφηππν ηεο θιαζηθήο γλψζεο, ν
θαηαθεξκαηηζκφο ηεο γιψζζαο θαη ε αμηνπνίεζε ηεο γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο σο
δηαδηθαζίεο είηε αλχςσζεο ησλ λνεηηθψλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ παηδηνχ είηε σο κέζν
ζπλαηζζεκαηηθήο εθπιήξσζεο, εγθαηαιείπνπλ ηελ πξννπηηθή ηεο αλάπηπμεο ηνπ
θξηηηθνχ ζηνραζκνχ. Οη ηδενινγηθέο παξαδφζεηο πνπ ζεκειηψλνπλ ηηο παξαπάλσ
νπηηθέο γηα ηε θχζε ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ αγλννχλ ηελ πνιηηηθή ηνπ δηάζηαζε θαη ηε
δπλαηφηεηα λα δνχκε ην γξαπηφ ιφγν σο ελ δπλάκεη κέξνο ηνπ αγψλα γηα
θνηλσληθή, θπιεηηθή θαη νηθνλνκηθή δηθαηνζχλε (Giroux, 1983, 220). ΢ην επίπεδν

322
ησλ δηδαθηηθψλ εθαξκνγψλ δηαθξίλεη ηξεηο βαζηθέο ζρνιέο: ηελ ηερλνθξαηηθή, ηε
κηκεηηθή θαη ηε ξνκαληηθή. Ζ ηερλνθξαηηθή πξνζέγγηζε ηεο γξαθήο ραξαθηεξίδεηαη
απφ ηελ αληίιεςε φηη ε δηαδηθαζία παξαγσγήο γξαπηνχ ιφγνπ πξέπεη λα βαζίδεηαη
ζε απζηεξνχο, δεδνκέλνπο θαλφλεο νη νπνίνη εμαζθαιίδνπλ ην «ζσζηφ» γξάςηκν.
Δπηθεληξψλεηαη δειαδή ζε φζα ζα πξέπεη λα απνθεχγεη ην άηνκν γηα λα παξάγεη
απνδεθηέο, ζχλζεηεο γξακκαηηθν-ζπληαθηηθέο δνκέο. Ζ ζεσξεηηθή παξαδνρή πνπ
θαζνδεγεί ηε ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε είλαη πσο ε γξαθή πξέπεη λα ζεσξείηαη
ηερλνχξγεκα, ε εθκάζεζε ηνπ νπνίνπ ζεκειηψλεηαη ζε κία ζεηξά απφ
εζσηεξηθεπκέλεο δεμηφηεηεο. Ζ κηκεηηθή πξνζέγγηζε βαζίδεηαη ζηε ζέζε φηη ε
ζσζηή εθκάζεζε ηεο γξαθήο πξνυπνζέηεη ηε κειέηε βηβιίσλ αληηπξνζσπεπηηθψλ
ηεο δνπιεηάο «θεκηζκέλσλ» ζπγγξαθέσλ-ζηνραζηψλ απφ ηελ αξραηφηεηα (π.ρ.
Πιάησλαο) έσο ζήκεξα. Με άιια ιφγηα, ε ζπζηεκαηηθή κειέηε θάπνησλ
ζπγγξαθέσλ ιεηηνπξγεί σο κνληέιν ηνπ «νξζνχ» γξαςίκαηνο. Αλ, γηα παξάδεηγκα,
νη καζεηέο δηαβάζνπλ πνιχ Hemingway θαη αθνκνηψζνπλ απνηειεζκαηηθά ηηο
ζπγγξαθηθέο δνκέο πνπ ρξεζηκνπνηεί θαη ην ινγνηερληθφ ηνπ χθνο, ηφηε ζα γίλνπλ
επαξθείο ζπγγξαθείο. Ζ κηκεηηθή πξνζέγγηζε πηνζεηεί σο αθεηεξηαθφ ζεσξεηηθφ
ζηνηρείν ηε δηάθξηζε ζε καζεηέο νη νπνίνη γξάθνπλ ζσζηά θαη ζε καζεηέο πνπ
ζεσξνχληαη αλεπαξθείο. Απφ παηδαγσγηθή άπνςε ε ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε
βαζίδεηαη ζε βηνινγηθά θξηηήξηα. Γελ ππάξρνπλ ζε απηή ηελ πεξίπησζε
ζπζηεκαηηθέο δηαδηθαζίεο ζηήξημεο ηνπ παηδηνχ γηα ηελ εθκάζεζε ηεο γξαθήο.
Αξθεί λα εθηεζεί ν καζεηήο ζε έλα πξφηππν αλάγλσζεο θαη ε ζπγγξαθηθή ηνπ
ηθαλφηεηα ζα αλαπηπρζεί απηφκαηα. ΢ηελ πεξίπησζε ηεο ηξίηεο πξνζέγγηζεο,
παξαηεξνχκε κηα αηηηαθή ζρέζε αλάκεζα ζηελ αλχςσζε ηεο δεκηνπξγηθήο
δηάζεζεο ηνπ παηδηνχ θαη ζηελ αλάπηπμε ησλ ζπγγξαθηθψλ ηνπ ηθαλνηήησλ. Σν
γξάςηκν ζε απηή ηελ πεξίπησζε εκθαλίδεηαη σο κέζν πξνζσπηθήο εθπιήξσζεο. Οη
επηζηεκνληθέο θαηαβνιέο ηεο ξνκαληηθήο πξνζέγγηζεο αλάγνληαη ζηελ παξάδνζε
ησλ κεηα-θξνυδηθψλ πνπ επηθεληξψλνληαη ζηνλ αηνκηθφ ςπρηζκφ ηνπ θνηλσληθνχ
ππνθεηκέλνπ θαη ζηηο επηζπκίεο ηνπ αγλνψληαο ηνπο παξάγνληεο νη νπνίνη
ζπληεινχλ ζηελ πξαγκάησζή ηνπο ή ζηε καηαίσζε θαη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηνπο. Έηζη,
ε αλζξψπηλε χπαξμε θαη νη αλάγθεο ηεο εγθισβίδνληαη ζηνλ κηθξφθνζκν ηεο
αηνκηθήο ςπρήο ρσξίο λα αλαιχνληαη ζηα φξηα πνπ αληηθεηκεληθά θαζνξίδνληαη απφ
ηηο θνηλσληθν-ηζηνξηθέο πεξηζηάζεηο. Ζ ζεκαληηθφηεξε αδπλακία ηεο ξνκαληηθήο
πξνζέγγηζεο είλαη ε ππεξκεγέζπλζε ηεο εζσηεξηθφηεηαο ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη ε

323
παξαγλψξηζε ησλ αληηθεηκεληθψλ ζπλζεθψλ νη νπνίεο ζηνηρεηνζεηνχλ κία
παηδαγσγηθή νπηηθή ηνπ γξαςίκαηνο. Ζ θαηαλφεζε ηεο ίδηαο ηεο δηαδηθαζίαο απφ
ηνλ εθπαηδεπφκελν δελ κπνξεί λα επηηεπρζεί κε θάπνηα απφ ηηο παξαπάλσ
πξνζεγγίζεηο. Με δπν ιφγηα, ράλεηαη ε δπλαηφηεηα ζχλδεζεο ηεο αλάπηπμεο ησλ
δεμηνηήησλ ηεο γξαθήο κε ηε ζεκειίσζε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο (Giroux, 1978, 292-
295).

Ο Giroux, ζηα θείκελα ηεο πξψηεο πεξηφδνπ ηνπ έξγνπ ηνπ, εζηηάδεη θπξίσο
ζηε ζπδήηεζε γηα ηηο ςπρνινγηθέο δηαδηθαζίεο ηνπ γξαςίκαηνο, γηα ηε ζηηγκή
δειαδή πνπ ην άηνκν παξάγεη κηθξέο ή κεγάιεο ελφηεηεο γξαπηνχ ιφγνπ. Θεσξεί
φηη ην εξψηεκα ην νπνίν πξέπεη λα αλαδεηρζεί είλαη: «Ση ζπκβαίλεη φηαλ θάπνηνο
γξάθεη;». Γηα λα απαληήζεη αμηνπνηεί ηε ζεσξία ηνπ Vygotsky αλαθνξηθά κε ηε
ζρέζε γξαπηνχ, πξνθνξηθνχ ιφγνπ θαη εζσηεξηθήο γιψζζαο. Τπνζηεξίδεη φηη νη
παξαπάλσ πξνζεγγίζεηο γηα ηε θχζε θαη ηε δηδαζθαιία ηεο γξαθήο αγλννχλ ηελ
πθή ηνπ εζσηεξηθνχ ιφγνπ θαη ηελ πνιππινθφηεηα ηεο γξαπηήο γιψζζαο σο
αλαπηπγκέλεο θαη αθξηβέζηεξεο (απφ ηελ πξνθνξηθή) γισζζηθήο κνξθήο (ζην ίδην,
292). ΢χκθσλα κε ηνλ Vygotsky, ε εγσθεληξηθή γιψζζα ηνπ παηδηνχ (ε γιψζζα
γηα ηνλ ίδην ηνλ νκηινχληα) ζην θαηψθιη ηεο ζρνιηθήο ειηθίαο κεηαβάιιεηαη ζε
εζσηεξηθή γιψζζα (Βπγθφηζθη, 1993, 383). Ζ εζσηεξηθή γιψζζα είλαη ε βνπβή
γιψζζα, κία γιψζζα νπζηαζηηθά ρσξίο ιέμεηο κε ηδηαίηεξε φκσο ζεκαζηνινγηθή
ζπγθξφηεζε, πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ απνζπαζκαηηθφηεηα θαη ζπληκήζεηο (ζην
ίδην, 399). Ζ εζσηεξηθή γιψζζα δελ πξνεγείηαη ηεο εμσηεξηθήο γιψζζαο. Ζ
εμσηεξηθή είλαη ε κεηακφξθσζε ηεο ζθέςεο ζε γιψζζα θαη ε εζσηεξηθή κία
«εμάηκηζε» ηεο γιψζζαο ζε ζθέςε (ζην ίδην, 382). Οη δχν γισζζηθέο κνξθέο
παξνπζηάδνπλ νκνηφηεηα φζνλ αθνξά ηελ πνιππινθφηεηα ηεο πθήο ηνπο. Οη
ζπληκήζεηο πνπ εκθαλίδνληαη ζηνλ εζσηεξηθφ ιφγν -επεηδή μέξνπκε ηη
ζθεθηφκαζηε θαη πεξί ηίλνο πξφθεηηαη, κε απνηέιεζκα ζηε γιψζζα απηή λα
απνπζηάδεη ην ππνθείκελν, δειαδή λα είλαη κία θαηεγνξεκαηηθή γιψζζα-
εκθαλίδνληαη, επίζεο, ζηνλ πξνθνξηθφ, φηαλ αλάκεζα ζηα ππνθείκελα είλαη γλσζηφ
ην ζέκα θαη ππάξρεη ςπρηθή επαθή. Παξάιιεια, ν Vygotsky παξαηεξεί πσο
ππάξρεη ζπλάθεηα αλάκεζα ζηελ εζσηεξηθή γιψζζα θαη ζην γξαπηφ ιφγν. Ζ
εζσηεξηθή γιψζζα δελ πξννξίδεηαη γηα αλαθνίλσζε θαη έηζη ιεηηνπξγεί σο έλα
λνεηηθφ ζρήκα-ζρέδην. Ο γξαπηφο ιφγνο είλαη, επίζεο, κία πνιχπινθε
δξαζηεξηφηεηα ε νπνία ζηεξίδεηαη ζηελ θαηαζθεπή ελφο ζρεδίνπ. Απηφ ην λνεηηθφ

324
ζρέδην ηεο γξαπηήο γιψζζαο είλαη ε εζσηεξηθή γιψζζα. Απφ ηελ άιιε, ε
ζπζρέηηζε ησλ άιισλ δχν πφισλ, ηεο πξνθνξηθήο θαη ηεο γξαπηήο γιψζζαο,
απνθαιχπηεη ζεκαληηθέο δηαθνξέο, γηαηί ζηελ γξαπηή γιψζζα ηα επηθνηλσληαθά
ζηνηρεία πνπ βνεζνχλ ηε ζχληκεζε ηεο πξνθνξηθήο γιψζζαο απαιείθνληαη.
Απνπζηάδεη ε ζαθήο θαηάζηαζε θαη ε ζθέςε εθθξάδεηαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ
ζηελ ηππηθή ελλνηνιφγεζε ησλ ιέμεσλ (ζην ίδην, 411). Με δεδνκέλε ινηπφλ ηε
ζρέζε αλάκεζα ζηνπο ηξεηο πφινπο πξνθνξηθφηεηα, εζσηεξηθή γιψζζα θαη γξαπηφ
ιφγν, ν Vygotsky ππνζηεξίδεη φηη ε κεηάβαζε απφ ηε κία γισζζηθή κνξθή ζηελ
άιιε ζπληζηά κία δπλακηθή δηαδηθαζία επαλαδφκεζεο ηεο γιψζζαο (ζέζε ηελ
νπνία ηειηθά αζπάδεηαη θαη ν Giroux), έλαλ πνιχπινθν κεηαζρεκαηηζκφ κίαο
θαηεγνξεκαηηθήο θαη ηδησκαηηθήο γιψζζαο ζε κία ζπληαθηηθά δηαξζξσκέλε θαη
θαηαλνεηή γηα ηνπο άιινπο γιψζζα. Γηα ηνλ Giroux, ε θαηαλφεζε απηήο ηεο
δηαδηθαζίαο απνηειεί απαξαίηεην ζηνηρείν παξέκβαζεο ζηελ αλάπηπμε ηεο γξαθήο
θαη ζπζηεκαηηθήο ζπγθξφηεζεο κηαο παηδαγσγηθήο ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ θαη ηεο
θξηηηθήο ζθέςεο. Δπίζεο, ην γξάςηκν δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη κία κνξθή
επηθνηλσλίαο ελφο ζπγγξαθέα κε έλαλ αλαγλψζηε, αιιά κία κνξθή κάζεζεο. ΋ηαλ
γξάθνπκε, νπζηαζηηθά ζπκκεηέρνπκε ζε κία δηαδηθαζία κάζεζεο πνπ ζπζρεηίδεη
έλα ζέκα, ην ππνθείκελν ηεο γξαθήο θαη ηνλ θνηλσληθφ ηνπ θφζκν (ηελ νηθνλνκία,
ηελ πγεία, ηηο ζρέζεηο εξγαζίαο, ηηο δηαθξίζεηο θνηλσληθνχ θχινπ θαη θπιήο, ηνλ
πνιηηηζκφ θαη ηε καδηθή θνπιηνχξα). Ζ πξάμε ηεο παξαγσγήο γξαπηνχ ιφγνπ ζηελ
πξνθεηκέλε πεξίπησζε δηεπθνιχλεη ηνπο καζεηέο λα εθθξάζνπλ ην ηδηαίηεξν
ζχζηεκα αμηψλ ηνπο, κε βάζε ην νπνίν ζπγθξνηνχλ ηελ ππνθεηκεληθή ηνπο
ηαπηφηεηα (Giroux, 1978, 47).

Ζ παηδαγσγηθή ηεο γξαθήο πξνζιακβάλεηαη σο κνξθή δηακεζνιάβεζεο πνπ

νξίδεη κία δεκηνπξγηθή ζρέζε αλάκεζα ζην ππνθείκελν θαη ηελ θνηλσληθή ηνπ
εκπεηξία. Ζ παξέκβαζε απηή πξέπεη λα εθπιεξψλεη ην ζηφρν ηεο αλάπηπμεο ηεο
θξηηηθήο ζθέςεο. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ζπλδέεη ηελ παηδαγσγηθή ηνπ γξαπηνχ
ιφγνπ κε ηελ θξηηηθή ζθέςε. Ο Giroux αλαθέξεηαη ζηελ παηδαγσγηθή ηεο θξηηηθήο
ζθέςεο, ε νπνία ζεκειηψλεηαη ζηε ζχλδεζε ηεο ζεσξίαο κε ηα γεγνλφηα θαη ζηε
ζεψξεζε ηεο γλψζεο σο πξντφληνο θνηλσληθήο θαηαζθεπήο. Οη δχν απηέο
ζεκειηψδεηο απφςεηο ζπλεηζθέξνπλ ζηελ εθπιήξσζε ηνπ ζηφρνπ γηα κία
ρεηξαθεηεηηθή παηδεία ε νπνία αληαλαθιάηαη ζηε δπλαηφηεηα ησλ καζεηψλ λα
ζθέθηνληαη θαη λα δξνπλ θξηηηθά. Τπφ ηελ έλλνηα απηή, θξηηηθή ζθέςε είλαη ε

325
ηθαλφηεηα λα θαζηζηά θάπνηνο πξνβιεκαηηθφ εθείλν πνπ εκθαλίδεηαη σο θπζηθά
δνζκέλν. Πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή ε ζεσξία ιεηηνπξγεί σο εξκελεπηηθφ θίιηξν
πνπ επηηξέπεη λα δνχκε πίζσ απφ ηα θαηλφκελα. Ζ ζεσξία γηα ηνλ Giroux
απνηειείηαη απφ γισζζηθέο θσδηθνπνηήζεηο, ηδέεο θαη έλλνηεο, νη νπνίεο ζε ηειηθή
αλάιπζε δελ πξέπεη λα εκθαλίδνληαη δηρνηνκεκέλεο απφ ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο. Ζ
ζεσξία, φκσο, έρεη ηελ πνιηηηθή δχλακε λα αλαπαξάγεη ηελ θνηλή ζπλείδεζε,
δειαδή ηηο θαζεκεξηλέο απζφξκεηεο αληαλαθιάζεηο ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ. ΢πλαθήο κε ηα παξαπάλσ είλαη ε ζπζρέηηζε ηεο γλψζεο κε ηνπο
θνηλσληθνχο φξνπο παξαγσγήο ηεο, δειαδή ε ζχλδεζή ηεο κε θνηλσληθά
ζπκθέξνληα θαη αμηνινγηθά ζπζηήκαηα επηινγήο. Οη δχν απηέο ζεκαληηθέο
πξνυπνζέζεηο γηα ηε ζπγθξφηεζε ηνπ θξηηηθνχ λνπ θαιιηεξγνχλ ηελ ηθαλφηεηα γηα
δηείζδπζε ζηελ νπζία ησλ θαηλνκέλσλ. Ζ βαζηά γλψζε ησλ αληηθάζεσλ ηεο
θνηλσληθήο δσήο θαη ε πξαγκαηηθή κφξθσζε πνπ ζπλεπάγεηαη εκθαλίδνπλ ηνλ
θφζκν φρη σο δεδνκέλν, αιιά ζηε βάζε ηεο αλάγθεο λα αιιάμεη θαη λα γίλεη
δηθαηφηεξνο (Giroux, 1978, 44-45).

Ο Giroux ππνζηεξίδεη φηη ην θαζήθνλ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο είλαη λα

βνεζάεη ηνπο εθπαηδεπφκελνπο λα απνθηήζνπλ κία θξηηηθή ζρέζε κε ην γξαπηφ
ιφγν ζηε βάζε ηεο δηεπηζηεκνληθήο ινγηθήο. ΋κσο, θάζε πξσηνβνπιία πνπ
επηρεηξεί λα ζπγθξνηήζεη κία θξηηηθή νπηηθή γηα ην γξακκαηηζκφ νθείιεη λα
ελζσκαηψλεη ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηεο ην κνξθσηηθφ θεθάιαην θαη ηελ θνπιηνχξα
ησλ εθπαηδεπνκέλσλ. Ο Giroux, αμηνπνηψληαο ηηο ζέζεηο ηνπ Freire γηα ηε
ζπζρέηηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηελ πνιηηηζκηθή εκπεηξία ησλ θαηαπηεζκέλσλ
νκάδσλ θαη ηεο ιέμεο κε ηνλ θφζκν, επηρεηξεί ηελ νξηδφληηα ζχλδεζε ησλ ελλνηψλ
γξαθή, θξηηηθή ζθέςε θαη θνπιηνχξα ζηελ θαηεχζπλζε κίαο ξηδνζπαζηηθήο
πξφηαζεο γηα ηηο θνηλσληθέο ζπνπδέο θαη ηελ παηδαγσγηθή. Ζ ελζσκάησζε απηψλ
ησλ ζέζεσλ γηα ηε γξαθή θαη γεληθφηεξα γηα ην γξακκαηηζκφ ζην ζεσξεηηθφ ηνπ
ζρήκα ζπλδπάδεηαη κε ηε δηδαθηηθή πξφηαζε ηεο δεκηνπξγηθήο επηθνηλσλίαο θαη
ηνπ δηαιφγνπ σο αζθαινχο δξφκνπ γηα ηε γλψζε (Giroux, 1988, 72).

Γιώζζα/θείκελν

Γηα ηνλ Girνux, φπσο ήδε έρνπκε αλαπηχμεη ζην πξψην κέξνο ηεο κειέηεο
καο, ε έλλνηα γιψζζα, δελ απνηειεί απιψο έλα κέζν νξγάλσζεο θαη έθθξαζεο ησλ
ηδεψλ-ζπλαηζζεκάησλ καο. Δπηπιένλ, ε πξφζιεςε ηεο ζπγθεθξηκέλεο έλλνηαο

326
βαζίδεηαη ζηελ αληίιεςε φηη ε γιψζζα απνηειεί έλαλ πεξίπινθν κεραληζκφ πνπ
παξάγεη αληαγσληζηηθέο ζρέζεηο αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο νκάδεο. Ζ
ζπζρέηηζε, επνκέλσο, ησλ γισζζηθψλ πξαθηηθψλ νη νπνίεο θπξηαξρνχλ ζην
επίζεκν ζρνιείν κε ηηο αληζφηεηεο ζην επίπεδν ηεο θπιήο, ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ
θαη ηεο θνηλσληθήο ηάμεο, θαζψο θαη ε θξηηηθή αλάιπζή ηνπο απφ ηε ζθνπηά ησλ
θξηηηθψλ παηδαγσγψλ γίλεηαη θξίζηκε επηινγή ηεο απειεπζεξσηηθήο εθπαίδεπζεο.
Ο Girνux, ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ππνζηεξίδεη πσο ε γιψζζα γίλεηαη
θαηαλνεηή ζε ζρέζε κε ηηο ηζηνξηθά δηακνξθσκέλεο θνηλσληθέο εκπεηξίεο θαη ηε
δηαδηθαζία επίδξαζεο ησλ πιηθψλ πξαθηηθψλ ζηελ χπαξμή καο. Ζ δηεξεχλεζε
ινηπφλ ησλ θνηλσληθψλ ιεηηνπξγηψλ ηεο γιψζζαο απνηειεί κέξνο κίαο επξχηεξεο
πνιηηηθήο πξαθηηθήο γηα ηελ απνθάιπςε ησλ θνηλσληθψλ θαη ηδενινγηθψλ κνξθψλ
πνπ αλαπαξάγνπλ ην θνηλσληθφ ζχζηεκα θαη ησλ ζρέζεσλ νη νπνίεο ζπγθξνηνχληαη
ζην εζσηεξηθφ ηνπ (Aronowitz & Giroux, 1985, 65). Γηα ηνλ Girνux, ε γιψζζα
ζπγθαηαιέγεηαη ζηηο πην απνθαζηζηηθέο παξακέηξνπο ζπγθξφηεζεο ηεο θνηλσληθήο
εκπεηξίαο θαη ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ηνπ αηφκνπ ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ.
Γηαζηαπξψλεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο εμνπζίαο ζην βαζκφ πνπ λνκηκνπνηεί θαη
αμηνπνηεί ζπγθεθξηκέλεο γισζζνινγηθέο κνξθέο ζην επίπεδν ηνπ κνξθσηηθνχ
πεξηερνκέλνπ θαη ησλ ζρέζεσλ ζηελ εθπαίδεπζε. Έηζη, ε επηινγή ζπγθεθξηκέλσλ
γισζζηθψλ κνξθψλ έρεη ηελ αλακθίβνιε δχλακε λα εληζρχεη ηε θσλή θαη ηελ
εκπεηξία καζεηψλ πξνεξρφκελσλ απφ κεζαία θαη αλψηεξα ζηξψκαηα θαη,
παξάιιεια, λα εκπνδίδεη ηε ζεηηθή πνιηηηζκηθή απηναληίιεςε ησλ παηδηψλ ηεο
εξγαηηθήο ηάμεο ή άιισλ θαηαπηεδφκελσλ νκάδσλ (Girνux, 1988, 99). Ζ
απνθάιπςε ηεο ζρέζεο ησλ καζεηψλ κε ην ζρνιείν θαη ηε γιψζζα ηνπ κπνξεί λα
επηηεπρζεί κε ηελ αλάιπζε θεηκέλσλ, πνπ αθνξνχλ ηηο «ξνπηίλεο» ηεο
θαζεκεξηλφηεηαο κέζα θαη έμσ απφ ην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο. Βέβαηα, ε αλάπηπμε
ηεο θξηηηθήο ζθέςεο ζε απηή ηε δηαδηθαζία δελ εμαληιείηαη, καο ιέεη ν Girνux,
ζηελ αλψδπλε δηαπίζησζε φηη απιψο είκαζηε κέξνο ελφο ζπζηήκαηνο ην νπνίν καο
δηακνξθψλεη (Girνux, 1985, 65). Αλαθεξφκελνο ζηνλ Freire, ηζρπξίδεηαη πσο ε
πξάμε ηεο κειέηεο ελφο θεηκέλνπ ζπληζηά έλα απαηηεηηθφ εγρείξεκα πνπ
πξνυπνζέηεη ζπζηεκαηηθή θξηηηθή θαη πλεπκαηηθή πεηζαξρία. Ζ πξάμε ηεο κειέηεο
δε βάδεη ζην επίθεληξν ην ίδην ην θείκελν, αιιά δεκηνπξγεί κία ζρέζε κε ηνλ
θφζκν. Ζ πξνζέγγηζε ελφο θεηκέλνπ απαηηεί ηελ θαηαλφεζε ησλ θνηλσληνινγηθψλ
θαη ηζηνξηθψλ ζπλζεθψλ παξαγσγήο ηεο γλψζεο. Ο αλαγλψζηεο επαλαλαθαιχπηεη

327
ην πεξηερφκελφ ηνπ θαη πξνρσξεί ζηε δηακφξθσζε θξηηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ
απέλαληη ζην θείκελν θαη, ηαπηφρξνλα, απέλαληη ζηνλ θφζκν (Girνux, 1988, 86).
΢πλεπψο, ε δηαδηθαζία ηεο απνδφκεζεο ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο, ην νπνίν
ελζσκαηψλεηαη ζηα θείκελα 49, πξέπεη λα εζηηάδεη ζηνπο επξχηεξνπο θνηλσληθνχο
φξνπο πνπ ηελ πξνζδηνξίδνπλ. Ζ ζέζε απηή αληηπαξαηίζεηαη κε ηελ θπξίαξρε
παηδαγσγηθή πξαθηηθή ε νπνία εκθαλίδεη ηα θείκελα απνθνκκέλα απφ ηηο
θνηλσληθν-πνιηηηθέο ζπλζήθεο παξαγσγήο ηνπο (Girνux, 1983, 157). Ωζηφζν, ε
θπξίαξρε ηδενινγία δελ θαηαγξάθεηαη ζε έλα θείκελν κε ηξφπν απνιχησο νξαηφ.
΋ια ηα θείκελα είλαη αλνηρηά ζε πνηθίιεο εξκελείεο. Γελ αλαπαξάγνπλ ηα ίδηα ην
πεξηερφκελφ ηνπο, αιιά δηακεζνιαβνχληαη απφ ππνθεηκεληθέο πξνζιήςεηο θαη
εξκελείεο. Ο αλαγλψζηεο πξαγκαηψλεη ην θείκελν κε ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ηνπ.
Δπνκέλσο, ε δηαδηθαζία κεηάδνζεο ελφο κελχκαηνο δε ζπληζηά κία αλφζεπηε
γξακκηθά εμειηζζφκελε θίλεζε αλάκεζα ζε έλαλ πνκπφ θαη έλαλ δέθηε. Ζ επαθή
απηή δηακεζνιαβείηαη απφ ηελ νπηηθή πνπ ήδε έρεη δηακνξθψζεη ην θνηλσληθφ
ππνθείκελν. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ην θνηλσληθφ λφεκα δε κεηαδίδεηαη απιψο, αιιά
παξάγεηαη θαη αλαπαξάγεηαη απφ ηελ ηδενινγηθή θαη θνηλσληθή ζέζε ηνπ
ππνθεηκέλνπ πνπ ην πξνζιακβάλεη (ζην ίδην, 159). Δδψ, ν Girνux θαίλεηαη πσο
πηνζεηεί κία βαζηθή αξρή ηεο ζεσξίαο ηεο πξφζιεςεο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ν
αλαγλψζηεο θαηά ηε δηαδηθαζία ηεο αλάγλσζεο κεηαθέξεη ζην έξγν πνπ κειεηά
νξηζκέλεο πξν-αληηιήςεηο (Eagleton, 1989, 125). Ο Eagleton καο πιεξνθνξεί φηη ην
παξάδνμν γηα ηε ζπγθεθξηκέλε νπηηθή -ηεο νπνίαο νη ξίδεο αληρλεχνληαη ζην
εξκελεπηηθφ παξάδεηγκα- είλαη πσο «νη αξρηθέο καο εηθαζίεο απνηεινχλ έλα
πιαίζην αλαθνξάο εληφο ηνπ νπνίνπ ζα εξκελεχζνπκε φζα αθνινπζνχλ, αιιά φζα
αθνινπζνχλ είλαη πηζαλφ λα κεηαζρεκαηίζνπλ ηηο αξρηθέο καο αληηιήςεηο».
΢χκθσλα κε ηελ άπνςε απηή, ζπλερίδεη ν Eagleton, ν κφλνο θαιφο αλαγλψζηεο
είλαη ν δεθηηθφο αλαγλψζηεο θαη φρη εθείλνο πνπ έρεη έληνλε ηδενινγηθή
ηνπνζέηεζε. Έηζη, ν θηιειεπζεξηζκφο ηεο αλάγλσζεο πξνυπνζέηεη ζπλζήθεο
πξφζθαηξσλ θαη φρη ζηαζεξψλ πεπνηζήζεσλ (ζην ίδην, 128).

Ζ ηειηθή ζέζε ηνπ Girνux πσο ε αλάιπζε θεηκέλσλ πξέπεη λα ζεσξείηαη

ζχλζεηε πνιηηηθή δηαδηθαζία εληζρχεη ηελ παηδαγσγηθή νπηηθή ε νπνία
49
Δδψ πξέπεη λα δηεπθξηλίζνπκε φηη ε έλλνηα ηνπ θεηκέλνπ δελ πεξηνξίδεηαη απφ ηνλ Girνux ζηηο
έληππεο κφλν κνξθέο ηνπ, αιιά ελζσκαηψλεη κία ζεηξά απφ θνηλσληθά πξντφληα θνπιηνχξαο, φπσο:
θηικ, δηαθεκίζεηο, δηδαθηηθφ πιηθφ, ζηπι, κφδα θ.ά.

328
αληηιακβάλεηαη ηελ πξάμε ηεο κειέηεο σο κέξνο ηεο δηαδηθαζίαο κεηαζρεκαηηζκνχ
ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Ωζηφζν, ε δηαδηθαζία απηή δελ κπνξεί απφ κφλε ηεο λα
εμαζθαιίζεη ηνλ απαηηεηηθφ απηφ ζηφρν. Ζ αλάιπζε θεηκεληθψλ κνξθψλ ζεσξείηαη
κία κνξθή ιφγνπ πνπ παξέρεη ζηνπο δαζθάινπο θαη ζηνπο καζεηέο ηελ θξηηηθή
καηηά λα αλαιχνπλ θαη λα θαηαλννχλ θνηλσληθά νξγαλσκέλεο αλαπαξαζηάζεηο.
Δδψ, ην πεξηερφκελν ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο πξνζεγγίδεηαη σο πεδίν
λνεκαηνδνηήζεσλ ην νπνίν πξαγκαηψλεη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο νπηηθέο γηα ηε
γλψζε θαη ηνλ θνηλσληθφ θφζκν (Girνux, 1988, 103). Ζ αλάιπζε θεηκέλσλ σο
κνξθή πνιηηηθνχ ιφγνπ απνηειεί κία επηινγή βαζηάο γλψζεο ησλ δηαδηθαζηψλ
ζπγθξφηεζεο ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ. Ζ δηαπίζησζε απηή
δηεπθνιχλεη ηνλ Girνux λα κεηαζέζεη ηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ ζην επίκαρν δήηεκα
ηεο «απην-ζπγθξφηεζεο» ηνπ ππνθεηκέλνπ. Θεσξεί φηη ε θεηκεληθή δηεξεχλεζε ηνπ
ηδενινγηθνχ ραξαθηήξα ησλ κνξθψλ θνπιηνχξαο ζην ζρνιείν δελ θαιχπηεη ηελ
αλάγθε γηα κία πνιηηηθή θαηαλφεζε ησλ ηξφπσλ ζπγθξφηεζεο ησλ ηαπηνηήησλ. Ο
«ιφγνο ηεο βησκέλεο θνπιηνχξαο» είλαη απηφο πνπ ηειηθά ζπκππθλψλεη ην αίηεκα
ηεο θαηαλφεζεο ησλ ηξφπσλ θαη πξαθηηθψλ ζχκθσλα κε ηηο νπνίεο νη άλζξσπνη
δίλνπλ λφεκα θαη αμία ζηε δσή ηνπο. Πψο ηα άηνκα θαη νη νκάδεο παξάγνπλ θαη
αλαπαξάγνπλ ηζηνξίεο, θάησ απφ πνηεο ζπλζήθεο δεκηνπξγνχλ αθεγήζεηο θαη πψο
απηέο νη δηαδηθαζίεο ζπκβάιινπλ ζηε ζπγθξφηεζε κηαο νπηηθήο γηα ηνλ θφζκν,
γίλνληαη πεδία δηεξεχλεζεο απφ ηνπο θξηηηθνχο παηδαγσγνχο, ψζηε λα θσηηζηνχλ νη
αιιειεπηδξάζεηο αλάκεζα ζηα θείκελα, ηε γλψζε θαη ηελ εμνπζία.
΢πκπεξαζκαηηθά, ν Girνux ππνζηεξίδεη φηη έλαο «ιφγνο» ν νπνίνο ζπγθεθαιαηψλεη
ηε δηεξεχλεζε ησλ αληηθεηκεληθψλ θνηλσληθψλ δνκψλ, ηε κειέηε ησλ
αλαπαξαζηάζεσλ θαη ηηο δηαδηθαζίεο ζπγθξφηεζεο ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο
ζπγθξνηεί κία «πβξηδηθνχ» ηχπνπ ζεσξία ησλ δνκψλ θαη ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο
(ζην ίδην, 106).

Οι θέζειρ ηηρ δεύηεπηρ πεπιόδος

΢ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ζηε δηάξθεηα ηεο δεχηεξεο θπβεξλεηηθήο
ζεηείαο ηνπ Reagan, ε ζπδήηεζε γηα ηελ εθπαίδεπζε ζηξέθεηαη ζε λέεο
θαηεπζχλζεηο. Ζ αιιαγή πξνζαλαηνιηζκνχ ζπγθεθαιαηψλεηαη ζηε κεηαηφπηζε ησλ

329
εθπαηδεπηηθψλ πξνηεξαηνηήησλ απφ ην ζηφρν ηεο απφθηεζεο ηθαλνηήησλ γηα ηελ
αγνξά εξγαζίαο ζην αίηεκα ηεο πνιηηηζκηθήο νκνηνγέλεηαο. Ζ λέα ζεψξεζε ηεο
εθπαίδεπζεο -αλ θαη δηαηεξείηαη ε παιηφηεξε αληίιεςε γηα ηε ζπκβαηφηεηα ηνπ
ζρνιείνπ σο θξαηηθνχ ζεζκνχ κε ην κνληέιν ηεο παξαγσγήο- αληαλαθιάηαη ζηελ
έκθαζε πνπ δίλεηαη ζην ξφιν ηεο θνπιηνχξαο θαη ηεο πνιηηηζκηθήο παξαγσγήο.
Τπνγξακκίδεηαη ηψξα ε δπλακηθή ηεο εθπαίδεπζεο σο πεδίνπ παξαγσγήο
θνπιηνχξαο θαη πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ. Ζ ζέζε ηεο Γεμηάο, κέζα ζην θιίκα
ηνπ πνιηηηθνχ λεν-ζπληεξεηηζκνχ, εθθξάδεηαη κε ην αίηεκα ηεο δηαηήξεζεο ησλ
αμηψλ, ησλ γλψζεσλ θαη ηεο γισζζηθήο παξάδνζεο ηνπ Γπηηθνχ πνιηηηζκνχ
(Aronowitz & Giroux, 1988, 172). ΢χκθσλα κε απηή ηελ νπηηθή, ε εθπαίδεπζε ζηηο
Ζ.Π.Α. πξέπεη λα επαλαπξνζδηνξίζεη ηνπο ζηφρνπο ηεο θαη λα αλαδεηήζεη ιχζεηο
γηα ηελ ηξέρνπζα πνιηηηζκηθή θξίζε, ε νπνία πξνθιήζεθε απφ ηηο ζεσξίεο ηνπ
πνιηηηζκηθνχ ζρεηηθηζκνχ θαη ηελ ππεξπξνβνιή ησλ αηνκηθψλ ειεπζεξηψλ ηε
δεθαεηία ηνπ 1960. Έηζη, ε ζέζε ηεο λέαο Γεμηάο δειψλεη φηη δελ είλαη κφλν ε
νηθνλνκία ησλ Ζ.Π.Α. πνπ βξίζθεηαη ζε θίλδπλν, αιιά θαη ν ίδηνο ν πνιηηηζκφο
ηνπο (ζην ίδην, 173). ΢χκθσλα κε ηνπο Giroux θαη Aronowitz, δεισηηθέο ηεο
αιιαγήο ζηε ζπδήηεζε γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηνπ ξφινπ ηεο αλαθνξηθά κε ηε
δηαθχιαμε ησλ Γπηηθψλ αμηψλ είλαη νη δχν εξγαζίεο ηνπ 1987, The Closing of the
American Mind θαη Cultural Literacy: What Every Ammerican Needs to Know ησλ
Allan Bloom θαη E. D. Hirsch αληίζηνηρα. Οη Bloom θαη Hirsch ζεσξνχληαη
δηαθξηηέο, αιιά αληηπξνζσπεπηηθέο εθδνρέο ηεο ίδηαο πίεζεο πνπ αζθνχλ ηζρπξνί
ζπληεξεηηθνί θχθινη ζηηο Ζ.Π.Α. απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 γηα
κεηαξξπζκίζεηο ζηελ εθπαίδεπζε (Aronowitz & Giroux, 1988, 173). Πην
ζπγθεθξηκέλα, αλαθέξεη ν Giroux50, ε θξηηηθή ηνπ Bloom δελ εζηηάδεη ζηελ
αλαγθαηφηεηα αμηνπνίεζεο ηνπ ζρνιείνπ πξνο φθεινο ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Ζ
θξηηηθή απηή δελ πηνζεηεί κία ηερλνθξαηηθνχ ηχπνπ αληίιεςε γηα ηελ εθπαίδεπζε.
Αληίζεηα, ην ηδενινγηθφ ηεο ζηίγκα θαζνξίδεηαη απφ ηελ άξλεζε ησλ θηιειεχζεξσλ
πξαθηηθψλ ζηελ εθπαίδεπζε, ηεο παξάδνζεο ηνπ κνληεξληζκνχ θαη ηνπ αθξαίνπ
γλσζηαθνχ ζρεηηθηζκνχ πνπ έρεη ζεκαδέςεη ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο ηζηνξίαο ηνπ
Γπηηθνχ θφζκνπ. Ο Bloom, ζηε ζπδήηεζε πνπ δηεμάγεηαη γηα ηελ εθπαίδεπζε,
επηρεηξεί νπζηαζηηθά ηελ απνθαηάζηαζε ησλ ηδεψλ ηνπ Πιάησλα. Με άιια ιφγηα,
επηδηψθεη ηε λνκηκνπνίεζε κηαο ππεξ-ηζηνξηθήο αληίιεςεο γηα ηελ αιήζεηα θαη ηελ

50
Σν θείκελν ππνγξάθεηαη θαη απφ ηνλ Aronowitz.

330
απφζρηζή ηεο απφ ηε δηαδηθαζία ζπγθξφηεζεο ηεο γλψζεο. Γηα ηνλ Bloom, ε
δηδαζθαιία ηνπ Πιάησλα θαη ηνπ ΢σθξάηε παξέρεη νινθιεξσκέλα θξηηήξηα
ακθηζβήηεζεο θαη άξλεζεο ησλ ζχγρξνλσλ κνξθψλ θνπιηνχξαο. Ζ ζπγθεθξηκέλε
θξηηηθή απαμηψλεη ηηο «ππεξβνιέο» ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, ηελ επηξξνή ησλ
θηλεκάησλ εθείλεο πεξηφδνπ απφ ηνλ Νίηζε θαη ηελ παξάδνζε ηνπ Φεκηληζκνχ, ε
νπνία εμηζψλεηαη κε ηελ ηδέα ηεο «αθνιαζίαο». Ζ ιατθή θνπιηνχξα, ηδηαίηεξα ε
κνπζηθή ξνθ, αλαπαξηζηά κία ζχγρξνλε κνξθή βαξβαξφηεηαο ε νπνία δηαβξψλεη
ηε λενιαία. ΢ην ζηφραζηξν ησλ παξαπάλσ θξηηηθψλ κπαίλνπλ νη έλλνηεο ηνπ
πινπξαιηζκνχ θαη ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο (Aronowitz & Giroux, 1988, 175). Δδψ, ε
πξφζθιεζε ηνπ Bloom γηα έλα λέν αλαιπηηθφ πξφγξακκα, ππνγξακκίδεη ν Giroux,
γίλεηαη εκθαλήο. Ζ αλακφξθσζή ηνπ πξέπεη λα βαζηζηεί ζηελ απφξξηςε ησλ
ξηδνζπαζηηθψλ πιεπξψλ ηνπ γηα ηελ θνπιηνχξα, ηε θπιή θαη ην θνηλσληθφ θχιν
θαη λα εδξαησζεί ζε κία παξαδνζηαθή πξφζιεςε ηνπ Γπηηθνχ ζπζηήκαηνο αμηψλ
θαη θπζηθά ζηελ νηθνπκεληθή απνδνρή ησλ ιαηηλνγελψλ γισζζψλ (ζην ίδην, 176).
Ο γξακκαηηζκφο πνπ ππαηλίζζεηαη ν Bloom ζεκειηψλεηαη ζηα θιαζζηθά
ζπγγξάκκαηα (π.ρ. ζηε Βίβιν) θαη ζηε ζέζε φηη νη αλψηεξεο θαη ζχλζεηεο
ιεηηνπξγίεο ηνπ αλζξψπηλνπ λνπ δελ αθνξνχλ ηηο γπλαίθεο, ηηο κεηνλφηεηεο, ηα
παηδηά ηεο εξγαηηθήο ηάμεο θαη ηελ εθπαίδεπζή ηνπο (ζην ίδην, 180).

Ζ πεξίπησζε ηεο θξηηηθήο ηνπ Hirsch δελ είλαη αλεμάξηεηε κε φια ηα

παξαπάλσ, κνινλφηη, ιέεη ν Giroux, κπνξεί λα εληνπίζεη θάπνηνο επηκέξνπο
δηαθνξνπνηήζεηο. Ο Hirsch μεθηλάεη απφ ηελ παξαδνρή φηη ην θξάηνο ησλ Ζ.Π.Α.
βξίζθεηαη ζε θξίζε εμαηηίαο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ηνπ ζπζηήκαηνο, αιιά θαη ηεο
παξαθκηαθήο θνπιηνχξαο ε νπνία «κνιχλεη» νιφθιεξε ηελ ακεξηθαληθή θνηλσλία.
Σν ζρνιείν έρεη απνιέζεη ην ξφιν ηνπ σο βαζηθφο ζεζκφο θνηλσληθνπνίεζεο ησλ
λέσλ θαη εκπέδσζεο ησλ Γπηηθψλ αμηψλ (ζην ίδην, 183). Ζ θξίζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ, φπσο παξνπζηάδεηαη απφ ηα απνηειέζκαηα ησλ ηεζη, νξίδεηαη κε
θξηηήξην ηνλ φγθν ησλ πιεξνθνξηψλ πνπ νη καζεηέο θαηέρνπλ, ψζηε λα
εμνηθεησζνχλ κε ηε Γπηηθή παξαδνζηαθή θνπιηνχξα. Ζ θξίζε απηή
ζηνηρεηνζεηείηαη ζηελ αδπλακία ηνπο λα πξνζεγγίζνπλ ηελ ηζηνξία σο άζξνηζκα
γεγνλφησλ, σο κία ζεηξά ρξνλνινγηθψλ αλαθνξψλ, καρψλ, ζπγγξαθέσλ βηβιίσλ
θαη άιισλ πιεξνθνξηαθψλ ςεθίδσλ. Δπηρεηξψληαο λα πξνζδηνξίζεη κε κεγαιχηεξε
ζαθήλεηα ν Hirsch ηελ έλλνηα ηνπ γξακκαηηζκνχ, ηε ζπλδέεη κε ηελ νηθεηνπνίεζε
θαηεγνξηψλ γλψζεο θαη πιεξνθνξίαο. Οη καζεηέο δε ζα είλαη ζε ζέζε λα γξάθνπλ

331
θαη λα δηαβάδνπλ ζσζηά, αλ δελ ππάξρεη έλα ηζρπξφ ππφβαζξν ρξήζηκσλ
πιεξνθνξηψλ ην νπνίν ζα ηνπο εμαζθαιίδεη ηε δπλαηφηεηα λα ζπκπεξηθέξνληαη σο
ππεχζπλνη πνιίηεο. Σν θνηλφ απηφ ππφβαζξν γλψζεσλ ζα ζπγθξνηείηαη ζηε βάζε
κηαο εληαίαο εζληθήο γιψζζαο, πνπ ζα είλαη ε θαζηεξσκέλε, επίζεκε Αγγιηθή (ζην
ίδην, 185). Πξνρσξψληαο ν Giroux ζηελ απνηίκεζε ησλ ζέζεσλ πνπ εθθξάδνπλ νη
Bloom θαη Hirsch ππνζηεξίδεη φηη ε έλλνηα ηεο δηακάρεο ζην επίπεδν ηεο
θνπιηνχξαο, ηεο γιψζζαο θαη ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο εμαυιψλεηαη. Ζ
πξφζιεςε ηεο ηζηνξίαο, σο ζψκαηνο γλψζεσλ πνπ απιψο κεηαδίδεηαη απφ γεληά ζε
γεληά, ππνλνκεχεη ηε δπλαηφηεηα λα ηδσζνχλ ε ηζηνξία αιιά θαη ε κάζεζε σο
πεδία δηακεζνιαβεκέλα απφ πιηθέο θαη ηδενινγηθέο δπλάκεηο, απφ ηηο νπνίεο ζε
κεγάιν βαζκφ επηθαζνξίδνληαη. Γηα ηνλ Giroux, ηα πξαγκαηηθά αίηηα ηεο θξίζεο
πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ζηνλ ηερλνθξαηηθφ νξζνινγηζκφ ν νπνίνο δηέπεη ηηο
θπξίαξρεο εθπαηδεπηηθέο παξαδφζεηο ησλ Ζ.Π.Α., ζηνλ θαηαλαισηηζκφ θαη ζηνλ
αηνκηθηζκφ πνπ πξνάγεη ε βηνκεραλία καδηθήο θνπιηνχξαο, ζην ξαηζηζκφ, ζην
ζεμηζκφ θαη ζηηο ηαμηθέο αληζφηεηεο θαη, ηειηθά, ζηελ ππνρψξεζε ηεο δεκνθξαηίαο
εμαηηίαο ησλ αληηδξαζηηθψλ πνιηηηθψλ ηεο λεν-θηιειεχζεξεο θαη λεν-ζπληεξεηηθήο
Γεμηάο (ζην ίδην, 190). Ο γξακκαηηζκφο ησλ Bloom θαη Hirsch αληηπαιεχεη ηε
ζπγθξφηεζε αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ πνπ ζα κεηαζρεκαηίζνπλ ηελ αλψηεξε
εθπαίδεπζε ζε θξίζηκν παξάγνληα δξάζεο γηα θνηλσληθή δηθαηνζχλε θαη
δεκνθξαηία. Πνιχ πεξηζζφηεξν, εγγπάηαη κνξθέο εθπαίδεπζεο πνπ παξεκπνδίδνπλ
ηελ αλάδεημε ηεο πνιηηηζκηθήο πνιπκνξθίαο θαη ηελ εκβάζπλζε ηεο δεκνθξαηίαο
γηα νκάδεο νη νπνίεο πθίζηαληαη ηελ αληζφηεηα θαη ηελ θαηαπίεζε (Giroux, 1992,
94) Με κία ζπλνιηθή καηηά ηεο πνιηηηθήο ζπγθπξίαο ζηηο Ζ.Π.Α. ζην ηέινο ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1980, θαηαλννχκε φηη ε πεξίπησζε ησλ Bloom θαη Hirsch
αληηπξνζσπεχεη ηελ πξνζπάζεηα ηεο λέαο ειίη λα μαλαγξάςεη ην παξειζφλ κε
φξνπο ηνπ παξφληνο, ψζηε λα λνκηκνπνηήζεη ηελ νπηηθή θαη ηα ζπκθέξνληα ησλ
πξνλνκηνχρσλ ηάμεσλ. Ζ θξηηηθή ηνπ Giroux ζην γξακκαηηζκφ πνπ πξνηείλεη ε
λενζπληεξεηηθή δηαλφεζε νξίδεη σο ζεκείν αλαθνξάο ηελ ελλνηνινγηθή πξφζιεςε
ηεο θνπιηνχξαο. Ζ ζπληεξεηηθή πξφηαζε επηθπξψλεη ζεσξεηηθά ηελ αμηνπνίεζε
ηεο θνπιηνχξαο ζηελ πξνζπάζεηα δηαηήξεζεο ηεο θνηλσληθήο ηάμεο θαη ηνπ
ειέγρνπ. Ζ θνπιηνχξα σο πξαθηηθή κεηάδνζεο πξνθαζνξηζκέλσλ γλψζεσλ θαη
αμηψλ θαη ε αμηνπνίεζε ηεο παηδαγσγηθήο σο κεραληζκνχ εμαζθάιηζεο ηεο
παξαπάλσ δηαδηθαζίαο ζπγθξνηνχλ ηηο βαζηθέο πιεπξέο ηνπ θπξίαξρνπ ιφγνπ. Ζ

332
ζέζε φηη ε παηδαγσγηθή θαη ν γξακκαηηζκφο απνηεινχλ πεδία παξαγσγήο γλψζεο
θαη θξηηηθήο νηθνδφκεζεο κηαο ελαιιαθηηθήο πνιηηηζκηθήο ηαπηφηεηαο είλαη
εληειψο έμσ απφ ηελ ηδενινγία ησλ λενζπληεξεηηθψλ (ζην ίδην, 95).

Ο Giroux αληρλεχεη ην ραξαθηήξα ηεο ζπδήηεζεο γηα ηελ εθπαίδεπζε, φρη

κφλν ζηελ εζηθή δηάζηαζε ησλ επηρεηξεκάησλ ηνπ λεν-ζπληεξεηηζκνχ, αιιά θαη
ζηε δξακαηηθή ηξνπνπνίεζε ησλ φξσλ δηακφξθσζεο ηεο ζχγρξνλεο θνπιηνχξαο, ε
νπνία επηθαζνξίδεηαη απφ ηελ επέθηαζε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ ζε φιν ην θάζκα ηεο
ζχγρξνλεο θνηλσληθήο δσήο (Giroux, 2006a, 111). Νέεο δηεπξπκέλεο κνξθέο
θνπιηνχξαο, φπσο ηα πνιπκέζα ζηελ πιεξνθφξεζε, ε εηθφλα, νη ειεθηξνληθέο
ηερλνινγίεο θαη ε δηακεζνιάβεζή ηνπο ζηε ζπγθξφηεζε ηεο γλψζεο θαη ηεο
θνηλσληθήο εκπεηξίαο αλαδχνληαη σο ζεκαληηθφηαηεο εθπαηδεπηηθέο δπλάκεηο ζην
ζχγρξνλν θφζκν (ζην ίδην, 204). ΢ε απηή ηελ ηζηνξηθή ζπγθπξία θαη ζην πιαίζην
ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο θνπιηνχξαο ζε πνιηηηθή δχλακε δηακφξθσζεο νπηηθψλ
γηα ηε δσή, ηφζν ε παξαδνζηαθή Γεμηά φζν θαη ε νξζφδνμε Αξηζηεξά έρνπλ
ππνηηκήζεη ηηο λέεο δπλαηφηεηεο πνπ αλνίγνπλ νη ζχγρξνλεο ηερλνινγίεο ησλ κέζσλ
επηθνηλσλίαο. Ζ ηξέρνπζα ζπδήηεζε γηα ηελ εθπαίδεπζε δελ εζηηάδεη κε
ζνβαξφηεηα ζηε ζρέζε αλάκεζα ζην ζρνιείν θαη ζηε καδηθνπνηεκέλε θνπιηνχξα ή,
θαιχηεξα, ζηε ζρέζε ηνπ ζρνιείνπ κε ηελ θαζεκεξηλφηεηα. Καηά ζπλέπεηα, ε
πνιηηηθή, εζηθή θαη θνηλσληθή ζεκαζία ηνπ παηδαγσγηθνχ ξφινπ πνπ επσκίδεηαη ε
δεκνθηιήο θνπιηνχξα ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο κέλεη αδηεξεχλεηε (Giroux, 2000).
Γηα ηνλ Giroux, ε δεκνθηιήο θνπιηνχξα πξνζιακβάλεηαη σο θαζνξηζηηθή δχλακε
δηακφξθσζεο ηεο ζπλείδεζεο ελφο λένπ ηχπνπ αλζξψπνπ πνπ ζηεξείηαη ηελ
πνιηηηθή δσηηθφηεηα ηεο ζπκκεηνρηθήο δεκνθξαηίαο θαη θαηαζθεπάδεη ηνλ
παλίζρπξν κχζν ηνπ απηφλνκνπ θαηαλαισηηθνχ ππνθεηκέλνπ (Giroux, ζην ίδην). Αλ
θαη ν θφζκνο απηφο δελ κπνξεί κε βεβαηφηεηα λα ραξαθηεξηζηεί κεηα-θνξληηθφο,
ππάξρνπλ ζεκαληηθέο αιιαγέο νη νπνίεο ηνλ δηαθνξνπνηνχλ απφ ηνλ πξνγελέζηεξν
θφζκν ηεο πξνπνιεκηθήο πεξηφδνπ. Οη δνκηθέο αιιαγέο πνπ έρνπλ ππνζηεί νη
πξνεγκέλεο θνηλσλίεο ηνπ Γπηηθνχ θφζκνπ, καο ιέεη ν Giroux, επηβάιινπλ κία λένπ
ηχπνπ αλάιπζε ηεο ζρέζεο κεηαμχ θεθαιαίνπ θαη θαζεκεξηλφηεηαο. Ο Giroux
πηνζεηεί ηελ άπνςε ηνπ Stuart Hall φηη ν κεηα-Φνξληηζκφο απνηειεί έλαλ επξχηεξν
φξν ν νπνίνο πεξηγξάθεη κία θνηλσλία κε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά
(αλαβαζκηζκέλνο ξφινο ησλ πιεξνθνξηψλ θαη ησλ ππεξεζηψλ, πεξηζζφηεξν
απνθεληξσκέλεο θαη επέιηθηεο κνξθέο εξγαζίαο, παγθνζκηνπνηεκέλε νηθνλνκία θαη

333
αλαβάζκηζε ηεο ζεκαζίαο ηεο θαηαλάισζεο) απφ εθείλα ηεο επνρήο ηεο «καδηθήο
παξαγσγήο» (Giroux, 2006a/1994, 77).

Σειηθά, ε αληηπαξάζεζε, αλαθνξηθά κε ην ξφιν ηεο εθπαίδεπζεο θαη

εηδηθφηεξα ηνπ δεκφζηνπ παλεπηζηεκίνπ, νπζηαζηηθά αθνξά ηελ ίδηα ηε δεκνθξαηία
θαη ηελ έλλνηα ηεο πνιηηηθήο. Κξηηηθνί, φπσο νη Allan Bloom, L. Cheney, R.
Kimbal, θ.ά., δελ εθθξάδνπλ κφλν ηε λενζπληεξεηηθή αηδέληα γηα ηελ αλψηεξε
εθπαίδεπζε, αιιά ακθηζβεηνχλ ηε δεκνθξαηηθή δεκφζηα δσή θαη ηελ πνιηηηθή θαη
εζηθή πξαθηηθή ησλ θαηξψλ καο (Giroux, 1992, 92). Με θφλην ηε λενθηιειεχζεξε
ηξνπνπνίεζε ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ φξσλ, ε θπξίαξρε νπηηθή γηα ην
γξακκαηηζκφ θαη ηε γεληθφηεξε ζρέζε ηνπ αηφκνπ κε ηε γλψζε δηακνξθψλεηαη
απνθιεηζηηθά απφ ην θηιειεχζεξν θαη λεν-ζπληεξεηηθφ ιφγν πνπ εληζρχεη ηελ
ηδενινγία ηεο αγνξάο θαη ππνβηβάδεη ην γξακκαηηζκφ ζε κέζν θνηλσληθήο
πξνζαξκνγήο. Παξάιιεια, ε θπξίαξρε νπηηθή γηα ην γξακκαηηζκφ ελδηαθέξεηαη λα
κεηαβηβάζεη γλψζεηο θαη αμίεο νη νπνίεο ζεκειηψλνπλ ηελ αλσηεξφηεηα ηνπ Γπηηθνχ
πνιηηηζκνχ έλαληη ησλ άιισλ πνιηηηζκψλ. Οη αμίεο ηεο ζθιεξήο δνπιεηάο, ηεο
παξαδνζηαθήο νηθνγέλεηαο, ηεο ζεζκηθήο εμνπζίαο θαη ησλ εζληθψλ ζπκθεξφλησλ
δηαπνηίδνπλ ηε δεζπφδνπζα πξφηαζε γηα ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα θαη ην
γξακκαηηζκφ. ΢ε απηφ ινηπφλ ην ηνπίν, αλ εμαηξέζνπκε ηελ ελαιιαθηηθή πξφηαζε
ηνπ Paulo Freire, ηνλίδεη ν Giroux, δελ ππάξρεη άιιε ζπγθξνηεκέλε ζέζε πνπ λα
πξνάγεη ηελ θξηηηθή αλάγλσζε ηνπ θνηλσληθνχ γίγλεζζαη. Δπνκέλσο, ν ζεσξεηηθφο
πξνβιεκαηηζκφο θαη ε επηζηεκνληθή εξγαζία ησλ ξηδνζπαζηψλ παηδαγσγψλ γηα ηνλ
θξηηηθφ γξακκαηηζκφ θαη ηελ παηδαγσγηθή έξρεηαη λα θαιχςεη ην ζεσξεηηθφ απηφ
θελφ θαη λα δηαηεξήζεη δσληαλφ ηνλ ππξήλα ησλ παξαδφζεσλ ησλ Gramsci,
Bachtin θαη Volosinov (Giroux, 1988c, 61). ΢ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ν
Giroux ζα δειψζεη φηη ηα επφκελα ρξφληα ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο, πνπ ζα
αμηνπνηεί ηελ πνιηηηθή έλλνηα ηεο πνιηηηζκηθήο δηαθνξάο θαη ζα εκπεδψλεη ην
φξακα ηεο δεκνθξαηηθήο θνηλσλίαο, ζα απνηειέζεη έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα
εθπαηδεπηηθά εγρεηξήκαηα. Απηφ ζεκαίλεη φηη ζα αλαδπζνχλ επηζηεκνληθέο
θαηεπζχλζεηο νη νπνίεο ζα ζπκβάινπλ ζηε γεληθφηεξε πνιηηηθή πξννπηηθή ηεο
αλάδεημεο ησλ αξρψλ ηεο ειεπζεξίαο, ηεο ηζφηεηαο θαη ηεο δηθαηνζχλεο, ρσξίο λα
ππνηηκεζεί ε ζεκαζία ησλ αηνκηθψλ δηθαησκάησλ θαη ησλ δηαθνξεηηθψλ
παξαδφζεσλ (Freire & Giroux, 1989, x). Ζ παξαπάλσ ζέζε πξναλαγγέιιεη ηελ
θεληξηθή ζεκαζία πνπ ζα απνδνζεί ζηελ έλλνηα ηεο δηαθνξάο ζην έξγν ηνπ

334
Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ θαη ηελ επηιεθηηθή πξφζιεςε ηνπ κεηακνληέξλνπ ζηε
δηακφξθσζε κηαο ξηδνζπαζηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ ζηε δεθαεηία ηνπ
1990.

α) Θευπηηικέρ επιπποέρ

Γξακκαηηζκόο θαη κεηακνληέξλν

Ο Giroux απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ζα επηζεκάλεη ηελ αλάγθε λα
αλαπξνζαξκνζηεί ε ππάξρνπζα ξηδνζπαζηηθή ζεψξεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ιφγσ
εκθαλψλ αδπλακηψλ λα ζπκπεξηιάβεη ζην θχξην ζψκα ησλ κειεηψλ ηεο κία
ζθαηξηθφηεξε θαη βαζχηεξε θξηηηθή πξννπηηθή. Πξψηνλ, ε ζεψξεζε απηή αδπλαηεί
λα εξκελεχζεη ηελ θνπιηνχξα ηεο εξγαηηθήο ηάμεο σο πεδίν αληηπαξάζεζεο, αθνχ
απνδέρεηαη ηνλ πιήξε επηθαζνξηζκφ ηεο απφ ηελ αληίζηνηρε θνπιηνχξα ηεο
θπξίαξρεο ηάμεο. Γεχηεξνλ, ε νπηηθή απηή ππνζηεξίδεη φηη νη εθπαηδεπηηθνί πνπ
έξρνληαη ζε επαθή κε καζεηέο απφ νηθνγέλεηεο εξγαηψλ πξέπεη λα επηβεβαηψλνπλ
άθξηηα ηελ ηζηνξία θαη ηηο εκπεηξίεο απηψλ ησλ νκάδσλ. Σξίηνλ, παξαγλσξίδεη ηηο
επηπηψζεηο ηηο νπνίεο έρεη ζην γξακκαηηζκφ ε ζρέζε αλάκεζα ζηελ εμνπζία θαη ηε
γλψζε. Σν δήηεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ είλαη έλα πξφβιεκα απνθιεηζηηθά ηεο
εξγαηηθήο ηάμεο θαη ησλ κεηνλνηήησλ, αθνξά ζηνλ ίδην βαζκφ ηα κεζαία θαη
αλψηεξα ζηξψκαηα ηα νπνία πθίζηαληαη ηελ απνμέλσζε, ηνλ αηνκηθηζκφ, ηελ
απαηζηνδνμία θαη ηελ απιεζηία (Giroux, 1988c, 63). ΢ην ίδην θείκελν, δείρλνληαο ηε
κεηαηφπηζε ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ απφ ηε λεν-καξμηζηηθή θξηηηθή ηεο
πξνεγνχκελεο πεξηφδνπ πξνο ηε κεηακνληέξλα θξηηηθή, ζα εθθξάζεη ηε ζέζε φηη
κία παηδαγσγηθή ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ ζα πξέπεη λα αλαπηχμεη ηνπο άμνλέο
ηεο γχξσ απφ ηελ πνιηηηθή πξφζιεςε ηεο έλλνηαο ηεο δηαθνξάο, απνθεχγνληαο,
ηαπηφρξνλα, ηε κπζνπνίεζε ηνπ πινπξαιηζκνχ. Ζ παηδαγσγηθή απηή ζα
πξνζαλαηνιίδεη ηηο δηαθνξεηηθέο θσλέο πξνο ηνλ εληαίν ζθνπφ λα θαιιηεξγεζεί ε
ηθαλφηεηα δηείζδπζεο ζηελ νπζία ησλ θαηλνκέλσλ θαη λα μεπεξαζηεί ε αλζξψπηλε
θαηαπίεζε. Δδψ, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ζπλαληηέηαη κε ηηο πνηθίιεο πνιηηηζκηθέο
θσλέο γηα λα εθθξάζεη ην αίηεκα ηεο ζπλχπαξμεο κέζα απφ ηε δηαθνξεηηθφηεηα
(ζην ίδην, 72).

Λίγα ρξφληα αξγφηεξα, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ππφ ηελ επηξξνή ηνπ

κεηακνληέξλνπ ζα ζρεκαηνπνηεζεί κε κεγαιχηεξε επθξίλεηα. Ο Giroux ζα
ππνζηεξίμεη φηη ζηηο πνηθίιεο εθδνρέο ηνπ αθνξά ηελ απνθσδηθνπνίεζε θνηλσληθψλ

335
αλαπαξαζηάζεσλ θαη λνεκάησλ. Με βάζε απηφ ην ζθεπηηθφ, ν γξακκαηηζκφο γηα
λα θαηαθέξεη λα γίλεη θξηηηθφο ζα πξέπεη λα θαηαζηήζεη ηηο δνκέο θαη ηηο πξαθηηθέο
πνπ δηακνξθψλνπλ κία δεκφζηα εηθφλα γηα ηα άηνκα θαη ηηο νκάδεο, αληηθείκελν
πνιηηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ. Θα ηζρπξηζηεί φηη ην θνηλσληθφ λφεκα δηακνξθσκέλν
ηζηνξηθά δελ κπνξεί λα ζπγθξνηεί κία πάγηα θαη απαξαβίαζηε δνκή. Απηφ δειψλεη
ηε δηαθνξεηηθή πξφζιεςή ηνπ απφ αληαγσληδφκελεο θνηλσληθέο νκάδεο. Γη‟ απηφ ην
ιφγν, ν γξακκαηηζκφο αμηνπνηείηαη σο «θξίζηκε πξαθηηθή θαηαλφεζεο ηεο
ηαπηφηεηαο ηνπ „άιινπ‟». Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ππεξβαίλεη ηα αζθπθηηθά πιαίζηα
ηεο αλάπηπμεο ηερληθψλ δεμηνηήησλ θαη αλαθέξεηαη ζηνλ εθδεκνθξαηηζκφ ηεο
δεκφζηαο δσήο. Μία ηέηνηα πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ κπνξεί παξά λα
απνβιέπεη ζηελ αλάδεημε ηεο δηαθνξάο σο πνιηηηθνχ δεηήκαηνο θαη ζηνλ
εκπινπηηζκφ ηεο δεκνθξαηίαο. Ο Giroux ζα θάλεη δχν ζεκαληηθά ζρφιηα ζε απηφ ην
ζεκείν. Θα αμηνπνηήζεη ηελ έλλνηα ησλ θνηλσληθνπνιηηηζκηθψλ ζπλφξσλ γηα λα
δειψζεη φηη ε νπηηθή καο δελ κπνξεί λα ζπγθξνηείηαη έμσ απφ απηά. Δπίζεο, ζα
επηθεληξσζεί ζηε δηάζηαζε ηνπ γξακκαηηζκνχ σο απνθαζηζηηθήο δχλακεο
δηακφξθσζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Τπάξρνπλ ηα φξηα κέζα ζηα νπνία
ζπγθξνηείηαη ε ηαπηφηεηα ηνπ ππνθεηκέλνπ, αιιά ππάξρεη θαη ν θνηλφο ηφπνο, ε
θνηλσληθή δψλε φπνπ ζπλαληηνχληαη ηα ππνθείκελα. Οη παξαπάλσ ζεσξήζεηο
επηρεηξνχλ λα ζπλδέζνπλ ην γξακκαηηζκφ κε ην δήηεκα ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ζηηο
ζχγρξνλεο θνηλσλίεο θαη λα εληάμνπλ απηή ηε ζρέζε ζην επξχηεξν πιέγκα ηεο
εμνπζίαο θαη ηνπ θνηλσληθνχ ζπζρεηηζκνχ δχλακεο. Ο γξακκαηηζκφο, εδψ,
πξνζιακβάλεηαη κε δχν ππνζηάζεηο. Ζ πξψηε είλαη ε εζηθή κε ηελ έλλνηα φηη νη
θνηλσληθέο νκάδεο θαη ηα άηνκα πηνζεηνχλ κε βάζε ηα θπιεηηθά, ηαμηθά θαη
εζλνηηθά ηνπο ραξαθηεξηζηηθά δηαθνξεηηθέο αλαγλψζεηο γηα ηνλ θνηλσληθφ θφζκν
θαη ηνπο «άιινπο». Ζ δεχηεξε είλαη ε πνιηηηθή κε ηελ έλλνηα φηη ν γξακκαηηζκφο
δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη κία νπδέηεξε επηζηεκνινγηθή θαηεγνξία, αθνχ ν ηξφπνο κε
ηνλ νπνίν «δηαβάδνπκε» ηνλ θφζκν ζπλεπάγεηαη πάληα κία ζρέζε εμνπζίαο. Ο
γξακκαηηζκφο σο ελδπλακσηηθή πξάμε πξνυπνζέηεη φηη νη άλζξσπνη γξάθνπλ,
κηινχλ θαη πξνζιακβάλνπλ αθνχζκαηα ζηε γιψζζα ηεο δηαθνξάο, ζε κία γιψζζα
δειαδή ζηελ νπνία ην λφεκα κεηαβάιιεηαη ζπλερψο θαη δηακνξθψλεηαη απφ πνιιέο
παξακέηξνπο. Δίλαη απηφ αθξηβψο πνπ κεηαζρεκαηίδεη ηνπο καζεηέο ζε ππνθείκελα
ηεο ηζηνξίαο, ηα νπνία ζπλερψο ππεξβαίλνπλ ηα πνιηηηζκηθά φξηα ηεο χπαξμήο ηνπο
γηα λα ζπλαληήζνπλ ην δηαθνξεηηθφ. Ζ έκθαζε ε νπνία απνδίδεηαη ηελ πεξίνδν

336
απηή ζηε ζρέζε ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηηο έλλνηεο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ηεο
ηαπηφηεηαο απνηππψλεη ηελ πηνζέηεζε ησλ κεηακνληέξλσλ ζέζεσλ ζην πεδίν ηνπ
γξακκαηηζκνχ θαη νπζηαζηηθά ζπγθξνηεί ην κεηακνληέξλν θξηηηθφ γξακκαηηζκφ
(Giroux, 1991b, x). Ζ πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηα πιαίζηα ηνπ
κεηακνληέξλνπ δελ κπνξεί παξά λα βαζίδεηαη ζηελ επίγλσζε ηεο
απνζπαζκαηηθφηεηά ηεο θαη ζηελ απφξξηςε ησλ θαζνιηθψλ βεβαηνηήησλ, πξάγκα
πνπ καο επηηξέπεη, αλαθέξεη ν Giroux, λα κηιάκε γηα πνιιέο θαη φρη γηα κία θαη
κφλε εθδνρή γξακκαηηζκνχ (ζην ίδην, xvi). Γηα ηνλ Giroux, νη παηδαγσγνί νθείινπλ
λα δηεξεπλήζνπλ ηελ θνηλσληθή θχζε ηνπ γξακκαηηζκνχ, ηνλ πνιπδηάζηαην θαη
δπλακηθφ ραξαθηήξα ηνπ ζηε βάζε ηεο επξχηεξεο αληίιεςήο ηνπο γηα ηε γλψζε θαη
ηελ παηδαγσγηθή. Απηή ε ζέζε νπζηαζηηθά πξνηείλεη ηελ θξηηηθή ελδπλάκσζε ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ γηα ηελ ππέξβαζε ζηεξενηππηθψλ ζρεκάησλ αλαθνξηθά κε ηελ
θπξίαξρε θνπιηνχξα, αιιά θαη κε ηελ θνπιηνχξα ηεο θνηλφηεηαο απφ ηελ νπνία
πξνέξρνληαη. Πξνηείλεη, επίζεο, κία θξηηηθή αλάγλσζε ηεο θνηλσληθήο δσήο ζην
επίπεδν ηεο νηθείαο πνιηηηζκηθήο δψλεο θαη, ηαπηφρξνλα, ακθηζβήηεζε ησλ
θπξίαξρσλ αλαθνξψλ ηεο εμνπζίαο (Giroux, 1990a, 98). Ωζηφζν, ε ελδπλάκσζε
ησλ εθπαηδεπνκέλσλ πξέπεη λα ζπλνδεχεηαη απφ ηελ θξηηηθή ελίζρπζε θαη ησλ
εθπαηδεπηηθψλ. Έλαο αλαβαζκηζκέλνο θξηηηθά ξφινο ησλ εθπαηδεπηηθψλ
ζπλεπάγεηαη ηε ζχλζεζε ηνπ ζρεδηαζκνχ θαη ηεο εθπαηδεπηηθήο εθαξκνγήο,
δειψλεη ηε ζπγθξνηεκέλε ζθέςε πνπ νδεγεί ζηε δξάζε θαη ζηε δηαηχπσζε
εξσηεκάησλ γηα ην ζχλνιν ηεο δηδαθηηθήο θαη καζεζηαθήο δηαδηθαζίαο. Δδψ, ν
Giroux, δηαηεξεί έλαλ απφ ηνπο πην ζηαζεξνχο πξνβιεκαηηζκνχο ηνπ βαζηθνχ
ππξήλα ηεο ζθέςεο ηνπ. Ο πξνβιεκαηηζκφο απηφο αθνξά ηνλ εθπαηδεπηηθφ
δηαλννχκελν ν νπνίνο δηακνξθψλεη ν ίδηνο ηνπο φξνπο εξγαζίαο ηνπ, ζρεδηάδεη ην
πιηθφ πνπ ζα ρξεζηκνπνηήζεη ζηελ ηάμε θαη κνηξάδεηαη ηηο αγσλίεο ηνπ κε άιινπο
εθπαηδεπηηθνχο ζηε βάζε κίαο ζπιινγηθήο αληηκεηψπηζεο ηνπ έξγνπ ηνπ (Giroux,
1987, 180).

΢ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, ν Giroux ζα ζπγθξνηήζεη κε πην

νινθιεξσκέλν ηξφπν ηελ νπηηθή ηνπ γηα ηε ζεσξία ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ.
Αξρηθά, ζα επαλαιάβεη απηφ πνπ ήδε έρεη ππνζηεξίμεη απφ ηελ πξνεγνχκελε
δεθαεηία γηα ηελ ηδηαίηεξε ζπκβνιή ηεο θξηηηθήο ζθέςεο θαη ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηε
ζπγθξφηεζε ηνπ πνιηηηθνχ ππνθεηκέλνπ ζε κία ξηδνζπαζηηθή δεκνθξαηία. Γη‟ απηφ
ζα γξάςεη:

337
 «Ζ αμηνπνίεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ γηα ηνλ πνιηηηθφ ζηφρν ηεο θξηηηθήο
δεκνθξαηίαο δελ κπνξεί λα ζπκβηβαζηεί κε ηηο ηξέρνπζεο αληηιήςεηο γηα ην
γξακκαηηζκφ ν νπνίνο ππνβηβάδεηαη ζε κία αθξσηεξηαζκέλε δηαδηθαζία
απφθηεζεο δεμηνηήησλ αλαθνξηθά κε ην γξαπηφ ιφγν ή εθκάζεζεο θαλφλσλ
θαη θσδίθσλ ελφο ζηελνχ πιαηζίνπ αλαθνξάο. Αλ πξνζιάβνπκε ηνλ θφζκν σο
θείκελν, ηφηε ν γξακκαηηζκφο ζπλδέεηαη κε ηηο ζπκβαηηθέο ρξήζεηο ησλ
βηβιηνζεθψλ, κε ηελ ηέρλε θαη ηνπο ρψξνπο έθζεζήο ηεο, θαζψο θαη κε ηα
δεκφζηα πεδία εκθάληζεο ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο… ».

(Giroux, 1992, 243).

΋πσο αλαθέξακε παξαπάλσ, κία απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο ιεηηνπξγίεο ηνπ

γξακκαηηζκνχ ζηε ζεσξία ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ είλαη ε ζχιιεςε θαη
ζπγθξφηεζε ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο κε βάζε ηελ εμέηαζε ησλ «πξαθηηθψλ
αλαπαξάζηαζεο». Ο γξακκαηηζκφο απνθηά ζηνηρεία ελφο θξηηηθνχ εγρεηξήκαηνο,
φηαλ πξνζειψλεηαη ζηηο κνξθέο κε ηηο νπνίεο αλαπαξίζηαληαη ηα θνηλσληθά
ππνθείκελα θαη επηρεηξεί ηε ζχλδεζε ησλ πξαθηηθψλ απηψλ κε ηηο πνηθίιεο θαη,
ζπρλά, αληηθαηηθέο αλαγλψζεηο ηνπ θφζκνπ. Απηφ ην ηειεπηαίν γίλεηαη θξίζηκν απφ
ζεσξεηηθή ζθνπηά, γηαηί ζπκβάιιεη ζε κία ζθαηξηθφηεξε αληίιεςε ησλ φξσλ
ζπγθξφηεζεο ησλ ηαπηνηήησλ. Ο γξακκαηηζκφο γίλεηαη πεδίν απνθάιπςεο ησλ
ζπλφξσλ κέζα ζηα νπνία ζρεκαηνπνηνχληαη απηά ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ
θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ. Ζ έλλνηα ησλ ζπλφξσλ κεηαθέξεηαη, έηζη, απφ ηελ
επξχηεξε παηδαγσγηθή ζεψξεζε ηνπ Giroux σο κνληέιν αλάιπζεο ησλ
πνιηηηζκηθψλ ηαπηνηήησλ θαη σο θξηηήξην θαηαλφεζεο ησλ αζχκκεηξσλ ζρέζεσλ
εμνπζίαο ζην ζεσξεηηθφ-πξαθηηθφ πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ. Ζ έλλνηα ηνπ
γξακκαηηζκνχ, ζπκπιεξψλεη ν Giroux, δελ κπνξεί λα εθιεθζεί σο κία γξακκηθή,
κνλνιηζηθή δηάζηαζε πνπ εμαιείθεη ην αβέβαην θαη αλαγλσξίδεη κφλν ην θπξίαξρν
(ζην ίδην, 244). Θεσξείηαη θξίζηκε ινηπφλ ε ζπζρέηηζή ηεο κε ηελ εμνπζία θαη ηε
δηαθνξά. ΋κσο, ζην πιαίζην ηεο παηδαγσγηθήο πξαθηηθήο, ε παξαπάλσ δηαιεθηηθή
ζχλδεζε ππνδεηθλχεη ηελ αλάγθε λα ζπλεηζθέξεη ν γξακκαηηζκφο ζηελ
επηζηεκνληθή αλάιπζε θαη εξκελεία ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο κε ζθνπφ ηελ
αλάπηπμε ηεο θνηλσληθν-πνιηηηθήο δξάζεο θαη ηνπ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ.
Ο Giroux έρεη αλαθεξζεί απφ ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν ζηελ θεληξηθφηεηα ηεο
αλάπηπμεο κνξθψλ αλζξψπηλεο δξάζεο ζην πιαίζην ησλ ξηδνζπαζηηθψλ
ζεσξήζεσλ γηα ην γξακκαηηζκφ. Θεσξεί φηη ε θξηηηθή αμηνπνίεζε ηνπ ιφγνπ θαη ε

338
παξαγσγή θνηλσληθψλ λνεκάησλ δε ζα πξέπεη λα εγθισβίδεηαη ζηελ αλάιπζε ησλ
ηδενινγηθψλ ιεηηνπξγηψλ ηνπ θεηκέλνπ. Γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, απαηηείηαη ε
ελζσκάησζε ηεο ηδενινγηθήο θξηηηθήο κε ηελ πξννπηηθή ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο ζε
έλα δηαιεθηηθφ ζρήκα ζπδήηεζεο ηνπ ππνθεηκέλνπ κε ηνλ θφζκν ηνπ. Έηζη, ε
παηδαγσγηθή πξαθηηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ εηζάγεη ηελ πξννπηηθή ζπγθξφηεζεο ελφο
επξχηεξνπ πνιηηηθνχ εγρεηξήκαηνο ην νπνίν ζεκειηψλεηαη ζηε δπλαηφηεηα ηνπ
αλζξψπνπ λα θαηαλνεί ηνπο φξνπο χπαξμήο ηνπ θαη λα δξα γηα λα αιιάμεη ηνλ
θφζκν (Giroux, 1988c, 66). Δδψ, ε θξηηηθή ζεσξία γηα ην γξακκαηηζκφ εκθαλίδεηαη
σο κέξνο απηνχ πνπ ν Giroux νλνκάδεη «γιψζζα ηεο δπλαηφηεηαο»51. Οπζηαζηηθά,
ε έλλνηα ηεο δπλαηφηεηαο θαζηζηά ηε καζεζηαθή πξάμε ζπκβαηή κε ηηο αλεζπρίεο,
ηα φλεηξα θαη ηηο εκπεηξίεο πνπ νη εθπαηδεπφκελνη κεηαθέξνπλ ζην πεδίν ηεο
εθπαίδεπζεο, αιιά θαη γεληθφηεξα ζηε δψλε ηεο θνπιηνχξαο (Giroux, 1987, 176).
Δθείλν πνπ πξνθξίλεη ν Giroux είλαη ε αμηνπνίεζε ησλ εκπεηξηψλ ησλ καζεηψλ ζηε
καζεζηαθή δηαδηθαζία, ε λνκηκνπνίεζε ηεο θσλήο θαη ηεο ηζηνξίαο ηνπο. ΋κσο, ν
θξηηηθφο γξακκαηηζκφο δελ κπνξεί λα νινθιεξψζεη ηελ απνζηνιή ηνπ δίλνληαο
θσλή ζηηο πνιπδηάζηαηεο εκπεηξίεο ηηο νπνίεο νη καζεηέο θέξλνπλ καδί ηνπο ζηελ
ηάμε ή ζε άιιεο πνιηηηζκηθέο ζθαίξεο ηεο θνηλσληθήο δσήο. Ζ επηβεβαίσζε ηεο
θνπιηνχξαο ησλ καζεηψλ ζα πξνζιάβεη αληηδξαζηηθφ ραξαθηήξα, αλ δελ θηλεζεί
θξηηηθά πξνο ην πεξηερφκελν θαη ηνπο πξνζαλαηνιηζκνχο ησλ θνηλσληθψλ
εκπεηξηψλ πνπ ηε ζπγθξνηνχλ, αλ, κε άιια ιφγηα, δε ζρεκαηνπνηήζεη κε ζαθή
ηξφπν ηηο αδπλακίεο θαη ηα φξηα ησλ πνιιαπιψλ θαη αληηθαηηθψλ θσλψλ (Giroux,
1989, 133).

΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, ε πξννπηηθή γηα ηελ θαζηέξσζε κηαο θξηηηθήο

αληίιεςεο γηα ην γξακκαηηζκφ πξέπεη λα ζπλζέηεη ηελ απφθηεζε θνηλσληθψλ
δεμηνηήησλ κε ηελ θξηηηθή αλάιπζε ησλ ηζηνξηθψλ, πνιηηηζκηθψλ ζπληζησζψλ

51
Ζ Suzanne Clark, ππνβάιινληαο ζε θξηηηθή ηε «γιψζζα ηεο δπλαηφηεηαο» ηνπ Giroux,
επηζεκαίλεη φηη ν ζπγθεθξηκέλνο φξνο ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα επεθηείλεη ην ιφγν ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο ζε φιν ην θάζκα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη λα ηνλ πξνθπιάμεη απφ ηνλ θίλδπλν λα
θαζεισζεί ζην επίπεδν ηεο ζεσξεηηθήο αζάθεηαο. Ωζηφζν, αλ θαη ην άλνηγκα πξνο ηελ επηινγή ηνπ
δηαθνξεηηθνχ κπνξεί λα ζεσξείηαη ζεκαληηθφ ζε κία πεξίνδν αληηδξαζηηθψλ ζεζκηθψλ αιιαγψλ, δελ
απαληά ζηηο δπζθνιίεο πνπ ζπλαληνχλ νη εθπαηδεπηηθνί φισλ ησλ βαζκίδσλ ζηε ζπγθξφηεζε ελφο
θξηηηθνχ ιφγνπ θαη ζηo κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ ζε νπζηαζηηθή αληίζηαζε (Clark, 1991, 214).

339
(θνηλσληθφ θχιν, θπιή θαη θνηλσληθή ηάμε), πνπ ζπγθξνηνχλ ηνλ νξίδνληα ηνπ
ππνθεηκέλνπ. ΢ηελ πεξίπησζε απηή, ν γξακκαηηζκφο γίλεηαη παηδαγσγηθφο θαη
πνιηηηθφο κεραληζκφο πξνψζεζεο ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο. Γηακνξθψλεη
ηνπο ηδενινγηθνχο θαη πιηθνχο φξνπο γηα ηελ αλάπηπμε θηλεκαηηθψλ κνξθψλ
θνηλσληθήο δξάζεο κέζα θαη έμσ απφ ηα ζεζκηθά φξηα ηεο εθπαίδεπζεο (Giroux,
1988c, 64). Ζ πξννπηηθή απηή δελ πξέπεη λα αγλνήζεη ην θαηλφκελν ηνπ
αλαιθαβεηηζκνχ ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο. Ο αλαιθαβεηηζκφο σο ζχλζεην
θνηλσληθφ θαηλφκελν πξέπεη λα αλαιπζεί κε ηέηνηνλ ηξφπν, ψζηε λα θαλνχλ νη
πνιηηηθέο ηνπ εθθάλζεηο. Ζ ζπγθεθξηκέλε έλλνηα νπζηαζηηθά ιεηηνπξγεί σο
πξνθάιπκκα, γηα ινγαξηαζκφ ησλ ηζρπξψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, ηνπ απνθιεηζκνχ
απφ ην δεκφζην ιφγν ησλ θησρψλ ζηξσκάησλ, ησλ κεηνλνηήησλ, ησλ θπιεηηθψλ
νκάδσλ θαη ησλ γπλαηθψλ. ΋κσο, γηα ηνλ Giroux, ε πξαγκαηηθφηεηα ηνπ
αλαιθαβεηηζκνχ πξέπεη λα ζεσξείηαη έθθαλζε ησλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ
αληζνηήησλ θαη φρη αηηία ηνπο. Οη ηερλνθξαηηθνχ ηχπνπ εθζηξαηείεο ησλ επίζεκσλ
θνξέσλ ηνπ θξάηνπο γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπ ζπζθνηίδνπλ παξά εληνπίδνπλ ηηο
βαζηέο ηνπ ξίδεο ζηηο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη ζηηο θνηλσληθέο αληζφηεηεο (Giroux,
1992, 244). Δπίζεο, ε πξνζέγγηζε ηνπ πνιηηηθνχ απηνχ πξνβιήκαηνο δελ εγθχπηεη
ζηελ απινπζηεπηηθή παξαδνρή ηεο αδπλακίαο ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ
λα απνθηήζνπλ ιεηηνπξγηθέο ηθαλφηεηεο νη νπνίεο ζα ηνπο επηηξέςνπλ λα
ελζσκαησζνχλ ζηελ νηθνλνκία. Ζ πξφζιεςε ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ σο θνηλσληθή
πξαθηηθή επηηξέπεη ζηνλ Giroux λα εκβαζχλεη ην ζπιινγηζκφ ηνπ θαη λα ζπλδέζεη
ην ζπγθεθξηκέλν φξν κε ηε ζεσξία ηεο πνιηηηζκηθήο εγεκνλίαο, αιιά θαη κε
ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο αληίζηαζεο. Απφ απηή ηελ άπνςε, ν Giroux έξρεηαη πην
θνληά ζηνλ Freire πνπ αληηιακβάλεηαη ηνλ αλαιθαβεηηζκφ σο κνξθή πνιηηηζκηθήο
εγεκνλίαο, αιιά θαη ζηνλ Aronowitz ν νπνίνο βιέπεη ζηε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα φρη
απιψο ην ζηνηρείν ηεο «αληθαλφηεηαο ζθέςεο», αιιά θαη ηελ πξάμε ηεο
αληίζηαζεο. Με άιια ιφγηα, ε νπηηθή απηή αλνίγεη ην ζεσξεηηθφ δξφκν ηεο
εμήγεζεο, γηαηί ηα κέιε ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ή άιισλ θαηαπηεζκέλσλ νκάδσλ
αξλνχληαη λα πηνζεηήζνπλ ζπλεηδεηά ή αζπλείδεηα ηνπο πνιηηηζκηθνχο θψδηθεο θαη
ην γξακκαηηζκφ ηεο θπξίαξρεο ηάμεο. Απηή ε άξλεζε δελ πξέπεη λα ππνηηκεζεί απφ
ηελ αλάιπζε πνπ επηρεηξείηαη ζην πιαίζην ηεο ζπγθξφηεζεο ηνπ ξηδνζπαζηηθνχ
γξακκαηηζκνχ, αθνχ απνηειεί ζεκαληηθή επθαηξία λα δηεξεπλεζνχλ φιεο νη
πνιηηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο φςεηο ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ (Giroux, 1988c, 67).

340
 Μία άιιε δηάζηαζε ηεο πξφζιεςεο ηνπ γξακκαηηζκνχ απφ ηνλ Giroux ππφ
ην θσο ησλ κεηακνληέξλσλ ηδεψλ, πξέπεη λα ζεσξείηαη ε έκθαζε ζην κηθξνεπίπεδν
ηεο ζρνιηθήο ηάμεο. Ζ ξηδνζπαζηηθή ζεσξία είρε εζηηάζεη ππεξβνιηθά ζηα
εμσηεξηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο εθπαίδεπζεο, ζηηο δνκηθέο δπλάκεηο πνπ επελεξγνχλ
ζηε ζπγθξφηεζε ηεο ζρνιηθήο γλψζεο θαη, επνκέλσο, είρε ππνβαζκίζεη ηελ
αιιειεπίδξαζε ησλ βαζηθψλ ππνθεηκέλσλ ηεο ζρνιηθήο δσήο (δειαδή ηνπο
δαζθάινπο θαη ηνπο καζεηέο), θαζψο θαη ηε ζεκαζία ηεο επαθήο ηνπο κε ηα
ζρνιηθά θείκελα. ΋κσο, ε θξηηηθή πξνζέγγηζε γηα ηελ εθπαίδεπζε δελ πξέπεη λα
παξαγλσξίδεη ηελ ίδηα ηελ παηδαγσγηθή δηαδηθαζία θαη ηηο πιεπξέο ηεο πνπ έρνπλ
λφεκα αλαθνξηθά κε ηα δεηήκαηα ηεο λνκηκνπνίεζεο θαη ηεο παξαγσγήο ηεο
γλψζεο. Σν ελδηαθέξνλ καο γηα ηελ παηδαγσγηθή πξάμε ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ηνπ
ζρνιείνπ δελ αλαβαζκίδεη κφλν ηελ αληίιεςή καο γηα ηνπο ηξφπνπο πνπ ηα
ππνθείκελα βαζίδνληαη ζηνπο δηθνχο ηνπο πνιηηηζκηθνχο θψδηθεο γηα λα
ζπκκεηάζρνπλ ζηελ επίζεκε παηδαγσγηθή δηαδηθαζία, αιιά εμππεξεηεί θαη κία απφ
ηηο ζεκειηψδεηο ζηνρεχζεηο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο θαη ηνπ θξηηηθνχ
γξακκαηηζκνχ ε νπνία αθνξά ηελ πξννπηηθή ηεο ρεηξαθεηεηηθήο ηεο παξέκβαζεο
(Giroux & McLaren, 1992, 23). Έλαο ξηδνζπαζηηθφο ινηπφλ ιφγνο γηα ηελ
παηδαγσγηθή νθείιεη λα ελζσκαηψλεη ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ ηνλ θξηηηθφ
γξακκαηηζκφ γηα λα επηθεληξψλεηαη πην απνηειεζκαηηθά ζηηο πξνυπνζέζεηο
ζπγθξφηεζεο ηεο γλψζεο ζηνλ θνηλσληθφ ρψξν ηνπ ζρνιείνπ. ΢ην κεγαιχηεξφ ηνπο
κέξνο ηα ζρνιηθά θείκελα εμππεξεηνχλ ηε λνκηκνπνίεζε ζπγθεθξηκέλσλ
παηδαγσγηθψλ ζεσξήζεσλ πνπ αληινχλ ηε δπλακηθή ηνπο απφ ηνλ νξίδνληα ησλ
θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ νκάδσλ. ΢ε απηφ ην ζεκείν, ε ζρνιηθή
γλψζε πξέπεη λα θαηαλνεζεί σο ζπγθεθξηκέλε ηδενινγηθή θαηαζθεπή θαη λα
ηνπνζεηεζεί ζε ζρέζε κε ηνλ πνιηηηζκηθφ ιφγν ν νπνίνο αλαπαξάγεη θνηλσληθνχο
απνθιεηζκνχο. Απφ ηε ζθνπηά, φκσο, ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ, ε γλψζε πνπ
είλαη ελζσκαησκέλε ζηα ζρνιηθά θείκελα αληηκεησπίδεηαη σο πεδίν θνηλσληθήο
θξηηηθήο θαη ακθηζβήηεζεο. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο απνδνκεί ηηο αζέαηεο
ηδενινγηθέο ηεο πηπρέο θαη ιεηηνπξγίεο, ψζηε λα απνθαιπθζνχλ νη πνιηηηζκηθέο
δηακεζνιαβήζεηο πνπ ηελ νξηνζεηνχλ. Ζ ζπγθεθξηκέλε ζεψξεζε αλαγλσξίδεη φηη
θακηά γλψζε θαη θαλέλα θείκελν δελ κηιάεη απφ κφλν ηνπ θαη αληηπξνηείλεη ηελ
αλάδεημε ηεο θνηλσληθά ζπγθξνηνχκελεο θχζεο ησλ θεηκέλσλ θαη ησλ αλαγλσζηψλ
ηνπο (Giroux & McLaren, 1992, 24). Ωζηφζν, ν Giroux δελ παξαγλσξίδεη ηνπο

341
θηλδχλνπο ηεο δηαπξαγκάηεπζεο ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ κέζα ζηα φξηα ησλ
θεηκεληθψλ αλαιχζεσλ, ε νπνία ζα παξάβιεπε ηηο κνξθέο γλψζεο ηεο θαζεκεξηλήο
εκπεηξίαο. Απηέο νη κνξθέο γλψζεο, πνπ ζπγθξνηνχλ ηελ αλζξψπηλε εκπεηξία
πξνσζνχλ, ηαπηφρξνλα, ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο εκθαλίδνληαο ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο
σο θάηη αλαπφδξαζην. Δπηζεκαίλεηαη ινηπφλ ν θίλδπλνο ε θξηηηθή λα εγθισβηζηεί
ζε έλαλ θχθιν δηαπξαγκάηεπζεο ηνπ λνήκαηνο ρσξίο λα ζπλππνινγηζηνχλ νη
πνιηηηθν-ηδενινγηθέο δπλάκεηο ζπγθξφηεζεο ηεο ηαπηφηεηαο ησλ ππνθεηκέλσλ. Ο
θξηηηθφο γξακκαηηζκφο, επνκέλσο, δελ πξέπεη λα βπζίδεηαη ζην κηθξν-επίπεδν ησλ
γισζζηθψλ εξκελεπηηθψλ ζρεκάησλ, αιιά λα εμπςψλεη παξάιιεια ηελ αληίιεςε
ησλ καζεηψλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο ακθηζβήηεζεο ησλ ζεζκηθψλ θαη δνκηθψλ
ζρέζεσλ εμνπζίαο (ζην ίδην, 25). Δδψ αθξηβψο ν Giroux νξίδεη έλα θαηλνχξγην
ζεκείν αλαθνξάο γηα ην γξακκαηηζκφ. Ζ θξηηηθή ακθηζβήηεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ
ζηα φξηα ηεο παξάδνζεο ηνπ κνληεξληζκνχ επηηξέπεη λα αλαδεηρζεί ε πνιπκνξθία
ηνπ ζην επίπεδν ηεο έληππεο θαη «ειεθηξνληθήο θνπιηνχξαο». Ζ ζέζε απηή
πξνηείλεη ην θξηηηθφ άλνηγκα ηνπ γξακκαηηζκνχ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ησλ πνηθίισλ
κνξθψλ θνπιηνχξαο θαη ηε δηεξεχλεζε ησλ θεηκέλσλ σο ζηνηρείσλ κηαο δεκφζηαο
παηδαγσγηθήο είηε ζην επίπεδν ηνπ πξαγκαηηζκνχ ηεο αγνξάο είηε ζην πιαίζην ηεο
παξαδνζηαθήο παηδαγσγηθήο νπηηθήο (Giroux, 2000).

΢χκθσλα κε ηνλ Christopher Robins, απφ ηε ζηηγκή πνπ ν Giroux

ζπλαξζξψλεη ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή κε ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο ε έλλνηα ηνπ
γξακκαηηζκνχ δηεπξχλεηαη. Με άιια ιφγηα, ν Giroux επηδνθηκάδνληαο ηηο ζέζεηο
ηνπ Raymond Williams δελ αξθείηαη ζηηο παξαδνζηαθέο κνξθέο ηνπ έληππνπ ιφγνπ
γηα λα πξνρσξήζεη ζηε ζπγθξφηεζε ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ πξφηαζεο γηα ην
γξακκαηηζκφ. Ζ ηδέα ηεο (ειεθηξνληθήο) πνιπκνξθίαο ηνπ γξακκαηηζκνχ είλαη
απνηέιεζκα ηνπ δπλακηθνχ ραξαθηήξα ηεο δεκφζηαο θνπιηνχξαο, ησλ πνιιαπιψλ
θσδίθσλ πνπ ηε ζπγθξνηνχλ θαη ησλ εηθφλσλ, αθνπζκάησλ, θεηκέλσλ, αθεγήζεσλ,
πνπ ηελ θαηαθιχδνπλ (Robins, 2006, xix). Άιισζηε, ε ακθηζβήηεζε ηνπ έληππνπ
γξακκαηηζκνχ σο κνλαδηθήο πεγήο ηεο ζχγρξνλεο γλψζεο δηαθνξνπνηεί ηελ νπηηθή
ηνπ Giroux, αλ απηή ζπγθξηζεί κε ηελ πξνγελέζηεξε ζέζε ηνπ φηη ην βηβιίν θαη ε
έληππε θνπιηνχξα πξέπεη λα ζεσξνχληαη αζθαιέζηεξα κέζα πξνψζεζεο ηεο
θνηλσληθήο κφξθσζεο θαη ηνπ θξηηηθνχ ζηνραζκνχ (Giroux, 1980, 95). Γηα ηνλ
Giroux, ε ζεκεξηλή λενιαία δε βαζίδεηαη ζηελ θνπιηνχξα ηνπ βηβιίνπ γηα λα
νηθνδνκήζεη ηνλ ραξαθηήξα ηεο ηαπηφηεηάο ηεο. Ζ πιεζψξα νπηηθψλ εξεζηζκάησλ

342
θαη ειεθηξνληθψλ παξαζηάζεσλ κεηαηνπίδνπλ ην θέληξν βάξνο ηεο θαζεκεξηλήο
εκπεηξίαο ησλ λέσλ πξνο λέεο κνξθέο γξακκαηηζκνχ πνπ ηξνπνπνηνχλ ηηο ζηάζεηο,
ηηο αλάγθεο θαη ηηο επηζπκίεο ηνπο. Απηφ ην πεδίν δελ πξέπεη λα κείλεη αδηεξεχλεην
απφ ηνπο θξηηηθνχο παηδαγσγνχο. Ζ πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ σο κνξθήο
καδηθήο θνπιηνχξαο ζπληζηά έλα ζνβαξφ πεδίν θνηλσληθήο αλάιπζεο ην νπνίν
αιιάδεη ηνπο εξεπλεηηθνχο πξνζαλαηνιηζκνχο ηεο ζχγρξνλεο παηδαγσγηθήο.
΢πλεπψο, ε «κνληέξλα» ζέζε αλαθνξηθά κε ηε ζηαζεξή θαη κνλνδηάζηαηε θχζε
ηνπ γξακκαηηζκνχ πξέπεη λα επαλαπξνζδηνξηζηεί. Ο γξακκαηηζκφο ζεσξείηαη,
πιένλ, κία δπλακηθά εμειηζζφκελε έλλνηα πνπ εηζάγεη ηνπο καζεηέο ζε πνιιαπιά
πεδία γλψζεο. Ο Giroux ππνγξακκίδεη ηελ αλάγθε ππεξάζπηζεο ηεο νπζηαζηηθήο
ελίζρπζεο ησλ καζεηψλ ζηελ πξννπηηθή ζπγθξφηεζεο ελαιιαθηηθψλ ζθαηξψλ
θνπιηνχξαο κέζα, φκσο, απφ ηελ νηθεηνπνίεζε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ. Οη λένη δελ
αξθεί λα γίλνπλ θξηηηθνί αλαγλψζηεο ηεο ζχγρξνλεο θνπιηνχξαο ησλ πνιπκέζσλ,
πξέπεη λα κάζνπλ λα αμηνπνηνχλ ηηο δπλαηφηεηεο ηεο ηερλνινγίαο ζηελ θαηεχζπλζε
ηεο ζπιινγηθήο αιιαγήο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ (Giroux, 2000).

Μειεηψληαο θαλείο ην έξγν ηνπ Giroux ζηε δεχηεξε θάζε ηνπ, ζηε
κεηαηφπηζή ηνπ πξνο ηελ παξάδνζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ θαη ηνλ θξηηηθφ
κεηακνληεξληζκφ, δηαθξίλεη κηα ζεηξά αλαθνξψλ γηα ηελ αλάγθε λα δηεπξπλζεί ν
ζεσξεηηθφο νξίδνληαο ησλ θξηηηθψλ παηδαγσγψλ θαη ηεο παηδαγσγηθήο ζεσξίαο. ΢ε
ζρεηηθή ζπλέληεπμε ζα δειψζεη:

«Ννκίδσ φηη ηα ζρνιεία πξέπεη λα μαλαδνχλ ηη ζεκαίλεη λα εθπαηδεχεηο

λένπο αλζξψπνπο γηα λα δήζνπλ ζε έλαλ θφζκν φπνπ θπξηαξρνχλ λένη ηξφπνη
κεηάδνζεο ηεο πιεξνθνξίαο, παξαγσγήο θνπιηνχξαο θαη επηθνηλσλίαο, φπνπ
δεζπφδνπλ ηα θνκπηνχηεξ, νη ςεθηαθέο ηερλνινγίεο θαη νη ειεθηξνληθέο κνξθέο
επηθνηλσλίαο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ν γξακκαηηζκφο εθθξάδεηαη κε πνιινχο
ηξφπνπο, φηη ην λφεκά ηνπ δηεπξχλεηαη πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο νηθεηνπνίεζεο
γισζζψλ, γλψζεσλ, δεμηνηήησλ πέξα απφ ηα φξηα ηεο έληππεο θνπιηνχξαο.
(...) Βξηζθφκαζηε ζηε κέζε ηεο δεχηεξεο γεληάο ησλ κέζσλ επηθνηλσλίαο, ζε
κία επνρή πνπ ε ηερλνινγία, ε εμνπζία θαη νη αλζξψπηλεο ζρέζεηο
ζπγρσλεχνληαη ζε λέα ζρήκαηα. Σα Μ.Μ.Δ. δε κεηαδίδνπλ απιψο
πιεξνθνξίεο, αιιά δεκηνπξγνχλ, αλαδηαηάζζνπλ θαη αλακνξθψλνπλ ηηο παιηέο
κνξθέο γξακκαηηζκνχ, δξάζεο, ηερλνινγίαο θαη επηθνηλσλίαο. Οη εθπαηδεπηηθνί
θαη νη καζεηέο ζα πξέπεη λα θαηαλνήζνπλ κε κία λέα καηηά ην ξφιν ηεο

343
 πιεξνθνξίαο θαη ηεο επηθνηλσλίαο ζηελ θαζεκεξηλή δσή ηεο παγθφζκηαο
θνηλφηεηαο ».

(Giroux, 2006b, 6).

΢ην πιαίζην ηεο δηεπξπκέλεο ζεσξεηηθήο αμηνπνίεζεο ηνπ γξακκαηηζκνχ

απφ ηνλ Giroux κπνξνχκε λα εληάμνπκε θαη ηελ θξηηηθή αλάιπζε ησλ
θηλεκαηνγξαθηθψλ ηαηληψλ σο κνξθψλ θεηκέλσλ. Ο Giroux ζεσξεί φηη ηα θηικ
ζπληζηνχλ κνξθή πξαθηηθψλ ιφγνπ πνπ πξνσζνχλ ζπγθεθξηκέλεο αληηιήςεηο γηα
δεηήκαηα θνηλσληθνχ θχινπ, θπιήο θαη θνηλσληθήο ηάμεο, θαη εθθξάδνπλ κία
ηδηφηππε κνξθή γξακκαηηζκνχ. Πξφθεηηαη γηα κία κνξθή θνπιηνχξαο, ή θαιχηεξα
κία κνξθή δεκνθηινχο θνπιηνχξαο ε νπνία αθνξά ζπκβνιηθέο εθθξάζεηο
λνεκάησλ θαη πξαθηηθψλ κε πνιηηηθν-ηδενινγηθφ πεξηερφκελν. Τπφ απηή ηελ
έλλνηα, ηα θηικ πξέπεη λα ηδσζνχλ σο επξχηεξεο ζεκαζίαο θνηλσληθά πεδία
πξνβιεκαηηζκνχ πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ θαηαλφεζε ηεο θαζεκεξηλήο δσήο (Giroux,
2001c, 75). Δλψ, φκσο, πξνσζνχλ κία ζπγθεθξηκέλε νπηηθή γηα ηε δεκφζηα δσή θαη
ηηο θνηλσληθέο αμίεο εληφο ηεο ζθαίξαο ηεο θνηλσληθήο αλαπαξαγσγήο, ηαπηφρξνλα
αλνίγνπλ ηε δπλαηφηεηα γηα βαζχηεξε θξηηηθή θαηαλφεζε ηεο επξχηεξεο
πξαγκαηηθφηεηαο. Μειεηψληαο θαλείο ηα θηικ εηζέξρεηαη ζε κία δηαδηθαζία
πξαγκάηεπζεο κνξθψλ γξακκαηηζκνχ πνπ ζπλδπάδνπλ ηελ ςπραγσγία κε ηελ
πνιηηηθή52 (Giroux, 1993, 51 & 2002, 6-7).

Ζ θξηηηθή πξνζέγγηζε ηνπ Giroux ζην ζέκα ηνπ γξακκαηηζκνχ αμηνπνηεί ζε

ζεκαληηθφ βαζκφ ηηο δπλαηφηεηεο πνπ πξνζθέξνπλ νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο ζηε
ζπζηεκαηηθή κειέηε ησλ θεηκέλσλ θαη ηεο γξαθήο σο δηαδηθαζηψλ αλάπηπμεο
πξαθηηθψλ ιφγνπ. Βέβαηα, ήδε ν Giroux έρεη αμηνπνηήζεη ηε ζχλδεζε ηεο

52
Οη εθπξφζσπνη ηεο ξηδνζπαζηηθήο παηδαγσγηθήο αζρνινχληαη κε ηελ παηδαγσγηθή-πνιηηηθή
αμηνπνίεζε ησλ κνξθψλ ςπραγσγίαο απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1970. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν Aronowitz
αλαθέξεη ζε άξζξν ηνπ ην 1977 φηη ν γξακκαηηζκφο γηα λα νξηνζεηεί έλα ρψξν ζπλνιηθήο πνιηηηθήο
θξηηηθήο πξέπεη λα εζηηάδεη ζε δηάθνξεο κνξθέο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο, φπσο είλαη ηα θηικ, ηα ζφνπ
ηεο ηειεφξαζεο, νη δηαθεκίζεηο θαη ε κνπζηθή (Aronowitz, 1977, 772). Ωζηφζν, ε παηδαγσγηθή
αμηνπνίεζε ησλ παξαπάλσ κνξθψλ θνπιηνχξαο δελ είλαη κηα απξφζθνπηε δηαδηθαζία, θαζψο
εκθαλίδεη δπζθνιίεο θαη αληηθάζεηο. Σν λα αθαηξείο, επηζεκαίλεη ν Arronowitz, ην ζηνηρείν ηεο
«επραξίζηεζεο» απφ ηε δεκνθηιή θνπιηνχξα θαη λα κεηαθέξεηο ηα παξαπάλσ ζέκαηα απφ ην πεδίν
ηνπ ειεχζεξνπ ρξφλνπ ζην κηθξνζθφπην ηεο πνιηηηθήο αλάιπζεο είλαη κηα επηινγή πνπ πξνζθξνχεη
ζηηο αληηδξάζεηο ησλ ππνθεηκέλσλ γηα ζπκκεηνρή ζηελ παηδαγσγηθή πξάμε (ζην ίδην, 773).

344
θνπιηνχξαο κε ηελ εμνπζία ζην επίπεδν ησλ παηδαγσγηθψλ ηνπ ζεσξήζεσλ.
Ωζηφζν, θαη ζην ζέκα ηνπ γξακκαηηζκνχ ππνζηεξίδεη φηη νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο
ηνπ άλνημαλ ζεκαληηθνχο δξφκνπο. Ζ δηεχξπλζε ηεο έλλνηαο ηνπ θεηκέλνπ
ζπκβάιιεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ζηε ζπλάληεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηε δεκνθηιή
θνπιηνχξα. Σν θείκελν, κε βάζε ηηο δπλαηφηεηεο ηηο νπνίεο δίλεη κία επξχηεξε
αληίιεςε γηα ηελ θνπιηνχξα θαη ηελ πξαγκαηηθή δσή ησλ αλζξψπσλ, δελ αθνξά ηα
θιεηζηά φξηα ησλ ζειίδσλ ελφο βηβιίνπ, αιιά πξνζιακβάλεηαη θαη σο αθνπζηηθή-
νπηηθή κνξθή λνήκαηνο. Σα θείκελα έηζη ζπληζηνχλ θξίζηκεο πεγέο αλάιπζεο ησλ
ηξφπσλ πνπ ηα άηνκα ζπγθξνηνχλ ηηο θνηλσληθέο ηνπο ηαπηφηεηεο (Giroux, 1994,
129). Αλ κάιηζηα δερζνχκε, ιέεη ν Giroux, φηη ε γξαθή σο πιεπξά αλάπηπμεο ηνπ
γξακκαηηζκνχ ζπκβάιιεη ζηελ απνηειεζκαηηθφηεξε ζεσξεηηθνπνίεζε, θαη
επνκέλσο, θαηαλφεζε ησλ εκπεηξηψλ απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο καζεηέο, εχινγα ηφηε
δηαθαίλεηαη φηη νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο ζπλεηζθέξνπλ ζηελ θαηεχζπλζε
ξηδνζπαζηηθνπνίεζεο ηεο γξαθήο ζε παηδαγσγηθή πξάμε ξήμεο κε ηνπο θπξίαξρνπο
θψδηθεο. ΢ηελ πεξίπησζε απηή, ε γξαθή κεηαζρεκαηίδεηαη απφ κεραληζηηθή
δηαδηθαζία θνηλσληθήο πξνζαξκνγήο ζε πξαθηηθή αλακφξθσζεο ησλ εκπεηξηψλ
καο, ζε πεδίν παξέκβαζεο θαη ακθηζβήηεζεο ηνπ λνήκαηνο ηεο εθπαίδεπζεο, ησλ
πξαθηηθψλ ιφγσλ ηεο εμνπζίαο θαη ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηελ εκπεηξία θαη ηε
γιψζζα (ζην ίδην, 132-133). ΋κσο, ε γξαθή θαη ε αμηνπνίεζή ηεο ζηελ θαηαλφεζε
ηεο δσληαλήο πξαγκαηηθφηεηαο δε ζπγθεθαιαηψλεη κία απνζπαζκαηηθή ζρέζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ κε ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο. Γηαπηζηψλνπκε φηη ε ζρέζε απηή, ηελ
πεξίνδν πνπ εμεηάδνπκε, είλαη νπζηαζηηθφηεξε, αθνχ ν Giroux πξνζιακβάλεη ηε
ζεκαζία ηνπ γξακκαηηζκνχ σο κνξθήο πνιηηηζκηθήο πνιηηηθήο κέζα απφ ηνπο
επξχηεξνπο θαθνχο ηνπ κεηακνληέξλνπ, φπσο ππνζηεξίμακε παξαπάλσ. Βέβαηα, ε
ζρέζε απηή αλάκεζα ζηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο θαη ην γξακκαηηζκφ έρεη
δξνκνινγεζεί απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980, πεξίνδνο θαηά ηελ νπνία ν ίδηνο έρεη
δερζεί φηη αλαπηχζζνληαο ηνπο ζεσξεηηθνχο άμνλεο ηνπ γξακκαηηζκνχ ζαλ κνξθή
θνπιηνχξαο κε πνιηηηθέο ζπληζηψζεο, νπζηαζηηθά, αλαγνξεχνπκε ηελ
θαζεκεξηλφηεηα ζε πξνλνκηνχρν πεδίν αλάιπζεο ηεο εθπαίδεπζεο. Με άιια ιφγηα,
ε θνηλσληθή, πνιηηηθή θαη νηθνλνκηθή δηάζηαζε ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ζπγθξνηεί
ην πιέγκα πνπ καο εηζάγεη ζηελ αληίιεςε ηεο πιηθφηεηαο ηνπ ζρνιείνπ. Ο
γξακκαηηζκφο σο κνξθή πνιηηηζκηθήο πνιηηηθήο πξνάγεη ηελ ακθηζβήηεζε ησλ
θπξίαξρσλ ζρέζεσλ ζην ζρνιείν, αιιά θαη ην μεζάκπσκα ησλ εκπεηξηψλ ησλ ίδησλ

345
ησλ εθπαηδεπνκέλσλ, αθνχ πξνζιακβάλεηαη σο πεδίν έθθξαζεο ζηάζεσλ, αμηψλ
θαη αληηπαξάζεζεο κεηαμχ δηαθνξεηηθψλ θσλψλ (Giroux, 1988c, 69). Ο
γξακκαηηζκφο, νξηνζεηεκέλνο ζην πιαίζην κηαο παηδαγσγηθήο ηεο θνπιηνχξαο,
παξέρεη ζεκαληηθέο αλαζηνραζηηθέο δπλαηφηεηεο γηα ην πεξηερφκελν θαη ηε κνξθή
ηεο ζρνιηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, ζηελ νπνία ζπλαληηνχληαη νη εθπαηδεπηηθνί, νη
καζεηέο θαη ηα λνήκαηα-γλψζεηο πνπ παξάγνπλ απφ θνηλνχ. Απηφ ζεκαίλεη γηα κία
αθφκε θνξά φηη απαηηείηαη ε λνκηκνπνίεζε θαη επηβεβαίσζε ησλ εκπεηξηψλ ησλ
καζεηψλ, ρσξίο, σζηφζν, απηφ λα απνηξέπεη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο καζεηέο
λα ππνβάιινπλ ζε θξηηηθή ηα ηδηαίηεξα λνήκαηα θαη ηηο εκπεηξίεο πνπ αλαδεηθλχεη ε
παηδαγσγηθή δηαδηθαζία. Γηα ηνλ Giroux, ε πξνβνιή ηνπ «πεξηζσξίνπ» δελ εμνξίδεη
νηηδήπνηε δελ ππάγεηαη ζηε ινγηθή ηνπ. Ζ παηδαγσγηθή ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ
θαη ηεο «θσλήο» αλαπηχζζεηαη ζην πιαίζην κηαο πνιηηηθήο ηεο δηαθνξάο ε νπνία
ζηέθεηαη κε δπζπηζηία κπξνζηά ζηηο νπζηνθξαηηθέο εξκελείεο, αθφκε θαη φηαλ
απηέο αθνξνχλ θνηλφηεηεο θαηαπηεζκέλσλ (ζην ίδην, 72).

Gramsci θαη Freire

Ζ θξηηηθή πξφζιεςε ηνπ κεηακνληέξλνπ γηα ηε δηακφξθσζε κηαο

ξηδνζπαζηηθήο πξφηαζεο γηα ην γξακκαηηζκφ δελ εκπνδίδεη ηνλ Giroux λα
πηνζεηήζεη ζηνηρεία απφ ηηο ζεσξεηηθέο παξαδφζεηο ησλ Gramsci θαη Freire,
ζπλζέηνληαο θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν έλα ακάιγακα ζέζεσλ γηα ηελ επεμεξγαζία ηεο
παηδαγσγηθήο πξαθηηθήο θαη θαη‟ επέθηαζε ηεο επξχηεξεο θνηλσληθήο δσήο. Απφ
ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ζα ππνζηεξίμεη φηη νη αλαθνξέο ηνπ Gramsci ζην
γξακκαηηζκφ53 πνιηηηθνπνηνχλ ηελ έλλνηα θαη ηελ εληάζζνπλ ζηηο πξαθηηθέο

53
Γηα λα είκαζηε αθξηβείο, ν Gramsci δε ρξεζηκνπνηεί ζην έξγν ηνπ ηνλ φξν literacy. Ο Giroux
αμηνπνηεί ηηο αλαθνξέο ηνπ Ηηαινχ θηινζφθνπ γηα ηε γιψζζα, ελζσκαηψλνληαο θξηηηθά ηηο ζέζεηο
απηέο ζην δηθφ ηνπ ζεσξεηηθφ ζρήκα γηα ην γξακκαηηζκφ. Γηα ηνλ Gramsci, ην δήηεκα ηεο γιψζζαο
ζρεηίδεηαη κε ηελ νηθεηνπνίεζε απφ ηελ πιεπξά ησλ ππνθεηκέλσλ κίαο ζπγθεθξηκέλεο κνξθήο
θνπιηνχξαο. ΋κσο, απηή ε δηαδηθαζία δελ κπνξεί λα ζπληειεζηεί ζην ηζηνξηθφ θελφ. Ζ γιψζζα σο
φιν ηνπνζεηείηαη ζην επίπεδν ησλ θνηλσληθψλ ζεκαζηψλ θαη απφ απηή ηελ άπνςε είλαη κία πιεπξά ηεο
ηζηνξίαο ηεο θνπιηνχξαο. Ζ ζεκαζηνινγηθή δηάζηαζε ηεο γιψζζαο είλαη δηαπνηηζκέλε απφ ηελ
ηδενινγηθή ρξήζε ησλ ιέμεσλ (Hoare & Smith, 1989, 450). Ο Gramsci ζεσξεί φηη ε απνπζία κίαο
θξηηηθήο-ηζηνξηθήο ελλνηνιφγεζεο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο γιψζζαο κπνξεί λα νδεγήζεη ζε κία ζεηξά
ιαλζαζκέλσλ εθηηκήζεσλ ζην επηζηεκνληθφ θαη πξαθηηθφ επίπεδν, πνπ αθνξά ηελ νπηνπία ηεο
ακεηάβιεηεο θαη θαζνιηθήο γιψζζαο. Ζ γιψζζα, θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, απνηειεί φςε ησλ ηζηνξηθψλ

346
λνκηκνπνίεζεο ησλ θπξίαξρσλ εθκεηαιιεπηηθψλ ζρέζεσλ θαη φρη απιψο ζε κία
εξγαιεηαθή αληίιεςε γηα ηελ εθκάζεζε-νηθεηνπνίεζε ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ. Γηα ηνλ
Giroux, ν Gramsci πηνζεηεί κία δηπιή λνεκαηνδφηεζε ηνπ φξνπ. ΢χκθσλα κε ηελ
πξψηε, ν γξακκαηηζκφο πξνζιακβάλεηαη ηαπηφρξνλα σο έλλνηα θαη θνηλσληθή
πξαθηηθή πνπ δηαπεξλάηαη ηζηνξηθά απφ ηε ζρέζε ηεο γλψζεο κε ηελ εμνπζία, ελψ
ζχκθσλα κε ηε δεχηεξε ζπλδέεηαη κε ηελ θνηλσληθή αληηπαξάζεζε ζην επίπεδν ηεο
γιψζζαο θαη ηεο εκπεηξίαο. Απφ ηα παξαπάλσ ζπλάγεηαη ε ζέζε φηη γηα ηνλ Ηηαιφ
θηιφζνθν ν γξακκαηηζκφο απνθηά δπλεηηθά δχν αληηθαηηθέο πξννπηηθέο. Απφ ηε
κία πιεπξά κπνξεί λα αμηνπνηεζεί σο κέξνο ηνπ κεραληζκνχ εγεκφλεπζεο ζηε
ζπληήξεζε ησλ ζρέζεσλ θπξηαξρίαο, ελψ, απφ ηελ άιιε, ελζσκαηψλεηαη ζηελ
πξννπηηθή ηεο πξνζσπηθήο θαη ηεο ζπιινγηθήο ρεηξαθέηεζεο. Καη‟ απηφλ ηνλ
ηξφπν, ν Gramsci δίλεη μεθάζαξε απάληεζε ζην πξφβιεκα ηεο θπξηαξρίαο πνπ
εμνπδεηεξψλεη ηηο αληίξξνπεο ινγηθέο. Ο γξακκαηηζκφο δε ζπληζηά άιιε κία κνξθή
αλακθηζβήηεηεο εμνπζίαο, αιιά πεδίν δηακάρεο θαη αληαγσληζκνχ (Giroux, 1988b,
147). ΢πλδέεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο ηδενινγίαο θαη ζπγθξνηεί νπηηθέο ηνπ αηφκνπ γηα
ηνλ θφζκν, απνθηά δειαδή εζηθή θαη πνιηηηθή δηάζηαζε. Δπηρεηξείηαη, επνκέλσο, ε
ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ηεο έλλνηαο ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηε βάζε ηεο πξνζδνθίαο φηη
κπνξεί λα ελεξγνπνηήζεη ηνπο αλζξψπνπο λα ζρεκαηνπνηήζνπλ φρη απιψο έλα
εθήκεξν, αιιά έλα βαζχηεξν θνηλσληθφ φξακα. Ο παξαπάλσ πξνβιεκαηηζκφο δε
ζηακαηά ζε κία αθεξεκέλε ζεσξεηηθή ζχιιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ, αιιά
ζπκπεξηιακβάλεη θαη ην δήηεκα ηεο απφθηεζεο δεμηνηήησλ, ζπγθεθξηκέλσλ
κνξθψλ γλψζεο σο πξναπαηηνχκελν ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο
ελδπλάκσζεο. Ωζηφζν, ε έλλνηα ηνπ γξακκαηηζκνχ απνθηά πιηθή κνξθή θαη
νξίδεηαη σο «θνηλσληθφ θίλεκα». Θεσξείηαη άκεζα ζπληεηαγκέλε κε ηνπο πιηθνχο
θαη πνιηηηθνχο φξνπο νξγάλσζεο ησλ δαζθάισλ, ηεο θνηλφηεηαο, ησλ εξγαδνκέλσλ
κέζα θη έμσ απφ ηελ εθπαίδεπζε. Γίλεηαη ηκήκα κηαο ζπγθξνηεκέλεο πξννπηηθήο
αληίζηαζεο ζην πεδίν ηεο γλψζεο, ησλ αμηψλ θαη ησλ θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ. Γηα
ηνλ Gramsci, αλαθέξεη ν Giroux, ν γξακκαηηζκφο νπιίδεη ζεσξεηηθά ηνπο
αλζξψπνπο θαη ζπγθιίλεη ζηελ αλάπηπμε ηεο αληη-εγεκνληθήο παηδείαο. ΢ε απηέο ηηο
ζέζεηο αληρλεχεη ν Giroux ηε δπλαηφηεηα λα κεηαζρεκαηηζηνχλ νη θνηλσλίαο απφ

θνηλσληθψλ κεηαζρεκαηηζκψλ θαη ζπλδέεηαη κε ην θαηλφκελν ηεο εγεκνλίαο αλεξρφκελσλ ηάμεσλ ζε

ζπγθεθξηκέλεο ζηηγκέο απηψλ ησλ κεηαζρεκαηηζκψλ (ζην ίδην, 451).

347
ζθαίξεο θπξηαξρίαο ζε λέεο «θνηλσλίεο ησλ δηαλννπκέλσλ» 54. Οη ζπλέπεηεο γηα ην
ξφιν πνπ θαιείηαη λα παίμεη ε παηδαγσγηθή ζε απηφ ην εγρείξεκα σο παξεκβαηηθή
πξάμε είλαη εκθαλείο. Ο γξακκαηηζκφο ζηεξίδεη ηελ πξννπηηθή ηεο κφξθσζεο ησλ
αλζξψπσλ. Μία κφξθσζε φκσο πνπ ζα δψζεη θσλή, ε νπνία ζα επηηξέςεη ην
πέξαζκα απφ ηνλ θνηλφ λνπ θαη ηελ πιάλε ζηε ρεηξαθέηεζε θαη ηελ θνηλσληθή
πξφνδν. Με δπν ιφγηα, ν Giroux πηνζεηεί απφ ηνλ Gramsci ηε ζθφπηκε αμηνπνίεζε
ηνπ γξακκαηηζκνχ λα ιεηηνπξγεί σο θηλεηήξηα δχλακε ζηνραζκνχ θαη αιιαγήο ησλ
θνηλσληθψλ ζρέζεσλ (ζην ίδην, 148). ΢ε απηφ ην ζεκείν ζα ζπζρεηίζεη ηελ νπηηθή
ηνπ Gramsci γηα ηε γιψζζα κε ηελ αληίζηνηρε ηνπ Freire. Ο Freire ζεσξεί φηη ε
γιψζζα (αιιά θαη ε εμνπζία) ζπλαξζξψλεηαη κε ηελ παξεκβαηηθή δξάζε ηνπ
ππνθεηκέλνπ θαη ηελ ηδέα ηνπ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ. Γηα ηνλ Freire, ε
γιψζζα απνηειεί έλα δεκηνπξγηθφ παξάγνληα ζπγθξφηεζεο ηεο εκπεηξίαο πνπ
λνκηκνπνηεί ηηο θνηλσληθέο πξαθηηθέο θαη επηινγέο δηαθφξσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ.
Απφ ηε ζθνπηά ηεο αλάιπζεο ηελ νπνία θάλεη ν Gramsci γηα ηε γιψζζα πξνθχπηεη
φηη απηή πξέπεη λα ζεσξείηαη ηαπηφρξνλα κέζν εμαζθάιηζεο ηεο εγεκνλίαο, αιιά
θαη πεδίν αληίζηαζεο, κία κνξθή δειαδή αληη-εγεκνληθήο πξάμεο. Δπνκέλσο, έρεη
απφ κία άπνςε ηε δπλαηφηεηα λα ιεηηνπξγεί σο λνκηκνπνηεηηθή δχλακε
ππνβάζκηζεο νπηηθψλ ησλ θπξηαξρνχκελσλ νκάδσλ θαη, έηζη, λα ζπλεηζθέξεη ζηε
ζπληήξεζε κηαο αληίιεςεο γηα ηνλ θφζκν, αιιά παξάιιεια κπνξεί λα ζπκβάιιεη
ζηε γέλλεζε λέσλ κνξθψλ ζθέςεο πνπ ζεκειηψλνληαη ζην ιφγν ηεο θξηηηθήο θαη
ηεο δπλαηφηεηαο (ζην ίδην, 154).

Ζ επίδξαζε ησλ ζέζεσλ ηνπ Freire γηα ην γξακκαηηζκφ ζην έξγν ηνπ Giroux
αλαδείρζεθε ζηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα γηα ηελ πεξίνδν κέρξη ηα κέζα ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1980. Θεσξνχκε, σζηφζν, φηη ην έξγν ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ
ζπλερίδεη λα αμηνπνηείηαη απφ ηνλ Giroux θαη ηα επφκελα ρξφληα, κφλν πνπ ηψξα νη
πξφζιεςε απηή δηακεζνιαβείηαη απφ ηελ επηιεθηηθή πηνζέηεζε ηνπ θξηηηθνχ
κεηακνληεξληζκνχ. Ο Giroux ζε έλα θείκελν ηνπ 1992, ην νπνίν αλαδεκνζηεχεηαη
ην 2006, ππνζηεξίδεη φηη ε δνπιεηά ηνπ Freire ζπλερίδεη λα αζθεί απνθαζηζηηθή
επηξξνή ζηνπο θηιειεχζεξνπο θαη ξηδνζπάζηεο παηδαγσγνχο. Γηα πνιινχο απφ
απηνχο ην έξγν ηνπ ηαπηίδεηαη κε ηε δηδαζθαιία ηεο θξηηηθήο ζθέςεο, ηνπ θξηηηθνχ
54
Ηδηαίηεξα ν θνηλσληθφο ξφινο ησλ δηαλννπκέλσλ πνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ εξγαηηθή ηάμε
ζεσξείηαη ζεκειηαθφ ζηνηρείν ηεο θηινζνθηθήο-παηδαγσγηθήο ζθέςεο ηνπ Gramsci (Hoare & Smith,
1989, 25).

348
γξακκαηηζκνχ θαη κε ηελ πξαγκάησζε ηεο παηδαγσγηθήο ηνπ δηαιφγνπ (Giroux,
2006a, 285). ΋κσο, ζπρλά απηφ πνπ ράλεηαη απφ ην έξγν ηνπ είλαη νη αλαθνξέο ηνπ
ζηνλ ηκπεξηαιηζκφ θαη ηελ πνιηηηζκηθή απνηθηνθξαηία. Ο Giroux ζεσξεί φηη ην έξγν
ηνπ Freire πξέπεη λα κειεηεζεί σο έλα θείκελν αληη-απνηθηνθξαηηθνχ ιφγνπ.
Δπίζεο, ε πξνζέγγηζε ησλ βαζχηεξσλ πηπρψλ απηνχ ηνπ έξγνπ δε ζα πξέπεη λα
αγλνήζεη ηελ ίδηα ηε δσή ηνπ. Γε ζα πξέπεη δειαδή λα παξαγλσξίζεη φηη είλαη
απνηέιεζκα ηεο δξάζεο ηνπ, φπσο απηή δηακνξθψζεθε απφ ηελ εκπεηξία ηεο
εμνξίαο ηνπ θαη απφ ηηο αληηθεηκεληθέο ζπλζήθεο ηεο δσήο ηνπ ζε δηάθνξα κέξε ηνπ
θφζκνπ. Απηή ε ζπλερήο ππέξβαζε θπζηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ ζπλφξσλ
δηακφξθσζε νπζηαζηηθά ηελ παηδαγσγηθή ηνπ θηινζνθία (ζην ίδην, 286). Ο Freire
ζην έξγν ηνπ Giroux, ηδηαίηεξα ζην θνκκάηη ην νπνίν αθνξά ην γξακκαηηζκφ,
αλαθέξεηαη σο δηαλννχκελνο πνπ «παξαβηάδεη» ζπλερψο ηηο δηρνηνκήζεηο αλάκεζα
ζην αηνκηθφ-ζπιινγηθφ ππνθείκελν θαη ζηνλ θφζκν ηνπ. Ζ θξηηηθή ηνπ αλαδήηεζε
επηρεηξεί ηελ αλάδεημε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζε πνιηηηθή δχλακε ζπλεηδεηνπνίεζεο
θαη δξάζεο. Με άιια ιφγηα, απηή ε θξηηηθή ηνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ απφξξηςε
ηεο ζθέςεο πνπ απνζπλδέεη ηελ αλζξψπηλε εθκεηάιιεπζε απφ ηνπο πνιηηηθνχο-
πιηθνχο φξνπο εκθάληζήο ηεο θαη θιείλεηαη ζε κία αθαδεκατθή αλάιπζε θεηκέλσλ.
΢ην έξγν ηνπ Freire, ηδηαίηεξα θαηά ηελ πξψηκε πεξίνδν ζπγθξφηεζήο ηνπ,
επηζεκαίλεη ν Giroux, επηρεηξείηαη ε ζπκθηιίσζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ηεο
ρεηξαθέηεζεο θαη ηεο δηαθνξάο κε ην κνληεξληζκφ. Αλ θαη ε επεμεξγαζία απηνχ
ηνπ ζεσξεηηθνχ ζρήκαηνο εκθαλίδεη αδπλακίεο θαη πεξηνξηζκνχο 55, ζηε ζπλέρεηα,
επηζεκαίλεη ν Giroux, ν Freire αλέιαβε πξσηνβνπιίεο νη νπνίεο ράξαμαλ εθ λένπ ηα
φξηα δηακφξθσζεο ηνπ δήζελ εληαίνπ, απηφλνκνπ ππνθεηκέλνπ κέζα απφ ην πξίζκα
ησλ αληηιήςεσλ ηεο παξάδνζεο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ. Ζ πηνζέηεζε ηεο έλλνηαο
ηνπ ππνθεηκέλνπ πνπ ππεξβαίλεη «ζχλνξα» θαη αλαδεηεί ηελ ηαπηφηεηά ηνπ ηνλ
έθεξε πην θνληά ζηηο ξηδνζπαζηηθέο ηάζεηο ηνπ κεηακνληέξλνπ ιφγνπ (ζην ίδην,
289). Καηά ηελ άπνςε ηνπ Giroux, ν Freire εηζεγείηαη έλα απφ ηα ιίγα κνληέια γηα
ην γξακκαηηζκφ θαη ηελ παηδαγσγηθή πνπ ζεκειηψλνληαη ζηελ έλλνηα ηεο πξάμεο.
Κεληξηθή αλαθνξά ζηελ πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ είλαη ε δηαιεθηηθή ζρέζε
ηελ νπνία νηθνδνκεί αλάκεζα ζην ππνθείκελν θαη ζηνλ θφζκν ηνπ. Με βάζε απηή

55
Γηα παξάδεηγκα, ζηελ θξηηηθή πνπ θάλεη ν Giroux ζηηο ζέζεηο ηνπ Freire αλαθέξεη φηη ζε απηέο
εμηζψλεηαη ε έλλνηα ηεο ελδπλάκσζεο κε ηελ ηαμηθή πάιε, ελψ απνπζηάδεη ε αλαδήηεζε ησλ
θνηλσληθψλ φξσλ πεξηζσξηνπνίεζεο άιισλ θπξηαξρνχκελσλ νκάδσλ, φπσο νη γπλαίθεο.

349
ηε ζρέζε, αμηνπνηεί ηε δπλακηθή ηεο γιψζζαο λα επηθέξεη ηξνπνπνηήζεηο ζηηο
θνηλσληθέο ζπλζήθεο δσήο ησλ αλζξψπσλ. Έηζη εμεγείηαη ε πξφζιεςε ηνπ
γξακκαηηζκνχ σο δχλακεο απειεπζέξσζεο κέζα απφ ηελ ακθηζβήηεζε θαη ηε
ζπλεηδεηή δξάζε. Ο γξακκαηηζκφο γηα ηνλ Freire είλαη έλα πνιηηηθφ ζρέδην δξάζεο
πνπ αξλείηαη ζε πξψηε θάζε λα εγθιεηζηεί ζηελ ηδέα ηεο αηνκηθήο κφξθσζεο, αιιά
επηρεηξεί ην ξηδνζπαζηηθφ κεηαζρεκαηηζκφ ηεο αλζξψπηλεο εκπεηξίαο θαη ηελ
αλαδφκεζε ηεο ζρέζεο ηεο κε ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα (Giroux, 1988c, 64).
Αλ θαη ν γξακκαηηζκφο, γξάθεη ν Giroux, δελ εμαληιεί ην ζπλνιηθφ εγρείξεκα ηεο
θνηλσληθήο ελδπλάκσζεο, γηαηί δελ εγγπάηαη απφ κφλνο ηνπ ηε βειηίσζε ηεο ζέζεο
ηνπ θνηλσληθνχ ππνθεηκέλνπ ζην ζχγρξνλν θφζκν, εληνχηνηο πξέπεη λα ζεσξείηαη
νπζηαζηηθή πξνυπφζεζε (ζην ίδην, 65). ΢ηνλ Freire, επίζεο, πξέπεη λα απνδνζεί ε
ζρέζε ηελ νπνία εγθαζηδξχεη ν Giroux αλάκεζα ζηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ θαη
ζηελ αληίιεςε ηεο ηζηνξίαο σο πεδίνπ δξάζεο πνπ απνζθνπεί ζηελ θνηλσληθή
απειεπζέξσζε. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο εηζεγείηαη εθείλε ηελ πξφζιεςε ηεο
ηζηνξίαο ε νπνία εμαζθαιίδεη ηε δηαξθή θξηηηθή αλάιπζε ηνπ παξειζφληνο, ηελ
αλάκλεζε πνπ ζπλδέεη ηε καηηά ζην παξειζφλ κε ηε δπλαηφηεηα ησλ αλζξψπσλ λα
θαζνξίδνπλ ηε δσή ηνπο. Ζ παξαπάλσ παξαδνρή ζεκειηψλεη έλα λέν ιφγν πεξί
γξακκαηηζκνχ, φρη σο κεκνλσκέλνπ παηδαγσγηθνχ δεηήκαηνο, αιιά ζε ζπλάθεηα
κε ηηο δηαδηθαζίεο παξαγσγήο ησλ θνηλσληθψλ λνεκάησλ. Πξφθεηηαη γηα κία
θνηλσληθή γξακκαηηθή ηνπ «ηδηαίηεξνπ» θαη ηνπ «ζπγθεθξηκέλνπ» κέζα απφ ηνπο
θαθνχο αλάιπζεο ηεο ηζηνξίαο θαη ηελ επηινγή λα εληαρζεί ε θαζεκεξηλφηεηα ζηα
επξχηεξα θνηλσληθά ηεο πιαίζηα. Σν λα αλαδνκήζνπκε ηελ ηζηνξία, ζα ππνζηεξίμεη
ν Giroux, είλαη κία απαηηεηηθή πξνζπάζεηα, ε νπνία πξνυπνζέηεη ηε ζπλεηζθνξά
ησλ πξαθηηθψλ γξακκαηηζκνχ γηα ηελ ππελζχκηζε ηεο αλζξψπηλεο εμαζιίσζεο θαη
ηελ πξννπηηθή ππέξβαζήο ηεο (ζην ίδην, 69).

β) Βαζικέρ έννοιερ

Ο Giroux, γηα λα δηακνξθψζεη ην βαζηθφ ππξήλα ησλ ζέζεψλ ηνπ γηα κία
θξηηηθή πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ, ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 θαη
ηδηαίηεξα κεηά ην 1990, ρξεζηκνπνηεί ηηο έλλνηεο δηαθνξά, δεκνθηιήο θνπιηνχξα,
απζεληία ησλ θεηκέλσλ θαη ζπλνξηαθφο γξακκαηηζκφο-ζπλνξηαθή γξαθή. Σν
εξψηεκα πνπ ζα πξνζπαζήζνπκε λα απαληήζνπκε ζηε ζπγθεθξηκέλε ελφηεηα
αθνξά ην πεξηερφκελν ησλ ελλνηψλ απηψλ θαη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ζπκβάιινπλ

350
ζηε ζπγθξφηεζε ηεο νπηηθήο ηνπ γηα ην γξακκαηηζκφ, κε δεδνκέλε ηελ επηξξνή ησλ
παξαδφζεσλ ηνπ ξηδνζπαζηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ θαη ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ
ζηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ.

Γηαθνξά

Ο θπξίαξρνο λεν-ζπληεξεηηθφο ιφγνο, ηελ επνρή πνπ ν Giroux ρξεζηκνπνηεί

ηηο ξηδνζπαζηηθέο ηάζεηο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ, εζηηάδεη ζηελ πνιηηηζκηθή
δηάζηαζε ησλ θπιεηηθψλ δηαθνξψλ πξνβάιινληάο ηεο σο απεηιή γηα ηελ εζληθή θαη
θνηλσληθή ελφηεηα ησλ Ζ.Π.Α. Ο Giroux, απέλαληη ζε απηή ηελ πνιηηηθή ζέζε,
αληηπαξαβάιιεη κία άιιε νπηηθή γηα ηελ έλλνηα δηαθνξά επηζπκψληαο λα θαιχςεη
ην ζεσξεηηθφ θελφ ζηε ζπγθεθξηκέλε ζπδήηεζε θαη λα αληηπαξαηεζεί κε ην δφγκα
ηνπ Δπξσθεληξηζκνχ. Θεσξεί φηη ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηε
δηεχξπλζε θαη ηελ ελίζρπζε κηαο θξηηηθήο καηηάο γηα ην γξακκαηηζκφ ρσξίο λα
ππνηηκεζεί ν θίλδπλνο πνπ εγθπκνλεί ε αθξαία θαη άθξηηε απνδνρή ηεο. Ωζηφζν, ε
ζέζε απηή απφ ηε ζθνπηά ηνπ πνιηηηζκηθνχ ζπληεξεηηζκνχ πξνβάιιεηαη
απαμησκέλε σο επηθίλδπλνο ζρεηηθηζκφο ν νπνίνο απεηιεί ηηο ζεκειηψδεηο αμίεο ηνπ
Γπηηθνχ πνιηηηζκνχ (Giroux, 1991b, xi). Γηα ηνλ Giroux ε επίθιεζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ σο δχλακεο πνπ ζπληεξεί θαη αλαπαξάγεη ηνπο πνιηηηζκηθνχο,
πνιηηηθνχο θαη θνηλσληθνχο θψδηθεο ηνπ Δπξσθεληξηζκνχ, ζηελ νπζία ζεκειηψλεη
ηελ θπξηαξρία ησλ αλψηεξσλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ. ΢ε ηη φκσο ζπλίζηαηαη απηή ε
απεηιή, αλαξσηηέηαη ν Giroux; Πψο λνκηκνπνηείηαη ζηελ θνηλή ζπλείδεζε; Ζ
απεηιή γηα ηνπο λενζπληεξεηηθνχο αθνξά ηελ παξαβίαζε ησλ θπζηθψλ, γισζζηθψλ,
αθαδεκατθψλ θαη θπιεηηθψλ ζπλφξσλ. Ζ έιεπζε ησλ κεηαλαζηψλ, ηα πξνγξάκκαηα
δηγισζζίαο, ε πνιππνιηηηζκηθή παηδαγσγηθή θαη νη πνιηηηθέο ηεο ελζσκάησζεο
ζεσξνχληαη πξνβιεκαηηθέο νη νπνίεο πξέπεη λα πξνζεγγηζηνχλ απνθιεηζηηθά κε
βάζε ηελ αληίιεςε ηνπ «πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ». ΋κσο ε ζέζε απηή,
ππνζηεξίδεη ν Giroux, απνζπλδέεη ηε δηαθνξά απφ ην αίηεκα ηεο θνηλσληθήο
ηζφηεηαο. Θεκειηψλεη κία λέα κνξθή εζληθηζκνχ. Ο γξακκαηηζκφο ηεο λέαο Γεμηάο
παξαθάκπηεη ηε ζρέζε ηεο δηαθνξάο κε ηηο θαηεγνξίεο αλάιπζεο ηνπ θνηλσληθνχ
θχινπ, ηεο θπιήο, ηεο γιψζζαο, ηεο ζξεζθείαο θαη ηεο θνηλσληθήο ηάμεο κε
απνηέιεζκα λα νξίδεηαη ζηε βάζε ηεο εξγαιεηαθήο αληίιεςεο γηα ηε κάζεζε θαη λα
απνβιέπεη ζηε ζεκειίσζε κηαο θνηλήο θνπιηνχξαο. Ο Giroux ζεσξεί φηη ε
ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε αθπξψλεη ηελ πξννπηηθή λα αμηνπνηεζεί ε δηαθνξά, ν

351
γξακκαηηζκφο θαη θαη‟ επέθηαζε ε εθπαίδεπζε ζηελ νηθνδφκεζε ηεο θξηηηθήο
δεκνθξαηίαο. Ζ πξαγκάησζε ησλ δεκνθξαηηθψλ αξρψλ πξνυπνζέηεη ηελ αλνρή ζην
δηαθνξεηηθφ, αιιά θαη ηελ θξηηηθή δηεξεχλεζε ησλ φξσλ πνπ πξνζδηνξίδνπλ ην
πεξηερφκελφ ηνπ. Ο γξακκαηηζκφο πξέπεη λα ζέηεη σο πξνηεξαηφηεηα ηε ζεκειίσζε
ησλ άκεζσλ δεκνθξαηηθψλ ζρέζεσλ, λα ελδηαθέξεηαη γηα ηνπο
θνηλσληθνπνιηηηθνχο, ηζηνξηθνχο φξνπο νη νπνίνη απνθιείνπλ θσλέο θαη αθεγήζεηο.
Γηα ηνλ Giroux, θάζε ζπδήηεζε γηα ηε δηαθνξά ζην πιαίζην ηεο εθπαίδεπζεο θαη
ηεο θνηλσλίαο είλαη ζηελά ζρεηηδφκελε κε ηελ ίδηα ηε δεκνθξαηία θαη ηε δεκφζηα
δσή (ζην ίδην, xii). Ο γξακκαηηζκφο ζέηεη εξσηήκαηα κε πνιηηηθέο θαη εζηθέο
δηαζηάζεηο αλαθνξηθά κε ηε λνκηκνπνίεζε, αιιά θαη κε ηνλ απνθιεηζκφ
ζπγθεθξηκέλσλ νπηηθψλ θαη θσλψλ ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο. Τπφ απηή ηελ
έλλνηα, ηα πξνβιήκαηα ηεο εθπαίδεπζεο ησλ Ζ.Π.Α. αθνξνχλ ηνλ ίδην ην ξφιν πνπ
επηηειεί ην ζρνιείν ζηηο ζχγρξνλεο θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο θαη ηελ απνπζία κηαο
ζπλνιηθήο αλάιπζεο απηνχ ηνπ ξφινπ. Καηά ζπλέπεηα, ε ιχζε ηνπο είλαη αδχλαηνλ
λα αλαδεηεζεί ζηελ απινπζηεπηηθή πξφζθιεζε ησλ λεν-ζπληεξεηηθψλ γηα ηελ
νηθνδφκεζε ηεο θνηλήο θνπιηνχξαο, ζηελ εξγαιεηαθή πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ
ή, απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζηελ απνζχλδεζε ηνπ πινπξαιηζκνχ ησλ θσλψλ απφ ην
δήηεκα ηεο δηακάρεο θαη ηεο αιιαγήο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Ζ ζπδήηεζε γηα ηε
δηαθνξά δελ εμαληιείηαη ζηε ζεκαζηνινγηθνχ ηχπνπ αληηπαξάζεζε αλάκεζα ζηνλ
πινπξαιηζκφ θαη ην ζρεηηθηζκφ, αιιά ζπκππθλψλεη ην αίηεκα γηα ηε ζπγθξφηεζε
ηεο δεκνθξαηηθήο θνηλσλίαο, ζηελ νπνία ην δηαθνξεηηθφ πξνζεγγίδεηαη δηαξθψο κε
θξηηηθφ ηξφπν (ζην ίδην, xiii).

Πξνρσξψληαο ζε βαζχηεξε αλάπηπμε ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ ν Giroux,

ζεσξεί φηη ε νξηδφληηα ζχλδεζε ηεο δηαθνξάο, ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο
δεκνθξαηίαο εθθξάδεηαη κε ηελ πξννπηηθή λα ζπκκεηέρνπλ νη πνιίηεο ηζφηηκα ζηε
δηακφξθσζε ηεο δεκφζηαο δσήο. Απηφ πξνυπνζέηεη, ζε φ,ηη αθνξά ην κνξθσηηθφ
ξφιν ηνπ ζρνιείνπ, ην ζρεδηαζκφ ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο ζηε βάζε ηεο
θξηηηθήο εθπαηδεπηηθήο πξάμεο θαη ηεο ζπλεηδεηνπνίεζεο ησλ δπλαηνηήησλ γηα
θνηλσληθή ρεηξαθέηεζε. Δπίζεο, πξνυπνζέηεη ηελ πξνβνιή θαη ηε ζεσξεηηθή
δηεξεχλεζε ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ θαη ηεο απνθαζηζηηθήο ηνπο
ζπλεηζθνξάο ζηελ ελίζρπζε ησλ δνκηθψλ αληζνηήησλ θαη ησλ κνξθψλ θαηαπίεζεο.
Ωζηφζν, ε θξηηηθή ελίζρπζε ησλ εθπαηδεπνκέλσλ πξέπεη λα ζπλνδεχεηαη απφ έλα
ζεηηθφ φξακα γηα ηνλ θφζκν, λα ζηνηρεηνζεηεί κία πξννπηηθή γηα ηελ θνηλσλία ηνπ

352
κέιινληνο. Ο Giroux ζα επαλαιάβεη φηη ε δπλαηφηεηα ησλ εθπαηδεπνκέλσλ λα
ελεξγνχλ σο ππνθείκελα ηεο ηζηνξίαο θαη λα αλαδεηνχλ δψλεο ζπλάληεζεο κε ην
δηαθνξεηηθφ απνηειεί νπζηαζηηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ πνιηηηθή ηεο δηαθνξάο. Ζ
δηαθνξά σο ζεσξεηηθή έλλνηα ζπκβάιιεη ζηελ ελίζρπζε ηνπ θνηλσληθνχ
πξνβιεκαηηζκνχ θαη ζηελ ακθηζβήηεζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο. Παξάιιεια,
επηρεηξεί λα αμηνπνηήζεη ηε δεκηνπξγηθή πξννπηηθή εγθαζίδξπζεο ζρέζεσλ
δεκνθξαηίαο ζε φιεο ηηο πηπρέο ηεο θνηλσληθήο δσήο. Με βάζε απηή ηελ
παηδαγσγηθή ζεψξεζε, ε δηαθνξά δε ζπληζηά έιιεηκκα ή κεηνλέθηεκα. Αληίζεηα,
αλνίγεη δηφδνπο πξνο κία δεκνθξαηηθή ζπγθξφηεζε πνπ ζέβεηαη θαη βαζαίλεη
ζπλερψο ηνλ πνιηηηζκηθφ πινπξαιηζκφ (ζην ίδην, xiv). Γηα ηνλ Giroux, ε πνιηηηθή
ζχλδεζε ηεο δηαθνξάο κε ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ δελ αλαδεηθλχεη κφλν
εξσηήκαηα γηα ηηο δνκέο εμνπζίαο θαη ηηο δηαδηθαζίεο ζπγθξφηεζεο ησλ
ηαπηνηήησλ, αιιά εκπινπηίδεη ηελ πνιηηηθή αλάγλσζε ηεο ηζηνξίαο θαη ηε κειέηε
ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πνιηηηθψλ ηεο εθπαίδεπζεο ζην δεδνκέλν ζπζρεηηζκφ
αληηζέζεσλ. Ζ παηδαγσγηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ηεο δηαθνξάο εζηηάδεη ζην
πξφβιεκα ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ, δίρσο, φκσο, λα παξαγλσξίδεη ηελ αλάγθε
αλάπηπμεο δξάζεο γηα ην κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ θφζκνπ. Βέβαηα, ε πνιηηηθνπνίεζε
ηεο δηαθνξάο θαη ηνπ γξακκαηηζκνχ βξίζθεη απέλαληί ηεο ηνπο λενζπληεξεηηθνχο
θαη ηελ θπξίαξρε ηδενινγία ε νπνία ζακπψλεη ηελ πξννπηηθή ηεο
ξηδνζπαζηηθνπνίεζεο ησλ θνηλσληψλ. Ωζηφζν, απηφο ζεσξείηαη έλαο ζνβαξφο
ιφγνο, ψζηε νη πξννδεπηηθνί παηδαγσγνί λα κελ επηηξέςνπλ ζηηο λενθηιειεχζεξεο
ζέζεηο λα θπξηαξρήζνπλ ζηε ζπδήηεζε γηα ην γξακκαηηζκφ θαη ηε δηαθνξά. Με
άιια ιφγηα, δελ πξέπεη λα ππνρσξήζεη ε γφληκε πξννπηηθή ηεο παηδαγσγηθήο ησλ
νξίσλ κπξνζηά ζην ηδενιφγεκα ηεο «θνηλήο θνπιηνχξαο» (ζην ίδην, xv).

΢ε άιιν θείκελφ ηνπ, ν Giroux ππνζηεξίδεη φηη ε ελίζρπζε ησλ πνιηηηθψλ

ηεο δηαθνξάο δελ παξεκπνδίδεη ην ζηφρν ηεο θνηλσληθήο ελφηεηαο. Ζ δηαθνξά, εδψ,
δελ ελζαξξχλεη ηνλ αληαγσληζκφ θαη ηηο θνηλσληθέο δηαθξίζεηο. Αληίζεηα,
πξνζιακβάλεηαη σο ζεκειηαθφ ζηνηρείν ηεο αιιειεγγχεο ησλ αλζξψπσλ. ΋κσο, ε
ζπγθεθξηκέλε θξηηηθή ελζσκαηψλεη θαη ην ζηνηρείν ηεο δηακάρεο. Ζ έλλνηα ηεο
δηαθνξάο ηνπνζεηείηαη ζην θνηλσληθν-ηζηνξηθφ πιαίζην ηεο θπξηαξρίαο θαη ηεο
αληίζηαζεο. ΢πλδέεηαη κε αληαγσληζκνχο θαη θνηλσληθά ζπκθέξνληα θαη φρη κε ηελ
αθίλδπλε ζεψξεζε ηεο ζπλαίλεζεο θαη ηεο αξκνληθήο ζπλχπαξμεο, φζν δε
μεπεξληνχληαη ηα αδηέμνδα θαη νη αληηθάζεηο ηνπ θνηλσληθνπνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο.

353
Δπνκέλσο, ε δηαθνξά δελ κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηή ρσξίο λα αλαηξέμνπκε ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ. Ζ αλάγθε αλαλέσζεο ηνπ ζθνπνχ
ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο πξνυπνζέηεη ηελ ππέξβαζε ηεο ινγηθήο πνπ
βαζίδεηαη ζην θηιειεχζεξν πινπξαιηζκφ θαη ελζαξξχλεη ηελ αλψδπλε παξάζεζε
ησλ δηαθνξεηηθψλ νπηηθψλ γηα ηελ θνηλσλία θαη ηηο αλζξψπηλεο ζρέζεηο. Ο Giroux
κε ζαθήλεηα ζα δειψζεη φηη δελ αλαθέξεηαη ζηελ αξκνληθή δηεπζέηεζε φισλ ησλ
δηαθνξψλ, αιιά φηη επηρεηξεί λα ηηο θαηαλνήζεη κε φξνπο ηζηνξηθήο θαη θνηλσληθήο
αλάιπζεο, δειαδή ζην πιαίζην ησλ ηζηνξηθψλ θαη δνκηθψλ πξαθηηθψλ απφ ην νπνίν
αληινχλ ηα ζηνηρεία ηνπ ραξαθηήξα ηνπο. Οη δηαθνξέο πξνζεγγίδνληαη φρη σο
απηφλνκα ζεσξεηηθά ζηνηρεία, αιιά πάληα ζε ζρέζε κε ηηο θνηλσληθέο δνκέο ηεο
εθπαίδεπζεο, ηεο εξγαζίαο, ηεο νηθνγέλεηαο, θαζψο θαη κε ηηο ζεσξεηηθέο ηνπο
πξαγκαηεχζεηο αλαθνξηθά κε ην ξφιν ηεο ηζηνξίαο ζηελ εξκελεία ηεο αλζξψπηλεο
δξάζεο. Πξνηείλεηαη ινηπφλ ε πνιηηηθή νπηηθή γηα ηηο θνηλσληθέο δηαθνξέο λα
ελζσκαησζεί ζηελ αλάπηπμε ηεο «αληίπαιεο κλήκεο» θαη ζηε γεληθφηεξε
πξννπηηθή ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο (Giroux, 1997d, 152). Σειηθά, ν Giroux
ηνπνζεηεί ηελ «παηδαγσγηθή ηεο δηαθνξάο» ζηελ πξννπηηθή πξαγκάησζεο ελφο
επξχηεξνπ εγρεηξήκαηνο ην νπνίν δηεξεπλά ηελ θνπιηνχξα ηνπ «άιινπ» θαη
νξηνζεηεί εθ λένπ ηηο δψλεο ζπλάληεζεο καδί ηνπ. Με απηφλ ηνλ ηξφπν, ε δηαθνξά
αμηνπνηείηαη σο δχλακε ακθηζβήηεζεο θαη κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ φξσλ εμνπζίαο
πνπ εγθαζηδξχνληαη αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο θνηλσληθέο νκάδεο. Αλαζεξκαίλεη ην
αίηεκα ηεο θνηλσληθήο δξάζεο πξνζβιέπνληαο ζηελ ηξνπνπνίεζε ησλ θπξίαξρσλ
ζπζρεηηζκψλ δχλακεο (Giroux, 1992, 103). Με βάζε ηα παξαπάλσ, ν Giroux
πξνρσξεί ζηε ζπζρέηηζε ηεο δηαθνξάο, ηεο εμνπζίαο θαη ηνπ γξακκαηηζκνχ. Θα
γξάςεη γη‟ απηή ηε ζρέζε:

«Οπνηαδήπνηε ζεσξία γηα ην γξακκαηηζκφ δελ κπνξεί λα αγλνήζεη ηε

ζπδήηεζε γηα ηε δηαθνξά θαη ηελ εμνπζία ».

Απφ ηε ζηηγκή πνπ έρεη πξνζιάβεη ην γξακκαηηζκφ σο πνιηηηθφ εγρείξεκα

ηξνπνπνίεζεο ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ζεσξεί φηη ην εγρείξεκα απηφ
ζπλαξζξψλεη ηε δηαθνξά κε ηηο αξρέο ηεο ηζφηεηαο, ηεο δηθαηνζχλεο θαη ηηο
ειεπζεξίαο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε «γιψζζα ηεο δηαθνξάο» απνηειεί νξγαληθφ
ζηνηρείν ηνπ ελδπλακσηηθνχ γξακκαηηζκνχ. ΋κσο, ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν πνπ
εμεηάδνπκε, ην θνηλσληθφ λφεκα θαη ην πεξηερφκελν ηνπ γξακκαηηζκνχ γίλεηαη

354
πνιιαπιφ, δηθνξνχκελν θαη άθεληξν. Γελ εγθιείεηαη ζε κία κφλν εξκελεία, αιιά
πξνζεγγίδεηαη κε πνιινχο ηξφπνπο. Με δπν ιφγηα, ε δηαθνξά αμηνπνηείηαη ζην
πιαίζην πξφζιεςεο ηνπ κεηακνληέξλνπ γξακκαηηζκνχ (ζην ίδην, 244).

«Γεκνθηιήο θνπιηνύξα»

΋πσο έρνπκε ππνζηεξίμεη απφ ην πξψην κέξνο ηεο κειέηεο καο, ε έλλνηα
ηεο θνπιηνχξαο ζηελ επηζηεκνληθή δνπιεηά ηνπ Giroux θαηέρεη θεληξηθή ζέζε. Ζ
επαλαπξνζέγγηζε ηεο έλλνηαο ηεο παηδαγσγηθήο θαη ε ζπγθξφηεζε ηεο νπηηθήο ηνπ
γηα ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ πξέπεη λα θαηαλνεζεί ζε ζρέζε κε ην ξφιν ηεο
δεκνθηινχο θνπιηνχξαο ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο. ΢χκθσλα κε ηνλ Giroux, ε
ξηδνζπαζηηθή παηδαγσγηθή έρεη αγλνήζεη ηε ζεκαζία ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο,
αλ θαη ε αλάδεημή ηεο ζε πεδίν θνηλσληθήο αλάιπζεο κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ
πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ηεο εκπεηξίαο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ θαη λα επεθηείλεη ην
ζεσξεηηθφ νξίδνληα ηεο παηδαγσγηθήο. Ζ παηδαγσγηθή, γεληθά, ζεσξείηαη κνξθή
θνπιηνχξαο θαη δελ πξέπεη λα αγλνεί ή λα ππνηηκά ην θνηλσληθφ πιαίζην ζην νπνίν
δηακνξθψλεηαη ε εκπεηξία ησλ εθπαηδεπνκέλσλ (Giroux & Simon, 1989, 2).
Ηζηνξηθά, ε έλλνηα δεκνθηιήο θνπιηνχξα, ππνζηεξίδεη ν Giroux, γίλεηαη θαηαλνεηή
απφ νξηζκέλεο ηάζεηο ηεο αξηζηεξήο δηαλφεζεο σο κνξθή ηδενινγηθήο
ρεηξαγψγεζεο πνπ ελζσκαηψλεη ηηο κάδεο ζηελ θπξίαξρε ηάμε πξαγκάησλ.
΢χκθσλα κε ηνπο Adorno θαη Horkheimer, ε δεκνθηιήο θνπιηνχξα ηαπηίδεηαη κε
ηελ έλλνηα ηεο καδηθήο θνπιηνχξαο. Ζ ηειεφξαζε, ην ξαδηφθσλν, ε κνπζηθή
εκθαλίδνληαη σο ηδενινγηθνί κεραληζκνί πνπ αλαπαξάγνπλ ην θνηλσληθφ ζχζηεκα
ζην ζχλνιφ ηνπ. Μία δεχηεξε πξνζέγγηζε ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο, βαζηζκέλε
ζηε καξμηζηηθή παξάδνζε, πξνέξρεηαη απφ ηα επηζηεκνληθά πεδία ηεο ηζηνξίαο θαη
ηεο θνηλσληνινγίαο θαη εζηηάδεη ζηε δξάζε ζπγθεθξηκέλσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ.
Δδψ, ε θνπιηνχξα ηεο εξγαηηθήο ηάμεο εκθαλίδεηαη σο κνξθή παξαδνζηαθήο
έθθξαζεο θαη αληηπξνζσπεπηηθή πξαθηηθή ελαληίσζεο ζηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα
ησλ αλψηεξσλ ηάμεσλ. Ζ εθδνρή απηή επηρεηξεί ηελ αλαδφκεζε ηεο ιατθήο
εκπεηξίαο θαη ηελ αλάδεημή ηεο ζε κνξθσηηθφ παξάγνληα παξέκβαζεο ζην πεδίν
ηεο θνηλσληθήο δηακάρεο (ζην ίδην, 4, 6). Απφ κία άιιε ζθνπηά, ε ζπληεξεηηθή
Γεμηά, κε βαζηθφ εθθξαζηή ηνλ Allan Bloom, πξνζεγγίδεη ηε δεκνθηιή θνπιηνχξα
ζαλ απεηιή γηα ηελ αλζξψπηλε πξφνδν πνπ δηαβξψλεη ηε ζπλείδεζε ησλ λέσλ. Ο
Giroux δηαθνξνπνηείηαη απφ ηηο πξνεγνχκελεο νπηηθέο. Πξνβάιιεη ηε δεκνθηιή

355
θνπιηνχξα σο πεδίν δηακάρεο θαη πξννπηηθήο θαη ηε ζπζρεηίδεη κε ηελ έλλνηα ηεο
εγεκνλίαο ε νπνία αλαπφθεπθηα παξάγεη αληηζηάζεηο. ΢ηε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα
κπνξνχκε λα αλαδεηήζνπκε απαληήζεηο γηα ηε ζπγθξφηεζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο
ησλ καζεηψλ πνπ ζα ηηο αμηνπνηήζνπκε σο πιαίζην αλαθνξάο ζηε καζεζηαθή
δηαδηθαζία. Ο Giroux ρξεζηκνπνηεί σο ζεκείν εθθίλεζεο ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ
δχν ζρεηηθά κε ηα φζα πξναλαθέξζεθαλ εξσηήκαηα. ΢πλδένληαο ηε δεκνθηιή
θνπιηνχξα κε ηελ παηδαγσγηθή πξάμε αλαξσηηέηαη: Πνηα ζρέζε βιέπνπλ νη
καζεηέο αλάκεζα ζε απηά πνπ δηδάζθνληαη ζηελ ηάμε θαη ζηηο εκπεηξίεο ηνπο έμσ
απφ απηή; Πφζν εθηθηή κπνξεί λα ζεσξεζεί ε ελζσκάησζε ηεο θνπιηνχξαο απηήο
ζην αλαιπηηθφ πξφγξακκα θαη ηε καζεζηαθή δηαδηθαζία; Σα εξσηήκαηα απηά
θαζνδεγνχλ ηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ ζηε ζπδήηεζε γηα ην γξακκαηηζκφ. Οξίδνπλ
σο πεδίν ζην νπνίν παξάγεηαη ε δεκνθηιήο θνπιηνχξα ηελ θαζεκεξηλφηεηα θαη
ζπλδένπλ ην πεδίν απηφ κε ηελ έλλνηα ηεο δηακάρεο. Γηαηππψλνληαο απηά ηα
εξσηήκαηα ν Giroux ππνζέηεη φηη ε παηδαγσγηθή (ζεσξία/πξαθηηθή) πνηέ δελ
εκθαλίδεηαη ζην θελφ. Γη‟ απηφ ε δεκνθηιήο θνπιηνχξα πξνζιακβάλεηαη ζε
ζπλάξηεζε κε ηελ παηδαγσγηθή θαηάζηαζε ζηελ νπνία εκπιέθνληαη καζεηέο θαη
εθπαηδεπηηθνί, ζε ζπλάθεηα δειαδή κε ηα δξψληα ππνθείκελα ηεο παηδαγσγηθήο
θαηάζηαζεο (Giroux & Simon, 1989, 243). Έηζη, ζην ζεσξεηηθφ ζρήκα ηνπ Giroux
ε έλλνηα ηεο ιατθήο θνπιηνχξαο απνθηά θεληξηθή ζεκαζία γηα ηε ζπγθξφηεζε ηεο
ηαπηφηεηαο ησλ λέσλ. Γελ κπνξεί, γξάθεη ν Giroux, λα αγλνεζεί ε ζεκαληηθφηαηε
επίδξαζε ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, ηεο ηειεφξαζεο, ησλ πεξηνδηθψλ, ηνπ δηαδηθηχνπ
θαη ησλ ειεθηξνληθψλ κνξθψλ δηαζθέδαζεο ζηε δηακφξθσζε ηεο ζπλείδεζήο ηνπο
θαη ηεο ζρέζεο ηνπο κε ηνλ θνηλσληθφ θφζκν. Ζ δεκνθηιήο θνπιηνχξα
κεηαηξέπεηαη ζε πνιηηηθφ πεδίν δεκφζηαο παηδαγσγηθήο πξάμεο θαη ςεθηαθνχ
γξακκαηηζκνχ, ζεσξείηαη δχλακε πνπ ζπγθξνηεί νπηηθέο γηα ηνλ θνηλσληθφ θφζκν
θαη εμαζθαιίδεη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο δηδαζθαιίαο (Giroux, 2000). Σειηθά,
ζηε ζεσξία ηνπ Giroux ε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα ζπγθξνηεί ην πεδίν αλαδήηεζεο ησλ
φξσλ νη νπνίνη πξνζδηνξίδνπλ ηελ ηαπηφηεηα ησλ ππνθεηκέλσλ θαη ν θξηηηθφο
γξακκαηηζκφο γίλεηαη «αληίπαινο ιφγνο», δειαδή ελαιιαθηηθή δηεξεχλεζε ησλ
ηδενινγηθψλ πξαθηηθψλ ηεο θαζεκεξηλφηεηαο (Giroux & Simon, 1989, 243).

356
 Οη έλλνηεο ηνπ θεηκέλνπ θαη ηεο θεηκεληθήο απζεληίαο

Γχν αθφκε έλλνηεο πνπ αθνξνχλ ηελ πξνψζεζε ελφο θξηηηθνχ κνληέινπ γηα
ην γξακκαηηζκφ είλαη νη έλλνηεο ηνπ θεηκέλνπ θαη ηεο «θεηκεληθήο απζεληίαο». Ο
Giroux κε ηνλ φξν θείκελν ελλνεί δηάθνξνπο ζπκβνιηθνχο ηξφπνπο αλαπαξάζηαζεο
θνηλσληθψλ νκάδσλ, ηδεψλ θαη θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ. ΢ην ζεκείν απηφ ε
ζπγθεθξηκέλε έλλνηα πξνζεγγίδεηαη κε βάζε κία δεδνκέλε αληίιεςε γηα ηε
γιψζζα. Γηα ηνλ Giroux, ε γιψζζα, φπσο έρνπκε αλαθέξεη θαη ζην θεθάιαην ην
νπνίν αθνξά ηελ πξψηε πεξίνδν ηεο δνπιεηάο ηνπ, θαζνξίδεη ηνλ ηξφπν πνπ
απνθηνχκε αίζζεζε ηεο εκπεηξίαο καο, ηελ νξγάλσζε ηεο δξάζεο καο θαη ηελ
νπηηθή απφ ηελ νπνία δηαπξαγκαηεπφκαζηε ηελ θνηλσληθή καο ζέζε ζηηο ζρέζεηο
καο κε ηνπο άιινπο. ΢ηελ νπζία ε γιψζζα ζπγθξνηεί ηελ πξαγκαηηθφηεηα, παξά
ηελ αληαλαθιά. Έηζη, κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηε λνκηκνπνίεζε δηαθνξεηηθψλ
αλαγλψζεσλ ηνπ θφζκνπ, αιιά θαη γηα ηελ θαζηέξσζε ζπληεξεηηθψλ νπηηθψλ γηα
ην γξακκαηηζκφ (Giroux, 1992, 8). ΢ε ζρέζε κε ηα παξαπάλσ, ν Giroux
δηαπηζηψλεη φηη ε θξηηηθή παηδαγσγηθή θαη ν γξακκαηηζκφο πξέπεη λα ζπκβάινπλ
ζηελ ελίζρπζε ηεο εξεπλεηηθήο καηηάο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ θαηά ηελ πξνζέγγηζε
ησλ θεηκέλσλ. Πξνρσξψληαο ζε κία ξηδνζπαζηηθφηεξε πξφζιεςε ηνπ φξνπ,
δειψλεη φηη νη καζεηέο ρξεηάδεηαη λα ηα πξνζεγγίδνπλ κε βάζε ηε δηαιεθηηθή
ζπζρέηηζή ηνπο κε ηα θνηλσληθά ζπκθέξνληα θαη ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο. ΢ην επίπεδν
ηεο παηδαγσγηθήο πξάμεο ε θαηεχζπλζε πνπ πξνηείλεη αθνξά ηε δηακφξθσζε ηεο
πξνβιεκαηηθήο «κέζα ζην θείκελν», «πέξα απφ ην θείκελν» θαη «ελάληηα ζην
θείκελν». Ζ ζπγθεθξηκέλε πξφηαζε ζπλδπάδεη ηελ αλαδήηεζε ησλ εζσηεξηθψλ
θσδίθσλ ηνπ θεηκέλνπ, ηελ απνδφκεζε ησλ αζέαησλ πηπρψλ ηνπ, ηε ζπζρέηηζή ηνπ
κε άιια θείκελα, ηελ θαηαλφεζε ηεο χπαξμεο δηαθνξεηηθψλ νπηηθψλ θαη ηελ
θξηηηθή ακθηζβήηεζε ησλ πνιηηηθψλ θαη εζηθψλ ηνπ δηαζηάζεσλ (ζην ίδην, 26).
Βέβαηα, ζπλερίδεη λα ζπληεξεί ηηο απνζηάζεηο απφ ηελ ηάζε ηνπ «λένπ»
κεηαδνκηζκνχ πνπ επηκέλεη λα θεηηρνπνηεί ηελ έλλνηα ηνπ θεηκέλνπ θαη λα ηελ
παξνπζηάδεη μεθνκκέλε απφ ην ηζηνξηθφ ηεο πιαίζην (ζην ίδην, 21). Θεσξεί
ζεκειηαθή ηε ζρέζε ηνπ θεηκέλνπ κε ηνλ εμσηεξηθφ ηνπ θφζκν θαη απνθεχγεη λα ην
πξνζεγγίζεη σο απηφλνκε ζεκαζηνινγηθή κνλάδα. Ωζηφζν, ζηελ έλλνηα ηνπ
θεηκέλνπ ηεο πξψηεο πεξηφδνπ πξνζηίζεηαη ε έλλνηα ηεο θεηκεληθήο απζεληίαο ε
νπνία ελδπλακψλεη ην ζθνπφ ηεο θξηηηθήο απνδφκεζεο ησλ θπξίαξρσλ λνεκάησλ.
Ο Giroux πξνρσξεί ζηελ θαζηέξσζε ελφο λένπ ζεσξεηηθνχ εξγαιείνπ πνπ εζηηάδεη

357
ζηε δπλακηθή ηεο ζρνιηθήο ηάμεο, θαζψο θαη ζηε ζρέζε ηεο ηειεπηαίαο κε ηνλ
θπξίαξρν ιφγν εμνπζίαο. Ζ έλλνηα ηεο θεηκεληθήο απζεληίαο αληηπαξαηίζεηαη κε ηελ
παξαδνζηαθή νπηηθή γηα ην γξακκαηηζκφ θαη αλαθέξεηαη ζηε δχλακε ησλ
παηδαγσγψλ λα λνκηκνπνηνχλ ζπγθεθξηκέλεο αλαγλψζεηο ησλ θεηκέλσλ, λα
πξνάγνπλ θνηλσληθά θαηαζθεπαζκέλεο γλψζεηο, αμίεο θαη πξαθηηθέο. Σν δήηεκα ηνπ
ξφινπ ησλ θεηκέλσλ πξέπεη λα ηδσζεί σο κέξνο ηεο γεληθφηεξεο ηδενινγηθήο
ιεηηνπξγίαο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζεζκνχ πνπ ζπλεηζθέξεη ζηελ εζηθή-θνηλσληθή
ξχζκηζε ηεο γλψζεο θαη αλαπαξάγεη ηελ θπξίαξρε ηδενινγία. ΋κσο, ε κειέηε φισλ
ησλ παξακέηξσλ θαζνξηζκνχ ηεο ζπγθεθξηκέλεο έλλνηαο επηηξέπεη ηελ πξνζέγγηζή
ηεο φρη σο απφιπηεο εμνπζίαο κπξνζηά ζηελ νπνία ράλεηαη θάζε δπλαηφηεηα
ελαληίσζεο, αιιά σο ρψξνπ θνηλσληθήο δηακάρεο. Ο Giroux ζεσξεί φηη θάζε
πξαθηηθή ε νπνία έρεη θαζνδεγεηηθφ ραξαθηήξα ζηελ πνξεία απνθάιπςεο ηεο
αιήζεηαο παξάγεη θαη ηε δπλαηφηεηα ακθηζβήηεζήο ηεο (Giroux, 1990a, 85). Ζ
θεηκεληθή απζεληία ζεσξείηαη κία κνξθή θνηλσληθνπνιηηηθνχ ιφγνπ θαη, επνκέλσο,
κπνξεί λα κεηαζρεκαηηζηεί ζε ζρέδην δξάζεο πνπ αλνίγεη ην θείκελν ζε πνιιαπιά
λνήκαηα θαη εξκελείεο. Μεηαηξέπεη ηελ θαζαγηαζκέλε γλψζε ζε πεδίν θξηηηθήο
δηεξεχλεζεο θαη αλαζηνραζκνχ. Με ηνλ ηξφπν απηφ, ε εκπεηξία ησλ καζεηψλ
ελζσκαηψλεηαη ζε έλα επξχηεξν ζρήκα δηαιφγνπ θαη θξηηηθήο αλάιπζεο, θαζψο
αμηνπνηείηαη ζηε δηαδηθαζία δφκεζεο θαη αλαδφκεζεο ησλ θεηκέλσλ. Δπνκέλσο,
ππνγξακκίδεη ν Giroux, ε έλλνηα ηεο θεηκεληθήο απζεληίαο δελ πξνζιακβάλεηαη
απνθιεηζηηθά σο κία κνλφδξνκε δηαδηθαζία ε νπνία θαηνρπξψλεη ηελ θπξίαξρε
θνπιηνχξα θαη εμαζθαιίδεη ηελ απνζηψπεζε ησλ δηαθνξεηηθψλ «θσλψλ».
Αληίζεηα, κεηαηξέπεηαη ζε αληίξξνπε δχλακε πνπ επηρεηξεί λα θέξεη κε θξηηηθφ
ηξφπν ζην πξνζθήλην απηέο ηηο «θσλέο» ηηο νπνίεο ην παξαδνζηαθφ κνληέιν ηεο
παηδαγσγηθήο θαηαδηθάδεη ζε ζησπή (ζην ίδην, 89). Ζ έλλνηα ηεο θεηκεληθήο
απζεληίαο, σο ζηνηρείν κηαο ζεσξίαο γηα ην γξακκαηηζκφ, πξέπεη λα ζπλδπαζηεί κε
ηελ απνδνρή ηεο ζρεηηθφηεηαο φισλ ησλ γλψζεσλ θαη λα απνξξίςεη ηε κνλνιηζηθή,
γεληθεπκέλε απνδνρή ησλ θαζνιηθψλ ιφγσλ. Απηφ πνπ αμίδεη λα θξαηήζνπκε απφ
ηε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα, γξάθεη ν Giroux, είλαη ε δηπιή, θαη ίζσο αληηθαηηθή,
δπλεηηθή αμηνπνίεζή ηεο. ΢ηελ πεξίπησζε πνπ αμηνπνηεζεί ελδπλακσηηθά
ζπκβάιιεη ζηε ζπγθξφηεζε παηδαγσγηθψλ ζρέζεσλ ελζσκαηψλνληαο ηηο εκπεηξίεο
θαη ηελ ηζηνξία ησλ καζεηψλ ζηε δηαδηθαζία κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο γλψζεο ζε
θνηλσληθή δχλακε (ζην ίδην, 92). Σειηθά, ν Giroux επηρεηξεί λα ππεξβεί κία

358
κνλνδηάζηαηε ρξήζε ηνπ φξνπ. Τηνζεηεί ηελ άπνςε φηη ε θεηκεληθή απζεληία
πξνζδηνξίδεηαη ζην πιαίζην ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, ζπλδέεηαη κε άιινπο φξνπο,
φπσο εμνπζία, ηδενινγία θαη δηακάρε θαη ζπλεηζθέξεη ζηε δηακφξθσζε κηαο
ζθαηξηθήο κειέηεο ησλ θεηκέλσλ θαη ηνπ γξακκαηηζκνχ (ζην ίδην, 100).

«΢πλνξηαθόο γξακκαηηζκόο» θαη «ζπλνξηαθή γξαθή»

Ζ ζρέζε ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ην κεηακνληέξλν ζην έξγν ηνπ Giroux,

ηδηαίηεξα ηε δεθαεηία ηνπ 1990, εληζρχεηαη κε ηε ρξήζε ηεο έλλνηαο ηνπ
ζπλνξηαθνχ γξακκαηηζκνχ. ΋πσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη ζην πξψην κέξνο ηεο
εξγαζίαο καο, ε έλλνηα ησλ ζπλφξσλ θαη ε παηδαγσγηθή πξφηαζε ζηελ νπνία
ελζσκαηψλεηαη αληαπνθξίλεηαη ζηε ζπγθξφηεζε ηεο νπηηθήο ηνπ Giroux κέζα απφ
ηνπο θαθνχο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ. Ζ ηδέα ηεο ζπλνξηαθήο παηδαγσγηθήο
επηθεληξψλεηαη ζε δεηήκαηα δηαθνξάο θαη ηαπηφηεηαο ζπλνςίδνληαο ηελ αλάγθε λα
αλαπηπρζνχλ ζηξαηεγηθέο πνπ ζα πξνζβιέπνπλ ζε έλα δηεπξπκέλν θνηλσληθφ
κεηαζρεκαηηζκφ. Ζ έλλνηα ηεο ζπλνξηαθήο παηδαγσγηθήο κεηνπζηψλεη ην λφεκα
ησλ πνιιαπιψλ αλαγλψζεσλ ηνπ θφζκνπ, ηελ αλάγθε λα ππνρσξήζνπλ νη
απζηεξέο δηαθξίζεηο ησλ επηζηεκνληθψλ πεδίσλ θαη λα εμεηαζηνχλ θξηηηθά νη
πνιηηηζκηθέο εκπεηξίεο ησλ ίδησλ ησλ εθπαηδεπνκέλσλ. Σειηθά, ε ζπγθεθξηκέλε
έλλνηα θαηαλνείηαη σο νξγαληθφ ζηνηρείν κηαο δηαδηθαζίαο εθπαηδεπηηθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ, ε νπνία πεξηιακβάλεη ηελ πξννπηηθή λα ππεξβνχλ νη
εθπαηδεπφκελνη ηα δηαρσξηζηηθά ζχλνξα κεηαμχ ησλ πνιηηηζκψλ (λα γίλνπλ
ζχκθσλα κε ηνλ Giroux «δηαβάηεο ζπλφξσλ») θαη λα θαηαλνήζνπλ ηε ζέζε ηνπ
«άιινπ» ζην πιαίζην ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο δηακάρεο.

Ζ ρξεζηκνπνίεζε ηεο έλλνηαο ηεο ζπλνξηαθήο παηδαγσγηθήο ζηελ αξρή ηεο

δεθαεηίαο ηνπ 1990 απφ ηνλ Girνux ζπλεπάγεηαη, επίζεο, κία ζπγθεθξηκέλε
θαηεχζπλζε ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ ζρεηηθά κε ην γξακκαηηζκφ. Πην
ζπγθεθξηκέλα, ε έλλνηα ηνπ ζπλνξηαθνχ γξακκαηηζκνχ σο ζπλνδεπηηθή ηεο
δεκφζηαο παηδαγσγηθήο πξνηείλεη κία θξηηηθή ελαζρφιεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ κε ηνλ
θφζκν ηνπ. Γειψλεη ηελ επζχλε ηνπ λα ακθηζβεηεί θαη λα επεκβαίλεη γηα λα
ηξνπνπνηεί ζπλερψο ηηο θπξίαξρεο θνηλσληθέο δνκέο. Γη‟ απηφ ν θξηηηθφο
γξακκαηηζκφο νξίδεηαη φρη απιψο σο ηθαλφηεηα, αιιά σο πξάμε εξκελείαο θαη
δπλαηφηεηα παξέκβαζεο ζηνλ θφζκν (Giroux, 1992, 244). Ο ζπλνξηαθφο
γξακκαηηζκφο ππνδειψλεη ηηο πνιιαπιέο νπηηθέο απφ ηηο νπνίεο ηα άηνκα

359
καζαίλνπλ λα «δηαβάδνπλ» θαη λα «γξάθνπλ» γηα ηελ θνηλσληθή δσή. Δδψ ν Girνux
αλαδηαηππψλεη κε λένπο φξνπο ηε ζθέςε ηνπ ζρεηηθά κε ηηο πνιιαπιέο θνηλσληθέο
ζθαίξεο κέζα ζηηο νπνίεο θηλείηαη ν άλζξσπνο θαη ηε δηακεζνιάβεζε ησλ ζρεηηθψλ
εκπεηξηψλ πνπ ηειηθά επηθέξεη κία ζπγθεθξηκέλε θαηφπηεπζε ηνπ «άιινπ» (Girνux,
2006a, 305). Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ πξνβάιιεη ηε
ζεκαζία αλάπηπμεο πνιιαπιψλ γξακκαηηζκψλ. Καζηζηά γφληκε ηελ πξννπηηθή
αλάπηπμεο θνηλσληθψλ κνξθψλ γξακκαηηζκνχ πνπ λα είλαη ιεηηνπξγηθνί, λα
ζπλδένληαη κε ηελ θνπιηνχξα θαη λα θαιιηεξγνχλ ηελ θξηηηθή ζθέςε. Ζ
αλαγθαηφηεηα ησλ πνιιαπιψλ γξακκαηηζκψλ θαηνρπξψλεηαη ζηελ αληίιεςε ηεο
δηαθνξεηηθφηεηαο ησλ αλζξψπσλ θαη ζηελ επηθνηλσλία ηνπο δηακέζνπ
θνηλσληθνπνιηηηζκηθψλ θαη πνιηηηθψλ ζπλφξσλ. Γελ παξαιείπεη λα αλαθέξεη φηη ε
αλάιπζε ησλ λέσλ ειεθηξνληθψλ ηερλνινγηψλ, πνπ δηακνξθψλνπλ ηελ θαζεκεξηλή
δσή θαη ην ραξαθηήξα ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο, πξνβάιιεηαη ζε αληηζηνηρία κε
ηνλ παηδαγσγηθφ ιφγν ηεο ρεηξαθέηεζεο. Με άιια ιφγηα, ν Giroux επηκέλεη ζε κία
δεκφζηα παηδαγσγηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ ε νπνία ζεκειηψλεηαη ζηελ πνιηηηθή ησλ
αλαπαξαζηάζεσλ, ησλ πνιηηηζκηθψλ θσδίθσλ θαη ησλ ζπλφξσλ ηνπο, πνπ
εθπαηδεχεη ηνπο καζεηέο λα ρεηξίδνληαη πνηθίιεο κνξθέο θεηκέλσλ (Giroux, 2000).
Οη ζπληεξεηηθνί θαη νη θηιειεχζεξνη, πηνζεηψληαο κία ηερλνθξαηηθή ινγηθή,
απαμηψλνπλ ηελ πνιηηηθή δηάζηαζε θαη, επνκέλσο, ηελ θαηαλφεζε ηνπ θαηλνκέλνπ
ησλ εθηεηακέλσλ κνξθψλ γξακκαηηζκνχ πνπ ραξαθηεξίδεη ηελ ςεθηαθή επνρή καο.
Σν επίζεκν ζρνιείν ζηέθεη αλππνςίαζην κπξνζηά ζηηο λέεο ηερλνινγίεο θαη ζηνπο
γξακκαηηζκνχο πνπ παξάγνπλ, ελψ εθθξάδεηαη ε αλάγθε λα ηεζνχλ εθ λένπ νη
ζθνπνί ηεο εθπαίδεπζεο κε δεδνκέλν ηνλ δηεπξπκέλν παηδαγσγηθφ ξφιν ηεο
θνπιηνχξαο. Ωζηφζν, αλαθέξεη ν Giroux, ππάξρνπλ πξνγξάκκαηα (ηδηαίηεξα ζηε
δεχηεξε θαη ζηελ αλψηεξε βαζκίδα ηεο εθπαίδεπζεο) ηα νπνία αμηνπνηνχλ θξηηηθά
ηηο λέεο ηερλνινγίεο ζπλδένληαο ηηο δηαδηθαζίεο παξαγσγήο γξαπηνχ ιφγνπ κε ηνλ
ςεθηαθφ γξακκαηηζκφ. Έηζη, ζηηο πεξηπηψζεηο απηέο ν γξακκαηηζκφο αμηνπνηείηαη
σο δχλακε πξνζέγγηζεο θαη θαηαλφεζεο ζχγρξνλσλ θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ,
φπσο ε θηψρεηα, νη δηαθξίζεηο ζε βάξνο ησλ κεηνλνηήησλ θαη ησλ γπλαηθψλ, νη
θπιεηηθέο δηακάρεο, θ.ά. (Giroux, 2000). ΢ε απηφ ην πιαίζην ζεψξεζεο ηνπ
γξακκαηηζκνχ, κε βάζε ηηο έλλνηεο ηεο ηαπηφηεηαο θαη ηεο δηαθνξάο πνπ πηνζεηεί
ζην ζεσξεηηθφ ηνπ ζρήκα ν Giroux, δελ κπνξεί λα αγλνεζεί ε ζρέζε ηεο
παηδαγσγηθήο κε ηελ πνιππνιηηηζκηθή ζεσξία. Ζ ζπζρέηηζε αλάκεζα ζηε δεκφζηα

360
παηδαγσγηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ηελ πνιππνιηηηζκηθφηεηα εθθξάδεηαη κε ηνλ
φξν «πνιππνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο». Οπζηαζηηθά, ν Giroux αλαδεηεί ζπλερψο
ελλνηνινγηθέο επηκεθχλζεηο γηα λα πξνζδηνξίζεη κε ζαθήλεηα ην «λέν»
γξακκαηηζκφ θαη ηνλ ραξαθηήξα ηεο παηδαγσγηθήο ηνπ νπηηθήο. Ο
πνιππνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο ζπκππθλψλεη ηελ πξνζπάζεηα αλαγλψξηζεο ηεο
αλνρήο θαη ηνπ δηαιφγνπ σο βαζηθψλ πξνυπνζέζεσλ πνιηηηζκηθήο επηθνηλσλίαο. ΢ε
κία επνρή, κάιηζηα, πνπ ε αληηδξαζηηθή πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ν
λενζπληεξεηηζκφο επηρεηξνχλ λα λνκηκνπνηεζνχλ ζηελ θνηλσλία θαη ζε
αθαδεκατθνχο θχθινπο, ν Giroux πηνζεηεί κία πνιππνιηηηζκηθή αληίιεςε γηα ηε
δεκνθξαηία θαη ην ξφιν ηνλ νπνίν κπνξεί λα παίμεη ν γξακκαηηζκφο ζε απηφ ην
εγρείξεκα. Ο πνιππνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο σο πξάμε παξέκβαζεο δε ζεσξείηαη
απαξαίηεην βήκα κφλν γηα ηελ αλχςσζε ηεο εηθφλαο ησλ νκάδσλ, αιιά
πξνβάιιεηαη σο απνθαζηζηηθή ηνκή γηα ηελ επέθηαζε ηεο ίδηαο ηεο δεκνθξαηίαο
παγθνζκίσο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε πνιηηηθή δηάζηαζε ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ
εγθχπηεη κφλν ζηελ αλάδεημε ηνπ πινπξαιηζκνχ ησλ θσλψλ, αιιά αθνξά λέεο
κνξθέο δηαιφγνπ θαη ηειηθά λέεο κνξθέο ζρέζεσλ (Giroux, 2006a, 190).

΢ρεηηθή κε ηα παξαπάλσ, ε έλλνηα ζπλνξηαθή γξαθή αληαπνθξίλεηαη ζηελ

αλαδήηεζε ελφο θξηηηθνχ κνληέινπ γηα ην γξακκαηηζκφ κέζα απφ ηνπο θαθνχο ηεο
δεκφζηαο παηδαγσγηθήο θαη ηνπ ξηδνζπαζηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ. Γηα ηνλ Giroux,
ε παηδαγσγηθή βξίζθεηαη ζε δηαιεθηηθή ζρέζε κε ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο θαη ε
γξαθή πξνβάιιεη σο κία θξίζηκε παηδαγσγηθή πξαθηηθή (Giroux, 1994, 127). Μέζα
απφ ηελ εηζαγσγή απηνχ ηνπ ζεσξεηηθνχ ζηνηρείνπ, αλαδηαηππψλεη ηελ αλάγθε
ζπκπφξεπζεο ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ κε ηελ παηδαγσγηθή. Ζ γξαθή γίλεηαη
ζεκαληηθή πξαθηηθή ηεο παηδαγσγηθήο ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ. Με άιια ιφγηα,
ζεσξείηαη παηδαγσγηθή πξαθηηθή θαη ζπλδέεηαη κε ηελ παξαγσγή θνπιηνχξαο. ΢ηε
ζπλάληεζε απηψλ ησλ δχν επηζηεκνληθψλ πεδίσλ, ε παξαγσγή γξαπηνχ ιφγνπ
μεθεχγεη απφ ηα ζπκβαηηθά, ιεηηνπξγηθά πιαίζηα πνπ νξηνζεηεί ε θπξίαξρε
παηδαγσγηθή ζεσξία θαη κεηαηξέπεηαη ζε κνξθή κάζεζεο ε νπνία ελζσκαηψλεηαη
ζην πνιηηηθφ αίηεκα ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο. Δδψ αθξηβψο ηνπνζεηεί ηε γξαθή ν
Giroux. Σελ αμηνπνηεί φρη σο έλα «κεηαζεσξεηηθφ» γλσζηηθφ αληηθείκελν, αιιά σο
κέζν ζην επίπεδν ηεο δηεξεχλεζεο ηεο πξαγκαηηθήο πιηθήο δσήο (ζην ίδην, 132). Ο
ίδηνο πηνζεηεί απηή ηελ νπηηθή ζηηο αθαδεκατθέο ηνπ δηδαζθαιίεο σο παηδαγσγηθή
πξαθηηθή ακθηζβήηεζεο ζπκβαηηθψλ ζεσξήζεσλ γηα ηελ εθπαίδεπζε, ηελ

361
παηδαγσγηθή εμνπζία θαη ηε ζρέζε γιψζζαο-εκπεηξίαο. ΋πσο αλαθέξεη,
αλαγλσξίδεη ηε γξαθή σο δηαδηθαζία παξαγσγήο ηνπ «ηξίηνπ ρψξνπ ζηελ ηάμε»,
δειαδή σο ρψξνπ έθθξαζεο, πνιηηηθήο αλαδήηεζεο θαη θξηηηθήο πξνζέγγηζεο ηεο
θνηλσληθήο δσήο (ζην ίδην, 134). Γηα λα κελ αλαπαξάγεη παηδαγσγηθέο νπηηθέο πνπ
ππνβαζκίδνπλ ηνπο καζεηέο ζε αληηθείκελα ηεο παξαπάλσ δηαδηθαζίαο,
επεμεξγάδεηαη έλα πιαίζην αξρψλ ην νπνίν αλαδεηθλχεη θαη ην πεξηερφκελν ηεο
ζπλνξηαθήο γξαθήο. ΢χκθσλα κε απηφ, βαζηθή πξψηε επηδίσμε ζεσξείηαη ε
επηινγή πνπ θαζηζηά ηελ εμνπζία ηεο ζρνιηθήο ηάμεο νξαηή θαη ακθηζβεηεί ηελ
αληηθεηκεληθφηεηα ηεο γλψζεο θαη ηελ νπδεηεξφηεηα ηνπ παηδαγσγνχ ή ηνπ
δαζθάινπ. Ζ ζπγθεθξηκέλε επηινγή βαζίδεηαη ζηε ινγηθή φηη νη ίδηνη νη
εθπαηδεπφκελνη πξέπεη λα παξάγνπλ γλψζε κέζα απφ δπλακηθέο δηαδηθαζίεο
δξάζεο θαη ζπλεξγαηηθήο κάζεζεο. Τηνζεηεί ηελ επηινγή ηεο νξγάλσζεο ησλ
δξαζηεξηνηήησλ παξαγσγήο ιφγνπ απφ ηα ίδηα ηα ππνθείκελα ηεο κάζεζεο ζηε
βάζε ηεο επηινγήο θαη επεμεξγαζίαο ζεκαηηθψλ ελνηήησλ, νκαδηθψλ ή αηνκηθψλ
αλαθνηλψζεσλ θαη εθαξκνγψλ ησλ απνθηεζέλησλ γλψζεσλ ζε πξαγκαηηθά
θνηλσληθά πεδία. Πεξηιακβάλεη, επίζεο, ηελ αλάιπζε θεηκέλσλ θαη ηε δηαδηθαζία
αλαζηνραζκνχ ησλ δξαζηεξηνηήησλ νη νπνίεο πξαγκαηνπνηήζεθαλ (ζην ίδην, 137-
138). Ζ βαζηθή θηινζνθία πνπ δηαπεξλά ηελ παξαπάλσ πξφηαζε ζεκειηψλεηαη
ζηελ παξαδνρή ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ θαη ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο φηη ν
εθπαηδεπφκελνο είλαη δεκηνπξγφο θνπιηνχξαο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ελζαξξχλεηαη λα
εκπιαθεί ζε δηαδηθαζίεο αλαζηνραζκνχ ηεο εκπεηξίαο ηνπ, λα επεμεξγαζηεί ην
λφεκα πνηθίισλ θεηκεληθψλ κνξθψλ, λα αλαιχζεη δηαθνξεηηθέο ηδενινγηθέο ζέζεηο
θαη ζεσξίεο. ΢ε φιε απηή ηε δηαδηθαζία πξνζιακβάλεηαη σο ππνθείκελν ηεο
κάζεζεο ην νπνίν δξα απφ θνηλνχ κε ηνπο άιινπο, ακθηζβεηεί ηα ζχλνξα πνπ
απνκνλψλνπλ ηα επηζηεκνληθά πεδία θαη δεκηνπξγεί ρψξνπο ζηνπο νπνίνπο
δηακνξθψλεηαη ν «πβξηδηθφο» ραξαθηήξαο ησλ ππνθεηκεληθψλ ηαπηνηήησλ. Σειηθά,
ε ζπλνξηαθή γξαθή πξνζιακβάλεηαη σο κία κνξθή παξαγσγήο θνπιηνχξαο θαη
παηδαγσγηθήο πξαθηηθήο πνπ επηρεηξεί λα αλαζεξκάλεη ηε ζπιινγηθή κλήκε, λα
αθεγεζεί ηνλ ηζηνξηθφ ξφιν ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ θαη λα βνεζήζεη ηνπο
εθπαηδεπφκελνπο λα θηλεζνχλ ζε δηαθνξεηηθέο επηζηεκνληθέο θαη πνιηηηζκηθέο
πεξηνρέο. Με άιια ιφγηα, ε ζπλνξηαθή γξαθή απνηειεί κία εθδνρή ηνπ ζπλνξηαθνχ
γξακκαηηζκνχ πνπ πξαγκαηψλεη ηηο ζεσξεηηθέο αξρέο ηεο ζπλνξηαθήο
παηδαγσγηθήο (Giroux, ζην ίδην, 140). Πξφθεηηαη γηα κία ζεψξεζε ε νπνία θαζηζηά

362
ηθαλά ηα δξψληα ππνθείκελα ηεο παηδαγσγηθήο πξάμεο λα νηθνδνκήζνπλ
πνιηηηθνχο ρψξνπο ζπλάληεζεο κε ζθνπφ ην κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ ζεσξεηηθνχ
πξνβιεκαηηζκνχ ζε θνηλσληθή δξάζε.

2. Οι θέζειρ ηος McLaren για ηο γπαμμαηιζμό

Ζ ζπδήηεζε ζηηο Ζ.Π.Α. ηε δεθαεηία ηνπ 1980 γηα ηελ θξίζε ζηελ
εθπαίδεπζε, φπσο καο πιεξνθνξνχλ νη McLaren θαη Da Silva, δηεμάγεηαη έμσ απφ
ηα φξηα ησλ ζεσξεηηθψλ αλαθνξψλ ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ, ηεο θπιήο, ηεο
θνηλσληθήο ηάμεο θαη ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο. Ο ηξφπνο πνπ ε επίζεκε
εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή επελεξγεί ζηε ζρέζε ηνπ ζρνιείνπ κε ηελ θνηλσληθή δσή θαη
ζηε δηακφξθσζε ησλ θαζεκεξηλψλ ζπλζεθψλ δνπιεηάο ζην εζσηεξηθφ ηεο
εθπαίδεπζεο, θαζψο θαη ε ζρέζε αλάκεζα ζηνλ θπξίαξρν «ιφγν» θαη ζηε
δηεπξπκέλε νηθνλνκία ησλ ζπκβνιηθψλ θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ πξέπεη λα
αλαδεηρζεί ζε θξίζηκν ζέκα πνιηηηθήο ζθέςεο απφ ηνπο παηδαγσγνχο. ΢ηελ
πξαγκαηηθφηεηα, αλαθέξνπλ νη McLaren θαη Da Silva, δελ είλαη θαζφινπ αβάζηκν
λα νξίζνπκε ηελ ηξέρνπζα ηζηνξηθή ζπγθπξία σο θάζε ηεο δηεπξπκέλεο πνιηηηθήο
απάηεο θαη αλεληηκφηεηαο. ΢ηε δηάξθεηα κηαο επνρήο ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ
εζηθή αζηάζεηα, νη επίζεκεο θπβεξλεηηθέο πνιηηηθέο απνκαθξχλνληαη απφ ηελ ηδέα
ηεο δεκνθξαηίαο. Καηά ζπλέπεηα, ε αληηδξαζηηθή επνρή ηεο κεηακνληεξληθφηεηαο
θαη ε ζπληεξεηηθή ζηξνθή ζην επίπεδν ηεο θνπιηνχξαο, ηεο επηζηήκεο θαη ηεο
πνιηηηθήο ζπεχδνπλ λα θαζειψζνπλ ηελ ηζηνξηθή ζπλείδεζε ηνπ αηνκηθνχ θαη
ζπιινγηθνχ ππνθεηκέλνπ ζηα φξηα ηεο λενθηιειεχζεξεο ηδενινγίαο. Ο
παγθνζκηνπνηεκέλνο θαπηηαιηζκφο δεκηνπξγεί πβξηδηθνχο θνηλσληθνχο θφζκνπο, νη
νπνίνη ζεκειηψλνληαη ζηελ αβεβαηφηεηα θαη ζηε ρξενθνπία ησλ θηιειεχζεξσλ
νπκαληζηηθψλ ηδεψλ. Έηζη, ε αλάδπζε ηνπ κεηα-θνξληηθνχ θαπηηαιηζκνχ ζηηο
θνηλσλίεο ηεο Γχζεο ζπλεπάγεηαη ηελ ππνρψξεζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ην δήηεκα
ηεο ηαμηθήο θαη πνιηηηζκηθήο θαηαπίεζεο (McLaren & Da Silva, 1993, 47). Μέζα
ζε απηφ ην πιαίζην ηεο εκπνξεπκαηνπνίεζεο, ηνπ θαηαλαισηηζκνχ θαη ηνπ
ηερλνθξαηηζκνχ δελ εθπιήζζεη ε απμαλφκελε ηάζε ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ ζηηο
Ζ.Π.Α. θαη ζηνλ ππφινηπν θφζκν. ΋κσο, απφ ηε ζθνπηά ηεο θξηηηθήο ακθηζβήηεζεο
ηεο κεραληζηηθήο θαηαλφεζεο ηεο ηζηνξίαο, δελ κπνξεί λα παξαγλσξηζηεί ε
ζπζρέηηζε ζεσξεηηθψλ ελλνηψλ, φπσο είλαη ε γιψζζα, ε εκπεηξία θαη ε κλήκε, κε

363
ηελ αλάπηπμε κνξθψλ θνηλσληθήο δξάζεο πνπ ζεκειηψλνληαη ζηελ ηζηνξηθφηεηα
ησλ δηαθνξεηηθψλ θνηλσληθνπνιηηηθψλ ζηξαηεγηθψλ (ζην ίδην, 48).

Ο Stuart Hall ζεσξεί βαζηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο «λέαο επνρήο» ηελ

εκπέδσζε ελφο ζπζηήκαηνο απνθεληξσκέλεο παξαγσγήο θαη απνυινπνίεζεο ηεο
εξγαζίαο. Καζψο ν ραξαθηήξαο ηεο εξγαζίαο έρεη κεηαζρεκαηηζηεί, ην δήηεκα ησλ
ηαπηνηήησλ ηίζεηαη κε αλζξσπνινγηθνχο φξνπο θαη νη αηηίεο ηνπ αλαδεηνχληαη ζηελ
θαηαλαισηηθή εζηθή, ζηελ «νηθνλνκία ησλ επηζπκηψλ θαη ηεο θαληαζίαο»
(Lankshear & McLaren, 1993, 2). Σν επηζηεκνληθφ ελδηαθέξνλ επηθεληξψλεηαη ζηα
κέζα θαη ζηηο πξαθηηθέο κε ηηο νπνίεο ε «λέα επνρή» παξάγεη ηνπο θνηλσληθνχο
δεζκνχο, ηηο δηαδηθαζίεο ππνθεηκελνπνίεζεο θαη ηηο λέεο κνξθέο θνπιηνχξαο. Ζ
κεηάβαζε απφ ηελ παξαγσγή θαη ηελ θαηαλάισζε πιηθψλ πξντφλησλ ζηελ
παξαγσγή θαη ζηε δηαθίλεζε ππεξεζηψλ θαη ζπκβνιηθψλ αγαζψλ δεκηνπξγεί κία
λέα πξαγκαηηθφηεηα κέζσ ηεο εμάπισζεο λέσλ κνξθψλ γξακκαηηζκνχ θαη,
επνκέλσο, ηξνπνπνηεκέλσλ αλαγλψζεσλ ηνπ θφζκνπ (ζην ίδην, 3). ΢ε ζρέζε κε ηα
παξαπάλσ, ν McLaren ππνζηεξίδεη φηη ην «θνηλσληθφ βηνγξαθηθφ» ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ ζπγθξνηείηαη, θπξίσο, απφ ην ηζηνξηθφ γίγλεζζαη ηεο θνπιηνχξαο
ησλ καδηθψλ κέζσλ επηθνηλσλίαο θαη δεπηεξεπφλησο απφ ηελ παηδαγσγηθή δχλακε
ηνπ επίζεκνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο. Ζ εμάπισζε ηεο θνπιηνχξαο ησλ λέσλ
ηερλνινγηψλ ζε φιν ην θάζκα ηεο θνηλσληθήο δσήο θέξλεη ζην πξνζθήλην ην
γξακκαηηζκφ ησλ κίληηα, ηελ αλάγθε λα γίλνπλ νη άλζξσπνη «εγγξάκκαηνη» ζε κία
κεηακνληέξλα πξαγκαηηθφηεηα πνπ δηέπεηαη φιν θαη πεξηζζφηεξν απφ ηε δχλακε
ηνπ ηερλνθξαηηζκνχ λα ρεηξαγσγεί θαη απφ ηε θεηηρνπνίεζε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ
(McLaren, 2006, 145).

΢ηηο Ζ.Π.Α. έρεη αλνίμεη ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980 κία ελδηαθέξνπζα
ζπδήηεζε αλαθνξηθά κε ην γξακκαηηζκφ, ηελ πξφζβαζε ζηηο πνιηηηζκηθέο ηνπ
αλαθνξέο θαη ηηο αμηνινγηθέο πξαθηηθέο πνπ ην λνκηκνπνηνχλ. Ο McLaren ζηελ
πξνζπάζεηά ηνπ λα ζπλδέζεη ηελ πνιηηηθή-εθπαηδεπηηθή ζπγθπξία ζηηο Ζ.Π.Α. κε
φιν ην θάζκα ησλ αληηπαξαηηζέκελσλ ζέζεσλ γηα ην γξακκαηηζκφ, βάδεη ζην
επίθεληξν ηεο θξηηηθήο ηνπ ηελ ηάζε ηνπ πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ. Ζ
πξνζπάζεηα ζπγθξφηεζεο ελφο ηέηνηνπ ξεχκαηνο ζηελ εθπαίδεπζε αληηπξνζσπεχεη
κία γεληθφηεξε πνιηηηθή ζηξνθή ηε δεθαεηία ηνπ 1980 ζηηο Ζ.Π.Α. θαη ζεκαηνδνηεί
ηε ζπληεξεηηθή πξφηαζε ζην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ. Ο McLaren ζεσξεί φηη ε

364
ζπγθεθξηκέλε εθδνρή ηνπ ιφγνπ πεξί γξακκαηηζκνχ απαληά έκπξαθηα ζην εξψηεκα
ηη είδνπο γλψζεηο πξέπεη λα θαηέρνπλ νη λένη, ψζηε λα ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζηελ
θνηλσληθή δσή ηεο ρψξαο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ν πνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο
κνηξάδεηαη, σο έλα βαζκφ, θνηλέο ζέζεηο κε ην ιεηηνπξγηθφ γξακκαηηζκφ 56, φκσο
θάλεη αλαθνξά ζε έλα επξχηεξν πιαίζην λνεκάησλ, αμηψλ θαη ζηάζεσλ πνπ πξέπεη
λα θαηαθηήζνπλ νη καζεηέο. Οη ζηαζψηεο ηνπ πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ (Bloom,
Hirsch, Ravitch, Bennett, θ.ά.) ππνζηεξίδνπλ φηη ε ζπγθεθξηκέλε πξφηαζε
αλαθέξεηαη ζηηο γλψζεηο θαη ζηηο πιεξνθνξίεο απφ ην ρψξν ηεο ινγνηερλίαο θαη ηεο
ηζηνξίαο πνπ πξέπεη λα απνθηήζεη ν θάζε λένο γηα λα ζπκκεηέρεη ζηελ πνιηηηζκηθή
δσή ηνπ έζλνπο (Lankshear & McLaren, 1993, 14). Ζ αδπλακία ηεο λέαο γεληάο λα
νηθεηνπνηεζεί ηνλ «θαλφλα», ηα «αξηζηνπξγήκαηα» δειαδή ηεο Γπηηθήο
γξακκαηείαο θαη ηνπο ζπγγξαθείο ηεο αγγινακεξηθαληθήο παξάδνζεο, ζπλδέεηαη κε
ην θαηλφκελν ηνπ «αλαιθαβεηηζκνχ». Ο Hirsch ππεξαζπίδεηαη ηε κεηάδνζε ελφο
εληαίνπ πνιηηηζκηθνχ «θαλφλα» -κίαο ινγνηερληθήο θνπιηνχξαο- κέζσ ελφο θνηλνχ
γισζζηθνχ πξνηχπνπ, ηεο επίζεκεο Αγγιηθήο. ΢χκθσλα κε απηή ηελ νπηηθή, γηα λα
επηηεπρζεί άκβιπλζε ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ πξέπεη νη καζεηέο -ηδίσο απηνί
πνπ πξνέξρνληαη απφ θαηψηεξα θνηλσληθν-νηθνλνκηθά ζηξψκαηα- λα
πξνζαλαηνιηζηνχλ, κε ηε ζηήξημε ηεο επίζεκεο πνιηηηθήο, ζηελ απφθηεζε
θιαζηθψλ γλψζεσλ κε ζθνπφ λα ελζσκαησζνχλ ζηελ θπξίαξρε νηθνλνκηθή θαη
πνιηηηθή δσή. Γηα ηνλ Hirsch, ην δεηνχκελν δελ είλαη απηφ ην ζψκα πιεξνθνξηψλ
λα πξνέξρεηαη απφ ηελ «πςειή θνπιηνχξα», αιιά λα ηθαλνπνηεί ην αίηεκα ηεο
επίηεπμεο ελφο θνηλνχ ακεξηθαληθνχ πνιηηηζκνχ (ζην ίδην, 15). Παξάιιεια, ν Allan
Bloom ελδηαθέξεηαη γηα ηηο επηδφζεηο κηαο ειίη «πξνηθηζκέλσλ» καζεηψλ, νη νπνίνη
ζα αμηνπνηήζνπλ ηελ παξάδνζε ησλ κεγάισλ θηινζνθηθψλ έξγσλ γηα ηε
ζπγθξφηεζε ελφο εγεκνληθνχ κπινθ εμνπζίαο (McLaren, 1988c, 216). Ο Bloom
εκθαλίδεη ηελ ηάζε λα ζπλδέεη ηελ νηθεηνπνίεζε ηεο «αμηφινγεο γλψζεο» κε ηελ
εγγελή ηθαλφηεηα ησλ ιίγσλ «πξνηθηζκέλσλ» αηφκσλ λα πξνζιακβάλνπλ πςειή
κφξθσζε. Θεσξεί, κε άιια ιφγηα, φηη ε γλψζε απηή δελ αθνξά ην ζχλνιν ησλ

56
Άιισζηε ν McLaren αιινχ ζα δειψζεη φηη ε απιή κεηαξξχζκηζε δελ κπνξεί λα αληηκεησπίζεη
ην πξφβιεκα ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο, κπνξεί κφλν λα επηθέξεη επηκέξνπο βειηηψζεηο. Απφ ηε ζθνπηά
ηεο ξηδνζπαζηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ, επνκέλσο, ν ιεηηνπξγηθφο θαη πνιηηηζκηθφο
γξακκαηηζκφο δελ κπνξνχλ λα αιιάμνπλ ηε ζέζε ησλ πεξηζσξηνπνηεκέλσλ νκάδσλ (Lankshear &
McLaren, 1993, 35).

365
καζεηψλ, αιιά ηνπο ιίγνπο θαη ηθαλνχο. Σν βαζηθφ ηνπ επηρείξεκα είλαη φηη ε
επηζηξνθή ζηελ παξαδνζηαθή, θιαζηθή γλψζε, ζηνπο «ζεζαπξνχο» ηεο
ινγνηερλίαο, ζα απαιιάμεη ηηο ζεκεξηλέο θνηλσλίεο απφ ηε βαξβαξφηεηα ηεο
ζχγρξνλεο θνπιηνχξαο θαη ζα αληηκεησπίζεη ηε κάζηηγα ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ (ζην
ίδην, 223). Τπνβάιινληαο ζε θξηηηθή ν McLaren ηηο παξαπάλσ ζέζεηο, ζα
επηζεκάλεη φηη κε βάζε ην ζθεπηηθφ ησλ Hirsch θαη Bloom εμαυιψλεηαη ζθφπηκα ε
ζρέζε ηεο γλψζεο κε ηελ εμνπζία. Ζ παξαπάλσ ζέζε εκθαλίδεη ηε ζρνιηθή επίδνζε
σο θπζηθή θιίζε, ηε ζηάζε ησλ καζεηψλ απέλαληη ζην ζρνιείν σο αηνκηθή επζχλε
θαη επηινγή, ηελ θξηηηθή ζθέςε σο πεπξσκέλν θαη έκθπην ράξηζκα. Οπζηαζηηθά, ε
ζπληεξεηηθή εθδνρή ηνπ πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ δελ θάλεη ηίπνηα άιιν απφ ην
λα θαιεί ηελ παλεπηζηεκηαθή θνηλφηεηα -θαη γεληθφηεξα ηελ θνηλσλία- λα
ζπλεηζθέξεη ζηε δηακφξθσζε ησλ πξνυπνζέζεσλ γηα ηε ζπγθξφηεζε ηεο «εζληθήο
ηαπηφηεηαο». Ο «θαλφλαο» ηνπ πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ εγθιείεη ηελ
παηδαγσγηθή ηνπ θηινζνθία ζηνλ νξίδνληα ηεο δεζπφδνπζαο λεν-ζπληεξεηηθήο
νπηηθήο ε νπνία κεηαηξέπεη ηε γλψζε θαη ηελ θνπιηνχξα ζε καπζσιεία ηεο
ζχγρξνλεο δσήο (ζην ίδην, 224). ΢πλνςίδνληαο ν McLaren ηελ θξηηηθή ηνπ ζην
ζπληεξεηηθφ κνληέιν ηνπ γξακκαηηζκνχ επηζεκαίλεη (φπσο έρνπλ θάλεη νη Giroux
θαη Aronowitz) φηη νη ζπλέπεηεο ησλ πξνγξακκάησλ γξακκαηηζκνχ απφ ηνπο
λενζπληεξεηηθνχο γηα ηε δεκνθξαηία θαη ην ζρνιείν είλαη ζεκαληηθφηαηεο. Ζ
έλλνηα ηεο δηαθνξάο εμνζηξαθίδεηαη απφ ηε ζπδήηεζε γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη,
ηειηθά, ν πνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο δηνιηζζαίλεη ζε κνξθή ηδενινγηθήο
πξνπαγάλδαο πνπ πείζεη ηηο θαηαπηεζκέλεο θνηλσληθέο νκάδεο λα δερζνχλ ην
αλαπφθεπθην ηεο κνίξαο ηνπο (Lankshear & McLaren, 1993, 18). ΢ηελ νπηηθή απηή
ν McLaren αληηπαξαζέηεη ηε ζέζε φηη ν γξακκαηηζκφο πξέπεη λα ακθηζβεηήζεη ηε
ζπληεξεηηθή πνιππνιηηηζκηθφηεηα, ζχκθσλα κε ηελ νπνία επηρεηξείηαη ε
ζπγθάιπςε θαη ζπληήξεζε ησλ πξνλνκίσλ πνπ έρνπλ νη ιεπθνί ζε βάξνο άιισλ
θπιεηηθψλ νκάδσλ. Κξίλεη αλαγθαίν λα θαηαδεηρζεί φηη ε δηαθχιαμε ηεο
ζπλεθηηθφηεηαο ηεο θνηλσληθήο δσήο, κε βάζε ην δεδνκέλν ζπζρεηηζκφ εμνπζίαο,
ππνζηεξίδεηαη απφ ηηο θνηλσληθέο δηαδηθαζίεο ηεο αθνκνίσζεο θαη ηεο
νκνγελνπνίεζεο. Αθφκε θαη απφ ηε ζθνπηά ηνπ αηηήκαηνο «ε δηαθνξά κέζα απφ
ηελ ελφηεηα», ην νπνίν πηνζεηείηαη επξέσο απφ θηιειεχζεξνπο ξηδνζπάζηεο
ππνζηεξηθηέο ηεο θξηηηθήο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο, δελ ακθηζβεηείηαη ν απνθιεηζκφο
θαη ε θαηαπίεζε αλαθνξηθά κε ηηο θαηεγνξίεο ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ, ηεο θπιήο θαη

366
ηεο θνηλσληθήο ηάμεο. Θεσξείηαη θξίζηκε ινηπφλ ε ζχλδεζε ησλ δηαθφξσλ εθδνρψλ
ηνπ ιφγνπ πεξί πνιππνιηηηζκηθφηεηαο κε ηελ πξννπηηθή ηεο θνηλσληθήο ζπλαίλεζεο
θαη ηεο αξκνλίαο ζηελ νπνία πξνζβιέπνπλ, αιιά θαη ε ζπζρέηηζή ηνπο κε ηελ
παγθνζκηνπνηεκέλε δξάζε ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο (McLaren, 1995, 158).
Σειηθά, γηα ηνλ McLaren, ε θξηηηθή ζηνλ «θαλφλα» ησλ Bloom θαη Hirsch δελ
επηρεηξεί λα ιχζεη ην πξφβιεκα ηεο θαζηέξσζεο κίαο αληηδξαζηηθήο νπηηθήο γηα ην
γξακκαηηζκφ θαη ηελ θνπιηνχξα ηνπνζεηψληαο δίπια ζηελ θπξίαξρε εθδνρή ηε
θσλή ησλ κεηνλνηηθψλ νκάδσλ. Απηφ πνπ πξνηείλεηαη είλαη ε ηζηνξηθή πξνζέγγηζε-
θαηαλφεζε ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζηνλ θπξίαξρν γξακκαηηζκφ ηεο θνηλσληθήο ειίη
θαη ζηελ εκθάληζε άιισλ ξεπκάησλ πνπ νδεγνχλ ζηελ ακθηζβήηεζε ηνπ
«θαλφλα». Με άιια ιφγηα, ε πηνζέηεζε απηήο ηεο θξηηηθήο νπηηθήο γηα ην
γξακκαηηζκφ επηρεηξεί λα θσηίζεη ζπζηεκαηηθά ηελ ηζηνξηθή δηαδξνκή ησλ
παξαδφζεσλ πνπ εληάζζνληαη ζηνλ «θαλφλα» θαη λα δηεξεπλήζεη ηε ζρέζε ηνπο κε
άιιεο νπηηθέο (π.ρ. θάπνηα έξγα ηεο ινγνηερλίαο) πνπ απαμηψλνληαη σο
ππνδεέζηεξα (McLaren, 1988c, 227).

Με βάζε ηα πξνεγνχκελα, γίλεηαη αληηιεπηφ φηη (παξάιιεια κε ηελ θξηηηθή

πνπ αθνξά ηε ιεηηνπξγηθή νπηηθή ηνπ γξακκαηηζκνχ) νξίδνληαη λέα επηηαθηηθά
εξσηήκαηα αλαθνξηθά κε ηηο γλψζεηο ηηο νπνίεο πξέπεη λα απνθηήζεη θάπνηνο, ψζηε
λα ζπκκεηέρεη ηζφηηκα ζηε δηακφξθσζε ηεο δπλακηθήο ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ.
Ο γξακκαηηζκφο ηψξα πηα, ιέεη ν McLaren, έρεη πάςεη λα αθνξά κφλν ηε
δπλαηφηεηα πξφζβαζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ηελ απφθηεζε ηερληθψλ δεμηνηήησλ
πνπ ζπλδένληαη κε ηελ νηθεηνπνίεζε ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ν
γξακκαηηζκφο κεηαθέξεη αμίεο, λνήκαηα θαη ζπγθξνηεί ηελ νπηηθή ηνπ ππνθεηκέλνπ
γηα ηελ θνηλσλία (McLaren, 1988c, 213). Βέβαηα, ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο, ε ρξήζε
ηνπ φξνπ γξακκαηηζκφο θαη ηνπ πξνζδηνξηζκνχ θξηηηθφο εμππεξεηεί κία
ςεπδεπίγξαθε αληίιεςε γηα ηε γλψζε, έλα είδνο αθαδεκατθήο παξαθηινινγίαο θαη
φρη ηνλ πξαγκαηηθφ ζηφρν λα εληαρζεί ε γλψζε ζε έλα εληαίν εξκελεπηηθφ ζρήκα.
΢πρλά, επηζηεκνληθέο κειέηεο νη νπνίεο αθνξνχλ ηελ παξαγσγή γξαπηνχ ιφγνπ
εκθαλίδνληαη ππνθξηηηθά θάησ απφ ηνλ ηίηιν γξακκαηηζκφο, ρσξίο ην πεξηερφκελν
θαη νη ζηφρνη ηνπο λα αληαπνθξίλνληαη ζηελ πξννπηηθή ελδπλάκσζεο ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ θαη ζηελ θξηηηθή αλάγλσζε ηνπ θνηλσληθνχ γίγλεζζαη. Μία ηέηνηα
ρξήζε φκσο ηνπ φξνπ ζπζθνηίδεη ηηο πνιηηηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο εθπαίδεπζεο,
απαμηψλεη ηελ πξννπηηθή ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο θαη παξεκπνδίδεη ην ηζηνξηθφ

367
ππνθείκελν λα ζθέθηεηαη θαη λα δξα θξηηηθά, απεγθισβηζκέλν απφ ηηο
παξακνξθψζεηο ηεο θαζεκεξηλήο απζφξκεηεο ζπλείδεζεο (McLaren & Lankshear,
1993, xii). Έλαο ιφγνο πνπ ν γξακκαηηζκφο ηέζεθε σο πξαγκαηηθά πνιηηηθφ
πξφβιεκα ήηαλ ε κεηαζηξνθή αξθεηψλ αλαιπηψλ πξνο ην επηζηεκνληθφ
παξάδεηγκα ηνπ Μαξμηζκνχ θαη άιισλ ξηδνζπαζηηθψλ παξαδφζεσλ ζε κηα ζεηξά
απφ αθαδεκατθά πεδία, θαζψο θαη ην απμεκέλν ελδηαθέξνλ ηεο ζπδήηεζεο ε νπνία
αθνξά ην ζχγρξνλν ζρνιείν γηα ην κνληέιν ηνπ Paulo Freire πνπ ζπλδέεη επζέσο
ηελ εθπαίδεπζε κε ηελ πνιηηηθή (ζην ίδην, xiii). Βέβαηα, απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960
ζεκαληηθέο πνιηηηθέο πξσηνβνπιίεο ζην ζέκα ηνπ γξακκαηηζκνχ ζε ρψξεο ηεο
Λαηηληθήο Ακεξηθήο δεκηνχξγεζαλ έλα ηζηνξηθφ πξνεγνχκελν εθπαηδεπηηθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ, ην νπνίν αλαηξνθνδφηεζε ηηο ξηδνζπαζηηθέο παξεκβάζεηο ζηελ
εθπαίδεπζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ρσξψλ ηεο Γχζεο. Σέηνηα εγρεηξήκαηα πξέπεη λα
ζεσξνχληαη ηα πξνγξάκκαηα γξακκαηηζκνχ ελειίθσλ ζηελ Κνχβα, ε λέα
παηδαγσγηθή πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ απφ ηνλ Freire ζηε Βξαδηιία θαη ε
Δζληθή ΢ηαπξνθνξία γηα ην γξακκαηηζκφ ζηε Νηθαξάγνπα ην 1980, εγρεηξήκαηα
πνπ ηειηθά αλαγλσξίζηεθαλ σο επηηπρεκέλα απφ ηελ UNESCO (McLaren &
Lankshear, 1993, xiv). Καζνξηζηηθή γηα ηελ εμέιημε ηεο επηζηεκνληθήο ζθέςεο
πξέπεη λα ζεσξεζεί ε ζπλεηζθνξά ησλ ζπνπδψλ ηνπ γξακκαηηζκνχ ζην ρψξν ηεο
εθπαίδεπζεο ελειίθσλ, κε βάζε ηελ νπνία ν γξακκαηηζκφο μεπέξαζε ηα ζηελά φξηα
ηνπ θιεηζηνχ-αθίλεηνπ ζπζηήκαηνο ηεο γιψζζαο. Ο γξακκαηηζκφο ελειίθσλ σο
ζεσξεηηθφ/πξαθηηθφ πεδίν έζεζε ην πξφβιεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ ζε δηαθνξεηηθή,
πνιηηηθή βάζε θαη δεκηνχξγεζε ηηο πξνυπνζέζεηο γηα λα επεθηαζεί ν ελλνηνινγηθφο
ηνπ νξίδνληαο πέξα απφ ηα ζπκβαηηθά φξηα πνπ ην πξνζδηφξηζαλ ζην πξνεγνχκελν
δηάζηεκα (ζην ίδην, xvi).

Με βάζε ηα φζα αλαθέξζεθαλ, ν McLaren θξίλεη αλαγθαίν λα εμεηαζηεί ε

ζρέζε ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ησλ κεηαβνιψλ πνπ εκθαλίζηεθαλ ζην επίπεδν ηεο
θνπιηνχξαο. Να δηεξεπλεζεί ε ζχλδεζή ηνπ κε ην θαηλφκελν ηεο εμνπζίαο θαη νη
ηξφπνη κε ηνπο νπνίνπο νη δηάθνξεο κνξθέο ηνπ επεξεάδνπλ ηηο αλάγθεο θαη ηα
ελδηαθέξνληα ησλ αλζξψπσλ. ΢ην πιαίζην ηεο λέαο ηζηνξηθήο ζπγθπξίαο γίλνληαη
πεξηζζφηεξν επδηάθξηηεο νη ζπλέπεηεο «ησλ γξακκαηηζκψλ» ζηε ζπγθξφηεζε ηεο
ηαπηφηεηαο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ, νη ηδενινγίεο πνπ πξνάγνπλ θαη νη
θνηλσληθέο ηεξαξρίεο νη νπνίεο εγθαζηδξχνπλ (Lankshear & McLaren, 1993, 4). Ζ
δηεξεχλεζε φισλ ησλ θνηλσληθψλ παξακέηξσλ πνπ θαζνξίδνπλ ηε ζπδήηεζε γηα ην

368
γξακκαηηζκφ εζηηάδεη ζηελ πξνζπάζεηα επαλαθνξάο ζηελ ακεξηθαληθή εθπαίδεπζε
ηνπ ηδενινγήκαηνο ηεο «αξηζηείαο» γηα ηε ζηήξημε ησλ αληηδξαζηηθψλ
αλαδηαξζξψζεσλ ζηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη ηελ εκπέδσζε ζπληεξεηηθψλ
ζεσξήζεσλ γηα ην γξακκαηηζκφ. Γηα ηνλ McLaren, ε αληηπαξάζεζε γχξσ απφ ην
δήηεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηε δεθαεηία ηνπ 1980 δηεμάγεηαη αλάκεζα ζηα κνληέια
ηνπ ιεηηνπξγηθνχ, πνιηηηζκηθνχ θαη θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ (McLaren, 1988c, 213).
Ο McLaren παξαθνινπζψληαο απηή ηε δηακάρε δηακνξθψλεη ηε δηθή ηνπ νπηηθή
θαη παξεκβαίλεη ζηε ζρεηηθή ζπδήηεζε αλαδεηθλχνληαο ηα πνιηηηθά, νηθνλνκηθά θαη
θνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο.

Η πεπίοδορ ηος κπιηικού μεηαμονηεπνιζμού

α) Θευπηηικέρ επιπποέρ

Η επηξξνή ηνπ κεηακνληεξληζκνύ

Ο McLaren ζηξέθεη ην επηζηεκνληθφ ηνπ ελδηαθέξνλ γηα ηε γλψζε θαη ην

γξακκαηηζκφ ζην πνιηηηθφ, ηζηνξηθφ πιαίζην ησλ αιιαγψλ πνπ αθνξνχλ ηελ
εξγαζία ζην ζχγρξνλν θφζκν. Ζ επηθέληξσζε ζην ζέκα ηεο εξγαζίαο επηηξέπεη ηε
ζεσξεηηθή ηνπνζέηεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηελ επνρή ηεο ειεθηξνληθήο
επηθνηλσλίαο θαη ζπκβάιιεη ζε κία πνιηηηθή πξφζιεςε ηνπ φξνπ. ΋κσο, ε
εκθάληζε θαη ε δηεπξπκέλε ρξήζε ησλ ςεθηαθψλ ηερλνινγηψλ γηα ηνλ Ακεξηθαλφ
παηδαγσγφ απνηεινχλ κέξνο κηαο ηζηνξηθήο εμέιημεο ζην παγθφζκην θαπηηαιηζηηθφ
ζθεληθφ. Ζ εξγαζία, πιένλ, βαζίδεηαη ζε λέεο κνξθέο γξακκαηηζκνχ, θάηη πνπ
ζπλεπάγεηαη ηελ ηζηνξηθή δηακφξθσζε λέσλ θνηλσληθψλ πεδίσλ ζπγθξφηεζεο ηεο
γλψζεο. Απηφ αθξηβψο είλαη πνπ θάλεη ηνλ McLaren λα αλαπηχζζεη ηνλ
πξνβιεκαηηζκφ ηνπ γηα ηε δπλαηφηεηα αλάπηπμεο θξηηηθψλ-ρεηξαθεηεηηθψλ
κνξθψλ γξακκαηηζκνχ θαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ ζχγρξνλνπ ζρνιείνπ. Έρεη ηδηαίηεξε
ζεκαζία, αλαθέξεη, λα θαηαλνήζνπλ νη παηδαγσγνί ηνπο ηξφπνπο ζπγθξφηεζεο-
δηάδνζεο ηεο γλψζεο θαη επαλαηνπνζέηεζεο ηνπ ζπζηήκαηνο ησλ θπξίαξρσλ αμηψλ
ζε έλα επξχ θάζκα θνηλσληθψλ πεδίσλ (McLaren, 1995, 151).

Σν έξγν ηνπ McLaren γηα ην γξακκαηηζκφ απνηειεί πξντφλ κηαο πνιηηηθήο

πξνζέγγηζεο ηεο εθπαίδεπζεο θαη, επνκέλσο, δελ κπνξεί λα πξνζεγγηζηεί ζην
θνηλσληθν-ηζηνξηθφ θελφ. Δμάιινπ, ν ίδηνο ηνπνζεηεί ηε δνπιεηά ηνπ ζην επξχηεξν
πιαίζην ελφο πνιηηηθνχ εγρεηξήκαηνο πνπ ππεξβαίλεη ηα ζεζκηθά φξηα ηεο
εθπαίδεπζεο. Καηά ζπλέπεηα, θάζε αλαθνξά ζηελ πιεπξά ηνπ έξγνπ ηνπ πνπ αθνξά

369
ην γξακκαηηζκφ δελ κπνξεί παξά λα ιάβεη ππφςε ηεο ηελ πνιηηηθή ελλνηνιφγεζε
ηνπ φξνπ απφ ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν McLaren ζα
ηζρπξηζηεί φηη ε ίδηα ε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα γελλά ηελ αλάγθε λα
πξνζεγγηζηεί ην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα κε πνιηηηθνχο φξνπο. Ζ απιή παξνπζίαζε
ζηνηρείσλ πνπ δείρλεη φηη έλαο ζηνπο πέληε Ακεξηθαλνχο αλήθεη ζηελ θαηεγνξία
ηνπ ιεηηνπξγηθά αλαιθάβεηνπ δελ θάλεη ηίπνηα παξαπάλσ απφ ην λα ζθηάδεη ην
γεγνλφο φηη ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ απηψλ ησλ αηφκσλ δελ έρνπλ γηα πξψηε ηνπο
γιψζζα ηελ Αγγιηθή θαη φηη πάλσ απφ ηνπο κηζνχο είλαη γπλαίθεο. ΢ηελ πεξίπησζε
απηή, ην θαηλφκελν ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ παξνπζηάδεηαη ζαλ έλα ηπραίν γεγνλφο
απνζπλδεκέλν απφ πνιηηηθν-ηδενινγηθέο ζθνπηκφηεηεο. Ζ ππνηηζέκελε
νπδεηεξφηεηα ησλ πξνγξακκάησλ γξακκαηηζκνχ πνπ εθαξκφδνληαη ζηηο θνηλσλίεο
ηεο Γχζεο ζπγθαιχπηεη ηηο θνηλσληθνπνιηηηθέο ζρέζεηο, ηηο ηδενινγηθέο πξαθηηθέο
θαη ηηο δνκέο ζπκβνιηθψλ απεηθνλίζεσλ νη νπνίεο ζεκειηψλνπλ ηε ζρέζε ηνπ
ζρνιείνπ κε θνηλσληθά ζπκθέξνληα θαη πξνηεξαηφηεηεο. Ο γξακκαηηζκφο ζε απηέο
ηηο πξνζεγγίζεηο αληηκεησπίδεηαη σο έλα απνκνλσκέλν, κεηξήζηκν θαη εληαίν
«πξάγκα», σο κία δεμηφηεηα θαη έλα πξντφλ πνπ κπνξεί λα απνθηεζεί αλ εηζαρζνχλ
ηα θαηάιιεια θίλεηξα θαη δνζνχλ νη ζσζηέο επθαηξίεο κάζεζεο (McLaren, 1988c,
217). ΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ν θνηλσληθνπνιηηηθφο ραξαθηήξαο ηνπ
γξακκαηηζκνχ σο ζηνηρείνπ ηεο ζχγρξνλεο θνπιηνχξαο νξίδεηαη ζηηο δηαδηθαζίεο
αληαγσληζκνχ δηαθνξεηηθψλ θνηλσληθψλ νκάδσλ θαη ζηνλ αγψλα ηνπο λα
απνθηήζνπλ «θσλή». Τπάξρνπλ ηζηνξηθέο θαη θνηλσληνινγηθέο κειέηεο πνπ
αληρλεχνπλ ηνπο πνηθίινπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο νη άλζξσπνη δηδάζθνληαη λα
ρξεζηκνπνηνχλ ην γξαπηφ ιφγν ζηελ θνηλσληθή ηνπο δξάζε, ηηο θαηαζηάζεηο πνπ
πεξηνξίδνπλ ηηο ζπγθεθξηκέλεο ρξήζεηο, ηηο λνκηκνπνηεκέλεο εθδνρέο ηνπο θαη ηα
ζπκθέξνληα ηα νπνία απηέο εμππεξεηνχλ ζηνλ νξίδνληα ησλ θπξίαξρσλ πνιηηηθψλ
ινγηθψλ. Αληηπξνζσπεπηηθή ελφο ζψκαηνο ζρεηηθψλ κειεηψλ, ζχκθσλα κε ηνλ
McLaren, πξέπεη λα ζεσξείηαη ε έξεπλα ηνπ Harvey Graff πνπ πεξηγξάθεη
ιεπηνκεξψο ηηο πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ ζε ζρνιεία ηνπ Οληάξην. Πην
ζπγθεθξηκέλα, ν Graff ζπλδέεη ην γξακκαηηζκφ ν νπνίνο εθαξκφδεηαη ζε ζρνιηθέο
ηάμεηο φπνπ ε πιεηνςεθία ησλ καζεηψλ πξνέξρεηαη απφ ηελ εξγαηηθή ηάμε, κε
αμίεο, πξαθηηθέο θαη πξνζδνθίεο πνπ ζεκειηψλνπλ ζπγθεθξηκέλεο νπηηθέο γηα ηελ
θνηλσλία, ηελ νηθνλνκία θαη ηελ εζηθή. Σν ηειηθφ ζπκπέξαζκα επηβεβαηψλεη ηελ
πνιηηηθή αμηνπνίεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ σο κέζνπ πξνζαξκνγήο ησλ γφλσλ ηεο

370
εξγαηηθήο ηάμεο ζην θπξίαξρν θνηλσληθφ ζχζηεκα παξαγσγήο ζην πιαίζην ηνπ
βηνκεραληθνχ θαπηηαιηζκνχ (Lankshear & McLaren, 1993, 4-5).

Ζ επηζηεκνληθή δνπιεηά ηνπ McLaren γηα ηε δηακφξθσζε κηαο θξηηηθήο

νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ ηε δεθαεηία ηνπ 1990 (πεξίνδν θαηά ηελ νπνία
δηακνξθψλεηαη ην θχξην ζψκα ησλ ζρεηηθψλ ζεσξήζεψλ ηνπ γηα ην γξακκαηηζκφ)
ζα επεξεαζηεί βαζηά απφ ηελ επξχηεξε πηνζέηεζε ηεο κεηακνληεξληθφηεηαο θαη
απφ ηελ παηδαγσγηθή παξάδνζε ηνπ Paulo Freire. Με δεδνκέλε ηελ νξηνζέηεζε ηεο
ξηδνζπαζηηθήο ζθέςεο ηνπ McLaren ηε δεθαεηία ηνπ 1990 ζηε δηαλνεηηθή
παξάδνζε ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ (φπσο ππνζηεξίμακε ζην πξψην κέξνο
ηεο κειέηεο καο), ζεσξνχκε φηη βαζηθφο ζηφρνο ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ είλαη
ε θξηηηθή πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ κέζα απφ ηνπο θαθνχο ηεο ζπγθεθξηκέλεο
παξάδνζεο. Ζ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ, ζχκθσλα κε ηνλ ίδην, εμαζθαιίδεηαη κε
ηελ αλαγλψξηζε ηνπ γεγνλφηνο φηη δνχκε ζε έλαλ θφζκν πνιιαπιψλ γξακκαηηζκψλ.
Θα κπνξνχζακε, αλαθέξεη, λα ηνλ απνθαιέζνπκε θφζκν ησλ «κεηακνληέξλσλ
γξακκαηηζκψλ», ζηνλ νπνίν ε θαηαζθεπή ηνπ λνήκαηνο απνθηά αμία θνηλσληθνχ
δεδνκέλνπ. ΢ε απηφλ ηνλ θφζκν, ε δηαδηθαζία πξφζιεςεο ηεο θνηλσληθήο γλψζεο
εκπιέθεη ην ζχλνιν ησλ γλσζηηθψλ θαη ζπλαηζζεκαηηθψλ δπλάκεσλ ηνπ αλζξψπνπ
ζε πνηθίια πεδία θνπιηνχξαο (McLaren & Hammer, 1996, 82). Καηά ζπλέπεηα, ε
ζπγθξφηεζε ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο πξέπεη λα εμεηαζηεί κε βάζε ηηο έλλνηεο ηνπ
«απνθεληξσκέλνπ ππνθεηκέλνπ» θαη ηεο «ηζηνξηθήο κεηαβιεηφηεηαο» (McLaren,
1988c, 229). Απηφ ζεκαίλεη φηη ην λφεκα πνπ παξάγεηαη ζην πιαίζην ηνπ
θνηλσληθνχ δεζκνχ ή ζηηο πνηθίιεο κνξθέο ιφγνπ πξνζιακβάλεηαη δηαθνξεηηθά απφ
άηνκα δηαθνξεηηθνχ θνηλσληθνχ θχινπ, θπιήο θαη θνηλσληθήο ηάμεο. Δπίζεο,
δειψλεη φηη ην λφεκα απηφ ιακβάλεηαη κε ηδηαίηεξν ηξφπν ζε δηαθνξεηηθέο ζηηγκέο
ηεο ηζηνξίαο. Ζ γιψζζα ραξαθηεξίδεηαη απφ «δνκηθά αλνίγκαηα», ζπλδέεηαη κε ηηο
εκπεηξίεο ηνπ ππνθεηκέλνπ, φκσο ε ρξήζε ηεο δελ εμαξηάηαη απνθιεηζηηθά απφ ηηο
πξνζέζεηο ηνπ. Δληάζζεηαη πάληα ζην ππάξρνλ ηζηνξηθφ πιαίζην θαη ζηνπο
ζπζρεηηζκνχο εμνπζίαο νη νπνίεο ζπγθξνηνχληαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ. Σν λφεκα ησλ
ιέμεσλ είλαη θνηλσληθή ππφζεζε. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο σο κνξθσηηθή δχλακε
θαηαλφεζεο ηνπ θφζκνπ νθείιεη λα αλαδείμεη ηελ «αζηάζεηα» ησλ θνηλσληθψλ
λνεκάησλ θαη ηελ απνζπαζκαηηθφηεηα ηεο αιήζεηαο πνπ ππεξαζπίδνληαη. Σν
ππνθείκελν ην νπνίν δξα ζηελ θαζεκεξηλφηεηα ηεο θνηλσληθήο δσήο εκπιέθεηαη ζε
κία ζπλερή δηαδηθαζία πνπ παξάγεη πνιπάξηζκνπο θξηηηθνχο γξακκαηηζκνχο. Οη

371
«κεηακνληέξλνη γξακκαηηζκνί» κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ πξννδεπηηθή
κεηαβνιή ηεο ζθέςεο ηνπ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ θξηηηθνχ αλαζηνραζκνχ, ηεο
απηναληίιεςεο θαη ηεο κεηαζρεκαηηζηηθήο δξάζεο. Δδψ, ε έλλνηα ηνπ
γξακκαηηζκνχ πξνζιακβάλεηαη σο ηζηνξηθφ ζηνηρείν πνπ ζπλδέεη ηελ θνηλσληθή
ζέζε ηνπ ππνθεηκέλνπ κε ηελ πνιπκνξθία ηνπ θφζκνπ ζηνλ νπνίνλ αλαπηχζζεηαη ε
δξάζε ηνπ θαη ζπγθξνηείηαη ε ηαπηφηεηά ηνπ (McLaren & Da Silva, 1993, 59).

΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ε κεηακνληέξλα ζθέςε ζπκβάιιεη ζε κία θξηηηθή

πξνζέγγηζε ηνπ γξακκαηηζκνχ. Ακθηζβεηεί ην δίιεκκα ησλ θιαζηθψλ ζεσξήζεσλ
ηεο ινγνηερλίαο πνπ ηνπνζεηνχλ ζην επίθεληξν ηεο αλάιπζεο ην θείκελν ή ηνλ
αλαγλψζηε. ΢ηελ πξψηε πεξίπησζε, ε γιψζζα ελφο θεηκέλνπ εκθαλίδεηαη σο
απνθιεηζηηθή έθθξαζε εζσηεξηθψλ λνεκάησλ, ελψ ζηε δεχηεξε ε πξάμε ηεο
αλάγλσζεο πινπνηεί πξνυπάξρνπζεο αληηιήςεηο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη σο πιαίζην
αλαθνξάο εληφο ηνπ νπνίνπ ζα εξκελεπζνχλ νη ηδέεο ηνπ θεηκέλνπ. Ο McLaren
κηιάεη γηα ηελ απνθέληξσζε ηεο απζεληίαο ηνπ θεηκέλνπ θαη γηα κεηαηφπηζε ηεο
πξνζνρήο απφ ηνλ αλαγλψζηε ζηηο θνηλσληθέο θαη επηζηεκνληθέο πξνυπνζέζεηο
θαηαζθεπήο ηνπ λνήκαηνο (McLaren & Lankshear, 1993, 386). Γηα ηελ αλάπηπμε
ελφο θξηηηθνχ κνληέινπ γξακκαηηζκνχ απαηηείηαη ε δεκηνπξγηθή αμηνπνίεζε
ζέζεσλ απφ ηνλ θξηηηθφ κεηακνληεξληζκφ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ν θξηηηθφο
γξακκαηηζκφο επηηειεί κία ζεκαληηθή εξεπλεηηθή ιεηηνπξγία: απνβιέπεη ζηελ
απνθάιπςε ησλ ηδενινγηθψλ πξνυπνζέζεσλ πνπ ζπγθξνηνχλ ηελ «θνηλή
ζπλείδεζε». Ζ δηαδηθαζία απηή ζπληειείηαη βαζηθά ζην πεδίν ηεο θαζεκεξηλήο
ρξήζεο ηεο γιψζζαο. Ο εξεπλεηηθφο πξνζαλαηνιηζκφο ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ
εζηηάδεη ζηηο ξνπηίλεο δξάζεο, ελδηαθέξεηαη γηα ηε κε ζπλεηδεηή πξαθηηθή γλψζε
θαη ηηο πνιηηηζκηθέο κλήκεο απφ ηηο νπνίεο θάζε θνηλφηεηα αληιεί ηελ χπαξμή ηεο.
Δδψ, ε ζπλεηζθνξά ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ έγθεηηαη ζηελ πεξηγξαθή, εξκελεία
θαη δεκηνπξγηθή ακθηζβήηεζε απηήο ηεο γλψζεο. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο θαη νη
θνηλσληθνί εξεπλεηέο πνπ δηακνξθψλνπλ ηελ νπηηθή ηνπο κε βάζε ηηο αξρέο ηνπ
είλαη αλαγθαίν λα επηθεληξσζνχλ ζηηο δηαδηθαζίεο θαηαζθεπήο ηεο
πξαγκαηηθφηεηαο, δηαδηθαζίεο πνπ επηηξέπνπλ ζηηο θνηλσλίεο λα αλαπαξάγνπλ ηνλ
εαπηφ ηνπο κε ζπκβνιηθά κέζα θαη λα εμαζθαιίδνπλ ηε ζπλαίλεζε ησλ θνηλσληθψλ
νκάδσλ. ΢ηελ πεξίπησζε απηή, ε «επηηπρεκέλε» ηδενινγία απεπζχλεηαη ζην
ζπλαίζζεκα θαη ζην βίσκα αμηνπνηψληαο ζχκβνια θαη θαηαζθεπάδνληαο ζπλήζεηεο.
Ζ πηνζέηεζε ηεο θξηηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ ζηελ επνρή ηνπ

372
κεηακνληεξληζκνχ πξνυπνζέηεη, αιιά θαη απνβιέπεη, ζηε δεκηνπξγία αληίπαισλ
(σο πξνο ηε δεζπφδνπζα θνπιηνχξα) ζθαηξψλ, ζην εζσηεξηθφ ησλ νπνίσλ ζα
ηίζεηαη δηαιεθηηθά ε ζρέζε ηεο εμνπζίαο κε ηε γλψζε. Ζ πνιηηηθή ζπλέπεηα κηαο
ηέηνηαο ζέζεο ζεσξείηαη θξίζηκε, γηαηί κπνξεί λα εκπνδίζεη ηε δηάπιαζε ή ηελ
αθνκνίσζε ησλ «θαηψηεξσλ» καδψλ απφ ηελ θπξίαξρε ηάμε θαη λα νξίζεη ην
πιαίζην ζπκθεξφλησλ ζε έλαλ θφζκν θνηλσληθά δνκεκέλν (ζην ίδην, 404). Ζ
πξνεγνχκελε ζέζε ζπλεπάγεηαη φηη ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο εληφο ησλ νξίσλ ηεο
κεηακνληέξλαο ζθέςεο πξέπεη λα ζέηεη σο πξσηαξρηθφ ζηφρν ηελ ελδπλάκσζε ησλ
θαηαπηεζκέλσλ νκάδσλ. Ζ πνιηηηθή απηή παξέκβαζε δελ κπνξεί λα είλαη ζπκβαηή
κε ηελ πνιηηηθή, νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή θπξίαξρε αληίιεςε ηνπ κνληέινπ ηεο
αγνξάο. Αθνξά ηηο ππνζέζεηο κε ηηο νπνίεο νξηζκέλεο θνηλσληθέο νκάδεο αζθνχλ
ηελ εμνπζία ηνπο πάλσ ζε άιιεο νκάδεο. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο πξαγκαηεχεηαη
ηε ζπζρέηηζε ησλ αθεγήζεσλ πνπ πηνζεηνχλ άηνκα θαη νκάδεο κε ηελ
πξαγκαηηθφηεηα ηεο εμνπζίαο, φρη φκσο κε ηελ έλλνηα ηεο απιήο αμηνινγηθήο
θξίζεο, αιιά γηα λα εκπεδψζεη ηελ αλαγθαηφηεηα ηνπ αγψλα θαη λα θαιιηεξγήζεη
ηελ εζηθή ηεο απειεπζέξσζεο. Ωζηφζν, ε θαζηέξσζε ηεο κεηαδνκηζηηθήο νπηηθήο
γηα ην γξακκαηηζκφ πξέπεη λα μεπεξάζεη ηελ ππεξπξνβνιή ηεο εκπεηξίαο θαη ηελ
ππνηίκεζε ηεο ζεσξεηηθήο αλάιπζεο. Ο ηξφπνο πνπ ζπγθξνηνχκε ηε ζθέςε καο
κέζσ ηεο γιψζζαο, επηζεκαίλεη ν McLaren, επεξεάδεη ην νπηηθφ ζεκείν απφ ην
νπνίν παξαηεξνχκε ηνλ θφζκν θαη ην βαζκφ θαηαλφεζεο ησλ εκπεηξηψλ καο κέζα
ζε απηφλ. Οη εκπεηξίεο καο, ηειηθά, απνθηνχλ αμία κφλν φηαλ εληάζζνληαη ζε έλα
ζπγθεθξηκέλν ζχζηεκα εξκελείαο (ζην ίδην, 406). ΢ηηο αξρέο πνπ ζηεξίδνπλ κία
ξηδνζπαζηηθή πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ πεξηιακβάλεη ν McLaren θαη ηε
ζπλεηδεηνπνίεζε απφ ηελ πιεπξά ησλ παηδαγσγψλ φηη ν γξακκαηηζκφο αξζξψλεηαη
κε πνιινχο ηξφπνπο. Οη πνιιαπινί γξακκαηηζκνί είλαη έλα πξντφλ πνηθίισλ
θνηλσληθψλ, ηζηνξηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ ζπληζησζψλ πνπ έρνπλ ηε θηινζνθηθή
ηνπο κήηξα ζηηο παξαδφζεηο ηνπ κεηαδνκηζκνχ θαη ηνπ θεκηληζκνχ. Έηζη, γξάθεη ν
McLaren, γηα λα πξνζεγγίζνπκε ην δήηεκα ηνπ πψο γίλεηαη θάπνηνο «εγγξάκκαηνο»
πξέπεη λα πάξνπκε ζνβαξά ππφςε καο ηηο ηδέεο ηεο παξάδνζεο ηνπ κεηαδνκηζκνχ.
Απηφ ζεκαίλεη φηη ε ηαπηφηεηα ηνπ θάζε αηφκνπ ζπγθξνηείηαη κε βάζε έλα ζχλνιν
πνιιαπιψλ ζέζεσλ, φπσο απηέο εθθξάδνληαη ζηνπο «θνηλσληθνχο ιφγνπο» θαη ζηηο
θνηλσληθέο πξαθηηθέο. Με δπν ιφγηα, ην ππνθείκελν ηνπ ζχγρξνλνπ θφζκνπ έρεη ηε
δπλαηφηεηα λα απνθηήζεη γλψζεηο απφ έλα επξχ θάζκα ζέζεσλ θαη ζεσξεηηθψλ

373
αξρψλ. ΢χκθσλα κε ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, ηα παξαπάλσ έρνπλ
ζεκαληηθφηαηεο ζπλέπεηεο ζηε δηακφξθσζε κηαο νπηηθήο γηα ηνλ θξηηηθφ
γξακκαηηζκφ. ΢ην πιαίζην απηήο ηεο πξφζιεςεο ηνπ γξακκαηηζκνχ, ην
«πξνζσπηθφ θαηαλνείηαη σο θνηλσληθφ θαη ην θνηλσληθφ ηζηνξηθνπνηείηαη, ψζηε λα
αλαδείμεη φηη ην ππνθείκελν ζπγθξνηείηαη πάληα ζε ζπγθεθξηκέλεο θαη ηδηαίηεξεο
ζπλζήθεο θνηλσληθήο αλακφξθσζεο» (ζην ίδην, 407). Οινθιεξψλνληαο ηα βήκαηα
πνπ κπνξνχλ λα νδεγήζνπλ ζε κία επαξθή πξφηαζε γηα ην γξακκαηηζκφ κε βάζε
ηνπο ζεσξεηηθνχο θαθνχο ηνπ κεηακνληέξλνπ, εθθξάδεη ηε δηαθσλία ηνπ γηα ηνλ
ηξφπν κε ηνλ νπνίν νξηζκέλεο εθδνρέο ηεο θηιειεχζεξεο ζεσξίαο (αιιά θαη ηνπ
κεηακνληεξληζκνχ) αηζζεηηθνπνηνχλ κε αθέιεηα ηελ εκπεηξία ηνπ «άιινπ» θαη ηελ
εκθαλίδνπλ ζην ηζηνξηθφ θαη πνιηηηθφ θελφ, θαηαξγψληαο νπζηαζηηθά ηηο δπλάκεηο
πνπ βξίζθνληαη ζηελ θαξδηά ησλ αζχκκεηξσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο (ζην ίδην, 408).
Γηα ην ίδην ζέκα ζα γξάςεη:

«Σν λα γίλεη θάπνηνο εγγξάκκαηνο ζπλεπάγεηαη πάληα κία ζρέζε κε ηνλ

θφζκν. Ζ δηαδηθαζία απηή πνηέ δελ εκθαλίδεηαη ζην θνηλσληθφ θελφ. Οη
επηθξίζεηο ησλ θξηηηθψλ παηδαγσγψλ ζηα θπξίαξρα πξνγξάκκαηα
γξακκαηηζκνχ αθνξνχλ αθξηβψο απηή ηε ζπξξίθλσζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζε
απιή δηαδηθαζία πξφζιεςεο κεκνλσκέλσλ γεγνλφησλ ρσξίο απηά λα
εληάζζνληαη ζε έλα εληαίν εξκελεπηηθφ ζρήκα. ΋πσο έρεη δείμεη ν Bakhtin, ε
δηαδηθαζία θαηάθηεζεο ηνπ γξακκαηηζκνχ πξέπεη λα ζεσξείηαη κία κνξθή
θηινζνθηθήο αλζξσπνινγίαο, κε βάζε ηελ νπνία επηρεηξείηαη ε κνξθσηηθή-
πνιηηηθή ελδπλάκσζε ησλ εθπαηδεπνκέλσλ θαη ε ζπλάξζξσζε ηνπ
επηζηεκνληθνχ κε ην θνηλσληθφ ».

(McLaren, 1988c, 227).

Οδεχνληαο πξνο κία θξηηηθή κεηαδνκηζηηθή αληίιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ, ζα

ππνζηεξίμεη φηη θάζε πξνζπάζεηα θξηηηθήο ζεψξεζεο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ δεηήκαηνο
πξέπεη λα ζπλδπάδεη ηνλ θφζκν ησλ θεηκέλσλ κε ηνλ θφζκν ηεο «πιηθήο» εκπεηξίαο,
αιιά θαη λα θαζηζηά νξαηέο ηηο ζεκειηαθέο ηξνπνπνηήζεηο ζην πεδίν ηεο παξαγσγήο
θαη ηεο δηαθίλεζεο ησλ πιεξνθνξηψλ. Απηφ ην γεγνλφο καο θάλεη λα
επαλαπξνζδηνξίζνπκε ηα ζχλνξα ησλ γισζζηθψλ εκπεηξηψλ, ηηο κνξθέο ηεο
επηθνηλσλίαο θαη, επνκέλσο, ηελ πξνζέγγηζε πνπ πηνζεηνχκε γηα ην θαηλφκελν ηνπ
γξακκαηηζκνχ. ΋κσο, ζε ζρέζε κε αιιά θαη πέξα απφ φζα αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ
ζεσξείηαη απαξαίηεην λα αμηνπνηήζνπκε κε θξηηηθφ ηξφπν ηελ πξννδεπηηθή

374
ζπκβνιή ηεο κεηακνληέξλαο θνηλσληθήο ζεσξίαο ζηε δηακφξθσζε κηαο νπηηθήο γηα
ην γξακκαηηζκφ, ρσξίο λα παξαγλσξίδνπκε φηη νη λέεο απηέο θαηεπζχλζεηο πνπ
δξνκνινγνχληαη ζηελ εθπαηδεπηηθή έξεπλα βξίζθνληαη ζε έλα πξφσξν ζηάδην θαη
απνκέλεη λα δηαλχζνπλ κεγάιε δηαδξνκή ζηε ζρεηηθή ζεσξεηηθή αληηπαξάζεζε
(Lanshear & McLaren, 1993, 50).

΢ηε ζπλέρεηα θξίλνπκε ζθφπηκν, γηα ηελ πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ηεο ζρέζεο
ηνπ McLaren κε ηελ θξηηηθή ζεσξία ηνπ γξακκαηηζκνχ, λα παξαθνινπζήζνπκε ηηο
ζπλέπεηεο ησλ κεηακνληέξλσλ αληηιήςεσλ ζην πεδίν ηεο παηδαγσγηθήο ησλ Μ.Μ.Δ.
θαη ηεο πνιηηηθήο ηεο θνπιηνχξαο, φπσο απηφο ηηο παξνπζηάδεη. Με άιια ιφγηα, λα
εμεηάζνπκε πψο ε επίδξαζε ησλ κεηακνληέξλσλ ηδεψλ νινθιεξψλεηαη ζηελ θξηηηθή
πξνζέγγηζε ηνπ γεληθφηεξνπ ξφινπ ηεο «εηθφλαο» ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο, ζηελ
θαηαλφεζε ηεο ηειεφξαζεο σο κεραληζκνχ εθπαηδεπηηθήο θνπιηνχξαο θαη ζηε
δηεξεχλεζε ηνπ πεδίνπ ησλ ζπκβνιηθψλ απεηθνλίζεσλ. Γηα ηνλ McLaren, φπσο
ηζρπξηζηήθακε παξαπάλσ, νη λέεο κνξθέο γξακκαηηζκνχ αλακνξθψλνπλ ην ξφιν
ηνπ δαζθάινπ θαη ηνπ καζεηή κέζα ζηα πιαίζηα ηεο κεηακνληέξλαο θνπιηνχξαο. Οη
γξακκαηηζκνί δελ εγθιείνληαη ζηα θαλνληζηηθά φξηα ηεο γιψζζαο, ζπλεπάγνληαη
ζρέζεηο θνπιηνχξαο θαη εμνπζίαο. Οη ζρέζεηο απηέο έρνπλ πνιηηηθή ζεκαζία, γηαηί
επηδξνχλ ζηηο δηαδηθαζίεο πξφζιεςεο θαη θαηαζθεπήο ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο. Ο
McLaren ελδηαθέξεηαη γηα ηηο γλψζεηο πνπ αλαδχνληαη απφ ηα θνηλσληθά πεδία ησλ
λέσλ ηερλνινγηψλ (θνκπηνχηεξ, ηειεφξαζε, θηλεκαηνγξάθνο, βίληεν, θ.ιπ.). Θεσξεί
πξφθιεζε ηε δηεξεχλεζε ησλ πνιηηηθψλ απεηθφληζεο ηεο θνηλσληθήο δσήο, ηηο
πνιηηηθέο πξαθηηθέο ησλ Μ.Μ.Δ. πνπ επεξεάδνπλ ηηο αλαγλψζεηο καο γηα ηνλ θφζκν
θαη κεηαζρεκαηίδνπλ ην ζχζηεκα ησλ λνεκαηνδνηήζεψλ καο (McLaren, 1997, 38,
39). Θεσξεί επηηαθηηθή αλάγθε λα απνθηήζνπλ νη καζεηέο ηε δπλαηφηεηα θξηηηθήο
θαηαλφεζεο ησλ κεηακνληέξλσλ γξακκαηηζκψλ πνπ παξάγνπλ ηα θηικ θαη ε
ηειεφξαζε. Μία ηέηνηα αλάγθε πξνζδηνξίδεηαη απφ ηε δχλακε ηνπ γξακκαηηζκνχ
ησλ Μ.Μ.Δ. λα εγγξάθεη ζηηο ηαπηφηεηεο ησλ ππνθεηκέλσλ ζπγθεθξηκέλεο κνξθέο
θνπιηνχξαο, νπηηθέο γηα ηνλ θφζκν θαη κλήκεο (McLaren & Hammer, 1996, 99).
΢ην πιαίζην ησλ γεληθφηεξσλ αληηδξαζηηθψλ αλαδηαξζξψζεσλ, ε λέα Γεμηά έρεη
ρξεζηκνπνηήζεη γηα ηνπο ζθνπνχο ηεο ηα Μ.Μ.Δ. απνηειεζκαηηθά. Έρεη θαηαθέξεη
λα πξνζαλαηνιίζεη ηελ θνηλή γλψκε πξνο κία λνζηαιγηθή πξνζέγγηζε ηνπ
παξειζφληνο, θαιιηεξγψληαο ηαπηφρξνλα ηελ θνπιηνχξα ηεο θνηλσληθήο ακλεζίαο
πνπ εμαυιψλεη ηα ζχγρξνλα θνηλσληθά πξνβιήκαηα, φπσο ν ξαηζηζκφο, ε αλεξγία,

375
ε θνηλσληθή εμαζιίσζε θαη ε εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο δεκφζηαο πγείαο (ζην ίδην,
100). Ο McLaren βιέπεη πσο κία ηέηνηα ρξήζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ησλ Μ.Μ.Δ.
ζπλεπάγεηαη ηελ ππνρψξεζε ηεο δεκνθξαηίαο θαη ηελ θαηαζθεπή ελφο εηθνληθνχ
θφζκνπ πνπ αληηζηνηρεί ζε κία άγνλε πξφζιεςε ηεο θνηλσληθήο δσήο. Δλδεηθηηθή
πξέπεη λα ζεσξεζεί ε αλαθνξά ηνπ ζηνλ πφιεκν ηνπ Κφιπνπ θαη ζην ξφιν ησλ
κεγάισλ ηειενπηηθψλ νκίισλ πξνθεηκέλνπ λα θεληξίζνπλ ηα παηξησηηθά
αηζζήκαηα ησλ Ακεξηθαλψλ θαη λα πείζνπλ γηα ηελ νξζφηεηά ηνπ (ζην ίδην, 90).
΋κσο, ν γξακκαηηζκφο ησλ κίληηα δελ έρεη λα θάλεη κε κία ζπγθπξηαθή
δηακφξθσζε ηεο θνηλήο γλψκεο. Γηαπεξλά ηνλ πνιηηηθφ ηζηφ ηεο ακεξηθαληθήο
θνηλσλίαο θαη ζηξέθεηαη ελάληηα ζε θάζε ξηδνζπαζηηθή πξσηνβνπιία. Δπηηίζεηαη ζε
νπνηαδήπνηε πξννδεπηηθή παηδαγσγηθή πξφηαζε ε νπνία επηρεηξεί λα αλαδείμεη ηηο
θνηλσληθέο θαηεγνξίεο ηεο θπιήο, ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ θαη ηεο θνηλσληθήο ηάμεο
ζε θεληξηθέο αλαθνξέο ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο. Ο γξακκαηηζκφο ηεο «λέαο
Αξηζηεξάο», πνπ αληαλαθιά ηελ εμέιημε ηεο θξηηηθήο θνηλσληθήο ζεσξίαο, ηεο
θεκηληζηηθήο ζεσξίαο, ηεο κεηακνληέξλαο θαη κεηαδνκηζηηθήο ζθέςεο,
ραξαθηεξίδεηαη απφ ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο λενζπληεξεηηθήο δηαλφεζεο σο «ιφγνο»
αλαηξνπήο ηεο νπδέηεξεο ζηάζεο (ζην ίδην, 101). Ωζηφζν, ν McLaren ζα
ππνζηεξίμεη φηη ε ζπγθξφηεζε ηεο θξηηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ ησλ
Μ.Μ.Δ. δελ πξέπεη λα αγλνήζεη ηηο ελδπλακσηηθέο κνξθέο επηθνηλσλίεο νη νπνίεο
δεκηνπξγνχληαη ζην ζχγρξνλν θφζκν. Ζ αμηνπνίεζε απηψλ ησλ κνξθψλ γηα ην
ζθνπφ ηνπ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ ζα εμαξηεζεί απφ ηνπο ζπζρεηηζκνχο πνπ
ζα δηακνξθσζνχλ ζην ζπγθεθξηκέλν πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ζα επηηξέςνπλ
ηελ αλάπηπμε θξηηηθψλ παηδαγσγηθψλ πξνηάζεσλ (ζην ίδην, 88). Γη‟ απηφ ην ιφγν
ζα γξάςεη ζρεηηθά:

«΋ηαλ κε ξσηάλε γηαηί επηκέλσ ζηελ έλλνηα γξακκαηηζκφο ησλ κίληηα

ζηηο πξφζθαηεο αλαιχζεηο κνπ, ηνπο απαληψ φηη ε αλάπηπμε ησλ λέσλ
ηερλνινγηψλ ζην ρψξν ηεο πιεξνθνξίαο έρεη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηε
ζπγθξφηεζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ καζεηψλ κνπ. Ζ δηαδηθαζία απηή κνπ
θαίλεηαη πην απνηειεζκαηηθή απφ ηηο παηδαγσγηθέο πξαθηηθέο πνπ πηνζεηνχληαη
εληφο ησλ ζεζκηθψλ νξίσλ ηεο εθπαίδεπζεο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ζα πξέπεη λα
αξρίζεη λα καο πξνβιεκαηίδεη ε εηζαγσγή ζεκάησλ ζην αλαιπηηθφ πξφγξακκα
ηα νπνία πξνέξρνληαη απφ ην πεδίν ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο. Αλαθέξνκαη
ζε έλα αλαιπηηθφ πξφγξακκα κεηακνληέξλνπ ηχπνπ, πνπ έρεη ηε δπλαηφηεηα λα

376
 ζπκβάιεη ζηελ θαηαλφεζε ησλ παξακέηξσλ νη νπνίεο νξηνζεηνχλ ηηο
ηαπηφηεηεο ησλ λέσλ, ζην πιαίζην ηεο ηξέρνπζαο εμάπισζεο κηαο ηερλν-
θνπιηνχξαο. (…) Αλ θαη αλεζπρψ γηα ηηο εμειίμεηο απηέο, παξάιιεια δηαηεξψ
ηελ αηζηνδνμία κνπ γηα ην ξφιν πνπ κπνξεί λα παίμεη ε λενιαία ζηελ πξννπηηθή
ελφο θαιχηεξνπ θφζκνπ ».

(McLaren, 2006, 145).

Ζ παξαπάλσ ζέζε δελ είλαη άζρεηε κε ηελ νπηηθή ηνπ Giroux, ζχκθσλα κε
ηελ νπνία ε θαηαζθεπή ηνπ λνήκαηνο νινθιεξψλεηαη ζην πεδίν ηεο δηαιεθηηθήο
ζπζρέηηζεο ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ κε ηνλ αληηθεηκεληθφ ηνπο θφζκν (Giroux,
1988b, 156). Ο McLaren ζα δειψζεη φηη αζρνιείηαη κε ην γξακκαηηζκφ ησλ κίληηα,
γηαηί ζεσξεί φηη ην πεδίν ηεο παηδαγσγηθήο έρεη επεθηαζεί ζε φιν ην θάζκα ησλ
θνηλσληθψλ επαθψλ θαη, ηδηαίηεξα, ζην ρψξν ηεο ηειεφξαζεο. Απφ απηή ηελ
άπνςε, θξίλεηαη ζεκαληηθή ε παξέκβαζε ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, ψζηε κέζσ
ελφο γξακκαηηζκνχ πνπ ζπλεηζθέξεη ζηελ θξηηηθή ακθηζβήηεζε απηψλ ησλ πεδίσλ,
λα απνδπλακσζεί ν ρεηξαγσγεηηθφο ηνπο ξφινο θαη λα εληζρπζεί ην πνιηηηθφ
ππνθείκελν ην νπνίν ζπκκεηέρεη ζηελ αλαβάζκηζε ησλ δεκνθξαηηθψλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ:

«Μία θξηηηθή αλάγλσζε ησλ Μ.Μ.Δ. νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ε

ζχγρξνλε θνηλσληθή ζπγθπξία γίλεηαη αθαηαλφεηε ρσξίο ην γξακκαηηζκφ ηεο
εηθνληθήο θνπιηνχξαο, ρσξίο ηελ αλάιπζε ηνπ ξφινπ ησλ εηθφλσλ, ησλ ήρσλ θαη
ησλ ειεθηξνληθψλ δηακεζνιαβήζεσλ. Απηέο νη κνξθέο εμεγνχληαη σο θαηήρεζε,
σο δηαξθήο παηδαγσγηθή δχλακε κέζσ ηεο νπνίαο ηα ππνθείκελα θσδηθνπνηνχλ
ηα θνηλσληθά λνήκαηα θαη απνθηνχλ αίζζεζε ηεο θαζεκεξηλφηεηαο ζηελ νπνία
εληάζζεηαη ε δξάζε ηνπο ».

Πξφθεηηαη επνκέλσο, γξάθεη ν McLaren, γηα κνξθή γξακκαηηζκνχ ε νπνία

πξνζεγγίδεη ηηο θνηλσληθέο απεηθνλίζεηο ησλ κίληηα (θσηνγξαθία, ηειεφξαζε,
έληππε θνπιηνχξα, θηικ, θ.ά.) σο πεδία πνπ παξάγνπλ γλψζε, αιιά θαη
ζπκβάιινπλ ζηε δηακφξθσζε ησλ βαζηθψλ πηπρψλ ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ
ππνθεηκέλσλ (McLaren & Hammer, 1996, 106). Δπίζεο, πξνηείλεη ηε δηεξεχλεζε
ησλ πξαθηηθψλ κέζσ ησλ νπνίσλ ηα άηνκα ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπο ιακβάλνπλ
ηα πνηθίια κελχκαηα θαη ελζσκαηψλνπλ ην λφεκά ηνπο ζην δηθφ ηνπο ζχζηεκα
αληίιεςεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζε θαζεκεξηλή βάζε. ΋κσο, ηα λνήκαηα απηά δελ
επηβάιινληαη νχηε αθνκνηψλνληαη απφ ηα άηνκα. Αληηζέησο, πξηλ γίλνπλ

377
νηθεηνπνηήζηκα, δηακεζνιαβνχληαη απφ εξκελεπηηθέο ζηξαηεγηθέο θαη αμηνινγηθέο
θξίζεηο κε απνηέιεζκα λα εκπιέθνπλ ηνπο ίδηνπο ηνπο απνδέθηεο ζε κία δηαδηθαζία
ελεξγεηηθήο αθνκνίσζεο. Καηά ζπλέπεηα, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ησλ κέζσλ
καδηθήο επηθνηλσλίαο δελ πξέπεη λα παξαγλσξίδεη ηνλ ηδηαίηεξν θνηλσληθν-ηζηνξηθφ
ραξαθηήξα ηνπ ρψξνπ εληφο ηνπ νπνίνπ πξνζιακβάλνληαη νη θνηλσληθέο
αλαπαξαζηάζεηο. Δδψ, ν McLaren πηνζεηεί ηελ άπνςε ηνπ John Tompson,
ζχκθσλα κε ηελ νπνία ν ραξαθηήξαο ηεο πξφζιεςεο νξηνζεηείηαη απφ ηα
ρσξνρξνληθά ζπκθξαδφκελα ηνπ θνηλσληθνχ πεδίνπ. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ
πεξίπησζε ηεο ηειεφξαζεο πξέπεη λα ζεσξνχληαη θξίζηκεο νη κεηαβιεηέο ηνπ πνηνο
βιέπεη, γηα πφζν ρξνληθφ δηάζηεκα θαη θάησ απφ πνηεο ζπλζήθεο. Ο θξηηηθφο
γξακκαηηζκφο πξέπεη λα ελδηαθέξεηαη γηα ηνπο θνηλσληθνχο φξνπο πξφζιεςεο ησλ
λνεκάησλ, ηνπο πεξηνξηζκνχο πνπ εηζάγνπλ νη ζρέζεηο εμνπζίαο, ηηο γλψζεηο νη
νπνίεο θαηαζθεπάδνληαη θνηλσληθά θαη ηηο πξνζαξκνγέο πνπ θάλνπλ ηα άηνκα ζηε
δηαδηθαζία πξφζιεςεο ησλ δηαθφξσλ κελπκάησλ (ζην ίδην, 107).

Οη ζέζεηο πνπ πεξηγξάθνληαη παξαπάλσ, εθθξάδνπλ κία δηαθνξεηηθή νπηηθή

ηνπ McLaren απφ απηή ηνπ Eco, ν νπνίνο πξνηείλεη ηε ζεκεηνινγηθή αλάιπζε ησλ
κελπκάησλ ζε αηνκηθφ επίπεδν πξφζιεςεο. Πξφθεηηαη γηα ηε δηαδηθαζία πνπ
αλαδεηθλχεη ην άηνκν θαη ηηο ππνθεηκεληθέο ηνπ εξκελείεο ζε θαζνξηζηηθφ
παξάγνληα ησλ πνιηηηθψλ πνιηηηζκηθήο παξαγσγήο. Ο McLaren, φκσο, ζηέθεηαη κε
εκθαλή ζθεπηηθηζκφ απέλαληη ζ‟ απηή ηε ζέζε. Τπνζηεξίδεη φηη ν θξηηηθφο
γξακκαηηζκφο ησλ κέζσλ καδηθήο επηθνηλσλίαο ζηνλ νπνίν πξνζβιέπεη ζέηεη σο
πξνηεξαηφηεηα ηε δεκηνπξγία δεκφζησλ ρψξσλ δηαιφγνπ θαη δξάζεο. ΢ηεξίδεη ηελ
εζηθή αλαγθαηφηεηα ζπγθξφηεζεο κίαο αληη-εγεκνληθήο παηδαγσγηθήο πνπ δείρλεη
μεθάζαξα φηη ν γξακκαηηζκφο δελ έρεη λφεκα σο αηνκηθή, απνπιαηζησκέλε
ηθαλφηεηα γξαθήο θαη αλάγλσζεο. Πξνζιακβάλνληαο ινηπφλ ηε ζπγθεθξηκέλε
κνξθή γξακκαηηζκνχ κε πνιηηηθά θξηηήξηα, ππεξαζπίδεηαη ηελ αλάγθε αλαδήηεζεο
λέσλ θαλαιηψλ επηθνηλσλίαο, ελαιιαθηηθψλ ηξφπσλ θσδηθνπνίεζεο ηεο εκπεηξίαο
ησλ ππνθεηκέλσλ θαη θξηηηθέο δπλαηφηεηεο απνθάιπςεο ηνπ πνιηηηθνχ δεζκνχ ησλ
αλαπαξαζηάζεσλ κε ηηο θνηλσληθέο πξαθηηθέο ηηο νπνίεο λνκηκνπνηνχλ. Ζ πξφηαζε
γηα ηελ πηνζέηεζε κηαο πνιηηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ θαη ηελ παηδαγσγηθή
δελ παξαγλσξίδεη ηηο δχν άιιεο πξνζεγγίζεηο πνπ εκθαλίδνληαη ζην ρψξν ηεο
ζεσξίαο ησλ Μ.Μ.Δ. θαη ηεο κειέηεο ησλ ζχγρξνλσλ κνξθψλ επηθνηλσλίαο.
Πξφθεηηαη γηα ηελ εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε πνπ εζηηάδεη ζην ππνθείκελν-ππνδνρέα

378
ησλ κελπκάησλ θαη ζηελ πξνζσπηθή ελδπλάκσζή ηνπ, ψζηε λα ηνλ θαηαζηήζεη
ηθαλφ λα ακθηζβεηεί ηηο εγεκνληθέο γλψζεηο θαη πξαθηηθέο. Πξφθεηηαη, επίζεο, γηα
ηε κειέηε ησλ καδηθψλ κνξθψλ επηθνηλσλίαο, ηεο ζέζεο πνπ δηαθεξχηηεη ηνλ
απηφλνκν ραξαθηήξα ησλ πιεξνθνξηψλ θαη ηελ νπδέηεξε θχζε ηεο θνπιηνχξαο
ησλ Μ.Μ.Δ. Ζ θξηηηθή πξνζέγγηζε φκσο ηνπ γξακκαηηζκνχ ησλ Μ.Μ.Δ. αθελφο
απνξξίπηεη ηελ πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ σο αηνκηθή δηεξγαζία θαη αθεηέξνπ
επηρεηξεί λα ζπλδέζεη ηελ θνπιηνχξα ησλ ζχγρξνλσλ κνξθψλ καδηθήο επηθνηλσλίαο
κε ηελ πνιηηηθή θαη ηελ νηθνλνκία (ζην ίδην, 108). Δπίζεο, ε ζπγθεθξηκέλε
πξνζέγγηζε δελ πξέπεη λα παξαγλσξίδεη, ππνζηεξίδεη ν McLaren, ηνλ
απνζπαζκαηηθφ, αβέβαην θαη ηζηνξηθφ ραξαθηήξα ησλ ζέζεσλ πνπ ππεξαζπίδεηαη.
Δδψ, αλαδνκείηαη ε ζρέζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ησλ Μ.Μ.Δ. κε ηε κεηακνληέξλα
παξαδνρή φηη θάζε «ιφγνο», θάζε επηζηεκνληθφ παξάδεηγκα δελ κπνξεί λα
πξεζβεχεη θαζνιηθέο θαη απηάξεζθεο αιήζεηεο (ζην ίδην, 109). Σειηθά, κία θξηηηθή
ζεσξία γηα ην ξφιν ησλ Μ.Μ.Δ. ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο θξίλεηαη απαξαίηεηε γηα
ηελ εξκελεία ηνπ θνηλσληθνχ παξφληνο, αιιά θαη γηα ην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ
θπξίαξρσλ ζρέζεσλ θνπιηνχξαο. Ίζσο, γξάθεη ν McLaren, πνηέ άιινηε δελ έγηλε
πεξηζζφηεξν επηηαθηηθφ λα θαηαλνήζνπλ θξηηηθά νη εθπαηδεπφκελνη ην ξφιν ησλ
θνηλσληθψλ αλαπαξαζηάζεσλ ζηε δηακφξθσζε ηεο πνιηηηθήο δσήο, λα ζηνραζηνχλ
γηα ηελ θνηλσληθή δηακάρε πάλσ ζηα «ζεκεία», γηα ηηο αληηπαξαζέζεηο ζην πεδίν
ηεο θνπιηνχξαο θαη γηα ηνπο πνηθίινπο θαη αληηθαηηθνχο νξηζκνχο ηεο θνηλσληθήο
δσήο (ζην ίδην, 112).

Η επηξξνή ηνπ Freire

Οη ζέζεηο ηνπ McLaren γηα ην γξακκαηηζκφ δελ είλαη άζρεηεο κε ηελ

παηδαγσγηθή ζεσξία ηνπ Paulo Freire θαη ηηο αξρέο γξακκαηηζκνχ πνπ δηαπεξλνχλ
φιν ην θάζκα ηνπ έξγνπ ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ. Θέηνληαο σο ζεσξεηηθή
πξνηεξαηφηεηα ν McLaren ηελ θαηαλφεζε θαη απνκπζνπνίεζε ησλ θπξίαξρσλ
ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη ηελ αλάδεημε ηεο θαζεκεξηλήο θνπιηνχξαο ζε ζεκαληηθφ
πεδίν θξηηηθήο αλάιπζεο, ζεσξεί φηη ε ξηδνζπαζηηθή παηδαγσγηθή πξέπεη λα
ελζσκαηψζεη ζην ζεσξεηηθφ ηεο ζρήκα κία πξφηαζε γηα ην γξακκαηηζκφ, φπσο
απηή ζρεκαηνπνηήζεθε απφ ηνλ Freire (McLaren & Giroux, 1997, 35-36). Ίζσο,
ππνζηεξίδεη ν McLaren, ην φλνκα ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ λα είλαη
ζπλδεδεκέλν κε ηελ έλλνηα ηνπ γξακκαηηζκνχ πεξηζζφηεξν απφ νπνηνδήπνηε άιιν

379
ζην ρψξν ηεο παηδαγσγηθήο ηνπ 20 νπ αηψλα. Ο Freire, θαηά ηνλ McLaren, είλαη
απηφο πνπ θαηέζηεζε ζαθέο φηη νη πξαθηηθέο γξακκαηηζκνχ είλαη πξσηίζησο
πξαθηηθέο εμνπζίαο. ΋κσο ε πξάμε ηεο εμνπζίαο δελ κπνξεί λα είλαη απφιπηε, λα
εθκεδελίδεη δειαδή θάζε κνξθή αληίζηαζεο θαη λα ηαπηίδεηαη κε ηελ έλλνηα ηεο
θπξηαξρίαο. Απηφ αθξηβψο επηρείξεζε λα πξνβάιιεη κε ην έξγν ηνπ ν Freire,
πηνζεηψληαο κία πξννδεπηηθή θαη αηζηφδνμε αληίιεςε γηα ηε ζπκβνιή ηνπ
γξακκαηηζκνχ ζηελ πνιηηηθή πξννπηηθή ηεο αλζξψπηλεο ρεηξαθέηεζεο (McLaren &
Da Silva, 1993, 52). ΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ην κνληέιν ηνπ γξακκαηηζκνχ ην
νπνίν πξνηείλεη ν Freire αλαθέξεηαη ζηελ θξηηηθή ακθηζβήηεζε ησλ θπξίαξρσλ
ζρέζεσλ θνπιηνχξαο θαη πξνζβιέπεη ζηε δεκηνπξγία ζπιινγηθψλ κνξθψλ
νξγάλσζεο γηα ηελ αλαηξνπή ηνπο θαη ηελ νηθνδφκεζε ελφο κνληέινπ
ζπκκεηνρηθήο δεκνθξαηίαο. Ζ ζέζε απηή ζπλεπάγεηαη γηα ηνλ McLaren ην
κεηαζρεκαηηζκφ ησλ θαηαπηεζηηθψλ δνκψλ πξνο φθεινο ησλ πεξηζσξηνπνηεκέλσλ
νκάδσλ. Δδψ, ε γιψζζα εθιακβάλεηαη σο κεραληζκφο πνπ αλαπαξάγεη ηηο
θπξίαξρεο κνξθέο εμνπζίαο, αιιά, ζπγρξφλσο, επηηξέπεη ηελ πξννπηηθή ηεο
θξηηηθήο θαη ηεο αληίζηαζεο. Ο Freire θσηίδεη απηή αθξηβψο ηε ζρέζε αλάκεζα
ζηελ παηδαγσγηθή θαη ηε γιψζζα ηελ νπνία νη άλζξσπνη ρξεζηκνπνηνχλ ζηελ
θαζεκεξηλή ηνπο δσή. Ο McLaren ζα ππνζηεξίμεη φηη ηα πξνγξάκκαηα
γξακκαηηζκνχ πνπ εκπλένληαη απφ ηε ζεσξία ηνπ Freire επηηξέπνπλ ηελ αλάδεημε
ησλ θπξίαξρσλ γξακκαηηζκψλ θαη ηεο δχλακήο ηνπο λα δηακνξθψλνπλ ηηο
ζπλεηδήζεηο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ (ζην ίδην, 53). Ο γξακκαηηζκφο ηνπ Freire κειεηά
ζπζηεκαηηθά ηελ άξλεζε ησλ πεξηζσξηνπνηεκέλσλ νκάδσλ λα πξνζαξκνζηνχλ
παζεηηθά ζηελ ππάξρνπζα θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα θαη ζηε δεζπφδνπζα
θνπιηνχξα. Έηζη, ν θπξίαξρνο γξακκαηηζκφο θαη νη πξαθηηθέο πνπ ηνλ ζεκειηψλνπλ
ππεξεηνχλ ηελ πνιηηηζκηθή απνηθηνθξαηία, ελψ ν αλαιθαβεηηζκφο, απφ απηή ηε
ζθνπηά, εθθξάδεη ηελ άξλεζε ησλ αλζξψπσλ λα ππνηαρζνχλ. Βέβαηα, ν Freire δε ζα
ππνζηεξίμεη πνηέ ηέηνηεο κνξθέο αληίζηαζεο, αθνχ δέρεηαη φηη ν κεηαζρεκαηηζκφο
ηεο ζπλείδεζεο ηνπ αηφκνπ είλαη αδχλαηνλ λα επηηεπρζεί ρσξίο ην κεηαζρεκαηηζκφ
ησλ δνκψλ θαη ν ηειεπηαίνο ζα πέζεη ζην θελφ αλ νη άλζξσπνη δελ θαηαθέξνπλ λα
αλαπηχμνπλ κηα ζηέξεε ζπλείδεζε θαη λα ζηαζνχλ θξηηηθά απέλαληη ζηελ θνηλσληθή
αδηθία (ζην ίδην, 56). Ο McLaren ζα ζπλδέζεη ηελ επεμεξγαζκέλε ζέζε ηνπ Freire
φηη ε γιψζζα γίλεηαη δχλακε θαηαλφεζεο ηνπ θφζκνπ θαη κέζν θνηλσληθήο
δηαπξαγκάηεπζεο ηεο ζέζεο ηνπ αηφκνπ ζε έλα κεγάιν εχξνο πνιηηηζκηθψλ

380
ζθαηξψλ, κε ηελ αληίιεςε φηη ην λφεκα δηακνξθψλεηαη ηζηνξηθά. Οπζηαζηηθά, ε
ζέζε απηή απνδέρεηαη έλα επξχ θάζκα γξακκαηηζκψλ πνπ θαιχπηνπλ ην ζχγρξνλν
θνηλσληθφ δεζκφ θαη θέξλεη πην θνληά ηε ζεψξεζε ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ
ζην κεηακνληέξλν γξακκαηηζκφ. Απηή ε θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή επξχηεηα ηνπ
γξακκαηηζκνχ κπνξεί λα θσηίζεη ηελ πνιπδηάζηαηε ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ
θαη λα ζπκπεξηιάβεη ηελ θνηλσληθή δσή ζην κνξθσηηθφ νξίδνληα ηνπ ζρνιείνπ (ζην
ίδην, 59). Με βάζε ηελ πξφηαζε ηνπ Freire γηα ην γξακκαηηζκφ, κπνξεί λα δνζεί
«θσλή» ζην απαμησκέλν κνξθσηηθφ θεθάιαην ησλ θαηαπηεζκέλσλ νκάδσλ θαη λα
δηακνξθσζνχλ νη πξνυπνζέζεηο πνπ ζα επηηξέςνπλ ζην ηζηνξηθφ ππνθείκελν λα
κηιήζεη γηα ηνλ εαπηφ ηνπ, λα ζπγθξνηήζεη θνηλσληθνχο δεζκνχο αιιειεγγχεο θαη
λα απνθηήζεη απηνζπλείδεζε. Πξφθεηηαη γηα ην γξακκαηηζκφ ηεο θξηηηθήο
απηνζπλείδεζεο θαη ηεο απειεπζεξσηηθήο κλήκεο (ζην ίδην, 74). Ζ έλλνηα ηεο
«απνηακηεπηηθήο παηδαγσγηθήο» ηελ νπνία ρξεζηκνπνηεί ν Freire ζην έξγν ηνπ
απνηππψλεη ηελ αδπλακία ησλ εξγαιεηαθψλ πξνζεγγίζεσλ γηα ην γξακκαηηζκφ λα
νδεγήζνπλ ηνλ εθπαηδεπφκελν ζηελ ηθαλφηεηα λα αθεγεζεί γηα ηνλ θφζκν θαη λα
εκπιαθεί ζε δηαδηθαζίεο κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ. Ο McLaren ζα ηζρπξηζηεί φηη ε
πξάμε ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο, ζην πιαίζην ηεο παξαπάλσ ινγηθήο, ράλεη
ηελ πνιηηηθή ηεο δπλακηθή θαη εληζρχεη ηελ πξνζαξκνγή ησλ αλζξψπσλ ζηηο
θπξίαξρεο αληηδξαζηηθέο πξαθηηθέο. Οη πνιηηηθέο ζπλέπεηεο απφ κία ζπληεξεηηθή
ζεψξεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηελ θαηαλφεζε ηεο «ιέμεο» θαη ηνπ «θφζκνπ» είλαη
ζεκαληηθφηαηεο. ΢ε απηφ ην πιαίζην, ε «πξαγκαηηθφηεηα» πξνζεγγίδεηαη ζαλ θάηη
πνπ απιψο πξνζιακβάλεηαη απφ ηα άηνκα θαη φρη ζαλ θάηη ην νπνίν γίλεηαη
θαηαλνεηφ σο πεδίν ζρέζεσλ θαη κπνξεί λα κεηαζρεκαηηζηεί κε ηελ αλζξψπηλε
δξάζε. Σα «γεγνλφηα» παξνπζηάδνληαη σο θπζηθά δνζκέλα θαη αλαιινίσηα ζηελ
επίδξαζε ηνπ ρξφλνπ. Σα «θνηλσληθά θαηλφκελα», φπσο ε ηαμηθή δηάξζξσζε ηεο
θνηλσλίαο, νη εζηθνί θαη θνηλσληθνί θαλφλεο, νη ξνπηίλεο ηεο θαζεκεξηλήο δσήο θαη
ηα ζηεξεφηππα ηνπ ξαηζηζκνχ θαη ηνπ εζληθηζκνχ πξνζιακβάλνληαη σο
αλαπφδξαζηεο πξαθηηθέο έλαληη ηνπ θφζκνπ. ΢ε ηειηθή αλάιπζε, ε απνηακηεπηηθή
παηδαγσγηθή θαη ν εξγαιεηαθφο γξακκαηηζκφο εκθαλίδνπλ ηνλ θφζκν σο δεδνκέλν
θαη δελ επηηξέπνπλ ηε ζπκκεηνρή ηνπ ηζηνξηθνχ ππνθεηκέλνπ ζηηο δηαδηθαζίεο
αιιαγήο θαη εμέιημήο ηνπ (Lankshear & McLaren, 1993, 6). Γηα ηνλ Freire, φπσο
καο πιεξνθνξεί ν McLaren, ην φξακα ηεο δίθαηεο δσήο πνπ ζα βγάιεη ηηο
θπξηαξρνχκελεο νκάδεο απφ ην θνηλσληθφ πεξηζψξην πξέπεη λα θέξεη ηηο νκάδεο

381
απηέο αληηκέησπεο, ζηελ πξάμε, κε ηνπο ζεζκνχο, ηηο δηαδηθαζίεο θαη ηηο ηδενινγίεο
πνπ ηνπο εκπνδίδνπλ «λα νλνκαηίζνπλ ηνλ θφζκν». Ο Freire ελδηαθέξεηαη γηα ην
γξακκαηηζκφ ηεο πξάμεο, ηε δεκηνπξγηθή ζχλζεζε ηεο ζπλεηδεηνπνίεζεο θαη ηεο
πξαθηηθήο ελεξγνπνίεζεο, ην γξακκαηηζκφ πνπ αλαγλσξίδεη ζηε γλψζε ηε δχλακε
λα κεηαζρεκαηίζεη ηνλ θφζκν (ζην ίδην, 42). ΋κσο, ε πξάμε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζε
ζπλζήθεο άληζσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη θνηλσληθήο εθκεηάιιεπζεο απνηειεί
πεξηνξηζηηθή, αληηθεηκεληθή δνκή ε νπνία δελ επηηξέπεη ζηελ παηδαγσγηθή ηνπ
Freire λα ζηαζεί κε επάξθεηα, ψζηε λα ζπγθξνηεζεί κία ελαιιαθηηθή πξννπηηθή γηα
ηελ εθπαίδεπζε ησλ πεξηζσξηνπνηεκέλσλ νκάδσλ (ζην ίδην, 43). Ο γξακκαηηζκφο
ηνπ Freire απνηειεί πξάμε θαηαλφεζεο ηεο ιέμεο (ή ηνπ θεηκέλνπ), αιιά θαη ηνπ
θφζκνπ. Γελ εγθιείεηαη ζηα επηζηεκνληθά φξηα ελφο απζηεξά πξνθαζνξηζκέλνπ
ζπζηήκαηνο θαη ππεξβαίλεη ηελ θαλνληζηηθή ινγηθή πνπ εμεηάδεη ηε γιψζζα σο
ζχζηεκα ζηνηρείσλ απνπιαηζησκέλσλ απφ ηηο ηζηνξηθέο πξνυπνζέζεηο χπαξμήο ηεο.
Ζ «θαηάθηεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ» ζεκειηψλεηαη ζε έλαλ θχθιν ζρέζεσλ ζην
ζρνιείν, ν νπνίνο δηακνξθψλεη ην ραξαθηήξα ηνπ απφ ηε ζπλάληεζε ησλ δχν
βαζηθψλ ππνθεηκέλσλ δξάζεο ζην ζπγθεθξηκέλν πεδίν, ηνπ δαζθάινπ θαη ηνπ
καζεηή. Κάζε θξηηηθή ηνπ Freire ζηνλ «θαλφλα» θαζηζηά ζαθή ηελ παξαδνρή φηη ε
«ιέμε» είλαη πξντφλ ηεο αληηπαξάζεζεο θνηλσληθψλ ζπκθεξφλησλ θαη νη
παηδαγσγνί νθείινπλ λα δηεξεπλήζνπλ ηηο επξχηεξεο ζπλζήθεο πνπ ζπγθξνηνχλ ην
πεξηερφκελφ ηεο (McLaren, 1988c, 230).

Γελ είλαη ηπραίν φηη ν McLaren θαη ζε άιιν θείκελφ ηνπ ζα ζπλδέζεη ηνλ
θξηηηθφ γξακκαηηζκφ κε ηελ έλλνηα ηεο πξάμεο. Αλαθεξφκελνο θαη πάιη ζηνλ Freire
ζα πεη φηη ε δηαδηθαζία γηα λα γίλεη θάπνηνο «εγγξάκκαηνο» απνδίδεηαη κε ηνλ φξν
«πξάμε». Πξφθεηηαη γηα ηε δπλακηθή εμέιημε πνιηηηθήο επελέξγεηαο πάλσ ζηα
θνηλσληθά λνήκαηα πνπ νδεγεί ζηελ ελίζρπζε ηεο αίζζεζεο ηελ νπνία απνθηνχκε
γηα ηνλ θφζκν θαη δηακνξθψλεη ηα φξηα ησλ δηαπξνζσπηθψλ καο επαθψλ ζην
πιαίζην κηαο αλνηρηήο-κε πξνθαζνξηζκέλεο ζπδήηεζεο. Ο Freire πίζηεπε φηη ε
αδηάθνπε θαηαζθεπή ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ είλαη κία δηαιεθηηθή αιιειεπίδξαζε
ησλ δνκηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο θνηλσλίαο, φπσο νη θνηλσληθέο ζρέζεηο
παξαγσγήο, νη δνκέο θνπιηνχξαο θαη νη ιεηηνπξγίεο ησλ ζεζκψλ (McLaren, 1999,
49). Γηα ηνλ Freire, ε παηδαγσγηθή ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ γίλεηαη ην βαζηθφ
κέζν αλάπηπμεο ηεο ζπιινγηθήο θξηηηθήο ησλ βησκέλσλ πεξηζηάζεσλ πνπ νδεγεί
ζηελ θξηηηθή ζπλεηδεηνπνίεζε. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ν γξακκαηηζκφο ζπληζηά κία

382
ζπιινγηθή δηαδηθαζία αθχπληζεο ησλ θησρψλ ζηξσκάησλ θαη ζπλεηδεηνπνίεζεο
ηεο αλάγθεο λα μεπεξαζηνχλ ηα αζθπθηηθά φξηα ηεο άκεζεο εκπεηξίαο, κε δπν
ιφγηα, λα ζπγθξνηεζεί ην ππνθείκελν ηεο ηζηνξίαο (ζην ίδην, 50). Ο γξακκαηηζκφο
ηνπ Freire ζεκειηψλεηαη ζηελ ηθαλφηεηα λα δνκεί θαη λα αλαδνκεί θάπνηνο ηνλ
θφζκν, λα βηψλεη ηε δπλαηφηεηα δξάζεο πάλσ ζε απηφλ. Ο γξαπηφο ιφγνο
ζπλεηζθέξεη ζηελ ελίζρπζε ησλ πξνυπνζέζεσλ πνπ ζηνηρεηνζεηνχλ ηελ θξηηηθή
εξκελεία ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ θαη ησλ ζρέζεσλ νη νπνίεο ζπγθξνηνχληαη ζην
εζσηεξηθφ ηνπ. Οη εθπαηδεπφκελνη κέζσ ηεο δηαδηθαζίαο αλαθάιπςεο θαη αλάιπζεο
θνηλσληθψλ ζεκάησλ θαηαλννχλ ηνπο ηξφπνπο πνπ νη θπξίαξρνη κχζνη γίλνληαη
κεραληζκνί νη νπνίνη παξάγνπλ θαηαπίεζε θαη πεξηζσξηνπνίεζε. Έηζη, ν
γξακκαηηζκφο γίλεηαη πνιηηηθή δξαζηεξηφηεηα ζπλεηδεηνπνίεζεο φηη κέζσ ηεο
ζπιινγηθήο δξάζεο νη κχζνη απηνί κπνξνχλ λα ακθηζβεηεζνχλ. ΋κσο, ην έξγν ηνπ
Freire, θάησ απφ ηελ επηθεθαιίδα ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ θαη ηελ
πξνζρεκαηηθή επίθιεζή ηνπ, ζπρλά ζπξξηθλψλεηαη ζε έλα ζχλνιν νπδέηεξσλ
ηερληθψλ θαη εκθαλίδεηαη ρσξίο πνιηηηθά ραξαθηεξηζηηθά. Ζ ηάζε απηή λα
πξνζεγγίδεηαη ην έξγν ηνπ απνθνκκέλν απφ ηα θνηλσληθν-πνιηηηθά ζπκθξαδφκελα
πνπ ην νξηνζεηνχλ έρεη δπζκελείο επηπηψζεηο ζηελ απνθάιπςε ησλ θνηλσληθψλ
ιεηηνπξγηψλ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ζηελ αμηνπνίεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ σο κέζνπ
ελδπλάκσζεο ηεο ηαμηθήο πάιεο (Pozo, 2003).

Βαζικέρ έννοιερ

Δκπεηξία

Ξεθηλψληαο απφ ηελ έλλνηα ηεο εκπεηξίαο, ε νπνία αληρλεχεηαη πίζσ απφ ηελ
θνηλσληθή δξάζε ησλ ππνθεηκέλσλ, ν McLaren ζπλδέεη ην γξακκαηηζκφ κε ηελ
επαλαλαθάιπςε ηνπ πνιηηηθνχ ραξαθηήξα ηεο εθπαίδεπζεο. Έηζη, κία παηδαγσγηθή
ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ πξέπεη λα πξνρσξεί πην πέξα απφ ηελ απιή απνδφκεζε
θαη ακθηζβήηεζε ησλ θπξίαξρσλ δνγκάησλ ηεο επξσθεληξηθήο γλψζεο. Πξέπεη,
επίζεο, λα θσηίδεη ηηο πξαθηηθέο θαη γλψζεηο πνπ ζπγθξνηνχληαη ζηε ζθαίξα ηεο
θαζεκεξηλήο θνπιηνχξαο. Οη άηππεο απηέο κνξθέο γλψζεο είλαη πνπ ζπλζέηνπλ ηνλ
νξίδνληα ηεο θαζεκεξηλήο εκπεηξίαο ηνπ αλζξψπνπ θαη κε βάζε απηέο ζπληίζεηαη
ην πιαίζην ησλ θαζεκεξηλψλ άκεζσλ ζρέζεσλ εθκεηάιιεπζεο. ΢ην ζπγθεθξηκέλν
θείκελν, ην νπνίν ζπλππνγξάθεη ν McLaren καδί κε ηνλ Giroux, ππνγξακκίδεηαη φηη

383
γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθή ε πνιηηηθή αμηνπνίεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζα πξέπεη λα
ελζσκαηψλεη ζην πεξηερφκελν ηεο αλαδήηεζήο ηεο ηηο δσληαλέο θαηαζηάζεηο
επηθνηλσλίαο ησλ αλζξψπσλ, δειαδή ηα θαζεκεξηλά ηνπο βηψκαηα ζηνλ νξίδνληα
ηνπ θνηλσληθνχ δεζκνχ. Με βάζε απηή ηε ζθέςε, ζεσξείηαη επηβεβιεκέλε ε
ζηνηρεηνζέηεζε κίαο εθηεηακέλεο γλψζεο γηα ηελ θνηλσληθή δξάζε ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ ζην πεδίν ηνπ επξχηεξνπ θνηλσληθνχ γίγλεζζαη. Ο McLaren
ζπγθξνηεί ηελ πξφηαζή ηνπ γηα κηα παηδαγσγηθή πνπ εζηηάδεη ζηνλ θνηλσληθφ
ραξαθηήξα ησλ εκπεηξηψλ θαη ελδηαθέξεηαη γηα ηελ νιφπιεπξε επίδξαζε ηεο
θνηλσληθήο γλψζεο ζηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ αλζξψπνπ. Γηα ηνλ Ακεξηθαλφ
παηδαγσγφ, ε απνμέλσζε ησλ καζεηψλ/θνηηεηψλ, ε αληίζηαζε ηελ νπνία
εθδειψλνπλ ζηελ απζεληία ηεο γλψζεο δελ παξάγεηαη ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ. Έρεη
ηηο ξίδεο ηεο ζην πεδίν ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο θαη, ζηε ζπλέρεηα, κεηαθέξεηαη
ζην εζσηεξηθφ ηεο εθπαίδεπζεο. Βέβαηα, ην πιέγκα ησλ εκπεηξηψλ πνπ νη καζεηέο
θέξλνπλ ζην ζρνιείν δελ είλαη αλεμάξηεην απφ ηνπο επηθαζνξηζκνχο ηεο εμνπζίαο,
ηηο ηζηνξηθέο αθεγήζεηο ηηο νπνίεο πηνζεηεί θαη ηελ θνπιηνχξα πνπ ζπλζέηεη ην
θνηλσληθφ ππφζηξσκα ησλ πνιηηηζκηθψλ βησκάησλ (McLaren & Giroux, 1997, 36).
Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο παξεκβαίλεη ζηε ζεσξεηηθή επεμεξγαζία θαη αλάιπζε
απηψλ ησλ εκπεηξηψλ. Με δεδνκέλε ηελ παξαδνρή φηη ε εκπεηξία δε κηιάεη απφ
κφλε ηεο, ν McLaren πξνρσξεί ζηε ζεκειίσζε ηεο θξηηηθήο νπηηθήο γηα ηελ
θνηλσληθή δξάζε ηνπ ππνθεηκέλνπ επηθαινχκελνο ηε ζέζε ηνπ Freire φηη ν
γξακκαηηζκφο ζπλδέεηαη κε ηελ αλάγλσζε ηεο «ιέμεο», αιιά θαη ηνπ θφζκνπ. Απφ
απηή ηε ζθνπηά, ε θξηηηθή πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ πξέπεη λα ζπλδπάδεηαη κε
ηελ θξηηηθή πξφζιεςε ηεο εκπεηξίαο ηνπ αηφκνπ, πνπ ζα αλαγλσξίδεη ην ζεκειηψδε
ξφιν ησλ θνηλσληθψλ-πνιηηηζκηθψλ δηακεζνιαβήζεσλ ζηε δηακφξθσζε ησλ
ππνθεηκεληθψλ ηαπηνηήησλ (ζην ίδην, 35).

΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ε εκπεηξία ζπληζηά κία ελλνηνινγηθή θαηεγνξία

ζηελ νπνία ε παηδαγσγηθή νθείιεη λα εζηηάζεη κε πξνζνρή, ψζηε λα δηακνξθψζεη
ηελ πξφηαζή ηεο ζηε βάζε ηεο θξηηηθήο αληίιεςεο ηνπ ξφινπ ηεο. Ζ απνζαθήληζε,
φκσο, ησλ βαζηθψλ πηπρψλ απηήο ηεο πξφηαζεο πξέπεη λα επηηεπρζεί ζην πεδίν ηεο
αληηπαξάζεζεο κε άιιεο πξνζεγγίζεηο πνπ πξνζιακβάλνπλ ηε ζπγθεθξηκέλε έλλνηα
σο έλα θπζηθφ κέγεζνο θαη έρνπλ ηελ αθεηεξία ηνπο ζηνλ κηθξφθνζκν ηνπ
ππνθεηκέλνπ. Μία πξνζέγγηζε απηνχ ηνπ ηχπνπ -πξνεξρφκελε απφ ηηο θηιειεχζεξεο
ηάζεηο ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο- δηακνξθψλεη ην ραξαθηήξα ηεο κε βάζε ηελ

384
νπζηνθξαηηθή αληίιεςε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο, ε νπνία παξαγλσξίδεη ηε ζεκαζία
θαη ηε ζπκκεηνρή ησλ επξχηεξσλ δνκηθψλ αληηζέζεσλ ζηελ θαηαζθεπή ησλ
αλαγλψζεσλ ηνπ θφζκνπ (McLaren, 1995, 162). Ζ επηζήκαλζε απηή έρεη ηε
ζεκαζία ηεο, γηαηί εμππεξεηεί ηε ζηνηρεηνζέηεζε κηαο γφληκεο αληηπαξάζεζεο κε
άιιεο νπηηθέο γηα ην γξακκαηηζκφ ζην πεδίν ηεο θνηλσληθήο εκπεηξίαο θαη ηε
δηεπξπκέλε πξφζιεςε ηεο παηδαγσγηθήο εθηφο ησλ νξίσλ ηεο αζηηθήο ζθέςεο. Ζ
εκπεηξία, σζηφζν, ηνπνζεηεκέλε ζε έλαλ θφζκν θαηαθεξκαηηζκέλν ζε πνιιέο θαη
δηαθνξεηηθέο ζθαίξεο δελ κπνξεί παξά λα ζπγθξνηείηαη ζε κηα πιεζψξα κνξθψλ
θνπιηνχξαο. Δδψ ν McLaren επαλέξρεηαη ζηε ζρέζε ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο
κε ηελ θνηλσληθή εκπεηξία. Θεσξεί φηη ε θαηαλφεζε ησλ ιεηηνπξγηψλ ηεο
βηνκεραλίαο ησλ κίληηα, φπσο ηνπ ξαδηνθψλνπ, ηεο εηθφλαο, ησλ θηικ θαη άιισλ
εθθάλζεσλ ηεο καδηθήο θνπιηνχξαο, επεξεάδεη ηελ αληίιεςή καο γηα ηε δσή.
Φσηίδεη ηηο θνηλσληθν-ηζηνξηθέο πξνυπνζέζεηο κνξθνπνίεζεο ηεο
ππνθεηκεληθφηεηαο ησλ καζεηψλ, γηαηί είλαη αθξηβψο ην θαζεκεξηλφ θαη επηκέξνπο,
θαζψο θαη ε ζπλάξζξσζή ηνπ κε ην γεληθφ θαη ην ζπλνιηθφ πνπ πξνζδίδνπλ ζην
γξακκαηηζκφ ηα ραξαθηεξηζηηθά πνιηηηθήο δηεξγαζίαο. Γηα κία αθφκε θνξά,
επηζεκαίλεηαη φηη γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθή ε παξέκβαζε ηνπ θξηηηθνχ
γξακκαηηζκνχ ζηε δεδνκέλε εθπαηδεπηηθή ζπγθπξία πξέπεη λα ελζσκαηψλεη ζηηο
αλαιχζεηο ηεο ην κηθξνεπίπεδν ηεο πνιηηηζκηθήο εκπεηξίαο θαη έηζη λα δηακνξθψλεη
κία αμηφπηζηε εηθφλα γηα ηελ ηαπηφηεηα ησλ εθπαηδεπνκέλσλ (McLaren, 1988c,
227).

Γιώζζα

΋πσο έρνπκε αλαθέξεη θαη ζε άιια ζεκεία ηεο κειέηεο καο, νη έλλνηεο ζην
επηζηεκνληθφ έξγν ηνπ McLaren δελ εμεηάδνληαη απνθνκκέλεο ε κία απφ ηελ άιιε
αιιά ζηε δηαιεθηηθή ηνπο ζπζρέηηζε. ΢χκθσλα κε απηή ηε ινγηθή, θάζε αλαθνξά
ζην δήηεκα ηεο δηακφξθσζεο ησλ εκπεηξηψλ ηνπ αλζξψπνπ, γηα λα απνθχγεη ηα
ζεσξεηηθά αδηέμνδα κηαο κνλνζήκαληεο πξνζέγγηζεο, ζπλαξζξψλεηαη κε ην δήηεκα
ηεο γιψζζαο θαη ησλ θνηλσληθψλ ηεο ιεηηνπξγηψλ. Γηα ηνλ McLaren, ε εκπεηξία
δελ κπνξεί λα πξνζεγγηζηεί ρσξηζηά απφ ηε γιψζζα, γηαηί πνηέ δε κηιάεη απφ κφλε
ηεο. Απηφο ήηαλ θαη ν ιφγνο πνπ ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 είρε
απνδνθηκάζεη ην πξψην ηνπ δεκνζηεπκέλν θείκελν Cries from the Corridor (Pozo,
2003). Ζ εκπινθή ηνπ αηφκνπ ζηνλ θφζκν ησλ θνηλσληθψλ ζπκβάζεσλ παξάγεη θαη

385
ηελ αλάγθε θαηαλφεζεο ησλ ζρέζεσλ πνπ δηαγξάθνληαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ. Με
άιια ιφγηα, γηα λα γίλεη θαηαλνεηφο ν θφζκνο ησλ ζπκβφισλ, ησλ θνηλσληθψλ
πξαθηηθψλ θαη ησλ κνξθψλ θνπιηνχξαο πξέπεη λα απνηειέζεη αληηθείκελν
ζηνραζκνχ θαη ζεσξεηηθνπνίεζεο. Ο ηξφπνο κε ηνλ νπνίν ζθεθηφκαζηε θαη κηιάκε
γηα ηελ θνηλσληθή δσή γχξσ καο πξνζδηνξίδεη θαη ηηο δπλαηφηεηεο πξφζιεςήο ηεο,
δηακνξθψλεη ηελ θαηαλφεζή καο γηα ηα γεγνλφηα, καο βνεζάεη λα εμεγήζνπκε γηαηί
ηα πξάγκαηα είλαη φπσο είλαη θη φρη θάπσο αιιηψο, νξγαλψλεη, ζε ηειηθή αλάιπζε,
ηελ παξέκβαζή καο ζηηο δηαδηθαζίεο εμέιημεο ηνπ θφζκνπ. Γηα παξάδεηγκα,
αλαθέξεη ν McLaren, έλα βηβιίν κπνξεί λα επηθέξεη ηξνπνπνηήζεηο ζηε ζπλείδεζή
καο, ζηνλ ηξφπν πνπ αληηκεησπίδνπκε ηε δσή θαη ηηο δπλαηφηεηαο παξέκβαζεο νη
νπνίεο αλνίγνληαη. ΋κσο, ε ζπκκεηνρή καο ζε κία δσληαλή ζχγθξνπζε κε ηελ
αζηπλνκία πξνζπεξληέηαη σο αθαηέξγαζην δεδνκέλν, αλ δελ αλαιπζεί κε ηνπο
ηδενινγηθνχο θαθνχο ηεο ζεσξίαο. Δάλ δελ επηθεληξψζνπκε ηελ πξνζνρή καο πάλσ
ζην εκπεηξηθφ ζπκβάλ, ππάξρεη θίλδπλνο λα επηηξέςνπκε ζηα γεγνλφηα λα
απνπξνζαλαηνιίζνπλ ηε ζθέςε καο θαη, επνκέλσο, λα ζπζθνηίζνπλ ην ηζηνξηθφ
πιαίζην πνπ ηα παξάγεη. Ζ έληαμε ελφο κεκνλσκέλνπ βηψκαηνο ζε έλα ζπλνιηθφ
εξκελεπηηθφ ζρήκα επηηπγράλεηαη κέζσ ηεο γιψζζαο θαη ησλ «ιφγσλ» πνπ
αλαδεηθλχνπλ ηηο δηάθνξεο φςεηο ηνπ. Ζ αγξηφηεηα ησλ θαηαζηαιηηθψλ πξαθηηθψλ,
ζηελ πξνθεηκέλε πεξίπησζε, βηψλεηαη απφ ηε θπζηθή παξνπζία ηνπ αηφκνπ ζην
θνηλσληθφ πεδίν, φκσο, κφλν κέζσ ηεο ζεσξεηηθνπνίεζήο ηεο κεηαζρεκαηίδεηαη ζε
γλψζε θαη θαηαγξάθεηαη ζηε ζπλείδεζε ηνπ αηφκνπ. Πξφθεηηαη γηα ηε δηαδηθαζία
ηελ νπνία ν McLaren έρεη νλνκάζεη «ελζάξθσζε». Κάλνληαο ηελ απαξαίηεηε
αλαγσγή, επηζεκαίλεη φηη ε γιψζζα πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζηε δηδαζθαιία
ιεηηνπξγεί κε ηελ ηδηφηεηα ηνπ θεηκέλνπ ην νπνίν είηε πεξηνξίδεη θαη, επνκέλσο,
ιεηηνπξγεί ρεηξαγσγηθά είηε ελζαξξχλεη ηα δξψληα ππνθείκελα (δαζθάινπο,
καζεηέο) λα πξνζεγγίζνπλ θξηηηθά ηελ εκπεηξία ηνπο (McLaren & Da Silva, 1993,
60-61). Ζ εκπεηξία επηηξέπεη λα δεκηνπξγνχκε έλα ζχζηεκα ζπζρεηίζεσλ αλάκεζα
ζηε ζπλείδεζή καο θαη ζηνλ εμσηεξηθφ θφζκν. ΋κσο, ιέεη ν McLaren, ε γιψζζα
θαη ε θνηλσληθή έθθξαζε πνπ ζα πάξεη είλαη ε ίδηα έλα γεγνλφο, γηαηί δε βηψλνπκε
κία εκπεηξία θαη ζηε ζπλέρεηα έξρεηαη κία ιέμε ή κία έλλνηα λα ηελ εγραξάμεη ζηε
ζπλείδεζή καο. Απφ απηή ηε ζθνπηά, έλα πιηθφ γεγνλφο πνπ αληαλαθιάηαη ζηε
γιψζζα ιεηηνπξγεί αλαηξνθνδνηηθά θαη επαλαθαζνξίδεη ην πεξηερφκελν ηεο
θνηλσληθήο καο επαθήο ηε δεδνκέλε ζηηγκή. Δπνκέλσο, φιεο νη εκπεηξίεο καο, κε

386
ηνλ έλαλ ή ηνλ άιινλ ηξφπν, εκθαλίδνληαη ζε έλα ζχζηεκα λνεκαηνδνηήζεσλ θαη
θαζνξίδνληαη απφ ην πιέγκα ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ηελ θνηλσληθή ζέζε ηνπ
αηφκνπ. Γηα παξάδεηγκα, αλαθέξεη ν McLaren, φηαλ νη θνηηεηέο ηνπ αλαθάιπςαλ
ηελ πξσηνπνξία ηνπ θεκηληζηηθνχ θηλήκαηνο, έλησζαλ ηελ αλάγθε λα επηζηξέςνπλ
ζηηο πξνεγνχκελεο εκπεηξίεο ηνπο θαη λα ηηο μαλαδήζνπλ κέζα απφ ηα ελλνηνινγηθά
ζρήκαηα ηεο λέαο γιψζζαο, κε απνηέιεζκα ε δεχηεξε απηή καηηά λα επηθέξεη
ηξνπνπνηήζεηο θαη ζηηο ζηάζεηο ηνπο. Με δπν ιφγηα, ε ηνπνζέηεζε ελφο βηψκαηνο
ζε κία εκπινπηηζκέλε-αλαλεσκέλε γισζζηθή βάζε νδεγεί ηνπο εθπαηδεπφκελνπο
ζε λέεο θαηαλνήζεηο θαη λέεο επεκβάζεηο «κέζα» θαη «πάλσ» ζηνλ θφζκν ηνπο
(McLaren, 1995, 163).

Ο McLaren, επηρεηξψληαο λα θέξεη πην θνληά ην πξφβιεκα ηεο γιψζζαο κε

ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ ηνπ Freire, ζα ππνζηεξίμεη φηη ε γιψζζα δελ είλαη έλα
εξγαιείν πνπ καο απνθαιχπηεη δνζκέλεο πξαγκαηηθφηεηεο, αιιά δχλακε ε νπνία
ζπκβάιιεη ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ θφζκνπ. Ζ γιψζζα δελ ελζαξθψλεη ηελ
πξαγκαηηθφηεηα, δελ απνηειεί ηππηθή αληαλάθιαζή ηεο. Δπίζεο, δελ απνηειεί έλα
απζαίξεην ζχζηεκα ζεκαηλφλησλ πνπ εγθχπηεη ζηνπο πεξηνξηζκνχο ησλ
θαλνληζηηθψλ αξρψλ. Τηνζεηψληαο εδψ ηηο ζέζεηο ηνπ Freire, ν νπνίνο δίλεη
πεξηζζφηεξε έκθαζε ζην θνηλσληθφ λφεκα, ζα ζπλδέζεη ην γξακκαηηζκφ κε ηηο
πνιιαπιέο ζέζεηο ηνπ ππνθεηκέλνπ ζην πιαίζην ησλ θνηλσληθψλ λνεκαηνδνηήζεσλ.
Σν λφεκα, εδψ, δελ εθθξάδεη κία κεραληθή αλάγθε ηνπ αλζξψπνπ γηα επηθνηλσλία,
αιιά κεηαηξέπεηαη ζε πεδίν δηεθδηθήζεσλ, αγψλα θαη αληηπαξάζεζεο
πξνζδηνξηζκέλν απφ δηαθνξεηηθέο νπηηθέο γηα ηελ θνηλσλία θαη απφ ηα ζπκθέξνληα
ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. Ωζηφζν, ν McLaren βιέπεη ην δήηεκα ηεο γιψζζαο θαη
απφ ηε ζθνπηά ησλ ζέζεσλ ηνπ κεηαδνκηζκνχ. Θα ππνζηεξίμεη φηη ε ζπγθεθξηκέλε
παξάδνζε κπνξεί λα ζπκπιεξψζεη θαη λα επεθηείλεη ηηο ζέζεηο ηνπ Freire γηα ηε
γιψζζα. Ωο ηζηνξηθά δηακνξθσκέλα ππνθείκελα, ζα γξάςεη, ζπγθξνηνχκαζηε απφ
ηε γιψζζα θαη δελ κπνξνχκε λα ππάξμνπκε έμσ απφ απηή, γηα λα ζηνραζηνχκε ηε
ζέζε καο ζε έλα ζχζηεκα δηαθνξψλ. ΢χκθσλα κε απηή ηε ζέζε, ν ιφγνο είλαη
πξνζσξηλφο θαη ηζηνξηθά πξνζδηνξηζκέλνο (McLaren & Da Silva, 1993, 57). Με
δεδνκέλε ηελ επηξξνή ησλ κεηακνληέξλσλ ζέζεσλ γηα ην γξακκαηηζκφ, ηελ
απνδνρή δειαδή ηεο χπαξμεο πνιιαπιψλ γξακκαηηζκψλ θαη ηελ αλάδεημε ηνπ
λνήκαηνο ζε θνηλσληθφ δεδνκέλν αλάιπζεο, ζα πξνρσξήζεη ζηελ απνδνρή ηνπ
γξακκαηηζκνχ σο κνξθήο ιφγνπ ε νπνία απνθηά αμία θνηλσληθήο πξαθηηθήο. Απηφ

387
είλαη πνπ πξνζδίδεη ζην γξακκαηηζκφ πνιηηηθφ ραξαθηήξα. ΢ην ζεκείν απηφ πξέπεη
λα επηζεκάλνπκε φηη ν McLaren αληηιακβάλεηαη ηελ έλλνηα «ιφγνο» σο θάηη πνπ
εθθξάδεηαη ζε πνιιά πεδία ηεο θνηλσληθήο δσήο, φπσο ην γισζζηθφ, ην
παηδαγσγηθφ, ην επηζηεκνληθφ θαη ην θνηλσληθφ. Ωζηφζν, ην θξίζηκν ζηνηρείν εδψ
είλαη ε πξφζιεςε ησλ «ιφγσλ» σο ελφο ζπλφινπ λνεκάησλ ην νπνίν πνηέ δελ είλαη
δνζκέλν. Σα λνήκαηα δελ πξνυπάξρνπλ ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο, αιιά παξάγνληαη
κέζα ζηα πνιηηηθά πεδία θαη ζην πιαίζην ησλ ζπζρεηηζκψλ εμνπζίαο. Δπνκέλσο, ζα
παξαηεξήζεη ν McLaren, ε ππνθεηκεληθφηεηα δελ είλαη κία «θιεηζηή» νληφηεηα θαη
νη ζπγθεθξηκέλεο εθθάλζεηο ηεο δελ είλαη πνηέ ππεξβαηηθέο θαη αλαιινίσηεο, δελ
είλαη δπλαηφλ λα ζπλάγνληαη απφ ηε θχζε. Ζ αλζξψπηλε ππνθεηκεληθφηεηα πξέπεη
λα πξνζεγγίδεηαη σο κέξνο κηαο δπλακηθήο δηαδηθαζίαο εμέιημεο ζε ζπγθεθξηκέλα
ρσξνρξνληθά πιαίζηα κε ηζηνξηθνχο επηθαζνξηζκνχο, ζην επίπεδν ηνπ θνηλσληθνχ
δεζκνχ γεληθά, αιιά θαη ζην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ εηδηθφηεξα (Lankshear &
McLaren, 1993, 10, 12). Βέβαηα, αιινχ δε ζα παξαιείςεη λα ζρνιηάζεη φηη απηφο ν
θαηαθεξκαηηζκφο ηνπ ππνθεηκέλνπ θάλεη νξαηφ ηνλ θίλδπλν λα κελ αλαδεηρζεί ην
ζπιινγηθφ ππνθείκελν θαη λα ππνλνκεπζεί ε πξνζπάζεηα ελφο θνηλνχ κεηψπνπ
αληίζηαζεο ησλ ππνηαγκέλσλ νκάδσλ (McLaren & Lankshear, 1993, 390). Θα
ζπκθσλήζεη κε ηνλ Eagleton φηη ε έλλνηα ηεο ππνθεηκεληθήο ηαπηφηεηαο δελ πξέπεη
λα νξηνζεηεζεί απνθιεηζηηθά νχηε απφ ηελ παξάδνζε ηνπ κεηαδνκηζκνχ νχηε απφ
ηελ παξάδνζε ηνπ θεκηληζκνχ. Θα δερζεί φηη ε ζέζε πεξί «άθεληξνπ» ή «ζρεηηθά
εληαίνπ ππνθεηκέλνπ» δεκηνπξγεί ζεσξεηηθά αδηέμνδα ηα νπνία δελ επηηξέπνπλ
ζηελ θνηλσληθή ζεσξία λα επηιχζεη ην πξφβιεκα ηεο ζρέζεο ππνθεηκέλνπ-
αληηθεηκέλνπ. Γηα ηελ θαιχηεξε, επνκέλσο, πξνζέγγηζε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ
πξνβιεκάησλ πξνηείλεη ηε δεκηνπξγηθή ζχλζεζε ησλ ιφγσλ ηνπ θξηηηθνχ
κεηαδνκηζκνχ, ηνπ κεηακνληέξλνπ θεκηληζκνχ θαη ηεο λεν-καξμηζηηθήο παξάδνζεο
(ζην ίδην, 402).

Κξηηηθή ζπλείδεζε

Μία άιιε ζεκαληηθή έλλνηα πνπ ρξεζηκνπνηεί ν McLaren γηα λα ζηεξίμεη ην

ζεσξεηηθφ ηνπ ζρήκα γηα ην γξακκαηηζκφ είλαη εθείλε ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο. Ζ
ζπγθεθξηκέλε έλλνηα παξαπέκπεη ζηνλ Freire θαη ζηε δηάθξηζε ηελ νπνία θάλεη
αλάκεζα ζηελ θξηηηθή θαη ηελ θνηλή (αθειή) ζπλείδεζε. Ο Freire ππνζηεξίδεη φηη ε

388
«θνηλή ζπλείδεζε» ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ ηάζε λα ππεξ-απινπζηεχεη ηα
θνηλσληθά πξνβιήκαηα θαη απφ ηελ έιιεηςε ελδηαθέξνληνο γηα εξεπλεηηθή
αλαδήηεζε. ΢ηνλ αληίπνδα ηεο αθεινχο ζπλείδεζεο, ε θξηηηθή ζπλείδεζε
ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε ζε βάζνο αλάιπζε θαη εξκελεία ησλ πξνβιεκάησλ, απφ ηελ
επηινγή ησλ αηηηαθψλ πξνζεγγίζεσλ ζηε δηαδηθαζία απηή, απφ ηελ άξλεζε λα
απνδνζεί ε ζπιινγηθή επζχλε ζε εμσ-ηζηνξηθνχο παξάγνληεο, θαζψο θαη απφ ηελ
απνθπγή πηνζέηεζεο πξνθαηαζθεπαζκέλσλ αλαιπηηθψλ ζρεκάησλ. Σα
ραξαθηεξηζηηθά ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο επελεξγνχλ ζηελ θαηαλφεζε ησλ
θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ θαη ζηελ αλαδήηεζε ιχζεσλ γηα ην μεπέξαζκά ηνπο. Οη
ηδενινγηθέο παξακνξθψζεηο πνπ πηνζεηνχλ νη θπξίαξρεο επηζηεκνληθέο ηάζεηο ζηελ
πξνζέγγηζε ζχλζεησλ θνηλσληθψλ δεηεκάησλ ζπζθνηίδνπλ ηα θνηλσληθά
ζπκθξαδφκελα κέζα ζηα νπνία εκθαλίδνληαη θαη παξαθάκπηνπλ ηηο δπλάκεηο πνπ
ηα πξνθαινχλ. Έηζη, ε αηηία ελφο πξνβιήκαηνο ζπγρέεηαη κε ην ζχκπησκά ηνπ θαη
ε ιχζε ε νπνία επηιέγεηαη έρεη απνζπαζκαηηθφ θαη πξνζσξηλφ ραξαθηήξα. Ζ
αθειήο ζπλείδεζε γηα ηελ νπνία κηιάεη ν McLaren είλαη ραξαθηεξηζηηθφ πνιιψλ
ηζρπξψλ ηδενινγηψλ ζην ρψξν ησλ θνηλσληθψλ επηζηεκψλ. Θεσξίεο πνπ βαζίδνληαη
ζηε ινγηθή ηεο «ελνρνπνίεζεο ηνπ ζχκαηνο» θαη εμαηνκηθεχνπλ ηελ επζχλε απηψλ
πνπ βηψλνπλ έληνλα ηα αδηέμνδα κηαο πνιηηηθήο, αδπλαηνχλ λα δνπλ ηε ζρέζε ησλ
πξαγκάησλ ζε ηζηνξηθή βάζε θαη πξνβάιινπλ ηελ πξνζαξκνγή ζηελ θνηλσληθή
πξαγκαηηθφηεηα σο κνλφδξνκν. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα κπνξεί λα ζεσξεζεί ε
παξαδνρή, απφ ηελ πιεπξά ησλ θπξίαξρσλ παηδαγσγηθψλ ζεσξήζεσλ, φηη ν
γξακκαηηζκφο είλαη κία αηνκηθή δηεξγαζία ε νπνία θξίλεηαη απφ ηελ
απνηειεζκαηηθφηεηά ηεο ζηελ θαηνρή ηερληθψλ γξαθήο θαη αλάγλσζεο (Lankshear
& McLaren, 1993, 28). ΢χκθσλα κε ηνλ McLaren, ε νπηηθή ηνπ Freire, ζπλδεφκελε
κε ηελ παηδαγσγηθή ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ, γίλεηαη ην αζθαιέο φρεκα γηα ηελ
αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο ζηηο θησρέο ιατθέο θνηλσληθέο ηάμεηο. Ο
McLaren αληηιακβάλεηαη απηή ηε δηαδηθαζία σο αηνκηθή θαη ζπιινγηθή
ρεηξαθέηεζε πνπ βαζίδεηαη ζηε δεκηνπξγηθή δηεξεχλεζε ησλ θνηλψλ εκπεηξηψλ.
Γηα ηνλ Freire, καο ιέεη ν McLaren, ν γξακκαηηζκφο γίλεηαη ε ζπιινγηθή -αλνηρηή
ζε φινπο- πξαθηηθή ε νπνία ζπγθξνηεί ηελ θξηηηθή ζπλείδεζε ζηε βάζε ηεο
ηζηνξηθήο δηακφξθσζεο ηεο γλψζεο, πνπ κειεηά ηελ παξαγσγή θαη ηε δηάδνζε ηεο
πνιηηηζκηθήο εκπεηξίαο ζην πιαίζην ησλ επξχηεξσλ δπλάκεσλ νη νπνίεο ηελ
θαζνξίδνπλ (McLaren, 1999, 50). Σειηθά, αμηνπνηψληαο ν McLaren ηε δηάθξηζε

389
πνπ θάλεη ν Freire ζε αθειή θαη θξηηηθή ζπλείδεζε, επηζεκαίλεη φηη γηα λα
αλαδείμνπκε ηε βαξχηεηα ηνπ πξνζδηνξηζκνχ «θξηηηθφο» θαη λα πεξάζνπκε ζηνλ
θξηηηθφ γξακκαηηζκφ ηεο πξάμεο, απαηηείηαη βαζχηεξε αλάιπζε ησλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ θαη δνκψλ. Με άιια ιφγηα, γίλεηαη θξίζηκε ε δηάθξηζε αλάκεζα ζηελ
νπζία θαη ζηα θαηλφκελα. Γη‟ απηφ ην ιφγν, ε εθαξκνγή ησλ αξρψλ ηνπ θξηηηθνχ
γξακκαηηζκνχ ζπλδέεηαη κε ηελ επηινγή θεηκέλσλ θαη ηελ ηθαλφηεηα λα γξάθεηο,
λα δηαβάδεηο θαη λα ζπδεηάο ζηε βάζε ηεο «θνηλσληνινγηθήο θαληαζίαο», ηεο
δηαιεθηηθήο, δειαδή, πξαθηηθήο πνπ δελ πξνζπεξλά ηνπο θπξίαξρνπο κχζνπο, αιιά
δηεξεπλά ζε βάζνο ηελ πνιηηηθή δπλαηφηεηα ησλ αλζξψπσλ λα αγσλίδνληαη γηα ηελ
αλαηξνπή ησλ εθκεηαιιεπηηθψλ ζρέζεσλ (Lankshear & McLaren, 1993, 30).

Η πεπίοδορ ηυν μαπξιζηικών επιπποών

Η αληηπαξάζεζε κε ην λενθηιειεπζεξηζκό

Ζ επίδξαζε ηεο καξμηζηηθήο ζεσξίαο ζην έξγν ηνπ McLaren (απφ ην ηέινο
ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 θαη πην ραξαθηεξηζηηθά ζηελ αξρή ηεο δεθαεηίαο ηνπ 2000)
ζπλδέεηαη κε ηε ζεσξία γηα κία θξηηηθή εθδνρή ηνπ γξακκαηηζκνχ. Ωζηφζν, πξέπεη
λα επηζεκάλνπκε φηη νη αλαθνξέο ζε ζέκαηα γξακκαηηζκνχ είλαη αξθεηά
πεξηνξηζκέλεο απηή ηελ πεξίνδν, γεγνλφο πνπ καο επηηξέπεη λα ηζρπξηζηνχκε φηη ε
ζπγθεθξηκέλε πιεπξά ηνπ έξγνπ ηνπ ζπκβαδίδεη θαηά θχξην ιφγν κε ηελ πξφζιεςε
ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ. Ο McLaren ζηηο ηνπνζεηήζεηο ηνπ γηα ην
γξακκαηηζκφ ζα πξνζπαζήζεη λα ζπλδπάζεη ηελ θξηηηθή ηνπ γηα ηελ
εκπνξεπκαηνπνίεζε ηεο γλψζεο θαη ηεο εθπαίδεπζεο κε ηε ξηδνζπαζηηθή νπηηθή
γηα ηα πνιηηηθά δηθαηψκαηα. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζα ππνζηεξίμεη φηη ζε κία ηζηνξηθή
πεξίνδν θαηά ηελ νπνία ην ζρνιείν δέρεηαη νμεία θξηηηθή θαη ακθηζβήηεζε απφ
ηνπο ζηαζψηεο ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ, νη θξηηηθνί παηδαγσγνί επσκίδνληαη ηελ
επζχλε λα ζπκβάιινπλ ζηελ πνιηηηθή ελίζρπζε ησλ εθπαηδεπνκέλσλ κέζσ ελφο
«γξακκαηηζκνχ ησλ πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ». Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν ν McLaren
δειψλεη φηη ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ελδηαθέξεηαη φρη κφλν γηα ηελ αλαζεψξεζε
ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο εθπαίδεπζεο, αιιά θαη γηα ηε ζπγθξφηεζε ελφο ζψκαηνο
ζέζεσλ πνπ ζηνρεχνπλ ζηε δηεχξπλζε ησλ πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ θαη ζηε
ζεκειίσζε ηεο δεκνθξαηίαο (McLaren, 2003, 45). Σν εγρείξεκα απηφ ν McLaren
επηρεηξεί λα ην αλαδείμεη. Πξνηείλεη έλα ζχλνιν ζεκείσλ ηα νπνία απνβιέπνπλ ζηελ
αλχςσζε ηεο κνξθσηηθήο εκπεηξίαο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ, αιιά θαη ησλ

390
εθπαηδεπηηθψλ. Θα δειψζεη φηη γηα λα πξνεηνηκάζνπκε ηνπο λένπο λα γίλνπλ
θξηηηθά εγγξάκκαηνη δελ αξθεί λα κεηαζρεκαηίζνπκε ηηο καζεζηαθέο ηνπο
εκπεηξίεο. Αλ θαη ν γξακκαηηζκφο ηεο αξίζκεζεο, ν πνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο θαη
ε απφθηεζε δεμηνηήησλ δελ πξέπεη λα ππνηηκεζνχλ, εληνχηνηο απαηηείηαη κία
νπζηαζηηθή αμηνπνίεζε θαη λνκηκνπνίεζε ηεο θνηλσληθήο ηνπο εκπεηξίαο.
Πξνεθηείλνληαο ηε ζθέςε ηνπ, ζα ππνζηεξίμεη φηη ε εκπεηξία απηή ζπλδέεηαη κε ηηο
ιεηηνπξγίεο ηεο νηθνλνκίαο, ηελ επίδξαζε ηεο ειεθηξνληθήο πιεξνθνξίαο ζηηο
ζχγρξνλεο θνηλσλίεο, ην πεξηβάιινλ θαη ηα πξφηππα θαηαλάισζεο. Ζ ζηήξημε ηεο
πξνεγνχκελεο ζέζεο επηηπγράλεηαη κε ηε ρξήζε ησλ φξσλ νηθνλνκηθφο
γξακκαηηζκφο, γξακκαηηζκφο ησλ κέζσλ επηθνηλσλίαο, νηθνινγηθφο γξακκαηηζκφο
θαη γξακκαηηζκφο ηεο θαηαλάισζεο. Οη βαζηθέο αξρέο κε βάζε ηηο νπνίεο ζα
αλαπηπρζνχλ νη πξναλαθεξζείζεο κνξθέο γξακκαηηζκνχ είλαη ε γιψζζα ηεο
θξηηηθήο, ε γιψζζα ηεο πξννπηηθήο θαη ν θξηηηθφο αλαζηνραζκφο πνπ πξνηείλεη ν
Freire. Ο ζπγθεθξηκέλνο πξνβιεκαηηζκφο νδεγεί ζε άιιε δηάζηαζε ηνπ θξηηηθνχ
γξακκαηηζκνχ, ζηε δηάζηαζε ηεο δξάζεο. Πξφθεηηαη γη‟ απηφ πνπ ν McLaren
νλνκάδεη «παηδαγσγηθή ηεο πξάμεο» θαη ζπλδέεη ηελ θξηηηθή γλψζε κε ηελ
θνηλσληθή δξάζε. Απηφ, καο ιέεη ραξαθηεξηζηηθά, θέξλεη «ηε ζεσξία ζηνπο
δξφκνπο». Κηλεηνπνηεί ηνπο καζεηέο, ηνπο δαζθάινπο, ηνπο γνλείο θαη γεληθά ην
ζχλνιν ησλ ηνπηθψλ θνηλνηήησλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο πνιηηηθήο δξάζεο, ρσξίο
λα παξαγλσξίδεηαη ε αλάγθε ζχλδεζεο ησλ ηνπηθψλ απηψλ δξάζεσλ κε ηνπο
θνηλσληθνχο αγψλεο ζε εζληθφ θαη ππεξεζληθφ επίπεδν. Με δεδνκέλν ηνλ
θαζνξηζηηθφ ξφιν ηνλ νπνίν κπνξεί λα παίμεη ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ζηελ
εγθαζίδξπζε κηαο ξηδνζπαζηηθήο ζρέζεο ησλ αλζξψπσλ κε ηελ θαζεκεξηλφηεηα,
αλαγλσξίδεηαη ε αλάγθε δηακφξθσζεο ελφο δηδαθηηθνχ πιαηζίνπ εθαξκνγψλ. Ο
McLaren πξνηείλεη νη παηδαγσγνί λα ελζσκαηψζνπλ ηνλ «νηθνλνκηθφ
γξακκαηηζκφ» ζηε δηδαζθαιία ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ. Απηφ ζεκαίλεη φηη
ζέκαηα πνπ έρνπλ λα θάλνπλ κε ηε δσή ησλ εξγαδνκέλσλ (εξγαζηαθή αζθάιεηα,
ζπλζήθεο εξγαζίαο, νηθνλνκηθέο επθαηξίεο θαη αηζζήκαηα πξνζσπηθήο
εθπιήξσζεο) πξνβάιινπλ σο πεδία εξεπλεηηθήο αλαδήηεζεο θαη εζλνγξαθηθήο
κειέηεο. Έρνληαο ππφςε ν McLaren ηελ εζλνγξαθηθή δνπιεηά ηνπ Studs Terkel γηα
ηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο ζην ζχγρξνλν θφζκν, πξνηείλεη ηε ζπλέληεπμε κειψλ ηεο
ηνπηθήο θνηλφηεηαο σο εξγαιείν πνπ κπνξνχλ λα αμηνπνηήζνπλ νη καζεηέο γηα λα
πξνζεγγίζνπλ δηεξεπλεηηθά ηνλ άκεζν θνηλσληθφ ρψξν ζηνλ νπνίν δνπλ. Με απηφ

391
ηνλ ηξφπν νη καζεηέο/θνηηεηέο έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα ζπλδέζνπλ ηεο ζπλζήθεο
δνπιεηάο κε ηηο επξχηεξεο θνηλσληθνπνιηηηθέο δνκέο πνπ επεξεάδνπλ ηε δσή ζηηο
θνηλφηεηέο ηνπο. Σέηνηεο ζπλδέζεηο κπνξεί λα αθνξνχλ έλα γεληθφηεξν πιέγκα
πνιηηηθψλ απνθάζεσλ νη νπνίεο έρνπλ λα θάλνπλ κε ηελ αληηκεηαλαζηεπηηθή
πνιηηηθή, ηε ρξήζε βίαο απφ ηελ αζηπλνκία, ην δήηεκα ησλ αζηέγσλ, θ.ά.
(McLaren, 2003, 46). Οη δξαζηεξηφηεηεο απηέο επηηξέπνπλ ηελ επηζηεκνληθή
δηείζδπζε ησλ εθπαηδεπνκέλσλ ζηελ πνιηηηθή δσή έρνληαο σο αθεηεξία ηηο ηνπηθέο
θνηλφηεηεο. Γηα ηνλ McLaren, ε ζεσξεηηθή ηνπο ελίζρπζε γηα ζέκαηα πνιηηηθψλ
δηθαησκάησλ θαη δηεθδηθήζεσλ κέζσ ελφο θξηηηθνχ δηδαθηηθνχ κνληέινπ γηα ην
γξακκαηηζκφ ζπκβάιιεη ζην βάζεκα ηεο ζπδήηεζεο γηα ηε δεκνθξαηία.
Γεκηνπξγνχληαη, έηζη, νη πξνυπνζέζεηο λα ζπγθξνηεζεί έλαο δεκφζηνο ιφγνο πάλσ
ζε ζέκαηα θνηλσληθήο, νηθνλνκηθήο θαη πνιηηηθήο θχζεο πνπ ζα αλαδηαηππψλεη
ηνπο φξνπο ζπγθξφηεζεο ηεο ηνπηθήο θνπιηνχξαο θαη ηνπ θνηλσληθνχ ηζηνχ. Δδψ
αθξηβψο εληνπίδεηαη ε βνήζεηα ηελ νπνία κπνξεί λα πξνζθέξεη ε ξηδνζπαζηηθή
νπηηθή ησλ πξαθηηθψλ ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηα ππνθείκελα γηα λα δηακνξθψζνπλ ην
πξνζσπηθφ θαη ην ζπιινγηθφ ηνπο λφεκα. Ο McLaren ζεσξεί φηη νη εθπαηδεπφκελνη
κεηαηξέπνληαη ζε ππεχζπλα, ελεξγά ππνθείκελα ηεο θνηλσληθήο δσήο πνπ κπνξνχλ
λα δεκηνπξγήζνπλ ηηο πξνυπνζέζεηο ζεκειίσζεο ηεο ζνζηαιηζηηθήο θνηλσλίαο (ζην
ίδην, 47).

Βέβαηα, ε ζεσξία θαη ε πξαθηηθή ζηελ επηζηήκε θαη, πην ζπγθεθξηκέλα,

ζηελ παηδαγσγηθή δελ αλαπαξηζηνχλ δχν δηαθνξεηηθέο φςεηο κηαο δηαδηθαζίαο.
Θεσξία θαη πξαθηηθή, ρσξίο λα ηαπηίδνληαη, αιιεινηξνθνδνηνχληαη, ηδηαίηεξα ζην
πεδίν ηεο επαλαζηαηηθήο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο φπνπ έρεη επηθεληξψζεη ην
ζηνραζκφ ηνπ ν McLaren κεηά ην 2000. Ο δηαιεθηηθφο ραξαθηήξαο απηήο ηεο
ζρέζεο δε ζπιιακβάλεηαη ζην πνιηηηθν-ηδενινγηθφ θελφ. ΢πκβαδίδεη κε ηελ
επέθηαζε ηεο παηδαγσγηθήο νπηηθήο πξνο ηελ επαλαζηαηηθή πξάμε ηεο θνηλσληθήο
αιιαγήο, φπσο απηή δηακνξθψζεθε κε ηελ εθ λένπ αμηνπνίεζε ηνπ Μαξμηζκνχ
ζηελ επηζηεκνληθή ζθέςε ηνπ McLaren ηε ζπγθεθξηκέλε θάζε. Απηφο, άιισζηε,
είλαη θαη ν ιφγνο πνπ ν Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο δειψλεη φηη «ν κεηαζρεκαηηζκφο
ηεο δηδαθηηθήο πξάμεο πξνυπνζέηεη κηα επαλαζηαηηθή ζεσξία» (ζην ίδην, 49).

Σελ ίδηα πεξίνδν, εζηηάδνληαο ν McLaren ζην ξφιν ηνπ ζρνιείνπ σο

κεραληζκνχ πνπ ζπκβάιιεη κε ηηο πξαθηηθέο ηνπ ζηνλ θνηλσληθφ θαηακεξηζκφ

392
εξγαζίαο ζα ππνζηεξίμεη φηη ε απήρεζε ηεο λενζπληεξεηηθήο έκθαζεο ζηελ
επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε, πνπ πξνβάιιεηαη σο κνλφδξνκνο απφ ηελ θπξίαξρε
λενθηιειεχζεξε πνιηηηθή, βαζίδεηαη ζε κία εμειηγκέλε πξφζιεςε ησλ ηζηνξηθψλ
δηρνηνκήζεσλ αλάκεζα ζηελ πλεπκαηηθή θαη ρεηξσλαθηηθή εξγαζία, αλάκεζα ζηελ
πςειή θαη ρακειή ζρνιηθή επίδνζε, ζηνπο αλεπαξθείο θαη ζηνπο επηηπρεκέλνπο
καζεηέο57. Ζ ηξέρνπζα απηή ηάζε ζηελ εθπαίδεπζε ζεκειηψλεηαη ζηε
ιεηηνπξγηζηηθή-εξγαιεηαθή ινγηθή γηα ηε κάζεζε θαη ζηνλ επαγγεικαηηθφ
γξακκαηηζκφ (McLaren & Baltodano, 2000, 52). Ζ θξηηηθή, ηψξα, ηνπ McLaren
αθνξά ηελ επίζεκε πηνζέηεζε ελφο καζεζηαθνχ κνληέινπ πνπ είλαη ζηαζεξά
πξνζεισκέλν ζηελ θνηλσλία ηεο αγνξάο θαη ζηηο αμίεο ηνπ παγθνζκηνπνηεκέλνπ
θαπηηαιηζκνχ. Ζ ξαγδαία πνιηηηθή δηάρπζε ηεο ζέζεο φηη ν ξφινο ηεο εθπαίδεπζεο
εμαληιείηαη ζηελ νηθεηνπνίεζε βαζηθψλ δεμηνηήησλ πνπ ζην κέιινλ ζα
αμηνπνηεζνχλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζπλδέεηαη κε ηελ ζηξνθή ησλ κεηα-
βηνκεραληθψλ θνηλσληψλ πξνο ηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ. ΢ηε θάζε απηή ν
McLaren ζπλδέεη ην γξακκαηηζκφ κε ην ζχγρξνλν θαηακεξηζκφ εξγαζίαο.
Τπνβάιιεη ζε θξηηηθή ηε ιεηηνπξγηθή εθδνρή ηνπ ε νπνία κεηαηξέπεη ηε δηδαζθαιία
ζε «εθγχκλαζε» θαη πξνάγεη έλα κνληέιν εμαηνκηθεπκέλεο κάζεζεο

57
Ζ ηζηνξηθφηεηα ηεο ζρέζεο αλάκεζα ζην γξακκαηηζκφ θαη ζηνλ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο ζηηο
θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο εληζρχεηαη απφ ζρεηηθή αλαθνξά ηνπ Richard Ohmann. Ο Ohmann αλαθέξεη
πσο κέρξη ην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα ν φξνο «γξακκαηηζκφο» ζήκαηλε κηα θαηάζηαζε γεληθήο παηδείαο-
κφξθσζεο. Σν αληίζεηφ ηνπ, πνπ εληνπίδεηαη σο ιήκκα ζε ιεμηθά ηεο επνρήο, δήισλε ηελ έιιεηςε
θαιιηέξγεηαο, ηελ άγλνηα. Σελ επνρή απηή, καο πιεξνθνξεί ν Ohmann, παξαηεξείηαη κία πεξηζζφηεξν
απζηεξή ελλνηνιφγεζε ηνπ φξνπ θαη κία ζχλδεζή ηνπ κε ηελ ηθαλφηεηα ηεο γξαθήο θαη ηεο
αλάγλσζεο (Ohmann, 1985, 675). Ζ ζπγθεθξηκέλε εμέιημε ζην ηέινο ηνπ 19νπ αηψλα θαη ζηηο αξρέο
ηνπ 20νπ ζα ζπλδεζεί κε ηελ έιεπζε ηνπ κνλνπσιηαθνχ θαπηηαιηζκνχ. Γειαδή, κε εθείλν ην
νηθνλνκηθφ ζχζηεκα πνπ ζεκαηνδνηεί ηελ επνρή ηεο κεηάβαζεο ζηελ ππεξκεγέζπλζε ηνπ
βηνκεραληθνχ ηνκέα, ηελ αζηηθνπνίεζε ηνπ πιεζπζκνχ, ηελ αχμεζε ηνπ ζπλνιηθνχ παξαγφκελνπ
πξντφληνο, ηελ νξγαλσκέλε ηξνπνπνίεζε ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο θαη ηελ ππεξζπζζψξεπζε
θεθαιαίσλ. Ο γξακκαηηζκφο ηελ πεξίνδν ζηελ νπνία αλαθεξφκαζηε ζπκβάιιεη, κέζα ζε έλα θιίκα
γεληθφηεξσλ αλαδηαξζξψζεσλ, ζηελ θαηάξηηζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, θαζψο θαη ζηελ εκπέδσζε
ηεο νξγαλσηηθήο ινγηθήο ηνπ κάλαηδκελη, πνπ δηαρσξίδεη κε απζηεξνχο φξνπο ην ζρεδηαζκφ ηεο
παξαγσγήο απφ ηελ εθηέιεζε. Ζ εμέιημε απηή επηβιήζεθε απφ ηελ αλάγθε εμνξζνινγηζκνχ ηεο
ζρέζεο παξαγσγήο-αγνξάο εμαηηίαο ησλ πεξηνδηθψλ θξίζεσλ ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο ηηο
πξνεγνχκελεο δεθαεηίεο (ππεξζπζζψξεπζε θεθαιαίσλ θαη αδπλακία ησλ εξγαδνκέλσλ λα
απνξξνθήζνπλ ην ζπλνιηθφ παξαγφκελν εκπφξεπκα) (ζην ίδην, 677-679).

393
ρξεζηκνπνηψληαο σο βαζηθφ εξγαιείν ηνλ ειεθηξνληθφ ππνινγηζηή. Τπνζηεξίδεηαη
φηη ε εθπαίδεπζε ηεο λέαο γεληάο κε βάζε θάπνηεο γεληθέο-βαζηθέο δεμηφηεηεο,
ππαγνξεχεηαη απφ ηηο πξφζθαηεο αιιαγέο ζηελ νηθνλνκία θαη απφ ηα είδε ηεο
εξγαζίαο πνπ ζα πξνζθέξνληαη φιν θαη πεξηζζφηεξν. ΢ην ρψξν ηεο αγνξάο
εξγαζίαο ζα θπξηαξρήζνπλ ηππνπνηεκέλεο δνπιεηέο κε ρακειή ακνηβή ζηνπο ηνκείο
ησλ ππεξεζηψλ, ηνπ επηζηηηζκνχ, ηεο ιηαληθήο πψιεζεο θαη ηνπ εκπνξίνπ. Οη ηνκείο
απηνί ζα πεξηιακβάλνπλ ζέζεηο εξγαζίαο γηα ππαιιήινπο εζηηαηνξίσλ θαη
αιπζίδσλ ηξνθίκσλ, πξνζσπηθφ επηρεηξήζεσλ θαη γξαθείσλ, ηακίεο, νηθηαθνχο
βνεζνχο θαη ρεηξηζηέο ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ. Ο πξνζαλαηνιηζκφο ησλ
πξνγξακκάησλ γξακκαηηζκνχ πξνο ηηο ηερληθέο δεμηφηεηεο θαη ηνλ θαηακεξηζκφ ηεο
εξγαζίαο κε βάζε ηηο αξρέο ηνπ ιεηηνπξγηθνχ κνληέινπ κάζεζεο γίλεηαη εκθαλήο
ζηελ επίζεκε εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή θαη ζηελ ηδενινγία ηνπ κάλαηδκελη πνπ απηή
πξνσζεί, ζηελ πξφζδεζε ηεο εθπαίδεπζεο κε ηελ ηδενινγία ηεο
απνηειεζκαηηθφηεηαο θαη ζηε δηαρεηξηζηηθή πξνζέγγηζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη
θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ σο «ηερληθψλ» πξνβιεκάησλ. Ο McLaren ζεσξεί φηη ν
επίζεκνο ιφγνο πεξί γξακκαηηζκνχ αλαδεηθλχεη ηελ ηδενινγία ηεο αγνξάο σο ην
βαζηθφ κνριφ άζθεζεο ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, επηινγή πνπ εγθπκνλεί
ζνβαξνχο θηλδχλνπο γηα ηε δεκνθξαηία θαη ηελ αλζξψπηλε χπαξμε, αθνχ ηνλίδεη
ηνλ θνκθνξκηζκφ θαη ηελ ππαθνή (ζην ίδην, 53). Τπνβάιινληαο ζε θξηηηθή ηηο
πξνεγνχκελεο ζέζεηο, ππνζηεξίδεη ηελ αλάγθε λα απνδνθηκαζηεί ην κνληέιν ηνπ
ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ θαη λα πξνβιεζεί σο ελαιιαθηηθή επηινγή ν θξηηηθφο
γξακκαηηζκφο, ν νπνίνο ελζηεξλίδεηαη ην θνηλσληθφ αίηεκα γηα εκβάζπλζε ηεο
δεκνθξαηίαο θαη ζέηεη ζεηξά πξνβιεκάησλ πνπ έρνπλ λα θάλνπλ κε ηηο
εθπαηδεπηηθέο θαη θνηλσληθέο αληζφηεηεο. Ο McLaren, ζηα πξνγξάκκαηα ηνπ
ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ θαη ζην εθπαηδεπηηθφ έζνο ηεο απφθηεζεο ηερληθψλ
δεμηνηήησλ αληηπξνηείλεη ην γξακκαηηζκφ ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο. Πξφθεηηαη γηα
ην γξακκαηηζκφ πνπ θαζηζηά εθηθηή ηελ θξηηηθή ησλ πξαθηηθψλ κε ηηο νπνίεο
δνκείηαη θαη ειέγρεηαη ε ζχγρξνλε εξγαζία, πνπ αλαδεηθλχεη ηε ζπκβνιή ηεο
εθπαίδεπζεο θαη ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ ζηελ θνηλσληθή αλαπαξαγσγή ησλ
ζρέζεσλ εμνπζίαο. Δδψ, ν McLaren επηρεηξεί ηελ αμηνπνίεζε ηεο πνιηηηθήο
νηθνλνκίαο ζην ζρνιηθφ γξακκαηηζκφ. ΢ηελ πεξίπησζε απηή, ν θξηηηθφο
γξακκαηηζκφο δίλεη έκθαζε ζηελ πνιηηηθν-ηδενινγηθή αλάιπζε ζεκάησλ γηα ηελ
αγνξά εξγαζίαο, ζηηο ζπλζήθεο δνπιεηάο ησλ εξγαδνκέλσλ, ζηελ νηθνλνκηθή, εζηθή

394
θαη θνηλσληθή δηαζχλδεζε ηεο εθπαίδεπζεο κε ηνλ ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο. Ο
θξηηηθφο γξακκαηηζκφο παξαθηλεί ηνπο εθπαηδεπφκελνπο λα ελδηαθεξζνχλ γηα ην
πνιηηηθφ, νηθνλνκηθφ κνληέιν αλάπηπμεο ζην νπνίν είλαη ζεκειησκέλεο νη Γπηηθέο
θνηλσλίεο θαη λα ζπλδπάζνπλ ηνλ πξαγκαηηζκφ κε ην θαληαζηαθφ ηεο ελαιιαθηηθήο
αλαδήηεζεο. Βέβαηα, ε επηηπρία ελφο ηέηνηνπ εγρεηξήκαηνο θαζνξίδεηαη πάληα απφ
ηηο αληηθεηκεληθέο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο κέζα ζηηο νπνίεο εληάζζεηαη ε
εθπαίδεπζε. Με βάζε ηα παξαπάλσ, γίλεηαη θαλεξφ φηη ε ζπγθξφηεζε ηνπ
ππνθεηκέλνπ-εξγαδφκελνπ ζεσξείηαη πνιηηηθή δηαδηθαζία αλαζηνραζκνχ θαη
δξάζεο, ε νπνία ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο εθθξάδεηαη κε ηελ θξηηηθή θαηαλφεζε
απφ ηελ πιεπξά ηνπ εθπαηδεπφκελνπ ησλ κεραληζκψλ ιήςεο απνθάζεσλ θαη ησλ
επηπηψζεσλ πνπ απηέο έρνπλ ζην εξγαζηαθφ ηνπ κέιινλ (ζην ίδην, 55).

395
 ΢ΤΜΠΔΡΑ΢ΜΑΣΑ

1. Ζ δηακφξθσζε ησλ παηδαγσγηθψλ-πνιηηηθψλ ζέζεσλ ηνπ Henry

Giroux θαη ηνπ Peter McLaren

΢ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, φπσο καο πιεξνθνξεί ν McLaren, ν
Giroux κειεηά ηηο δπλαηφηεηεο ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο ηεο εθπαίδεπζεο γηα ηελ
θαηαλφεζε ησλ ζρέζεσλ εθπαίδεπζεο-θνηλσλίαο θαη εζηηάδεη ζηελ έλλνηα ηεο
αλαπαξαγσγήο. ΢χληνκα αληηιακβάλεηαη ηηο αδπλακίεο ησλ ζεσξηψλ ηεο
αλαπαξαγσγήο θαη ζηξέθεηαη πξνο ηε λέα θνηλσληνινγία ηεο εθπαίδεπζεο, δίλνληαο
έκθαζε ζηε κηθξν-αλάιπζε ηνπ ζρνιείνπ. Σελ πεξίνδν απηή, επίζεο, ζε κηα
πξνζπάζεηα αλακφξθσζεο ηνπ πνιηηηθνχ ηνπ ζηνραζκνχ αμηνπνηεί ηηο ζέζεηο ηεο
΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο, ηνπ Dewey θαη ηνπ Freire. ΢ηηο αξρέο ηνπ 1980 εηζάγεη
ζηε ζεσξία ηνπ ηηο έλλνηεο δξάζε θαη αληίζηαζε επεξεαζκέλνο απφ ηηο ζέζεηο ησλ
Aronowitz θαη Willis. ΋κσο, ε ζθέςε ηνπ ζπλερψο εκβαζχλεη ζε ζέκαηα πνπ
αθνξνχλ ηo κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ ζρνιείνπ ζε πεδίν δεκφζηαο δεκνθξαηηθήο
πξάμεο. Πξνο ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, αμηνπνηεί ηηο ζέζεηο ηνπ Foucault γηα
ηε ζρέζε αλάκεζα ζηελ εμνπζία θαη ηε γλψζε. Ζ ζρέζε απηή παίδεη ζεκαληηθφηαην
ξφιν ζηε δηακφξθσζε ησλ βαζηθψλ παξακέηξσλ ηνπ ξφινπ ηνπ δαζθάινπ σο
«αλακνξθσηή δηαλννχκελνπ», κηαο ηππνινγίαο εθπαηδεπηηθνχ ε νπνία απαηηεί ηελ
αλχςσζε ηνπ ζεσξεηηθνχ ζηνραζκνχ θαη ηελ πνιηηηθή ππέξβαζε ησλ δεδνκέλσλ
αληηιήςεσλ ζην ζρνιείν θαη ζηελ θνηλσλία. Ωζηφζν, κε βάζε ηηο ζέζεηο ηνπ Giroux
γηα ην ζπγθεθξηκέλν ηχπν εθπαηδεπηηθνχ, δε γίλεηαη θαη πνιχ μεθάζαξν πψο νη
εθπαηδεπηηθνί ζα γίλνπλ «αλακνξθσηέο δηαλννχκελνη», πνηεο είλαη νη θνηλσληθέο
πξνυπνζέζεηο ζεκειίσζεο ηεο ζπγθεθξηκέλεο πξννπηηθήο θαη πνηα ζα είλαη ε ζρέζε
ηνπο κε ηνπο ππφινηπνπο δηαλννχκελνπο. Θεσξνχκε φηη ε πηνζέηεζε απηήο ηεο
ηππνινγίαο εθπαηδεπηηθνχ απέηπρε λα δψζεη έκθαζε ζην ξφιν ησλ ζεζκψλ θαη ζηηο
δνκηθέο δπζθνιίεο πνπ «ζπλζιίβνπλ» ηελ αληίζηαζε ησλ δαζθάισλ, φζσλ θπζηθά
απφ απηνχο εθθξάδνπλ ηε βνχιεζε λα αιιάμνπλ ηηο θπξίαξρεο πξαθηηθέο ηνπ
ζρνιείνπ58. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε ζεψξεζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ σο δηαλννχκελσλ –ε
νπνία δηαπεξλά φιε ηελ παηδαγσγηθή ζεσξία ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ- απαηηεί

58
΢ην ίδην ζέκα έρεη αλαθεξζεί θαη ν Giroux ζε πξφζθαηε ζπλέληεπμή ηνπ (Giroux, 2001, xxiii).

396
κηα ζπλνιηθφηεξε αλάδεημε ησλ φξσλ κε βάζε ηνπο νπνίνπο κνξθψλνληαη θαη
εξγάδνληαη νη εθπαηδεπηηθνί.

Ο Giroux αληηκεησπίδεη κε ηδηαίηεξε δπζπηζηία ζηελ αξρή ηεο δεθαεηίαο ηνπ

1980 ηα πνξίζκαηα ησλ ζεσξηψλ ηεο αλαπαξαγσγήο. Τπνβάιιεη ζε θξηηηθή ηφζν
απηά φζν θαη ηε γεληθφηεξε νξζφδνμε πξφζιεςε ησλ καξμηζηηθψλ ηδεψλ.
Απηνπξνζδηνξηδφκελνο ηδενινγηθά, δέρεηαη φηη επεξεάδεηαη απφ κηα αλαλεσκέλε
πξφζιεςε ησλ εγρεηξεκάησλ ηεο δπηηθήο ηάζεο ηνπ Μαξμηζκνχ (Giroux 1981a,
17). ΢ηνπο εθπξνζψπνπο απηήο ηεο ηάζεο θαηαηάζζεη ηνπο Lukacs, Gramsci,
Marcuse (θαη γεληθφηεξα ηνπο εθπξνζψπνπο ηεο ΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο) θαη,
πην πξφζθαηα, ηνπο Karel Kosic, Stanley Aronowitz, Anthony Giddens θαη άιινπο
λεν-Μαξμηζηέο ζεσξεηηθνχο θαη παηδαγσγνχο. Ακθηζβεηεί ηνλ νξζφδνμν Μαξμηζκφ
θαη ην κνληέιν αλάιπζεο πνπ δίλεη πξνηεξαηφηεηα ζηε ζθαίξα ηεο νηθνλνκίαο. Ζ
ακθηζβήηεζε απηή ζπλνδεχεηαη απφ κηα πξνζπάζεηα αλαλέσζεο ηεο καξμηζηηθήο
θξηηηθήο (ζην πιαίζην ηνπ λεν-καξμηζηηθνχ παξαδείγκαηνο), ε νπνία επηθεληξψλεηαη
ζηα αθφινπζα. Αλαγλσξίδεη ηε δηαιεθηηθή αλάκεζα ζηελ θνηλσληθή
πξαγκαηηθφηεηα θαη ηελ ππνθεηκεληθφηεηα, αλάκεζα ζην αληηθείκελν θαη ην
ππνθείκελν. Απνξξίπηεη ην κνληέιν αλάιπζεο βάζε-επνηθνδφκεκα θαη ηε ζέζε φηη
ε ζπλείδεζε απνηειεί απιψο κηα αληαλάθιαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Ακθηζβεηεί
ηε δηρνηφκεζε ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο ζε κηθξν-επίπεδν θαη καθξν-
επίπεδν. Τπνβάιιεη ζε θξηηηθή ηνλ νξζφδνμν Μαξμηζκφ, πνπ ππνζηεξίδεη φηη ε
αλζξψπηλε ζπκπεξηθνξά είλαη αληαλάθιαζε ηεο ινγηθήο ηνπ θεθαιαίνπ, θαζψο θαη
ηελ πξνζέγγηζε ε νπνία δηαηείλεηαη φηη ν Μαξμηζκφο ζεσξείηαη επηζηήκε ησλ
«πξνθαζνξηζκέλσλ» θαη «αλαπφθεπθησλ» ηζηνξηθψλ λφκσλ. Τηνζεηεί ηελ άπνςε
φηη ε αλζξψπηλε ρεηξαθέηεζε δε ζπλδέεηαη απνθιεηζηηθά κε ηελ ηαμηθή πάιε θαη ηηο
ζρέζεηο παξαγσγήο, αιιά κε ην ζχλνιν ησλ αλζξψπηλσλ αλαγθψλ (ςπρνινγηθέο,
ζεμνπαιηθέο, αηζζεηηθέο, θ.ά.). Αλαδεηθλχεη, ηέινο, ηε ζεκαζία ησλ
αλζξσπνινγηθψλ αλαιχζεσλ θαη ηεο θαζεκεξηλφηεηαο σο πεδίνπ θνηλσληθήο
δηακάρεο.

Ζ εμέιημε ησλ ζέζεσλ ηνπ Giroux θαηά ηελ πξψηε πεξίνδν ηεο δνπιεηάο
ηνπ, δε ζεσξείηαη απφ ηελ αλάιπζή καο σο γξακκηθή-«αλφζεπηε» δηαδηθαζία. Ο
πξνβιεκαηηζκφο ηνπ ζπλζέηεη πνηθίιεο ζεσξεηηθέο επηξξνέο θαη θαηά ζπλέπεηα
είλαη δχζθνιν λα θαηαηαρζεί ζε κηα ζρνιή ζθέςεο. Ο Giroux παξαθνινπζεί ηε

397
δηακάρε ησλ επηζηεκνληθψλ ζεσξηψλ απφ θνληά, αληιεί ζηνηρεία απφ δηαθνξεηηθέο
πξνζεγγίζεηο γηα λα πξνθπιάμεη ηε ζεσξία ηνπ απφ ηνλ εθθπιηζκφ ηεο ζε δφγκα
θαη, ηειηθά, αλαδεηεί ηε «κέζε νδφ» ζηε δηέλεμή ηνπο. Ζ θξηηηθή ζηελ νπνία
ππνβάιιεη φιεο ηηο ζεσξίεο γίλεηαη κε βάζε ηε ρξήζε δηαιεθηηθψλ ζρεκάησλ θαη
ηελ αλαδήηεζε ηεο ζρέζεο: κέξνο-φιν, κηθξνεπίπεδν-καθξνεπίπεδν, εμνπζία σο
θπξηαξρία-εμνπζία σο δπλαηφηεηα ρεηξαθέηεζεο.

Ζ πξψηε πεξίνδνο ζηελ νπνία αλαθεξζήθακε -ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970
κε ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980- ηξνθνδνηείηαη απφ πινχζηεο αλαθνξέο (π.ρ.
ππνθεηκεληθφηεηα, ηαπηφηεηα, κεηαβιεηέο θνηλσληθνχ θχινπ, θπιήο θαη θνηλσληθήο
ηάμεο, επηζπκία, επηθέληξσζε ζηηο θαζεκεξηλέο εκπεηξίεο θαη ζην ηδηαίηεξν), πνπ
πξναλαγγέιινπλ ηε κεηέπεηηα πεξίνδν ηνπ έξγνπ ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ, ε
νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ πξφζιεςε ησλ κεηακνληέξλσλ ηδεψλ. Δπηπιένλ, ε
ζπλερήο δηεξεχλεζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο θαη ηεο θνπιηνχξαο κέζα απφ ηελ
πξνζπάζεηα ππέξβαζεο ησλ αληηζεηηθψλ δηπνιηθψλ ζρεκάησλ αλάιπζεο, θαζψο θαη
ε πξνηίκεζε πξνο ηε κεζνδνινγηθή επηινγή ηεο κηθξν-αλάιπζεο ζπλδπάδεηαη κε
έλαλ «αθειή» ίζσο κεηαξξπζκηζκφ, ζηνλ νπνίν απνπζηάδεη έλα ζαθέο ζρέδην
θνηλσληθνπνιηηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ. Οπζηαζηηθά, ε πξφηαζε ηνπ Giroux δε
κεηνπζηψλεηαη ζε κία ζηξαηεγηθή πνπ ζα ππεξβαίλεη ηνλ ηδενινγηθνπνιηηηθφ
νξίδνληα ησλ θαζεζησηηθψλ πνιηηηθψλ νξγαληζκψλ (Γεκνθξαηηθφ Κφκκα). Με
βάζε απηή ηε δηαπίζησζε, ζα κπνξνχζε λα δηαθξίλεη θαλείο κηα δφζε πνιηηηθήο
απινχζηεπζεο ζηελ παξαδνρή φηη ην θξάηνο ζα εθρσξνχζε ηηο πνιηηηθέο ηνπ
δηθαηνδνζίεο, βνεζψληαο λα κεηαηξαπεί ην ζρνιείν ζε ρψξν ελαιιαθηηθήο
πνιηηηθήο παξέκβαζεο θαη θνηλσληθήο ξηδνζπαζηηθνπνίεζεο κε ζηφρν ηελ
εγθαζίδξπζε ζην εζσηεξηθφ ηνπ λέσλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ ακθηζβήηεζεο. Απφ
απηή ηελ άπνςε, ν ηζρπξηζκφο ηνπ Giroux φηη κηα ελαιιαθηηθή πνιηηηθή
δηαθπβέξλεζεο πξέπεη λα αμηνπνηήζεη ηηο νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο ηεο
δπλαηφηεηεο γηα λα πξνσζήζεη ηε δεκνθξαηηθή ιεηηνπξγία ηνπ εθπαηδεπηηθνχ
ζεζκνχ (Aronowitz & Giroux, 1985, 206) θξίλεηαη εμσπξαγκαηηθή ζηηο
ζπγθεθξηκέλεο ζπλζήθεο ζηηο νπνίεο δηαηππψλεηαη. Απινπζηεπηηθή κπνξεί λα
ζεσξεζεί θαη ε επίθιεζε ηεο θνπιηνχξαο σο πεδίνπ δηακάρεο θαη ιατθήο έθθξαζεο,
αθνχ δελ ηίζεηαη ην δήηεκα ηνπ θαηά πφζν κηα θπξηαξρνχκελε θνπιηνχξα κπνξεί λα
ππάξμεη δηαθξηηά θαη θαζαπηή ζην πιαίζην ηεο εγεκνλεχνπζαο θνπιηνχξαο.
Θεσξνχκε φηη ν θχξηνο φγθνο ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ δνπιεηάο εγείξεη έλα πιήζνο

398
ηζηνξηθν-πνιηηηθψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ ζεκάησλ, πνπ φκσο θηλνχληαη ζηα φξηα ηεο
ζρνιηθήο εθπαίδεπζεο. Ο Giroux δηαπξαγκαηεχεηαη ην δήηεκα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ εθιακβάλνληαο ην ζρνιείν σο ην βαζηθφ πεδίν αλαδήηεζεο ησλ
θνηλσληθψλ αιιαγψλ απνθεχγνληαο λα πξνβάιιεη επαξθψο ηε ζεκαζία ησλ
βαζχηεξσλ δνκηθψλ αηηηψλ. Σειηθά, νη αληηθάζεηο θαη νη ζεσξεηηθέο πξνεθηάζεηο
ηεο δνπιεηάο ηνπ Giroux, ηε δεδνκέλε πεξίνδν, αθήλνπλ αλνηρηά εξσηήκαηα ζε
ζρέζε κε ηελ νξηνζέηεζε ησλ δπλαηνηήησλ ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ζηηο
αλαπηπγκέλεο θαπηηαιηζηηθέο θνηλσλίεο.

Ζ παηδαγσγηθή-πνιηηηθή ζθέςε ηνπ Giroux απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ

1980 κέρξη θαη ην 2000 ζπλδέεηαη κε ηηο ζπγθεθξηκέλεο δηαλνεηηθέο παξαδφζεηο ηηο
νπνίεο αλαθέξακε ζην δεχηεξν θεθάιαην (κεηακνληεξληζκφ, κνληεξληζκφ, θξηηηθφ
θεκηληζκφ, απειεπζεξσηηθή ζενινγία θαη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο), επηρεηξψληαο ηε
δεκηνπξγηθή ζχλζεζε ησλ ζηνηρείσλ ηνπο ζε κηα λέα ζεσξεηηθή ελφηεηα. Ωζηφζν, ε
πξφζιεςε ησλ παξαπάλσ παξαδφζεσλ -ηδηαίηεξα ησλ κεηακνληέξλσλ ηδεψλ-
γίλεηαη πξνζερηηθά θαη φρη άθξηηα, πξνζπεξλψληαο ηα αδηέμνδα πνπ πξνθχπηνπλ
απφ ηηο αθξαίεο θαη πξνβιεκαηηθέο εθδνρέο ηνπο. ΋κσο, ε άξλεζε ησλ κεηα-
αθεγήζεσλ θαη ε ππνηίκεζε ηεο θνηλσληθήο δηακάρεο ζην επίπεδν ησλ ηαμηθψλ
αληηζέζεσλ είλαη ζηνηρεία πνπ, ηειηθά, ππεξηζρχνπλ θαη ζθξαγίδνπλ ηηο πνιηηηθέο
ηνπ ζέζεηο. Έηζη, παξά ηελ απνθπγή ηνπ «αληηδξαζηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ» θαη
ηνπ α-πνιηηηθνχ κεηαδνκηζκνχ, εθείλν ην νπνίν ηειηθά ππεξέρεη είλαη ε
επηθέληξσζε ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ ζηηο ιεηηνπξγίεο ηεο ππεξδνκήο θαη ζηηο
έλλνηεο ηεο θνπιηνχξαο θαη ηνπ ππνθεηκέλνπ. ΢ε απηφ ζα πξέπεη λα
ζπλεθηηκήζνπκε ηηο δηεζλείο πνιηηηθν-ηδενινγηθέο αλαθαηαηάμεηο κεηά ηελ πηψζε
ησλ θαζεζηψησλ ηνπ «ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ» θαη ηηο αλαπξνζαξκνγέο πνπ
πξνθάιεζαλ ζηε ζθέςε ηνπ. Ο Giroux, εκθαλψο επεξεαζκέλνο απφ ηηο
θνηλσληθνπνιηηηθέο αιιαγέο ζηηο ρψξεο ηνπ «ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ», ζηελ αξρή
ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, ηάζζεηαη ππέξ ηεο άπνςεο φηη γελληέηαη έλα λέν πνιηηηθφ
ππνθείκελν ζηηο ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο. Σν θαζεζηψο ηεο ΢νβηεηηθήο
Έλσζεο, ζεκειησκέλν ζηε ιεληληζηηθή παξάδνζε θαη ζηηο κεγάιεο αθεγήζεηο ηεο
καξμηζηηθήο ηδενινγίαο, ζα θαηαξξεχζεη γηα λα ζεκαηνδνηήζεη ηε ζπγθξφηεζε ελφο
λένπ πνιηηηθνχ ππνθεηκέλνπ ηεο ηζηνξίαο. Γηα ηνλ Giroux, ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε
δεκηνπξγνχληαη νη ζεσξεηηθέο θαη πνιηηηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ ηζηνξηθή
αλάδπζε ηνπ κεηακνληέξλνπ πνιίηε. Ωζηφζν, νη θνζκνγνληθέο απηέο αιιαγέο, ζα

399
γξάςεη ν ίδηνο, δελ πξέπεη λα εξκελεπζνχλ σο ην «ηέινο ηεο ηζηνξίαο», αιιά σο
πξννπηηθή εκβάζπλζεο ηεο δεκνθξαηίαο. Ζ πηψζε ησλ θαζεζηψησλ απηψλ δελ
πξέπεη λα ιεηηνπξγήζεη απνπξνζαλαηνιηζηηθά θαη λα ζεσξεζεί κία ζπληξηπηηθή
ήηηα ησλ ηδεψλ ηνπ ζνζηαιηζκνχ έλαληη ηεο θαπηηαιηζηηθήο θηιειεχζεξεο
δεκνθξαηίαο (Giroux, 1992, 40-41 θαη 1993, 9). Με βάζε φζα αλαθέξακε ζην
ζρεηηθφ θεθάιαην, ηεθκεξηψλεηαη κηα ηζρπξή ζρέζε ηνπ ζπλνιηθνχ ζρεδίνπ γηα ηελ
εθπαίδεπζε πνπ πξνηείλεη ν Giroux κε ην κεηακνληέξλν. Βέβαηα, απφ ηα ηέιε ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1980 ν Giroux επηρεηξεί ην ζπλδπαζκφ ηνπ αξηζηεξνχ
κεηακνληεξληζκνχ κε ηελ κεηα-αθήγεζε ησλ νξακάησλ ηνπ Γηαθσηηζκνχ γηα
θνηλσληθή δηθαηνζχλε ζε κηα δηαιεθηηθή ελφηεηα. Θεσξεί φηη ν κεηακνληέξλνο
ιφγνο αλνίγεη ζεκαληηθέο πξννπηηθέο γηα ηελ πξαγκάησζε ηεο ξηδνζπαζηηθήο
δεκνθξαηίαο (Aronowitz & Giroux, 1991, 81). Παξάιιεια, επηζεκαίλεη φηη απφ
κφλνο ηνπ ν κεηακνληεξληζκφο, θεκηληζηηθφο ή φρη, θξίλεηαη αλεπαξθήο γηα ηελ
πινπνίεζε ηνπ παξαπάλσ ζηφρνπ.

Οη Cole θαη Hill, ζρνιηάδνληαο ηε ζχλζεζε ηνπ κεηακνληεξληζκνχ κε ην

Μαξμηζκφ, ζεσξνχλ φηη ε βαζηθή ζέζε ηνπ Giroux γηα (έζησ θαη ζρεηηθή) άξλεζε
ησλ κεηα-αθεγήζεσλ θαη ε απνζηψπεζε ηεο βαζηθήο δηάθξηζεο ηεο θνηλσληθήο
δηακάρεο ζην επίπεδν ησλ ηαμηθψλ αληηζέζεσλ είλαη ζεκειηαθή. Καηά ζπλέπεηα,
αθνχ ν Giroux δε δέρεηαη ηελ απνθαζηζηηθή απηή δηάθξηζε δελ κπνξνχκε λα
κηιάκε γηα δηφξζσζε ηνπ κεηακνληεξληζκνχ ή γηα θαιφ θαη θαθφ κεηακνληεξληζκφ
(1995, 172-173). Ζ «δηάβαζε ζπλφξσλ» ηελ νπνία πξνηείλεη αθνξά ζηε ζπλάληεζε
ηνπ κνληεξληζκνχ, ηνπ κεηακνληεξληζκνχ θαη ηνπ θεκηληζκνχ. Με άιια ιφγηα,
αλαθέξεηαη ζηα ζχλνξα ησλ ζπγθεθξηκέλσλ «ιφγσλ». ΢ηελ ηνκή απηψλ ησλ
ζεσξήζεσλ, ν Giroux ππεξηνλίδεη ηηο ιεηηνπξγίεο ηεο ππεξδνκήο θαη ηεο ηδενινγίαο
πνπ απηή παξάγεη θαη απνδίδεη κηα πξνλνκηαθή ζέζε αλάιπζεο ζηελ έλλνηα ηνπ
ππνθεηκέλνπ. Τπνζηεξίδεη φηη νη ηαπηφηεηεο είλαη κεηαβαιιφκελεο, αληηθαηηθέο θαη
πνιχπιεπξα ζπγθξνηεκέλεο (Giroux, 1992, 21). Μπνξνχκε, θαηά ζπλέπεηα, λα
ζπκπεξάλνπκε φηη παξά ηηο πξνζπάζεηεο λα ζπλδπαζηεί δηαιεθηηθά ε ζπλείδεζε κε
ηηο θνηλσληθέο δνκέο, απηφ πνπ ηειηθά ππεξηεξεί ζην έξγν ηνπ είλαη ην πξψην. Ο
Giroux, φπσο ηεθκεξηψζακε ζηελ αλάιπζή καο, δελ αλαθέξεηαη ζπρλά ζηηο
θαπηηαιηζηηθέο, ηαμηθέο ζρέζεηο εθκεηάιιεπζεο, ζην ξφιν ηνπ θξάηνπο θαη ζηηο
θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο δπλάκεηο νη νπνίεο επεξεάδνπλ ην ζεζκφ ηεο
εθπαίδεπζεο. Ο παξαπάλσ ζπιινγηζκφο καο επηηξέπεη λα επηζεκάλνπκε φηη ηελ

400
πεξίνδν απηή -κε δεδνκέλε ηελ επηξξνή ησλ κεηακνληέξλσλ ζέζεσλ θαη ηηο
πξνζδνθίεο πνπ απηή θαιιηεξγεί, ηελ πνιηηηθή ησλ Ρεπνπκπιηθάλσλ ζην εζσηεξηθφ
ησλ Ζ.Π.Α., αιιά θαη ηελ πηψζε ηνπ ηείρνπο ηνπ Βεξνιίλνπ- πνιηηηθά κπνξνχκε λα
ηνλ θαηαηάμνπκε ζηνλ αξηζηεξφ θηιειεπζεξηζκφ, ν νπνίνο ραξαθηεξίδεηαη απφ
ζηνηρεία ξηδνζπαζηηθήο ζθέςεο (Cole & Hill, 1995, 178).

΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, νη κεηακνληέξλνη ζεσξεηηθνί γεληθά, θαη πην

ζπγθεθξηκέλα νη Lyotard θαη Foucault, εγθαηαιείπνπλ ηελ πξννπηηθή κηαο εληαίαο
θνηλσληθήο ζεψξεζεο θαη επηκέλνπλ ζηελ απνζέσζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο θαη ζην
«ιφγν» ηεο κηθξνπνιηηηθήο, ρσξίο λα εμεγνχλ πψο απηφο ν ζεσξεηηθφο ηεκαρηζκφο
κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ πξννπηηθή κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ θαηαπηεζηηθψλ δνκψλ.
Οη κεηακνληέξλεο ζεσξίεο δελ αλνίγνπλ λέεο δπλαηφηεηεο γηα πνιηηηθή ππέξβαζε
ησλ ζχγρξνλσλ κνξθψλ εθκεηάιιεπζεο θαη θαηαπίεζεο θαη δελ πξνηείλνπλ
μεθάζαξεο ιχζεηο γηα ηελ πξαγκάησζε κηαο αληη-λενθηιειεχζεξεο πνιηηηθήο
πξφηαζεο. Αθφκε θαη αλ πηνζεηήζνπκε ηελ άπνςε ηνπ Lyotard γηα ηηο πξνθαλείο
επηπηψζεηο ησλ ηερλνινγηθψλ κεηαζρεκαηηζκψλ ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο, ηφηε
πξέπεη λα δερζνχκε φηη, πεξηζζφηεξν απφ θάζε άιιε θνξά, είλαη αλάγθε λα
αμηνπνηήζνπκε ηηο δπλαηφηεηεο κηαο καθξν-ζεσξίαο γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ λέσλ
θαπηηαιηζηηθψλ αλαδηαξζξψζεσλ. Σειηθά, ζχκθσλα κε ηνλ Callinicos, ν
κεηακνληεξληζκφο αληαλαθιά ηελ απνγνεηεπκέλε γεληά ηνπ ‟68, αιιά θαη ηελ
ελζσκάησζε πνιιψλ εθθξαζηψλ ηεο γεληάο απηήο ζηε λέα κεζαία ηάμε. Δίλαη
πξνηηκφηεξν, καο ιέεη ν Callinicos, επνκέλσο λα πξνζεγγηζηεί σο ζχκπησκα
πνιηηηθήο καηαίσζεο θαη θνηλσληθήο αλφδνπ παξά σο ζεκαληηθφ θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθφ θαηλφκελν (1989, 7).

Σελ πεξίνδν απηή, επίζεο, ε νπηηθή ηνπ Giroux ζεκειηψλεηαη ζηε ζχλδεζε
ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο κε ηηο πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο, γεγνλφο πνπ νδεγεί ζηελ
πξφηαζε ηεο δεκφζηαο παηδαγσγηθήο. Οη ζέζεηο ηνπ ηψξα δηακνξθψλνληαη ζηε
βάζε απηήο ηεο ζρέζεο θαη εληζρχνπλ εθείλν πνπ έρεη επηζεκάλεη γηα ηα λέα
δεδνκέλα ζην ρψξν ηεο θνπιηνχξαο. Ζ πξφηαζε ηεο δεκηνπξγηθήο ζχλζεζεο ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ θαη ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο, φπσο εκθαλίδεηαη κεηά ην
1990, ζεκειηψλεηαη ζηελ αλάγθε θαηαλφεζεο ησλ ζεκαληηθψλ θνηλσληθψλ,
πνιηηηθψλ θαη πνιηηηζκηθψλ αιιαγψλ ζηηο θνηλσλίεο ηεο Γχζεο. Καηά ζπλέπεηα, ε
πξνζέγγηζε ηεο εθπαίδεπζεο θαη ησλ παξακέηξσλ πνπ ηελ πξνζδηνξίδνπλ

401
πξνυπνζέηεη ηελ εμέηαζε ησλ λέσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο θνπιηνχξαο, ησλ
εμειηγκέλσλ ηερλνινγηψλ θαη ησλ δηεπξπκέλσλ ιεηηνπξγηψλ ηεο θνηλσληθήο
κφξθσζεο. ΋ζνλ αθνξά ηηο ζεσξεηηθέο αλαθνξέο ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ ζηηο
πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο, ππνζηεξίδνπκε φηη ε επηινγή ηεο ζχλζεζεο παηδαγσγηθήο-
θνπιηνχξαο θαη ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο εμππεξεηεί ηε ζπγθξφηεζε ελφο
αλαλεσκέλνπ πνιηηηθνχ ιφγνπ κέζα ζε έλα πεξηβάιινλ «θαηαηγηζηηθψλ αιιαγψλ»
(φπσο αλαθέξεηαη ζην Giroux, 1992, 1). Ζ επηινγή απηή, κε δεδνκέλε ηε
κεηαηφπηζε ηεο πνιηηηθήο ηνπ ζθέςεο θαη ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ πξνζνρήο,
δηεπθνιχλεη ηελ ελζσκάησζε λέσλ ζέζεσλ θαη νπηηθψλ ζην ζεσξεηηθφ ηνπ ζρήκα.
Θεσξνχκε φηη ε ζηξνθή πξνο ηηο ζεσξεηηθέο απηέο πξνζεγγίζεηο (πνιηηηζκηθέο
ζπνπδέο, κεηακνληεξληζκφο, θιπ.) είλαη δήηεκα θιεηδί ζηελ θαηαλφεζε ηεο
επηζηεκνληθήο ηνπ πνξείαο. Αλ δερζνχκε φηη ζηελ πεξίπησζε ηεο ζρέζεο ηνπ
Giroux κε ην κεηακνληέξλν απηή ε ππέξβαζε ζεκαηνδνηεί ηε ζχλζεζε ηνπ
κνληέξλνπ θαη κεηακνληέξλνπ ιφγνπ, ζηελ πεξίπησζε ηεο ζρέζεο ηνπ κε ηηο
πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο ε ππέξβαζε απηή αθνξά ηηο δηαρσξηζηηθέο γξακκέο αλάκεζα
ζηελ παηδαγσγηθή ζεσξία, ηελ θνηλσληθή ζεσξία θαη ηελ αλάπηπμε πνιηηηθψλ
ζηξαηεγηθψλ. Ο Giroux ελδηαθέξεηαη γηα ην κεηαζρεκαηηζκφ ηεο παηδαγσγηθήο
ζεσξίαο θαη ηεο εθπαίδεπζεο κε ζηφρν ηε ζπκβνιή ηνπο ζην γεληθφηεξν εγρείξεκα
ηνπ εθδεκνθξαηηζκνχ ηεο θνηλσλίαο ζηε θάζε ησλ λενθηιειεχζεξσλ
αλαδηαξζξψζεσλ θαη πνιηηηθψλ ηεο επνρήο Reagan, Bush, Clinton. Αμηνπνηεί
ινηπφλ ηηο δπλαηφηεηεο πνπ ηνπ παξέρεη ε πνιηηηθή πξνζέγγηζε ηεο θνπιηνχξαο θαη
ηεο εθπαίδεπζεο γηα λα αλαπξνζαξκφζεη ηελ επηζηεκνληθή ηνπ δνπιεηά θαη λα
αλαδείμεη ηελ ηζηνξηθή επηθαηξφηεηα ηεο ζθέςεο ηνπ γηα ηε δεκφζηα θνπιηνχξα.
Παξάιιεια, επηζεκαίλεη ηνλ θίλδπλν λα νιηζζήζνπλ νη πνιηηηζκηθέο ζπνπδέο ζε
κηα απινπζηεπηηθή θαη αθειή ππεξκεγέζπλζε ηεο ζεκαζίαο ησλ θεηκέλσλ. Σειηθά,
εμνζηξαθίδνληαο ην λαξθηζζηζκφ ησλ θεηκέλσλ κηιάεη γηα ζπλερή ζπζρέηηζε ηνπ
επηζηεκνληθνχ κε ην πνιηηηθφ, γηα θνηλσληθή δξάζε θαη κεηαζρεκαηηζκφ ησλ
δνκψλ θαη φρη γηα αθαδεκατθέο αλαγλψζεηο ηεο θνπιηνχξαο θαη ηνπ θφζκνπ. ΢ε
απηφ ην πιαίζην, ε ηδέα ηεο δεκφζηαο παηδαγσγηθήο ζπλδέεηαη κε ηε βαζηθή
παξαδνρή ηνπ Giroux φηη ν θαπηηαιηζκφο δελ είλαη απιά έλα νηθνλνκηθφ ζχζηεκα,
αιιά κηα θνηλσληθή, ηδενινγηθή δχλακε πνπ δηαβξψλεη φιεο ηηο πηπρέο ηεο
ζχγρξνλεο δσήο.

402
 Δζηηάδνληαο ζηε ζρέζε ηνπ Giroux κε ηελ παξάδνζε ηεο θεκηληζηηθήο
ζεσξίαο, πξέπεη λα επηζεκάλνπκε φηη ε ζρέζε απηή δηακεζνιαβείηαη απφ ηελ
απνδνρή ηνπ κεηακνληέξλνπ. ΋πσο πξναλαθέξακε, ν Giroux παξαθνινπζεί κε
ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ ηελ επηζηεκνληθή ζπδήηεζε θαη επηζεκαίλεη ηηο ζεσξεηηθέο-
πξαθηηθέο δπλαηφηεηεο πνπ πξνζθέξεη ν κεηακνληέξλνο θεκηληζκφο ζηε ζχλζεζε
ησλ ζπκπεξαζκάησλ ηνπ κνληεξληζκνχ θαη ηνπ κεηακνληεξληζκνχ. Ωζηφζν,
δηεξεπλψληαο ην ζχλνιν ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ δνπιεηάο ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν
(δεθαεηίεο 1980 θαη 1990), δηαπηζηψλνπκε φηη ε επηινγή ηνπ απηή ππνβαζκίδεη ηε
ζπκβνιή ηεο καξμηζηηθήο ηάζεο ηνπ θεκηληζκνχ ζηε ζπγθξφηεζε κηαο εληαίαο
ζεσξεηηθήο εξκελείαο γηα ηε ζέζε ησλ δχν θχισλ. Καηά ζπλέπεηα, ε απνπζία
ζπζηεκαηηθψλ αλαθνξψλ ζηε ζχλδεζε ηεο παηξηαξρίαο κε ηελ ηαμηθή νξγάλσζε
ησλ θνηλσληψλ θαη ην νηθνλνκηθφ θαπηηαιηζηηθφ ζχζηεκα ππνβαζκίδεη ην ξφιν ηεο
ζνζηαιηζηηθήο ηάζεο ζην εζσηεξηθφ ηεο θεκηληζηηθήο ζπδήηεζεο. ΢χκθσλα κε ηε
Weiler, ε ηαμηθή ζέζε ησλ γπλαηθψλ είλαη, πνπ ζε ηειηθή αλάιπζε, νξηνζεηεί θαη
ηνλ θνηλσληθφ ξφιν ηνπο. Με δπν ιφγηα, ε θαηαπίεζε θαη ε εθκεηάιιεπζε βηψλεηαη
δηαθνξεηηθά απφ γπλαίθεο δηαθνξεηηθψλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ (Weiler K., 2003,
273). Σέινο, ζεσξνχκε φηη o Giroux δελ αμηνπνηεί ηελ πξνβιεκαηηθή γηα ηε ζέζε
ηεο γπλαίθαο ζηελ νηθνγελεηαθή ζθαίξα νχηε αλαθέξεη ην δήηεκα ηεο νηθηαθήο
εξγαζίαο59 θαη ηε ζπκβνιή ηεο ζηηο νηθνλνκηθέο θαη ηδενινγηθέο ιεηηνπξγίεο ηνπ
θαπηηαιηζκνχ, κε απνηέιεζκα λα ράλεηαη ε ζηήξημε πνπ απηή πξνζθέξεη ζηελ
εδξαίσζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ. Δπίζεο, ε παξάδνζε ηεο απειεπζεξσηηθήο
ζενινγίαο, ζε ζχγθξηζε κε ηηο πξνεγνχκελεο δηαλνεηηθέο παξαδφζεηο πνπ
αλαθέξακε, έρεη πεξηνξηζκέλε ζπκβνιή ζηελ ηδενινγηθν-πνιηηηθή κεηαζηξνθή ηνπ
Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ. Ηδηαίηεξα, κεηά ην 1990, νη αλαθνξέο ηνπ ζ‟ απηήλ είλαη
ειάρηζηεο. Ωζηφζν, ε αμηνπνίεζε ζπγθεθξηκέλσλ ελλνηψλ, φπσο γηα παξάδεηγκα ε
ρξήζε ηεο έλλνηαο «ειπίδα», καο επηηξέπεη λα δηαθξίλνπκε ηε δηαηήξεζε ηεο
επίδξαζεο πιεπξψλ ηεο απειεπζεξσηηθήο ζενινγίαο ζην ζηνραζκφ ηνπ. Έπεηηα, δελ
πξέπεη λα μερλάκε φηη ε πξφζιεςε ηνπ έξγνπ ηνπ Freire, κε ην νπνίν ζπλδέεηαη ε
δηάδνζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο δηαλνεηηθήο παξάδνζεο, δηαπεξλά ην ζπλνιηθφ
ζεσξεηηθφ ππφζηξσκα ησλ παηδαγσγηθψλ ζέζεσλ ηνπ Giroux.

59
Ζ ζπγθεθξηκέλε ζπδήηεζε απαζρφιεζε ζπζηεκαηηθά ην Κέληξν Μειεηψλ ηνπ Birmingham
θαη ηηο αληίζηνηρεο νκάδεο εξγαζίαο ησλ γπλαηθείσλ ζπνπδψλ. Γηα ην ζρεηηθφ ζέκα ππάξρεη αλαθνξά
ζην: Women‟s Studies Group, 1976.

403
 ΢ε κηα πξνζπάζεηα λα εκβαζχλνπκε ζηελ εμέιημε ησλ ζέζεσλ ηνπ Giroux,
παξαηεξήζακε φηη ε δεχηεξε θάζε ηνπ έξγνπ ηνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ
αλαπαξαγσγή, αιιά θαη απφ ηελ παξαγσγή ηξφπσλ ρξήζεο ζπγθεθξηκέλσλ
ελλνηψλ. Έλα κέξνο ησλ ηξφπσλ ρξήζεο ησλ θεληξηθψλ ζεσξεηηθψλ ζηνηρείσλ ηνπ
Giroux ηεο πξψηεο πεξηφδνπ, αλαπαξάγεηαη -θπξίσο πξνο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1980- κέζα, φκσο, απφ ην πξίζκα ησλ λέσλ επηξξνψλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ
θαηεχζπλζε ηνπ επηζηεκνληθνχ ηνπ ζηνραζκνχ. Ζ δηαπίζησζε απηή αθνξά ηηο
έλλνηεο ηεο θνπιηνχξαο, ηεο γλψζεο, ηεο εμνπζίαο, ηεο γιψζζαο, ηεο παηδαγσγηθήο,
πνπ ζεσξνχληαη σο «ζηαζεξέο» ζηε ζθέςε ηνπ, αιιά θαη ηηο παξαδφζεηο ηεο
θξηηηθήο ζεσξίαο θαη ηεο λέαο θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο. Πην ζπγθεθξηκέλα,
ε θνπιηνχξα πξνζεγγίδεηαη ζην λέν πιαίζην ησλ δηεπξπκέλσλ ηερλνινγηθψλ
επηηεπγκάησλ, ε γιψζζα σο έλα πνιχηηκν εξγαιείν ην νπνίν εγθαζηδξχεη κηα λέα
ζρέζε κε ην «άθεληξν» ππνθείκελν ζηε βάζε ηεο ηδέαο ησλ πνιιαπιψλ ιφγσλ θαη ε
θαηαλφεζε ηεο ζρέζεο ηεο γλψζεο κε ηελ εμνπζία αλαδηαηππψλεηαη ζην πιαίζην
ηεο απζηεξήο γξαθεηνθξαηηθήο νξγάλσζεο ηνπ λενθηιειεχζεξνπ ζρνιείνπ. Ζ
παξάδνζε ηεο λέαο θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο δηακεζνιαβεί ζηε ζρέζε
γλψζεο-εμνπζίαο. ΢πγθεθξηκέλα, δηαηεξείηαη ε βαζηθή ζεσξεηηθή ζπλεηζθνξά ηεο
λέαο θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο αλαθνξηθά κε ηελ θνηλσληθν-ηζηνξηθή
πξνέιεπζε ηεο γλψζεο θαη ηελ θαηαζθεπή ηνπ λνήκαηνο απφ ηελ πιεπξά ησλ
δξψλησλ ππνθεηκέλσλ. Παξάιιεια, επαλαιακβάλεηαη ε θξηηηθή πξνο ηνπο
εθπξνζψπνπο ηεο ΢ρνιήο ηεο Φξαλθθνχξηεο αλαθνξηθά κε ην ξφιν ηεο
δεκνθηινχο θνπιηνχξαο ζηε δηακφξθσζε κηαο αληίπαιεο, σο πξνο ηελ θπξίαξρε,
πξφηαζεο. Ωζηφζν, δελ πξέπεη λα παξαβιέςνπκε, αλ θαη νη αλαθνξέο ζηε ΢ρνιή
ηεο Φξαλθθνχξηεο ειαρηζηνπνηνχληαη, φηη ην άλνηγκα ηεο παηδαγσγηθήο ζηε
ζθαίξα ηεο θαζεκεξηλφηεηαο, ε πξνζέγγηζε ηεο αηζζεηηθήο σο θνηλσληθνχ
θαηλνκέλνπ θαη ην απμεκέλν ελδηαθέξνλ ηνπ Giroux γηα ηε ζεσξία, κέζα απφ ην
ζεσξεηηθφ κνληέιν ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ, νπζηαζηηθά επαλαθέξεη ζην
πξνζθήλην ζέζεηο νη νπνίεο ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνβιεκαηηθή απηήο ηεο παξάδνζεο.
Δζηηάδνληαο ζηε λέα ζεψξεζε γηα ην πεξηερφκελν θαη ην ξφιν ηεο παηδαγσγηθήο,
ζεσξνχκε φηη ην ζπγθεθξηκέλν πεδίν, φπσο ήδε ηζρπξηζηήθακε ζηo δεχηεξν
θεθάιαην, δελ πξνζιακβάλεηαη σο κηα επηζηήκε πνπ εμππεξεηεί απνθιεηζηηθά ηηο
αλάγθεο ηνπ ζρνιηθνχ ζεζκνχ. Απηφ ζεσξνχκε φηη ζπγθεθαιαηψλεη θαη ηελ
νπζηαζηηθφηεξε πιεπξά ηεο εμέιημεο ηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ ζηνλ Giroux ηεο

404
δεχηεξεο πεξηφδνπ, γηαηί ε παηδαγσγηθή ηψξα αλαθέξεηαη ζηε ζθαίξα ηεο δεκφζηαο
δσήο θαη ζπλδέεηαη κε ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ζην επίπεδν ηεο θνπιηνχξαο. Καη‟
απηφ ηνλ ηξφπν, ην ελδηαθέξνλ ηνπ επηθεληξψλεηαη ζηηο κνξθσηηθέο ιεηηνπξγίεο ηεο
θνηλσληθν-πνιηηηζκηθήο εκπεηξίαο ζην ζχλνιν, φκσο, ηεο θνηλσληθήο δσήο. Σειηθά,
ε ξηδνζπαζηηθνπνίεζε πνπ επηθέξεη ε αμηνπνίεζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ ζηε
ζθέςε ηνπ, αλ θαη βαζίδεηαη ζε κηα πεξηζζφηεξν πνιηηηθή ελλνηνιφγεζε ηεο
θνπιηνχξαο, επεηδή ζπλδπάδεηαη κε ηελ απνκάθξπλζε απφ ην λενκαξμηζκφ ηεο
πξψηεο πεξηφδνπ, δε ζπλεπάγεηαη ηελ πξνζέγγηζε ησλ ζρέζεσλ εμνπζίαο έμσ απφ
ηα φξηα ηνπ επνηθνδνκήκαηνο γηα λα ζπζρεηηζηνχλ νη κνξθέο ζπλείδεζεο κε ηνλ
θαηακεξηζκφ εξγαζίαο ζην ζχγρξνλν θφζκν. Δπηπιένλ, κηα ζεηξά λέσλ ηξφπσλ
ρξήζεο ελλνηψλ εκθαλίδνληαη σο θεληξηθέο αλαθνξέο απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1990. Έηζη, έλλνηεο φπσο, δεκφζηα παηδαγσγηθή, δεκνθηιήο θνπιηνχξα,
αλαπαξαζηάζεηο, πνιππνιηηηζκηθφηεηα, ηαπηφηεηα, ζπκπιεξψλνπλ θαη εμειίζζνπλ ην
ραξαθηήξα ηεο νπηηθήο ηνπ. Γηα παξάδεηγκα, ζε φ,ηη αθνξά ηελ έλλνηα ηεο
πνιππνιηηηζκηθφηεηαο, ν Giroux αληαπνθξίλεηαη ζηελ αλάγθε ζεσξεηηθήο
αλάπηπμεο ελφο κνληέινπ πνιππνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο ην νπνίν δελ
παξαγλσξίδεη ηηο θαζηεξσκέλεο ζρέζεηο εμνπζίαο. Τηνζεηεί ηε ζέζε φηη ν
ζπζρεηηζκφο ησλ θνηλσληθψλ δπλάκεσλ θαζνξίδεη ηνλ παηδαγσγηθφ ιφγν θαη ηηο
πξαθηηθέο ηεο θξηηηθήο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο. Ωζηφζν, απνθεχγεη λα εμεγήζεη
πψο, κε δεδνκέλν απηφλ ην ζπζρεηηζκφ θαη ηηο νηθνλνκηθέο αλαδηαξζξψζεηο, νη
αιιαγέο πνπ πξνηείλεη κπνξνχλ λα απνθηήζνπλ ζπγθεθξηκέλε απνηειεζκαηηθφηεηα
θαη δε δηαηππψλεη έλα ζπγθξνηεκέλν ζρέδην ππέξβαζεο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ
πνιηηηθψλ αλαθνξηθά κε ην δήηεκα ησλ θπιεηηθψλ, ηαμηθψλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ.
Σειηθά, ε έκθαζε ζηε δηαθνξεηηθφηεηα θαη ζηελ πνιηηηζκηθή αιιειεπίδξαζε
ζπξξηθλψλεη άιια δεηήκαηα, φπσο είλαη ε ζρέζε εξγαζίαο-θεθαιαίνπ θαη ε θξίζε
ησλ αλαπηπγκέλσλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληψλ. Θεσξνχκε φηη, ν Giroux απνδέρεηαη
ηελ θαζνξηζηηθή ζπκβνιή ησλ ηερλνινγηψλ ζηε δηακφξθσζε λέσλ δεδνκέλσλ ζην
ρψξν ηεο θνπιηνχξαο θαη πξνζεγγίδεη ηελ έλλνηα ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο κε
βάζε κηα ραιαξή, φκσο δηαθξηηή, ζρέζε κε ην κεηακνληέξλν.

Ζ ζεσξεηηθή επεμεξγαζία ησλ ελλνηψλ ηεο θνπιηνχξαο, ηεο παηδαγσγηθήο,

ηεο πνιππνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο, ηεο παλεπηζηεκηαθήο κφξθσζεο, θ.ά., ζπληζηά
έλα εμαηξεηηθά πνιχπινθν εγρείξεκα κεηαζρεκαηηζκνχ, ακθηζβήηεζεο πνιηηηθψλ
ζπκπεξαζκάησλ θαη αμηνπνίεζεο δηαλνεηηθψλ παξαδφζεσλ. Ζ θάζε έλλνηα δελ

405
εμεηάδεηαη απνκνλσκέλε απφ ηηο ππφινηπεο, αιιά εληάζζεηαη απφ ηνλ Giroux ζε
έλα εληαίν ζρήκα αλάιπζεο ην νπνίν ζηνηρεηνζεηεί ην πεξηερφκελν ηε παηδαγσγηθήο
ηνπ πξφηαζεο. Σειηθά, ν Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο αθνινπζεί κηα εμειηθηηθή πνξεία
ζπλερνχο αιιαγήο θαη επαλαπξνζδηνξηζκνχ ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ ζθέςεο ρσξίο,
σζηφζν, νη αιιαγέο απηέο λα ζπγθεθαιαηψλνπλ κηα απνθαζηζηηθή ηνκή κε ην
παξειζφλ. Ζ δηάθξηζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ δελ ππνλνεί ηελ αθχξσζε ησλ
ζέζεσλ ηεο πξψηεο πεξηφδνπ πνπ θιείλεη ηνλ θχθιν ηεο ζην ηέινο πεξίπνπ ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1980. Γειψλεη, φκσο, κηα φρη ακειεηέα κεηαηφπηζε. Οη ζέζεηο ηνπ,
θαηά ηε γλψκε καο, αλαλεψζεθαλ-εμειίρζεθαλ ρσξίο ε δηαδηθαζία απηή λα
ζπληειείηαη κε απζηεξά γξακκηθφ θαη άθακπην ηξφπν. Οη πξψηεο ηνπ αλαιχζεηο
έρνπλ ζπλέπεηεο ζηελ κεηέπεηηα ζθέςε ηνπ· ηελ αλαηξνθνδνηνχλ. Τπφ απηή ηελ
έλλνηα, ππνζηεξίδνπκε φηη ε εμέιημε ησλ ζέζεψλ ηνπ ζπληζηά κηα ηνκή κέζα ζηε
ζπλέρεηα ηνπ επηζηεκνληθνχ ηνπ έξγνπ. Ο Giroux απφ ηε ξηδνζπαζηηθή-θξηηηθή
παηδαγσγηθή κεηαπεδά ζηε κεηακνληέξλα παηδαγσγηθή εηζάγνληαο ηνλ φξν
παηδαγσγηθή ησλ ζπλφξσλ γηα λα θηάζεη, ηειηθά, ζηε δεκφζηα πνιηηηζκηθή
παηδαγσγηθή. ΋ιε απηή ε πνξεία δελ είλαη έλα «γισζζηθφ παηρλίδη», αιιά κηα
ζπλερήο αιιαγή ηνπ ζηνραζκνχ ηνπ, πνπ νπζηαζηηθά επηρεηξεί λα μαλαραξάμεη ηα
φξηα ηεο παηδαγσγηθήο ζεσξίαο θαη πξαθηηθήο.

Με βάζε φζα ππνζηεξίμακε ζηα θεθάιαηα πνπ αθνξνχλ ηελ πεξηνδνιφγεζε

ηνπ έξγνπ ηνπ McLaren, θαη πην ζπγθεθξηκέλα ηελ πξψηε θάζε ηνπ,
ζπκπεξαίλνπκε πσο ηα βαζηθά ξεχκαηα ζθέςεο θαη ην ζψκα ησλ ζέζεσλ απφ ην
νπνίν επεξεάδεηαη ηε δεθαεηία ηνπ 1980 είλαη ε θαηλνκελνινγία, ε εζλνγξαθηθή
έξεπλα, ε ζεσξία ηεο ζπκβνιηθήο αιιειεπίδξαζεο, ε λέα θνηλσληνινγία ηεο
εθπαίδεπζεο, ε ζεσξία ηεο αληίζηαζεο, νη ζέζεηο ηνπ Foucault, ηνπ Dewey, ηνπ
Freire θαη ηνπ Giroux. Οη έλλνηεο πνπ ζεκειηψλνπλ ηελ νπηηθή ηνπ είλαη νη
ηειεηνπξγίεο, ε ηδενινγία, ε εμνπζία θαη ε αληίζηαζε. Πην ζπγθεθξηκέλα, έρνληαο
σο αθεηεξία ζηελ εζλνγξαθηθή ηνπ πξνζέγγηζε γηα ην ζρνιείν ηηο έλλνηεο
ηειεηνπξγίεο, κεηαβαηηθφηεηα θαη ελζάξθσζε, αληηπαξαβάιιεη ζηελ παξαδνζηαθή
εθπαηδεπηηθή θνπιηνχξα κηα ξηδνζπαζηηθή αλάιπζε γηα ηηο εγθαζηδξπκέλεο
θνηλσληθέο ζρέζεηο ζην ζρνιείν. Οη ηειεηνπξγηθέο πξαθηηθέο, ζηε δηδαζθαιία ή
ζηελ επξχηεξε νξγάλσζε ηεο ζρνιηθήο δσήο, εκθαλίδνληαη ζηε ζεσξία ηνπ
McLaren σο επαλαιακβαλφκελνη πεξηνδηθά δηακεζνιαβεηηθνί κεραληζκνί πνπ
ζπλνςίδνπλ ηελ «εγθφζκηα» θαη ζξεζθεπηηθή δηάζηαζε ηεο ζρνιηθήο δσήο.

406
Ωζηφζν, ν McLaren δελ απνζπλδέεη ηα θχξηα ζπκπεξάζκαηά ηνπ απφ ηε
καξμηζηηθή πξνβιεκαηηθή, αλ θαη ηελ ππνβάιιεη ζε θξηηηθή. Ζ αμηνπνίεζή ηεο,
φκσο, δε ζπληειείηαη ζην ζεσξεηηθφ επίπεδν ηεο καθξν-αλάιπζεο. Αληίζεηα, ν
McLaren ελδηαθέξεηαη γηα ηελ θαζεκεξηλή δσή ζην ζρνιείν θαη ηηο θνηλσληθέο
ζρέζεηο πνπ αλαπηχζζνληαη ζε απηφ. Αμηνπνηψληαο ηηο ζέζεηο ηνπ Dewey, αιιά θαη
ηνπ Foucault, θάλεη κηα επίκνλε πξνζπάζεηα λα ζηνραζηεί ηε ζέζε ησλ
εκπιεθφκελσλ ππνθεηκέλσλ ζηε ζρνιηθή δσή. Μειεηά φρη κφλν ηελ πλεπκαηηθή
ηνπο αιιειεπίδξαζε, αιιά θαη ηελ παξέκβαζε ηνπ ζψκαηνο ζ‟ απηή ηε δπλακηθή
ζρέζε. Καηαγξάθεη ην ζπκφ, ην θφβν ησλ καζεηψλ, ηελ άξλεζε θαη ηελ παξαβίαζε
ησλ θαλφλσλ, ηε γιψζζα ηνπ ζψκαηνο, ηελ πξνζεηηθφηεηα, ηελ επηζπκία. ΋ια ηα
παξαπάλσ δελ εξκελεχνληαη κε ςπρνινγηθνχο, αιιά κε πνιηηηθνχο, πνιηηηζκηθνχο
θαη εζηθνχο φξνπο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα ν ζπκφο, ν θφβνο, ε άξλεζε δελ
ζεσξνχληαη δείγκαηα ηεο εζσηεξηθφηεηαο ησλ καζεηψλ. Έηζη, πξνζπαζεί λα θέξεη
πην θνληά ηελ ππνθεηκεληθφηεηα κε ηνλ πιηθφ θφζκν θαη επαλαπξνζεγγίδεη ηελ
θαηαζθεπή ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο εκβαζχλνληαο ζηε δξάζε ηνπ ζψκαηνο. Γηα
ηνλ McLaren, ηα ζπλαηζζήκαηα, νη ρεηξνλνκίεο, ε ζηάζε ηνπ ζψκαηνο, ε ζθέςε,
γίλνληαη ζχκβνια ζην πιαίζην ηνπ «θνηλσληθνχ δξάκαηνο», ηεο δπλακηθήο δειαδή
αιιειεπίδξαζεο ζην πεδίν ηεο ζρνιηθήο ηάμεο. Έηζη, ε δνπιεηά ηνπ McLaren
επηθεληξψλεηαη ζηελ πεξηνρή ηεο κηθξν-αλάιπζεο θαη φρη ζηελ επελέξγεηα ησλ
δνκψλ ζηελ εθπαίδεπζε, αλ θαη ζεσξεηηθά δελ ππνηηκά ηε δηεξεχλεζε ηεο ζρέζεο
ηνπ κηθξν-επηπέδνπ κε ην καθξν-επίπεδν. Ο ζπζρεηηζκφο ηνπο βαζίδεηαη ζηε ζέζε
φηη ην κηθξν-επίπεδν ηνπ ζρνιείνπ εληζρχεη ηηο ιεηηνπξγίεο ησλ θνηλσληθν-
νηθνλνκηθψλ δνκψλ. Με άιια ιφγηα, αλαδεηθλχεη ηελ αλαπαξαγσγή ησλ ζρέζεσλ
εμνπζίαο ζηελ θαζεκεξηλή δσή.

Σε δεθαεηία ηνπ 1980, ν McLaren ακθηζβεηεί ηηο παξαδνζηαθέο αληηιήςεηο

θαη πξαθηηθέο γηα ηελ θνπιηνχξα, ηε γλψζε θαη ην ζρνιείν. Ζ θξηηηθή πξνζέγγηζή
ηνπ γηα ηα δεηήκαηα απηά απνκπζνπνηεί ηελ νπδεηεξφηεηα ησλ αλαιπηηθψλ
πξνγξακκάησλ θαη ηνλ εθπαηδεπηηθφ ζεηηθηζκφ, ν νπνίνο αληηκεησπίδεη ην ζρνιείν
απνθιεηζηηθά σο πεδίν δηδαθηηθψλ εθαξκνγψλ. Σε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν, νη
εξεπλεηηθνί ηνπ πξνζαλαηνιηζκνί θαη ν γεληθφηεξνο πνιηηηθφο ηνπ πξνβιεκαηηζκφο
αμηνπνηνχλ ζηνηρεία απφ έλα επξχ πεδίν ζεσξεηηθψλ επηξξνψλ. Με βάζε απηέο ηηο
επηξξνέο, πξνζεγγίδεη ηελ εθπαίδεπζε σο πεδίν πνιηηηζκηθήο δηακάρεο κε ζθνπφ λα
θσηίζεη ηνλ παξαγσγηθφ θαη αλαπαξαγσγηθφ ηνπ ξφιν. Δπηζεκαίλεη, έηζη, ηελ

407
αλάγθε λα δηεξεπλεζεί ε ζπγθξφηεζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ
ζηα φξηα ηνπ ζρνιείνπ ακθηζβεηψληαο ηηο απινπζηεπηηθέο εξκελείεο γηα ην ξφιν
ηνπο ζ‟ απηή ηε δηαδηθαζία. Αληίζεηα δειαδή απφ ηνπο Bowles θαη Gintis,
ππνζηεξίδεη φηη ε αλαπαξαγσγή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ θαη ησλ ζρέζεσλ
εξγαζίαο δε ζπληειείηαη κε κεραληζηηθφ ηξφπν, αιιά δηακεζνιαβείηαη απφ
αληηζέζεηο θαη αληηζηάζεηο. Ζ θξηηηθή ηνπ, παξάιιεια, νδεγεί ζε κηα ζεσξία
«ελδπλάκσζεο» αλαθνξηθά κε ην ξφιν ηνπ δαζθάινπ. Σν εγρείξεκα απηφ
ζεκειηψλεηαη ζηελ αληίιεςε πνπ εζηηάδεη θαη αλαπιάζεη ηε ζρέζε ηεο
παηδαγσγηθήο ζεσξίαο κε ηελ πνιηηηθή. Με ηα πξψηα ηνπ θείκελα έδσζε
πξνηεξαηφηεηα ζηα θαζεκεξηλά-πιηθά πξνβιήκαηα ησλ αλζξψπσλ αμηνπνηψληαο ηα
κεζνδνινγηθά εξγαιεία ηεο έξεπλαο δξάζεο. Έηζη, πξνζπάζεζε λα θέξεη πην θνληά
ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή κε ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο θαηαπίεζεο ζην ζρνιείν, νη
νπνίεο ζεκειηψλνληαη ζηηο δηαθξίζεηο θνηλσληθνχ θχινπ, θπιήο θαη θνηλσληθήο
ηάμεο. ΢ε απηφ ην πιαίζην γίλεηαη αληηθείκελν έξεπλαο απφ ηνλ McLaren ε
αλαπαξαγσγή ησλ θπξίαξρσλ ζέζεσλ γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θνπιηνχξα κέζσ
ηεο ζπγθξφηεζεο ησλ ππνθεηκεληθνηήησλ θαη ηεο δεκηνπξγίαο αλαγθψλ θαη
επηζπκηψλ ηφζν ζηνπο καζεηέο φζν θαη ζηνπο δαζθάινπο. Με βάζε ηηο παξαπάλσ
αλαθνξέο, γίλεηαη ζαθέο φηη ππάξρεη κηα νξηζκέλε αλαινγία αλάκεζα ζηελ
παηδαγσγηθή ζθέςε ηνπ McLaren θαη ηελ ήδε δηακνξθσκέλε νπηηθή ηνπ Giroux. Ζ
αλαθνξά ηνπ McLaren ζηνλ Giroux, κέζσ ηεο πξνζπάζεηαο λα ζπγθξνηήζεη ην
ραξαθηήξα ηνπ επηζηεκνληθνχ ηνπ ιφγνπ θαη κέζσ ηεο ελζσκάησζεο ησλ
επεμεξγαζκέλσλ ελλνηψλ γιψζζα ηεο πξννπηηθήο, αληίζηαζε θαη θσλή, ζπληζηά
κηα άκεζε αμηνπνίεζε ησλ πξνβιεκαηηζκψλ ηνπ ηειεπηαίνπ. Πξφθεηηαη γηα κία
θίλεζε απφ ην θηιειεχζεξν αλζξσπηζκφ πξνο έλα ξηδνζπαζηηθφ λενκαξμηζκφ,
αλάινγν κε απηφλ πνπ αμηνπνηεί ν Giroux ηελ ίδηα πεξίνδν. Ζ δηαπίζησζε απηή καο
επηηξέπεη λα ηζρπξηζηνχκε φηη ν McLaren επεξεάδεηαη απφ ηνλ Giroux θαζνξηζηηθά.
Οπζηαζηηθά, νη δχν παηδαγσγνί επηρεηξνχλ ηε ζπγθξφηεζε ελφο αλαλεσκέλνπ
Μαξμηζκνχ, απειεπζεξσκέλνπ απφ ηα βαξίδηα ησλ κεραληζηηθψλ εθδνρψλ θαη
ζπλδπαζκέλνπ κε ηηο παξαδφζεηο ηηο νπνίεο πξναλαθέξακε. ΢ηε δεθαεηία ηνπ 1980
ν McLaren δε ζα πξνρσξήζεη ζε κηα έληνλε ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ησλ πνιηηηθψλ
ηνπ ζεσξήζεσλ, ζα δηακνξθψζεη φκσο κηα ζεψξεζε ηεο ζρέζεο ηνπ ζρνιείνπ κε ην
θνηλσληθφ ππνθείκελν (ζπιινγηθφ θαη αηνκηθφ) θαη κηα θξηηηθή καηηά πνπ
ζεκαηνδνηεί ην πξψην ζηάδην ζηελ εμέιημε ηεο ζθέςεο ηνπ. Θεσξνχκε φηη ν

408
McLaren, ελψ αλήθεη ζην ρψξν ηνπ αξηζηεξνχ ζεσξεηηθνχ πξνβιεκαηηζκνχ γηα ηελ
εθπαίδεπζε, επηθξίλεη ηηο ζεσξίεο ηεο αλαπαξαγσγήο (φπσο ζρνιηάδεη ν Giroux,
«γηα λα κελ επαλαιάβεη ηα ιάζε ηνπο») θαη απνθεχγεη λα πηνζεηήζεη ηελ
«νξζνδνμία» ηεο ξηδνζπαζηηθήο παηδαγσγηθήο θξηηηθήο (Giroux, 1986e, xxv). ΢ην
ζπκπέξαζκα απηφ θαηαιήγνπκε, γηα παξάδεηγκα, αλ αλαινγηζηνχκε φηη πηνζεηεί κηα
λενβεκπεξηαλή πξνζέγγηζε ηνπ φξνπ θνηλσληθή ηάμε, θαζψο απνδέρεηαη φηη
εμσνηθνλνκηθνί θαη ππνθεηκεληθνί παξάγνληεο ζπληζηνχλ ην θξηηήξην νξηζκνχ ησλ
θνηλσληθψλ ηάμεσλ. Έηζη, ε θνηλσληθή ηαπηφηεηα νξίδεηαη κε βάζε ηνπο
δηαθνξεηηθνχο ξφινπο θαη ηα δηαθνξεηηθά ππνζπζηήκαηα θαη φρη ζε ζπλάξηεζε κε
ηηο ζρέζεηο εθκεηάιιεπζεο.

Απφ ηε κειέηε ησλ θεηκέλσλ ηνπ McLaren ηε δεθαεηία ηνπ 1980, γίλεηαη
επίζεο θαηαλνεηφ φηη ν πξνζδηνξηζκφο ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο ζρέζεο εμνπζία-
γλψζε ζηεξίδεηαη ζε ζηνηρεία ηεο ζεσξίαο ηνπ Φνπθψ θαη ζηε λέα θνηλσληνινγία
ηεο εθπαίδεπζεο. Θεσξνχκε φηη ε ηδηαίηεξε έκθαζε πνπ δίλεηαη ζηε ζεκαζία θαη
ζην ξφιν ηεο ζρνιηθήο γλψζεο γίλεηαη αληηιεπηή ζηε βάζε κηαο επξχηεξεο
θνηλσληθήο ζεψξεζεο. Ζ αλάπηπμε ηεο λέαο θνηλσληνινγίαο, ε επαθή ηνπ McLaren
κε ηνλ Φνπθψ, αιιά θαη κε ηνλ Giroux, βνεζνχλ ζηελ ελζσκάησζε θξίζηκσλ
ζεσξεηηθψλ ζηνηρείσλ γηα ηε ζπγθξφηεζε κηαο νπηηθήο γηα ηε γλψζε θαη ηελ
εμνπζία. Δπηπιένλ, δελ πξέπεη λα παξαιείςνπκε ηε ζεκαζία πνπ απνδίδεηαη ζην
έξγν ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ ζηε ζρέζε ηεο γλψζεο κε ην αλαιπηηθφ
πξφγξακκα θαη ηελ αλάδεημε ηνπ ηειεπηαίνπ σο πεδίνπ αληηπαξάζεζεο γλψζεσλ,
αμηψλ θαη πξαθηηθψλ (McLaren, 1989, 183). Παξάιιεια, ην εξψηεκα ηεο εμνπζίαο
ηνπνζεηείηαη ζην θέληξν ηεο πνιηηηθήο πξνβιεκαηηθήο ηνπ McLaren. ΢ρεηίδεηαη κε
ηελ εγθαηάιεηςε ηεο πξνζέγγηζεο πνπ πηνζεηεί ηελ έλλνηα ηεο κεραληζηηθήο
θπξηαξρίαο θαη εμαιείθεη ηηο ζπγθξνχζεηο. Σειηθά, φπσο πξνθχπηεη απφ απηά πνπ
ππνζηεξίμακε, ζεσξνχκε φηη ν McLaren ηεο πξψηεο πεξηφδνπ δίλεη έκθαζε ζηε
δηεξεχλεζε ησλ «εζσηεξηθψλ» κεηαβνιψλ ηνπ ζρνιείνπ παξαιείπνληαο, έηζη, κηα
πην νπζηαζηηθή αλαθνξά ζηελ νηθνλνκηθή, ηαμηθή θαη πνιηηηθή νξγάλσζε ησλ
ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ. Καηά ζπλέπεηα, ν ξηδνζπαζηηζκφο ηνπ McLaren
πξναλαγγέιιεη ην έξγν ηνπ McLaren ηεο δεχηεξεο πεξηφδνπ, πεξηφδνπ ηνπ θξηηηθνχ
κεηακνληεξληζκνχ.

409
 Απφ ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, αιιά κε κεγαιχηεξε επθξίλεηα ζην
πξψην κηζφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, ε θξηηηθή παηδαγσγηθή θαη ε ξηδνζπαζηηθή
ζεσξία γηα ηνλ McLaren δελ κπνξεί λα νξηνζεηεζεί έμσ απφ ηελ πξνβιεκαηηθή ηνπ
κεηακνληεξληζκνχ. Ζ ζπλάληεζε ηνπ εγρεηξήκαηνο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο κε
ηε κεηακνληέξλα ζηξνθή ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο θξίλεηαη, απφ ηνλ Ακεξηθαλφ
παηδαγσγφ, ειπηδνθφξα. Ο ζπγθεθξηκέλνο «ιφγνο» ζεσξείηαη γφληκνο, γηαηί
βνεζάεη λα πξνζδηνξίζνπκε ηελ πνιπζχλζεηε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα, θαζψο
θαη ηηο θνηλσληθέο ζρέζεηο ησλ αηφκσλ κέζα ζ‟ απηή. Οπζηαζηηθά, πξφθεηηαη γηα
κηα πξφζθιεζε επαλαλαθάιπςεο ηεο θνηλσληθήο, επαλαζηαηηθήο ζεσξίαο θαη
πξάμεο, αθνχ, φπσο πηζηεχεη ν McLaren, ν ζχγρξνλνο θφζκνο δε γίλεηαη
θαηαιεπηφο κε βάζε ηα παξαδνζηαθά ζρήκαηα ηεο θξηηηθήο αλάιπζεο. ΋κσο, ε
πεξηπιάλεζή ηνπ ζηε κεηακνληέξλα ζεσξία πξαγκαηνπνηείηαη ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ
πξφζιεςε ηεο Φξετξεαλήο «πξάμεο». Ο Freire, εδψ, ρξεζηκεχεη σο εζηθή βάζε ε
νπνία ζπκβάιιεη ζηελ ππέξβαζε ηεο δηρνηνκίαο κνληέξλνπ-κεηακνληέξλνπ. Δπεηδή
ε θξηηηθή παηδαγσγηθή πξνζιακβάλεηαη σο πνιηηηθή δηαδηθαζία, ζεσξεηηθή
ακθηζβήηεζε θαη πνιηηηζκηθή δεκηνπξγία -θαη φρη απιψο ζην απηφλνκν επίπεδν ηεο
θνπιηνχξαο- πξνο ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, επηιέγεηαη κε ηδηαίηεξε
πξνζνρή ν ζπλδπαζκφο ηεο κεηακνληέξλαο πινπξαιηζηηθήο δεκνθξαηίαο κε ην
«κνληέξλν» παξάδεηγκα ηεο ηαμηθήο αλάιπζεο. ΋κσο, ν McLaren δελ εγθαηαιείπεη
ηε κεηακνληέξλα ζθέςε. Θεσξεί φηη ν θξηηηθφο κεηακνληεξληζκφο έρεη ζπκβάιεη
ζηε δηακφξθσζε κηαο νπηηθήο πνπ μεθεχγεη απφ ηηο απινπζηεπηηθέο εξκελείεο ηνπ
θαηλνκέλνπ ηεο ζπγθξφηεζεο ησλ ηαπηνηήησλ ζην ζχγρξνλν θφζκν (McLaren,
1997, 229). Ζ δηαηήξεζε κηαο ζρέζεο κε ην κεηακνληέξλν θαη ε ηαπηφρξνλε
απφξξηςε ησλ αθξαίσλ εθδνρψλ ηνπ γίλεηαη κε φξνπο ζεσξεηηθήο ζχλζεζεο ησλ
πφισλ ηνπ ζρήκαηνο βάζε-επνηθνδφκεκα, θνπιηνχξα θαη νηθνλνκία. Έηζη, ν
McLaren επηρεηξεί λα ζπλαξζξψζεη ηα λνήκαηα ησλ ιφγσλ κε ην πιαίζην ζην νπνίν
εκθαλίδνληαη. Δδψ γίλεηαη θαλεξή ε πξφζεζή ηνπ λα αλαθεξχμεη ηε γιψζζα θαη ηα
ζεκεία ζε πιηθέο πξαθηηθέο θαη ζε ζεκαληηθφ πεδίν θνηλσληθήο δηαπάιεο θαη
αληαγσληζηηθψλ ζρέζεσλ. Καηά αλάινγν ηξφπν, ε δηαθνξά εμεηάδεηαη σο πνιηηηθή
έλλνηα ε νπνία δηακεζνιαβείηαη απφ πξαγκαηηθνχο ηζηνξηθνχο φξνπο θαη φρη απφ
απιέο θεηκεληθέο θαη ζεκεησηηθέο αληηζέζεηο. ΢ε απηφ ην πιαίζην φκσο, ην
«απξνζδφθεην» ηεο ηζηνξίαο δελ εγθαηαιείπεηαη, αιιά ζπζρεηίδεηαη κε ηηο ηαμηθέο
αληηζέζεηο θαη ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο (McLaren, 1995a, 208).

410
 Γελ είλαη άζρεην κε ηα παξαπάλσ φηη ν McLaren επηρεηξεί ηελ αλαζχλζεζε
ηνπ θξηηηθνχ εζλνγξαθηθνχ ιφγνπ, ζπλεθηηκψληαο ηηο δπλαηφηεηεο πνπ πξνζθέξεη ε
εξκελεπηηθή, ε θαηλνκελνινγία θαη ε κεηακνληέξλα εζλνγξαθία ππφ ην θσο ησλ
λεν-καξμηζηηθψλ αλαδεηήζεσλ. Γη‟ απηφλ αθξηβψο ην ιφγν επηζεκαίλεη φηη, ελψ
ζπκθσλεί κε ηε ζεκειηαθή αξρή ηνπ κεηαδνκηζκνχ γηα ηνλ απνθαζηζηηθφ ξφιν ηεο
γιψζζαο ζηε ζπγθξφηεζε ησλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, δελ πξέπεη νη
εζλνγξάθνη λα εθιάβνπλ ηελ πεξηπινθφηεηα ηεο θνηλσληθήο δσήο σο απιέο
ζεκεηνινγηθέο δηαδηθαζίεο θαη λα θαηαλνήζνπλ ηελ πξαγκαηηθφηεηα σο θείκελν.
Ωζηφζν, ζεσξνχκε φηη παξά ην μεθάζαξν θάιεζκα πξνο ηνπο εζλνγξάθνπο λα
επαλαπξνζδηνξίζνπλ ην ξφιν ηνπο κέζα απφ ηηο γξακκέο ηεο λεν-καξμηζηηθήο
πξνβιεκαηηθήο (McLaren & Giarelli, 1995, 296), ε πξφζιεςε ηεο κεηακνληέξλαο
εζλνγξαθίαο αλαδεηθλχεη ζε πξνλνκηαθφ πεδίν αλάιπζεο ην άηνκν θαη ηηο
λνεκαηνδνηήζεηο ηνπ θαη φρη ηηο παξαγσγηθέο ζρέζεηο θαη ην θξάηνο. Οη δνκέο
εκθαλίδνληαη σο παξαζηάζεηο θαη ζε ζρέζε κε ηηο λνεκαηνδνηήζεηο ησλ
ππνθεηκέλσλ θαη φρη σο αληηθεηκεληθέο πξαγκαηηθφηεηεο. Ο McLaren πξνζεγγίδεη
ηελ αλζξψπηλε δξάζε θαη ηνλ θνηλσληθφ θφζκν εζηηάδνληαο βαζηθά ζηε ζπλείδεζε
θαη ηηο θνηλφηεηεο ησλ λνεκάησλ πνπ απηή ζπκκεξίδεηαη. Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν,
πηνζεηείηαη ε Βεκπεξηαλή πξνζέγγηζε γηα ηελ θνηλσλία, ζχκθσλα κε ηελ νπνία ε
αηνκηθή λνεκαηνδφηεζε είλαη πνπ δεκηνπξγεί ηνλ θνηλσληθφ θφζκν, θαη φρη ε
ζρέζε αλάκεζα ζηα άηνκα θαη ηελ πξαγκαηηθφηεηα ησλ δνκψλ. ΋κσο, φπσο καο
ζπκίδεη ν Αιεμίνπ, «ε ελλνηνιφγεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο δελ κπνξεί λα γίλεη κε ηε
γιψζζα ησλ ππνθεηκέλσλ, αιιά απφ κηα κεηαγιψζζα (επηζηεκνληθή) πνπ
ππεξβαίλεη ηνλ ελλνηνινγηθφ θφζκν ζηνλ νπνίν δνπλ ηα ππνθείκελα» (Αιεμίνπ,
2007, 81). Με βάζε ηα πξνεγνχκελα, κπνξνχκε λα ζπκπεξάλνπκε φηη ε έκθαζε
ηελ νπνία δίλεη ν McLaren ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν ζηηο έλλνηεο δηαθνξά,
ηαπηφηεηα, ππνθεηκεληθφηεηα, εκπεηξία θαη γιψζζα δείρλνπλ ηελ πξφζιεςε ηεο
ζρέζεο αηφκνπ-θνηλσλίαο κε βάζε ηνπο ζεσξεηηθνχο θαθνχο ηνπ κεηακνληέξλνπ.

΢πλνςίδνπκε ηηο πην ζεκαληηθέο απφ ηηο ζέζεηο ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ,
κε βάζε ηε κειέηε ηνπ ζπλνιηθνχ έξγνπ ηνπ γηα ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν. Πξψηνλ,
ε παηδαγσγηθή ζα πξέπεη λα έρεη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο θνηλσληθήο θαη
πνιηηηζκηθήο θξηηηθήο. Γεχηεξνλ, φιεο νη γλψζεηο πξέπεη λα πξνζεγγίδνληαη κε
βάζε ηηο γισζζηθέο ζρέζεηο, νη νπνίεο αλαπφθεπθηα ζπγθξνηνχληαη θνηλσληθά θαη
ηζηνξηθά. Σξίηνλ, ηα άηνκα νηθεηνπνηνχληαη ηελ πξαγκαηηθφηεηα κε βάζε ηε

411
δηακεζνιάβεζε ηεο εθπαίδεπζεο, ηεο θνπιηνχξαο, ηεο νηθνγέλεηαο θαη ησλ
αλαπαξαζηάζεσλ. Σέηαξηνλ, ηα θνηλσληθά γεγνλφηα δελ πξέπεη λα ζεσξνχληαη
μεθνκκέλα απφ ηελ ηδενινγία θαη ηηο ζρέζεηο παξαγσγήο. Πέκπηνλ, ε ζρέζε κεηαμχ
ηεο έλλνηαο θαη ηνπ αληηθεηκέλνπ, θαζψο θαη κεηαμχ ζεκαίλνληνο-ζεκαηλφκελνπ
δελ είλαη πνηέ θπζηθά δνζκέλε, γηαηί δηαπεξλάηαη απφ ηηο θαπηηαιηζηηθέο ζρέζεηο
παξαγσγήο θαη θαηαλάισζεο. Έθηνλ, ε γιψζζα είλαη ζηνηρείν θεληξηθήο ζεκαζίαο
ζηε δηακφξθσζε ηνπ ππνθεηκέλνπ (ζε ζπλεηδεηφ θαη ππνζπλείδεην επίπεδν). Σέινο,
ε θπξίαξρε εθδνρή ηεο επηζηεκνληθήο έξεπλαο ζπκβάιιεη ζηελ αλαπαξαγσγή ησλ
ζρέζεσλ θαηαπίεζεο ζην επίπεδν ηεο θνηλσληθήο ηάμεο, ηεο θπιήο θαη ηνπ
θνηλσληθνχ θχινπ.

Σειηθά, ν McLaren ηεο δεχηεξεο πεξηφδνπ αλάγεη ζε θεληξηθφ δήηεκα ηεο

επηζηεκνληθήο ηνπ δνπιεηάο ηελ επίκαρε δηάθξηζε ηνπ κεηακνληεξληζκνχ ζε
αληηδξαζηηθφ θαη πξννδεπηηθφ. Ο McLaren, φπσο θαη ν Giroux, ππνζηεξίδεη φηη ην
ζπγθεθξηκέλν ξεχκα ζθέςεο κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί πξννδεπηηθά ή
αληηδξαζηηθά. ΋κσο, ε ζέζε απηή ππνλνεί φηη ε κεηακνληέξλα αλάιπζε κπνξεί λα
ρξεζηκνπνηεζεί ην ίδην απνηειεζκαηηθά γηα δηαθνξεηηθνχο ζθνπνχο θαη, επνκέλσο,
λα ηδσζεί σο θάηη νπδέηεξν. Οη Cole θαη Hill, ππνβάιινληαο ζε θξηηηθή ηε δηάθξηζε
ηνπ κεηακνληέξλνπ ζε αληηδξαζηηθφ θαη πξννδεπηηθφ, ππνζηεξίδνπλ φηη, αλ θαη
φιεο νη εθδνρέο ηνπ κεηακνληέξλνπ δελ ηαπηίδνληαη κε ην κεδεληζκφ ηνπ
Baudrillard, εληνχηνηο πξέπεη λα ζεσξείηαη φηη νη δχν κεηακνληεξληζκνί είλαη ηα δχν
άθξα ελφο άμνλα, είλαη δειαδή δχν ζεκεία ελφο «ζπλερνχο» (Cole & Hill, 1999,
31). Δμάιινπ, ν ίδηνο ν McLaren ζε θείκελφ ηνπ ζην Between Borders (ηφκν πνπ
επηκειήζεθε καδί κε ηoλ Giroux ην 1994) ζα ηζρπξηζηεί πσο ν θξηηηθφο
κεηακνληεξληζκφο δελ απνηειεί ελαιιαθηηθή ιχζε απέλαληη ζηε ζπληεξεηηθή
εθδνρή ηνπ, απιψο ηελ πξνζαξκφδεη ζηελ πξννπηηθή ελφο πνιηηηθνχ εγρεηξήκαηνο
ην νπνίν ππεξβαίλεη ηα αζθπθηηθά φξηα ηνπ «θεηκεληζκνχ» (McLaren,1994a, 199).

Έρνληαο ππφςε ηελ πξνεγνχκελε δηάθξηζε αλάκεζα ζηηο δχν φςεηο ηνπ
κεηακνληέξλνπ, ζεσξνχκε ζεκαληηθέο ηηο ζέζεηο ηνπ McLaren νη νπνίεο
αλαθέξνληαη ζηνλ «πινπξαιηζκφ ησλ θσλψλ» θαη ζηελ «απφξξηςε ησλ δπτζηηθψλ
ιφγσλ». ΋κσο, ε πνιπθσλία δε ζεκειηψλεη απφ κφλε ηεο ηε δεκνθξαηία θαη ηνλ
πξννδεπηηζκφ κηαο θνηλσλίαο. Δπηπιένλ, ε άξλεζε ησλ δηπνιηθψλ ζρεκάησλ
αλάιπζεο (π.ρ. ηεο ζρέζεο εξγαζίαο-θεθαιαίνπ) αλαδεηθλχεηαη ζε ζνβαξή

412
ζεσξεηηθή αδπλακία, πνπ δελ ακθηζβεηεί ηε βαζηθή δνκή θαη ιεηηνπξγία ηεο
θαπηηαιηζηηθήο νηθνλνκίαο θαη, θαηά ζπλέπεηα, δελ ελαξκνλίδεηαη κε ην ζηφρν ηεο
θαηαλφεζεο ησλ ζρέζεσλ εθπαίδεπζεο, νηθνλνκίαο θαη πνιηηηθήο. Παξάιιεια, ε
επηινγή απηή κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ εθηφλσζε ησλ ζεσξεηηθνπνιηηηθψλ
αληηζέζεσλ θαη ζηελ απν-ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ηεο θνηλσληθήο ζεσξίαο. Δμάιινπ,
ην γεγνλφο φηη ν McLaren ηελ πεξίνδν απηή δελ ελζσκαηψλεη ζην βαζηθφ ηνπ
ζεσξεηηθφ ζρήκα ηηο έλλνηεο ηεο θνηλσληθήο ηάμεο θαη ηεο ηαμηθήο δηακάρεο σο
ζεσξεηηθά εξγαιεία αλάιπζεο (επηινγή πνπ ζα πηνζεηήζεη αξγφηεξα), αιιά
επηθεληξψλεηαη ζηνλ «πβξηδηθφ» ραξαθηήξα ησλ θνηλσληθψλ ηαπηνηήησλ, εληζρχεη
ηελ παξαπάλσ δηαπίζησζε. Σειηθά, φπσο ζεκεηψλνπλ νη Cole θαη Hill, γηα ηνπο
εθπξνζψπνπο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ ηεο αληίζηαζεο ε ξηδνζπαζηηθή ελδπλακσηηθή
πξάμε παξακέλεη ξεηνξηθή δηαθήξπμε ρσξίο κηα ζπλνιηθή πξφηαζε πνιηηηθήο
δξάζεο (Cole & Hill, 1999, 44).

Πην πξφζθαηα, ε δνπιεηά ηνπ McLaren επηθεληξψλεηαη φρη ηφζν ζηηο

ζπλέπεηεο ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ, αιιά ζηηο βαζχηεξεο ξίδεο απηψλ ησλ
ζρέζεσλ, ηηο νπνίεο αλαδεηά ρξεζηκνπνηψληαο ηε ζεσξία ηεο αμίαο θαη ηελ έλλνηα
ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ. Γηα ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, ν θαπηηαιηζκφο είλαη
παξψλ:

«Πηζηεχσ φηη δνχκε αθφκε ζηελ επνρή ηνπ κνλνπσιηαθνχ

θαπηηαιηζκνχ. Γελ έρνπκε κπεη ζηε κεηαβηνκεραληθή επνρή, φπσο
ηζρπξίδνληαη πνιινί. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ηεο παξαγσγήο νξγαλψλεηαη
ζηνλ αλαπηπγκέλν βνξξά. Αλ θαη πνιιέο επηρεηξήζεηο κεηαθηλνχληαη ζην
λφην γηα αλαδήηεζε θζελήο εξγαζίαο, νη ρψξεο ηνπ αλαπηπγκέλνπ
θαπηηαιηζκνχ εθζπγρξνλίδνπλ ηηο νηθνλνκίεο ηνπο κε βάζε ηνλ ηερλνινγηθφ
εμνξζνινγηζκφ ηνπο. Γη‟ απηφ ην ιφγν πηζηεχσ φηη ε εξγαηηθή ηάμε
παξακέλεη ην θχξην ηζηνξηθφ ππνθείκελν ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο ».

(McLaren & Farahmandpur, 2005, 57).

Ο McLaren πηζηεχεη φηη ε καξμηζηηθή ζεσξία ζήκεξα είλαη επίθαηξε, ιφγσ

ηεο φμπλζεο ησλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ πξνβιεκάησλ παγθνζκίσο θαη ηεο θξίζεο
ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο. Κξίλεη, επνκέλσο, ζθφπηκν λα θαηαλνήζνπκε ηα
βαζχηεξα αίηηα απηήο ηεο θξίζεο θαη φρη απιψο λα ηελ πεξηγξάςνπκε. Με άιια
ιφγηα, λα κπνχκε ζηελ θαξδηά ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ, πξνζεγγίδνληαο έλλνηεο

413
φπσο ε αμία, ε ππεξαμία, ην εκπφξεπκα, ε ζπγθεθξηκέλε θαη ε αθεξεκέλε εξγαζία.
Θεσξεί πσο ν Marx θαη ε καξμηζηηθή ζεσξία ηεο πάιεο ησλ ηάμεσλ ζεκειηψλνληαη
ζηε ζέζε φηη νη ζρέζεηο πνπ ζπλέρνπλ ηηο θνηλσλίεο είλαη θαηά βάζε ζρέζεηο
εμνπζίαο θαη εθκεηάιιεπζεο νη νπνίεο νξγαλψλνληαη ηζηνξηθά. Ζ θαηαλφεζε ηεο
ηαμηθήο δηαίξεζεο θαη ηεο νηθνλνκηθήο βάζεο ηεο θνηλσλίαο, ζηελ παξνχζα θάζε
ηεο δνπιεηάο ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ, αλάγεηαη ζε πξσηαξρηθφ πξφβιεκα γηα
ηελ εξκελεία ηεο θνηλσληθήο δσήο. Ο ραξαθηήξαο ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο
δηακνξθψλεηαη απφ ηηο ζρέζεηο παξαγσγήο θαη ηνλ θνηλσληθφ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο
(McLaren, 2006, 88). Ο McLaren ππνζηεξίδεη φηη ε ζεσξία ηεο αμίαο δελ εμεγεί
κφλν γηαηί ν θαπηηαιηζκφο είλαη έλα ζχζηεκα εθκεηάιιεπζεο, αιιά αληηπξνηείλεη
θαη ηελ ππέξβαζε απηήο ηεο εθκεηάιιεπζεο κε βάζε ηε δηαιεθηηθή πξάμε -ηελ
πξαγκαηηθή άξζε ηεο δηρνηφκεζεο αλάκεζα ζηε ζεσξία θαη ηελ πξαθηηθή. Ζ
πξφζιεςε ηεο καξμηζηηθήο ζεσξίαο απφ ηνλ McLaren ζπληειείηαη ζε ζπλάξηεζε κε
δχν άιιεο ζεσξεηηθέο αλαθνξέο: ηελ παγθνζκηνπνίεζε θαη ην λενθηιειεπζεξηζκφ.
Γηαηί, φπσο ήδε έρνπκε ηζρπξηζηεί, νη πνιηηηθέο θαη νηθνλνκηθέο δηαξζξσηηθέο
αιιαγέο ζε παγθφζκην επίπεδν ήηαλ δχν βαζηθνί ιφγνη πνπ έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν
γηα λα αλαθάκςεη ην ελδηαθέξνλ ησλ θξηηηθψλ παηδαγσγψλ γηα ηε καξμηζηηθή
αλάιπζε θαη ηνλ ηζηνξηθφ πιηζκφ. ΢ηελ πεξίπησζε απηή, ε καξμηζηηθή δηαιεθηηθή
γίλεηαη απνθαζηζηηθφ εξγαιείν πξνζέγγηζεο ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο ηνπ
θαπηηαιηζκνχ. Σν βαζηθφ καξμηζηηθφ εξψηεκα ηεο ηαμηθήο δηακάρεο ζηνλ
θαπηηαιηζκφ δηαθνξνπνηεί ηνλ McLaren απφ ηνλ Giroux, πνπ ζπλερίδεη ζην ηέινο
ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 λα ζεσξεί ηνλ πνιηηηθφ κεηακνληεξληζκφ αλαγθαίν γηα ηελ
θαηαλφεζε ηεο ζχγρξνλεο θνπιηνχξαο (Giroux, 1999, 95). Αληίζεηα, γηα ηνλ
McLaren, ε καξμηζηηθή ζεσξία ησλ ηάμεσλ απνηειεί ην πιεξέζηεξν ζχζηεκα
αλάιπζεο ηεο ζπλνιηθήο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Έηζη, ε ζπκβνιή ηεο
επαλαζηαηηθήο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ζηελ αλάπηπμε ηεο ηαμηθήο ζπλείδεζεο
απνηειεί ζεκαληηθφ πνιηηηθφ δηαθχβεπκα ζηε ζεκεξηλή ζπγθπξία. ΋κσο, ν McLaren
δελ πεξηνξίδεηαη ζ‟ απηφ. Θέηεη ζην επίθεληξν ηεο θξηηηθήο ηνπ ηελ θαπηηαιηζηηθή
θξίζε θαη ηελ αλαδηνξγάλσζε ηνπ επαλαζηαηηθνχ θηλήκαηνο. Πηζηεχεη φηη ε θξίζε
πνπ δηαπεξλά ηνλ παγθφζκην θαπηηαιηζηηθφ ηζηφ θαη ε πξνζσξηλή ππνρψξεζε ησλ
ζπιινγηθψλ αγψλσλ γηα ηελ αιιαγή ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ κπνξεί λα
ιεηηνπξγήζνπλ σο έλαο ηξφπνο αλαζχληαμεο ησλ επαλαζηαηηθψλ θηλεκάησλ, ζηνλ
νπνίν επαλαπξνζδηνξίδνληαη νη δπλαηφηεηεο ησλ ηαμηθψλ δπλάκεσλ, ησλ δηεζλψλ

414
ζπκκαρηψλ θαη ησλ επηινγψλ ηνπ αληηθαπηηαιηζηηθνχ αγψλα (McLaren, 2000, 41).
Δμεηάδνληαο ηε ζεσξεηηθή αμηνπνίεζε ηεο παξαπάλσ νπηηθήο, γηα κηα παηδαγσγηθή
ηεο επαλάζηαζεο, ππνζηεξίδνπκε φηη νη ζέζεηο ηνπ Che ζπλππάξρνπλ ζην έξγν ηνπ
McLaren κε ην φξακα κηαο παηδαγσγηθήο γηα ηνλ 21 ν αηψλα, πνπ δελ ππνηηκά ηνλ
παγθφζκην ραξαθηήξα ησλ θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληθν-νηθνλνκηθψλ ζρέζεσλ θαη ηνπ
θαηακεξηζκνχ εξγαζίαο.

Καηά ηε γλψκε καο, απφ ην 1997 έσο ην 2005 ππάξρνπλ ζεκεία ζηηο
αλαιχζεηο ηνπ McLaren ηα νπνία, απφ κηα άπνςε, ζπζθνηίδνπλ ηε ζρέζε ησλ
ελλνηψλ θνηλσληθή ηάμε απφ ηε κηα κεξηά θαη θνηλσληθφ θχιν, θπιή, εζλφηεηα απφ
ηελ άιιε. Πξέπεη, σζηφζν, λα δηεπθξηλίζνπκε φηη απηά ηα ζεκεία θαλεξψλνπλ
επηκέξνπο δηαθπκάλζεηο ηεο αλάιπζεο ηνπ McLaren θαη δελ αθνξνχλ ηελ νπζία ηεο
παηδαγσγηθήο ηνπ νπηηθήο. Δλψ ην ζχλνιν ησλ αλαθνξψλ ηνπ αλαδεηθλχνπλ ηελ
αλάιπζε ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ σο πξνλνκηνχρν ρψξν ζηνλ πνιηηηθφ ηνπ
πξνβιεκαηηζκφ, δε γίλεηαη απνιχησο ζαθέο θαηά πφζν νη ηαμηθέο ζρέζεηο
απνηεινχλ ην ζεκειηψδεο πιαίζην φισλ ησλ θνηλσληθψλ κνξθψλ δηαθνξάο. Σελ
πεξίνδν απηή ν McLaren ζα δειψζεη φηη κηα ζεσξία γηα ηηο θνηλσληθέο ηαπηφηεηεο
δελ απνθιείεη ηε ζχλδεζε θνπιηνχξαο (επνηθνδνκήκαηνο)-ζρέζεσλ παξαγσγήο
(νηθνλνκηθήο βάζεο). Οη κεηαβιεηέο θνηλσληθφ θχιν, θπιή, εζλνηηθή πξνέιεπζε,
ζεμνπαιηθφηεηα δελ ππνβηβάδνληαη ηειηθά ζε ζεσξεηηθά ζηνηρεία δεπηεξεχνπζαο
ζεκαζίαο, αιιά ελππάξρνπλ ζηελ ηζηνξηθή δηακφξθσζε ηνπ ηκπεξηαιηζκνχ.
Θεσξνχκε φηη ε λέα παηδαγσγηθή πξφηαζε πνπ πηνζεηεί ν McLaren δελ
εγθαηαιείπεη ηελ έλλνηα ηεο θνηλσληθν-πνιηηηζκηθήο ηαπηφηεηαο, αιιά ηελ
αλαζεσξεί ζην πιαίζην αλαθνξάο ηνπ ηζηνξηθνχ πιηζκνχ. Ζ επηινγή ηνπ απηή
βαζίδεηαη ζηε γεληθή δηαπίζησζε φηη ν λενθηιειεπζεξηζκφο αλαγνξεχεη ηνλ θφζκν
ησλ ηδεψλ ζε πξνλνκηαθφ πεδίν θπξηαξρίαο. Δπίζεο, ζπρλά, ηνπιάρηζηνλ κεηά ην
2000, νξίδεη ηελ ηζηνξηθή ζπγθπξία φρη σο κεηα-θνξληηθή, αιιά κε βάζε ηε
ζπληεινχκελε θαπηηαιηζηηθή αλαδηάξζξσζε, κε ζπλέπεηα λα εγθαηαιείπεηαη ξεηά ε
κεηακνληέξλα ζέζε γηα ην πέξαζκα ζε κηα άιιε επνρή, φπσο απηή δηαηππψζεθε
ζηελ πεξίνδν ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ. Αο κε μερλάκε φηη ην βαζηθφ
επηρείξεκα γηα ηελ «άθημε ηεο θνηλσλίαο ηεο πιεξνθνξίαο» είλαη φηη ε ηερλνινγηθή
εμέιημε θαη ε εηζαγσγή ησλ ππνινγηζηψλ ζηελ παξαγσγηθή ζθαίξα είρε σο
απνηέιεζκα, θπξίσο ηηο δεθαεηίεο 1970 θαη 1980, ην κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ
ζπλνιηθνχ κνληέινπ παξαγσγήο. Απηφ ην επηρείξεκα ν McLaren, ελψ ρξεζηκνπνηεί

415
ηνλ φξν κεηα-θνξληηθή θνηλσλία ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, ηψξα ην
ππνβάιιεη ζε θξηηηθή θαη, ηειηθά, ην ακθηζβεηεί.

Με βάζε ηελ παξαπάλσ αλάιπζε, ζπκπεξαίλνπκε φηη ν McLaren ηεο ηξίηεο

πεξηφδνπ αλαπιάζεη ηελ παηδαγσγηθή ηνπ νπηηθή κέζα απφ ην πξίζκα ηεο πνιηηηθήο
νηθνλνκίαο ηεο εθπαίδεπζεο ακθηζβεηψληαο, κε ηδηαίηεξε φκσο πξνζνρή, ην ξφιν
πνπ κπνξεί λα επηηειέζεη ζηηο ζεκεξηλέο ζπλζήθεο ηνπ παγθνζκηνπνηεκέλνπ
θαπηηαιηζκνχ ν αξηζηεξφο κεηακνληεξληζκφο. ΢ηελ εθδνρή ηνπ αξηζηεξνχ
κεηακνληεξληζκνχ ηεο αληίζηαζεο αληηπαξαβάιιεη κηα ηαμηθή αλάιπζε γηα ηελ
εθπαίδεπζε πξνζδνθψληαο φηη κε απηφλ ηνλ ηξφπν ε ζπγθεθξηκέλε αλάιπζε κπνξεί
λα ζπκβάιιεη ζηε δηακφξθσζε ηεο ζπιινγηθήο πνιηηηθήο δξάζεο. Ωζηφζν, νη ιίγεο,
πιένλ, αλαθνξέο ζηε ζεκαζία ηνπ αξηζηεξνχ ξηδνζπαζηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ δελ
αθπξψλνπλ ην πνιηηηθφ θαη ζεσξεηηθφ άικα ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ ακέζσο
κεηά ηελ έιεπζε ηεο λέαο ρηιηεηίαο. Μπνξνχκε ινηπφλ λα κηιάκε γηα πνιηηηθφ άικα
ζπγθξηηηθά κε ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν ηνπ έξγνπ ηνπ. Σν άλνηγκα ηνπ McLaren
πξνο ηνλ πνιηηηθφ ζηφρν ηεο απνθάιπςεο ησλ αηηηαθψλ-εζσηεξηθψλ
πξνζδηνξηζκψλ ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ θφζκνπ αλαγνξεχεη ην πξφβιεκα ηεο
εθπαίδεπζεο θαη ηεο ζπκβνιήο ηεο ζηνλ θνηλσληθφ θαηακεξηζκφ εξγαζίαο ζε
θεληξηθφ πνιηηηθφ δήηεκα. Κχξηνο πξνζαλαηνιηζκφο γίλεηαη ν κεηαζρεκαηηζκφο
ηνπ αηηήκαηνο γηα κηα δεκνθξαηηθή εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε ζε επαλαζηαηηθή
πνιηηηθή παξέκβαζε. Σν ζπκπέξαζκα απηφ καο ην επηηξέπνπλ: α) νη ζέζεηο ηνπ
McLaren γηα ηελ αλάγθε ππέξβαζεο ησλ αδηεμφδσλ ησλ κεηαξξπζκηζηηθψλ
εγρεηξεκάησλ, β) ε εζηίαζε ηεο αλάιπζεο ζηα δεηήκαηα ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο,
ηεο εξγαζίαο θαη ηεο ηαμηθήο δηακάρεο, γ) ε ζπζρέηηζε ηεο παγθνζκηνπνίεζεο θαη
ηνπ ηκπεξηαιηζκνχ, θαη δ) ε ζέζε ηνπ γηα ην ξφιν ηνπ ζχγρξνλνπ εζληθνχ θξάηνπο
ζην δηεζλή αληαγσληζκφ.

΢πλνςίδνπκε. Ζ ζπκβνιή ηνπ McLaren ζηελ εμέιημε ησλ ηδεψλ ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο ζηηο Ζ.Π.Α. θαη ζηε δηακφξθσζε ησλ ζεκαηηθψλ ηεο θαηεπζχλζεσλ
είλαη ζεκειηψδεο. Απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 κέρξη ζήκεξα, ν McLaren
έρεη δηαλχζεη κία πνξεία ζηελ παηδαγσγηθή ζεσξία πνπ μεθηλάεη απφ ην
θηιειεχζεξν αλζξσπηζκφ θαη ηηο λεν-καξμηζηηθέο επηξξνέο, πξνρσξεί ζην
ξηδνζπαζηηθφ κεηακνληεξληζκφ γηα λα θαηαιήμεη, ηειηθά, ζηελ αλεπηθχιαθηε
απνδνρή ηεο καξμηζηηθήο αλάιπζεο. Οη ζεσξεηηθέο δηεξεπλήζεηο ηνπ McLaren ηεο

416
ηξίηεο πεξηφδνπ ζπγθεθαιαηψλνληαη ζηελ θξηηηθή ηνπ απέλαληη ζην ζρνιείν ηεο
αγνξάο, ζηηο πνιηηηθέο πνπ εληζρχνπλ ηε λενζπληεξεηηθή ζηξνθή θαη ηε βαζχηεξε
θπξηαξρία ηνπ θεθαιαίνπ ζε φια ηα επίπεδα ηεο θνηλσληθήο δσήο. Οινθιεξψλνληαο
ηελ πεξηνδνιφγεζε ησλ ζέζεψλ ηνπ, θαηαιήγνπκε ζην θεληξηθφ ζπκπέξαζκα φηη,
ζε ζπλάξηεζε πάληα κε ηα ζεσξεηηθά/ελλνηνινγηθά κέζα πνπ επηιέγεη, ε απψηεξε
ζηφρεπζε ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ παξέκβαζεο είλαη ην πνιηηηθφ εγρείξεκα ηνπ
ζνζηαιηζηηθνχ αλζξσπηζκνχ θαη ε νηθνδφκεζε κηαο ρεηξαθεηεηηθήο παηδαγσγηθήο.

2. Ζ δηαθνξεηηθφηεηα ηεο νπηηθήο ησλ Giroux θαη McLaren γηα ην

γξακκαηηζκφ

Οη ζέζεηο ηνπ Giroux γηα ηε ζπγθξφηεζε κηαο θξηηηθήο ζεσξίαο αλαθνξηθά

κε ην γξακκαηηζκφ ζεκειηψλνληαη ζηηο γεληθφηεξεο παηδαγσγηθέο ηνπ αξρέο θαη
ζηηο πξνηάζεηο πνπ αλαδεηθλχνπλ ηνλ πνιηηηθφ ραξαθηήξα ηεο παηδαγσγηθήο σο
ζεσξεηηθήο θαη πξαθηηθήο δχλακεο αιιαγήο ησλ θπξίαξρσλ νπηηθψλ γηα ηε ζρέζε
ηνπ ζρνιείνπ κε ηελ θνηλσλία. Ζ επηζηεκνληθή ηνπ δνπιεηά γηα ηελ θξηηηθή
παηδαγσγηθή θαη ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ ζεσξνχκε φηη δηαγξάθεη παξφκνηεο
ηξνρηέο. Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή γεληθά θαη ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο εηδηθά
νηθνδνκνχλ κία νπηηθή κε ζθνπφ ε εθπαίδεπζε λα γίλεη δχλακε θνηλσληθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ θαη δεκνθξαηίαο. Οη ζεσξήζεηο ηνπ γηα ηελ παηδαγσγηθή
παίξλνπλ ζρήκα ζην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ, ζηε ζθαίξα νηθεηνπνίεζεο ηνπ
γξαπηνχ ιφγνπ θαη ησλ θεηκέλσλ, ζηελ αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο, ζηελ
θξηηηθή δηεξεχλεζε ησλ κνξθσηηθψλ πεξηερνκέλσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ
ζην ζρνιείν. Με βάζε απηφ ην ζπκπέξαζκα είλαη θαλεξφ φηη ε ξηδνζπαζηηθή
παηδαγσγηθή ζεσξία ηνπ Giroux εμεηδηθεχεηαη ζην δήηεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ. Απφ
κία επηζηεκνινγία-κεηαζεσξία γηα ηε γλψζε θαη ηελ εμνπζία πξνρσξάκε ζηελ
αμηνπνίεζε ηνπ ιφγνπ (γξαπηνχ θαη πξνθνξηθνχ) πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο
θνηλσληθήο απηνδηαρείξηζεο. Αο γίλνπκε φκσο πεξηζζφηεξν ζαθείο.

Ζ πξνζέγγηζε ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ ηελ νπνία πηνζεηεί ν Giroux ηε

δεθαεηία ηνπ 1980 θαη ε ζπζρέηηζή ηεο κε ηηο παηδαγσγηθέο ηνπ ζέζεηο, ζην πξψην
κέξνο ηεο κειέηεο καο ηελ αληίζηνηρε πεξίνδν, πξαγκαηνπνηείηαη κε βάζε ηνλ
εθπαηδεπηηθφ θαη πνιηηηθφ ζηφρν πνπ πξνθξίλεη, ηα πεδία ζηα νπνία επηιέγεη λα
αλακεηξεζεί κε ηηο αληίπαιεο θπξίαξρεο νπηηθέο, θαζψο θαη κε ηηο ζεσξεηηθέο

417
παξαδφζεηο πνπ αμηνπνηεί. Αλ ζηξέςνπκε ηελ πξνζνρή καο ινηπφλ ζηηο
παηδαγσγηθέο ζέζεηο ηνπ Giroux ηεο πξψηεο πεξηφδνπ, δηαπηζηψλνπκε φηη ε
πξφηαζή ηνπ ζεκειηψλεηαη ζηνλ παξαθάησ θεληξηθφ πνιηηηθφ θαη εθπαηδεπηηθφ
ζηφρν:

α) Κεληξηθφο πνιηηηθφο ζηφρνο ηνπ Giroux είλαη ε κνξθσηηθή ρεηξαθέηεζε

ησλ εθπαηδεπνκέλσλ, θαη ησλ θνηλσληθψλ ππνθεηκέλσλ επξχηεξα, γηα ηε ζπκκεηνρή
ηνπο ζηηο δηαδηθαζίεο ηνπ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ πξνο ηελ θαηεχζπλζε κηαο
ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο. Ζ νιφπιεπξε θξηηηθή ηνπ λενθηιειεχζεξνπ δφγκαηνο
απνηειεί βαζηθφ αθεηεξηαθφ ζεκείν γηα ηε ζπγθξφηεζε κηαο ζεσξίαο αλαθνξηθά κε
ηε ζχλδεζε ηεο ζχγρξνλεο θαζεκεξηλφηεηαο ηνπ ζρνιείνπ θαη ηεο θνηλσλίαο.
Σνλίδεηαη ε αλαγθαηφηεηα θαηαλφεζεο ησλ δηαδηθαζηψλ θνηλσληθνχ ειέγρνπ θαη
ηεο ζπληεξεηηθνπνίεζεο ηεο εθπαίδεπζεο, ελψ ε απνθάιπςε ηεο ζρέζεο αλάκεζα
ζηελ εμνπζία, ηελ ηδενινγία θαη ηελ εθπαίδεπζε ζπλδέεη ηνλ πνιηηηθφ κε ηνλ
εθπαηδεπηηθφ ζηφρν ηεο νπηηθήο ηνπ.

β) Ο εθπαηδεπηηθφο ζηφρνο ηεο νπηηθήο ηνπ απνηππψλεηαη ζηελ πξφζεζε λα

ζπλδεζεί ε παηδαγσγηθή κε ηελ πξννπηηθή ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο θαη ε κάζεζε κε
ηελ εκπεηξία θαη ηελ πξνζσπηθή ηζηνξία πνπ νη καζεηέο θέξλνπλ ζην ζρνιείν. Ο
Giroux ππνζηεξίδεη φηη ε κφξθσζε πνπ πξνζθέξεη ην ζρνιείν είλαη θνηλσληθά
θαηαζθεπαζκέλε. Με άιια ιφγηα, είλαη κία θνηλσληθή-ηζηνξηθή επηλφεζε θαη φρη
κία ζηαηηθή νληφηεηα. Δπηρεηξεί, έηζη, λα θσηίζεη ηνπο ηξφπνπο κε ηνπο νπνίνπο
ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο καζεηψλ αληηζηέθνληαη ζηελ αλαπαξαγσγή ησλ θνηλσληθψλ
αληζνηήησλ. Ωζηφζν, ε αληίζηαζε απηή πξέπεη γηα ηνλ Giroux λα ζπκπιεξψλεηαη
απφ ηελ εγθαζίδξπζε δεκνθξαηηθψλ ζρέζεσλ ζην ζρνιείν. Δκβαζχλεη ινηπφλ ζε
ζέκαηα ηα νπνία αθνξνχλ ηo κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ ζρνιείνπ ζε πεδίν δεκφζηαο
δεκνθξαηηθήο πξάμεο, ψζηε νη εθπαηδεπφκελνη λα είλαη ζε ζέζε λα ζηαζνχλ θξηηηθά
απέλαληη ζηηο δπλάκεηο πνπ δηακνξθψλνπλ ηε δσή ηνπο θαη λα ζπλδέζνπλ ηελ
ακθηζβήηεζε απηή κε ηελ πξάμε ηεο ζπιινγηθήο ζπκκεηνρήο.

Οη δχν παξαπάλσ ζηφρνη εμππεξεηνχληαη κε ην αίηεκα αθελφο ηνπ λα

πιεζηάζεη ε εθπαίδεπζε ζηελ πνιηηηθή θαη αθεηέξνπ λα αμηνπνηεζεί ε παηδαγσγηθή
απφ ηελ πνιηηηθή. Ο Giroux γηα λα αλαπηχμεη ηελ θξηηηθή ηνπ θαη λα πξνσζήζεη ηηο
ζέζεηο νη νπνίεο δηακνξθψλνπλ ην ραξαθηήξα ηεο νπηηθήο ηνπ επηιέγεη λα
αλακεηξεζεί κε ην θπξίαξρν παξάδεηγκα ηνπ επηζηεκνληθνχ ζεηηθηζκνχ ζηα πεδία

418
ηεο θνπιηνχξαο θαη ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο. Αλαδεηθλχεη ηε ζεκαζία ησλ
αλζξσπνινγηθψλ αλαιχζεσλ θαη αλαθέξεηαη ζπρλά ζην δηακεζνιαβεηηθφ ξφιν ησλ
θνηλσληθψλ θαηεγνξηψλ ηεο θπιήο, ηεο εζλφηεηαο, ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ, θαη ηεο
θνηλσληθήο ηάμεο. Ζ επηινγή απηή δελ πξαγκαηψλεηαη ζε ζεσξεηηθφ θελφ.
Βαζίδεηαη ζηελ αμηνπνίεζε ζπγθεθξηκέλσλ ελλνηνινγηθψλ ζηνηρείσλ (θνπιηνχξα,
εμνπζία, γλψζε, γιψζζα), ηα νπνία ελζσκαηψλνληαη ζην ζεσξεηηθφ ηνπ ζρήκα θαη
δηακνξθψλνπλ ηνλ ηζηνξηθφ ηνπο ραξαθηήξα απφ δηαλνεηηθέο παξαδφζεηο ηεο
ξηδνζπαζηηθήο θαη ηεο θηιειεχζεξεο θνηλσληθήο ζεσξίαο (λέα θνηλσληνινγία ηεο
εθπαίδεπζεο, ζεσξία ηεο αληίζηαζεο, ΢ρνιή ηεο Φξαλθθνχξηεο, λεν-καξμηζηηθή
παξάδνζε, John Dewey θαη Michel Foucault). Παξνκνίσο, ηελ πεξίνδν απηή, νη
αλαθνξέο ηνπ ζηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ εμππεξεηνχλ ηνλ πνιηηηθφ ζηφρν ηεο
αιιαγήο παξαδείγκαηνο ζηελ εθπαίδεπζε. Γειαδή, απνβιέπνπλ ζηε κεηαηφπηζε, σο
απνηέιεζκα επηζηεκνληθήο αληηπαξάζεζεο, απφ ηηο ηδενινγηθέο ζέζεηο ηνπ
ιεηηνπξγηζκνχ, ηεο γλσζηηθήο/εμειηθηηθήο θαη ξνκαληηθήο πξνζέγγηζεο, πξνο ηε
ζπδήηεζε γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ην γξακκαηηζκφ πνπ αλαδεηθλχεη ηε ζπλάθεηά
ηνπο κε ηελ θνηλσληθή γλψζε θαη ηηο επξχηεξεο ζρέζεηο εμνπζίαο. ΋κσο, ε
αμηνπνίεζε ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ αθνξά θαη ηελ πξννπηηθή λα αξζνχλ νη
θνηλσληθέο αληζφηεηεο ζην επίπεδν ηεο θνπιηνχξαο θαη ηεο νηθνλνκίαο. Ο Giroux
εθθξάδεη ξεηά ηελ πεπνίζεζε φηη ην θαηλφκελν ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ δελ είλαη
ηερληθφ πξφβιεκα ην νπνίν κπνξεί λα επηιπζεί κε παξεκβάζεηο ηερλνθξαηηθνχ
ηχπνπ ή κε λνζηαιγηθέο αλαθνξέο ζην εζληθφ παξειζφλ, αιιά πεξίπινθν θνηλσληθφ
δήηεκα πνπ αθνξά ηηο αληζφηεηεο ζην επίπεδν ηεο θπιήο, ηνπ θνηλσληθνχ θχινπ θαη
ηεο θνηλσληθήο ηάμεο. Ο ζηφρνο πνπ πξνθξίλεη, κέζσ κηαο θξηηηθήο ζεσξίαο γηα ην
γξακκαηηζκφ, είλαη ε βαζχηεξε θαηαλφεζε ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ απφ ηνπο
εθπαηδεπνκέλνπο θαη ε δξάζε ηνπο γηα ηελ αιιαγή ηνπ. Θεσξνχκε φηη ν θεληξηθφο
πνιηηηθφο θαη εθπαηδεπηηθφο ζηφρνο ηεο παηδαγσγηθήο ηνπ νπηηθήο κεηαθέξεηαη κε
πην απηή κνξθή ζην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ, φκσο ζε πεξηνξηζκέλε έθηαζε ηνπ
έξγνπ ηνπ. Με άιια ιφγηα, ν Giroux αμηνπνηεί ην ξηδνζπαζηηθφ ραξαθηήξα ησλ
παηδαγσγηθψλ ηνπ ηδεψλ ζηελ εξκελεία θαη παξαγσγή θεηκέλσλ, ζην πεδίν ηνπ
γξαπηνχ ιφγνπ, ηεο επηθνηλσλίαο, ηεο κάζεζεο θαη ησλ δηδαθηηθψλ παξεκβάζεσλ
γηα ηελ αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο. Ο γξακκαηηζκφο πξνβάιιεηαη φρη απιψο σο
κέζν θαηάθηεζεο ησλ ηθαλνηήησλ ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο, αιιά σο
θηλεηήξηα δχλακε ε νπνία ζπλδέεη ηηο παξαπάλσ ηθαλφηεηεο κε ηελ θαηαλφεζε ηεο

419
θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ησλ κεηαβνιψλ ηεο. ΢εκαληηθή απφ απηή ηελ
άπνςε πξέπεη λα ζεσξείηαη ε επηξξνή ηνπ Vygotsky. ΢ην πξφβιεκα ηεο
εμαθξίβσζεο ηνπ πνηεο ιεηηνπξγίεο είλαη αλαγθαίεο γηα λα γίλεη δπλαηή ε κάζεζε
ηεο γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο, ν Giroux εζηηάδεη ζηελ ςπρνινγηθή ζρέζε ηεο
γξαθήο, ηεο νκηιίαο θαη ηεο εζσηεξηθήο γιψζζαο. Απνδέρεηαη φηη ε αλάπηπμε ησλ
γισζζηθψλ ιεηηνπξγηψλ ζπληζηά δπλακηθή δηαδηθαζία κεηαζρεκαηηζκνχ κηαο
γιψζζαο γηα ηνλ ίδην ηνλ νκηινχληα ζε κία ζπληαθηηθά δνκεκέλε θαη θαηαλνεηή
γηα ηνπο άιινπο γιψζζα. Οπζηαζηηθά, ν Giroux αμηνπνηεί ηε ζέζε ηνπ ΢νβηεηηθνχ
ςπρνιφγνπ γηα ηελ πνιπδπλακηθφηεηα ηεο γισζζηθά αξζξσκέλεο ζθέςεο, ε
ζπκβνιή ηεο νπνίαο ζε κηα παηδαγσγηθή ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ θξίλεηαη
εμαηξεηηθά γφληκε.

Με βάζε ηα φζα αλαθέξακε, ζεσξνχκε φηη ε θξηηηθή παηδαγσγηθή σο

πιαίζην αλαθνξψλ θαη ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο σο πνιηηηζκηθή δχλακε
πξαγκάησζεο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ αλαθνξψλ αλαπηχζζνπλ ζην έξγν ηνπ Giroux
ηζρπξνχο δεζκνχο θαη πξνζεγγίδνπλ ην ζχλνιν ηεο παηδαγσγηθήο δηαδηθαζίαο σο
πνιηηηθή δηαδηθαζία.

΢πλνςίδνληαο ηηο ζέζεηο ηνπ Giroux γηα ην γξακκαηηζκφ ζηα ηέιε ηεο
δεθαεηίαο ηνπ 1980 θαη θπξίσο ζηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990,
δηαπηζηψλνπκε φηη επηρεηξείηαη ε ξηδνζπαζηηθνπνίεζε ηεο έλλνηαο ηνπ
γξακκαηηζκνχ κε ζηφρν ηελ θξηηηθή αθχπληζε ησλ εθπαηδεπνκέλσλ γηα ζηνραζκφ
θαη δξάζε. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ηνπ Giroux ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ
γίλεηαη κέζν πξνψζεζεο ηεο πνιηηηθήο ζπιινγηθήο πξάμεο πνπ εμπςψλεη ηελ
αληίιεςε ηνπ αηφκνπ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο δηεθδίθεζεο πνιηηηθψλ θαη
θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ. Ζ παηδαγσγηθή ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ, φπσο ηελ
νξηνζεηεί ν Ακεξηθαλφο παηδαγσγφο, ζα πξέπεη λα αλαπηχμεη ηνπο εξεπλεηηθνχο ηεο
πξνβιεκαηηζκνχο κε βάζε ηελ πνιηηηθνπνίεζε ηεο έλλνηαο ηεο δηαθνξάο, ε νπνία
ζα είλαη απαιιαγκέλε απφ ηα ζεσξεηηθά βαξίδηα ηνπ αληζηνξηθνχ πινπξαιηζκνχ. Ζ
παξαπάλσ ζέζε ζπκππθλψλεη ην πνιηηηθφ αίηεκα ηεο ζπλχπαξμεο ησλ αλζξψπσλ
κέζα απφ ηε δηαθνξεηηθφηεηα θαη έρεη ππφςε ηεο ηελ πνιπκνξθία ησλ θνηλσληθν-
πνιηηηζκηθψλ ζρέζεσλ. Σν εγρείξεκα απηφ ζπλαξζξψλεη ηε δηαθνξά κε ηηο αξρέο
ηεο ηζφηεηαο, ηεο δηθαηνζχλεο θαη ηεο ειεπζεξίαο. Δπηπιένλ, ζηε ζεσξία ηνπ Giroux
ν γξακκαηηζκφο γίλεηαη πεδίν απνθάιπςεο ησλ ζπλφξσλ ηνπ θνηλσληθνχ λνήκαηνο

420
θαη ησλ δπλάκεσλ πνπ θαζνξίδνπλ ηελ θνηλσληθή ηαπηφηεηα ηνπ ππνθεηκέλνπ. ΢ε
απηή ηε ζεψξεζε ζα ζπκπεξηιάβεη θαη ην δήηεκα ησλ αλαπαξαζηάζεσλ, ησλ
ηξφπσλ δειαδή κε ηνπο νπνίνπο απεηθνλίδνληαη νη θνηλσληθέο νκάδεο θαη ηα κέιε
ηνπο ζηα δεκφζηα θείκελα.

Θεσξνχκε φηη ε ξηδνζπαζηηθή ζεσξία ηνπ Giroux γηα ηελ εθπαίδεπζε

ζπλερίδεη λα εμεηδηθεχεηαη ζην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη κεηά ην 1990. Ζ
απνδνρή ηεο ηδέαο ηεο ζπλνξηαθήο παηδαγσγηθήο ζε απηή ηελ πεξίνδν ζπλεπάγεηαη
έλα ζπγθεθξηκέλν άλνηγκα ηνπ πξνβιεκαηηζκνχ ηνπ ζρεηηθά κε ην γξακκαηηζκφ.
Πην ζπγθεθξηκέλα, ε έλλνηα ηνπ ζπλνξηαθνχ γξακκαηηζκνχ σο απφξξνηαο ηεο
δεκφζηαο παηδαγσγηθήο πξνηείλεη κία θξηηηθή εκπινθή ηνπ ππνθεηκέλνπ κε ηνλ
θφζκν ηνπ θαη ππνδειψλεη ηελ θαηνρή πνιιαπιψλ ζέζεσλ κε βάζε ηηο νπνίεο ηα
άηνκα καζαίλνπλ λα «δηαβάδνπλ» θαη λα «γξάθνπλ» γηα ηελ θνηλσληθή δσή. Ο
Giroux ήδε απφ ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 αμηνπνηεί ην γξαπηφ ιφγν σο κέζν
αλάιπζεο θαη ζηνραζκνχ ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. ΢ηε δεχηεξε πεξίνδν
ηνπ έξγνπ ηνπ ε ζέζε απηή δελ εκθαλίδεηαη ππνηηκεκέλε, δηακεζνιαβείηαη φκσο
απφ ηελ επίδξαζε ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ θαη, γεληθφηεξα, απφ ηελ επηιεθηηθή
πξφζιεςε ησλ κεηακνληέξλσλ ζεσξήζεσλ. Σειηθά, ζχκθσλα κε ηελ αλάιπζε πνπ
έρνπκε θάλεη, κπνξνχκε λα ηζρπξηζηνχκε φηη ν Giroux ελδηαθέξεηαη γηα ηελ
αλάδεημε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζε πνιηηηθή δχλακε ζπλεηδεηνπνίεζεο θαη δξάζεο.

΢πζρεηίδνληαο ηνπο πνιηηηθνχο θαη εθπαηδεπηηθνχο ζηφρνπο ηεο

παηδαγσγηθήο ηνπ ζεσξίαο, φπσο απηή παξνπζηάζηεθε ζην πξψην κέξνο ηεο
κειέηεο καο, κε ηνπο αληίζηνηρνπο πνιηηηθνχο θαη εθπαηδεπηηθνχο ζηφρνπο ηεο ίδηαο
πεξηφδνπ γηα ην γξακκαηηζκφ επηδηψθνπκε λα δηεξεπλήζνπκε ηελ χπαξμε ή φρη
ζπλάθεηαο αλάκεζα ζηελ ζεσξία ηνπ γηα ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή θαη ηνλ θξηηηθφ
γξακκαηηζκφ. ΢χκθσλα ινηπφλ κε φζα ηζρπξηζηήθακε ζηελ πεξηνδνιφγεζε ησλ
παηδαγσγηθψλ ζέζεσλ ηνπ Giroux, πξνθχπηεη φηη νη ζέζεηο απηέο ζπγθιίλνπλ ζε έλα
επξχηεξν πνιηηηθφ εγρείξεκα νηθνδφκεζεο κηαο δεκνθξαηηθήο θνπιηνχξαο. Ο
Giroux ζεσξεί φηη νη πνιίηεο γηα λα ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζηηο δεκνθξαηίεο πξέπεη
λα καζαίλνπλ απφ φιν ην θάζκα ησλ εθπαηδεπηηθψλ ιεηηνπξγηψλ ηεο επξχηεξεο
θνηλσλίαο. Ηδηαίηεξα ζηελ ηξέρνπζα πνιηηηθή ζπγθπξία πξνθχπηεη ε αλάγθε λα
ππεξαζπηζηνχλ ηελ πξάμε ηεο θνηλσληθήο ζπκκεηνρήο, ηε δεκφζηα θαη πην δίθαηε
εθπαίδεπζε, λα αλαδείμνπλ ηηο αηηίεο ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ θαη λα

421
πξνβάιινπλ ην εθηθηφ ηνπ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ, ην αίηεκα δειαδή ηεο
ππέξβαζεο ησλ λενθηιειεχζεξσλ πνιηηηθψλ. Ο Giroux ελδηαθέξεηαη γηα ηελ αμία
πνπ έρεη ε εθπαίδεπζε ζηελ ππεξάζπηζε θαη εκβάζπλζε ηεο δεκνθξαηίαο ζηε θάζε
ησλ λενθηιειεχζεξσλ αλαδηαξζξψζεσλ θαη πνιηηηθψλ ησλ Reagan, Bush, Clinton,
ελψ, ηαπηφρξνλα, ελζσκαηψλεη ζηελ αλάιπζή ηνπ ην ζηνηρείν ηεο
«κηθξνπνιηηηθήο», θαζψο πηνζεηεί ηε κεηακνληέξλα ηδέα ηεο δηαθνξάο θαη ηνπ
«άθεληξνπ» ππνθεηκέλνπ. Σειηθά, έρνληαο ππφςε ην ζχλνιν ηνπ έξγνπ ηνπ ηε
ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν, πηνζεηήζακε ηελ θξηηηθή ησλ Cole θαη Hill θαη
ηνπνζεηήζακε πνιηηηθά ηνλ Giroux ζην ρψξν ηνπ αξηζηεξνχ ξηδνζπαζηηθνχ
θηιειεπζεξηζκνχ. Ζ δηακφξθσζε ηεο νπηηθήο ηνπ κε βάζε ηηο δηαλνεηηθέο
παξαδφζεηο ηνπ κεηακνληεξληζκνχ θαη ησλ πνιηηηζκηθψλ ζπνπδψλ νδεγεί ζε
ηξνπνπνίεζε ησλ παηδαγσγηθψλ ηνπ ζεσξήζεσλ. Ο Giroux ρξεζηκνπνηεί ηε
δεκφζηα παηδαγσγηθή θαη πξνσζεί ηελ ηδέα ηνπ αλνίγκαηνο ηεο παηδαγσγηθήο έμσ
απφ ηα αζθπθηηθά πιαίζηα ηνπ ζεζκνχ ηεο εθπαίδεπζεο. Με ηελ έλλνηα απηή, ε
ξηδνζπαζηηθή παηδαγσγηθή πξέπεη λα ζηξέςεη ην ελδηαθέξνλ ηεο ζηε κειέηε ησλ
πνιηηηζκηθψλ ζρέζεσλ θαη λα ελζσκαηψζεη ζηηο αλαιχζεηο ηεο ηα πεδία ηεο
δεκνθηινχο θνπιηνχξαο. Έηζη, ε παηδαγσγηθή κεηαζρεκαηίδεηαη ζε δχλακε πνπ
θσηίδεη ην πξφβιεκα ηεο παξαγσγήο ηεο γλψζεο θαη ηεο ζπγθξφηεζεο ηεο
ππνθεηκεληθφηεηαο ζε έλα πιήζνο θνηλσληθψλ πεδίσλ εθηφο ησλ νξίσλ ηνπ
επίζεκνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο. Ζ ζέζε απηή ζπλνςίδεη ηελ αλάγθε λα
αλαπηπρζνχλ πξαθηηθέο νη νπνίεο ζα επηηξέπνπλ ζηνπο εθπαηδεπφκελνπο λα
εμεηάδνπλ θξηηηθά ηελ δηθή ηνπο πνιηηηζκηθή εκπεηξία, ψζηε λα γίλνπλ «δηαβάηεο
ζπλφξσλ». Σειηθά, ν ζηφρνο ηεο δεκφζηαο παηδαγσγηθήο πξέπεη λα είλαη ε
εμνηθείσζε ησλ εθπαηδεπνκέλσλ κε ηελ θξηηηθή πξάμε θαηαλφεζεο ηεο
θαζεκεξηλήο δσήο ησλ αλζξψπσλ θαη ε αλάπηπμε ηεο ηθαλφηεηάο ηνπο λα
παξέκβνπλ ζε απηή γηα ηε δηακφξθσζε ελφο δηαθνξεηηθνχ κέιινληνο.

Ο Giroux δηαηεξψληαο, ηε δεθαεηία ηνπ 1990, ηελ επηξξνή ηνπ Freire ζην
έξγν ηνπ, ζα ππνζηεξίμεη φηη ν γξακκαηηζκφο είλαη έλα πνιηηηθφ ζρέδην δξάζεο πνπ
δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ αλάγλσζε, θαηαλφεζε θαη κεηαζρεκαηηζκφ ησλ εκπεηξηψλ
ηνπ ππνθεηκέλνπ, αιιά απνζθνπεί ζηελ αλαζπγθξφηεζε απηψλ ησλ εκπεηξηψλ κέζα
ζην πιαίζην ηεο θνηλσληθήο αληηπαξάζεζεο. Σν πνιηηηθφ εγρείξεκα ηνπ θξηηηθνχ
γξακκαηηζκνχ δελ εμαληιείηαη ζηελ εθκάζεζε ηεο γξαθήο θαη ηεο αλάγλσζεο, αιιά
δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζηηο αδχλακεο θνηλσληθέο νκάδεο λα ακθηζβεηνχλ ηηο

422
θπξίαξρεο πνιηηηθέο θαη λα δηακνξθψλνπλ ηνπο φξνπο δηεθδίθεζεο δηθαησκάησλ
ζην επίπεδν ησλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ, ηεο θνπιηνχξαο θαη ηεο νηθνλνκίαο. Ο
ξηδνζπαζηηθφο πινπξαιηζκφο, σο ζεκειηαθφ ζηνηρείν ηεο δεκνθξαηηθήο πνιηηηθήο
θνηλσλίαο, ζηνρεχεη ζηελ νπζηαζηηθή αιιαγή ησλ γεληθφηεξσλ πιηθψλ φξσλ δσήο.
Δπηπιένλ, ζην πιαίζην ηεο εθπαηδεπηηθήο θξηηηθήο, ν γξακκαηηζκφο πξέπεη λα
απνβιέπεη ζηελ θαηαλφεζε ησλ ηδενινγηθψλ θαη πνιηηηθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ
ζπλφινπ ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο. Ζ επηζηεκνληθή πξνζέγγηζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ κέζα απφ ηνπο θαθνχο ηεο ζρέζεο εμνπζία-γλψζε πεηπραίλεη ηελ
θξηηηθή αλάγλσζε ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη ηεο «ιέμεο». Ο Giroux επαλαιακβάλεη
φηη ην θχξην δηαθχβεπκα γηα ηελ θξηηηθή παηδαγσγηθή θαη ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ
είλαη ν κεηαζρεκαηηζκφο ηνπ ζρνιείνπ ζε δεκφζηα ζθαίξα, ε νπνία ζα επελεξγεί
ζηε δηακφξθσζε δεκνθξαηηθά ζθεπηφκελσλ πνιηηψλ. Θεσξεί φηη ε πξννπηηθή απηή
δελ είλαη άζρεηε κε ην εγρείξεκα ηνπ εθπαηδεπηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ θαη ηεο
ηξνπνπνίεζεο ησλ φξσλ ηνπ δεκφζηνπ δηαιφγνπ γηα ηελ εθπαίδεπζε. Με βάζε ηα
παξαπάλσ, ζπκπεξαίλνπκε φηη νη πνιηηηθνί θαη εθπαηδεπηηθνί ζηφρνη ηνπ Girνux
ζην επίπεδν ηεο εθπαηδεπηηθήο ζεσξίαο εμεηδηθεχνληαη ζην επίπεδν ηνπ
γξακκαηηζκνχ. Τπνζηεξίδνπκε, επίζεο, φηη ε έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο γίλεηαη ην
πεδίν κε βάζε ην νπνίν επηρεηξεί λα ζπγθξνηήζεη κία ελαιιαθηηθή -ζε ζρέζε κε ηελ
θπξίαξρε λεν-ζπληεξεηηθή- εθδνρή γηα ην γξακκαηηζκφ.

Αληηπαξαβάιινληαο ηψξα ηηο ζέζεηο ηνπ Ακεξηθαλνχ παηδαγσγνχ ζηηο δχν

πεξηφδνπο πνπ εμεηάζακε, ζεσξνχκε φηη ε πξφζιεςε ηνπ κεηακνληεξληζκνχ (κε
κεγαιχηεξε επθξίλεηα κεηά ην 1990), αιιά θαη ε αιιαγή ησλ πξνηεξαηνηήησλ ηεο
επίζεκεο λεν-ζπληεξεηηθήο πνιηηηθήο πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ «πνιηηηζκηθνχ
γξακκαηηζκνχ» ζπλεπάγνληαη κία ηξνπνπνίεζε ηεο νπηηθήο ηνπ γηα ην
γξακκαηηζκφ. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε κεηαηφπηζε ηνπ ζεσξεηηθνχ ηνπ
πξνβιεκαηηζκνχ πξνο ηνλ «πνιπκνξθηθφ γξακκαηηζκφ» αληαλαθιά ηε λέα
επαλαζηαηηθή ζρέζε (φπσο ηελ αληηιακβάλεηαη ν ίδηνο) αλάκεζα ζηελ ηερλνινγία
θαη ηηο ηαπηφηεηεο ησλ ππνθεηκέλσλ. Οη ηερλνινγηθέο θαηλνηνκίεο, φπσο ην
δηαδίθηπν, ηα ςεθηαθά ζπζηήκαηα επηθνηλσλίαο θαη ε θαισδηαθή ηειεφξαζε, θαηά
ηνλ Ακεξηθαλφ παηδαγσγφ, δηακνξθψλνπλ λέα δεδνκέλα ζην ρψξν ηεο θνπιηνχξαο.
Ο Giroux, ζηε δεχηεξε πεξίνδν ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ δηαδξνκήο, αλαθέξεηαη ζην
δηεπξπκέλν θαη πνιιαπιφ γξακκαηηζκφ. Ζ αλαθνξά απηή, θαζψο θαη ε ελίζρπζε
ηνπ ζηνηρείνπ ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ζηε ζεσξία ηνπ, πξνζηίζεηαη ζηελ αθεηεξηαθή

423
ζέζε γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηνπ γξακκαηηζκνχ. Μία ζηαζεξή βάζε φκσο θαη γηα ηηο
δχν πεξηφδνπο είλαη ε πνιηηηθή έλλνηα ηεο θνπιηνχξαο θαη ν ζηφρνο ηεο ζχλδεζεο
ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ην θνηλσληθφ πιαίζην. Γηα ην ιφγν απηφ ζα ππνζηεξίμνπκε φηη
ε λέα δηεπξπκέλε ελλνηνιφγεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ αλαπηχζζεη ηηο ζέζεηο ηνπ
ρσξίο, σζηφζν, λα έξρεηαη ζε ξήμε κε ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν. Με άιια ιφγηα, ε
επηινγή απηή ζπληζηά κία επδηάθξηηε ηνκή, αιιά κέζα ζηε ζπλέρεηα ηνπ έξγνπ ηνπ.
Ο θεληξηθφο πνιηηηθφο θαη εθπαηδεπηηθφο ζηφρνο ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ ηνλ
νπνίν πηνζεηεί ν Giroux παξακέλεη ε πξννπηηθή ζπγθξφηεζεο ελφο ξηδνζπαζηηθνχ
πξνζαλαηνιηζκνχ πξνο ηε δεκνθξαηηθή θαη ρεηξαθεηεκέλε θνηλσλία.

΢ηελ πεξίπησζε ηνπ Peter McLaren, κειεηψληαο ηε ζπλνιηθή δηαδξνκή ηνπ

έξγνπ ηνπ, ζπκπεξαίλνπκε φηη ην θχξην ζψκα ησλ ζέζεψλ ηνπ γηα ην γξακκαηηζκφ
δηακνξθψλεηαη θαηά βάζε ηε δεθαεηία ηνπ 1990, πεξίνδν θαηά ηελ νπνία ε
κεηακνληέξλα παξάδνζε θαη ε παηδαγσγηθή ζθέςε ηνπ Paulo Freire έρνπλ
επεξεάζεη νπζηαζηηθά ηνλ επηζηεκνληθφ ηνπ πξνζαλαηνιηζκφ. Οη ζεσξεηηθέο
έλλνηεο, νη νπνίεο ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηε δηακφξθσζε ηεο νπηηθήο ηνπ McLaren
γηα ην γξακκαηηζκφ, αλαδεηθλχνληαη ππφ ηελ επηξξνή ησλ παξαπάλσ παξαδφζεσλ
πνπ ζεκειηψλνπλ ην έξγν ηνπ ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 θαη ζηηο αξρέο ηεο
δεθαεηίαο πνπ αθνινπζεί. Θεσξνχκε φηη ε ρξήζε ησλ ελλνηψλ εκπεηξία, γιψζζα,
ππνθεηκεληθφηεηα θαη θξηηηθή ζπλείδεζε, θνηλή ινγηθή ρσξίο λα παίξλεη
εθηεηακέλε κνξθή ζην πεδίν ησλ ζεσξήζεψλ ηνπ γηα ην γξακκαηηζκφ ηελ πεξίνδν
απηή ζπλδέεηαη κε ηελ επηξξνή ηνπ κεηακνληέξλνπ θαη ηεο ζεσξίαο ηνπ Freire ζην
έξγν ηνπ. Ωζηφζν, ε πιεξέζηεξε θαηαλφεζε ησλ ελλνηψλ απηψλ θαη ηεο ζπκβνιήο
ηνπο ζηε ζπγθξφηεζε ησλ παηδαγσγηθψλ ηνπ ζέζεσλ καο θέξλεη πην θνληά ζηνλ
ππξήλα ηεο επηζηεκνληθήο- πνιηηηθήο ηνπ ζθέςεο.

Ζ ζέζε ηνπ φηη ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο, σο κνξθσηηθή δχλακε

πξνζέγγηζεο ηνπ θφζκνπ, πξέπεη λα ζπκπεξηιάβεη ζηηο ζηνρεχζεηο ηνπ ηελ αλάδεημε
ηεο «αζηάζεηαο» ησλ λνεκάησλ θαη ηελ απνζπαζκαηηθφηεηα ησλ επηζηεκνληθψλ
ζεσξήζεσλ ηεθκεξηψλεη ηε ζρέζε ηεο πξνβιεκαηηθήο ηνπ κε ην κεηακνληέξλν. Ο
McLaren, πξνζεισκέλνο ζε κηα ξηδνζπαζηηθή εξκελεία ηνπ κεηακνληέξλνπ,
δειψλεη φηη ε ηαπηφηεηα ηνπ θάζε αηφκνπ ζπγθξνηείηαη κε θξηηήξην έλα ζχλνιν
πνιιαπιψλ ζέζεσλ θαη ιφγσλ ζηε βάζε ηνπ θνηλσληθνχ δεζκνχ ηεο «λέαο επνρήο».
Σαπηφρξνλα, ε πηνζέηεζε ηεο θξηηηθήο κεηαδνκηζηηθήο αληίιεςεο γηα ην

424
γξακκαηηζκφ ζπλνδεχεη ηελ επηινγή λα απνθεπρζνχλ ηα ζεσξεηηθά αδηέμνδα ηνπ
«αληηδξαζηηθνχ κεηαδνκηζκνχ», ν νπνίνο αλαδεηθλχεη ην θείκελν ζε θχξην
παξάγνληα ηεο θνηλσληθήο αλάιπζεο. Γη‟ απηφ ην ιφγν, ν McLaren ζα ππνζηεξίμεη
φηη κία απζεληηθή θξηηηθή ζεψξεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ πξέπεη λα θηλεζεί κε
κεγαιχηεξε απνθαζηζηηθφηεηα πξνο ην πνιηηηθφ, λα δηεξεπλήζεη ηα λέα θνηλσληθά
πεδία πνπ παξάγνληαη θαη λα επηηχρεη ηε δηαιεθηηθή ζχλδεζε ζπκβνιηθνχ-πιηθνχ.
Με βάζε ηα παξαπάλσ, ππνζηεξίδνπκε φηη ε επίδξαζε ησλ κεηακνληέξλσλ ηδεψλ
νινθιεξψλεηαη ζηε ζεσξεηηθή έκθαζε ε νπνία δίλεηαη ζην ξφιν ησλ κίληηα σο
κεραληζκνχ εθπαηδεπηηθήο θνπιηνχξαο θαη ζην πεδίν ησλ ζπκβνιηθψλ
απεηθνλίζεσλ. Ο McLaren ζα δειψζεη φηη αζρνιείηαη κε ην γξακκαηηζκφ ησλ
Μ.Μ.Δ. γηαηί ζεσξεί φηη ην επξχηεξν πιαίζην ηεο παηδαγσγηθήο έξεπλαο έρεη
επεθηαζεί ζε φιν ην θάζκα ηεο θνηλσληθήο δσήο. Γίλνληαο ζεσξεηηθή έκθαζε ζηελ
θξηηηθή θαηαλφεζε θαη απνκπζνπνίεζε ησλ θπξίαξρσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο θαη ζηελ
αλάδεημε ηεο δεκνθηινχο θνπιηνχξαο ζε θαζνξηζηηθφ θνηλσληθφ πεδίν αλάιπζεο,
ζα ππνζηεξίμεη φηη ε ξηδνζπαζηηθή επαλαηνπνζέηεζε ηεο παηδαγσγηθήο δελ πξέπεη
λα αγλνεί ηελ πξφηαζε ηνπ Freire αλαθνξηθά κε ην γξακκαηηζκφ. Τπφ απηή ηελ
έλλνηα, ν γξακκαηηζκφο γίλεηαη θαηαλνεηφο σο ζπιινγηθή δηαδηθαζία
ζπλεηδεηνπνίεζεο ησλ θαηαπηεζκέλσλ γηα ην μεπέξαζκα ησλ ζηξεβιψζεσλ πνπ
παξάγεη ε άκεζε εκπεηξία ηνπο.

Τπνζηεξίμακε φηη ε καξμηζηηθή επηξξνή δηαπεξλά ηηο βαζηθέο πιεπξέο ηνπ

έξγνπ ηνπ McLaren (ζεσξεηηθή ζηξνθή ε νπνία εκθαλίδεηαη σο απιή ηάζε πξνο ην
ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 θαη εμειίζζεηαη ζε πην απνθαζηζηηθή επηινγή ζηελ
αξρή ηεο δεθαεηίαο πνπ αθνινπζεί) θαη δηαζηαπξψλεηαη κε ηε ζεσξία ηνπ θξηηηθνχ
γξακκαηηζκνχ. ΢ε απηφ ην πιαίζην, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ζα ζπλδεζεί κε ην
ζχγρξνλν θαηακεξηζκφ εξγαζίαο θαη ηελ πνιηηηθή νηθνλνκία ηεο εθπαίδεπζεο. Με
άιια ιφγηα, πξνβάιιεηαη ηψξα σο θξίζηκε εθείλε ε εθδνρή ηνπ γξακκαηηζκνχ ε
νπνία βνεζάεη ηνλ εθπαηδεπφκελν λα θαηαλνήζεη, λα εξκελεχζεη ηε ζχγρξνλε
εξγαζία θαη ηνπο εθπαηδεπηηθνχο φξνπο πνπ νδεγνχλ ζηελ θνηλσληθή αλαπαξαγσγή.
Ο McLaren επηρεηξεί ηελ αμηνπνίεζε ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο ζην πεδίν ηνπ
ζρνιηθνχ γξακκαηηζκνχ. Ωζηφζν, ην πξφβιεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ ηελ πεξίνδν
απηή δελ θαζνξίδεη ηε ζθέςε ηνπ Peter McLaren, ζέζε πνπ επηβεβαηψλεηαη απφ ην
πεξηνξηζκέλν εχξνο αλαθνξψλ θαη επαιεζεχεη ηνλ αξρηθφ καο ηζρπξηζκφ γηα ηε
ζχλδεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ, θπξίσο, κε ηε κεηακνληέξλα παξάδνζε. ΢ε απηφ ην

425
πιαίζην, ν γξακκαηηζκφο αμηνπνηείηαη σο αληηπξφηαζε ζην θπξίαξρν ξεχκα ηνπ
ιεηηνπξγηζκνχ, πνπ πξνζιακβάλεη ηελ πξφζθηεζε ηνπ γξαπηνχ θαη πξνθνξηθνχ
ιφγνπ σο αηνκηθή δηεξγαζία, σο παξνρή πξφζβαζεο ζε ζπγθεθξηκέλα είδε
θεηκέλσλ θαη φρη σο θνηλσληθφ θαηλφκελν.

Με βάζε ηα πξνεγνχκελα, ζεσξνχκε θξίζηκε ηε ζπζρέηηζε ησλ ζέζεψλ ηνπ

γηα ην γξακκαηηζκφ κε ηηο γεληθφηεξεο παηδαγσγηθέο ηνπ αληηιήςεηο, ζηε βάζε ησλ
πνιηηηθψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ ζηφρσλ νη νπνίνη πηνζεηνχληαη απφ ηνλ ίδην ζηα δχν
δηαθξηηά, αιιά αιιεινζρεηηδφκελα απηά πεδία. Τπελζπκίδνπκε φηη σο βαζηθφο
πνιηηηθφο ζηφρνο -θαηά ηε δεχηεξε πεξίνδν ηνπ έξγνπ ηνπ, φπσο έρεη αλαδεηρζεί ζην
πξψην κέξνο ηεο εξγαζίαο καο- πξνβάιιεηαη ε πξννπηηθή ηνπ ζπλνιηθνχ
θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ θαη ηεο αληίζηαζεο. Ο McLaren ππνζηεξίδεη φηη θάζε
παηδαγσγηθή πξφηαζε, αλ δε ζπλνδεχεηαη απφ έλα ζρέδην θνηλσληθν-πνιηηηθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ, δελ επηηξέπεη ηε ζπζηεκαηηθή ζεψξεζε ηεο εθπαίδεπζεο σο
πεδίνπ θνηλσληθήο δξάζεο θαη ηεο θνηλσλίαο σο ηζηνξηθήο νληφηεηαο, ζην
εζσηεξηθφ ηεο νπνίαο δηακνξθψλνληαη νη δεδνκέλνη ζπζρεηηζκνί εμνπζίαο. Ο
McLaren ζηνρεχεη ζηε γλψζε ηεο αληηθαηηθφηεηαο ηνπ θφζκνπ, πνπ ηειηθά
επηηξέπεη ην κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ. Ζ γλψζε απηή, σζηφζν, πξνυπνζέηεη ηε ζχλδεζε
ηνπ ηνπηθνχ κε ην ζχλνιν ησλ θνηλσληθψλ θαη παγθφζκησλ δνκηθψλ ζρέζεσλ.
Δλζσκαηψλεη, επίζεο, ην ζηνηρείν ηεο θνηλσληθήο δξάζεο θαη ηνπ πνιηηηθνχ
αθηηβηζκνχ έμσ απφ ηα φξηα ησλ παξαδνρψλ ηνπ εληαίνπ θαη αδηαίξεηνπ
ππνθεηκέλνπ ηεο ηζηνξίαο. Ο McLaren επηθξίλεη ηνλ αθειή πινπξαιηζκφ, γηαηί
ζρεηηθνπνηεί ηε δηαθνξά θαη εκθαλίδεη ηνλ «άιινλ» εθηφο ησλ ηζηνξηθψλ
πξνυπνζέζεσλ νη νπνίεο ηνλ ζπγθξνηνχλ, ρσξίο λα ακθηζβεηήζεη ηηο θπξίαξρεο
ζρέζεηο εμνπζίαο πνπ επηθαζνξίδνπλ ην θνηλσληθν-ηζηνξηθφ πιαίζην κέζα ζην νπνίν
δηεμάγεηαη ε αληηπαξάζεζε ησλ δηαθνξεηηθψλ «θσλψλ». Παξάιιεια, θαη ζε ζρέζε
κε ηνλ πνιηηηθφ ζηφρν πνπ ζρεκαηνπνηήζακε παξαπάλσ, ν εθπαηδεπηηθφο ζηφρνο
ηεο νπηηθήο ηνπ δηακνξθψλεη ην ραξαθηήξα ηνπ απφ ηελ πξφζεζε λα ζπλδεζεί ε
παηδαγσγηθή κε ηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή θξηηηθή. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε
παηδαγσγηθή ηεο απειεπζέξσζεο, ζέζε πνπ έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηελ παξάδνζε ηνπ
Freire θαη πηνζεηεί ζηνλ ζηνραζκφ ηνπ ν McLaren, αλαδεηθλχεη ζε θεληξηθφ
πξφβιεκα ηελ θξηηηθή δηακφξθσζε ηεο ζπλείδεζεο ησλ εθπαηδεπνκέλσλ, ηελ
παηδαγσγηθή θαηάζηαζε πνπ ζα μεθηλήζεη απφ ηηο ίδηεο ηηο αλάγθεο ηνπο θαη ζα ηνπο
θάλεη λα ζθεθηνχλ ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηηο δηαδηθαζίεο αιιαγήο ηνπ θφζκνπ.

426
 Σειηθά, παηδαγσγηθνί θαη πνιηηηθνί ζηφρνη ζπγθιίλνπλ πξνο ηελ αιιαγή ηνπ
εθπαηδεπηηθνχ παξαδείγκαηνο (ελφο ζπλφινπ αξρψλ γηα ηελ εθπαίδεπζε) θαη, θαη‟
επέθηαζε, ζηε ζπλνιηθφηεξε πξνζπάζεηα θνηλσληθήο αιιαγήο κέζα απφ ζπιινγηθέο
κνξθέο δξάζεο ζην ζρνιείν θαη ζηελ θνηλσλία. Ο ζηφρνο απηφο ζεκειηψλεηαη ζηε
γλψζε ηνπ θφζκνπ θαη ζηελ θηλεκαηηθή δξάζε πνπ απηή ζπλεπάγεηαη. Ο McLaren
ζεσξεί φηη νη πξαθηηθέο θαη νη ηδέεο ηηο νπνίεο πηνζεηνχλ νη εθπαηδεπφκελνη ζηελ
θαζεκεξηλή ηνπο δσή πξνζθέξνπλ δπλαηφηεηεο γηα ζπδήηεζε εληαγκέλεο, φκσο,
ζηα επξχηεξα θνηλσληθά θαη πνιηηηζκηθά ζπκθξαδφκελα. Ζ παηδαγσγηθή ηνπ
McLaren πξνηείλεη ηελ αλάδεημε ησλ ζρέζεσλ θαηαπίεζεο, ηελ θαηαλφεζε ησλ
ζπκβνιηθψλ κνξθψλ δσήο θαη ηε ζπγθξφηεζε ζπιινγηθψλ ζθαηξψλ δξάζεο ζηελ
θνηλσλία. Πξνηείλεη, κε δπν ιφγηα, ηελ θξηηηθή πνπ ζπλεπάγεηαη ηελ πξάμε ηεο
ρεηξαθέηεζεο.

΢πλδένληαο ηνπο παξαπάλσ πνιηηηθνχο/εθπαηδεπηηθνχο ζηφρνπο κε ην πεδίν

ηνπ γξακκαηηζκνχ, δηαπηζηψλνπκε φηη νη αλαθνξέο ηνπ McLaren ζηνλ θξηηηθφ
γξακκαηηζκφ εμππεξεηνχλ ηνλ πνιηηηθφ ζηφρν λα ακθηζβεηεζεί θαη λα αιιάμεη ε
θπξίαξρε νπηηθή γηα ηελ εθπαίδεπζε. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε δνπιεηά ηνπ McLaren
ζην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ πξνζβιέπεη ζηελ απνθάιπςε ησλ ηδενινγηθψλ
πξνυπνζέζεσλ νη νπνίεο ζπγθξνηνχλ ηελ «θνηλή ινγηθή» θαη ζην πέξαζκα απφ ηνλ
«πνιηηηζκηθφ γξακκαηηζκφ» ζην γξακκαηηζκφ ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο. Γηα ηελ
αλάπηπμε ηεο ξηδνζπαζηηθήο νπηηθήο γηα ην γξαπηφ ιφγν θξίλεηαη αλαγθαία ε
πξννδεπηηθή κεηαβνιή ηεο ζθέςεο ησλ εθπαηδεπφκελσλ πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηνπ
θξηηηθνχ αλαζηνραζκνχ, ηεο απηναληίιεςεο θαη ηεο κεηαζρεκαηηζηηθήο δξάζεο.
Παξνκνίσο, ν McLaren αλαδεηθλχεη ζε πξσηαξρηθφ πνιηηηθφ ζηφρν ηελ
ελδπλάκσζε ησλ θαηαπηεζκέλσλ νκάδσλ, ηελ εκπέδσζε ηεο αλαγθαηφηεηαο ηνπ
αγψλα θαη ηελ εζηθή ηεο απειεπζέξσζεο. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο, θαηά ηνλ
McLaren, κπνξεί λα αμηνπνηεζεί πνιηηηθά φρη κφλν γηα ηελ αλαζεψξεζε ηνπ
πεξηερνκέλνπ ηεο εθπαίδεπζεο, αιιά θαη γηα ηε ζπγθξφηεζε ελφο ζψκαηνο ζέζεσλ
πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ ππεξάζπηζε ησλ πνιηηηθψλ δηθαησκάησλ θαη ζηε ζεκειίσζε
ηεο δεκνθξαηίαο. Αληηπαξαβάιινληαο ηνπο πνιηηηθνχο θαη εθπαηδεπηηθνχο ζηφρνπο
ηεο παηδαγσγηθήο ηνπ ζεσξίαο, φπσο απηή παξνπζηάζηεθε ζην πξψην κέξνο ηεο
κειέηεο καο γηα ηελ πεξίνδν ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ, κε ηνπο αληίζηνηρνπο
πνιηηηθνχο θαη εθπαηδεπηηθνχο ζηφρνπο ηεο ίδηαο πεξηφδνπ γηα ην γξακκαηηζκφ,
θαηαιήγνπκε ζην ζπκπέξαζκα φηη ν McLaren ελδηαθέξεηαη γηα ηελ αμηνπνίεζε ηεο

427
εθπαίδεπζεο ζηελ πξννπηηθή κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ θπξίαξρσλ θνηλσληθψλ
ζρέζεσλ, ρσξίο λα παξαγλσξίδεη ηε ζεκαζία ηεο θνηλσληθνπνιηηηθήο δξάζεο γηα
ηελ αιιαγή ησλ θαηαπηεζηηθψλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ. Βέβαηα, ε ζηφρεπζε απηή,
ηε δεθαεηία ηνπ 1990, δελ αθνξά ην κεηαζρεκαηηζκφ ησλ ζρέζεσλ παξαγσγήο νη
νπνίεο βξίζθνληαη ζηελ θαξδηά ηνπ θαπηηαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη πξνζδηνξίδνπλ
κε απνθαζηζηηθφ ηξφπν ην επίπεδν ηεο εθπαίδεπζεο θαη, γεληθφηεξα, ηεο
θνπιηνχξαο. Σε ζέζε απηή ζα ηελ ππνζηεξίμεη ν McLaren θαηά ηελ ηξίηε πεξίνδν
ηεο επηζηεκνληθήο ηνπ δηαδξνκήο, δειαδή ηελ πεξίνδν πνπ ε απάληεζε ζην
πξφβιεκα ηεο θνηλσληθήο ρεηξαθέηεζεο αλαδεηείηαη κε ζαθή ηξφπν ζηελ
νπκαληζηηθή καξμηζηηθή ζθέςε. Σειηθά, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ηνπ McLaren
ζπλεπάγεηαη ρσξίο ακθηβνιία ηελ πνιηηηθή αλάγλσζε ηνπ θφζκνπ, ζπλνδεπφκελε
πάληα απφ ην θνηλσληθφ αίηεκα ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ ζρέζεσλ εθκεηάιιεπζεο
θαη θαηαπίεζεο πνπ ηνλ ζπγθξνηνχλ.

Με βάζε ηηο πξνεγνχκελεο ζπκπεξαζκαηηθέο παξαηεξήζεηο, ζεσξνχκε φηη

νη ζέζεηο ηνπ McLaren γηα ην γξακκαηηζκφ δελ απνθιίλνπλ νπζηαζηηθά απφ ηηο
αληίζηνηρεο ζέζεηο ηνπ Giroux. ΢πγθξίλνληαο ηηο βαζηθέο πιεπξέο ην έξγνπ ησλ δχν
παηδαγσγψλ γηα ην γξακκαηηζκφ, ηδηαίηεξα σο ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990,
δηαθξίλνπκε επηκέξνπο δηαθνξνπνηήζεηο κφλν. Θεσξνχκε φηη ε θεληξηθή έλλνηα ε
νπνία εκπινπηίδεη ηελ πξνζέγγηζε ηνπ Giroux θαη ηε δηαθνξνπνηεί απφ ηελ
αληίζηνηρε πξνζέγγηζε ηνπ McLaren είλαη εθείλε ηεο δηαθνξάο. Ζ έλλνηα δηαθνξά
(φπσο θαη απηή ηνπ ζπλνξηαθνχ γξακκαηηζκνχ) ζηε ζεσξία ηνπ Giroux γηα ην
γξακκαηηζκφ έρεη θεληξηθή, απηφλνκε ζέζε, ελψ ζηελ πεξίπησζε ηνπ McLaren
ελζσκαηψλεηαη ζηηο έλλνηεο εκπεηξία θαη θξηηηθή ζπλείδεζε. Ζ ζηνηρεηνζεηεκέλε
ζχδεπμε ησλ ελλνηψλ δηαθνξά θαη ζπλνξηαθφο γξακκαηηζκφο αμηνπνηείηαη πην
νπζηαζηηθά ζηελ πξνβιεκαηηθή ηνπ Giroux, ν νπνίνο επαλαιακβάλεη ηε ζεκαζία
ηεο πνιηηηθήο ηεο δηαθνξάο γηα ηνλ εθπαηδεπφκελν ζηελ αλαδήηεζε δσλψλ
ζπλάληεζεο κε ην δηαθνξεηηθφ. Αλ θαη ε επηξξνή ησλ ζέζεσλ ηνπ Freire γηα ηνλ
γξακκαηηζκφ πνηέ δελ έπαςε λα έρεη απνθαζηζηηθή ζπκβνιή ζηε ζθέςε ηνπ
Giroux, ζεσξνχκε φηη ν McLaren αμηνπνηεί ζηελ πξνβιεκαηηθή ηνπ, ηε δεθαεηία
ηνπ 1990, κε κεγαιχηεξε έκθαζε ηηο ζέζεηο ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ. Απηφ
γίλεηαη εκθαλέο ζηελ αμηνπνίεζε ηεο έλλνηαο ηεο θξηηηθήο ζπλείδεζεο, ε νπνία
παξαπέκπεη ζηνλ Freire θαη ζηε δηάθξηζή ηεο απφ ηελ αθειή ζπλείδεζε. Δπίζεο,
ζηελ πεξίπησζε ηνπ Giroux επηζεκάλακε κία ζρεηηθή εμέιημε ησλ ζέζεψλ ηνπ

428
αλαθνξηθά κε ηα θνηλσληθά πεδία ζηα νπνία αμηνπνηείηαη ν γξακκαηηζκφο, ρσξίο
φκσο απηφ λα ζπληζηά απνθαζηζηηθή ηνκή ζηε ζπλέρεηα ηνπ έξγνπ ηνπ. Οη
αλαθνξέο ηνπ ζην γξακκαηηζκφ δηαγξάθνπλ κία πνξεία απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο
ηνπ 1980 θαη ρξεζηκνπνηνχλ έλα δηεπξπκέλν θάζκα δηαλνεηηθψλ παξαδφζεσλ,
φπσο ηνπ Freire, ηνπ Gramsci θαη ηεο λέαο θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο, γηα λα
θαηαιήμνπλ κε πην μεθάζαξε κνξθή ζηνλ θξηηηθφ κεηακνληεξληζκφ ηεο δεχηεξεο
πεξηφδνπ. ΢ηελ πεξίπησζε ηνπ McLaren, παξαηεξνχκε κία εμέιημε απφ ηελ θξηηηθή
πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ ππφ ηελ επηξξνή ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ
πξνο ην γξακκαηηζκφ ηεο πνιηηηθήο νηθνλνκίαο κε θφλην ηελ παγθνζκηνπνίεζε ησλ
θαπηηαιηζηηθψλ θνηλσληθψλ ζρέζεσλ. Απφ ηελ πιεπξά ηνπ McLaren, ην ηδενινγηθφ
άλνηγκα πνπ νινθιεξψλεηαη κεηά ην 2000 πξνο ηελ αλεπηθχιαθηε απνδνρή ηεο
καξμηζηηθήο ζεσξίαο, ζεκαηνδνηεί ηελ επηινγή ελφο δηαθνξεηηθνχ (ζε ζρέζε κε ηελ
πξνεγνχκελε πεξίνδν, αιιά θαη ζε ζρέζε κε ηνλ Giroux) δξφκνπ. ΋κσο, νη
πνιηηηθνί θαη εθπαηδεπηηθνί ζηφρνη ηνπο νπνίνπο ζέηνπλ νη δχν παηδαγσγνί
εθθξάδνπλ ηε δεθαεηία ηνπ 1990 έλα θνηλφ αίηεκα: ηελ πξφζιεςε ηνπ
γξακκαηηζκνχ ζην επίπεδν ηνκήο ηνπ ζπκβνιηθνχ κε ην πιηθφ θαη ηελ
απνδνθηκαζία ηεο θπξίαξρεο ζέζεο φηη ν γξακκαηηζκφο ζπληζηά αηνκηθή δηεξγαζία
πνπ πξνζβιέπεη ζηελ αλάπηπμε ηερληθψλ δεμηνηήησλ. Γηα ηνπο Giroux θαη
McLaren, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο επελεξγεί ζηελ πξννπηηθή ηεο θνηλσληθήο
κεηαβνιήο θαη ζηνλ εθδεκνθξαηηζκφ ηεο δεκφζηαο δσήο. Ζ ηζηνξηθή ζρέζε
γλψζεο-εμνπζίαο, δηακεζνιαβνχκελε απφ ην ζηνηρείν ηεο αλζξψπηλεο δξάζεο
γίλεηαη ην θέληξν ελφο πξνβιεκαηηζκνχ ν νπνίνο ζπλδέεηαη κε ην εγρείξεκα λα
πιεζηάζεη ε εθπαίδεπζε ζηελ πνιηηηθή θαη ε πνιηηηθή ζηελ εθπαίδεπζε.

΋ζνλ αθνξά ηε ζπζρέηηζε ησλ ζέζεσλ ηνπ Freire κε ηηο ζέζεηο ησλ Giroux
θαη McLaren αλαθνξηθά κε ην γξακκαηηζκφ, είλαη θαλεξφ φηη ν Freire άζθεζε
ζεκαληηθφηαηε επίδξαζε ζηελ νπηηθή ησλ δχν Ακεξηθαλψλ παηδαγσγψλ. Ζ ζέζε
απηή ζεκειηψλεηαη ζηελ αλάιπζε πνπ θάλακε ζην έλαην θεθάιαην, αιιά θαη ζηελ
παξαδνρή ηνπ ίδηνπ ηνπ Giroux θαη ηνπ McLaren φηη πίζσ απφ ην πνιηηηθφ
εγρείξεκα ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο θαη ηεο ξηδνζπαζηηθήο εθδνρήο ηνπ
γξακκαηηζκνχ βξίζθεηαη ην έξγν ηνπ Freire (McLaren, 2000, 162, θαη Giroux, 1983,
228 , Giroux, 1988, 61, Giroux, 2006, 285). ΋κσο, θαη ν Freire ζα δερζεί ηε
γνληκφηεηα ησλ επαθψλ ηνπ κε ηνπο Ακεξηθαλνχο θξηηηθνχο παηδαγσγνχο. Πην
ζπγθεθξηκέλα, ζε φ,ηη αθνξά ηε ζπκβνιή ηνπ Henry Giroux ζηε δηακφξθσζε

429
ζεκαληηθψλ πηπρψλ ηνπ έξγνπ ηνπ, ζηνλ πξφινγν ηνπ βηβιίνπ ηνπ Giroux Theory
and Resistance in Education:A Pedagogy for the Opposition ζα δειψζεη φηη ε
πξψηε επαθή πνπ είρε κε θείκελν ηνπ Giroux ήηαλ ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ
1970, φηαλ ν δεχηεξνο ηνπ έζηεηιε έλα άξζξν θαη δεηνχζε ηε γλψκε ηνπ. Ο Freire
ζα ζπκθσλήζεη κε ηελ θξηηηθή καηηά κε ηελ νπνία ν Giroux πξνζεγγίδεη ηνλ θφζκν
θαη κε ηελ απφξξηςε ησλ εζθαικέλσλ δηρνηνκήζεσλ πνπ πξνάγεη ζην έξγν ηνπ, ην
νπνίν ραξαθηεξίδεηαη απφ κηα θξηηηθή θαηαλφεζε ηεο ηζηνξίαο απαιιαγκέλεο απφ
ηα ζεσξεηηθά βαξίδηα ηνπ ππνθεηκεληθνχ ηδεαιηζκνχ θαη ηνπ κεραληζηηθνχ
αληηθεηκεληζκνχ (Freire, 2001, xiii-xiv). Αιινχ, ν Freire ζα ππνζηεξίμεη φηη έρεη
πηνζεηήζεη ζην πνιηηηθφ ηνπ ζθεπηηθφ ηηο ζέζεηο ηνπ Giroux γηα ηελ αλζξψπηλε
θνηλσληθή δξάζε, ηε ζπγθξφηεζε ελαιιαθηηθψλ δεκφζησλ ζθαηξψλ ακθηζβήηεζεο
θαη ην ξφιν ησλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ. Δπίζεο, ζπκκεξίδεηαη απφιπηα ηε
δηεπξπκέλε ζεψξεζε ηεο παηδαγσγηθήο σο δχλακεο θνπιηνχξαο πνπ ππεξβαίλεη ηα
ζχλνξα ηνπ επίζεκνπ εθπαηδεπηηθνχ ζεζκνχ (Freire, 2001, 60-61).

Δμεηδηθεχνληαο ηελ πξνεγνχκελε ζπκπεξαζκαηηθή παξαηήξεζε (αλαθνξηθά

κε ηελ επηξξνή ηνπ Freire ζην εγρείξεκα ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο) γηα ηνλ θάζε
παηδαγσγφ ρσξηζηά, ππνζηεξίδνπκε ηα εμήο. Πξψηνλ, ζην πεδίν ηνπ γξακκαηηζκνχ,
φπσο ήδε έρνπκε ηζρπξηζηεί, ν Giroux πηνζεηεί ηε βαζηθή πνιηηηθή πξνηεξαηφηεηα
ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ πνπ πξνβάιιεη ηε ζέζε ηεο εκπινθήο ησλ καδψλ ζηε
δηαδηθαζία ηνπ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ πξνο ηελ θαηεχζπλζε κηαο
ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο θαη ηε ζπγθξφηεζε ηνπ ρεηξαθεηεκέλνπ ππνθεηκέλνπ
γηα ηελ θνηλσληθή απηνδηαρείξηζε, ζέζε ε νπνία κπνξεί λα αληρλεπζεί ζηελ
πξφζιεςε ησλ λεν-καξμηζηηθψλ ηδεψλ ηε δεθαεηία ηνπ 1980. ΢ε απηφ ην πιαίζην
ζέζεσλ θαη ζηφρσλ εληάμακε θαη ηνλ εθπαηδεπηηθφ ζηφρν ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ηνπ
ζρνιείνπ ζε πεδίν «δεκφζηαο δεκνθξαηηθήο πξάμεο». Απφ απηή ηελ άπνςε, ε
νπηηθή ηνπ Giroux γηα ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ ζε επίπεδν πνιηηηθψλ ζηφρσλ
εκθαλίδεη κηα αλαινγία ζέζεσλ κε απηή ηνπ Freire, ν νπνίνο δειψλεη φηη ν θξηηηθφο
γξακκαηηζκφο πξέπεη λα ελζσκαηψλεηαη ζε έλα επξχηεξν πνιηηηθφ εγρείξεκα
ζεκειίσζεο ηνπ δεκνθξαηηθνχ ζνζηαιηζκνχ. Βέβαηα, ν Freire πξνυπάξρεη ηζηνξηθά
ηνπ Giroux ζην ζεσξεηηθφ πεδίν ηεο παηδαγσγηθήο θαη ηνπ γξακκαηηζκνχ, γεγνλφο
πνπ καο επηηξέπεη λα επαλαιάβνπκε φηη ην επηζηεκνληθφ ηνπ έξγν ρξεζηκνπνηείηαη
σο θηλεηήξηα δχλακε ζηηο ζεσξήζεηο ησλ Ακεξηθαλψλ θξηηηθψλ παηδαγσγψλ.
Ωζηφζν, ζχκθσλα κε ηνλ Γξφιιην, κεηά ην 1990 έλα λέν ζηνηρείν ζηε ζθέςε ηνπ

430
Freire είλαη ε πξφζιεςε ηεο πξννδεπηηθήο κεηακνληεξληθφηεηαο θαη ε ζαθήο
δηάθξηζή ηεο απφ ηελ αληηδξαζηηθή κεηακνληεξληθφηεηα (Γξφιιηνο, 2005, 265). Ζ
εμέιημε απηή αθνξά ηδηαίηεξα ηε ζρέζε κηαο θξηηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ
κε ηελ απνθπγή ηεο κεραληζηηθήο θαηαλφεζεο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηελ
πνιιαπιφηεηα ησλ ηξφπσλ ζπγθξφηεζεο ηεο ππνθεηκεληθήο ηαπηφηεηαο 60. Καηά
ζπλέπεηα, δελ είλαη αβάζηκν λα ππνζέζνπκε φηη ε ρξήζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ φξνπ
(πξννδεπηηθή κεηακνληεξληθφηεηα) πξνθχπηεη σο θαξπφο ηεο ζπλεξγαζίαο πνπ
εμειίζζεηαη αλάκεζα ζηνλ Freire θαη ηνπο Ακεξηθαλνχο παηδαγσγνχο κεηά ην 1980
θαη ηδηαίηεξα ζηε δεθαεηία ηνπ 1990, ελψ ηαπηφρξνλα εληζρχεηαη απφ ηε
κεηαβαηηθφηεηα ηεο δηεζλνχο πνιηηηθήο ζπγθπξίαο ε νπνία ζθξαγίδεηαη απφ ηελ
θαηάξξεπζε ηνπ ηφηε «ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ».

Γεχηεξνλ, ζηελ πεξίπησζε ηνπ McLaren, ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο νξίδεηαη

ζην πεδίν ηεο θνπιηνχξαο θαη ηνπ αληαγσληζκνχ ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ γηα ηελ
απφθηεζε «θσλήο»61, δειαδή γηα ηε δηεθδίθεζε επλντθφηεξεο ζέζεο κέζα ζηηο
θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο δνκέο. ΋πσο έρνπκε ππνζηεξίμεη, ε ζέζε ηνπ McLaren γηα
ηε ζπγθξφηεζε κηαο ζεσξεηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ ζπλδέεηαη κε ηελ
πξφηαζε λα πηνζεηεζεί ν ππξήλαο ηεο ζθέςεο ηνπ Freire. Άιισζηε, ν ίδηνο ν
McLaren ζα ππνγξακκίζεη πσο απηφ πνπ επηρείξεζε λα πξνβάιιεη κε ην έξγν ηνπ ν
Freire είλαη κηα πξσηνπνξηαθή, ειπηδνθφξα αληίιεςε γηα ηε ζρέζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ κε ηελ αλζξψπηλε ρεηξαθέηεζε. ΋κσο, ε πεξηνδνιφγεζε ηνπ έξγνπ
ηνπ McLaren εληζρχεη ηελ άπνςε φηη ην κεγαιχηεξν εχξνο ησλ αλαθνξψλ ηνπ γηα
ην γξακκαηηζκφ θαιχπηεη ηελ πεξίνδν ηεο πξφζιεςεο ηνπ θξηηηθνχ
κεηακνληεξληζκνχ. Καη‟ απηφ ηνλ ηξφπν, αλαδεηθλχεηαη ε επίδξαζε ηνπ
κεηακνληεξληζκνχ ζηε δηακφξθσζε κηαο θξηηηθήο νπηηθήο γηα ην γξακκαηηζκφ κεηά
ην 1990, ρσξίο, σζηφζν, λα ππνηηκάηαη ε ζπκβνιή ηνπ Freire ζηελ εκβάζπλζε

60
΢ε θείκελφ ηνπ ην 1993 ζα γξάςεη φηη ν πξννδεπηηθφο κεηακνληεξληζκφο ζπλεηζθέξεη ζε κηα
νπζηαζηηθά δηαιεθηηθή θαηφπηεπζε ηεο ηζηνξίαο. Θα επηζεκάλεη, επίζεο, ηελ αλάγθε κηαο
αλαλεσκέλεο ξηδνζπαζηηθήο καηηάο πνπ δελ εμεγεί ηελ αλζξψπηλε χπαξμε κε ηνπο ζηελνχο θαθνχο
ησλ απνζπαζκαηηθψλ πξνζεγγίζεσλ ηεο ηαμηθήο ή θπιεηηθήο ζέζεο ηνπ αηφκνπ ζηηο ζχγρξνλεο
θνηλσλίεο (Freire, 1998, 21).
61
Ζ άπνςε απηή γηα ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ παξαπέκπεη ζην δηαθχβεπκα πνπ έζεζε ν Freire
αλαθνξηθά κε ηελ ηθαλφηεηα ησλ καδψλ λα εηζέιζνπλ ζην ηζηνξηθφ πξνζθήλην «νλνκαηίδνληαο ηνλ
θφζκν».

431
απηήο ηεο νπηηθήο. Θεσξνχκε φηη ε έκθαζε ηνπ McLaren ζηελ έλλνηα ησλ
πνιιαπιψλ γξακκαηηζκψλ θαη ζε απηφ πνπ απνθαιεί γξακκαηηζκφ ησλ Μ.Μ.Δ.,
ελψ έρεη ππφςε ηεο ηελ αληίιεςε ηνπ Freire γηα ηελ πνιπκνξθία ηνπ θφζκνπ,
δειψλεη κεγαιχηεξε εγγχηεηα ζην παξάδεηγκα ελφο κεηακνληεξληζκνχ ν νπνίνο
απνθεχγεη ηηο ζεσξεηηθέο θαη πνιηηηθέο αδπλακίεο κηαο αληηδξαζηηθήο ρξήζεο ηνπ
φξνπ. Καηά ηε γλψκε καο, ν ηζρπξηζκφο ηνπ McLaren πσο ν γξακκαηηζκφο ηνπ
Freire βξίζθεηαη πην θνληά ζην κεηακνληέξλν γξακκαηηζκφ 62 δελ αληαπνθξίλεηαη ζε
κηα νιηζηηθή πξνζέγγηζε ησλ ζέζεσλ ηνπ ηειεπηαίνπ, αλ ηνλ αληηπαξαβάιινπκε κε
ηνλ θεληξηθφ πνιηηηθφ ζηφρν ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ, δειαδή ην εγρείξεκα
ηνπ δεκνθξαηηθνχ ζνζηαιηζκνχ. ΢πκπεξαζκαηηθά, ζεσξνχκε φηη ν πνιηηηθφο
ζηφρνο ηνπ McLaren γηα ην γξακκαηηζκφ ηε δεθαεηία ηνπ 1990 εθθξάδεηαη ζηε
ζέζε φηη ν θξηηηθφο γξακκαηηζκφο κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζην μεπέξαζκα ηεο ζηελήο
ηερλνθξαηηθήο αληίιεςεο ηνπ φξνπ θαη ζηελ αλαπξνζαξκνγή ηνπ πξνο κηα
πξννδεπηηθή θαηεχζπλζε γηα ην πεξηερφκελν ηεο εθπαίδεπζεο. Ο βαζηθφο ππξήλαο
ηνπ ζθεπηηθνχ απηνχ κνξθνπνηείηαη απφ ην αίηεκα ηεο ππεξάζπηζεο ησλ πνιηηηθψλ
δηθαησκάησλ ζηηο Ζ.Π.Α. θαη ηεο ζεκειίσζεο ηεο δεκνθξαηίαο.

Σειηθά, κε βάζε φζα ππνζηεξίμακε παξαπάλσ, γίλεηαη θαλεξφ φηη ε νπηηθή

ηνπ Freire γηα ην γξακκαηηζκφ επελεξγεί κε απνθαζηζηηθφ ηξφπν ζηε δηακφξθσζε
ηεο ζρεηηθήο νπηηθήο ησλ Ακεξηθαλψλ παηδαγσγψλ. Ωζηφζν, ε ζπγθεθξηκέλε
επίδξαζε έρεη ακθίδξνκν ραξαθηήξα ζην πεδίν ηνπ ζεσξεηηθνχ αλνίγκαηνο ην
νπνίν θάλεη ν Freire κε ηελ πηνζέηεζε ηεο έλλνηαο ηνπ πξννδεπηηθνχ
κεηακνληεξληζκνχ. Σειηθά, ην έξγν ηνπ Βξαδηιηάλνπ παηδαγσγνχ, απφ ηελ άπνςε
ηνπ γξακκαηηζκνχ, ζπλδέεηαη ζηελά κε ηα βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο
παηδαγσγηθήο ησλ Giroux θαη McLaren ρσξίο λα θεηηρνπνηείηαη, εληζρχνληαο ην
ξηδνζπαζηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ησλ παηδαγσγηθψλ ηδεψλ ζηηο Ζ.Π.Α. θαη
ζπκβάιινληαο ζηελ εκβάζπλζε ηεο ζπδήηεζεο ζρεηηθά κε ην ξφιν ηνπ
γξακκαηηζκνχ ζηελ εθπαίδεπζε θαη ζηελ θνηλσλία.

Αλαιφγσο, ζεσξνχκε φηη ε ζθέςε ηνπ Ira Shor γηα ην γξακκαηηζκφ

ζπλδέεηαη κε ην θίλεκα ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ζηηο Ζ.Π.Α. Θεκειηψλεηαη, φπσο
ζα παξαδερζεί ν ίδηνο, ζηε ζηελή ζρέζε ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ κε ηνλ

62
Ηζρπξηζκφο πνπ δηαηππψλεηαη ζηελ εηζαγσγή ηνπ McLaren & Leonard: P. Freire: A Critical
Encounter (1993, 2-3).

432
θεκηληζηηθφ, πνιππνιηηηζκηθφ θαη λεν-καξμηζηηθφ ιφγν. ΢πγθξίλνληαο, σζηφζν, ηηο
ζέζεηο ηνπ, ζηε βάζε ησλ ζεσξεηηθψλ επηξξνψλ απφ ηηο νπνίεο δηακνξθψλνπλ ηνλ
ραξαθηήξα ηνπο, κε ηηο ζέζεηο ησλ Giroux θαη McLaren, έρνπκε λα θάλνπκε ηελ
εμήο παξαηήξεζε. Σν αίηεκα, πνπ εθθξάδεη ν Shor, γηα έλα δηθαηφηεξν ζρνιείν κε
ζαθή πξνζαλαηνιηζκφ ζηελ εκβάζπλζε ηεο δεκνθξαηίαο, παξαπέκπεη ζην θίλεκα
ηεο πξννδεπηηθήο αγσγήο θαη ζηνλ Dewey. Ο Dewey θαη ε θηιειεχζεξε αλάιπζε
πνπ θάλεη πεξηνξίδεηαη ζηελ έλλνηα ηεο εθπαηδεπηηθήο/θνηλσληθήο κεηαξξχζκηζεο,
ρσξίο λα ζέηεη ην αίηεκα ηεο αλαηξνπήο ησλ ηαμηθψλ ζπζρεηηζκψλ ζηηο Γπηηθέο
θνηλσλίεο. Τπφ απηή ηελ έλλνηα, ε πξφηαζε ηνπ Shor γηα ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ
θαη ηε δηδαζθαιία, ρσξίο λα παξαγλσξίδεη ηηο αδπλακίεο ηεο παηδαγσγηθήο πνπ
εγθιείεηαη ζηε ινγηθή ηνπ κεηαξξπζκηζκνχ, πξνζεγγίδεη ην πξφβιεκα ηεο
εθπαίδεπζεο κέζα απφ έλαλ αζαθή ζπγθεξαζκφ ηνπ «καζεηνθεληξηζκνχ» ηνπ
Dewey, ηεο πξφηαζεο ηνπ Freire γηα εγθαηάιεηςε ηνπ παηδαγσγηθνχ
απζνξκεηηζκνχ63 θαη ησλ ηδεψλ ηνπ Vygotsky γηα ηε κάζεζε σο ζπιινγηθά
νξγαλσκέλε δηαδηθαζία. Απφ απηή ηελ άπνςε, νη ζέζεηο ηνπ Shor έρνπλ θνηλά
ζηνηρεία κε ηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ ηνπ Giroux ηεο πξψηεο πεξηφδνπ. Ζ
παξαπάλσ ζχλζεζε ησλ επηξξνψλ ησλ Dewey, Freire θαη Vygotsky δηαηεξείηαη ζην
έξγν ηνπ Shor θαη ζηε δεθαεηία ηνπ 1990, γεγνλφο πνπ ηνλ δηαθνξνπνηεί απφ ηνπο
Giroux θαη McLaren, νη νπνίνη κεηαηνπίδνπλ ηνλ ππξήλα ηεο ζθέςεο ηνπο πξνο ην
κεηακνληέξλν θαη ηε ζχδεπμή ηνπ κε ηε ζεσξεηηθή παξάδνζε ηνπ Freire. Αλ θαη νη
ζπκπεξαζκαηηθέο επηζεκάλζεηο πνπ θάλνπκε εδψ γηα ηνλ ραξαθηήξα ησλ ζέζεσλ
ηνπ Shor ζρεηηθά κε κηα πνιηηηθή πξφζιεςε ηνπ γξακκαηηζκνχ δελ εμαληινχλ ηα
πεξηζψξηα αλάιπζεο ηνπ έξγνπ ηνπ, ζεσξνχκε φηη ε πξφηαζή ηνπ έρεη έλα ζαθή
θξηηηθφ πξνζαλαηνιηζκφ ν νπνίνο κνξθνπνηείηαη ζηελ απφξξηςε ηεο θπξίαξρεο
απνηακηεπηηθήο παηδαγσγηθήο. ΢πλεπψο, ην δηδαθηηθφ κνληέιν πνπ πξνθξίλεη ν
Shor γηα ηελ νηθεηνπνίεζε ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ κε ηελ παξάιιειε αλάπηπμε ηεο
πνιηηηθήο ζπλείδεζεο ηνπ εθπαηδεπφκελνπ παξνπζηάδεη ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ απφ
ηε ζθνπηά ηεο θξηηηθήο ακθηζβήηεζεο ησλ θαλνληζηηθψλ θαη ηερλνθξαηηθψλ
θπξίαξρσλ κνληέισλ πεξί γξακκαηηζκνχ ζηηο Ζ.Π.Α. θαη αιινχ.

63
Ο Shor θάλεη ζην έξγν ηνπ εθηεηακέλε ρξήζε ησλ φξσλ problem posing, dialogic teaching,
critical literacy, situated pedagogy, θ.ά., νη νπνίνη ζπλδένληαη κε ηε ζεσξεηηθή παξάδνζε ηνπ Paulo
Freire.

433
 Οινθιεξψλνληαο ηε ζπζρέηηζε ζέζεσλ εληφο ηνπ πιαηζίνπ ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο θαη κε βάζε φζα έρνπκε ππνζηεξίμεη ζην φγδνν θεθάιαην, ζεσξνχκε
φηη ε ζέζε ηνπ Macedo γηα ην γξακκαηηζκφ εληάζζεηαη ζην ίδην ζεσξεηηθφ πιαίζην
κε ηηο ζέζεηο ηνπ Freire θαη ηνπ Giroux. Ζ ζπκπεξαζκαηηθή απηή παξαηήξεζε
ηεθκεξηψλεηαη απφ ηελ αλαγθαία ζπλζήθε πνπ πξνβάιιεη ν Macedo ζηελ αλάιπζή
ηνπ, ζχκθσλα κε ηελ νπνία πξνυπφζεζε γηα ηε ζπγθξφηεζε κηαο ξηδνζπαζηηθήο-
ελδπλακσηηθήο πξφηαζεο γηα ην γξακκαηηζκφ είλαη ε θαηαλφεζε ηεο θνπιηνχξαο
ησλ ππνηειψλ νκάδσλ. Υσξίο απηή, πηνζεηνχκε αθνχζηα ηε ινγηθή ηεο θπξίαξρεο
ηάμεο πξαγκάησλ: ηελ αθνκνίσζε. Ζ κειέηε ησλ πξαθηηθψλ αληίζηαζεο ηηο νπνίεο
πηνζεηνχλ νη καζεηέο ηεο εξγαηηθήο ηάμεο αλαδεηθλχεη ηηο πξαγκαηηθέο δηαζηάζεηο
ηεο ρεηξαγψγεζεο θαη, ελ ηέιεη, ηεο ελζσκάησζήο ηνπο ζηελ θπξίαξρε ηδενινγηθή
ζθαίξα. Δπνκέλσο, ε πξφθιεζε γηα κηα απειεπζεξσηηθή πξφζιεςε ηνπ
γξακκαηηζκνχ είλαη ν κεηαζρεκαηηζκφο απηψλ ησλ αλνχζησλ αληηζηάζεσλ ζε
ζπλεηδεηή πξάμε ακθηζβήηεζεο ηνπ θνηλσληθνπνιηηηθνχ ζπζηήκαηνο. Βέβαηα, ε
κειέηε ησλ αλαθνξψλ ζην γξακκαηηζκφ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ Ακεξηθαλνχ
παηδαγσγνχ δελ απνθαιχπηεη θάπνηα ζρέζε ηεο πξφηαζήο ηνπ κε ην δηαθχβεπκα
ηνπ δεκνθξαηηθνχ ζνζηαιηζκνχ, φπσο ζπκβαίλεη ζηνλ Freire. Ωζηφζν,
δηαπηζηψλεηαη κία αλαινγία κε ηνλ θεληξηθφ πνιηηηθφ ζηφρν ηνπ Giroux: ηε
κνξθσηηθή ρεηξαθέηεζε ησλ εθπαηδεπνκέλσλ γηα ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηηο
δηαδηθαζίεο θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ. ΋κσο θαη εδψ κπνξνχκε λα
δηαπηζηψζνπκε επηκέξνπο δηαθνξνπνηήζεηο, θπξίσο ζε φ,ηη αθνξά ηα ζεκεία ζηα
νπνία δίλνπλ έκθαζε νη δχν παηδαγσγνί γηα ηελ επίηεπμε ηνπ παξαπάλσ ζηφρνπ. Ο
Giroux δίλεη έκθαζε ζην κεηαζρεκαηηζκφ ηνπ ζρνιείνπ ζε πεδίν δεκφζηαο πξάμεο
θαη ζηε δεκφζηα παηδαγσγηθή, ελψ ν Macedo ζηε ζρέζε ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ηελ
ηδενινγία θαη ηελ απνθάιπςε ηεο ηδενινγηθήο ρεηξαγψγεζεο πνπ πξνσζνχλ νη
θπξίαξρνη κχζνη (π.ρ. ε αλσηεξφηεηα ηνπ Γπηηθνχ πνιηηηζκνχ) βαζηζκέλνο, θαηά
θχξην ιφγν, ζηελ παηδαγσγηθή παξάδνζε ηνπ Freire. Ζ δηαπίζησζε απηή
δηεπθνιχλεη ηε δηάθξηζε ησλ ζέζεσλ ηνπ Macedo απφ ηηο ζέζεηο ησλ Giroux θαη
McLaren ηεο πεξηφδνπ ηνπ θξηηηθνχ κεηακνληεξληζκνχ. Παξ‟ φια απηά, ζεσξνχκε
φηη ν Macedo δελ παξαγλσξίδεη ηνλ πνιηηηθφ ραξαθηήξα ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη
επίζεο ππεξαζπίδεηαη -φπσο θάλνπλ θαη νη ππφινηπνη θξηηηθνί παηδαγσγνί- ηελ
αμηνπνίεζή ηνπ ζηελ εκβάζπλζε ηεο δεκνθξαηίαο. ΢πκπνξεχεηαη καδί ηνπο ζηελ
άξλεζε λα ππνβηβαζηεί ε αλάγλσζε θαη ε γξαθή ζε ηερληθφ πξφβιεκα ηεο

434
εθπαίδεπζεο. Απφ απηή ηε ζθνπηά, ηζρπξηδφκαζηε φηη νη ζέζεηο ηνπ δηαγξάθνπλ
παξφκνηα ηξνρηά κ‟ απηέο ησλ Freire, Giroux, McLaren θαη Shor, αθνχ πξνβάιινπλ
ην γξακκαηηζκφ φρη σο κέζν απφθηεζεο ηθαλνηήησλ αλάγλσζεο θαη γξαθήο, αιιά
σο θηλεηήξηα δχλακε ε νπνία ζπλδέεη ηηο παξαπάλσ ηθαλφηεηεο κε ηελ νιφπιεπξε
θαηαλφεζε ηεο θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ησλ κεηαβνιψλ ηεο. Ζ νπηηθή
απηή πξνηξέπεη γηα ηελ εμέηαζε ηξφπσλ κε βάζε ηνπο νπνίνπο ε θνηλσληθή
πξαγκαηηθφηεηα κπνξεί λα κεηαζρεκαηηζηεί. Καη, επνκέλσο, θξίλνπκε ηδηαίηεξα
γφληκε ηελ παξέκβαζή ηνπ ζηελ αληηπαξάζεζε γηα ην γξακκαηηζκφ αλάκεζα ζηελ
θξηηηθή παηδαγσγηθή θαη ηηο θπξίαξρεο ζπληεξεηηθέο παηδαγσγηθέο ζεσξήζεηο.

Σν θεληξηθφ εξψηεκα πνπ έζεζε ε κειέηε καο αθνξά ην εάλ ε νπηηθή ησλ
Giroux θαη McLaren γηα ην γξακκαηηζκφ ζπληζηά κηα ηδηαίηεξε νπηηθή, αλ
ζπγθξηζεί κε άιιεο πνπ έρνπλ αλαπηπρζεί ζην ίδην πεδίν. Γηα λα απαληήζνπκε ζην
παξαπάλσ εξψηεκα πξέπεη λα ηελ αληηπαξαβάιινπκε κε ηε λενζπληεξεηηθή θαη
ιεηηνπξγηθή νπηηθή γηα ην γξακκαηηζκφ ζην επίπεδν ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη
πνιηηηθψλ ζηφρσλ. Ζ θξηηηθή παηδαγσγηθή θαη ε νπηηθή γηα ην γξακκαηηζκφ πνπ
πηνζεηεί, φπσο έρνπκε δείμεη ζε πξνεγνχκελα ζεκεία ηεο κειέηεο καο, αλαδεηθλχεη
ζε θεληξηθφ πξφβιεκα ηελ θξηηηθή δηακφξθσζε ηεο ζπλείδεζεο ησλ
εθπαηδεπνκέλσλ, ηελ παηδαγσγηθή πξαθηηθή πνπ μεθηλάεη απφ ηηο ίδηεο ηηο αλάγθεο
ηνπο θαη θηάλεη ζηηο δηαδηθαζίεο αιιαγήο ηνπ θφζκνπ. Μία ηέηνηνπ ηχπνπ νπηηθή
γηα ην γξακκαηηζκφ πξνθξίλεη ηελ θξηηηθή θαηαλφεζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ηελ
απνθάιπςε ησλ ηδενινγηθψλ πξνυπνζέζεσλ νη νπνίεο ζπγθξνηνχλ ηελ «θνηλή
ινγηθή». Καη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν, ε ηδενινγηθνπνιηηηθή αληηπαξάζεζε κε ηα
θπξίαξρα λενθηιειεχζεξα θαη λενζπληεξεηηθά δφγκαηα έρεη ζθνπφ ην πέξαζκα απφ
ηνλ «πνιηηηζκηθφ γξακκαηηζκφ» ζηνλ «πνιηηηθφ γξακκαηηζκφ». Έηζη, ε αλάπηπμε
κηαο ξηδνζπαζηηθήο νπηηθήο γηα ηε γιψζζα θαη ην γξαπηφ ιφγν θαζηζηά αλαγθαίν
ηνλ πξννδεπηηθφ κεηαζρεκαηηζκφ ηεο αλζξψπηλεο ζπλείδεζεο πξνο ηελ θαηεχζπλζε
ηνπ θνηλσληθνχ ζηνραζκνχ, ηεο απηναληίιεςεο θαη ηεο πνιηηηθήο δξάζεο. Ο
θξηηηθφο γξακκαηηζκφο ηνπ Giroux εηδηθφηεξα, ζηηο πεξηφδνπο πνπ εμεηάζακε,
γίλεηαη πεδίν βαζχηεξεο θαηαλφεζεο ηνπ θφζκνπ, ελψ ηα απνηειέζκαηα απηήο ηεο
έξεπλαο κεηαθξάδνληαη ζε ζπγθεθξηκέλε δξάζε. Ο δηάινγνο -θαη φρη ε κεηαβίβαζε
πιεξνθνξηψλ θαη πνιηηηζκηθψλ βεβαηνηήησλ- πξνζαλαηνιίδεηαη ζηελ αλαθάιπςε
αιιαγψλ πνπ κπνξνχλ λα θάλνπλ νη άλζξσπνη ζηελ πξνζσπηθή θαη θνηλσληθή ηνπο
δσή. Με άιια ιφγηα, ε ζπγθεθξηκέλε πξφηαζε γηα ην γξακκαηηζκφ επεμεξγάδεηαη

435
ηε δπλαηφηεηα δηεθδίθεζεο πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ δηθαησκάησλ. Δδψ,
πξσηαξρηθή έκθαζε δίλεηαη ζηελ έλλνηα ηεο δηαθνξάο. Έλαο πξαγκαηηθά
κεηαζρεκαηηζηηθφο πξνζαλαηνιηζκφο ηνπ γξακκαηηζκνχ ζέηεη ην δήηεκα ησλ
θνηλσληθψλ ζπκθεξφλησλ θαη, θαηά ζπλέπεηα, ην πξφβιεκα ηνπ ζπζρεηηζκνχ
εμνπζίαο.

Ζ παξαπάλσ νπηηθή πξέπεη λα ζεσξείηαη αληίπαιε σο πξνο ηελ «πνιηηηζκηθή

δηάζηαζε ηνπ γξακκαηηζκνχ», πνπ πξνηείλνπλ ηα λενζπληεξεηηθά παηδαγσγηθά
δφγκαηα. Ο ραξαθηήξαο ηεο ζπγθξνηείηαη ζε κηα ξηδηθά δηαθνξεηηθή βάζε ζέζεσλ
απφ εθείλεο ησλ Hirsch, Bloom, Bennett θαη άιισλ δηαλννπκέλσλ ηεο λέαο Γεμηάο.
΢ηελ πεξίπησζε ηνπ «ζπληεξεηηθνχ γξακκαηηζκνχ» ν καζεηήο εκθαλίδεηαη σο
απηφλνκν ππνθείκελν πνπ ε δξάζε ηνπ ζπγθξνηείηαη αλεμάξηεηα απφ ηαμηθέο
δηακεζνιαβήζεηο θαη αληηθεηκεληθνχο πεξηνξηζκνχο. Ζ δηαδηθαζία θαηάθηεζεο ηεο
γλψζεο εκθαλίδεηαη σο νπδέηεξε, ρσξίο ε πξνεγνχκελε πνιηηηζκηθή εκπεηξία θαη
ην κνξθσηηθφ θεθάιαην (πνπ δηαθνξνπνηνχλ ηνπο καζεηέο) λα παίδνπλ θάπνην
ξφιν. Ζ κάζεζε παξνπζηάδεηαη, έηζη, σο ην απνηέιεζκα ησλ αηνκηθψλ
πξνζπαζεηψλ ζε έλα ζρνιείν θαη κηα θνηλσλία πνπ νη ηαμηθέο αληηζέζεηο έρνπλ
εμαυισζεί. Ζ ζπζρέηηζε αηνκηθήο επζχλεο-ζρνιηθήο επίδνζεο εμππεξεηεί ηειηθά ην
κχζν ησλ ίζσλ επθαηξηψλ ζηελ εθπαίδεπζε, ν νπνίνο απαιιάζζεη ην επίζεκν
θξάηνο θαη ηηο θνηλσληθέο δνκέο απφ ηελ επζχλε ηεο ιήςεο κέηξσλ γηα
ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο νκάδεο. ΋κσο, ε ηζφηεηα κεηαρείξηζεο, φηαλ δε
ζπλνδεχεηαη απφ ίζα απνηειέζκαηα, δε ζπκβάιιεη ζηελ άξζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ
θαη θνηλσληθψλ αληζνηήησλ. Ζ ίδηα εθπαηδεπηηθή αθεηεξία ζην πιαίζην ησλ
αζχκκεηξσλ ζρέζεσλ εμνπζίαο, ζπγθαιχπηεη ηηο βαζχηεξεο θνηλσληθν-νηθνλνκηθέο
αληζφηεηεο64. Ζ δηαθεξπγκέλε «ηζνλνκία» δελ αθνξά ηελ αζθνχκελε πνιηηηθή, ηε
ζθαίξα ησλ νηθνλνκηθψλ ακνηβψλ θαη ην πεδίν ησλ εξγαζηαθψλ ζρέζεσλ.

64
΢χκθσλα κε ηνλ Cummins, παξ‟ φιε ηελ εθηεηακέλε ξεηνξηθή πνπ πξνθξίλεη ηελ ηζφηεηα θαη
ηε δηθαηνζχλε σο θνηλσληθνχο ζηφρνπο ηνπ ζρνιείνπ, ειάρηζηεο αιιαγέο έρνπλ παξαηεξεζεί ζην
επίπεδν ησλ εθπαηδεπηηθψλ απνηειεζκάησλ ζηε Βφξεηα Ακεξηθή. Οη καζεηέο νη νπνίνη πξνέξρνληαη
απφ αδχλακεο θνηλσληθέο νκάδεο αληηπξνζσπεχνπλ ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ θαηεγνξηψλ κε
ρακειέο επηδφζεηο. (…) Οη εθπαηδεπηηθέο αιιαγέο επεξεάδνληαη πάξα πνιχ απφ ηηο εγθαζηδξπκέλεο
ζρέζεηο εμνπζίαο ζηελ επξχηεξε θνηλσλία. (…) Έηζη, δελ είλαη παξάμελν πνπ νη πεξηζζφηεξεο
εθπαηδεπηηθέο αιιαγέο αγγίδνπλ κφλν επηθαλεηαθά ηελ θνπιηνχξα ηνπ ζρνιείνπ θαη δελ απεηινχλ
ζνβαξά ηελ ππάξρνπζα δνκή ηεο εμνπζίαο (Cummins, 1999, 216-217).

436
Δπηπιένλ, ε νπδεηεξφηεηα ηεο κάζεζεο πνπ πξνηείλνπλ νη ζπληεξεηηθνί παηδαγσγνί
ζπλνδεχεηαη απφ κηα πξνλνκηαθή αμηνπνίεζε ησλ ηεζη ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο
θξίζεο ηνπ γξακκαηηζκνχ. Αληίζεηα, νη θξηηηθνί παηδαγσγνί ζεσξνχλ φηη ε
επίθιεζε ηεο επηζηεκνληθήο εγθπξφηεηαο ησλ ηεζη -θαη θαηά ζπλέπεηα ε
αμηνπνίεζή ηνπο ζηελ πεξίπησζε ηνπ γξακκαηηζκνχ- εδξάδεηαη ζε κηα
ηλζηξνπκεληαιηζηηθή αληίιεςε ηεο δηδαζθαιίαο. ΢πρλά, ε ρξήζε ηνπο θαιχπηεη
κεγάιν κέξνο ηνπ καζήκαηνο ζε βάξνο ησλ δηεξεπλεηηθψλ-δεκηνπξγηθψλ
δξαζηεξηνηήησλ. Σα ηεζη, ζχκθσλα κε απηή ηελ θξηηηθή, εηζάγνληαη ζηελ
εθπαηδεπηηθή πξάμε σο έλα πξνθαηαζθεπαζκέλν εξγαιείν ην νπνίν κεηαηξέπεη ηνπο
εθπαηδεπηηθνχο ζε πινπνηεηέο αληηθεηκεληθψλ παηδαγσγηθψλ ζηφρσλ. ΢ε απηή ηε
δηαδηθαζία, ν εθπαηδεπηηθφο δελ έρεη παξά λα δηαλείκεη ην ηεζη ζηνπο καζεηέο ηνπ
θαη λα ζπγθεληξψζεη ηα απνηειέζκαηα. ΢πλνςίδνληαο ηελ ηδενινγηθνπνιηηηθή
δηάθξηζε αλάκεζα ζηνλ θξηηηθφ γξακκαηηζκφ θαη ην ζπληεξεηηθφ γξακκαηηζκφ,
παξαηεξνχκε φηη, ελψ θαη νη δχν νπηηθέο κηινχλ γηα θξίζε ζην πεδίν ηνπ
γξακκαηηζκνχ θαη ηεο εθπαίδεπζεο γεληθφηεξα, ε πξνζέγγηζε πνπ θάλνπλ είλαη
δηαθνξεηηθή. Οη ζπληεξεηηθνί εληνπίδνπλ ην πξφβιεκα ηνπ γξακκαηηζκνχ ζηελ
έιιεηςε πιεξνθνξηψλ, ζηελ ππνβάζκηζε ησλ παξαδνζηαθψλ αμηψλ ηεο Γπηηθήο
θνπιηνχξαο, ζηελ εζηθή παξαθκή θαη ζηελ πεξηζσξηνπνίεζε ηεο θιαζηθήο γλψζεο.
Δδψ θπξηαξρεί κηα αληίιεςε έληνλεο παηξησηηθήο εζηθήο κε βάζε ηελ νπνία
ζπγθξνηείηαη ην ακεξηθαληθφ έζλνο. Αληίζεηα, νη θξηηηθνί δηαηππψλνπλ ηελ αλάγθε
λα εγθαζηδξπζεί κηα θξηηηθή ζρέζε ηνπ εθπαηδεπφκελνπ κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα, λα
αλαπηπρζνχλ θηλεκαηηθέο κνξθέο δξάζεο κε ζθνπφ ην δνκηθφ κεηαζρεκαηηζκφ ησλ
θνηλσληψλ. Ζ πξνβιεκαηηθή ηεο θξηηηθήο νπηηθήο ζηξέθεηαη γχξσ απφ ηε ζπκβνιή
ηεο εθπαίδεπζεο ζηε κεγέζπλζε ησλ θνηλσληθψλ αληζνηήησλ θαη ζηελ ππνρψξεζε
ηεο δεκνθξαηίαο ζηε δεκφζηα δσή. Καηά ηε γλψκε καο, ε πξφηαζε ησλ
ππνζηεξηθηψλ ηνπ «πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ» παξαπέκπεη ζε έλα
απνηακηεπηηθνχ-ζπζζσξεπηηθνχ ηχπνπ παηδαγσγηθφ κνληέιν πνπ, εληέιεη,
ιεηηνπξγεί «εμεκεξσηηθά». Ο «πνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο», σο δηαθξηηή νπηηθή
απφ εθείλε ηνπ «θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ», επηκέλεη ζηελ απνκλεκφλεπζε
γεγνλφησλ, ππνζηεξίδεη φηη πξέπεη λα αθνκνησζνχλ ζξεζθεπηηθέο θαη πνιηηηζκηθέο
αιήζεηεο, έρεη ζθνπφ ηελ θαηήρεζε θαη ηε ζπγθξφηεζε κηαο θνηλήο θνπιηνχξαο.
΋κσο, ε ηδέα ηεο θνηλήο θνπιηνχξαο, ππνγξακκίδεη ν Apple, «δελ κπνξεί λα είλαη
πνηέ επέθηαζε απηνχ πνπ κηα κεηνλφηεηα πηζηεχεη θαη ελλνεί», αιιά πξνυπνζέηεη

437
«ηε δεκηνπξγία ησλ απαξαίηεησλ ζπλζεθψλ, ψζηε φινη νη άλζξσπνη λα κπνξνχλ λα
ζπκκεηάζρνπλ ζηε ζπδήηεζε γηα ην ηη είλαη ζεκαληηθφ» (Apple, 2008, 174).

Σειηθά, ν «πνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο» είλαη κνλνδηάζηαηνο θαη αθήλεη έμσ

απφ ηε ζπδήηεζε ηελ παξάδνζε ηνπ «ληθεκέλνπ». Ο γξακκαηηζκφο, φκσο, σο
ηζηνξηθά δηακνξθσκέλν θαηλφκελν, πξέπεη λα ζεσξείηαη πεξηζζφηεξν ζχλζεηνο θαη
πεξίπινθνο. Με ιίγα ιφγηα, πξέπεη λα ελζσκαηψλεη ζηνλ πξνβιεκαηηζκφ ηνπ ην
ζηνηρείν ηεο δηακάρεο θαη ηεο ζχγθξνπζεο, ηηο ελαιιαθηηθέο νπηηθέο, ηνπο
επξχηεξνπο θνηλσληθνχο αληαγσληζκνχο θαη λα αλαδεηθλχεη ηα δηαθνξεηηθά
ζπκθέξνληα ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. Ζ αλάδεημε ησλ δηαθνξψλ απηψλ είλαη
αλάγθε λα ζπλνδεχεηαη θαη απφ κηα πνιηηηθή πξφηαζε ζχλζεζεο, λα δεκηνπξγεί ηηο
πξνυπνζέζεηο γηα ηε ζπγθξφηεζε ελφο ζπιινγηθνχ ππνθεηκέλνπ δξάζεο. Ο
πνιηηηζκηθφο γξακκαηηζκφο ηνλ πξνβιεκαηηζκφ απηφλ ηνλ απνξξίπηεη θαη εζηηάδεη
ζηελ θπξίαξρε θνπιηνχξα πηνζεηψληαο κηα ζηαηηθή, ειηηίζηηθε αληίιεςε γηα ηελ
ηζηνξία καθξηά απφ δηακάρεο, ακθηζβεηήζεηο θαη ζπκβηβαζκνχο. Καηά ζπλέπεηα,
ζεσξνχκε φηη ε νπηηθή ηνπ πνιηηηζκηθνχ γξακκαηηζκνχ ζπληζηά κία κνξθή
εγεκνληθνχ ιφγνπ, κία αθαδεκατθή παξεκβαηηθή πξαθηηθή πνπ εκθαλίδεηαη ζηηο
Ζ.Π.Α. ηε δεθαεηία ηνπ 1980 (ζε κηα πεξίνδν ζπληεξεηηθήο παιηλφξζσζεο) θαη
ζπκβάιιεη ζηελ ελίζρπζε ησλ πνιηηηθψλ ηεο λέαο Γεμηάο -ηεο πνιηηηθήο ησλ
θπβεξλήζεσλ Reagan θαη Bush.

΢ην έβδνκν θεθάιαην ηεο κειέηεο καο αλαθεξζήθακε ζηε ιεηηνπξγηθή

νπηηθή γηα ην γξακκαηηζκφ θαη ζηηο δηαθνξεηηθέο εθδνρέο ηεο. Ζ ζπγθεθξηκέλε
νπηηθή ππνζηεξίδεη φηη ζηελ πεξίνδν ησλ γεσπνιηηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ
αλαθαηαηάμεσλ ν γξακκαηηζκφο αλαδεηθλχεηαη ζε θξίζηκν δήηεκα. Ζ ηθαλφηεηα
ησλ αλζξψπσλ λα ρεηξίδνληαη γξαπηέο πιεξνθνξίεο ζε έλα πεξηβάιινλ απμεκέλσλ
αλαγθψλ γηα γξακκαηηζκφ απνηειεί δηαθχβεπκα γηα ηελ νηθνλνκηθή πνξεία ησλ
θνηλσληψλ θαη ηε ζπκκεηνρή ηνπ αηφκνπ ζην ζχγρξνλν θφζκν. Ζ ζπγθξφηεζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ κε βάζε ηα αμηψκαηα ηνπ ιεηηνπξγηθνχ κνληέινπ, φπσο ην
ζθηαγξαθήζακε ζην ζρεηηθφ θεθάιαην έρνληαο ππφςε ηηο νξηνζεηήζεηο ηνπ
Ο.Ο.΢.Α. θαη ηεο UNESCO, δελ αληαπνθξίλεηαη ζε κηα θνηλσληθνπνιηηηθή
ελλνηνιφγεζε ηνπ φξνπ. Αλάγεη ηε ζπιινγηζηηθή ηεο ζην ζεσξεηηθφ ζρήκα ηνπ
ηλζηξνπκεληαιηζκνχ, αθνχ δηαρσξίδεη ηα κεζνδνινγηθά δεηήκαηα απφ ην
ηδενινγηθφ ηνπο πιαίζην θαη αγλνεί ηε ζρέζε ησλ θνηλσληθν-πνιηηηθψλ δνκψλ κε

438
ηελ πξάμε ηεο αλάγλσζεο θαη ηεο γξαθήο. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε νπηηθή απηή
νχηε α-πνιηηηθή είλαη νχηε νπδέηεξε. Ζ θπξίαξρε ηάζε ηνπ ιεηηνπξγηθνχ
γξακκαηηζκνχ αλαγνξεχνληαο ζε δεηήκαηα αηρκήο ηελ επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε
ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηε ζχλδεζε απηνχ ηνπ ζηφρνπ κε ηελ εθπαίδεπζε ζε
ζπλζήθεο θαπηηαιηζηηθήο θπξηαξρίαο γίλεηαη βαζηά πνιηηηθή, αθνχ πξνηείλεη έλα
κνληέιν θνηλσληθήο νξγάλσζεο ηεο εξγαζίαο ζηα πξφηππα ηνπ επηρεηξεκαηηθνχ
ηνκέα. Δπίζεο, είλαη ακθηζβεηήζηκεο νη ζπγθιίλνπζεο ζέζεηο ηνπ Ο.Ο.΢.Α. θαη ηεο
UNESCO πσο ν γξακκαηηζκφο ζπλεπάγεηαη νπσζδήπνηε ηελ αηνκηθή πξφνδν θαη
ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε γηα φινπο. Ο αλαιθαβεηηζκφο δελ είλαη αηηία ηεο
θηψρεηαο, αιιά ζπλέπεηα. Ο ηξφπνο, επνκέλσο, πνπ ν Ο.Ο.΢.Α. πξνζπαζεί λα
απαληήζεη ζηελ νηθνλνκηθή, θνηλσληθή θαη εθπαηδεπηηθή θξίζε πεξηνξίδεηαη ζηα
φξηα ηεο θνηλσληθνπνηεηηθήο απνηειεζκαηηθφηεηαο ησλ εζληθψλ πξνγξακκάησλ
γξακκαηηζκνχ, παξαθάκπηνληαο ηηο πνιηηηθέο, πνιηηηζκηθέο θαη νηθνλνκηθέο
αληηζέζεηο θαη ζπγθξνχζεηο πνπ ηελ επεξεάδνπλ. Ζ ζέζε φηη ππάξρεη ζεηηθή
ζπλάθεηα αλάκεζα ζηνπο δείθηεο γξακκαηηζκνχ θαη ηελ θνηλσληθν-νηθνλνκηθή
αλάπηπμε πξνζδνθά ηελ αλαληίξξεηε ζπλαίλεζε ησλ θνηλσληψλ θαη επηρεηξεί λα
ζεκειηψζεη επηζηεκνληθά ηελ αλάγθε εθαξκνγήο πξνγξακκάησλ ηα νπνία
νπζηαζηηθά πξνεηνηκάδνπλ ηνπο λένπο λα δερζνχλ ηνλ θφζκν φπσο είλαη. ΢χκθσλα
κε ηνλ Apple, ν γξακκαηηζκφο δελ νδεγεί νπσζδήπνηε ζηελ νηθνλνκηθή επηηπρία.
Οη πξφζθαηεο νηθνλνκηθέο αλαδηαξζξψζεηο, πνπ νδήγεζαλ ζηελ απφθαζε λα
απνιπζνχλ ελ ελεξγεία εξγαδφκελνη κε ζεκαληηθή επαγγεικαηηθή εκπεηξία ην
απνδεηθλχνπλ (Apple, 2005, x). Δπίζεο, ε αλάπηπμε ηνπ γξακκαηηζκνχ ζην
παξειζφλ δελ επέθεξε πεξηζζφηεξε ηζφηεηα θαη δεκνθξαηία. ΢ε κία παιαηφηεξε
κειέηε ηνπ Harvey Graff γηα ην γξακκαηηζκφ, επηζεκαίλεηαη ε κεηαηξνπή ηνπ ζε
νπζηαζηηθή θνηλσληθή θαη γξαθεηνθξαηηθή δχλακε θαη έηζη αλαδεηθλχεηαη ε
ζπκβνιή ηνπ ζηελ ελζσκάησζε ησλ ιατθψλ ζηξσκάησλ ζηελ θπξίαξρε ηάμε
πξαγκάησλ. Με άιια ιφγηα, ν γξακκαηηζκφο ιεηηνχξγεζε σο κεραληζκφο
θνηλσληθνπνίεζεο ησλ θησρψλ (Gee, 2006, 73). Ο Graff ππνζηεξίδεη φηη ν βαζηθφο
ηζρπξηζκφο ηεο δπηηθήο «θηιειεχζεξεο» θνηλσληθήο ζεσξίαο πσο ν γξακκαηηζκφο
νδεγεί ζε θνηλσληθν-νηθνλνκηθή αλάπηπμε, θνηλσληθή θηλεηηθφηεηα θαη επηηπρία
δελ επαιεζεχεηαη ηζηνξηθά. Πξφθεηηαη γηα έλα κχζν, πνπ ζεκειηψλεηαη ζηε δνμαζία
φηη ν γξακκαηηζκφο δξα σο νπδέηεξε δχλακε θνηλσληθήο ελζσκάησζεο γηα φιεο ηηο
νκάδεο, απνζπαζκέλνο απφ ηελ πνιηηηθή, ηελ θνπιηνχξα θαη ηελ νηθνλνκία˙ ζέζε ε

439
νπνία ηειηθά νδεγεί ζε ζεσξεηηθφ αδηέμνδν (Graff, 1986, 62). Ωζηφζν, ε θξηηηθή
απηή δε ζπλεπάγεηαη ηελ απαμίσζε ηνπ γξακκαηηζκνχ νχηε ηελ ηνπνζέηεζή ηνπ
απνθιεηζηηθά ζηνπο κεραληζκνχο ηδενινγηθήο ρεηξαγψγεζεο. ΋πσο ππνζηεξίμακε
θαη ζε πξνεγνχκελν θεθάιαην, ε επίιπζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηνπ αλαιθαβεηηζκνχ
δελ είλαη ηερληθφ δήηεκα, αιιά πξνυπνζέηεη πνιηηηθή δξάζε. Δπνκέλσο, ε θξηηηθή
ζην ιεηηνπξγηθφ κνληέιν ζπλνδεχεηαη απφ ην αίηεκα λα κάζνπλ νη άλζξσπνη λα
«δηαβάδνπλ» θαη λα «γξάθνπλ» ηνλ θφζκν, δειαδή λα ππεξβαίλνπλ ηηο
παξακνξθψζεηο ηεο θνηλήο ζπλείδεζεο θαη λα βξίζθνληαη ζην πξνζθήλην ηεο
ηζηνξηθήο δηαδηθαζίαο. Ζ πξννπηηθή απηή ζπλδπάδεηαη κε ηελ πηνζέηεζε κηαο
ξηδνζπαζηηθήο ελλνηνιφγεζεο ηνπ γξακκαηηζκνχ: ηεο αληαπφθξηζεο ζην πεξίπινθν
εγρείξεκα ηνπ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ.

Ζ δεζπφδνπζα ηάζε ηνπ ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ πξνζεισκέλε ζε κηα

ηερλνθξαηηθή αληίιεςε γηα ηε γλψζε θαη ηελ νηθνλνκηθή πξφνδν πξέπεη λα
ζεσξείηαη αληίπαιε ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ. Σν ζπκπέξαζκα απηφ
ηεθκεξηψλεηαη πιεξέζηεξα, αλ αληηπαξαβάιινπκε ηηο δχν πξνηάζεηο γηα ην
γξακκαηηζκφ ζην επίπεδν ησλ πνιηηηθψλ θαη εθπαηδεπηηθψλ ζηφρσλ πνπ
πξνθξίλνπλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, φπσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη αιινχ, ν Giroux
επηζεκαίλεη ηελ αλάγθε ππεξάζπηζεο ηνπ δεκφζηνπ ζρνιείνπ, δηαηππψλεη ην αίηεκα
κηαο πην δίθαηεο εθπαίδεπζεο, θαζψο θαη ην εθηθηφ ηεο αλάθακςεο ησλ θνηλσληθψλ
δηεθδηθήζεσλ. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο πξνβάιιεη ην πνιηηηθφ εγρείξεκα ηεο
ακθηζβήηεζεο ησλ θπξίαξρσλ πνιηηηθψλ θαη ηεο αλάπηπμεο θηλεκαηηθψλ
πξαθηηθψλ, ζπλδένληαο ηελ εθπαίδεπζε κε ηε δηακφξθσζε ηεο ζθέςεο θαη ηεο
δξάζεο. Δπίζεο, ν McLaren, ηδηαίηεξα κεηά ην 2000, πξνηείλεη ηελ αμηνπνίεζε ηνπ
γξακκαηηζκνχ ζηελ πξννπηηθή κεηαζρεκαηηζκνχ ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ
παξαγσγήο. ΢ηελ πεξίπησζή ηνπ, ε απάληεζε ζην πξφβιεκα ηεο ππέξβαζεο απηψλ
ησλ ζρέζεσλ κνξθνπνηείηαη κε βάζε ηελ παξάδνζε ηεο καξμηζηηθήο ζθέςεο.
Αληίζεηα, ν ιεηηνπξγηθφο γξακκαηηζκφο, σο αίηεκα ησλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ ζην
πιαίζην ησλ λενθηιειεχζεξσλ νξακάησλ, ζπκβάιιεη ζηε δηακφξθσζε ηνπ
πξνηχπνπ ηνπ πνιπιεηηνπξγηθνχ εξγαδφκελνπ θαη ζηελ εκπέδσζε ηνπ κχζνπ φηη ν
γξακκαηηζκφο ζπλεπάγεηαη νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά νθέιε γηα φινπο (OECD,
1997, 11, 39). Ο πνιηηηθφο ζηφρνο απηήο ηεο πξνζέγγηζεο ζηελ θαηεχζπλζε ηεο
αλαπαξαγσγήο ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ δηαηππψλεηαη κε ζαθήλεηα: «Ζ ζεκειηψδεο
ζχλδεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ κε ην θνηλσληθν-νηθνλνκηθφ status δελ κπνξεί λα

440
ππάξμεη έμσ απφ ηηο δηαδηθαζίεο ηεο ελζσκάησζεο ησλ θαηψηεξσλ νκάδσλ ζην
θπξίαξρν ζχζηεκα» (ζην ίδην, 86). Ο ίδηνο ζηφρνο εμππεξεηείηαη, επίζεο, απφ ην
γεγνλφο φηη ε ζπδήηεζε γηα ηα δεηήκαηα ηνπ γξακκαηηζκνχ θαη ηεο δηαβίνπ
κάζεζεο δίλεη έκθαζε ζηελ απεξηφξηζηε αλάπηπμε ηνπ αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ θαη
ζηηο ηερλνινγηθέο θαηλνηνκίεο. Απηά ηα δχν κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ
νηθνλνκηθή αλαδηάξζξσζε θαη λα νδεγήζνπλ ζηελ αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο. Ζ
νηθνλνκηθή αλάπηπμε παξνπζηάδεηαη ηψξα σο δηαδηθαζία κάζεζεο (ζην ίδην, 91).

Θεσξνχκε ρξήζηκν γηα ηηο ζπκπεξαζκαηηθέο παξαηεξήζεηο καο λα

εζηηάζνπκε ζηηο ζέζεηο πνπ εθθξάδνπλ νη ππνζηεξηθηέο ηνπ «Νένπ Γξακκαηηζκνχ»
θαη ηδηαίηεξα ζηελ νπηηθή ηνπ Halliday, σο βαζηθνχ ζεκειησηή ηεο Λεηηνπξγηθήο
΢πζηεκηθήο Γξακκαηηθήο (Eggins, 1994, 1), ε νπνία πξνυπάξρεη ηζηνξηθά απφ ηελ
αλάιπζε ησλ Gee θαη Street. Με βάζε φζα αλαθέξακε ζην ζρεηηθφ θεθάιαην,
ζεσξνχκε φηη ην ιεηηνπξγηθφ κνληέιν ηνπ Halliday γηα ην γξακκαηηζκφ επηηξέπεη λα
εμεηάδνπκε ηνπο θνηλσληθνχο παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζηνπο αλζξψπνπο φηαλ
ρξεζηκνπνηνχλ ηε γιψζζα. Ο Halliday δελ πηνζεηεί κία ςπρνινγηθή αληίιεςε γηα
ην γξακκαηηζκφ θαη απνθεχγεη λα εζηηάζεη απνθιεηζηηθά ζηελ ηππηθή δνκή ηνπ
γισζζηθνχ ζπζηήκαηνο. Ζ πξνζέγγηζή ηνπ είλαη ζεκαληηθή, θαζψο κπνξεί λα
ζπκβάιιεη ζηελ θαηαλφεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ σο θνηλσληθά πξνζδηνξηζκέλεο
πξαθηηθήο. Ωζηφζν, ε βαζηθή ζέζε ηνπ Halliday πσο απφ ηε ζηηγκή πνπ ε
πιεξνθνξία θαηέρεη ζεκαληηθφηαηε ζέζε ζην θνηλσληθφ καο ζχζηεκα -ηδηαίηεξα
ζηε λέα ζπγθπξία ησλ ηερλνινγηθψλ επηηεπγκάησλ- νθείινπκε λα ηζρπξηζηνχκε φηη
ην λφεκα ζπγθξνηεί ηελ πξαγκαηηθφηεηα (1978, 191), νπζηαζηηθά πιεζηάδεη ζε κηα
επηθαλεηαθή-κε πνιηηηθή εξκελεία ηεο θνηλσληθήο δσήο θαη ηνπ γξακκαηηζκνχ.
Πξφθεηηαη γηα κηα αληίιεςε ε νπνία κεηψλεη ην ξφιν ηνπ θξάηνπο θαη ηεο
νηθνλνκίαο ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη δίλεη ζηα λνήκαηα αμία
αληηθεηκεληθψλ δεδνκέλσλ. ΋κσο, φπσο έρνπκε ζρνιηάζεη θαη ζε άιιν ζεκείν ηεο
κειέηεο καο, νη ζεκεηνινγηθέο δηαδηθαζίεο δελ αξθνχλ γηα λα θαηαλνεζεί ε δσληαλή
εκπεηξία. Σν άηνκν θαη νη λνεκαηνδνηήζεηο ηνπ δελ είλαη νξζφ λα αλαδεηθλχνληαη
ζε πξνλνκηαθφ πεδίν αλάιπζεο γη‟ απηφλ ηνλ ζθνπφ. Ο Halliday πξνζιακβάλεη ηελ
ππνθεηκεληθή γιψζζα σο δχλακε δεκηνπξγίαο ηνπ θνηλσληθνχ θφζκνπ,
ππνηηκψληαο ηε ζρέζε αλάκεζα ζηα άηνκα θαη ηηο θνηλσληθνπνιηηηθέο δνκέο.
Σειηθά, ην πξφβιεκα ησλ θαπηηαιηζηηθψλ ζρέζεσλ αλαγνξεχεηαη ζε ππφζεζε
πξνζσπηθήο εξκελείαο.

441
 Απνθεχγνληαο λα ηαπηίζνπκε ηελ ακηγψο εξγαιεηαθή ηάζε ηνπ ιεηηνπξγηθνχ
κνληέινπ κε ηελ θνηλσληθν-πνιηηηζκηθή εθδνρή ηνπ, ππνζηεξίδνπκε φηη νη
«΢πνπδέο ηνπ Νένπ Γξακκαηηζκνχ» (ή αιιηψο ε θνηλσληθή νπηηθή γηα ην
γξακκαηηζκφ), ελψ δηαθνξνπνηνχληαη απφ κηα νξζφδνμε πξφζιεςε ηνπ
ιεηηνπξγηζκνχ, δελ εθθξάδνπλ κία ξηδνζπαζηηθή νπηηθή γηα ην γξακκαηηζκφ. Καηά
ζπλέπεηα, δελ κπνξνχκε λα ηηο εληάμνπκε ζηελ πεξηνρή ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο,
έηζη φπσο ηελ έρνπκε πξνζδηνξίζεη ζηε κειέηε καο. Πξάγκαηη, ε «θνηλσληθή
νπηηθή» δηαθνξνπνηείηαη απφ ηε ρξεζηκνζεξηθή αληίιεςε ηνπ ιεηηνπξγηθνχ
γξακκαηηζκνχ, επεηδή ζεσξεί φηη απηή πηνζεηεί έλα κείγκα ςπρνγισζζηθψλ θαη
ηερλνθξαηηθψλ ζηνηρείσλ, ελψ ε ίδηα δίλεη έκθαζε ζην πιαίζην (αλ θαη ε έλλνηα ηνπ
θνηλσληθνχ πιαηζίνπ ζηελ θνηλσληνγισζζνινγηθή πξνζέγγηζε ηνπ Halliday,
απνδίδεη κηα πην άκεζε θαηάζηαζε ζπλνκηιίαο). Γηαθξίλεηαη, επίζεο, απφ ηνλ
πνιηηηζκηθφ γξακκαηηζκφ ησλ ζπληεξεηηθψλ, αθνχ ν δεχηεξνο αληαπνθξίλεηαη ζηελ
απνζέσζε ηνπ παξειζφληνο θαη εθζεηάδεη ηελ παξαδνζηαθή θνπιηνχξα. Ωζηφζν,
δελ κπνξνχκε λα εληάμνπκε ηνπο Halliday, Gee θαη Street ζηνπο εθπξνζψπνπο ηνπ
θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ. Κξηηήξην ηεο δηάθξηζήο ηνπο απφ ην κνληέιν ηεο θξηηηθήο
παηδαγσγηθήο είλαη νη πνιηηηθέο θαη παηδαγσγηθέο ζηνρεχζεηο πνπ πξνθξίλνπλ ζηελ
πξφηαζή ηνπο γηα ην γξακκαηηζκφ. Οη θξηηηθνί παηδαγσγνί κηινχλ γηα ξηδηθφ
κεηαζρεκαηηζκφ ησλ θεθαιαηνθξαηηθψλ ζρέζεσλ, ν Freire πξνρσξά αθφκε πην
πέξα θαη αλαθέξεηαη ζην δεκνθξαηηθφ ζνζηαιηζκφ. Δδψ, ε δηαδηθαζία
αλαδηαηχπσζεο ησλ ζθνπψλ ηνπ γξακκαηηζκνχ ζρεηίδεηαη κε ην πξφβιεκα ησλ
ζρέζεσλ εμνπζίαο. Ο θξηηηθφο γξακκαηηζκφο έρεη πξνζδηνξηζηεί κε βάζε ηα
παξαθάησ ραξαθηεξηζηηθά πνπ δε ζπλάδνπλ κε ηηο ζεσξεηηθέο πξνηεξαηφηεηεο ησλ
«΢πνπδψλ ηνπ Νένπ Γξακκαηηζκνχ»: ε έλλνηα ηεο πξάμεο, ε αιιαγή ηνπ θφζκνπ
κε θαηεχζπλζε ην κνληέιν ηεο ξηδνζπαζηηθήο δεκνθξαηίαο θαη ν λεν-καξμηζηηθφο
πξνζαλαηνιηζκφο, ε εκπινθή ησλ καδψλ, ε ηζηνξηθή κεηακφξθσζε ησλ θνηλσληψλ
θαη ηνπ αηφκνπ, ην μεπέξαζκα ηεο θαπηηαιηζηηθήο θνηλσλίαο θαη ε πξννπηηθή ηνπ
δεκνθξαηηθνχ ζνζηαιηζκνχ δε ζπγθξνηνχλ ηνλ θεληξηθφ ππξήλα ηεο παξαπάλσ
πξφηαζεο. Τπάξρνπλ βέβαηα θαη ζεκεία ζχγθιηζεο-θνηλέο παξαδνρέο, φπσο ε
ζρέζε ιέμεο-θφζκνπ, ε ζεκαζία ηνπ πιαηζίνπ ζην γξακκαηηζκφ, νη πνιιαπινί
γξακκαηηζκνί θαη άιια ζεσξεηηθά ζηνηρεία, πνπ, σζηφζν, δελ εκθαλίδνληαη σο
επεμεξγαζκέλεο πξνηάζεηο εληφο ελφο εγρεηξήκαηνο θνηλσληθνπνιηηηθνχ
κεηαζρεκαηηζκνχ.

442
 ΢πλεθηηκψληαο ηηο πνιηηηθέο θαη εθπαηδεπηηθέο πξνηεξαηφηεηεο φισλ ησλ
παξαπάλσ νπηηθψλ πνπ πξναλαθέξακε, θαηαιήγνπκε ζην ηειηθφ ζπκπέξαζκα φηη
νη ζέζεηο ησλ Giroux θαη McLaren ζπγθξνηνχλ κία ηδηαίηεξε νπηηθή γηα ην
γξακκαηηζκφ, ζεκειησκέλε ζε δηαθνξεηηθή βάζε απφ απηή ηνπ πνιηηηζκηθνχ θαη
ιεηηνπξγηθνχ γξακκαηηζκνχ. Οη ζεσξεηηθέο επηξξνέο, νη ζέζεηο ησλ δχν
παηδαγσγψλ θαη νη πνιηηηθέο-εθπαηδεπηηθέο πξνηεξαηφηεηεο πνπ ζθξαγίδνπλ ην
ραξαθηήξα ηεο πξφηαζήο ηνπο, δηαθνξνπνηνχληαη απφ ηηο λενζπληεξεηηθέο θαη
ηερλνθξαηηθέο νπηηθέο γηα ηελ παηδαγσγηθή θαη ην γξακκαηηζκφ ζηηο Ζ.Π.Α. Σα
ζέκαηα ηνπ θξηηηθνχ γξακκαηηζκνχ, ηνπ ζχγρξνλνπ εθπαηδεπηηθνχ ξηδνζπαζηηζκνχ
θαη ηνπ θνηλσληθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ αθνξνχλ θαη ηελ παηδαγσγηθή-πνιηηηθή
ζπδήηεζε ε νπνία δηεμάγεηαη ζήκεξα ζηελ Διιάδα γηα ηελ εθπαίδεπζε.
΢πγθξνηνχλ κία ζεκαληηθή πιεπξά ησλ ζεσξεηηθψλ δηεξγαζηψλ ζην επξχηεξν
θνηλσληθν-πνιηηηθφ πεδίν θαη κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ θξηηηθή αλάιπζε-
θαηαλφεζε ηεο ειιεληθήο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ζηε ζπγθξφηεζε ελφο ζχλζεηνπ
εγρεηξήκαηνο ξηδηθνχ εθπαηδεπηηθνχ θαη θνηλσληθνπνιηηηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ.
Πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε ειπίδνπκε λα ζπκβάιιεη ε κειέηε καο.

443
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΞΔΝΟΓΛΩ΢΢Ζ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ

Aguirre, L.C., 2001, «The Role Of Critical Pedagogy in the Globalization Era
and the Aftermath of September 11, 2001», Interview with Peter
McLaren, Revista Eloctronica de Investigation Educativa, 3:2,
Ζιεθηξνληθή πεγή: http://redie.uabc.mx/vol3no2/contents-coral.html

Allman, P., 2001, Critical Education Against Global Capitalism: Karl Marx
and Revolutionary Critical Education, Bergin & Garvey, London.

Allman, P., McLaren, P. & Rikowski, G., 2005, «After the Box Peνple: The
Labor-Capital Relation as Class Constitution and Its Consequences For
Marxist Education Theory», ζην McLaren, P. (ed.), Capitalists and
Conquerors: A Critical Pedagogy Against Empire, New York, Rowman
& Litlefield Publishers, Lanham.

Antonio, R., Kellner, D., 1994, Modernity and Social Theory: The Limits of
the Postmodern Critique, ειεθηξνληθή πεγή: http://www.geis.ucla.edu/-
faculty/Kellner.

Anyon, J., 1980, «Social Class and the Hidden Curriculum of Work», Journal
of Education, 162: 1, 67-92.

Apple, M., 2005, «Foreword», ζην Provenzo, E., Critical Literacy: What
Every American Ought to Know, Boulder-London, Paradigm Publishers.

Aronowitz, S. & Bologh, R., «Introduction», ζην Giroux, H., 1983a, Theory
and Resistance in Education: Towards a Pedagogy for the Opposition,
London: Bergin & Garvey.

Aronowitz S. & Giroux, H., 2000, «The Corporate University and the Politics
of Education», The Educational Forum, 64:4, 332-9.

Aronowitz, S. & Giroux H., 1985, Education Under Siege: The Consarvative,
Liberal and Radical Debate Over Schooling, London: Routledge &
Kegan Paul.

444
Aronowitz, S. & Giroux, H., 1991, Postmodern Education Politics, Culture,
and Social Criticism, Minneapolis: University of Minnesota Press.

Aronowitz, S., & Giroux, H., 1993, Education Still Under Siege, London:
Bergin & Garvey.

Aronowitz, S. & Giroux, H., 1988, «Schooling, Culture, and Literacy in the
Age of Broken Dreams: A Review of Bloom and Hirsch», Harvard
Educational Review, 58: 2, 172-194.

Aronowitz, S., 1977, «Mass Culture and the Eclipse of Reason: The
Implications for Pedagogy», College English, 38: 8, 768-774.

Arronowitz St., 1996, The Death and Rebirth of American Radicalism, New
York: Routledge.

Banks, J., 1995, «Multicultural Education: Historical Development,

Dimensions, and Practice», ζην Banks J. (επηκ.), Handbook of Research
on Multicultural Education, New York, McMillan Publishing.

Barton, A., 2005, «Capitalism, Critical Pedagogy, and Urban Science

Education: An Interview with Peter McLaren», ζην McLaren, P. &
Companeras y Companeros, Red Seminars: Rudical excursions into
educational theory, cultural politics and pedagogy, New Jersey,
Hampton Press.

Barton, D., 1994, «The Social Impact of Literacy», ζην Verhoeven, L.(επηκ.),
Functional Literacy: Theoritical Issues and Educational Implications,
Amsterdam, John Benjamins B.V.

Bennett, W., 1984, To Reclaim A Legacy: A Report on the Humanities in

Higher Education.

Bennett, W., 1988, American Education: Make It Work, U. S. Secretary of

Education.

Berube M., 2004, Radical Reformers: The Influence of the Left in American
Education, Connecticut, Information Age Publishing.

Biesta, G., & Miedema S., 1997, «Provisional Utopias in a Postcolonial

World: An Interview with P. McLaren», ζην Revolutionary

445
 Multiculturalism: Pedagogies of Dissent for the New Millennium,
Boulder, Westview Press.

Bizzel, P., «Arguing About Literacy», College English, 50: 2, 141-153.

Bloom, A., The Closing of the American Mind, New York, Simon and
Schuster.

Bowles, S. & Gintis, H., 1976, Schooling in Cpitalist America, New York:
Basic Books.

Bowles, S., Gordon, D. & Thomas, E., 1990, After The Waste Land: A
Democratic Economics For The Year 2000, New York, M.E. Sharpe,
Inc.

Brown, S., 1987, «Literacy in 30 Hours: Paulo Freire‟s Process in Northeast

Brazil», ζην Shor, I., Freire for the Classroom: A Sourcebook for
Liberatory Teaching, Portsmouth, Boynton/Cook Publishers.

Callinicos, A., 1989, Against Postmodernism, A Marxist Critique, Cambridge:

Polity Press.

Carpsecken, Ph., 1986, «Afterword», ζην McLaren, Schooling as Ritual

Performance: Towards a political economy of educational symbols and
gestures, London & New York, Routledge.

Casali, A., & Freire, A.M., 2005, «Peter McLaren: Crietive Dissent», ζην
Pruyn, M., & Huerta-Charles, L., Teaching Peter McLaren: Paths of
Dissent, New York, Peter Lang.

Castel, S., Luke, A., & McLennan, D.,1986, «On Defining Literacy», ζην
Castell, S., Luke, A., & Egan, K., Literacy, Society, and Schooling: A
Reader, Cambridge, Cambridge University Press.

Clark, S., 1991, «Literacy and Teaching: In Search of a Language of

Possibility», College English, 53: 2, 213-222.

Cole, M. & Hill, D, 1999, «Into the Hands of Capital: The Deluge of
Postmodernism and the Delusion of Resistance Postmodernism», ζην
Hill, D., McLaren P., Cole, M. And Rikowski, G., Postmodernism in

446
 Educational Theory: Education and the Politics of Human Resistance,
London, Tufnell Press.

Cole, M., 2005, «The “Inevitability of Globalized Capital” Versus the “Ordeal
of the Undecidable”: A Marxist Criticue», ζην Pruyn, M. & Huerta-
Charles, L. (επηκ.), Teaching Peter McLaren: Paths of Dissent, New
York , Peter Lang.

Cole, M., & Hill, D., 1995, «Games of Despair and Rhetorics of Resistance:
postmodernism, education and reaction», British Journal of Sociology
of Education, 16:2, 165-182.

Darder, A., Baltodano, M. & Torres, D., 2003, «Critical Pedagogy: an

Introduction», ζην Darder A. Baltodano M., Torres R. (επηκ.), The
Critical Pedagogy Reader, New York: PoutledgeFalmer.

Davis, M., 1986, Prisoners of the American Dream: Politics and Economy in
the History of the US Working Class, London – New York, Verso.

Dewey, J., 1968, Democracy and Education, New York, The Free Press.

Doets C., 1994, «Assesment of adult literacy levels: the Dutch case», ζην
Verhoeven, L.(επηκ.), Functional Literacy: Theoritical Issues and
Educational Implications, Amsterdam, John Benjamins B.V.

Doyle, C. & Singh, A., 2006, Reading and Teaching Henry Giroux, New
York: Peter Lang Publishing, Inc.

Eagleton, T., 1996, The Illusions of Postmodernism, Oxford: Blackwell Pub-

lishers Ltd.

Eagleton, T., 2000, The Idea of Culture, Oxford: Blackwell Publishers Ltd.

Ellsworth, E., 1989, «Why Doesn‟t This Feel Empowering? Working

Through the Repressive Myths of Critical Pedagogy», Harvard
Educational Review, 59: 3, 297-324.

Eggins, S., 1994, An Introduction to Systemic Functional Linguistics,

London, Pinter.

447
Eryaman, M.E. (ed.), 1999, Peter McLaren, Education and the Struggle for
Liberation, New Jersey, Hampton Press, Inc.

Farahmandpur, R., 2003, «Introduction», ζην Life in Schools (4th edition),

Boston, New York, Pearson Education.

Farahmandpur, R., 2005, «The Revolutionary Critical Pedagogy of Peter

McLaren», ζην Pruyn, M., & Huerta-Charles, L., Teaching Peter
McLaren: Paths of Dissent, New York, Peter Lang.

Fassbinder, S., 2006, «Interfering with Capitalism‟s Spell: Peter McLaren‟s

Revolutionary Liminality», ζην International Journal of Progressive
Education, 2: 3, 9-20.

Fishman, G. & McLaren, P., 2000, «Schooling for Democracy: Toward a

Critical Utopianism», Contemporary Sociology, 29: 1, 168-179.

Fishman, G., 2006, «Challenges and Hopes: Multiculturalism as

Revolutionary praxis», ζην McLaren, P., Rage and Hope: Interviews
with P. McLaren, New York , Peter Lang.

Freire, P. & Giroux, H., 1989, «Pedagogy, Popular Culture, and Public Life:
An Introduction», ζην Giroux, H., Simon, R. & Contributors (επηκ.),
Popular Culture, Schooling, and Everyday Life, New York: Bergin &
Garvey.

Freire, P. & Macedo, D., 2001/1987, Literacy: Reading the Word and the
World, London, Routledge.

Freire, P. & Macedo, D., 1995, «A Dialogue: Culture, Language, and Race»,
Harvard Educational Review, 65: 3, 377-402.

Freire, P., 1992, “Foreword”, ζην Shor, I., Culture Wars: School and Society
in the Conservative Restoration 1969-1984, Chicago & London, The
University of Chicago Press.

Freire, P., 1976, «Are adult literacy programmes neutral?», ζην Bataille, L.,
A Turning Point for Literacy: Adult Education for Development. The
Spirit and Declaration of Persepolis, Oxford & New York, Pergamon
Press.

448
 Freire, P., 1981, «The People Speak Their Word: Learning to Read and Write
in Sao Tome and Principe», Harvard Educational Review, 51: 1, 27-30.

Freire, P., 1983, «The Importance of the Act of Reading», Journal of

Education, 165: 3, 5-11.

Freire, P., 1985, «Reading the World and Reading the Word: An Interview
with P. Freire», Language Arts, 62: 1, 15-21.

Freire, P., 1996, Letters to Cristina: Reflections on My Life and Work, New
York & London, Routledge.

Freire, P., 2001, Literacy: Reading the Word and the World, London,
Routledge.

Freire, P.,1998, Politics and Education, Los Angeles: UCLA Latin American
Center Publications.

Gee, J.P., 1997, «Foreword: A Discourse Approach to Language and

Literacy», ζην Lankshear, C., Changing Literacies,
Buckinham/Philadelphia, Open University Press.

Gee, J.P., 2000, «New People in new worlds: networks, the new capitalism
and schools», ζην Cope, B. & Kalantzis, M., Multiliteracies: Literacy
learning and the Design of social futures, London & New York,
Routledge.

Giroux, H., 1978, «Beyond the Writing Crisis», Journal of Education, 160: 4,
40-49.

Giroux, H., 1978, «Writing and Critical Thinking in the Social Studies»,
Curriculum Inquiry, 8, 291 – 310.

Giroux, H., 1979-80, «Mass Culture and the Rise of the New Illiteracy:
Implications for Reading», Interchange, 10: 4, 89-98.

Giroux H., 1979a, «Schooling and the Culture of Positivism: Notes on the
Death of History», Educational Theory, 29:4, 263-284.

449
Giroux, H., 1979b, «Toward a New Sociology of Curriculum», Educational
Leadership, 37: 3, 248-253.

Giroux, H., 1979c, «Paulo Freire‟s Approach to Radical Educational

Reform», Curriculum Inquiry, 9: 3, 257-272.

Giroux, H., 1980a, «Beyond the Correspondence Theory: Notes on the

Dynamics of Educational Reproduction and transformation»,
Curriculum Inquiry, 10: 3, 225-244.

Giroux, H., 1980b, «Teacher Education and the Ideology of Social Control»,
Journal of Education, 162: 1, 5-27.

Giroux, H., 1980c, «The Politics of Student Resistance in Classroom

Pedagogy», Journal of Education, 162: 3, 75-80.

Giroux, H., 1980d, «Critical Theory and Rationality in Citizenship

Education», Curriculum Inquiry, 10: 4, 329-361.

Giroux H., 1981a, Ideology Culture & The Process of Scholling, Philadelphia:
Temple University Press.

Giroux, H., 1981b, «Hegemony Resistance, and the Paradox of Educational

Reform», Interchange, 12: 2-3, 2-26.

Giroux, H., 1982, «The politics of Educational theory», Social Text, No 5, 87-
107.

Giroux, H., 1983a, Theory and Resistance in Education: Towards a Pedagogy

for the Opposition, London: Bergin & Garvey.

Giroux, H., 1983b, «Theories of Reproduction and Resistance in the New

Sociology of Education: A Critical Analysis», Harvard Educational
Review, 53: 3, 257-293.

Giroux, H., 1984a, «Rethinking the Language of Schooling», Language Arts,

61:1, 33-40.

Giroux, H. & Fitzclarence, L., 1984, «The Paradox of Power in Educational

Theory and Practice», Language Arts, 61: 5, 462-478.

450
Giroux, H., 1984c, «Marxism and Schooling: The Limits of Radical
Discourse», Educational Theory, 34: 2, 113-135.

Giroux, H., 1984d, «Public Philosophy and the Crisis in Education», Harvard
Educational Review, 54: 2, 186-194.

Giroux, H., 1985, «Introduction», ζην Freire, P., The Politics of Education:
Culture, Power, and Liberation, London: Macmillan.

Giroux, H., 1986, «Authority, Intellectuals, and the Politics of Practical

Learning», Teachers College Record, 88: 1, 22-39.

Giroux, H., 1986a, «Curriculum, Teaching, and the Resisting Intellectual»,

Curriculum and Teaching, 1:1&2, 33-42.

Giroux, H., 1986b, «Radical Pedagogy and the Politics of Student Voice»,
Interchange, 17:1, 48-69.

Giroux, H., 1986c, «Solidarity, Struggle, and the Discourse of Hope: Theory,
Practice, and Experience, Part II», Review of Education, 12: 4, 247-255.

Giroux, H., 1986d, «Solidarity, Struggle, and the Public Sphere», Review of
Education, 12:3, 164-171.

Giroux, H., 1986e, «Foreword», ζην McLaren, Schooling as Ritual

Performance: Towards a political economy of educational symbols and
gestures, London & New York, Routledge.

Giroux, H., 1987, «Critical Literacy and Student Experience: Donald Graves‟
Approach to Literacy», Language Arts, 64: 2, 175-181.

Giroux, H., 1987a, «Citizenship, Public Philosophy, and the Struggle for
Democracy», Educational Theory, 37:2, 103-120.

Giroux, H., 1987b, «Observation, Liberal Arts, Public Philosophy, and the
Politics of Civic Courage», Curriculum Inquiry, 17:3, 331-336.

Giroux, H., 1988, Teachers as Intellectuals: Toward a Critical Pedagogy of

Learning, New York: Bergin & Garvey.

Giroux, H., 1988a, «Postmodernism and the Discourse of educational

Criticism», Journal of Education, 170: 3, 5-30.

451
Giroux, H., 1988b, Schooling and the Struggle for Public Life, Critical
Pedagogy in the Modern Age, Minneapolis: University of Minnesota
Press.

Giroux, H., 1988c, «Literacy and the Pedagogy of Voice and Political
Empowerment», Educational Theory, 38: 1, 61-75.

Giroux, H., 1989, «Schooling as a Form of Cultural Politics: Toward a

Pedagogy for Difference», ζην Giroux, H. & McLaren, P., Critical
Pedagogy, The State, and the Cultural Struggle, New York: State
University of New York Press.

Giroux, H., 1990, «Reading Texts, Literacy, and Textual Authority», Journal
of Education, 172: 1, 84-103.

Giroux, H., 1990a, «Reading Texts, Literacy, and Textual Authority», Journal
of Education, 172: 1, 84-103.

Giroux, H., 1990b, Curriculum Discourse as Postmodernist Critical Practice,

Deakin University Press.

Giroux, H., 1991a, Postmodernism, Feminism, and Cultural Politics:

Redrawing Educational Boundaries, State University of New York
Press.

Giroux, H., 1991b, «Series Introduction: Literacy, Difference, and the Politics
of Border Crossing», ζην Mitchel C. & Weiler K., Rewriting Literacy:
Culture and the Discourse of the Other, New York, Bergin & Garvey.

Giroux, H., 1992, Border Crossings: Cultural Workers and the Politics of
Education, New York: Routledge.

Giroux, H., 1993, Living Dangerously: Multiculturalism and the Politics of

Difference, New York: Peter Lang Publishing.

Giroux, H., 1994, Disturbing Pleasures, Learning Popular Culture, New

York: Routledge.

Giroux, H., 1995, “Language, Difference, and the Curriculum Theory:

Beyond the Politics of Clarity”, in McLaren & Giarelli, Critical Theory
and Educational Research, State University of New York Press.

452
Giroux, H., 1996a, «Democratic Education and Popular Culture»,
International Journal of Social Education, 11, 59-69.

Giroux, H., 1996b, Fugitive Cultures: race, violence, and youth, New York:
Routledge.

Giroux, H., 1997a, «Is there a Place for Cultural Studies in Colleges of
Education? », ζην Giroux, H. & Shannon, P., Education and Cultural
Studies: Toward a Performative Practice, New York: Routledge.

Giroux, H., 1997b, «White Squall: Resistance and The Pedagogy of

Whiteness», Cultural Studies, 11:3, 376-389.

Giroux 1997c, «Rewriting the Discourse of Racial Identity: Towards a Peda-

gogy and Politics Of Whiteness», Harvard Educational Review, 67: 2,
ειεθηξνληθή πεγή:
http://www.edreview.org/harvard97/1997/su97/m97giro.htm.

Giroux, H., 1997d, Pedagogy and the Politics of Hope, Theory, Culture, and
Schooling, Boulder, Colorando, Westview Press.

Giroux, H., 1999, «Border Youth, Difference, and Postmodern Education»

ζην Castells, M., Flecha, R., Freire P., Giroux, H., Macedo, D., and
Willis, P., Critical Education in New Information Age, Lanham, New
York, Rowman & Litlefield Publishers.

Giroux, H., 1999a, The Mouse That Roared, Lanham: Rowman & Littlefield
Publishers, Inc.

Giroux, H., 2000, «Cultural Politics and the Crisis of University»,

Ζιεθηξνληθή πεγή: http://culturemachine.tees.ac.uk.

Giroux, H., 2000a, «Public Pedagogy as Cultural Politics: Stuart Hall and the
Crisis of Culture», Cultural Studies, 14:2, 341-360.

Giroux, H., 2000b, «Racial Politics, Pedagogy, and the Crisis of Representa-
tion in Academic Multiculturalism», Social Identities, 6:4, 493-510.

Giroux, H., 2000c, Impure Acts: The practical politics of cultural studies,
New York: Routledge.

453
Giroux, H., 2000d, Stealing Innocence: Youth, Corporate Power, and the
Politics of Culture, New York, Palgrave.

Giroux, H., 2001, Theory and Resistance in Education: Towards a Pedagogy

for the Opposition (Revised and Expanded Edition), London: Bergin &
Garvey.

Giroux, H., 2001a, «Introduction: Critical Education or Training: Beyond the

Commodification of Higher Education», ζην Giroux, H. & Myrsiades,
Kostas, Beyond the Corporate University, Culture and Pedagogy in the
New Millenium, Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, Inc.

Giroux, H., 2001b, «Vocationalizing Higher Education: Schooling and the

Politics of Corporate Culture», ζην Giroux, H. & Myrsiades, K.,
Beyond the Corporate University Culture and Pedagogy in the New
Millenium, Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, Inc.

Giroux, H., 2001c, Public Spaces, Private Lives Beyond the Culture of cyni-
cism, Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, Inc.

Giroux, H., 2002, Breaking in to the Movies, Film and the Culture of Politics,
Malden: Blackwell Publishers Inc.

Giroux, H., 2006a, The Giroux Reader, Edited and Introduced by Christopher
G. Robbins, New York: Paradigm Publishers.

Giroux, H., 2006b, America on the Edge Henry Giroux on Politics, Culture,
and Education, New York, Palgrave Macmillian.

Giroux, H. & Penna, A., 1988 [1979], «Social Education in the Clasroom:
The Dynamics of the Hidden Curriculum», ζην Giroux, H., Teachers
as Intellectuals: Toward a Critical Pedagogy of Learning, New York:
Bergin & Garvey.

Giroux, H. & McLaren, P., 1986, «Teacher Education and the Politics of
Engagement: The Case for Democratic Schooling», Harvard
Educational Review, 56:3, 213-238.

454
Giroux, H., Freire, P., 1987, «Series Introduction», ζην Livingstone, D., &
Contributors, Critical Pedagogy & Cultural Power, London: Macmillan
Education LTD.

Giroux, H., & Simon, R., 1988, «Schooling, Popular Culture, and a Pedagogy
of Possibility», Journal of Education, 170: 1, 9-26.

Giroux, H., McLaren, P., 1989, «Introduction: Schooling, Cultural Politics,

and the Struggle for Democracy», ζην Giroux, H., McLaren, P., Critical
Pedagogy, the State, and Cultural Structure, New York: State University
of New York, Albany.

Giroux, H. & Simon, R., 1989, «Popular Culture and Critical Pedagogy:
Everyday Life as a Basis for Curriculum Knowledge», ζην Giroux, H.
& McLaren P., Critical Pedagogy, the State, and Cultural Struggle,
New York, State University of New York Press.

Giroux, H. & Simon, R., 1989a, «Popular Culture as a Pedagogy of Pleasure

and Meaning», ζην Giroux, H., Simon, R., & Contributors, Popular
Culture Schooling, and Everyday Life, New York: Bergin & Garvey
Publishers, Inc.

Giroux, H. & McLaren P., 1992, «Writing from the margins: Geographies of
identity, pedagogy, and power», Journal of Education, 174:1, 7-31.

Giroux, H., & Shannon, P., 1997, «Cultural Studies and Pedagogy As
Performative Practice: Toward an Introduction» Giroux, H., ζην Giroux,
H., & Shannon (επηκ.), Education and Cultural Studies, Toward a per
formative Practice, New York: Routledge.

Giroux, Ζ. & Giroux, S., 2004, Take back higher education: race, youth, and
the crisis of democracy in the post-civil rights era, New York,
Routledge.

Graff, H., 1986, «The legacies of literacy: continuities and contradictions in

western society and culture», ζην Castell, S., Luke, A., & Egan, K.,
Literacy, Society, and Schooling: A Reader, Cambridge, Cambridge
University Press.

455
Grossberg, L., 1994, «Introduction», ζην Giroux & McLaren (επηκ.), Between
Borders, New York: Routledge.

Hall, St., 1971, «Introduction», in Working Papers in Cultural Studies, Centre

for Contemporary Studies, University of Birmingham.

Halliday, M.A.K., 1978, Language as Social Semiotic: The Social

Interpretetion of Language and Meaning, London, Edward Arnold.

Halliday, M.A.K. & Hasan, R., 1985, Language, Conext and Text: Aspects of
Language in a Social – Semiotic Perspective, Oxford, Oxford
University Press.

Halliday, M.A.K. & Martin J.R., 1993, Writing Science: Literacy and
Discursive Power, London, The Falmer Press.

Harvey, D., 2005, A Brief History of Neoliberalism, New York, Oxford

University Press.

Heath, S., 1986, «The functions and uses of literacy», ζην Castell, S., Luke,
A., & Egan, K., Literacy, Society, and Schooling: A Reader, Cambridge,
Cambridge University Press.

Hill, D., Sanders, M. & Hankin, T., 2002, «Marxism, Class Analysis and
Postmodernism», ζην Hill, D., McLaren, P., Cole, M. & Rikowski, G.
(επηκ.), Marxism Against Postmodernism in Educational Theory, New
York, Lexington Books.

Hirsch, E.D., 1987, Cultural Literacy: What Every American Needs to

Know, Boston, Houghton Mifflin Company.

Hoare, Q. & Smith, G., 1989 (tenth edition), Selections From the Prison
Notebooks of Antonio Gramsci, New York, International Publishers.

Karabel, J. & Halsey, A.H., 1977, «Power and Ideology in Education»

Kellner, D, 2006, Critical Pedagogy, Cultural Studies, and Radical

Democracy at the Turn of the Millennium: Reflections on the Work of
Henry Giroux, Ζιεθηξνληθή πεγή:
http:/www.greis.ucla.edu/faculty/kellner.

456
Kelsh, D. & Hill, D., 2006, The Culturalization of Class and the Occluding of
Class Consciousness: The Knowledge Industry in Education,
Ζιεθηξνληθή πεγή: http://www.jceps.com.

Kenway, J. & Modra, H., 1992, «Feminist Pedagogy and Emancipatory

Possibilities», ζην Luke C., Gore J. (επηκ.), Feminisms and Critical
Pedagogy, New York, Routledge.

Kincheloe, J., 1993, «Introduction», ζην Giroux, H., Living Dangerously:

Multiculturalism and the Politics of Difference, New York, Peter Lang
Publishing.

Kincheloe, J., McLaren, P. & Steinberg, S., 1997, «Series Editors Foreword»,
ζην Giroux, H., Pedagogy and the Politics of Hope, Boulder,
Colorando, Westview Press.

Kingston, P. W., 1986, «Resistance Theory: How Marxist Interpret Student

Life», Sociological Forum, 1: 4, 717-725.

Kozol, J., 1972, Free Schools, New York, Bantam Books.

Kozol, J., 1985, Illiterate America, New York , Anchor Press.

Lankshear, C. & McLaren P., 1993, «Introduction», ζην Critical Literacy:

Politics, praxis, and the postmodern, State University of New York
Press.

Lankshear, C., 1986, «Foreword», ζην McLaren, P., Schooling as Ritual

Performance: Towards a political economy of educational symbols and
gestures, London & New York, Routledge.

Leonardo, Z., 1986, «P. McLaren‟s Politics and Ethics of Solidarity: Notes on
Critical Pedagogy and Radical Education», ζην Pruyn M. & Huerta –
Charles L. (επηκ.), Teaching P. McLaren: Paths of Dissent, New York,
Peter Lang.

Levine, K., 1994, «Functional literacy in a changing world», ζην Verhoeven,

L.(επηκ.), Functional Literacy: Theoritical Issues and Educational
Implications, Amsterdam, John Benjamins B.V.

457
Levine, K., 1982, «Functional Literacy: Fond Illusions and False
Economies», Harvard Educational Review, 52: 3, 249-266.

Luke, C., 1992, «Feminist Politics in Radical Pedagogy», in Luke C. & Gore
J. (επηκ.), Feminisms and Critical Pedagogy, New York: Routledge.

Luke, C., Gore J., 1992, «Introduction», ζην Luke C., Gore J., Feminisms and
Critical Pedagogy, New York, Routledge.

Macedo, D., 1994, Literacies of Power: What Americans Are not Allowed to
Know, Boulder, Westview Press.

Macedo, D., 1999, «Our Common Culture: A Poisonous Pedadagogy», ζην

Castells, M., Flecha, R., Freire, P., Macedo, D. & Willis, P., Critical
Education in the New Information Age, Lanham, Rowman & Littlefield
Publishers.

Mallot, C., 2006, «Karl Marx, Radical Education and Peter McLaren:
Implications for the Social Studies», ζην Pruyn M. & Huerta – Charles
L.(επηκ.), Teaching P. McLaren: Paths of Dissent, New York, Peter
Lang.

McLaren P., 1986, Schooling as Ritual Performance: Towards a political

economy of educational symbols and gestures, London & New York,
Routledge.

McLaren P., 1986a, «Book Review: Education Under Siege», Educational

Studies, 17: 2, 277-289.

McLaren, 1986b, «Postmodernity and the Death of Politics: A Brazilian

Reprieve», Edcational Theory, 36: 4, 389-401.

McLaren, P., 1987, «Ideology, Science, and the Politics of Marxian

Orthodoxy: A Response to Michael Dale», Educational Theory, 37: 3,
301-326.

McLaren, P., 1988, «The Liminal Servant and the Ritual Roots of Critical
Prdagogy», in Language Arts, 65: 2, 164-179.

458
McLaren, P., 1988a, «On Ideology and Education: Critical Pedagogy and the
Politics of Empowerment», Social Text, 19: 20, 153-185.

McLaren, P., 1988b, «Schooling the Postmodern Body: Critical Pedagogy and
the Politics of Enfleshment», Journal of Education, 170: 3, 53-83.

McLaren P., 1988c, «Culture or Canon? Critical Pedagogy and the Politics of
Literacy», Harvard Educational Review, 58: 2, 213-234.

McLaren P., 1988d, «Foreword», ζην Giroux, H., Teachers as Intellectuals:

Toward a Critical Pedagogy of Learning, New York: Bergin & Garvey.

McLaren P., 1989, Life in Schools, New York & London, Longman

McLaren P., 1991, «Critical Pedagogy: Constructing an Arch of Social

Dreaming and a Doorway to Hope», Journal of Education, 173: 1, 9-34.

McLaren, P., 1991a, «The emptiness of nothingness: Criticism as imperial

anti-politics», Curriculum Inquiry, 21: 4, 459-477.

McLaren, P., 1993, Paulo Freire: A Critical Encounter, London & New York,
Routledge.

McLaren, P., 1993a, «Border Disputes: Multicultural Narrative. Identity

Formation, and Critical Pedagogy in Postmodern America», ζην
McLaughlin, D. & Tierney, W., Naming Silenced Lives: Personal
Narratives and Process of Educational Change, New York & London,
Routledge.

McLaren, P., 1994, «Moral Panic, Schooling, and Gay Identity: Critical
Pedagogy and the Politics of Resistance», The High School Journal, 77:
1&2, 157-168.

McLaren, P., 1994a, «Multiculturalism and the postmodern critique: Toward a

pedagogy of resistance and transformation», ζην Giroux H. & Mclaren
P. (επηκ.), Between Borders: Pedagogy and the politics of Cultural
Studies”, New York: Routledge.

McLaren, P., 1994b, «Postmodernism and the Death of Politics: A Brazilian

Reprieve», ζην McLaren P. & Lankshear, C., Politics of Liberation:
Paths from Freire, New York, Routledge.

459
McLaren, P., 1995a, Critical Pedagogy and Predatory Culture, London:
Routledge.

McLaren, P., 1995b, «White terror and Oppositional Agency: Towards a

Critical Multiculturalism», McLaren P,, Hammer, R., Shole, D. & Smith
Reilly, S., Rethinking Media Literacy: A Critical Pedagogy of
Representation, New York, Peter Lang Publishing.

McLaren, P., 1995c, «Post-Colonial Pedagogy: Post-Colonial Desire and

Decolonized Community», ζην McLaren, P., Postmodernism,
Postcolonialism, and pedagogy, Australia, James Nicholas Publishers.

McLaren P., 1997, «Introduction», Revolutionary Multiculturalism:

Pedagogies for the New Millennium, Colorado, Westview Press.

McLaren, P., 1998, «Whiteness is...The Struggle for Postcolonial Hybridity»,

ζην Kincheloe, J., Steinberg S., Rodriguez, N., and Chennault, R.
(επηκ.), White Reign: Deploying Whiteness in America, New York, St.
Martin‟s Griffin.

McLaren, P., 1999a, «A Pedagogy of Possibility: Reflecting Upon Paulo

Freire‟s Politics of Education», Educational Researcher, 28: 2, 49-54.

McLaren, P., 1999b, «Introduction», ζην Castells, M., Flecha, R., Freire P.,
Giroux, H., Macedo, D., and Willis, P. (επηκ.), Critical Education in the
New Information Age, Lanham, New York, Rowman & Litlefield
Publishers.

McLaren, P., 2000, Che Guevara, Paulo Freire, and the Pedagogy of
Revolution, Lanham, New York, Rowman & Litlefield Publishers.

McLaren, P., 2001, «Teaching Against Globalization and New Imperialism:

Toward a Revolutionary Pedagogy», Journal of Teacher Education, 52:
2, 138-150.

McLaren, P., 2001a, «Foreword», ζην Allman, P. (επηκ.), Critical Education

Against Global Capitalism: Karl Marx and Revolutionary Critical
Education, London, Bergin & Garvey

460
McLaren, P., 2003, Life in Schools: An Introduction to Critical Pedagogy in
the Foundations of Education (4th edition), Boston, New York, Pearson
Education.

McLaren, P., 2005, Capitalists and Conquerors: An Introduction , New York,

Rowman & Litlefield Publishers, Lanham.

McLaren, P., 2005, «Revolutionary Pedagogy in Postrevolutionary Times»,

ζην McLaren, P., Capitalists and Conquerors: A Critical Pedagogy
Against Empire, New York, Rowman & Litlefield Publishers, Lanham.

McLaren, P., 2005, «Critical Pedagogy in the Age of Neoliberal

Globalization», ζην Capitalists and Conquerors: A Critical Pedagogy
Against Empire, New York, Rowman & Litlefield Publishers, Lanham.

McLaren, P., 2006, «Some Reflections on Critical Pedagogy in the Age of

Global Empire», ζην Rossato, S. A., Allen, R. L., and Pruyn M. (επηκ.),
Reinventing Critical Pedagogy, New York, Rowman & Littlefield
Publishers, Inc.

McLaren, P., Allman, P. & Rikowski, G., 2005, «After the Box People: The
Labor-Capital Constitution and Its Consequences for Marxist
Educational Theory and Human Resistance», in McLaren, P.,
Capitalists and Conquerors: A Critical Pedagogy Against Empire,
Lanham, New York , Rowman & Litlefield Publishers.

McLaren, P. & Baltodano, M., 2000, «The Future of Teacher Education and
the Politics of Resistance», in Teaching Education, 11:1, 46-60.

McLaren, P. & Jaramillo, N., 2005, Pedagogy & Praxis in the Age of Empire:
Towards a New Humanism, Los Angeles, University of California - Los
Angeles

McLaren, P. & Farahmandpur R., 1999, «Critical Pedagogy, Postmodernism,

and the Retreat from Class: Towards a Contraband Pedagogy», ζην Hill,
D., McLaren, P., Cole, M., and Rikowski G. (επηκ.), Postmodernism in
Educational Theory: Education and the Politics of Human Resistance,
London, Tufnell Press.

461
McLaren, P. & Farahmandpure, R., 2000, «Reconsidering Marx in Post-
Marxist Times: A Requiem for Postmodernism?», ειεθηξνληθή πεγή,
http://www.aera.net/pubs/er/arts/29-03/mclaren05.htm

McLaren, P. & Farahmandpure, R., 2002, «Recentering Class: Wither

Postmodernism? Toward a Contraband Pedagogy», ζην Hill, D.,
McLaren, P., Cole, M. & Rikowski G. (επηκ.), Marxism Against
Postmodernism in Educational Theory, New York, Lexington Books.

McLaren, P. & Farahmandpur R., 2005a, Teaching Against Global Capitalism

and the New Imperialism, Lanham, New York, Rowman & Litlefield
Publishers.

McLaren, P. & Farahmandpure, R., 2005b, «Marx After Post-Marxism:

Reclaiming Critical Pedagogy for the Left», ζην McLaren, P., &
Companeras y Companeros, Red Seminars: Rudical excursions into
educational theory, cultural politics and pedagogy, New Jersey,
Hampton Press.

McLaren, P. & Giarelli J., 1995, «Introduction», ζην McLaren & Giarelli,
Critical Theory and Educational Research, New York, State University
of New York Press.

McLaren, P. & Giroux, H., 1988, «Teacher Education and the Politics of
Democratic Reform», ζην Giroux, H., Teachers as Intellectuals: Toward
a Critical Pedagogy of Learning, New York, Bergin & Garvey.

McLaren P. & Giroux, H., 1997, «Writing from the Margins: Geographies of
Identity, Pedagogy, and Power», ζην Revolutionary Multiculturalism:
Pedagogies for the New Millennium, Colorado, Westview Press.

McLaren, P. & Gutierez, K, 1998, «Global Politics and Local Antagonisms:

Research and Practice as Dissent and Possibility», Carlson, D. & Apple,
M., Power/Knowledge/Pedagogy: The Meaning of Democratic
Education in Unsettling Times, Boulder, Westview Press.

McLaren, P. & Hammer, R., 1996, «Media Knowledges, Warrior Citizen, and
Postmodern Literacies», ζην Giroux, H., Lankshear, C., McLaren, P.,

462
 Peters, M., Counternarratives: Cultural Studies and Critical
Pedagogies in Postmodern Spaces, New York, Routledge

McLaren, P. & Lankshear C.,1994, Politics of Liberation: Paths From Freire,

London & N. York, Routledge.

McLaren, P. & Lankshear, C., 1993, «Critical Literacy and the Postmodern
Turn», ζην Lankshear, C., & McLaren, P. (επηκ.), Critical Literacy:
Politics, praxis, and the postmodern, State University of New York
Press.

McLaren, P. & Leonard, P., 1993, Paulo Freire: A Critical Encounter, New
York, Routledge.

McLaren, P. & Munoz, J., 2000, «Contesting Whiteness: Critical Perspective

on the Struggle for Social Justice», ζην Ovando, C., & McLaren, P.
(επηκ.), The Politics of Multiculturalism and Bilingual Education,
McGraw-Hill Companies.

McLaren, P. & Scatamburlo, V., 2005, «P. Willis, Class Consciousness, and
Critical Pedagogy: Towards a Socialist Future», ζην McLaren, P,
Capitalists and Conquerors: A Critical Pedagogy Against Empire, New
York, Rowman & Litlefield Publishers, Lanham.

McLaren, P. & Tadeu da Silva, T., 1993, «Decentering Pedagogy: Critical

Literacy, resistance and the politics of memory», ζην McLaren, P. &
Leonard, P., Paulo Freire: A Critical Encounter, New York, Routledge.

McLaren, P. & Torres, R., 1999, «Racism and Multicultural Education:

Rethinking „Race‟ and „Whiteness‟ in Late Capitalism», ζην May, St.,
Critical Multiculturalism: Rethinking Multicultural and Antiracist
Education, London, Falmer Press.

McLaren, P. & Smith, R., 1989, «Televangelism as Pedagogy and

Cultural Politics», ζην H. Giroux & R. Simon & Contributors, Popular
Culture, Schooling, and Everyday Life, New York, Bergin & Garvey.

463
Meacham, S. & Buendia, E., 1999, «Focus on Research: Modernism,
Postmodernism, and Poststructuralism and Their Impact on Literacy»,
Language Arts, 76: 6, 510-516.

Moraes, M., 2005, «The Path of Dissent: An Interview with Peter McLaren»,
ζην McLaren, P., & Companeras y Companeros, Red Seminars: Rudical
excursions into educational theory, cultural politics and pedagogy, New
Jersey, Hampton Press.

Muler, J., 2000, From Jomtien to Dakar: Meating Basic Learning Needs – of
Whom?, Ζιεθηξνληθή πεγή: http//www.iiz-dvv.de/index.

OECD / UNESCO, 2003, Literacy Skills for the World of Tomorrow – Further
Results from Pisa 2000, UNESCO Institute for Statistics.

Ohmann, R., 1985, «Literacy, Technology, and Monopoly Capital», College

English, 47: 7, 675-689.

Peters, M. & Lankshear, C., 1996, «Postmodern Counternarratives», ζην

Giroux, H., Lankshear, C., McLaren, P., Peters, M. (επηκ.), Counternar-
ratives: Cultural Studies and Critical Pedagogies in Postmodern
Spaces, New York, Routledge.

Pozo, M., 2003, Toward a critical revolutionary pedagogy: An interview with

Peter McLaren, from http://www.dissidentvoice.org

Pozo, M , 2004, An Educator’s Reflection on the Crisis in Education and

Democracy in the United States: An interview with Henry Giroux, Axis
of Logic.

Provenzo, Eugene, 2005, Critical Literacy: What Every American Ought to

Know, Boulder-London, Paradigm Publishers.

Pruyn, M., 2006, “Introduction”, ζην Pruyn M. & Huerta – Charles L. (επηκ.),
Teaching P. McLaren: Paths of Dissent, New York, Peter Lang.

Radical Education, 1986, «An Interview with Henry Giroux», The Civic Arts
Review, 1: 1.

464
Robert, A. & Kellner, D., 1994, Modernity and Social Theory: The Limits of
the Postmodern Critique, ειεθηξνληθή πεγή:
http://www.geis.ucla.edu/faculty/Kellner.

Sardoc, M., 2006, «Interview 2: Rage and Hope, the Revolutionary Pedagogy
of Peter McLaren», ζην McLaren P., Rage and Hope: Interviews with P.
McLaren, New York, Peter Lang.

Sholle, D. & Denski, St., 1995, «Critical Media Literacy: Reading,

Remapping, Rewriting», ζην McLaren, P., Hammer, R., Sholle, D.,
Reily, S., Rethinking Media Literacy: A Critical Pedagogy Of
Representation, New York, Peter Lang.

Shor, I, 1999, «What is Critical Literacy», ζην Shor, I, (επηκ.), Critical

Literacy in Action: Writing Words, Changing Worlds, Portsmouth,
Boynton/Cook Publishers.

Shor, I. & Freire, P., «What is Dialogical Method of Teaching», Journal of

Education, 169: 3, 11-31.

Shor, I., 1986/1992, Culture Wars: School and Society in the Conservative
Restoration 1969-1984, Chicago & London, The University of Chicago
Press.

Shor, I., 1980, Critical Teaching and Everyday Life, Montreal, Black Rose
Books.

Shor, I., 1987, «Educating the Educators: A Freirean Approach to the Crisis
in Teacher Education», ζην Shor (επηκ.), Freire for th Classroom: A
Sourcebook for Liberatory Teaching, Portsmouth, Boynton/Cook
Publishers.

Shor, I., 1988, «Working Hands and Critical Minds: A Paulo Freire Model
for Job Training», Journal of Education, 170: 2, 102-121.

Shor, I., 1992, Empowering Education: Critical Teaching for Social Change,
Chicago & London, The University of Chicago Press.

465
Sleeter, C. & McLaren, P., 1995, “Introduction”, ζην Sleeter, C. & McLaren
(επηκ.), P, Multicultural Education, Critical Pedagogy and the Politics
of Difference, State University of New York Press.

Steinberg, Sh., 2006, «Critical Multiculturalism and Democratic Schooling:

A Conversation with Peter McLaren and Joe Kincheloe», ζην McLaren,
P., Rage and Hope: Interviews with P. McLaren, New York, Peter Lang,.

Street, B., 1994, «Cross-cultural perspectives on literacy», ζην Verhoeven,

L.(επηκ.), Functional Literacy: Theoritical Issues and Educational
Implications, Amsterdam, John Benjamins B.V.

Street, B., 1999, «The Meanings of Literacy», ζην Wagner, D., Venezky, R. &
Street, B., Literacy: An International Handbook, Boulder – Colorado,
Westview Press.

Teitelbaum, K., 1987, «Education Under Siege: The Conservative, Liberal,

and Radical Debate over Schooling. A Review», History of Education
Quarterly, 27: 1, 156-160.

The Nation Commission on Excellence in Education, 1983, A Nation At

Risk: The Imperative for Educational Report, Washington, U.S.
Department of Education.

The New London Group, 1996, «A Pedagogy of Multiliteracies: Designing

Social Futures», Harvard Educational Review, 66: 1, 60-92.

UNESCO, 2002, Education for All: Is the World on Track?, UNESCO

Publishing.

UNESCO, 2008, The Global Literacy Challenge, Ζιεθηξνληθή πεγή:

http://portal.unesco.org/education.

Verhoeven, L., 1994, «Introduction: Modeling and Promoting Functional

Literacy», ζην Verhoeven, L.(επηκ.), Functional Literacy: Theoritical
Issues and Educational Implications, Amsterdam, John Benjamins B.V.

Verhoeven, L., Elbro, C. & Reitsma, P., 2002, «Introduction», ζην Verhoeven,
L., Elbro, C. & Reitsma, P., Precursors of Functional, Amsterdam, John
Benjamins B.V.

466
Wagner, D., 1987, «Literacy Futures: Five Common Problems for
Industrialized and Developing Countries», ζην Wagner, D. (επηκ.), The
Future of Literacy in a Chainging World, Oxford, Pergamon Press.

Webster, F., & Robins, K., 1998, “The Iron Cage of Information Society”, in
Information, Communication & Society, 1:1, 23-45.

Weiler, K., 2003, «Feminist Analyses of Gender and Schooling», ζην Darder,
A., Baltodano, M., Torres, R., The Critical Pedagogy Reader, New
York, Routledge & Falmer.

Welch, Sh., 1985, Communities of Resistance and Solidarity: A Feminist

Theology of Liberation, New York, Orbis Press.

Wexler, Ph., 1984, «Introducing the Real Sociology of Education»,

Contemporary Sociology, 13: 4, 406-408.

Wexler, Ph., 1987, Social Analysis of Education: After the New Sociology,
Routledge, New York & London.

Women‟s Studies Group, 1976, «Relations of Production, Relations Reprodu-

ction», Working Papers in Cultural Studies, 9, 95-118.

Young, M., 1971, Knowledge and control: new directions for the sociology of
education, Collier – Macmillan.

ΟECD, 1997, Literacy Skills: For the Knowledge Society, Organization for
Economic Co-operation and Development, Human Resourses
Development Canada and Minister of Industry, Canada.

467
 ΔΛΛΖΝΟΓΛΩ΢΢Ζ ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ

Apple, M., 1993, Δθπαίδεπζε θαη Δμνπζία, Θεζζαινλίθε, Παξαηεξεηήο.

Apple, M., 2002, Δθζπγρξνληζκόο θαη ΢πληεξεηηζκόο ζηελ Δθπαίδεπζε,

Αζήλα, Μεηαίρκην.

Apple, M., 2008, Δπίζεκε Γλώζε, Θεζζαινλίθε, Δπίθεληξν.

Baynham, M., 2000, Πξαθηηθέο Γξακκαηηζκνύ, Αζήλα Μεηαίρκην.

Blackledge, D. & Hunt, B., 2000, Κνηλσληνινγία ηεο εθπαίδεπζεο, Μεηαίρκην,

Αζήλα.

Brener, R., 2002, «Ζ παγθφζκηα νηθνλνκία εηζέξρεηαη ζε χθεζε: Μηα

δηάγλσζε», ΘΔ΢ΔΙ΢, 80, 119-142.

Cook-Gumperz, J., 2008, «Ζ θνηλσληθή δφκεζε ηνπ γξακκαηηζκνχ», ζην

Κσζηνχιε, Σ., Η θνηλσληθή δόκεζε ηνπ γξακκαηηζκνύ, Θεζζαινλίθε,
Δπίθεληξν.

Cummins, J., 1999, Σαπηόηεηεο ππό Γηαπξαγκάηεπζε: Δθπαίδεπζε κε ζθνπό

ηελ Δλδπλάκσζε ζε κηα Κνηλσλία ηεο Δηεξόηεηαο, Αζήλα, Gutenberg.

Dewey J., 1980, Δκπεηξία θαη εθπαίδεπζε, κηθξ. Πνιελάθεο, Λ., Γιάξνο.

Eagleton, T., 1989, Δηζαγσγή ζηε Θεσξία ηεο Λνγνηερλίαο, Αζήλα, Οδπζζέαο.

Gee, J.P., 2006, «Ο γξακκαηηζκφο θαη ν κχζνο ηνπ γξακκαηηζκνχ: απφ ηνλ
Πιάησλα ζηνλ Freire», ζην Υαξαιακπφπνπινο, Α., Γξακκαηηζκόο
Κνηλσλία θαη Δθπαίδεπζε, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο:
Ίδξπκα Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε.

Gee, J.P., 2006, «Οη ζπνπδέο ηνπ λένπ γξακκαηηζκνχ: θνηλσληθνπνιηηηζκηθέο

πξνζεγγίζεηο ηεο γιψζζαο θαη ηνπ γξακκαηηζκνχ», ζην
Υαξαιακπφπνπινο, Α., Γξακκαηηζκόο Κνηλσλία θαη Δθπαίδεπζε,
Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο: Ίδξπκα Μαλφιε
Σξηαληαθπιιίδε.

Sarup, M., 2006, Μαξμηζκόο θαη Δθπαίδεπζε, κηθξ.Κνθαβέζεο Φ., Θεζ/λίθε,

Δπίθεληξν.

468
Zinn, H., 2008, Ιζηνξία ηνπ Λανύ ησλ Ηλσκέλσλ Πνιηηεηώλ, κηθξ. Καιχβαο,
Θ., Αζήλα, Αηψξα.

Αιεμίνπ, Θ., 2005, «Ζ Πνιηηηθή Οηθνλνκία ηνπ ζψκαηνο: Απφ ην

πξαγκνπνηεκέλν ζψκα ζην άθεληξν ζψκα », ΘΔ΢ΔΙ΢, 91, 93-116.

Αιεμίνπ, Θ., 2007, «Γπλαηφηεηεο θαη φξηα ησλ εξκελεπηηθψλ πξνζεγγίζεσλ

ζηηο θνηλσληθέο επηζηήκεο», ΘΔ΢ΔΙ΢, 100, 69-97.

Βπγθφηζθη, Λ., 1993, ΢θέςε θαη Γιώζζα, Αζήλα: Γλψζε

Γαβξηειίδεο, Α., 2006, «Ζ Δπηθαηξφηεηα ηνπ Μηζέι Φνπθψ», ΘΔ΢ΔΙ΢, 96,

39-49.

Γξφιιηνο, Γ. & Κάζθαξεο, Γ. 1997, «Δθπαηδεπηηθή πνιηηηθή, κεηακνληέξλν

θαη θξηηηθή παηδαγσγηθή. Σα αδηέμνδα κηαο ζρέζεο θαη ηα φπια ηεο
θξηηηθήο», Οπηνπία, 25, 101-118.

Γξφιιηνο, Γ. & Κάζθαξεο, Γ., 2002, «Παηδαγσγηθή ζρέζε, εμνπζία θαη

αληίζηαζε: κηα θξηηηθή πξνζέγγηζε», ζην Ναπξίδεο, Κ. (επηκ.),
Δμνπζία, Βία, Πόλνο (Γεχηεξνο Σφκνο), Αζήλα, Καζηαληψηεο, 82-96.

Γξφιιηνο, Γ., 2001, «΢ρνιηθή Απνηειεζκαηηθφηεηα θαη Αμηνιφγεζε», Ρσγκέο

Δλ Σάμεη, 11, 20-27.

Γξφιιηνο, Γ., 2003, «΋ςεηο ηεο θξηηηθήο παηδαγσγηθήο ζηελ Διιάδα»,

Αληηηεηξάδηα ηεο Δθπαίδεπζεο, 63-64, 66-81 & ηρ. 65, 85-88.

Γξφιιηνο, Γ., 2005, Ο Paulo Freire θαη ην αλαιπηηθό πξόγξακκα,

Θεζζαινλίθε, Βάληαο.

Γνχλαξε, Π. & Γξφιιηνο, Γ., 2010, «Δηζαγσγή», ζην Κξηηηθή Παηδαγσγηθή:

Μηα ΢πιινγή Κεηκέλσλ, (ππφ έθδνζε).

Γαθέξκνο Μ., 2002, Η πνιηηηζκηθή – ηζηνξηθή ζεσξία ηνπ Vygotsky, Αζήλα,

Αηξαπφο.

Δπξσπατθή Δπηηξνπή, 2000, Δπξσπατθή Έθζεζε γηα ηελ Πνηόηεηα ηεο

΢ρνιηθήο Δθπαίδεπζεο: Γεθαέμη Γείθηεο Πνηόηεηαο, Δπηηξνπή Δξγαζίαο
γηα ηνπο Γείθηεο Πνηφηεηαο.

469
Ληάκπαο, Σ. & Κάζθαξεο, Γ., 2007, «Κξηηηθφο κεηακνληεξληζκφο, θξηηηθή
παηδαγσγηθή θαη ηα ηδενινγηθά ζρήκαηα ηνπ λενθηιειεπζεξηζκνχ ζηελ
εθπαίδεπζε», ΘΔ΢ΔΙ΢, 99, 127-140.

Λχθνπ, Υξ., 2000, «Ζ ΢πζηεκηθή Λεηηνπξγηθή Γξακκαηηθή ηνπ M.A.K.

Halliday», Γισζζηθόο Τπνινγηζηήο, ηεχρ. 2.

Λπνηάξ, Ε. Φ., 1993, Η κεηακνληέξλα θαηάζηαζε, Αζήλα, Γλψζε.

Μειηφο, Γ., 1995, «΢ρεηηθά κε ηε ζεσξία ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ: Απφ ηελ
Κιαζηθή Πνιηηηθή Οηθνλνκία ζηε καξμηζηηθή ζεσξία», ΘΔ΢ΔΙ΢, 51,
13-41.

Μειηφο, Γ., 2000, «Ο Λφγνο Πεξί „Παγθνζκηνπνίεζεο‟ θαη ε Μαξμηζηηθή

Αξηζηεξά», ΘΔ΢ΔΙ΢, 72, 11-23.

Μειηφο, Γ., Οηθνλνκάθεο, Γ. & Λαπαηζηψξαο ΢., 2000, «Ζ Μαξμηθή ζεσξία

ηεο αμίαο», ΘΔ΢ΔΙ΢, 73, 57-88.

Ννχηζνο, Υ., 1985, «Κνηλσληνινγία θαη εθπαίδεπζε», Γηαβάδσ, 119, 42-47.

Ράζεο, ΢π., 1988, 54-55, «Ζ ζεσξία ηεο αληίζηαζεο ζηελ εθπαίδεπζε»,

΢ύγρξνλε Δθπαίδεπζε, 40, 52-63.

Ράζεο, ΢π., 2008, «Ζ Ρηδνζπαζηηθή ΢θέςε ζηηο ΖΠΑ ζηνλ 20 ν Αηψλα»,

Οπηνπία, 78, 93-111.

΢ηακάηεο, Γ., 1997, Δηζαγσγή ζηελ Πνιηηηθή Οηθνλνκία, Αζήλα, Διιεληθά

Γξάκκαηα.

Φξέηξε, Π., 1974, Η αγσγή ηνπ θαηαπηεδόκελνπ, Αζήλα, Κέδξνο.

Φξέηξε, Π., 1977, Πνιηηηζηηθή Γξάζε γηα ηελ Καηάθηεζε ηεο Διεπζεξίαο,
Αζήλα, Καζηαληψηε.

Υαξαιακπφπνπινο, Α., 2006, «Πξφινγνο», ζην Υαξαιακπφπνπινο, Α.,

Γξακκαηηζκόο Κνηλσλία θαη Δθπαίδεπζε, Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην
Θεζζαινλίθεο: Ίδξπκα Μαλφιε Σξηαληαθπιιίδε.

470