Czas Wolny.... Kwilecki Ksiazka

ROZWAŻANIA O CZASIE WOLNYM
WYBRANE ZAGADNIENIA
Krzysztof KWILECKI
Katowice 2011
Recenzent: Prof. dr hab. WIESŁAW SIWIŃSKI
Redakcja: Agnieszka Łukaszewicz

Projekt okładki: Tatiana Hojczyk
Skład i łamanie: Tatiana Hojczyk
Druk i oprawa: PROFESJA.EU Sp. z o.o., tel. 32 738 25 18, www.profesja.eu
Zdjęcie na okładce: Krzysztof Kwilecki.
ISBN: 978-83-60953-59-4
Copyright © GWSH
Wydanie I
Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa im. Wojciecha Korfantego
ul. Harcerzy Września 3, 40-659 Katowice, tel. 32 35 70 550
Nakład: 200 egz., 9,4 ark. wyd.

Spis treści
WSTĘP.......................................................................................................................5
POJĘCIA OGÓLNE, TERMINY, DEFINICJE.............................................................7

Czas wolny i jego funkcje.......................................................................................7
Aktywność ruchowa zdrowym stylem życia w czasie wolnym.............................15
Czynniki wpływające na aktywność ruchową w czasie wolnym...........................21
Rekreacja.............................................................................................................23
Współczesne formy spędzania czasu wolnego....................................................30
Turystyka..............................................................................................................34
Motywy i funkcje w turystyce................................................................................36
Turystyka zdrowotna i uzdrowiskowa...................................................................42
Turystyka miejska.................................................................................................44
CZAS WOLNY DZIECI I MŁODZIEŻY.....................................................................48

Zabawa jako rekreacja.........................................................................................53
Funkcje zabawy...................................................................................................54
Rozrywka formą zabawowej aktywności..............................................................57
Gry rekreacyjno-sportowe....................................................................................57
CZAS WOLNY DOROSŁEGO SPOŁECZEŃSTWA................................................59

Wpływ czasu wolnego na relacje rodzinne..........................................................64
Rekreacja w rodzinie............................................................................................66
Czas wolny osób niepełnosprawnych – niepełnosprawność...............................73
Aktywizacja ruchowa osób niepełnosprawnych...................................................74
Turystyka osób z dysfunkcją wzroku....................................................................78
PODŁOŻE POSTAW PROZDROWOTNYCH..........................................................82

Zdrowie w relacji do innych wartości....................................................................82
Zdrowy styl życia – życia w ruchu........................................................................86
Zachowania zdrowotne – postawa wobec zdrowia..............................................89
Wychowanie zdrowotne – dla dobra ludzkiego rodzaju.......................................92
Aktywność ruchowa – zdrowym stylem życia......................................................96
Samoocena własnej sylwetki i zdrowia..............................................................101
BADANIA WŁASNE I ICH OMÓWIENIE..............................................................108
Wprowadzenie...................................................................................................108
Materiał i metoda................................................................................................109
Metoda badań....................................................................................................109
Stwierdzenia i wnioski........................................................................................ 110
Podsumowanie ................................................................................................. 117
KWESTIONARIUSZ ANKIETY.............................................................................. 119

Ankieta wybranych zagadnień czasu wolnego
kształtowania postaw prozdrowotnych kobiet.................................................... 119
INDEKS NAZWISK................................................................................................128
BIBLIOGRAFIA......................................................................................................134
ŹRÓDŁA INTERNETOWE.....................................................................................142
WSTĘP
Czas wolny może pełnić w zrównoważonym życiu współczesnego obywatela świata,

człowieka nowoczesnego i świadomego, istotną rolę. Jest symptomem przemian, jest
wyrazem szukania nowych dróg do poprawy zdrowotności społeczeństwa. Jednym
ze składników zdrowego stylu życia jest aktywność fizyczna nazywana również ak-
tywnością ruchową, która integruje element zdrowego stylu życia.
Styl życia to zespół zachowań, postaw, w większości przypadków zależy on od
środowiska, norm społeczno-kulturowych, pojawia się systematycznie w publikacjach
naukowych. Możliwość dysponowania czasem wolnym zależy od własnych potrzeb
i aspiracji. Rozwój cywilizacji, globalizacja spowodowały, że człowiek stał się nie-
wolnikiem własnych słabości. Pośpiech, brak wolnego czasu przyczynia się do po-
wstawania stanów depresji, przygnębienia, czyli czynników wywołujących stres, do
wzrostu zachorowań i rozwóju chorób cywilizacyjnych. Postęp techniczny, szybka
urbanizacja, życie obciążone stresem stanowią dla współczesnego społeczeństwa
wyzwanie motywujące do przejęcia inicjatywy w organizacji aktywnego wypoczynku
w czasie wolnym, co zapewnić może pozytywny wpływ na organizm ludzki. Aktyw-
ność fizyczna, pozbawiona przymusów i ograniczeń, wzrost sfery wolności człowieka
może być silnym bodźcem do aktywności fizycznej w czasie wolnym. Pojęcie to po-
jawiło się wraz z pojęciem rewolucji przemysłowej. Czas wolny wystarczał wówczas
na zaspokojenie zaledwie elementarnych potrzeb organizmu. Na wybór spędzania
czasu wolnego mają wpływ zainteresowania, hobby, wiek, płeć, status ekonomiczny
jak i dymorfizm płciowy. Dlatego też sposób spędzania czasu wolnego kobiet i męż-
czyzn może znacznie się różnić. Istotnym problemem staje się poznanie ludzkich
zainteresowań, potrzeb, pragnień, możliwości i zaspokajania tych potrzeb w ramach
czasu wolnego. Niezbędne jest dążenie do wytworzenia społecznej wiedzy i przeko-
nania, że kultura fizyczna to nie tylko aktywność ruchowa, przygotowanie do poru-
szania się w życiu, zdobywanie orientacji i kwalifikacji wymaganych do pełnego w nim
uczestnictwa, ale przede wszystkim świadomość funkcji, jakie aktywność ruchowa
5
pełnić może w życiu człowieka. Społeczeństwo funkcjonuje w określonych systemach
społecznych, takich jak rodzina, grupy środowiskowe, subkultury, środowiska pra-
cy, wspólnoty mieszkaniowe, szkoły, uczelnie – nawiązując ze sobą kontakt, tworzą
mikrośrodowiska, w których kształtują się stosunki międzyludzkie, stereotypy doty-
czące spędzania wolnego czasu. Umiejętnie wykorzystany czas wolny, obok swojej
selekcyjnej i specjalizacyjnej funkcji, spełnia przede wszystkim rolę stymulatora opty-
malnego i wszechstronnego rozwoju, budzi, kształtuje potrzebę stałego uczestnictwa
w kulturze fizycznej, w tym aktywności ruchowej i rekreacyjnej. Formy jak i treści
spędzania czasu wolnego mogą pomóc odkrywać nowe postawy, priorytety, wartości
wnoszone do życia codziennego. Aktywny wypoczynek może stanowić istotną część
wychowania społecznego. Już od najmłodszych lat rodzina, szkoła winny kształtować
dzieci do świadomego, przyjemnego i wartościowego spędzania czasu wolnego. Ak-
tywne formy wypoczynku powinny być miłym obowiązkiem, wywoływać radość, zado-
wolenie, pogłębiać i rozwijać zainteresowania, aktywizować kontakty międzyludzkie
i ukazywać zbawienny wpływ różnych aktywności na zdrowie. Na spożytkowanie cza-
su wolnego niebagatelny wpływ ma infrastruktura sportowo-rekreacyjna lokalizowana
w różnych obiektach, osiedlach, w środowisku wiejskim oraz w miastach. Istotny jest
również dostęp do bazy istniejącej w szkołach i klubach sportowych oraz wykorzysta-
nie jej do celów rekreacyjnych przez dzieci, młodzież, rodziny jak i dorosłych w róż-
nym przedziale wieku.
Opracowanie zawiera podstawowe wiadomości dotyczące teorii czasu wolnego.
Autor skupia uwagę na wykazaniu znaczenia prozdrowotnego wypełnienia czasu wol-
nego, funkcje i czynniki czasu wolnego, omawia również spożytkowanie czasu wol-
nego przez osoby niepełnosprawne, osoby w starszym wieku oraz dzieci i młodzież.
Opisuje wpływ czasu wolnego na relacje rodzinne. W końcowej części opracowania
przedstawione są badania własne na temat zainteresowań rekreacyjnych i poziomu
wiedzy o bazie sportowo-rekreacyjnej kobiet mieszkających w Katowicach.
6
POJĘCIA OGÓLNE, TERMINY, DEFINICJE
Czas wolny i jego funkcje
Czas wolny jest kategorią historyczną, co oznacza, że pojawia się w pewnym pro-
cesie rozwoju cywilizacyjnego jako przeciwstawienie czasu pracy.1 Stanowiąc jeden
z czynników kształtujących stopę życiową, jest przeciwieństwem czasu przeznaczo-
nego na zajęcia zarobkowe. Wymiar czasu wolnego zależy od pozycji społecznej
każdego obywatela. Ośmiogodzinny dzień pracy, dni wolne, święta oraz kilka tygodni
corocznego urlopu wypoczynkowego są typowym i powszechnie uznawanym wy-
znacznikiem czasu wolnego.2
Czas wolny jest zagadnieniem interdyscyplinarnym, którym zajmują się specjaliści
z różnych dziedzin naukowych. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym stał się pojęciem
powszechnym, mimo że nie każdy potrafi go zdefiniować.3
Czas wolny przez wieki był przedmiotem zainteresowania wielu wybitnych myśli-
cieli. Arystoteles dowodził, że czas wolny (schola) nie jest wypoczynkiem ani końcem
pracy. Z kolei praca (ascholia) ma stanowić ukoronowanie czasu wolnego. Innymi
słowy, kto pracuje, nie dysponuje czasem wolnym, nie rozporządza sobą, nie jest
szczęśliwy. Według Arystotelesa człowiek powinien poświęcić czas wolny filozofii,
sztuce i nauce. Natomiast Denis Diderot uważał, że historia czasu wolnego jest naj-
ważniejszą częścią naszego bycia.4
Pojęcie czasu wolnego pojawiło się i rozpowszechniło z chwilą uznania go przez
Międzynarodową Konferencję UNESCO w czerwcu 1957 roku. Zgodnie z definicją
1. R. Dyoniziak, Społeczeństwo w procesie zmian, Kraków-Szczecin-Zielona Góra 1997, s. 239.

2. W. M. Kuś, J. Sołtysiak, E. Stecińska-Majkowska, P. Wyszogrodzki; Czas wolny, rekreacja i zdrowie,
IWZZ; Warszawa 1981, s. 6-7
3. M. Dutkowski (red.), Problemy turystyki i rekreacji, Tom 2, Impuls, Szczecin 2009, s. 75.
4. W. Woronowicz, D. Apanel (red.), Opieka-wychowanie-kształcenie. Moduły edukacyjne, Impuls Kraków
2010, s. 17.
7
francuskiego socjologa Joffre’a Dumazediera czas wolny to wszelkie zajęcia, jakim
może się oddawać jednostka z własnej ochoty i z różnych powodów: dla rozrywki, dla
zdobywania nowych wiadomości, dla bezinteresownego kształcenia się czy dobro-
wolnego udziału w życiu społecznym, poza obowiązkami zawodowymi, rodzinnymi
i społecznymi.5 Czas wolny uzyskiwany przez człowieka dzięki przemianom nauko-
wo-technicznym powinien być wypełniony troską o jego duchowy i moralny rozwój.6
Cywilizacja przemysłowa dokonała poważnego przełomu w historii kultury, czyniąc czas
wolny od pracy dobrem powszechnie dostępnym. W społeczeństwach preindustrialnych
wzory zachowań w czasie wolnym tworzone były bądź przez elitarne grupy społeczne,
jako swoiste egzemplifikacje ich stylu życia i pozycji społecznej, bądź też stanowiły doro-
bek określonych społeczności lokalnych jako wyraz ich tradycyjnych norm współżycia.7
Rozważania na temat czasu wolnego prowadzone na gruncie pedagogiki społecz-
nej zwracają uwagę na jego dualizm: ilościowy i jakościowy. Aspekt ilościowy da się
zmierzyć i stanowi podstawę analizy budżetu czasu. Natomiast aspekt jakościowy
to jakość życia czy, jak mówi Dumazedier, styl zachowania.8 Człowiek kierujący się
przekonaniem o dużej wartości czasu wolnego tak organizuje swoją działalność za-
wodową i naukę szkolną, aby tworzyć relatywnie dużą pulę czasu wolnego.
Stosuje się na ogół trzy pojęcia na określenie czasu wolnego: free time, leisure time
oraz leisure. Zdaniem N.P. Millera, free time to czas będący do dyspozycji jednostki we-
dług jej uznania (to czas wolny od przymusów biologicznych i ekonomicznych). Leisure
time jest odcinkiem czasu wolnego (owego free time), który jest przeznaczony na re-
alizowanie wartości wolnoczasowych. M. Siemieński i A. Kamiński nazwali tę kategorię
czasu wczasami, wczasowaniem. Natomiast termin leisure rezerwują na oznaczanie
kompleksu samorealizacji i samowzbogacenia, osiąganych przez jednostkę w wyniku
wykorzystania czasu wolnego na wybraną przez siebie aktywność, która dostarcza od-
prężenia, co jest główną, choć nie jedyną funkcją czasu wolnego.9
Czas wolny można rozpatrywać w kilku kategoriach jako:
• czas przeznaczony na wypoczynek w przerwach w pracy lub nauce
• czas w końcu tygodnia (sobota-niedziela) lub inne dni wolne od pracy
• czas po codziennej pracy zawodowej lub nauce
• czas dorocznego urlopu lub wakacji szkolnych.10
Szczegółowa definicja czasu wolnego, ze względu na różnorodność czynników
kształtujących to pojęcie, powoduje wiele trudności. S. Czajka do czynników kształtu-
jących pojęcie czasu wolnego zalicza przede wszystkim:
• warunki społeczno-ekonomiczne
5. W. Woronowicz, D. Apanel (red.), Opieka-wychowanie-kształcenie. Moduły edukacyjne, Impuls Kraków

2010, s. 20.
6. W. Gaworecki, Turystyka, wydanie V zmienione, PWE, Warszawa 2007, s. 97.
7. Z. Krawczyk, (red.), Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku, kultura fizyczna-sport, wyd. IK Warszawa
1997, rozdz. Turystyka, J. Bogucki, A. Woźniak. s.117.
8. M. Orłowska, Przymus bezczynności, Wydawnictwo APS/ PWN, Warszawa 2007, s. 52.
9. D. Jankowski, Pedagogika kultury. Studia i koncepcja, Impuls, Kraków 2006, s. 170-171.
10. Z. Dowgird, T. Fąk, H. Janicka, K. Świerczyńska, Rekreacja fizyczna na wczasach, CRZZ, Warszawa
1978, s. 3.
8
• warunki środowiskowe, pod pojęciem których należy rozumieć rozróżnianie
warunków miejskich i wiejskich, rozróżnianie zawodowe, poziom materialny
życia itp.
• tradycje kulturowe, poziom intelektualny i kulturalny społeczeństwa i jednostek
wraz ze wszystkimi ich konsekwencjami11.
W związku z tym należy spodziewać się wielu definicji czasu wolnego, w zależności
od rozpatrywanego aspektu. Istnieją definicje ogólne czasu wolnego, które skróto-
wo starają się uwzględnić te czynniki. Przykładowo, Słownik Pedagogiczny definiuje
czas wolny w sposób ogólny jako „czas do dyspozycji jednostki po wykonaniu przez
nią zadań obowiązkowych: pracy zawodowej, nauki obowiązkowej w szkole i w domu
oraz niezbędnych zadań domowych”.12 Jego celem jest usuwanie zmęczenia przez
odnowę fizyczną i psychiczną oraz rozwijanie osobowości poprzez pielęgnowanie
zamiłowań. Jest to ważny czynnik higieny psychicznej i równowagi.13
Tymczasem wg W. Gaworeckiego, czas wolny to czas poza pracą zawodową, po-
zostający do swobodnego wykorzystania na wypoczynek, uczestniczenie w zdoby-
czach współczesnej cywilizacji, rozwijanie zainteresowań własnych i rozrywkę. Nie
ma on więc innych celów poza bezpośrednią satysfakcją, którą człowiek może koja-
rzyć z działaniem lub bezczynnością. Zdolność cieszenia się czasem wolnym w tym
znaczeniu wymaga jednak odpowiedniego stanu ducha i umysłu.14
K. Przecławski traktuje czas wolny jako ten „czas, który pozostaje człowiekowi do
jego swobodnej dyspozycji po wykonaniu czynności związanych z zaspokojeniem po-
trzeb biologicznych i higienicznych (sen, jedzenie, toaleta) oraz czynności obowiąz-
kowych (praca, nauka, obowiązki rodzinne, dojazd do pracy lub szkoły).”15
A. Zawadzka rozumie czas wolny jako: „czas wykorzystywany na zajęcia nieobo-
wiązkowe, podejmowane dobrowolnie dla wypoczynku, rozrywki, wszechstronnego
rozwoju, udziału w życiu społecznym”.16
Z kolei czas wolny dla R. Wroczyńskiego to „czas pozostały po wykonaniu obowiąz-
ków rodzinnych, zawodowych, społecznych i przeznaczony na odpoczynek, rozrywkę
oraz rozwój własnych zainteresowań zgodnie z zamiłowaniami i upodobaniami.”17
Czas wolny jest ważnym elementem „jakości życia”18. Od ilości czasu i sposobów
jego wykorzystania zależy jakość: wykonywanej pracy, kształtowania i doskonalenia
zawodowego, codziennego samopoczucia i zdrowia, czyli jakość życia. Podobnie
edukacja, „jeśli ma być skuteczna, powinna obejmować wszystkie sfery aktywności
11. S. Czajka, Z problemów czasu wolnego, CRZZ, Warszawa, 1979, s. 15.

12. W. Okoń, Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa, 1981, s. 45.
13. Z. Drozdowski, Czas wolny i rekreacja różnych środowisk społecznych w Polsce, Materiały III Konfe-
rencji Naukowej, Poznań 1979, s. 44.
14. W. Gaworecki, Turystyka…, s. 90.
15. K. Przecławski (red.), Czas wolny dzieci i młodzieży [w:] W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedago-
giczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 75.
16. A. Zawadzka, Obciążenie studentów nauką a formy wypoczywania, PWN, Warszawa 1976, s. 183.
17. R. Wroczyński, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1974, s. 213.
18. A. Zandecki, Wykształcenie a jakość życia. Dynamika orientacji młodzieżowej szkół średnich, Toruń-
Poznań 1999.
9
życiowej człowieka, w tym jego czas wolny.”19 Gdy czas wolny i różnorodność form
spędzania go staje się dobrem ogólnodostępnym, kształtowanie umiejętności korzy-
stania z niego urasta do rangi problemu społecznego. Stąd edukacja permanentna
kieruje swe zainteresowania w znacznym stopniu w stronę czasu wolnego. Koniecz-
na staje się znajomość istoty czasu wolnego, jego uwarunkowań i ewolucji w społe-
czeństwie wiedzy.20 Narastające zainteresowanie tą problematyką stwarza korzyst-
ne warunki dla modelowania sposobów wypoczywania ludności i zbliżenia obszaru
zajęć w czasie wolnym do rzeczywistych potrzeb.21 Potrzeby społeczne w zakresie
regulowania aktywności w czasie wolnym od pracy stają się bardziej zróżnicowane.22
Pogawędka, przechadzka, samotne rozmyślanie dawno już przestały dominować
w sposobie spędzania wolnego czasu; nowoczesny styl „wczasowania” uzależniony
jest w większej niż kiedykolwiek mierze od całego szeregu środków: finansowych
i rzeczowych, indywidualnych i skupionych w systemie wyspecjalizowanych instytucji
(wypoczynkowych, sportowych, kulturalnych itp.).23 Wzrost zamożności i czasu wol-
nego powoduje, że coraz więcej osób może rozwijać swoje upodobania hobbistyczne,
zamiłowania twórcze, własną osobowość, indywidualnie odkrywać świat itp.24 Zatem
sposób wykorzystania wolnego czasu w równej mierze wyznaczają osobiste postawy
i gusty, jak realne warunki życiowe: czas, środki, treść i charakter pracy.25
W popularyzacji atrakcyjnych zajęć rekreacyjnych dla każdego – niezależnie od wie-
ku, zawodu, a nawet stanu zdrowia – należy brać pod uwagę rozkład i całkowitą ilość
czasu wolnego w stosunku do czasu przeznaczonego na pracę.26 Z kolei brak wolnego
czasu ma silny, i w tym przypadku ujemny, wpływ na zdrowie, osiągnięcia osobiste,
stosunek do ludzi, zadowolenie z siebie i ze świata. Czas wolny mądrze wypełniony
odpowiednimi zajęciami ma pozytywne znaczenie dla rozwoju osobowości jednostek
i podnoszenia kultury całego społeczeństwa.27 Niewielka część Polaków w porówna-
niu z innymi społecznościami aktywnie wypoczywa w czasie wolnym.28 Proces wy-
chowania do turystyki i rekreacji powinien – jak proces wychowania w ogóle – rozpo-
cząć się jak najwcześniej, w okresie budzenia zainteresowań, poszukiwania wzorów,
kształtowania postaw i nawyków do różnych form rekreacji i aktywności fizycznej.29
„Polska jest przykładem kraju, w którym stopniowo następuje przechodzenie od etosu
pracy do zabawy i rekreacji. Innymi słowy, praca przestaje być jedynym miernikiem
wartości człowieka. Ustępuje ona stopniowo wartościom czasu. Coraz ważniejszy sta-
je się problem samorealizacji. Odchodzi się od traktowania czasu wolnego jako okresu
19. J. Daszykowska, Czas wolny a jakość życia nauczycieli studiujących, Kraków 2005, s. 9.
20. W. Woronowicz, D. Apanel (red.), Opieka – wychowanie – kształcenie…, s. 12.
21. Z. Drozdowski, Czas wolny i rekreacja…, s. 44.
22. R. Dyoniziak, Społeczeństwo w procesie…, s. 247.
23. J. Danecki, Czas wolny – mity i potrzeby, Książka i Wiedza, Warszawa 1967, s. 141.
24. W. Kurek (red.), Turystyka, PWN, Warszawa 2008, s. 84.
25. J. Danecki, op. cit., s. 147.
26. W. M. Kuś, J. Sołtysiak, E. Stecińska-Majkowska, P. Wyszogrodzki; Czas wolny, rekreacja…, s. 7.
27. Z. Dąbrowski, Czas wolny dzieci i młodzieży, PZWS, Warszawa 1966, s. 12.
28. J. Krupa, J. Biliński (red.), Turystyka w badaniach naukowych, WSIiZ, Rzeszów 2006, s. 429.
29. Tamże, s. 430.
10
odzyskiwania sił utraconych w pracy, przenosząc uwagę na jego funkcję rozwojową,
wyzwalającą i kreatywną. Równocześnie czas wolny traci swój normatywno-morali-
styczny charakter, stając się sprzymierzeńcem jednostki w walce ze zjawiskami powo-
dującymi jej alienację, depersonalizację i ubezwłasnowolnienie.”30
Brak wolnego czasu ma silny i ujemny wpływ na zdrowie, osiągnięcia osobiste,
stosunek do ludzi, zadowolenie z siebie i ze świata. Mądrze wypełniony odpowied-
nimi zajęciami ma zasadnicze, pozytywne znaczenie dla rozwoju osobowości jed-
nostek i podnoszenia kultury całego społeczeństwa.31 Zależnie od ilości czasu po-
święcanego na różne rodzaje aktywności życiowej inaczej rysują się szanse pokoleń
na osiąganie pożądanych dóbr, realizację wartości.32 Wypracowanie własnego stylu
życia polega nade wszystko na trwalszym, jakościowym ukierunkowaniu różnych
rodzajów własnej aktywności fizycznej, manualnej, intelektualnej i społecznej oraz
na utrwaleniu swoich własnych propozycji w spożytkowaniu funkcji czasu wolne-
go – odpoczynku, zabawy, zajęć rozwijających. Zajęcia czasu wolnego mają wiel-
kie znaczenie integrujące i kulturotwórcze.33 Tak jak czynności wypełniające czas
wolny, będące treścią procesu edukacji, nie doskonalą się same, tak też proces
ten uzależniony jest od stanu zaawansowania metodyki wychowania do spędzania
czasu wolnego i koncepcji intencjonalnych oddziaływań. Oznacza to, że aby uczyć
wypełniania czasu wolnego pożytecznymi czynnościami, czynności te muszą być
uświadomione, potrzeby rozpoznane, a koncepcja i metodyka ich nauczania opraco-
wana i wprowadzona w życie. Wskazuje to na celowość rozwijania pedagogiki czasu
wolnego jako dyscypliny naukowej.34 To co dziecko robi w czasie wolnym, może być
zorganizowane przez instytucje: szkołę, kluby sportowe, młodzieżowy dom kultury
czy zakład pracy; może być też wykonywane bez pomocy tych instytucji. Istotnym
zadaniem wychowania w czasie wolnym jest nauczenie młodzieży dokonywania
wartościowych, sensownych wyborów. Jeśli więc określone instytucje coś proponują
– niech to będzie wachlarz propozycji dostatecznie szeroki, aby istniała możliwość
wyboru i niech to będą propozycje sensowne.35 Należy pamiętać także o tym, aby
dać młodemu człowiekowi szansę samodzielnego wyboru i możliwość organizowa-
nia zajęć, ponieważ w innym przypadku w dorosłym życiu może nie poradzić sobie
nie tylko z planowaniem czasu wolnego, ale i w codziennym funkcjonowaniu. Nie
należy lekceważyć tego problemu, ponieważ zaniedbanie czynności związanych
z przekazywaniem właściwych wzorców może mieć wpływ na rozwój fizyczny oraz
intelektualny człowieka.
Dla wyjaśnienia treści aktywności ludzkiej w czasie wolnym, a także funkcji znacze-
nia czasu wolnego, należy dokonać niektórych ustaleń terminologicznych, przyjmo-
30. W. Woronowicz, D. Apanel (red.), Opieka – wychowanie – kształcenie…, s. 17.

31. Z. Dąbrowski, Czas wolny…, s. 12.
33. J. Pięta, Pedagogika czasu wolnego, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2008, s. 247.
34. Tamże, s. 184.
35. K. Przecławski (red.), Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce, WSiP, Warszawa 1978, s. 9.
11
wanych przez większość badaczy tego zjawiska jak: turystyka, wczasy, odpoczynek,
zabawa, praca nad sobą, rozrywka, gra, wypoczynek, hobby i rekreacja.36 Pojęcia te
poruszone zostaną w następnych rozdziałach.
Podsumowując – czas wolny, w szerokim tego słowa znaczeniu, to czas swobod-
nego, nieskrępowanego wyboru form wypoczynku, rozrywki, zainteresowań odpowia-
dających jednostce i mających na celu:
• odtworzenie sił psychicznych i fizycznych zużytych w procesie pracy, nauki oraz
w trakcie innych czynności „poza pracą lub nauką”
• poprawę stanu zdrowia
• profilaktykę zdrowotną
• rozwój fizyczny i duchowny.
W czasie wolnym jednostka ma możliwości rozwoju intelektualnego poprzez rozwój
własnych zainteresowań. Dzięki hobby sami decydujemy, jak zaplanować swój wolny
czas. Zainteresowania osobiste są silnym bodźcem, który motywuje do działania w da-
nym kierunku. Właściwe rozporządzanie czasem wolnym pozwala nie tylko odpocząć
czy zrelaksować się, ale także rozwijać siebie i swoje zainteresowania, uczyć się relacji
interpersonalnych, poznawać właściwe reakcje społeczne, a także nabywać umiejętno-
ści radzenia sobie w różnych sytuacjach. Nauka ról społecznych możliwa jest w trakcie
wspólnej zabawy z rówieśnikami i choć jest to tylko zabawa, to mimo wszystko jest bar-
dzo realistyczna, ponieważ dzieci szybko zapamiętują pewne rejestrowane na co dzień
zachowania osób starszych. Czas wolny dziecka, w odróżnieniu od czasu wolnego
dorosłych, pełni w większym stopniu funkcje wychowawcze, poznawcze, edukacyjne
i socjalizujące, a z punktu widzenia nadrzędnych celów społecznych powinien zapew-
niać warunki do najpełniejszego realizowania możliwości człowieka.37 Elementy pracy
nad sobą jako funkcji czynności wczasowych zawierają niemal wszystkie współczesne
formy spędzania czasu wolnego (aktywności rekreacyjnej).38 Analizując rzeczywiste
funkcje, jakie czas wolny pełni współcześnie, stwierdza się, iż umiejętności panowania
nad własnym czasem i odpowiedniego spożytkowania go wcale nie są powszechne.39
Czas wolny jest związany z kształtowaniem i doskonaleniem życia zarówno w jego
społecznej, jak i indywidualnej postaci. Toteż w różnych społeczeństwach przypisuje
mu się odmienne funkcje i ingeruje w sferę jego wykorzystania przez jednostki i spo-
łeczności ludzkie. Ta ingerencja powoduje, że jest on czasem pozornie subiektywnej
wolności. Spełnia w życiu ludzi następujące funkcje:
• wypoczynkowe, obejmujące zajęcia lub czynności dające odprężenie i odpoczy-
nek fizyczny i psychiczny (rekreacja, zabawa, sen, odpoczynek bierny)
• kulturalne, polegające na tworzeniu lub przyswajaniu sobie wartości kulturowych,
kontaktowaniu się z twórcami kultury materialnej i kultury fizycznej
• integracyjne, zaspokajające potrzeby przynależności, osiągnięć, uznania, spaja-
jące rodzinę, grupę towarzyską, rówieśniczą
36. J. Pięta, op. cit., s. 11.

38. J. Pięta, Pedagogika czasu…, s. 53.
39. R. Dyoniziak, op. cit., s. 246.
12
• wychowawcze, polegające na przyswajaniu sobie bądź wpajaniu innym określonych
zasad współżycia i zachowania się (wspólne zabawy, wycieczki, imprezy, spotkania)
• oświatowe, polegające na poszerzaniu swojej wiedzy, zdobywaniu nowych do-
świadczeń, dokształcaniu się, doskonaleniu intelektu
• kompensacyjne, polegające na możliwości wyżycia się w innej sferze niż praca
zawodowa, dowartościowania się w innych układach życiowych, sprawdzenia
się w innych sferach aktywności niż praca zawodowa.40
A. Kamiński wyróżnił trzy funkcje czasu wolnego:
• wypoczynek
• rozrywkę
• rozwój zainteresowań, tzw. miłośnictwo41.
Te same funkcje wolnego czasu podał również Z. Dąbrowski uzupełniając jednak po-
dział o: „poszukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie.”42
Każda z wymienionych funkcji posiada swój cel, np. celem rozrywki, jak uważa
T. Wujek, jest „zaspokojenie pragnień, dostarczenie różnorodnych wrażeń, wniesienie
elementów zmienności do codziennego życia”, a jako cel wypoczynku rozumie „odprę-
żenie fizyczne i psychiczne po pracy, które jest niezbędne dla organizmu człowieka”43.
Czas wolny stwarza możliwości rozwoju intelektualnego poprzez rozwój zaintere-
sowań własnych. Zainteresowania mają bardzo dużą zdolność do motywacji i działa-
nia w danym kierunku oraz spożytkowania skłonności, które wyrażają się w zaintere-
sowaniach. Powyższe funkcje wskazują na duże znaczenie czasu wolnego dla dzieci,
które poprzez odpowiednie spędzanie czasu wolnego mogą nie tylko odpocząć czy
zrelaksować się, ale także rozwijać swoje zainteresowania, uczyć się relacji inter-
personalnych, ról społecznych, poznawać zasady zachowań społecznych. Nauka ról
społecznych możliwa jest w trakcie wspólnej zabawy z rówieśnikami (np. zabawa
w dom i odgrywanie ról rodziców, dzieci itp.). Czas wolny dziecka, w odróżnieniu od
czasu wolnego dorosłych, pełni w większym stopniu funkcje wychowawcze, poznaw-
cze, edukacyjne i socjalizujące. Wypoczynek to działalność człowieka, który w wol-
nym czasie dostosowuje do swoich aktualnych potrzeb rozmaite czynności w taki
sposób, aby stanowiły środek realizacji funkcji czasu wolnego. To działanie polega
na profilaktycznym dbaniu o prawidłowe funkcjonowanie organizmu, stałym zapobie-
ganiu powstawaniu różnych chorób oraz likwidowaniu zmęczenia spowodowanego
wysiłkiem fizycznym lub psychicznym. Zajęcia w czasie wolnym rozbudzają, pogłę-
biają, ukierunkowują i utrwalają zainteresowania młodzieży, jej wzmożona aktywność
pobudza do działania i zwiększa motywację do wykazania się inicjatywą. Od samego
początku pojawienia się czasu wolnego jego podstawową funkcją był wypoczynek,
rozumiany głównie jako biologiczna odnowa sił, koniecznych do podjęcia dalszej pra-
40. M. Kwilecka, Z. Brożek, Bezpośrednie funkcje rekreacji, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna,
Warszawa 2007, s. 63.
41. A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1980, s. 68.
42. Z. Dąbrowski, Czas wolny…, s. 23.
43. T. Wujek, Praca domowa i czynny wypoczynek ucznia, PZWS, Warszawa 1969, s. 13.
13
cy.44 Rozważania nad czasem wolnym można prowadzić pod wieloma względami,
między innymi pod kątem funkcji, jakie on spełnia. Zasadniczo, istnieją dwie pod-
stawowe funkcje czasu wolnego: funkcja wypoczynku i rozrywki (rekreacyjna) oraz
funkcja rozwoju osobowego (rozwojowa).45
Według J. Węgrzynowicza, „odpoczynek prowadzi do regeneracji sił fizycznych i psy-
chicznych, przywraca zdolność do sprawnego działania”46. Najczęściej wypoczynek
utożsamia się z wyłączeniem wszelkiej aktywności. Taki rodzaj wypoczynku nazywa się
biernym. Jego przeciwstawieniem jest wypoczynek czynny, polegający na zmianie wy-
konywanej czynności, która doprowadziła do zmęczenia, na inną, prowadzącą do od-
prężenia. Szczególne miejsce zajmuje tu aktywność ruchowa. Umiejętnie stosowana,
stanowi najbardziej naturalny bodziec przyczyniający się do odnowy sił organizmu.47
Wypoczynek bierny jest formą wypoczynku, która przechodzi często w stan na-
wykowej ociężałości jako wynik całkowitej bezczynności. Może ona jednak w nie-
których wypadkach okazać się korzystna, pod warunkiem że nie trwa zbyt długo
i ma miejsce jedynie po szczególnie wyczerpującym wysiłku fizycznym lub psychicz-
nym. Najkorzystniejszą i najbardziej fizjologiczną formą wypoczynku biernego jest
sen.48 We wczasowaniu biernym oddajemy się pełniejszemu odpoczynkowi przez
próżnowanie, kontemplację przyrody, medytację, czytelnictwo literatury pięknej i po-
pularnonaukowej dla przyjemności, przez słuchanie muzyki, oglądanie filmu, sztuki
teatralnej itp.49 Natomiast wypoczynek czynny jest najchętniej zalecaną formą wypo-
czywania. Polega na prowadzeniu zajęć ruchowych, lubianych, przyjemnych najlepiej
przeciwstawnych w swoim charakterze do wykonywanej uprzednio pracy, połączony
najczęściej ze zmianą środowiska. Powszechną formą czynnego wypoczynku jest
rekreacja ruchowa.50 Uczestnik takich wczasów zajmuje postawę aktywną, coś robi
albo do czegoś z przyjemnością lub nawet pasją zmierza. Angażuje mięśnie, dąży do
sprawności, stawia sobie zadania praktyczne, społeczne, artystyczne lub poznawcze
i pilnie je rozwiązuje nieraz przez długie lata, spożytkowując wolne godziny. Daje to
człowiekowi dużo zadowolenia i swoistego odpoczynku.”51
Brak wypoczynku, jego ograniczony charakter, brak lub niewłaściwa rekreacja
czynią człowieka niejako bardziej bezbronnym wobec negatywnego oddziaływania
warunków pracy (zwłaszcza szkodliwej dla zdrowia), oddziaływania środowiska by-
towania, otoczenia społecznego,52 dlatego też wypoczynek odgrywa ogromną rolę
w procesie odnawiania wyczerpanych sił, zarówno fizycznych, jak i psychicznych,
należy dbać o racjonalną organizację wypoczynku dzieci i młodzieży szkolnej, u któ-
44. E. Wnuk-Lipiński, Czas wolny współczesność i perspektywy, CRZZ, Warszawa 1975, s. 44.
45. Z. Dąbrowski, op. cit., s. 16.
46. J. Węgrzynowicz, Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, PZWS, Warszawa, 1971, s. 52.
47. Z. Kulczycki, Zarys Historii Turystyki w Polsce, Sport i Turystyka, Warszawa 1968, s. 136.
48. K. Gieremek, L. Dec, Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, HAS-MED, Warszawa 2007, s. 14.
49. K. Wojciechowski, Wychowanie dorosłych, Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, 1973,
s. 488.
50. K. Gieremek, L. Dec, op. cit., s. 15.
51. K. Wojciechowski, op. cit., s. 488.
52. S. Czajka, Z problemów czasu…, s. 94.
14
rej zmęczenie następuje szybciej i bardziej intensywnie. Powyższe definicje wskazują
jednocześnie na funkcje, jakie zostają przypisane niejako czasowi wolnemu:
• funkcja edukacyjna – przez którą rozumie się bezinteresowne i niewymuszone
poszerzenie wiedzy
• funkcja wychowawcza – której służą wszystkie zajęcia ułatwiające przyswajanie
sobie lub wpajanie komuś określonych zasad światopoglądowych, norm postę-
powania, stylu bycia
• funkcja integracyjna – budowanie więzi i relacji w rodzinie, miedzy rówieśnikami
• funkcja rekreacyjną – usuwanie objawów zmęczenia lub zniechęcenia
• funkcja kompensacyjna – w stosunku do treści i rodzaju czynności wykonywa-
nych w czasie pracy, nauki.53
Na osiągnięcie pełnej resuscytacji organizmu składa się kilka ważnych czynników,
które wzajemnie ze sobą współdziałają.
Odpoczynek jest celem, formą i częścią wypoczynku. Jest on także funkcją czyn-
nościową wczasowania. Oznacza przerwę w pracy dla nabrania sił lub przywrócenie,
nabranie sił po pracy, wysiłku. Czynność odpoczywania oznacza przerwanie jakiejś
pracy połączonej z wysiłkiem, spędzenie czasu na wypoczynku. Może to być przerwa
w pracy fizycznej lub też umysłowej.54
Sen to najbardziej naturalny sposób pozwalający na regenerację systemu nerwo-
wego, jest niezbędny do życia i utrzymania dobrej kondycji fizycznej czy psychicznej.
Niewystarczająca ilość snu obniża sprawność funkcjonowania w ciągu całego dnia,
a deficyt w tym zakresie może mieć również negatywne następstwa fizjologiczne.55
Uregulowanie snu jest jednym z najważniejszych czynników niezbędnych do pra-
widłowego wypoczynku.[…]. Sen nie powinien być zakłócany przez światło, hałas,
nieodpowiednią temperaturę otoczenia i inne czynniki zewnętrzne.56 Rytm snu i czu-
wania jest regulowany przez rodzaj zegara znajdującego się w mózgu, który wyzna-
cza pory posiłku, odpoczynku, aktywności, dostosowując się w sposób naturalny do
aktywności w zmieniającym się układzie dnia i nocy w oparciu o światło.57
Spokój – odizolowanie się od wszelkich hałasów, zgiełku maszyn, ruchu ulicznego,
tłoku w środkach komunikacji, gwarnych rozmów, a nawet obecności innych ludzi,
spędzenie czasu w samotności lub w gronie bliskich, przyjaznych osób i takie warun-
ki, że nikt tego spokoju nie zakłóci.58
Aktywność ruchowa zdrowym stylem życia w czasie wolnym
Na styl życia ludzi wywodzących się z cywilizacji zachodniej niewątpliwie oddzia-

łują wprowadzane na skalę masową udogodnienia. Wpływają one na ograniczenie
53. E. Wnuk-Lipiński, Praca i wypoczynek w budżecie czasu, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków,

1972, s. 10.
54. J. Pięta, Pedagogika czasu…, s.13.
55. M. Kwilecka, Z. Brożek, Bezpośrednie funkcje…, s. 47.
56. Encyklopedia zdrowia, tom I, PWN Warszawa 1992, rozdział Higieniczny tryb życia, H. Kirschner, s. 360.
57. M. Kwilecka, Z. Brożek, op. cit., s. 47.
15
aktywności ruchowej jednostki. „Coraz silniej zautomatyzowany i skomputeryzowany
świat wychodzi naprzeciw potrzebie uczynienia obowiązków – zarówno zawodowych,
jak i domowych – czynnościami łatwiejszymi, mniej uciążliwymi fizycznie. Wprowa-
dzone rozwiązania podnoszą komfort życia oraz efektywność pracy, z jednej strony
powodując stopniową redukcję ogólnej aktywności ruchowej, z drugiej zaś zwiększa-
jąc obciążenia układu nerwowego. Tymczasem organizm ludzki, poszczególne jego
układy przystosowane są do podejmowania wysiłku fizycznego i potrzebują go do
prawidłowego funkcjonowania.”59
Aktywność rekreacyjno-sportową czy turystyczną wypiera z życia współczesne-
go człowieka świat wirtualny. Czas pobytu uczestników w sieci stale się wydłuża.
Również telewizja zawładnęła codziennością, a korzystanie z mediów odbywa się
w sposób niekontrolowany.60
Za pośrednictwem telewizji oraz niektórych czasopism prezentowane są programy
popularnonaukowe i artykuły o czynnościach rekreacyjnych podnoszących dobrostan
psychofizyczny człowieka. Działając na sferę emocjonalną, nie zawsze wywołują po-
żyteczne zachowania rekreacyjne. Wydaje się, że zrównoważony przekaz medialny
może zachęcić do udziału w aktywności fizycznej.
Po dniach wytężonej pracy lub nauki organizm potrzebuje odpoczynku. Rozwój
przemysłu, postępująca urbanizacja i przekształcenie środowiska sprawiają, że co-
raz bardziej ceniony jest aktywny wypoczynek, z którym wiąże się zmiana otoczenia,
uprawianie sportu lub rozwijanie zamiłowań nie związanych z pracą zawodową.61
Rozsądnie i systematycznie uprawiana aktywność fizyczna należy do najważniej-
szych czynników wpływających na stan zdrowia, jakość życia i długowieczność ga-
tunku ludzkiego.62
Zdrowie fizyczne i psychiczne są ze sobą wzajemnie powiązane. Współcześnie
jako pierwszy na ten problem zwrócił uwagę Freud (1856-1939 r.) cytowany przez
Z. Przybylaka […]. W dolegliwościach psychosomatycznych często najlepszym lekar-
stwem jest dobre słowo lekarza lub bliskiej osoby. Ale załagodzić tego rodzaju niedo-
magania można samemu. Dłuższy wypoczynek, systematyczny relaks na świeżym
powietrzu, gimnastyka, regularne ćwiczenia relaksująco-koncentrujące są ku temu
najlepszą drogą.63 Dla uzyskania szybkiej poprawy stanu zdrowia potrzebna jest
zmiana przyzwyczajeń. Tylko praktyczne przyswojenie ćwiczeń fizycznych daje przy-
jemne uczucie własnego wpływu na zdrowie.64 Kluczem do osiągnięcia sukcesu są:
motywacja, regularne ćwiczenia, otwarty umysł i czerpanie doświadczenia z życia.65
59. B. Maj, Społeczne uwarunkowania rekreacji ruchowej i turystyki młodzieży wielkomiejskiej, Impuls,
Kraków 2007, s. 15-16.
60. Tamże, s. 17-18.
61. P. Wład, Geografia – Człowiek gospodarzem Ziemi, Wyd. Oświatowe Ortus, Warszawa 2006, s. 168.
62. M. Dutkowski (red.), Problemy turystyki…, s. 116.
63. Z. Przybylak, Tajemnice zdrowego i naturalnego życia, wyd. Domena, Bydgoszcz 1990, s. 94.
64. M. Sygit, Wychowanie zdrowotne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
1997, s. 163.
65. S. Shivapremananda, Joga. Sposób na stres, wyd. Bis, Warszawa 2004, s. 35.
16
Regularne ćwiczenia sprawiają, że człowiek rozwija swoją samoświadomość, co uła-
twia mu odróżnienie stanów napięcia i odprężenia.66 Regulują oddech i prowokują
mięśnie do wysiłku, który z kolei poprawia krążenie, usuwa toksyny i wzmacnia serce.
Dobór indywidualnych ćwiczeń zależy od potrzeb jednostki, najlepiej żeby sprawiały
one przyjemność. Muszą być jednak na tyle intensywne, by rzeczywiście serce za-
biło szybciej, oddech się pogłębił, a ożywcza energia dotarła do wszystkich komórek
ciała.67 Ćwiczenia przyczyniają się do zmniejszenia poziomu lęku, depresji i gniewu.
Nawet ćwiczenia jednorazowe przynoszą krótkotrwałą poprawę nastroju. Aktywność
ruchowa obniża napięcie emocjonalne, minimalizuje negatywne emocje odczuwane
w sytuacjach stresowych.68 Zmiany zachodzące pod wpływem ćwiczeń rekreacyjnych
mają duże znaczenie dla stanu zdrowia osób ćwiczących. Aktywność rekreacyjna
powoduje zrównoważenie psychiczne i dobre samopoczucie, nagłe przerwanie sys-
tematycznych ćwiczeń może być odczuwalne jako duży dyskomfort emocjonalny.69
Coraz większego znaczenia nabiera świadomie podejmowana aktywność fi-
zyczna, która ma kompensować brak wysiłku fizycznego, tak istotnie związane-
go z życiem i pracą w poprzednich pokoleniach.70 Dieta oraz aktywność fizyczna
są ze sobą bezpośrednio powiązane. Osoba, która prowadzi aktywny tryb życia
może spożywać więcej kalorii, bez zwiększenia ryzyka nadwagi, zachorowania na
choroby układu krążenia lub nowotworowe.71 W wielu środowiskach wytworzyła się
„moda na aktywność” i szczupłą sylwetkę, co skłania ludzi do uprawiania różnego
rodzaju ćwiczeń pozwalających na zachowanie sprawności i utrzymanie należnej
masy ciała.72 Coraz więcej osób korzysta z różnego rodzaju sal ćwiczeń i klubów
treningowych, w których spotkać można rozmaite urządzenia i sprzęt do ćwiczeń
siłowych i aerobowych.73 Chcąc uniknąć kontuzji, trzeba umieć posługiwać się tym
wyposażeniem bezpiecznie i prawidłowo. Niewłaściwe jego użycie i nieprawidłowe
metody treningu (na skutek nieświadomych błędów bądź świadomego nadużywa-
nia lub przetrenowania) mogą stwarzać niebezpieczeństwo fizycznych urazów.74
Ćwicząc, należy być w pełni świadomym wszystkiego, co dzieje się z ciałem.75 Brak
rozgrzewki to nie tylko ryzyko kontuzji, lecz także pozbawienie się pełni korzyści
płynących z ćwiczeń.76
66. S. Shivapremananda, Joga. Sposób na stres, wyd. Bis, Warszawa 2004, s. 27.
67. L. Proto, Obudź swoją energię, Amber, 1996, s. 37.
68. A. Eberhardt (red.), Fizjologiczne podstawy rekreacji ruchowej z elementami fizjologii ogólnej człowie-
ka, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2008, s. 37.
69. Tamże, s. 39.
70. Z. Kawczyńska-Butrym, Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepełnosprawność, starość, Makmed,
Lublin 2008, s. 93.
71. A. Łuszczyńska, Nadwaga i otyłość, Interwencje psychologiczne, PWN Warszawa 2007, s. 53.
72. Z. Kawczyńska-Butrym, Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepełnosprawność, starość, Makmed,
Lublin 2008, s. 93.
73. L. Robinson, G. Convy, Ćwiczenia Pilates, Klub dla Ciebie, Warszawa 2002, s. 3.
74. Tamże, s. 5.
75. Tamże, s. 8.
76. Tamże, s. 28.
17
Jako że nasz potencjał witalny szacuje się na grubo ponad 100 lat, należy stosować
systematycznie 5 zasad. Pierwsza z nich dotyczy odżywiania. […] Pozostałe zalecenia
to nieprzegrzewanie ciała, spożywanie witamin, uprawianie gimnastyki, hobby i, przede
wszystkim, unikanie stresów.77 Osoba umiejąca się odprężać, cieszy się żywotnością
i wytrzymałością, wykonuje swoją pracę szybciej niż ktoś, kto pracuje w stanie na-
pięcia. […] Umiejętność odprężenia każdego mięśnia i nerwu, choćby na kilka minut,
chroni mięśnie przed przepracowaniem.78 Aktywne uczestnictwo w zdrowym stylu życia
poprzez uprawianie ćwiczeń fizycznych, racjonalne żywienie i umiejętne radzenie so-
bie ze stresem zwiększa komfort życia.79 Zespół lekarzy i psychologów amerykańskich
opracował „Reguły walki z trudnościami i przeciwieństwami życia codziennego”. Zale-
cenia te są bardzo proste niestety chyba rzadko stosowane. Oto one: […] Pamiętać
o systematycznym relaksie fizycznym i psychicznym. […] Nie wyładowywać złości na
innych, nie dusić gniewu w sobie, lecz wyzbywać się napięcia w trakcie pracy, spaceru,
gimnastyki.80 Troska o wygląd częściej wyzwala w kobiecie potrzebę zastosowania die-
ty, kosmetyków czy ubrań upiększających, a nawet chirurgii plastycznej81, wciąż jednak
pozostaje najczęstszym motywem podejmowania aktywności ruchowej.82
Wraz z postępem cywilizacyjnym można zaobserwować proces, w którym aktyw-
ność fizyczna jest w znaczącym stopniu ograniczana, co w konsekwencji może do-
prowadzić do wzrostu zachorowalności na choroby układu krążenia, aparatu ruchu
i inne choroby metaboliczne.
Definicja aktywności fizycznej często stosowana jest wymiennie z aktywnością
ruchową. Istnieje wiele pojęć aktywności fizycznej. Caspersen poprzez aktywność
fizyczną rozumie każdą pracę, wykonywaną przez mięśnie szkieletowe, charaktery-
zującą się ponad spoczynkowym wydatkiem energetycznym83. Według Kozłowskiego
i Nazar aktywność fizyczna, czyli wysiłek fizyczny, jest to praca mięśni szkieletowych
wraz całym towarzyszącym jej zespołem czynnościowych zmian w organizmie84. Koz-
droń z kolei definiuje aktywność fizyczną jako wszelką aktywność ruchową człowieka
o znaczeniu utylitarnym (np. bieg, praca fizyczna) w związku z wykorzystywaniem
czynności zawodowych, domowych lub rekreacyjnych, np.: taniec, praca na działce
lub spacery, jako autoekspresji wyrażanej ruchem85.
Życie człowieka możemy podzielić na trzy etapy. Młodość (anafaza) charakteryzu-
je się przewagą zmian konstrukcyjnych nad destrukcyjnymi w organizmie. Etap drugi,
77. Z. Przybylak, Tajemnice zdrowego…, s. 35-36.

78. R. Taylor, Tajemnice zdrowia plemienia Hunzów, KOS, Katowice, s. 94.
79. A. Eberhardt (red.), Fizjologiczne podstawy…, s. 245.
80. Z. Przybylak, op.cit., s. 90.
81. E. Kaschack, Nowa psychologia kobiety. Podejście feministyczne, przeł. J. Węgrodzka, Gdańsk 1996,
s. 221-256.
82. M. Nowak, Samoocena stanu zdrowia i sprawności fizycznej kobiet a ich udział w kontrolnych bada-
niach lekarskich, PTNKF, Szczecin 1995, s. 56-63.
83. J. Lisowska, Rekreacyjna aktywność ruchowa dorosłych Polaków: uwarunkowania i styl uczestnictwa,
AWF, Warszawa 2010, s. 99.
84. Tamże, s. 99.
85. Tamże, s. 99.
18
czyli dojrzałość (mezofaza), w którym zmiany destrukcyjne zrównują się z konstruk-
cyjnymi. Natomiast w etapie trzecim, katafazie (starość), dominują procesy destruk-
cyjne. J. Lisowska w badaniach najmłodszą grupę wiekową określiła w przedziale
16-24 lata. Według Erikson, w tym właśnie okresie kształtuje się ostatecznie model
własnej tożsamości, więc również hierarchia wartości i celów życiowych. Młodzi lu-
dzie sami dokonują swoich życiowych wyborów, w tym także w zakresie zdrowia,
dbałości o sylwetkę czy uprawiania sportów86.
Badnia J. Lisowskiej wykazały intensywny udział w uprawianiu aktywności fizycznej
młodych mężczyzn (39,3 % badanych). 30,4 % badanych przyznało się, że uprawia sport
nieregularnie. Do trzech razy w tygodniu (norma minimum) uczestniczy w rekreacyjnej
aktywności ruchowej. U kobiet kształtuje się to zdecydowanie inaczej. Największa grupa
(36,7 %) jest aktywna fizycznie nieregularnie. 31,7 % kobiet uczestniczy w sporcie na gra-
nicy minimum aktywności, a tylko 21,7 % pań deklaruje intensywne uprawianie sportu87.
Druga grupa wiekowa (25-44 lata) znajduje się w tzw. okresie wczesnej dorosłości.
Okres ten ma ogromne znaczenie dla zdrowia i komfortu drugiej połowy życia człowie-
ka. Przygotowuje on organizm człowieka do tzw. kryzysu wieku średniego. Pomiędzy
40. a 50. rokiem życia pojawiają się zwykle problemy zdrowotne. Zmiany biologiczne
zwalniają tempo, może pojawić się nadwaga i otyłość, a także wiele przewlekłych
chorób, np. miażdżyca. Zwiększa się również ryzyko zawału serca. Kobiety podejmują
nowe role społeczne. Jest to okres budowania stabilizacji życiowej. Dlatego też wiele
z nich zaczyna dostrzegać ważną rolę aktywności fizycznej. Po 44 roku życia nastę-
puje okres zmian w rodzinie. Odchowane dzieci zaczynają zakładać własne rodziny
(zjawisko opuszczania gniazda)88. Aż 40,6 % mężczyzn w tej grupie wiekowej upra-
wia sport nieregularnie. 26,8 % badanych preferuje uczestnictwo intensywne, a 22,7 %
uprawia sport średnio intensywnie. U kobiet sytuacja kształtuje się podobnie. Pra-
wie 50 % pań podejmuje nieregularną aktywność ruchową, 23 % jest średnio aktywna,
a zaledwie 17 % znajduje się w grupie intensywnej aktywności ruchowej89.
Ostatnia grupa wiekowa znajduje się w przedziale 45-60 lat. Okres ten charakte-
ryzuje się początkiem procesu inwolucyjnego (zmiany starcze). Intensywne zmiany
hormonalne są poważnym zagrożeniem dla zdrowia i życia człowieka. Wiele osób
decyduje się na podjęcie aktywności ruchowej, aby zahamować proces starzenia.
W tym wieku maleje sprawność mechanizmów regulacyjnych i przystosowawczych,
zmniejsza się odporność na zakażenia bakteryjne. Aktywność ruchowa pozwala na
wydłużenie fizycznej aktywności, a tym samym na zachowanie niezależności i prze-
ciwdziałanie niedołężności. Trening ruchowy powoduje m.in. zwiększenie objętości
płuc czy zmniejszenie intensywności skurczów serca90.
86. J. Lisowska, Rekreacyjna aktywność ruchowa dorosłych Polaków: uwarunkowania i styl uczestnictwa,
AWF, Warszawa 2010, s. 104.
87. Tamże, s. 104-105.
88. Tamże, s. 105.
89. Tamże, s. 105-106.
90. http://www.we-dwoje.pl/trening;osoby;w;starszym;wieku,artykul,4655.html, stan na dzień 22 grudnia 2010.
19
Mężczyźni uprawiają aktywność ruchową nieregularnie (40,45 %). 21,5 % z nich
robi to rzadziej niż trzy razy w tygodniu. Jedynie 18,8 % jest aktywna ruchowo w spo-
sób intensywny. Ponad połowa kobiet (54,4 %) uczestniczy w zajęciach aktywności
ruchowej nieregularnie.18,4 % nie wypełnia minimum aktywności, a zaledwie 15,2 %
badanych jest aktywna w sposób intensywny91.
Obserwuje się, że we wszystkich grupach wiekowych najbardziej aktywni są mło-
dzi mężczyźni oraz kobiety (15-24 lata). Wraz z wiekiem poziom aktywności maleje
zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn.
Aktywność ruchowa wyraźnie zależy od poziomu wykształcenia. Osoby wy-
kształcone są aktywne w większym stopniu niż osoby niewykształcone. Wpływa
na to świadomość korzyści wynikających z uprawiania sportu w czasie wolnym,
a także świadomość chorób oraz wielu innych dolegliwości związanych z brakiem
aktywności. Jednocześnie społeczeństwo wykształcone chce dobrze wyglądać
i dobrze się czuć, dlatego inwestuje w siebie. Związane jest to również nie tylko
z dostępnością i możliwościami, ale także ze stylem życia i rodzajem wykonywa-
nej pracy zawodowej. Osoby wykształcone najczęściej pracują umysłowo i nie są
zaangażowane w wielki wysiłek fizyczny. Natomiast u osób gorzej wykształconych
praca często związana jest ze znacznym wysiłkiem fizycznym, więc nie odczuwają
one żadnej potrzeby uprawiania sportów w czasie wolnym. W 2003 roku CBOS
przeprowadził badania dotyczące aktywności fizycznej wśród Polaków. Okazało
się, że najrzadziej sport uprawiają osoby pracujące fizycznie na świeżym powie-
trzu. Przykładowo, aż 75 % rolników nie jest aktywna ruchowo; wśród robotników
kwalifikowanych jest to 59 %. Najczęściej ćwiczenia fizyczne uprawiają przedsta-
wiciele kadry kierowniczej i inteligencja oraz pracownicy umysłowi niższego szcze-
bla92. Wykształcenie rodziców ma istotne znaczenie w kształtowaniu aktywności
fizycznej dzieci. Dzieci pochodzące z inteligenckich rodzin są aktywniejsze od ró-
wieśników wychowywanych w rodzinach robotniczych czy rolniczych. Wyjątek sta-
nowi usportowione dziecko o zamiłowaniach rekreacyjnych zaszczepionych przez
szkołę czy kluby sportowe.
Brak środków finansowych może być barierą w uprawianiu różnych form aktywności
rekreacyjnych. Zajęcia rekreacyjne typu siłownia, kluby fitness, pływalnie, lodowiska,
koszty dojazdu, bilet wstępu, udział w zajęciach pokrywane są z dochodów uczestni-
ka. Dodatkowo kosztem jest zakup ubioru oraz sprzętu sportowego. Dochody rodzi-
ców mają wpływ na aktywność fizyczną dziecka. Rodziny o stabilnej sytuacji finansowej
mogą zapewnić udział swoich dzieci w pozaszkolnych zajęciach jak: pływanie na base-
nie, tenis, piłka nożna, taniec i inne.
91. J. Lisowska, Rekreacyjna aktywność…, s. 106-107.

92. A. Cybulska, O aktywności fizycznej Polaków, BS/23/2003.
20
Czynniki wpływające na aktywność ruchową w czasie wolnym
Badania przeprowadzone przez M. Grochocińskiego wskazują, że na sposób gospo-

darowania czasem wolnym wpływają następujące czynniki: poziom wykształcenia
rodziców, warunki materialne rodziny, wysokość zarobków, standard wyposażenia
mieszkania, budżet czasu wolnego rodziców, ich wiedza pedagogiczna, znajomość
potrzeb dzieci, ukształtowane przez dom wzory i postawy wolnoczasowe, budżet cza-
su wolnego dzieci.93
Do ważniejszych czynników warunkujących aktywność ruchową człowieka zalicza się:
• status społeczno-zawodowy
• poziom wykształcenia
• status materialny
• wiek
• stan zdrowia
• stosunek rodziny do aktywności fizycznej
• wielkość czasu wolnego
• infrastruktura sportowo-rekreacyjna w miejscu zamieszkania
• poziom wiedzy o zdrowiu
• tradycje i zwyczaje społeczne (zakazy religijne i kulturowe).
Status społeczno-zawodowy – im wyższą pozycję osiąga jednostka społeczna, tym

więcej posiada obowiązków. Wraz ze wzrostem statusu społeczno-zawodowego,
autorytetu, wzrasta chęć poprawy zdrowia jak i własnej atrakcyjności. Istotne jest
wprowadzenie na stałe do harmonogramu dnia wybranej formy aktywności ruchowej.
Może pojawić się potrzeba zaimponowania innym, np. ekskluzywnymi wyjazdami lub
kosztownymi hobby.
Poziom wykształcenia – im wyższe wykształcenie, tym większa świadomość i wiedza
na temat zdrowego stylu życia, roli ćwiczeń fizycznych i negatywnych konsekwencji
związanych z ich brakiem. Osobnicy posiadający wyższe wykształcenie chętniej spę-
dzają czas wolny aktywnie.
Status materialny – ważnym czynnikiem wpływającym na wybór aktywnego spędza-
nia czasu wolnego są możliwości finansowe społeczeństwa. W wielu przypadkach
chęć korzystania z ogólnodostępnych obiektów sportowych wiąże się z ponosze-
niem kosztów, które często są zbyt wysokie lub wręcz nieosiągalne. Brak środków
nie oznacza jednak konieczności rezygnowania z uprawiania aktywności fizycznej,
potrzebny jest tylko zapał, pomysł jak i motywacja.
Wiek – aktywność ruchowa dzieci to najczęściej zabawa na powietrzu z rówieśni-
kami. Niestety, większość dzieci zamiast zabawy poza domem, wybiera gry kom-
puterowe lub telewizor. Zjawisko to nie jest korzystne, lecz niestety za zgodą rodzi-
ców staje się normą, rodzic może dzięki temu poświęcić czas sobie. Tym samym
93. M. Grochociński, Przygotowanie dzieci do racjonalnego wykorzystania czasu wolnego, WSiP, Warsza-
wa 1979, s. 200.
21
zatracają się priorytety wychowawcze. Młodzież z kolei, mimo że uzależniona od
rodziców materialnie, wykazuje inicjatywę w organizowaniu zajęć w wolnym czasie
decyduje o wyborze aktywności zgodnie z aktualną modą bądź kierując się wzorca-
mi wyniesionymi z domu rodzinnego. Na aktywność fizyczną osób dorosłych wpły-
wają inne czynniki. Albo aktywność fizyczna towarzyszy im od lat i jest niezbędna
do utrzymania dobrego samopoczucia i zachowania zdrowia i urody, albo trakto-
wana jest jako ratunek w walce z coraz częściej dokuczającymi dolegliwościami
zdrowotnymi.
Stan zdrowia – zdrowie docenia się dopiero w chorobie. Im wcześniej wpojony zo-
staje nawyk zachowań prozdrowotnych, tym większe szanse na dłuższe pozbawione
chorób życie. Często więcej motywacji i samozaparcia posiadają osoby niepełno-
sprawne, które do osiągnięcia jak najwyższej sprawności dochodzą dzięki marze-
niom i sumiennej pracy, osiągając znacznie lepsze wyniki niż osoby pełnosprawne.
Stosunek rodziny do aktywności fizycznej – głównym bodźcem, który może wpłynąć
na styl życia dzieci w przyszłości są rodzice, którzy przekazują młodszemu pokoleniu
swoje pasje lub, wręcz przeciwnie, nie angażują się zupełnie w organizowanie czasu
wolnego rodziny. Dzieciństwo rodziców może wpływać na bierność dzieci w procesie
do wychowania w rekreacji, co może doprowadzić do problemów zdrowotnych i nie-
prawidłowego rozwoju dziecka.
Wielkość czasu wolnego – czas wolny, jaki mamy do dyspozycji może, ale nie musi
wpływać ograniczająco na aktywność fizyczną. Brak czasu wiąże się zazwyczaj z du-
żym obciążeniem pracą zawodową, a co za tym idzie ze zmęczeniem fizycznym
i psychicznym, które niejednokrotnie stanowią zbyt dużą barierę do pokonania. Wiele
osób po ciężkim dniu pracy zamiast udać się na spacer czy choćby krótką wycieczkę
rowerową, preferuje bierny odpoczynek przy komputerze lub z pilotem od telewizora
w ręku, pomimo iż najlepszym sposobem odreagowania zmęczenia, zwłaszcza psy-
chicznego, jest aktywny wysiłek fizyczny.
Infrastruktura sportowo-rekreacyjna w miejscu zamieszkania – ludność zamieszkują-
ca obszary wiejskie charakteryzuje się jeszcze niestety niskim stopniem świadomości
zdrowego stylu życia. Środowiska wiejskie często pozbawione bazy sportowo-rekre-
acyjnej (stadiony, hale sportowe, baseny) pomimo bliskiego sąsiedztwa atrakcyjnych
terenów rekreacyjnych jak: jeziora, lasy, czyste powietrze, zwłaszcza latem, często
nie wykorzystuje ich walorów. W Polsce obserwuje się różnicę pomiędzy aktywnością
rekreacyjną populacji wiejskiej a miejskiej.
Wiedza o zdrowiu – obserwuje się wzrost zapotrzebowania na usługi typu wellness.
Społeczeństwo coraz częściej przywiązuje uwagę do tego, aby dobrze wyglądać i do-
brze się czuć. Obecnie oferta rekreacyjna jest bardzo rozwinięta i daje możliwość
doboru najbardziej odpowiedniej formy rekreacji, co przy zaangażowaniu w prozdro-
wotny rekreacyjny styl życia pozwoli osiągnąć sukces. Atrakcyjna oferta klubów urody
i smukłej sylwetki, salonów fitness dbających o piękno, zwłaszcza pań, pozwala na
kształtowanie figury, co przy odpowiedniej diecie pozwala na osiągnięcie smukłej syl-
wetki. Wychowanie do zdrowego stylu życia już w okresie anafazy pozytywnie rokuje
na przyszłość zdrowego społeczeństwa.
22
Tradycje i zwyczaje społeczne – w niektórych krajach definicja aktywności ruchowej
i sportu jest zupełnie obca. Silne wpływy religii i tradycji kulturowych zakazują pew-
nych aspektów, które są dla krajów chrześcijańskich codziennością, np. islam nie
wspiera aktywności ruchowej. Priorytetami są inne wartości, a zdrowy, aktywny tryb
życia nie jest na tyle istotny. Istnieją państwa, które posiadają również długie trady-
cje, a aktywność fizyczna jest codziennością społeczności, np. w Holandii znaczna
część społeczności do pracy jak i po zakupy dojeżdża rowerem, a w Niemczech,
Włoszech imponują ścieżki rowerowe w centrach miast, jak i trasy pieszo-rowerowe
w parkach. Kraje te aktywnie biorą udział w życiu kulturalnym i propagują wycho-
wanie do rekreacji, a z pokolenia na pokolenie przekazywane są „zdrowe” nawyki.
Udział w sekcjach rekreacyjnych czy indywidualne uprawianie różnych dyscyplin
sportu w czasie wolnym (rekreacja) jest czynnością naturalną i oczywistą. Aktyw-
ność i zdrowe nawyki stają się kluczowym punktem codzienności. Podobne zacho-
wania wraz z postępem cywilizacyjnym docierają do wielkich i średnich polskich
aglomeracji miejskich.
Reasumując, na aktywność fizyczną człowieka wpływ ma bardzo wiele czynni-
ków, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Niektóre z nich mogą pobudzać
do ćwiczeń fizycznych (np. bliskość terenów rekreacyjnych), inne mogą być barierą
i ograniczeniem (np. przepracowanie, zmęczenie, stres, warunki materialne). Jed-
nakże, tak naprawdę, wszystko zależy od jednostki, od tego jaką podejmie decyzję,
jak zaplanuje swój wolny czas, czy i jaką aktywność fizyczną wybierze.94
Rekreacja
Termin rekreacja wywodzi się z łaciny, w której recreo znaczyło: tworzyć na nowo,
ożywić, odświeżyć, orzeźwić, wzmocnić. W staropolszczyźnie terminem tym określa-
no bądź przerwę w wykonywaniu jakichś obowiązków, bądź też służące odpoczyn-
kowi zajęcia, którymi tę pauzę wypełniano.95 Może także pochodzić od słowa recre-
atio, co z kolei oznacza powrót do zdrowia. Rekreacja określana jest zamiennie jako
„sport dla wszystkich” – pojęcie to zostało wprowadzone przez Unesco, a oznacza, że
osoby w różnym wieku mogą wybrać dla siebie najbardziej odpowiednią dyscyplinę
sportową, uprawianą w wolnym czasie.
Słowo rekreacja jest używane w codziennej praktyce, w co najmniej trzech znacze-
niach. Określa się nim zespół zachowań, które realizuje człowiek w swoim czasie wol-
nym, odnosi się także do procesu wypoczynku człowieka, a więc do regeneracji jego
biologicznych sił, odnowę produkcyjnych i twórczych zdolności w związku ze znaczną
i ciągle rosnącą intensyfikacją życia. Wreszcie opisuje się za jego pomocą rozwija-
jące się dynamicznie zjawisko społeczno-ekonomiczne, którego podstawę stanowią
wzrost dochodów ludności oraz zwiększenie zasobów czasu wolnego.96

95. Z. Krawczyk (red.), Encyklopedia Kultury…, s. 83.
96. S. Toczek-Werner (red.), Podstawy rekreacji i turystyki, AWF, Wrocław 2005, ISBN 83-89156-37-7.
23
Termin rekreacja służy do określania różnorakich form aktywności podejmowa-
nych poza obowiązkami zawodowymi, domowymi i społecznymi, do pomnażania
zdrowia, rozrywki i samokształcenia. Złożona struktura zjawiska, jakim jest rekre-
acja wynika z funkcji, które pełni: wypoczynkowej, rozrywkowej, rozwojowej oraz
usytuowania jej w czasie wolnym, a podejmowanie jej wiąże się z dobrowolnym
wyborem człowieka.97 Pełne uczestnictwo w życiu społeczeństwa, nowoczesny styl
życia oraz umiejętności szybkiego i prawidłowego dostosowania się do zmiennych
i często niezwykłych warunków środowiska wynika z poziomu sprawności umysło-
wej i fizycznej.98
Rekreacja ma charakter interdyscyplinarny, gromadzi i systematyzuje wiedzę doty-
czącą zachowań wolnoczasowych człowieka oraz koordynuje działania innych nauk
zajmujących się rekreacją. W ogólnym schemacie klasyfikacyjnym nauk zajmuje po-
średnie miejsce między dyscyplinami przyrodniczymi i społecznymi – w grupie nauk
empirycznych.99
Do dziedzin społecznych współpracujących z rekreacją zaliczyć należy:
• pedagogikę czasu wolnego
• socjologię czasu wolnego
• psychologię rozwojową i wychowawczą
• ekonomię.
Do dziedzin przyrodniczych współpracujących z rekreacją należą:

• higiena i wychowanie zdrowotne
• biomechanika
• fizjologia
• geografia
• antropologia.
Główne przedmioty badań teorii rekreacji to:

• zachowania człowieka w czasie wolnym, ich treść, cechy, mechanizmy psycho-
fizjologiczne oraz struktura
• efekty i skutki zachowań wolnoczasowych w środowisku ekologicznym, ekono-
micznym i społecznym człowieka
• geneza i prawidłowości związane z biospołecznymi uwarunkowaniami wolno-
czasowych zachowań jednostki
• wpływ zachowań człowieka na jego organizm i osobowość oraz ich znaczenie
w jego rozwoju psychicznym, fizycznym i społeczno-kulturowym.100
Rekreacja stosowana jest w celu odpoczynku i rozrywki. Przyczynia się do rozwoju
zainteresowań i osobowości, podwyższenia aktywności fizycznej, rozładowania na-
pięcia nerwowego oraz zapobiega chorobom cywilizacyjnym. Rekreacja z założe-

98. W.M. Kuś; J. Sołtysiak; E. Stecińska-Majkowska; P. Wyszogrodzki, Czas wolny…, s. 6.
99. R. Winiarski, Wstęp do teorii rekreacji, AWF Kraków, Kraków 1989, s. 13-16.
100. I. Kiełbasiewicz-Drozdowska, W. Siwiński (red.), Teoria i metodyka rekreacji (Zagadnienia podstawo-
we), AWF Poznań, Poznań 2001, s. 22-23.
24
nia jest aktywnością dobrowolną. Jej formy wynikają głównie z typu zainteresowań
i miejsca pobytu człowieka.101
Działalność rekreacyjną klasyfikowano w zależności od form fizycznych, umysło-
wych bądź też z punktu widzenia zainteresowań. Zaproponowany podział jest dość
płynny i w pewnym sensie umowny, gdyż w życiu codziennym każda jednostka ma do
czynienia z różnymi rodzajami rekreacji, które zaspokajają jej potrzeby zgodnie z roz-
budzonymi zainteresowaniami czy aspiracjami. Każdy człowiek jest inny i dlatego jest
stworzono wiele różnych podziałów rekreacji.102 Jej dobrowolność polega na tym, że
pozostawia swobodę doboru treści i wyboru różnych jej form, bez konieczności należe-
nia do jakiegokolwiek stowarzyszenia, grupy, zgodne z zamiłowaniami, dla samej przy-
jemności i satysfakcji wynikającej z działania. Zespół wartości możliwych do realizacji
przez wszystkich chętnych, niezależnie od wieku, płci i stopnia usprawnienia ruchowe-
go czy umysłowego, decyduje o dostępności rekreacji. Powszechność tej formy działal-
ności ludzkiej wynika z możliwości dotarcia do szerokich rzesz społeczeństwa.103
Rekreacja jest kategorią działania, jest treścią czasu wolnego, choć nie wypełni go bez
reszty. Nie wszystko, co czynimy w czasie wolnym jest rekreacją.104 Pojęcie to nazwane
jest też sportem dla wszystkich i oznacza wszelkie akceptowane społecznie formy fi-
zycznej aktywności ludzi, mające miejsce w czasie wolnym, podejmowane dobrowolnie,
bezinteresownie i dla przyjemności, służące odnowie i umacnianiu sił człowieka, innej
od codziennej, aktywnej i różnorodnej samorealizacji o cechach zabawy, realizowanej
indywidualnie, w grupach lub traktowanej jako zjawisko społeczne i globalne.105 Celem
podejmowanych aktywności nie jest nastawianie się na osiąganie maksymalnych wyni-
ków sportowych.106 Rekreacja fizyczna stanowi rodzaj czynnego wypoczynku i zazwy-
czaj jest jednocześnie rozrywką. Zwiększa ona aktywność człowieka w czasie wolnym
od pracy, rozwija zainteresowania i wzbogaca osobowość, rozładowuje stany napięcia
nerwowego. Przeciwdziała także ujemnym skutkom życia w warunkach wysoko rozwi-
niętej cywilizacji, służąc odbudowie fizycznych i psychicznych sił człowieka.107
Rekreacja jest formą, która trwa permanentnie. Wartość tego działania zależy jed-
nak od stopnia zaangażowania się, od umiejętności wyboru najlepszych form zajęć
rekreacyjnych, dających obok odprężenia, wypoczynku i rozrywki trwałe wartości
społeczne, osobowościowe, które powinny być przedmiotem wychowania do rekre-
acji już od przedszkola.108
W rekreacji racjonalna dieta i aktywność fizyczna muszą być dzisiaj ujmowane
jako jedność wspólnego procesu również w odniesieniu do osób starszych.109 For-
01. Wielka Encyklopedia PWN, PWN, Warszawa 2004, s. 234.

1
102. S. Żmuda (red.), Rekreacja w aglomeracji Katowickiej, ŚIN, Katowice 1979, s. 20.
103. S. Toczek-Werner (red.), Podstawy rekreacji…, s. 11
105. A. Dąbrowski, Zarys teorii rekreacji ruchowej, DrukTur, Warszawa 2006, s. 38.
106. K. Młynarczyk, Agroturystyka…, s. 154.
109. H. Szwarc, T. Wolańska, T. Łobożewicz, Rekreacja i turystyka ludzi w starszym wieku, IWZZ, Warsza-
wa 1988, s. 70.
25
my rekreacji ruchowej zalecane i dostosowane do możliwości osób w wieku star-
szym są bardziej ograniczone niż w stosunku do młodzieży czy nawet dzieci lub
osób w wieku produkcyjnym. Im sprawność osoby jest wyższa, bardziej regularnie
i trwale ćwiczyła, tym zasób dostępnych form jest większy.110 Do zadań rekreacji
i turystyki należy łagodzenie negatywnych skutków przemian ludzkiej populacji.
Traktowane coraz częściej jako środek realizacji celów prozdrowotnych oraz jako
źródło satysfakcji, autoekspresji i samorealizacji, rekreacja i turystyka wybiega-
ją poza dziedzinę wyłącznie biologicznego oddziaływana na organizm człowieka.
Czyni to rekreację uniwersalną postacią kultury fizycznej posiadającą wysoką ran-
gę w potrzebach ludzi w różnym wieku, o różnym poziomie sprawności (definio-
wanej jako zdolność do efektywnego wykonywania pracy mięśniowej) i zdrowia
(definiowanego w hierarchii jako stan całkowitego fizycznego, psychicznego i spo-
łecznego dobrostanu – WHO).111
Rekreacja w zakresie swych oddziaływań zdrowotnych uwzględnia co najmniej
trzy funkcje: biologiczną, adaptacyjną i psychiczno-osobowościową. Funkcja bio-
logiczna jest czynnym ustosunkowaniem się do rozwoju fizycznego, co w dalszym
efekcie powinno być elementem podniesienia ogólnej dynamiki rozwojowej. Funk-
cja przystosowawcza (adaptacyjna) ma sprzyjać i urozmaicać więzi krajoznawcze
ze środowiskiem naturalnym. Funkcja psychiczno-osobowościowa powinna oddzia-
ływania rekreacji, mające bezpośredni związek z ciałem człowieka, łączyć ze sferą
jego psychiki.112
Proces wychowania do rekreacji ruchowej realizowany zarówno w warstwie andra-
gonicznej, jak i obejmujący młode pokolenie, powinien uwzględnić możliwości emo-
cjonalnej samorealizacji uczestników. Przyjemność czerpana z ruchowej aktywności,
fizycznego zmęczenia, rywalizacji i współpracy z innymi, pokonywania własnych sła-
bości i budowania wiary w siebie, może być ważną, propedeutyczną częścią drogi
człowieka do rozumnej troski o swój rozwój, sprawność i zdrowie, do pełniejszego
człowieczeństwa.113
Wdrożenie do indywidualnej rekreacji fizycznej, zwłaszcza uprawianej systema-
tycznie, przyzwyczaja do przestrzegania higienicznego trybu życia, aktywnego or-
ganizowania sobie czasu, umiejętnego wypoczywania w różnych warunkach, przy-
czynia się do rozwijania osobowości w sposób twórczy, aktywny.114 Jest to sposób
wykorzystania czasu wolnego lub działalność podjęta w czasie wolnym, która może
obejmować także turystykę. Najważniejsza klasyfikacja to podział na rekreację w po-
mieszczeniach i na świeżym powietrzu, w domu i poza domem, aktywną i bierną.115
110. H. Szwarc, T. Wolańska, T. Łobożewicz, Rekreacja i turystyka ludzi w starszym wieku, IWZZ, Warsza-
wa 1988, s. 60.
111. S. Toczek-Werner (red.), Podstawy rekreacji…, s. 16.
112. W. Lipniacki, Elementy teorii krajoznawstwa tom 1, Krajoznawstwo jako działalność poznawcza, PTTK
Zarząd Wojewódzki, Regionalna Pracownia Krajoznawcza, Szczecin 1985, s. 139-142.
113. A. Dąbrowski, Zarys teorii…, s. 33.
114. M. Sygit, Wychowanie…, s. 164.
115. S. Medlik, Leksykon podróży, turystyki, hotelarstwa, PWN, Warszawa 1995, s. 203.
26
Rekreacja fizyczna, inaczej zwana ruchową, określa różnorodne zajęcia z udzia-
łem ruchu – może to być uprawianie sportu, uprawianie turystyki, taniec, zajęcia
ruchowe, spacery itp., gdzie jednostka poddaje się tym zajęciom z własnej woli
w swoim wolnym czasie i ma w zamiarze przy tym wypoczywać, odnawiać siły wital-
ne, rozwijać własną osobowość, czy też ma na celu utrzymać swój organizm i ciało
w dobrej kondycji.116 Inne źródła podają, że pojęcie rekreacji ruchowej ujmowane
jest jako sport masowy, masowa kultura fizyczna, a nawet „sportowanie”. Wyróżnia
się charakterystycznym zespołem czynności, które są związane z wysiłkiem fizycz-
nym i ruchem. Mają one zapewnić biologiczną sprawność organizmu, jednocze-
śnie usprawniając psychofizyczne i społeczne funkcjonowanie człowieka, a przy
tym poszerzać obszar jego zainteresowań i możliwości.117 Wśród wielu walorów
rekreacji należy podkreślić ten, że sprzyja dobremu samopoczuciu człowieka, czyni
go współtwórcą kultury fizycznej. Korzystać z jej dobrodziejstw mogą wszyscy, bez
względu na wiek, płeć i sprawność fizyczną.118 Według T. Wolańskiej, rekreacja
ruchowa to zajęcie o treści ruchowej, sportowej, turystycznej, to zabawy ruchowe,
tańce, spacery itp., którym człowiek oddaje się z własnych chęci, w czasie wolnym,
dla wypoczynku, odnowy sił, przyjemności, rozwoju własnej osobowości i kreacji
zdrowia. Zajęcia tego rodzaju traktowane mogą być autotelicznie – dla spełnienia
własnych zainteresowań, dla samorealizacji lub traktowane w mniejszym lub więk-
szym stopniu instrumentalnie jako środek dbałości o zdrowie, sylwetkę, sprawność
i kondycję fizyczną.119 Rekreacja ruchowa ujmuje sferę somatyczną, czyli ciało i jego
funkcje, udoskonala zdrowie, służy konserwacji i sprawności ruchowej. Głównym
celem aktywności fizycznej jest zaspokajanie biologicznej potrzeby ruchu, który jest
niezbędnym elementem dla utrzymania zdrowia, zrównoważenia dobowego bilansu
energetycznego organizmu jednostki, poprawienie ogólnej wydolności organizmu
i sprawności fizycznej oraz zadowolenie i przyjemność czerpana z wysiłku, jaki wy-
konuje człowiek.120
Ważnym kierunkiem działania rekreacji ruchowej na ośrodkowy układ nerwowy
jest jej wpływ na stany emocjonalne i samopoczucie. Ćwiczenia fizyczne stosowane
w rekreacji ruchowej przyczyniają się do zmniejszenia poziomu lęku, depresji i gnie-
wu, powodują poprawę nastroju.121
Aktywność ruchowa jest jedną z elementarnych potrzeb biologicznych, a co za
tym idzie podstawą naszego zdrowia. Dziś, kiedy doświadczyć można postępujące-
go ograniczenia instrumentalnej i utylitarnej aktywności fizycznej jednostki, rekreacja
ruchowa staje się koniecznością. Wynika nie tylko z przesłanek socjopedagogicz-
nych, które polecają kształtowanie określonego stylu życia, ale przede wszystkim
116. W. Siwiński, R. Tauber, E. Mucha-Szajek (red.), Turystyka, rekreacja, hotelarstwo, gastronomia w teorii
i praktyce, WSHiG w Poznaniu, Poznań 2009, s. 139.
118. S. Żmuda (red.), Rekreacja w aglomeracji …, s. 20.
120. I. Kiełbasiewicz-Drozdowska, W. Siwiński (red.), Teoria i metodyka…, s. 17.
121. A. Eberhardt (red.), Fizjologiczne podstawy…, s. 37.
27
z surowych nawyków higieny somatycznej i psychicznej. Ruch, praca mięśni i ćwi-
czenia fizyczne są traktowane we współczesnej fizjologii jako obowiązkowe w życiu
człowieka. Siedzący, bierny, pasywny tryb życia, zajęcia w domu oraz w pracy, po-
winny być równoważone aktywnością ruchową. To wymóg ochrony zdrowia.122 Bez
mądrej troski o ogólny stan organizmu ludzkiego, w tym kształtowania odpowiednie-
go poziomu cech sprawności fizycznej ogólnej, siły i wytrzymałości, jak i dobrostanu
psychicznego, działania zapobiegające wszelkim objawom chorób cywilizacyjnych
będą niepełnowartościowe.
Mówiąc iż rekreacyjna aktywność ruchowa dominuje nad innymi rodzajami
spędzania czasu wolnego, należy zaznaczyć, że nie każda aktywność fizyczna
odgrywa rolę odnowy sił witalnych. W praktyce często zdarza się tak, że rodzaj
aktywności ruchowej jest ściśle związany z systemem, modelem edukacji moto-
rycznej oraz tradycji rozpowszechnionych na danym terytorium czy w danym kraju.
W kulturze europejskiej kładzie się nacisk na wzrost sprawności ruchowej oraz
natężenie sprawności fizycznej poprzez zastosowanie rywalizacji i współzawod-
nictwa. W związku z tym jednostka zmuszona jest walczyć i konkurować, wzmaga
się w niej agresja, zawiść, świadomość zagrożenia, a co za tym idzie, jest nara-
żona na stres. Taki typ rekreacji ruchowej to zachowanie nadmiernie nastawione
na zwycięstwo, prestiż czy przewagę, a to nie jest niestety istotą rekreacji i raczej
przypomina sport. Wzorowym modelem aktywności fizycznej mogą się pochwalić
kraje Dalekiego Wschodu, gdzie ruch jest warunkiem samodoskonalenia się. Wy-
konywaniu zadań i ćwiczeń ruchowych wtóruje ład i koncentracja, a osiągnięcie
wewnętrznej równowagi oraz odczucie w sobie ciszy i spokoju jest głównym celem
tych ćwiczeń. Działania te są wówczas skierowane na pełną harmonię formy i tre-
ści ruchu. Jest to związane z opanowaniem celowego spowolnienia aktywności
fizycznej, zredukowaniem rywalizacji oraz osiągnięciem wewnętrznego spokoju.
Tylko wtedy rekreacja ruchowa da jednostce możliwość harmonijnego rozwoju
psychicznego i fizycznego, a także polepszy zdrowie i wydłuży życie.123 Kultura
Orientu tworzy przeciwległy biegun kultur Zachodu i w przeciwieństwie do niego
eliminuje współzawodnictwo, a zastępuje je rywalizacją z samym sobą i własnymi
niedoskonałościami fizycznymi i psychicznymi. Stwarza także przesłanki wskazu-
jące na możliwość przekroczenia granic wynikających z przemijalności własne-
go istnienia. Aktywności ruchowe, które reprezentują orientalny krąg kulturowy to
m.in. joga, kung-fu, judo zen, kendo itp.124
Niezwykle istotne w rekreacji ruchowej są także podstawy psychologiczne. Naj-
ważniejszym czynnikiem psychologicznym jest typ temperamentu – przez wieki, od
czasów Hipokratesa po dzień dzisiejszy, bez większych zmian przetrwał podział na
cztery typy: melancholik, flegmatyk, sangwinik i choleryk. Inne ważne czynniki to:

1
124. I. Kiełbasiewicz-Drozdowska, W. Siwiński (red.), Teoria i metodyka…, s. 228-229.
28
poziom inteligencji, podział na introwertyków i ekstrawertyków oraz stałość i chwiej-
ność emocjonalna.125
W obecnych czasach bardzo ważne jest, aby cele rekreacji były uświadamiane
i rozpowszechniane w procesie edukacji społecznej, tj. przedszkolnej, szkolnej, ale
także medialnej. Do głównych celów rekreacji ruchowej należą:
• zaspokojenie potrzeby ruchu, który jest nieodzownym elementem dla zdrowia
• powstrzymanie nasilającego zjawiska hipokinezji
• równoważenie dobowego bilansu energetycznego organizmu jednostki
• osiągnięcie zadowolenia i przyjemności z wysiłku fizycznego
• poprawa oraz utrzymanie wydolności, sprawności oraz dobrej kondycji psychicz-
nej i fizycznej
• profilaktyczne działanie, zmniejszające ryzyko poddania się chorobom cywiliza-
cyjnym – utrzymanie dobrego stanu zdrowia.
Nie ma znaczenia, czy rekreacja fizyczna jest niezależną od woli reakcją na zmę-
czenie czy działaniem celowym – ważne, że charakteryzuje się pewnymi cechami,
dzięki którym można ją odróżnić od innych, podobnych form działalności człowieka.
Te cechy właśnie powodują, że rekreacja pozostaje formą dobrowolną, praktykowaną
w czasie wolnym, bez żadnego przymusu administracyjnego czy ekonomicznego. To
jakie zajęcia i formy rekreacji są stosowane, uzależnione jest od indywidualnych po-
trzeb, zainteresowań i upodobań. Wybierane formy powinny być akceptowane przez
środowisko oraz przyczynić się do rozwoju osobowości. Elementy, które składają się
na rekreację ruchową to m. in. wysiłek fizyczny, osiągany relaks psychiczny, samodo-
skonalenie i rozwój oraz autokreacja. Aktywność ruchowa jest czymś więcej niż zwy-
kłym bieganiem czy skakaniem – jest świadomie podejmowanym doświadczeniem
i określonym przeżyciem podmiotowym.126
Rekreacja ruchowa jest jedną z ważniejszych form rekreacji. Swoją pozycję uzy-
skała dzięki wszelkim przemianom cywilizacyjnym i technologicznemu postępowi,
który sprawił, że człowiek niemal całkowicie wykluczył ze swojego życia ruch i ak-
tywność fizyczną. Skutkiem tych przemian stały się coraz częstsze choroby, ogra-
niczenia sprawności ruchowej, a także choroby psychiczne. Dlatego bardzo istotne
jest, aby wśród społeczeństwa rozpowszechniła się promocja rekreacji ruchowej.
Promocja tej aktywności powinna dotyczyć nie tylko młodzieży, ale także osób do-
rosłych i starszych, winna być też działaniem, które uświadomi ludziom, jak ważny
wpływ na ich zdrowie ma ruch oraz zakorzeni w nich na stałe potrzebę aktywności
ruchowej.127
Podsumowując, rekreacja to określony sposób spożytkowania czasu wolnego. Rekre-
acja to nie tylko przyjemne spędzanie czasu wolnego, ale także umiejętność zaplanowa-
nia w nim pożytecznych zajęć dla dalszego rozwoju osobowości. To czynności ruchowe,
125. A. Pilawska, A. Pilawski, W. Petryński, Zarys teorii i metodyki rekreacji ruchowej, GWSH, Katowice
2003, s. 50.
126. M. Kwilecka, Z. Brożek, Bezpośrednie funkcje..., s. 32-33.
127. W. Siwiński, R. Tauber, E. Mucha-Szajek, Turystyka, rekreacja…, s. 139.
29
sportowe, relaksujące, rozrywkowe, mogą być związane z turystyką, to również pielęgno-
wanie swoich pasji, a także czynnik stanowiący fundament zdrowego stylu życia.
Współczesne formy spędzania czasu wolnego
Środki masowego przekazu to urządzenia i instytucje, za pomocą których kieruje się

pewne treści do bardzo licznej i zróżnicowanej publiczności. Do środków masowego
przekazu zalicza się przede wszystkim prasę, radio, telewizję, fonografię, internet,
szeroko dystrybuowane filmy kinowe oraz wydawane w wielkich nakładach książki.
Środki masowego przekazu tworzą podstawę systemu komunikowania w kulturze
masowej i w wysokim stopniu określają jej charakter. Służą one w znacznym stopniu
zaspokojeniu potrzeb wczasowych we wszystkich funkcjach czasu wolnego, tj. w od-
poczynku, rozrywce i pracy nad sobą.128
Do instytucji kulturalnych o ograniczonym zasięgu należą teatry, filharmonie, wysta-
wy i muzea. Są to instytucje kulturalne, które udostępniają społeczeństwu (eksponują)
dzieła sztuki. Wprawdzie ilości odbiorców liczone w liczbach bezwzględnych nie są zbyt
małe – w Polsce rocznie liczba osób korzystających z tych instytucji wynosi kilkanaście
milionów – stanowi to jednak tylko niewielki ułamek liczby odbiorców programów telewi-
zyjnych i słuchaczy radiowych. Odbiorcami ofert teatrów, filharmonii, wystaw i muzeów
są przeważnie ludzie z wykształceniem średnim i wyższym i jest to pewien wyselekcjo-
nowany krąg odbiorców. Wszyscy twórcy i miłośnicy sztuki są zgodni, iż odgrywa ona
wielką rolę wychowawczą i kulturotwórczą w życiu ludzkim.129
Czas wolny to czas, w którym istnieje możliwość zdobywania nowych dodatko-
wych umiejętności oraz wiedzy. Poprzez samokształcenie następuje rozwój intelektu-
alny i manualny jednostki, która dzięki temu procesowi może wykazać się innowacyj-
nością form spędzania wolnego czasu oraz chęcią zwiększania własnych możliwości
w coraz szerszym zakresie.
• Amatorstwo artystyczne jest pożyteczną formą spędzania czasu wolnego pole-
gającą na dobrowolnym i samodzielnym zdobywaniu i rozwijaniu umiejętności
przeciwstawnych zawodowym w różnych dziedzinach sztuki. Zakres amatorstwa
jest nieograniczony. Może dotyczyć sztuki, rzemiosła, hodowli, techniki itp. Do
amatorstwa artystycznego należą zarówno poczynania indywidualne z różnych
dziedzin sztuki, np. uprawianie różnego rodzaju plastyki (malarstwo, rzeźba, ry-
sunek, grafika), tkactwo, fotografowanie, filmowanie, jak i zespołowe, np. chóry
i orkiestry, teatry wszelkich rodzajów (dramatyczne, estradowe, kukiełkowe).130
• Majsterkowanie i amatorstwo techniczne polega na samodzielnym wykonywaniu
prac typu rzemieślniczego (budowlanych, stolarskich, ślusarskich, kowalskich,
murarskich, malarskich, hydraulicznych, monterskich itp.), zwykle nie związa-
nych z własną pracą zawodową.131
28. W. Siwiński, R. Tauber, E. Mucha-Szajek, Turystyka, rekreacja…, s. 92-93.

1
129. Tamże, s. 103-104.
130. Tamże s. 114-115.
131. Tamże, s. 117.
30
• Hodowla amatorska jest pożyteczną formą spędzania wolnego czasu polegającą
na samodzielnym hodowaniu różnych gatunków zwierząt lub uprawianiu różnych
odmian roślin w domach lub na działkach pracowniczych (rekreacyjnych).132
• Zabawy i kontakty towarzyskie to forma spędzania czasu wolnego, której po-
żyteczność może być bezsporna lub też poważnie kwestionowana. Polega na
organizowaniu w domach prywatnych, kawiarniach, klubach, świetlicach i innych
lokalach powszechnej użyteczności spotkań towarzyskich, różnorodnych rozry-
wek i gier, często połączonych z konsumpcją, muzyką, tańcem, prelekcją i dys-
kusją na dowolne tematy lub zwykłym plotkowaniem.133
• Kolekcjonerstwo to gromadzenie, według określonych kryteriów, dzieł sztuki, pa-
miątek historycznych, książek, archiwaliów, zabytków kultury materialnej, oka-
zów przyrody, przedmiotów rzadkich lub ciekawych.134
Do najbardziej pożytecznych czynności wykonywanych w czasie wolnym z pew-
nością należą zajęcia fizyczne, które wpływają na właściwy rozwój organizmu oraz
dbają o właściwą kondycję psychiczną. Dzięki szerokiemu wachlarzowi dyscyplin
istnieje możliwość wybrania tej najbardziej odpowiedniej do indywidualnych upodo-
bań jednostki.
• Spacer – jest najbardziej przystępną formą aktywności fizycznej i psychicznej,
której uprawianie podnosi wydolność fizyczną organizmu. Do treningu spacero-
wego zaliczamy chód sportowy, step aerobic, chodzenie po górach. Ten rodzaj
ruchu jest także najprostszą formą odbywania turystyki pieszej.135 Na spacer
można wybrać się o każdej porze i pogodzie, odpowiednio przygotowując się na
panujące warunki atmosferyczne. Aby dotlenić organizm, wyciszyć się i nabrać
sił, warto wybierać zazielenione i spokojne okolice. Świeże powietrze wpływa na
wewnętrzne wyciszenie organizmu ponieważ spacer obniża poziom hormonu
stresu, to prosty sposób na spalanie kalorii, opóźnia proces starzenia organizmu.
Spacery mogą jednoczyć rodzinę i pozytywnie wpływać na sposoby spędzania
czasu wolnego. Spacer to najprostsza, najtańsza i najpopularniejsza forma re-
kreacji, do jej uprawiania nie jest wymagany specjalistyczny sprzęt. Odmianą
spaceru jest popularny nordic walking, czyli dynamiczny marsz z kijami.
• Nordic walking, czyli intensywny marsz z kijkami wymyślony przez fińskich
naukowców i sportowców. Jest połączeniem techniki biegu na nartach i szyb-
kiego marszu z użyciem specjalnie zaprojektowanych kijów. Nordic walking
jest łatwy i szybki do nauczenia. Można go trenować zawsze i wszędzie – bez
względu na porę roku czy pogodę. Jest dobry dla osób o słabej kondycji fi-
zycznej oraz dla wyczynowych sportowców. Coraz częściej wykorzystywany
jest także w rehabilitacji.136 Powstał w latach dwudziestych XX wieku w Fin-
landii dla narciarzy biegowych jako całoroczny trening. Tę dyscyplinę sportu
może uprawiać każdy niezależnie od wieku. Szczególnie polecana jest oso-
32. W. Siwiński, R. Tauber, E. Mucha-Szajek, Turystyka, rekreacja…, s. 119.

1
133. Tamże, s. 120.
134. Tamże, s. 121.
135. K. Młynarczyk, Agroturystyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2002,
s. 161.
136. M.T. Figurscy, Nordic Walking dla ciebie, Interspar, Warszawa 2008, s. 11-12.
31
bom z chorobami układu krążenia, cierpiącym z powodu zwyrodnień stawów,
bólów kręgosłupa czy osteoporozy. Systematyczne chodzenie z kijkami po-
prawia ogólną kondycję organizmu, ćwiczeniom poddawane jednocześnie są
kończyny dolne, biodra oraz kończyny górne, mięśnie klatki piersiowej oraz
kręgosłup. Ten rodzaj rekreacji angażuje ok. 90 % mięśni ciała. Jako forma
rekreacji bazuje na naturalnym marszu, kije zapewniają odpowiednią koor-
dynację ruchów. Po godzinie spalamy dwa razy więcej kalorii niż podczas
zwykłego marszu. Nordic walking pozwala zachować witalność, szczupłą syl-
wetkę i zdrowie. Uprawiać go można praktycznie wszędzie i przez cały rok.
Dzięki nordic walking można miło spędzić czas na świeżym powietrzu, to sport
mało wymagający. Idealnym miejscem do wędrówek z kijkami są parki, lasy,
plaże, góry. Ta dostępna forma aktywności nie wymaga drogiego sprzętu i wy-
jątkowych predyspozycji.
• Bieg przyczynia się do poprawienia ogólnego stanu zdrowia, rozwija wytrzy-
małość i sprawność organizmu (po przygotowaniu). Zaletą tego rodzaju ru-
chu jest łączenie elementów turystyki, biegania, kontaktu z przyrodą i emocji
sportowych. Biegi poprawiają kondycję, relaksują psychicznie, hartują orga-
nizm i wyrabiają szacunek dla przyrody.137 Bieg, czyli popularny jogging – bieg
po zdrowie, to aktywność doskonale wpływająca na organizm i samopoczu-
cie. Bieganie wpływa na pracę całego organizmu, usprawnia funkcjonowanie
serca, płuc, mięśni i aparatu ruchu. Obniża poziom złego cholesterolu, stres,
zapobiega stanom lękowym i depresyjnym. Biegać można niemal wszędzie,
niezależnie od pogody i pory roku. Najlepszym podłożem są ścieżki w lasach
i trawa. Twarde podłoża mogą powodować kontuzje. Jogging nie wymaga spe-
cjalistycznego sprzętu ani ubioru.
• Kajakarstwo – dyscyplina ta należy do sportów technicznych. To znaczy, że do
ich uprawiania nie wystarcza siła ludzka; poruszanie się po wodzie możliwe jest
przy zastosowaniu sprzętu technicznego: kajaków i kanadyjek oraz wiosła do
wprawiania łodzi w ruch.138 Spływy kajakowe to jedna z ciekawszych form spę-
dzania czasu wolnego na wodzie. Dostarczają one niemało emocji, często są
szkołą przetrwania, a otaczająca przyroda zapewnia dodatkowe atrakcje. Kaja-
karstwo może uprawiać każdy umiejący pływać. To sport nie wymagający dużej
siły fizycznej. Jest to dyscyplina, która należy do bardzo zróżnicowanych. Pły-
wać można po rwących rzekach, jak i po łagodnych akwenach wśród przyrody.
Dzieli się na kajakarstwo klasyczne, górskie, żeglarstwo kajakowe.
• Joga to zespół ćwiczeń relaksacyjno-koncentrujących, prowadzący do rozła-
dowania i wyciszenia napięć emocjonalnych. Joga prowadzi do usprawnienia
czynności organizmu poprzez stosowanie szeregu ćwiczeń, tzw. asan. Mają one
przede wszystkim rozwijać zdolność skupienia, wzmacniać wolę i przyzwyczajać
do łatwego znoszenia zmęczenia i wszelkich dolegliwości.139
• Pilates jest doskonałym sportem dla seniorów przede wszystkim dlatego, że
jego celem jest rozciąganie i uelastycznienie wszystkich partii ciała. To ćwiczenia
37. K. Młynarczyk, Agroturystyka, s. 161.

1
138. I. Granek, Kajaki, kanadyjki, Sport i Turystyka, Warszawa 1974, s. 7.
139. K. Nasiukiewicz, Joga, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980, s. 61.
32
spokojne, które łączą elementy jogi, baletu i ćwiczeń izometrycznych. Zestawy
ćwiczeń początkowo zostały wymyślone przez Niemca Jozepha Pilatesa, mia-
ły służyć sportowcom po kontuzjach lub tancerzom, którzy po dłuższym cza-
sie chcieli wrócić do treningów. Pilates jest treningiem dobrego samopoczucia,
tworzy równowagę ciała przez oddech oraz wzmacnianie mięśni. Niweluje bóle
kręgosłupa i stawów, uczy zdrowej postawy.
• Gry zespołowe, między innymi siatkówka, koszykówka, piłka nożna lub ręczna
– uprawianie tych dyscyplin uczy współzależności oraz umiejętności działania
w grupie. U uczestników poszczególnych gier wyrabia poczucie przestrzegania
zasad fair play, obowiązku, solidarności i mobilizuje do regularnych treningów
oraz daje poczucie przynależności. Gry zespołowe wprowadzają w stan samo-
dyscypliny, rozwijają odwagę, zespołowość działania, wdrażają zasady zdrowej
rywalizacji. Uczą eksponowania pomysłowości i rozwiązań organizacyjnych, ce-
lowości wykonywanych działań, podporządkowania własnych ambicji na rzecz
drużyny, a współdziałanie z partnerami jest podstawą skutecznej realizacji za-
mierzeń taktycznych.
• Rower jest dobrym rozwiązaniem dla ludzi w starszym wieku, pozwala prze-
mieszczać się szybko i bezpiecznie. Nie obciąża kręgosłupa, nie forsuje orga-
nizmu. Planując wyprawę rowerową, należy starannie zaplanować odpowiednią
trasę. Dla osób, które nie mają sił na dłuższe wycieczki rozwiązaniem jest rower
stacjonarny znajdujący się niemal we wszystkich siłowniach, salach aerobowych
oraz punktach rehabilitacyjnych. W europejskim klimacie można jeździć przez
8-9 miesięcy w roku. Uprawianie tej formy aktywności jest wyjątkowo przyjem-
ne. Wysiłek i wypoczynek można dozować indywidualnie zgodnie z chęciami
i możliwościami. Jazda na rowerze pozwala poprawić kondycję, stan zdrowotny
całego organizmu, pobudza krążenie, pozwala pozbyć się zbędnej tkanki, po-
woduje spowolnienie procesów starzenia oraz regenerację sił witalnych. Ruch
jest kluczem do uregulowania procesu przemiany materii, a zwiększone spalanie
kalorii utrzymuje sylwetkę w pożądanej formie.
• Pływanie – regularne pływanie korzystnie wpływa na zdrowie, szczupłą sylwet-
kę, skórę i mięśnie. Uznane jest za jedną z najzdrowszych dla ludzkiego orga-
nizmu dyscyplinę sportową. Pływać może każdy bez względu na wiek i kondy-
cję. Podczas pływania poprawia się ogólny stan zdrowia, a przede wszystkim
dotlenienie organizmu, przyspieszony zostaje proces przemiany materii. Naj-
więcej korzyści dla zdrowia przynosi 30-minutowa kąpiel w wodzie o tempera-
turze około 23º C. Zbyt zimna woda lub zbyt długie w niej przebywanie może
prowadzić do wychłodzenia organizmu. Systematyczne uprawianie tej dyscy-
pliny poprawia ogólną sprawność fizyczną, rozwija ciało poprzez aktywizację
grup mięśniowych.
• Aktywność społeczna jest pożyteczną formą spędzania wolnego czasu, która
polega na dobrowolnym i zwykle bezinteresownym wykonywaniu różnorodnych
prac na rzecz społeczeństwa poza obowiązkami zawodowymi i rodzinnymi.140
140. J. Pięta, Pedagogika czasu…, s. 124, 125.
33
Turystyka
Wzrost zamożności i czasu wolnego powoduje, że coraz więcej osób może rozwijać
swoje upodobania hobbistyczne, zamiłowania twórcze, własną osobowość, indywi-
dualnie odkrywać świat itp.141
Turystyka jest tą dziedziną działalności człowieka, która najbardziej zbliża narody
świata, pozwala na bezpośrednią konfrontację różnych postaw i światopoglądów, a tak-
że zdecydowanie ułatwia proces globalizacji – w dobrym tego słowa znaczeniu.142 Obej-
muje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych,
zawodowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otocze-
niem, z wyłączeniem wyjazdów, których głównym celem jest praca zawodowa.143
Turystyka, w szerokim znaczeniu, jest przedmiotem zainteresowania nie tylko jej
bezpośrednich uczestników i organizatorów, ale również polityków, socjologów, psy-
chologów i wszelkich innych profesji, głównie dlatego, że turystyka jest bezpośrednio
związana i uzależniona od stanu gospodarki, stosunków politycznych i społecznych,
w tym stosunków międzynarodowych, świadomości społeczeństwa, kultury, nawyków
i doświadczeń historycznych itp.144
Pojęcie turystyki pochodzi od łacińskiego słowa „tournus”, oznaczającego ruch ob-
rotowy, okrężny, odnoszący się do zmiany miejsca pobytu osób. W języku francuskim
słowo „tour” oznacza okrężną wędrówkę, podróż, wyścig z powrotem do miejsca,
z którego się wyruszyło. Słowo to przekształciło się z czasem w słowo „tourisme”.145
Inne źródła przyjmują, że geneza tego pojęcia sięga XVIII wieku i najprawdopo-
dobniej ma związek z określeniem „grand tour”. Oznaczało ono bardzo popularne
wówczas wśród młodych Anglików wyjazdy na kontynent (gł. do Francji, Niemiec
i Włoch), odbywane przez nich w celach poznawczych i dla rozrywki.146
Termin „turystyka” należy do obiegowych pojęć w większości języków europejskich.
Jego początkowe kulturowe czy środowiskowe zróżnicowanie uległo obecnie zatarciu
i w powszechnym rozumieniu oznacza podróże lub wędrówki odbywane w wolnym
czasie dla wypoczynku, rozrywki i zdobywania nowych doświadczeń. Ponadto tury-
styka jest zjawiskiem bardzo zróżnicowanym, jej struktura i znaczenie zmieniają się
zależnie od sytuacji międzynarodowej, okoliczności wewnętrznych poszczególnych
krajów oraz systemu instytucji zapewniających jej funkcjonowanie.147
Turystyka jest sposobem spędzania czasu wolnego. Jest jednym z przejawów
tego, jak praca i wypoczynek są zorganizowane jako odrębne i regulowane obszary
praktyki społecznej w społeczeństwach nowoczesnych.148
41. W. Kurek (red.), Turystyka, s. 84.

1
142. J. Kowalczyk, Zarządzanie Organizacją Turystyczną, CeDeWu, Warszawa 2009, s. 57.
143. G. Gołembski, Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Poznań 2002, s. 19.
144. J. Kowalczyk, Zarządzanie Organizacją…, s. 57.
145. T. Łobożewicz, G. Bieńczyk, Podstawy turystyki, Warszawa 2001, s. 9.
146. W. Alejziak, Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, wyd. Albis, Kraków 2000, s. 15-16.
147. Z. Krawczyk, (red.), Encyklopedia Kultury…, s. 118.
148. E. Dunning (red.), O emocjach w sporcie i wypoczynku, [w:] P. Sztompka (red.) Socjologia codzienno-
ści, Znak Kraków 2008 s. 660.
34
Klasyczną jest dziś definicja Waltera Hunzikera, zgodnie z którą turystyka stanowi
zespół stosunków i zjawisk wynikających z podróży i pobytu osób przyjezdnych, o ile
nie następuje w związku z tym osiedlenie i podjęcie działalności zarobkowej.
Turystykę jako formę migracji wytwarzającą zespół określonych stosunków spo-
łeczno-kulturowych, definiuje również Krzysztof Przecławski, który precyzuje ro-
dzaj styczności stanowiących podłoże stosunków i zjawisk charakterystycznych
dla turystycznych podróży. Według tego autora, „turystyką w szerokim znaczeniu
jest całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanych z dobrowolną, cza-
sową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia oraz z wejściem w stycz-
ność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (przyrodniczym, kulturowym bądź
społecznym).”149
Rozwój i upowszechnienie oświaty oraz wynikający z tego wzrost świadomości
o możliwości podróżowania, wzrost poziomu życia w wielu krajach oraz wzrost ilości
czasu wolnego, a także powszechnienie stereotypu spędzania urlopu poza miejscem
zamieszkania przyczyniły się do rozwoju turystyki. Należy również wymienić bardziej
bezpośrednie przyczyny rozwoju turystyki, takie jak: ułatwienia paszportowe, dewizo-
we i celne, rozwój infrastruktury turystycznej oraz działalność wielu wyspecjalizowa-
nych międzynarodowych organizacji turystycznych.150
Turystyka stanowi jedną z najszybciej rozwijających się gałęzi gospodarki na świe-
cie, co potwierdzają dane statystyczne Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO)
i Światowej Rady Podróży i Turystyki (WTTC), notujące po II wojnie światowej stały,
nieprzerwany wzrost zarówno liczby turystów, jak i wpływów z turystyki. Dlatego też
coraz więcej państw silnie angażuje się w rozwój turystyki i innych dziedzin z nią
powiązanych.151
Turystykę określa się jako fenomen XX wieku. Proces wyodrębniania się turystyki
pośród różnych form podróżowania rozpoczął się znacznie wcześniej, ale jej zasadni-
cze cechy są wytworem stosunków współczesnego społeczeństwa masowego i jego
tendencji rozwojowych.152
Turystyka to odzyskiwanie sił, regeneracja i leczenie. Podróżowanie odnawia,
przywraca fizyczną i duchową siłę zużytą podczas codziennego życia, pracy, na-
uki.153 Można powiedzieć, że turystyka ma znaczenie zdrowotne, polega na wyrwaniu
człowieka z niezdrowego środowiska miast i wyprowadzeniu w taki teren, w którym
działalność gospodarcza nie doprowadziła jeszcze do wystąpienia czynników szko-
dliwych, godzących w zdrowie ludzkie.154 Turystyka jest źródłem nowych atrakcyjnych
przeżyć, silnych doznań emocjonalnych, które nie tylko wiążą się z faktem poznania
nieznanych miejsc, ale wynikają z atrakcyjności form aktywności, jak np. obozowanie,

1
150. P. Bohdanowicz, Turystyka a Świadomość Ekologiczna, wyd. A. Marszałek, Toruń 2005, s. 102.
151. J. Kowalczyk, Zarządzanie Organizacją…, s. 58.
153. G. Gołembski, Kompendium wiedzy…, s. 41.
154. T. Łobożewicz, Turystyka jako forma kultury fizycznej w życiu człowieka, COIT, Warszawa 1988, s. 8.
35
odbywanie rejsów żeglarskich, spływów kajakowych, obozów jeździeckich i innych.
W tym przypadku, realizując potrzeby nowych przeżyć, które można zaprogramo-
wać w wycieczce, aktywność turystyczna stanowi istotne urozmaicenie monotonnego
trybu życia, jest okazją do odprężenia psychicznego, wzbogaca jednostkę, budując
nowy system wartości.155
Motywy i funkcje w turystyce
Przez wiele lat turystyka należała do potrzeb wyższego rzędu. Rozwój społeczno-go-
spodarczy krajów, wzrost poziomu życia, wzrost znaczenia jakości życia powodują,
że turystyka przechodzi do grupy potrzeb podstawowych. Jeżeli potrzeby stanowią
punkt wyjścia zachowań ludzkich, to motywy określają zachowanie konsumentów
oraz bezpośrednią przyczynę ludzkich działań. Każda czynność człowieka powodo-
wana jest motywami, które nim kierują, określają rodzaje działań i cel. Najczęściej
motywy określane są jako czynnik psychiczny, wyznaczający postępowanie w da-
nej sytuacji. Decyzje podjęcia podróży są zwykle bardzo złożone, dlatego trudno
jest ustalić jednolitą listę motywów uprawiania turystyki. Podróże turystyczne mogą
być motywowane więcej niż jedną przyczyną, struktura motywacji turystycznych ma
charakter dynamiczny, ulega przemianom na skutek zmian w systemie potrzeb, wa-
runków życia, zmian osobowości, doświadczeń i przeżyć zdobytych w poprzednich
podróżach. Można wyróżnić pewne podstawowe, powtarzające się motywy:
• motyw wypoczynkowy i zdrowotny – turystyka to odzyskiwanie sił, regeneracja
i leczenie. Podróżowanie odnawia, przywraca siłę zużytą podczas codziennego
życia, pracy, nauki.
• motyw poznawczy – turystyka poszerza horyzonty, podnosi poziom wiedzy, przy-
czynia się do wzrostu poziomu wykształcenia oraz znajomości świata, wyrabia
postawy i osobowości, podnosi kulturę ogólną. Ludzie podejmują podróże tury-
styczne, aby poznać świat, zobaczyć ciekawe zjawiska, korzystać z dóbr kultury,
wejść w bezpośredni kontakt z ludnością odwiedzanego kraju, poznać ich styl
życia, zachowania, wzorce, tradycje, zwyczaje itp.
• motyw zmiany – urystyka jest ucieczką od codzienności, jest zmianą otoczenia,
poszukiwaniem inności, nowości, urozmaicenia, powrotu do natury, poszukiwa-
niem ciszy, piękna, spokoju, a niekiedy samotności.
• motyw religijny – poprzez turystykę możemy wypełnić obowiązek religijny. Nie-
jednokrotnie religia nakazuje wiernym odbycie podróży do miejsc czy miejscowo-
ści szczególnych pod względem kultu religijnego (np. Rzym, Mekka). Wyznaw-
cy również wybierają się do miejsc świętych z własnej woli. Podczas podróży
uczestnicy pielgrzymki korzystają z tych samych co inni podróżujący dóbr i usług
turystycznych.
• motyw służbowy – duży udział w podróżach krajowych i zagranicznych mają
wyjazdy w celach służbowych, na kongresy, konferencje, seminaria, szkolenia,
155. M. Herzig, J. Zdebski, Psychologia w pracy pilota wycieczek. [w:] Z. Kruczek (red.), Kompendium pilota
wycieczek, Proksenia, Kraków 2009, s. 142.
36
targi oraz podróże motywacyjne itp. Organizacja takich podróży bardzo często
zlecana jest biurom turystycznym. Osoby wyjeżdżające w celach służbowych
mają jednocześnie okazję zwiedzania, zobaczenia czegoś nowego, odpoczyn-
ku, nawiązania nowych znajomości.
W wielu przypadkach motywy nakładają się i trudno niejednokrotnie określić, który
z nich ma najistotniejsze znaczenie przy podejmowaniu decyzji wyjazdu. Współcze-
sne kierunki rozwoju turystyki charakteryzuje zróżnicowanie oczekiwań, jakie zaspo-
koić ma wyjazd, co spowodowane jest zróżnicowaniem motywów wyjazdów.156
W ostatnich latach turystyka rozwijała się bardzo dynamicznie. Obecnie jest ona
stałym elementem życia codziennego społeczeństwa. Obserwuje się wzrost pozycji
w gospodarce krajowej. Jako wiodąca gałąź gospodarki wpływa na rozwój zagospo-
darowania przestrzennego regionów i miejscowości turystycznych. Na popularyza-
cję ruchu turystycznego w Polsce ma niewątpliwie wpływ coraz atrakcyjniejsza baza
turystyczno-rekreacyjna i możliwości finansowe wczasowiczów. Wzrost ofert, zróż-
nicowany poziom usług sprzyja rozwojowi turyzmu w Polsce. Turystyka umożliwia
zapoznanie się z lokalnymi zwyczajami, kulturą, w tym także kulturą narodową (np.
malarstwem, rzeźbą, literaturą itd.). Budzi aspiracje intelektualne, jeśli nie od razu,
to w przyszłości, do poznania świata w jego złożoności, różnorodności i bogactwie.
Odkrywa rzeczy ważne i interesujące, które bardzo często zaskakują i budzą podziw
(obiekty przyrodnicze, kulturowe, kultowe)157.
Turystyka jako wielowymiarowe i dynamiczne zjawisko współczesnej kultury byto-
wania społeczeństw znajduje odzwierciedlenie w różnych sferach życia: społecznej,
psychologicznej, kulturowej, przestrzennej i ekonomicznej. Dzięki temu spełnia okre-
ślone funkcje, pojmowane jako skutki jej rozwoju dla tych licznych sfer współczesne-
go życia. Mówiąc o funkcjach turystyki, należy mieć na uwadze całokształt skutków
jej rozwoju.158
Rozważając zagadnienie określenia i klasyfikacji funkcji turystyki w przyjętym ro-
zumieniu, warto wskazać na niektóre źródła ich kreacji. Na funkcje turystyki można
spojrzeć jako na wynik obiektywnych powiązań z otaczającą rzeczywistością, w której
trwa jej rozwój. Można również przyjrzeć się skutkom tego rozwoju z punktu widzenia
postulatów polityki państwowej lub środowiskowej jako wyrazu woli i intencji określo-
nych ośrodków decyzyjnych i wiodących podmiotów w gospodarce, programowaniu
i organizacji turystyki.
Skutki rozwoju turystyki mogą być oczekiwane, postulowane, a także rzeczywiste.
Na przykład rozwój turystyki zdrowotnej może przynosić nie tylko poprawę szeroko
rozumianego zdrowia społeczeństwa, lecz także poszerzyć jego stan wiedzy o kraju
lub regionie. Dlatego funkcja rzeczywista turystyki zdrowotnej i rzeczywiste skutki jej
rozwoju przerastają funkcję oczekiwaną. Bywa również odwrotnie. Postulowana ska-
56. G. Gołembski, Kompendium wiedzy…, s. 43.

1
157. Z. Łyko, Elementy filozofii turystyki, [w:] Z. Dziubiński (red.), Społeczny wymiar sportu, Warszawa
2003, s. 53.
158. K. Przecławski, Człowiek a turystyka: zarys socjologii turystyki, Albis-FHU, Kraków 2004, s. 81.
37
la zdrowotnej funkcji turystyki może zostać znacząco zmniejszona na skutek wadliwej
organizacji usług zdrowotnych, wypoczynkowych itp. Oznacza to, że funkcja rzeczy-
wista jest mniejsza od oczekiwanej, a więc nie spełnia wszystkich oczekiwań.
Funkcje współczesnej turystyki zasługują na systematyczną ocenę. Trzeba rów-
nież zwrócić uwagę, że skutki rozwoju turystyki mogą zasługiwać na ocenę nega-
tywną, gdy towarzyszą im pewne zjawiska patologiczne, np. dewastacja środowiska
przyrodniczego, kulturowego, nielegalny handel, inflacja. W takim przypadku można
mówić o dysfunkcjach turystyki.
Zarówno funkcje, jak i dysfunkcje turystyki można rozpatrywać w odniesieniu do
przyrody, kultury, człowieka jako jednostki i jako grupy oraz w odniesieniu do go-
spodarki. Ze społecznego punktu widzenia istnieje konieczność pogłębiania wiedzy
o wszystkich skutkach rozwoju współczesnej turystyki, wzmacniania sił i poszerzania
zakresu występowania skutków pozytywnych oraz redukcji skutków negatywnych.
Zagadnienie funkcji turystyki stanowi poważny problem naukowy o wyraźnie zary-
sowanych aspektach praktycznych. Układ funkcji i dysfunkcji współczesnej turystyki
może być powodem wielu dyskusji. Stanowi jednak próbę klasyfikacji skutków eks-
pansji turystyki i jej wszechobecności w życiu. Funkcje wyróżnione przez Gaworec-
kiego to:
• funkcja wypoczynkowa – turystyka wypoczynkowa sama w sobie może spra-
wiać przyjemność i być źródłem radości życia. Jej rozwój jest również konieczny
z ekonomicznego punktu widzenia, do odnowy i utrzymania sił fizycznych i psy-
chicznych człowieka, wydatkowanych w pracy i poza nią. Bez wypoczynku lu-
dzie nie mogą działać efektywnie, gospodarka zaś może ponieść znaczne straty.
Mimo iż postęp techniczno-organizacyjny sprawia, że praca staje się fizycznie
coraz łatwiejsza, to coraz bardziej angażuje ona człowieka i wyczerpuje jego
siły psychiczne, zmniejszając odporność życiową. Niedostateczny wypoczynek
prowadzi często do kumulowania się zmęczenia i przechodzi w stan wyczerpa-
nia, grożący niebezpiecznymi powikłaniami w organizmie oraz niesprawnością
w pracy i nauce. Temu właśnie może zaradzić uprawianie turystyki.
Funkcja wypoczynkowa – w pełni realizowana – stymuluje rozwój społeczny i go-
spodarczy, co z kolei tworzy materialno-organizacyjne warunki do urzeczywist-
niania omawianej funkcji turystyki. Obiektywny rozwój wypoczynkowej funkcji
turystyki wymaga wzrastających wysiłków ekonomicznych. Ponieważ przyczyny
wywołujące rozwój tej formy turystyki stają się coraz głębsze, a okresy odzyski-
wania sił fizycznych i psychicznych są obiektywną koniecznością, przeto nie-
trudno zauważyć, iż koszty wypoczynku stale się zwiększają. Pełna efektywność
społeczna wypoczynkowej funkcji turystyki daje się urzeczywistnić zwłaszcza
w połączeniu z jej funkcją zdrowotną.159
• funkcja zdrowotna – punktem wyjścia szeroko rozumianej zdrowotnej funkcji
turystyki jest definicja zdrowia. Zdrowotna funkcja turystyki może się przyczynić
do redukcji negatywnych zjawisk współczesnej cywilizacji. Aby można było mó-
159. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2003, s. 389.
38
wić o zdrowotnych funkcjach turystyki, miejsce wypoczynku musi posiadać od-
powiednie walory środowiska przyrodniczego: czyste powietrze, dobry klimat,
wody mineralne itp. Gaworecki wymienia różnego typu zagrożenia zdrowia,
które można redukować poprzez turystykę zdrowia – zakłada, że „zdrowie” to
nie tylko brak choroby, ale pełnia energii i ogólne dobre samopoczucie. Najczę-
ściej, niestety, na co dzień nie dbamy o swoje zdrowie i dopiero pod wpływem
zaleceń lekarskich udajemy się np. do miejsc uzdrowiskowych w celu poprawy
naszego stanu.160
• funkcja wychowawcza – turystyka oznacza wejście człowieka w bezpośredni
kontakt z nowym środowiskiem społecznym rozumianym jako zespół trojakich
składników: przyrodniczych, społecznych, kulturowych. Z pojęciem środowiska
społecznego pozostaje w bezpośrednim związku środowisko wychowawcze.
Środowisko wychowawcze obejmuje całość wpływów i oddziaływań kształtują-
cych rozwój człowieka oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie.
W tym złożonym procesie turystyka jest obecna, a jej rola aktywna. Wycho-
wawczy walor turystyki należy szczególnie odnieść do turystyki krajoznawczej
i kwalifikowanej. Turystyka w swoim założeniu wychowawczym może przynosić
pozytywne skutki w toku ludzkiego życia w każdej jego fazie161.
• funkcja kształceniowa – znajduje uzasadnienie jako element jej funkcji wycho-
wawczej, może więc być spełniana zarówno w sensie poznawczym, jak i prak-
tycznym. W turystyce krajoznawczej człowiek odkrywa nowe wartości moralne
i intelektualne, może też obudzić w sobie nowe zainteresowania kulturalne i in-
telektualne. Kształceniowa funkcja turystyki zasługuje na popularyzację, zwłasz-
cza w turystyce młodzieżowej zorganizowanej. Może stanowić odbicie w formu-
łowaniu prawidłowego obrazu odwiedzanych miejscowości i krajów. Turystyka
daje okazje do praktycznego wykorzystania umiejętności językowych, opanowa-
na wcześniej wiedza o życiu społeczno-kulturalnym innych krajów może stymu-
lować aktywność intelektualną turystów. Kształceniowa funkcja turystyki może
odegrać znaczną rolę w postępowych przeobrażeniach społeczno-kulturowych,
politycznych i gospodarczych.162
• funkcja miastotwórcza – proces urbanizacji polega na rozwoju ośrodków miej-
skich, proces ten jest uwarunkowany rozwojem czynników miastotwórczych.
Wśród tych czynników można wymienić przede wszystkim przemysł, handel,
węzeł komunikacyjny, port, szkolnictwo średnie i wyższe, naukę, administrację
publiczną i turystykę. W strukturze czynników miastotwórczych turystyka pełni
funkcję modernizacyjną, interesującą z punktu widzenia nowoczesnych czynni-
ków, przemian społeczno-gospodarczych i przestrzennych. Pod wpływem roz-
woju turystyki zwiększa się liczba ludności stałej oraz sezonowo i tymczasowo
zamieszkałej w danej miejscowości turystycznej. Stosunek liczby ludności stałej
do stanu ludności ogółem przebywającej w szczycie turystycznym jest wysoki
i zwiększa się w miarę wzrostu atrakcyjności turystycznej danej miejscowości,
na skutek tego zwiększa się uciążliwość życia obu grup ludności oraz zmniej-

1
161. Tamże, s. 392.
162. Tamże, s. 394.
39
sza satysfakcja turystów. Istotnym czynnikiem rozwoju urządzeń infrastruktury
turystycznej i paraturystycznej są nakłady inwestycyjne, powstają nowe miejsca
pracy, wzrasta liczba zatrudnionych w gospodarce, zwiększają się więc źródła
zarobkowania w sektorze nierolniczym oraz rozszerzają ekonomiczne podstawy
rozwoju danego miasta. Urbanizacja w płaszczyźnie społecznej wnosi zmiany
do stylu życia, kształtując jego miejski charakter.163
• funkcja edukacji kulturowej – może być stymulatorem popularyzacji dorobku
współczesności i kultywowania dziedzictwa przeszłości. Może wzbogacać po-
stawy patriotyzmu pojmowanego jako troska o narodową wspólnotę. Czynnikiem
edukacji kulturowej jest turystyka pielgrzymkowa, jak i wypoczynkowa oraz zdro-
wotna. Turystyka krajoznawcza oraz kwalifikowana, rozumnie uprawiana i do-
brze zorganizowana, może odegrać ważną rolę w kształtowaniu świadomości
kulturowej jej uczestników. Turystyka kulturowa przejawia się także w ekono-
micznych aspektach rozwoju turystyki, odzwierciedla ją wzrost poziomu życia.
W miejscowościach turystycznych.164
• funkcja ekonomiczna – turystyka krajowa stanowi przede wszystkim ważny
czynnik społeczno-gospodarczego obszarów recepcji turystycznej. Turysta ma
do swojej dyspozycji środki płatnicze i zaspokaja potrzeby w zakresie usług ko-
munikacyjnych, gastronomicznych, noclegowych, handlowych, rozrywkowych,
rzemieślniczych, kulturalnych, pamiątek. Turyści są konsumentami wielu usług
i dóbr, a więc nośnikami popytu na świadczenia turystyczne.165
• funkcja etniczna – obejmuje podróże zagraniczne związane głównie z miejsce
pochodzenia, urodzenia i zamieszkania w przeszłości samych turystów oraz ich
przodków. W ruchu tym biorą udział emigrancji, ich dzieci i wnuki. Struktura tej
populacji według wieku jest zróżnicowana. Celem podróży tego rodzaju tury-
stów są wizyty u rodzin, znajomych w miejscowościach rodzin oraz w ośrodkach
historycznych i kulturalnych. Turystyka etniczna często wiąże się z motywami
religijnymi i w tym sensie wspiera proces kreowania określonych wartości.166
• funkcja kształtowania świadomości ekologicznej – rozwój turystyki zależy od
atrakcyjności środowiska. Degradacja krajobrazu musi, prędzej czy później,
prowadzić do zniszczenia turystyki. W świetle tych uwag, funkcja kształtowania
świadomości ekologicznej współczesnej turystyki nabiera coraz większego zna-
czenia. Można jej przypisać konieczność uświadomienia problemu środowiska
przyrodniczego i społecznego. Turyści i organizatorzy świadczący usługi tury-
styczne powinni mieć właściwy stosunek do narastających współcześnie proble-
mów środowiska, należy zmniejszyć różnicę między świadomością ekologiczną
a postępowaniem ekologicznym podmiotów turystycznych.167
• funkcja polityczna – omówione wyżej funkcje współczesnej turystyki nie wyczer-
pują wszystkich skutków jej rozwoju. Współczesną turystykę cechuje masowość.
W 1995 r. odnotowano na świecie 567 mln zagranicznych podróży, ponad 36 mln

1
164. Tamże, s. 406.
165. Tamże, s. 410.
166. Tamże, s. 414.
167. Tamże, s. 415.
40
Polaków wyjechało za granicę w celach turystycznych. Dlatego można śmiało mó-
wić o politycznej funkcji turystyki, ponieważ państwa są na skutek tych migracji
międzynarodowych automatycznie włączone w tę sferę przez kształtowanie np.
zakresu formalności granicznych (prawo paszportowe, dewizowe, celne itp.). Tury-
styka międzynarodowa może stanowić istotny instrument osiągania innych celów
politycznych, m.in. poszerzania międzynarodowych stosunków z innymi krajami,
budowania wizerunku swojego kraju za granicą, aktywizacji turystyki etnicznej.168
Turystyka to nie tylko pozytywne, ale również negatywne zjawiska.

Głównym problemem jest degradacja środowiska naturalnego poprzez nadmierną jego
eksploatację, a także rozwój urbanistyki, turystyka może prowadzić do rozwoju epidemii
i chorób, np. AIDS. Turystyka bywa też oceniana jako przyczyna upadku zainteresowania
kulturą i religią, jest to związane z ogromnymi kurortami nadmorskimi, do których przyby-
wają ludzie spragnieni jedynie plaży i ciepłej wody. Kreują oni wizerunek turysty znudzo-
nego, skomercjalizowanego i niezainteresowanego miejscem, do którego przybył169. Inną
dysfunkcją jest coraz większy ruch komunikacyjny i związane z nim wypadki.
Turystyka i wszystkie turystyczne formy rekreacji, obok walorów zdrowotnych, za-
spokajają potrzeby poznawcze, towarzyskie, utylitarne, ludyczne. Wysiłek fizyczny
regulowany jest indywidualnie, samooceną komfortu psychicznego, rytmu oddechu,
wartością tętna. Wszystkie formy zajęć w plenerze możemy wzbogacić gimnastyką
czy grami rekreacyjnymi.170
Turystyka jako działalność ruchowa jest zarazem gimnastyką, zabawami i grami
ruchowymi oraz sportem, podstawowym środkiem wychowania fizycznego, służy do
kształtowania prawidłowej budowy ciała, rozwijania sprawności ruchowej, podnosze-
nia odporności i zdrowia organizmu oraz wyrabiania nawyków rekreacji czynnej. Moż-
na w niej docenić walory zdrowotne i ruch, który w bezpośrednim zetknięciu z przyrodą
oddziałuje regeneracyjnie, wyswobadzająco i równoważąco oraz pozwala podtrzymy-
wać sprawność i zdrowie do późnych lat życia. Można w niej szukać okazji do wyżycia
się, do wysiłku sięgającego niekiedy dolnej granicy wyczynu sportowego.171
Motywem i znaczącym bodźcem rozwoju turystyki jest ciekawość poznawania
i obserwacji odwiedzanego miasta, regionu, kraju i ludzi. Istotną jest potrzeba odno-
wy sił psychofizycznych człowieka, utraconych po pracy, nauce i innych obowiązkach
jak również likwidowanie zmęczenia wywołanego negatywnymi następstwami współ-
czesnej cywilizacji. Turystyka to obcowanie z różnym stylem życia, kulturą, tradycją,
innymi religiami. Pozwala odkryć siebie i innych w rozległej historii rodzaju ludzkiego,
wpływając na poznawanie i postrzeganie świata.
Większość celów, ich różnorodność i zmienność czyni turystykę zjawiskiem
o charakterze dynamicznym. Cele wyjazdów turystycznych zmieniały się na prze-

1
169. W. Alejziak, Turystyka w obliczu…, s. 285.
170. D. Szałtynis, T. Kochańczyk, Aktywność fizyczna w promocji zdrowego starzenia, TKKF, Warszawa,
1997, s. 34.
171. W. Lipniacki, Elementy teorii…, s. 104.
41
strzeni wieków, różna była ich hierarchia i struktura zależna zarówno od czynników
otoczenia: warunków i poziomu życia, świadomości społecznej, jak i od stanu roz-
woju turystyki.172
Turystyka zdrowotna i uzdrowiskowa
Już w starożytnym Egipcie spotykano miejsca gdzie, „leczenie uzdrowiskowe łączono

z kultem różnych bóstw. Jednym z takich miejsc była starożytna egipska oaza Siwah.”173
W Grecji „znany i ceniony był leczniczy wpływ kąpieli wodnych na organizm człowie-
ka.”174 To właśnie tam działali Eskulapowie, którzy zakładali „świątynie zdrowia” miesz-
czące się w bliskiej odległości od źródeł wód mineralnych, w których pacjentów podda-
wano zabiegom balneologicznym, masażom oraz specjalnej diecie.175 Jednak dopiero
w starożytnym Rzymie podróże nabrały istotnego znaczenia. Przyczyniły się do tego
m. in. porządne, brukowane drogi, zwiększająca się liczba zajazdów, powszechna zna-
jomość języka łacińskiego, a także uniwersalny środek płatniczy – rzymskie monety.
Rzymianie wyspecjalizowali się w budowaniu term i łaźni. W cesarstwie rzymskim po-
wszechne stały się kąpiele w wodach morskich i mineralnych. Powstawały luksusowe
kąpieliska, które z czasem przekształciły się w miejscowości o przewadze funkcji tury-
stycznych.176 Najbardziej znanymi kurortami średniowiecza były m. in.:
• Bath, Wielka Brytania
• Baden-Baden, Niemcy
• Vichy, Francja
• Baie Herculane, Rumunia
• Spa, Belgia
• Baiae Włochy.177
Bardzo ważny okazał się okres romantyzmu, gdzie tworzono turystyczne stacje kli-
matyczne (warunki klimatyczne były najważniejszym walorem turystycznym) i kąpie-
liska morskie. Doszło do znacznego postępu w wodolecznictwie – za sprawą sudec-
kiego chłopa Wincentego Priesnitza. Innym znawcą był niemiecki ksiądz – Sebastian
Kneipp, który oparł swą metodę na uzdrawiającej sile natury.178
XIX wiek był okresem intensywnego rozwoju uzdrowisk europejskich. Powstawały
liczne miejscowości uzdrowiskowo-wypoczynkowe. Stały się one miejscem spotkań
artystów, polityków i przedsiębiorców. W wieku XX zaczął zmieniać się pogląd społe-
czeństwa na turystykę uzdrowiskową czy zdrowotną. Zaczęto dostrzegać, że kurorty
to nie tylko miejsca, w których się leczy – ale również miejsca, w których można za-
pobiegać wszelkim schorzeniom i chorobom. Uzdrowiska były chętnie odwiedzane,
172. A. Nowakowska, Turystyka jako zjawisko społeczno-gospodarcze [w:] Z. Gołembski (red.), Kompen-
dium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa 2006, s. 20.
173. A. Hadzik, Turystyka zdrowotna uzdrowisk, AWF Katowice, Katowice 2009, s. 79.
174. Tamże, s. 79.
175. A. Hadzik, G. Mikrut, Rola i tendencja rozwoju uzdrowisk Polsce, Sensus, Kraków 2009, s. 51.
176. Tamże, s. 52.
177. W. Kurek, Turystyka, s. 83.
178. A. Hadzik, Turystyka zdrowotna…, s..83.
42
gdyż nie tylko spełniały funkcje lecznicze, ale także wypoczynkowe. Profilaktyczne
wyjazdy do miejscowości wypoczynkowych świadczyły o zamożności kuracjuszy,
gdyż warunki finansowe nie wszystkim pozwalały na takie wojaże. Duże znaczenie
zyskały pijalnie wód mineralnych w zdrojach, zaczęły powstawać inne obiekty i urzą-
dzenia jak inhalatoria, łazienki kąpielowe.179
Intensywny rozkwit polskich uzdrowisk przypada na wiek XIX. Rozwijają się
szczególnie Krynica, Kołobrzeg, Sopot, Krzeszowice, Busko, Ciechocinek, Iwo-
nicz, Polanica, Szczawnica oraz Swoszowice.180 Nie są to jednak pierwsze miej-
scowości uzdrowiskowe w Polsce. Najwcześniejsze wzmianki pochodzą z XII w.
i dotyczą uzdrowiska Lądek Zdrój. Jest ono traktowane za najstarsze polskie
uzdrowisko i wymieniane jest w gronie najstarszych uzdrowisk europejskich. Ko-
lejne to Cieplice Śląskie (XIII-XIV w.), Kudowa i Iwonicz (XVI w.) oraz Duszniki,
Jedlina, Ustroń i Połczyn (XIII w.).181
Turystyka zdrowotna i uzdrowiskowa przyciąga zarówno wielu turystów jak i na-
ukowców, chcących badać i definiować tę dziedzinę nauki. Według Kazimierza Kurka
turystykę zdrowotną można podzielić na:
• turystykę uzdrowiskową – jest to zorganizowana działalność polegająca na
udzielaniu świadczeń opieki zdrowotnej, prowadzona w uzdrowisku, przez za-
kłady lecznictwa uzdrowiskowego, przy wykorzystaniu warunków naturalnych
• turystykę SPA i Wellness – opiera się na idei określanej mianem „filozofii dobre-
go samopoczucia”, skierowana do osób pragnących poprawić swoją kondycję
fizyczną i psychiczną. Zajmuje się kwestią odnowy biologicznej, urody, sprawno-
ści fizycznej i ładu emocjonalnego człowieka
• turystykę medyczną – wszelkie dobrowolne wyjazdy osób poza granice własne-
go kraju w celu skorzystania z fachowej opieki medycznej, obejmującej najczę-
ściej zabiegi chirurgiczne lub usługi dentystyczne.182
Hadzik podaje stanowisko trzech autorów: zdaniem J. Wolskiego, turystyka zdrowotna
obejmuje świadome i dobrowolne udanie się na pewien okres poza miejsce zamieszka-
nia w czasie wolnym od pracy, w celu regeneracji ustroju poprzez aktywny wypoczynek
psychofizyczny. Turystyka zdrowotna jest traktowana jako ważna składowa procesu
odnowy psychofizycznej, szczególnie w środowisku wielkomiejskim.183 A. Lewandow-
ska uważa, że turystyczne wyjazdy zdrowotne łączą się ze zmianą miejsca pobytu,
z zadaniem poprawy psychofizycznej zdrowia przede wszystkim osób, które nie są
poważnie chore. I. Łęcka dokonała uściślenia pojęcia turystyki zdrowotnej i określa je
jako „wyjazd na dobę lub dłużej poza miejsce zamieszkania w celu regeneracji zdrowia
fizycznego, psychicznego, korekcji urody, a także poddania się zabiegom i operacjom
w klinikach dokonujących naboru pacjentów poprzez reklamę w turystyce.”184
79. A. Hadzik, G. Mikrut, Rola i tendencja…, s. 56.

1
181. Tamże, s. 60.
182. Tamże, s. 279-290.
183. Hadzik, Turystyka zdrowotna…, s. 20.
184. Tamże, s. 21.
43
Turystyka uzdrowiskowa jest niewątpliwie specyficzną formą, która leczy różnego
typu schorzenia i podnosi ogólny stan zdrowia przez prewencję, czyli zapobieganie
schorzeniom. Punktami docelowymi są uzdrowiska.185 Obejmuje rehabilitację poszpi-
talną, leczenie chorób przewlekłych i uzdrowiskową profilaktykę leczniczą. Uzdrowi-
ska prowadzą swoją działalność w oparciu o wykorzystanie miejscowych warunków
naturalnych: klimatu, walorów przyrodniczych i estetycznych krajobrazu, naturalnych
zasobów wód leczniczych, gazów i peloidów zwanych też borowinami. Wykorzystuje
się też leczniczy wpływ morza.186
Turystyka miejska
Czas wolny jest w takim ujęciu kategorią czasu poza pracą zawodową, pozostającą
do swobodnego i bezinteresownego oraz zgodnego z zamiłowaniami człowieka wy-
korzystania na wypoczynek, uczestniczenie w zdobyczach współczesnej cywilizacji,
rozwijanie zainteresowań własnych i rozrywkę. Nie ma on więc innych celów poza
bezpośrednią satysfakcją, którą człowiek może kojarzyć z działaniem lub bezczyn-
nością. Zdolność cieszenia się czasem wolnym w tym znaczeniu wymaga jednak
odpowiedniego stanu ducha i umysłu.187
Przez pojęcie dobro turystyczne należy rozumieć dobro lub zespół dóbr danych
przez naturę, historię lub działalność ludzką, na które występuje popyt turystyczny.
W strukturze dóbr turystycznych wyróżnia się dobra naturalne i produkty pracy ludz-
kiej. Do naturalnych dóbr turystycznych zalicza się miejsca o specyficznym klimacie,
tereny górskie, wybrzeża morskie, plaże, kąpieliska, miejsca lokalizacji źródeł mine-
ralnych itp. Dobra turystyczne w postaci produktów pracy ludzkiej są albo wynikiem
działalności człowieka ukierunkowanej wyłącznie na potrzeby turystyczne, albo ich
produkcja nie jest bezpośrednio związana z tymi potrzebami.188
Przez atrakcyjność turystyczną można rozumieć właściwości obszaru lub miej-
scowości wynikające z zespołu cech przyrodniczych lub pozaprzyrodniczych, które
wzbudzają zainteresowanie i przyciągają turystów. Pojęcie to zawiera w sobie ele-
menty stanowiące podstawę rozwoju wszelkiej aktywności turystycznej i zaspokaja-
nia potrzeb turystycznych jakimi są: walory turystyczne, zagospodarowanie turystycz-
ne i dostępność komunikacyjna.189
Obszarem recepcji turystycznej jest każdy fragment przestrzeni pełniący funk-
cję recepcyjną (przyjmującą) ze względu na zlokalizowane tam obiekty i urządze-
nia turystyczne. Pojęcie to może odnosić się do pojedynczego obiektu, ośrodka
wypoczynkowego, miejscowości turystycznej, jej fragmentu lub ich grupy, regionu
turystycznego, a także całego kraju (kraj recepcji turystycznej). Pojęcie to wska-
85. W. Kurek, Turystyka, PWN, Warszawa 2007, s. 279.

1
186. T. Łobożewicz, G. Bieńczyk, Podstawy…, s. 136.
188. Tamże, s. 100.
189. J. Warszyńska, Atrakcyjność turystyczna środowiska naturalnego miejscowości województwa bielskiego,
Studia nad Ekonomiką Regionu 11, SIN, 1981 [w:] W. Kurek, Turystyka, PWN, Warszawa 2007, s. 24.
44
zuje na przestrzeń funkcjonalną, w której nie zawsze można oznaczyć wyraźne
granice.190
Dobrem turystycznym, jak i obszarem recepcji turystycznej są duże aglomeracje
miejskie, skupiające atrakcyjne turystycznie obiekty, galerie handlowe, bazę gastro-
nomiczną, nowoczesne multikina, obiekty sportowe, muzea, teatry, filharmonie, wy-
stawy dzieł sztuki stanowiące o rozwoju aktywności turystycznej i zaspokajaniu po-
trzeb społeczeństwa.
Wśród wielu form ruchu turystycznego w turystyce miejskiej przeważają najczę-
ściej przyjazdy o motywacji poznawczej, związanej ze zwiedzaniem zabytkowej
części miasta, odwiedzaniem muzeów i galerii oraz uczestnictwem w wydarzeniach
kulturalnych. W zakres turystyki miejskiej wchodzą z jednej strony konwencjonalne
formy ruchu turystycznego, jak: turystyka krajoznawcza, kulturowa, rozrywkowa, han-
dlowa związana z zakupami, biznesowa, z drugiej zaś można też wskazać na przy-
jazdy o charakterze mniej formalnym, jak clubbing, związany z rozrywką klubową,
short break, czyli krótkie kilkugodzinne pobyty rekreacyjne (np. spotkania towarzyskie
lub spacer po mieście) czy przyjazdy w celu korzystania z usług erotycznych w dziel-
nicach rozrywek (tzw. dzielnicach czerwonych latarni).191
Pod szeroko ujmowanym pojęciem „turystyki na obszarach miejskich” można ro-
zumieć:
-- wszystkie formy turystyki, które mają miejsce na terenach miejskich
-- formy turystyki związane z walorami i zagospodarowaniem turystycznym na ob-
szarach miejskich
-- turystykę, której celem jest odwiedzanie i poznawanie miasta traktowanego
jako dziedzictwo kulturowe i uznawanego za niepodzielny element przestrzeni
turystycznej.192
Wśród osób odwiedzających miasta coraz częściej zaczynają dominować turyści za-
interesowani rozrywką i sportem, udanymi zakupami, konsumpcją w słynnej restaura-
cji czy modnej kawiarni, czy też wzięciem udziału w spektaklu teatralnym.193
Ważnymi czynnikami rozwoju turystyki w dużych aglomeracjach są pełnione przez

nie funkcje metropolitalne – m.in. funkcja polityczna, administracyjna, kulturalna, na-
ukowa, gospodarcza, finansowa czy komunikacyjna.194
Pobyty w centrach handlowych i handlowo-rozrywkowych są jedną z głównych
form spędzania czasu wolnego w miastach krajów rozwiniętych. (…) W niektórych
miastach Ameryki Północnej podmiejskie centra handlowe stanowią konkurencję dla
dzielnic historycznych.195

1
191. M. Mika, Turystyka miejska, [w]: W. Kurek, Turystyka, PWN, Warszawa 2007, s. 319-328.
192. A. Kowalczyk, Nowe formy turystyki miejskiej, s. 155-197 [w:] tom 35, Warszawa 2005, s. 155.
193. Tamże, s. 155-197.
194. M. Mika, Turystyka…, s. 319-328.
195. Tamże, s. 319-328.
45
Najczęściej odwiedzanymi są centra handlowo-rozrywkowe składające się z kilku-
dziesięciu sklepów oraz restauracji i barów. Tym samym pełnią one zarówno funkcje
handlowe, jak i kulturalno-rozrywkowe oraz turystyczne, gdyż są jedną z większych
atrakcji miasta.
Wyjątkowy charakter w kreowaniu atrakcyjności turystycznej ośrodków miejskich
mają parki rozrywki i parki tematyczne. (…) W zależności od swojej specyfiki tworzą
swoiste enklawy zabawy, rozrywki i wypoczynku dla mieszkańców miasta oraz tu-
rystów. Wśród nich można wyróżnić m. in. parki rozrywki typu Disneyland, tory typu
rollercoaster, parki wodne, lunaparki, a także ogrody zoologiczne.196
Głównymi formami spędzania wolnego czasu turystów ze Stanów Zjednoczonych
przybyłych do Orlando w 2002 r. były (www.orlandoinfo.com/2b/research):
a) odwiedzanie parków rozrywki – 61 %
b) przebywanie w restauracjach – 45 %
c) dokonywanie zakupów – 38 %
d) spędzanie czasu na rozrywkach (innych niż parki rozrywki) – 37 %
e) uczestniczenie w wycieczkach – 25 %.
Spośród atrakcji odwiedzanych przez turystów przybywających do Orlando w 2002 r.
na pierwszym miejscu są obiekty składające się na Walt Disney. Znacznie mniej osób
odwiedzało Universal Studio oraz oceanarium Sea World Orlando.
H. Hughes (2003) turystów uczestniczących w wydarzeniach kulturalnych dzieli
na tych, dla których obecność na koncercie, spektaklu teatralnym itp. jest głównym
motywem wyjazdu turystycznego (arts-core tourists) oraz na tych, którzy uczestniczą
w wydarzeniach kulturalnych przy okazji pobytu w danej miejscowości z innego po-
wodu (arts-peripheral tourists).197
Napływ do miast turystów zainteresowanych odbywającymi się w nich wydarze-
niami kulturalnymi dotyczy nie tylko dużych aglomeracji, ale – a może przede wszyst-
kim – mniejszych miast. W Europie przykładami miast, w których funkcja kulturalna
jest głównym magnesem przyciągającym turystów są Salzburg (Austria)12, Walencja
i Pampeluna (Hiszpania), Wenecja, Siena i Werona (Włochy), Edynburg (Wielka Bry-
tania), Bayreuth czy Weimar (Niemcy). W Stanach Zjednoczonych takim miastem jest
np. Nowy Orlean, a w Brazylii – Rio de Janeiro czy Salvador.198
Wśród wydarzeń sportowych wyjątkowego znaczenia nabierają międzynarodo-
we zawody sportowe. Są nimi przede wszystkim olimpiady sportowe oraz mecze
piłki nożnej, a w Ameryce Północnej mecze futbolu amerykańskiego i baseballu,
które przyciągają liczne rzesze widzów. Niektóre obiekty sportowe są prawdziwymi
wizytówkami miast, jak stadiony piłkarskie w Monachium, Barcelonie czy Rio de
Janeiro.199 Przykładami miast, do których turyści chętnie przyjeżdżają ze względu
na dobrą i interesującą kuchnię, będącą wynikiem utrzymywania się oryginalnych

1
197. A. Kowalczyk, Nowe formy…, s. 155-197.
198. Tamże, s. 155-197.
46
tradycji kulinarnych, są Nowy Orlean (Stany Zjednoczone),200 Paryż, Rzym, Wene-
cja, Kraków (w Europie). Spaghetti, pizza z pieca we Włoszech, owoce morza we
Francji, doskonałe wina z południowej Europy, są specjalnością kulinarną tych re-
gionów. O znaczeniu usług gastronomicznych dla funkcjonowania i rozwoju części
centralnych współczesnych miast wspominają również P. Teo i S. Huang (1995),
które podczas badań przeprowadzonych w Singapurze stwierdziły, że dla miesz-
kańców miasta dzielnica śródmiejska (CDD – Civic and Cultural District) jest przede
wszystkim miejscem odwiedzania restauracji, barów itp. (25,0 % wskazań), a dopie-
ro potem miejscem robienia zakupów (22,6 % odpowiedzi).201 Miejska polityka tury-
styczna może być rozumiana dwojako. W ujęciu szerszym jest nią całokształt dzia-
łań na rzecz wspierania w mieście rozwoju turystyki oraz w celu nadania turyzmowi
odpowiedniego znaczenia społeczno-gospodarczego przy jednoczesnym dążeniu
do zachowania (w możliwie nienaruszonym stanie) walorów, które są czynnikiem
przyciągającym turystów, jak również dbanie o to, aby rozwój funkcji turystycznej
nie doprowadził do obniżenia się jakości życia mieszkańców i nie wpłynął negatyw-
nie na inne działy gospodarki miejskiej. Natomiast w ujęciu węższym miejska po-
lityka turystyczna to zespół działań władz miejskich na rzecz rozwijania w mieście
turystyki i związanych z nią usług.202
Masowy ruch turystyczny w miastach stoi często w konflikcie z innymi funkcjami
miasta lub ich dzielnic, np. funkcjami mieszkalnymi, przemysłowymi czy leczniczymi.
Prawidłowy rozwój turystyki w miastach wymaga więc aktywnego udziału władz sa-
morządowych.203
00. A. Kowalczyk, Nowe formy…, s. 155-197.

2
201. Tamże, s. 155-197.
202. Tamże, s. 155-197.
47
CZAS WOLNY DZIECI I MŁODZIEŻY
Czas wolny jest ważnym elementem jakości życia204. Od ilości czasu i sposobów
jego wykorzystania zależy poziom: wykonywanej pracy, kształtowania i doskonale-
nia zawodowego, codziennego samopoczucia i zdrowia, czyli jakość życia. Podobnie
edukacja, „jeśli ma być skuteczna, powinna obejmować wszystkie sfery aktywności
życiowej człowieka, w tym jego czas wolny”205.
Wszechstronny rozwój młodego człowieka od narodzin do dojrzałości odbywa
się w kolejnych etapach będących ze sobą w ścisłym powiązaniu. Niebagatelne
znaczenie we wspieraniu tego rozwoju ma rodzina, która stanowi środowisko bio-
logiczne, społeczne, kulturowe, ekonomiczne i wychowawcze. Ważnym elementem
stanu dojrzałości jest aktywność ruchowa przejawiająca się od pierwszych chwil ży-
cia dziecka. Zadaniem rodziny jest stymulowanie tej aktywności mającej ogromny
wpływ w ontogenezie, ale najistotniejszą jednak rolę spełnia w pierwszych etapach
życia dziecka.206
O ile określenie czas wolny w miarę jasno i klarownie porządkuje aktywność ludno-
ści dorosłej, pracującej – nie może być w sposób prosty odnoszone do dzieci. Istnieje
podstawowa różnica pomiędzy spędzaniem czasu wolnego przez pokolenia młodych
niepracujących zawodowo a wykorzystaniem go przez ludzi dorosłych. Sposób ten nie
jest dowolny, podlega rygorom wychowawczym, kontroli i interwencji dorosłych. Ry-
gory dotyczą przestrzegania norm ogólnych, natomiast w zakresie sposobów spędza-
nia czasu wolnego zmierza się do tego, aby pozostawić dziecku inicjatywę, umożliwić
wykazanie swej samodzielności, spontaniczności i indywidualności. U człowieka doro-
słego to praca zawodowa i obowiązki rodzinne wyznaczają w zasadzie ilość wolnego
204. A. Zandecki, Wykształcenie a jakość życia. Dynamika orientacji młodzieżowej szkół średnich, Edytor,
Toruń-Poznań 1999.
205. J. Daszykowska, Czas wolny…, s. 9.
206. A. Dąbrowski, Zarys teorii…, s. 49-51
48
czasu, natomiast u dzieci i młodzieży nauka w szkole, obowiązek odrabiania lekcji i pra-
ce domowe są czynnikami determinującymi czas pozostały do własnej dyspozycji.207
Wolny czas dziecka obejmuje także dobrowolnie przyjęte obowiązki społeczne (np.
spełnianie jakichś funkcji w organizacji harcerskiej, samorządzie szkolnym, świetlicy,
domu kultury itp.). Czas wolny dzieci to czas, który może być przeznaczony na jego
odpoczynek, rozrywkę i zaspokojenie osobistych zainteresowań.208
Czajkowski, odwołując się do Wroczyńskiego, określa wychowanie do rekreacji
jako planowe działanie wychowawcze, zmierzające do wyposażenia młodej generacji
w umiejętności właściwego organizowania wypoczynku.209
Wychowanie do rekreacji realizowane jest od pierwszych dni życiowej edukacji
jednostki, rozpoczyna się w wieku przedszkolnym i powinno być nieprzerwanie kon-
tynuowane przez całe życie.210 Przedszkole jest pierwszą instytucją, w której może-
my mówić o kształtowaniu nawyków i umiejętności organizowania i spędzania czasu
wolnego, instytucją, w której rozpoczyna się planowy proces wychowania do rekre-
acji. Tutaj dzieci uczą się optymalnej aktywności przez wykorzystanie ich własnej
inicjatywy. Z punktu widzenia rekreacji jest to przede wszystkim rozwijanie inicjatywy
w zabawie.211
Okres młodszy szkolny, trwający od rozpoczęcia przez dziecko edukacji na szcze-
blu podstawowym do pierwszych oznak dojrzewania, związany jest bezpośrednio ze
zmianą warunków życia i nałożeniem na dziecko nowych obowiązków. (…) Wzrasta
precyzja ruchów rąk, co ma znaczenie w nauce szkolnej (…), a także wpływa na
dokładniejsze wykonywanie zadań ruchowych. W okresie tym dzieci garną się do
współzawodnictwa i z ochotą angażują w proponowane im formy ruchu.212
Wiek młodzieńczy jest okresem, kiedy utrwalają się nawyki przenoszone na życie
dorosłe dlatego bardzo ważne wydaje się wykształcenie w tym czasie u młodzieży
właściwych postaw w stosunku do kultury fizycznej i nawyku podejmowania aktyw-
ności ruchowej.213
W kształtowaniu osobowości dziecka, a przede wszystkim w rozwoju jego uzdol-
nień, zainteresowań i zamiłowań, rozwoju psychologicznym i fizycznym ważne miej-
sca zajmują sposoby spędzania czasu wolnego. Jednocześnie wraz z rozwojem
techniki, zmieniającymi się formami organizacji pracy i nauki, zwiększa się ilość cza-
su do wykorzystania wg upodobań własnych lub kierowanych w przypadku dzieci
i młodzieży.214
07. M. Kwilecka, Z. Brożek, Bezpośrednie funkcje rekreacji, DrukTur, Warszawa 2006. s. 74.
2
208. A. Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1982.
209. K. Czajkowski, Wychowanie do rekreacji, WSiP, Warszawa 1979, s. 4.
210. Tamże, s. 6.
211. Tamże, s. 103-104.
212. R. Wieczorek (red.), Rekreacja ruchowa dzieci i młodzieży w plenerze. Sport dla wszystkich, TKKF,
213. T. Łobożewicz, T. Wolańska, Rekreacja i turystyka w rodzinie, Biblioteka Polskiego Towarzystwa Na-
ukowego Kultury Fizycznej, Warszawa 1994, s. 149.
214. F. Bereźnicki, M. Czerepniak-Walczak, J. Krupa, Pedagogika. Wybrane zagadnienia, U.S., Szczecin
1990, s. 381.
49
Dobór czynności w czasie wolnym jest bardzo istotny, wpływa znacząco na roz-
wój fizyczny, jak i psychiczny, poprzez kształtowanie się pewnych postaw. Ponie-
waż u dzieci zmiany zachowań zachodzą na ogół szybko, są łatwo dostrzegalne,
a z punktu wychowawczego wymagają modyfikacji metod postępowania i dużej ich
elastyczności.215 Istotną rolę w kształtowaniu postaw przejmują rodzice i opiekuno-
wie. W dużej mierze to wciąż jeszcze od nich zależy, jak dziecko spożytkuje czas
poza zajęciami szkolnymi.
Dziecko, przygotowane w prawidłowy sposób do spędzania czasu wolnego, powin-
no posiadać umiejętność współżycia w grupie rówieśniczej, dzielić się swymi wraże-
niami i doświadczeniami, pomagać innym, ale pozostanie świadome wagi własnych
potrzeb i dążeń.216
Sposoby spędzania czasu wolnego determinują: współdziałanie, czynne uczest-
nictwo w życiu, kulturze i w tworzeniu nowych wartości, kształtują one określone za-
chowania i postępowania, postawy społeczno-moralne przyczyniające się pośrednio
do wychowania jednostki i grup społecznych.217 Oddając się rozmaitym twórczym
zajęciom, dziecko angażuje całą osobowość, otwierając tym samym możliwości
rozwojowe dla swojego organizmu. Dobrowolność i dowolność wyboru treści zajęć
odpowiada potrzebom i zainteresowaniom jednostki, dziecko uczy się technik go-
spodarowania czasem wolnym, a jego praca i nauka w tym czasie nieustannie prze-
plata się z zabawą. Brak możliwości takiej twórczej rozrywki, swobodnej twórczości
i aktywności ma ujemny wpływ na zdrowie, osiągnięcia osobiste, stosunek do ludzi,
zadowolenie z siebie i ze świata. Mądrze, wypełniony odpowiednimi zajęciami czas
ma zasadnicze, pozytywne znaczenie dla rozwoju osobowości jednostki i podnosze-
nia kultury całego społeczeństwa. W aspekcie higieniczno-zdrowotnym czas wolny
jest niezbędny jako zabezpieczenie młodego organizmu przed nadmiernym obciąże-
niem obowiązkami i zadaniami szkolnymi, spełnia profilaktyczną rolę ochrony zdro-
wia dzieci i młodzieży.218
Omawiając ten aspekt czasu wolnego, nie można pominąć zjawiska stresu,
zwłaszcza czynników niekorzystnych dla organizmu, szkodliwych bodźców wprowa-
dzających jednostkę w stan napięcia nerwowego, udrękę, niepokój. Szkoła to jaskinia
bodźców stresowych, decyduje o tym hałas wytwarzany przez dziecięce gardła, krót-
kie przerwy międzylekcyjne, długie siedzenie w niewygodnej ławce, obciążenie na-
uką i pracami domowymi, rywalizacja międzyrówieśnicza na różnych polach, a także
złe warunki domowe, wzrastająca ilość bodźców audiowizualnych (telewizja, kompu-
ter), brak terenów rekreacyjnych na osiedlach mieszkaniowych, nerwowa atmosfera
rodzinna – wszystko to tworzy bardzo niekorzystne warunki higieniczno-zdrowotne
dla rozwoju dzieci i młodzieży.219 Nie powinno się zatem spędzać wolnego czasu
215. M. Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1979, s. 664.
217. F. Bereźnicki, M. Czerepniak-Walczak, J. Krupa, Pedagogika…, s. 383.
219. Tamże, s. 80.
50
w samotności, ponieważ nie stwarza to szansy na uspołecznienie oraz uniemożliwia
porównanie własnego postępowania, własnych czynów z postępowaniem i czynami
innych. Jednostka podczas kontaktów z innymi przeżywa osobiste radości, własne
szczęście i zadowolenie.220
Czas wolny i sposób jego spędzania wyraźnie wpływa na charakter dzieci i mło-
dzieży. Wyzbywają się cech, które ograniczają ich potencjał rozwojowy – bojaźliwości,
lenistwa, niezaradności, nieśmiałości, bierności lub wyraźnie łagodzą ich wpływ przez
udział we wspólnej zabawie.221 Nie tylko poznają określony zakres wiedzy o warto-
ściach, sposobach wychowania, ale również przeżywają i tworzą nowe wartości.222
Aktywność turystyczną i rekreacyjną podejmują spontanicznie i dobrowolnie chcąc
dowieść swojej samodzielności i niezależności, chętnie podejmując aktywność ze-
społową, tym samym szukają możliwości sprawdzenia się w nowych sytuacjach.
Ideały i wzory zachowań pomagają wyznaczyć cele i zadania wychowania do ruchu
i rekreacji, dzięki nim do aktywizacji ruchowej można zmobilizować najbardziej nega-
tywnie usposobioną młodzież. Do aktywnego uczestnictwa w ruchu rekreacyjno-tury-
stycznym mobilizują zainteresowania, hobby oraz motywacje, które wzajemnie się uzu-
pełniają i wzbogacają, dostarczając dużej siły motywacyjnej, a realizowane mogą być
indywidualnie bądź grupowo. Jedną z form zorganizowanych są zajęcia pozalekcyjne
i pozaszkolne, organizowane przez szkołę lub inne instytucje przy czynnym udziale
uczniów, wybrane przez nich dla spędzenia wolnego czasu, dające rozrywkę i wypo-
czynek223. Posiadają one szczególne właściwości – w odróżnieniu od zajęć lekcyjnych,
ponieważ mają charakter dobrowolny, nie mają jednolitych programów, zaś tematykę
[…] dostosowuje się do zainteresowań i uzdolnień uczniów.224 Prowadzą je najczę-
ściej nauczyciele, aczkolwiek do prowadzenia niektórych zajęć potrzebni są specjalni
instruktorzy spoza szkoły. Byłoby dobrze, by osoby zatrudnione w szkołach i organiza-
cjach młodzieżowych były zorientowane w potrzebach dzieci na różnych etapach roz-
woju społecznego i potrafiły uwzględnić cele wychowania do kultury czasu wolnego.225
Dla potrzeb teorii i praktyki wychowania niezbędna jest klasyfikacja poszczególnych
rodzajów aktywności proponowanych dzieciom i młodzieży w czasie wolnym:
• zbiorowe zajęcia kulturowe, imprezy, rozrywki itp.
• koła zainteresowań, mające na celu jest zwiększanie zakresu wiedzy i zdobywa-
nie nowych umiejętności, które mogą rozbudzić innowacyjne pasje
• koła przedmiotowe – są one najliczniejszą z form organizowania czasu wolnego
przez szkołę, mają charakter dobrowolny, jednakże aby zajęcia przyniosły pożą-
dany efekt, wymagana jest regularność i sumienna praca
• koła artystyczne – zajęcia przeznaczone są dla młodzieży o nieprzeciętnych
umiejętnościach artystycznych

222. F. Bereźnicki, M. Czerepniak-Walczak, J. Krupa, Pedagogika…op. cit., s. 385.
223. F. Bereźnicki, Dydaktyka ogólna w zarysie, Miscellanea, Koszalin 1994, s. 290.
224. Tamże, s. 291.
225. M. Kwilecka, Z. Brożek, Bezpośrednie funkcje…, s 75.
51
• szkolne kluby sportowe – mają na celu usprawnienie, poprawę koordynacji i mo-
toryczności w różnych dyscyplinach sportowych
• rekreacja ruchowa i sport
• turystyka aktywna i poznawcza
• czynne uczestnictwo w imprezach artystycznych oraz amatorstwo artystyczne
• recepcja środków masowej komunikacji (czytelnictwo, film, radio, telewizja, in-
ternet)
• wszelkie formy aktywności intelektualnej
• zajęcia techniczne, warsztatowe i konstrukcyjne
• aktywność społeczna i towarzyska (między innymi w grupach rówieśniczych)
• inne formy aktywności (kolekcjonerstwo, różnego rodzaju indywidualne zamiło-
wania, w tym dotyczące aktywności ruchowej).
Pomimo szerokiego zakresu proponowanych zajęć, uczniowie wciąż poświęcają zbyt
mało czasu na aktywność ruchową i nie doceniają spacerów, wycieczek za miasto.
Sport i rekreacja zajmuje jedno z ostatnich miejsc wśród form spędzania czasu wol-
nego. Priorytetem staje się telewizja, która jest dominującym elementem w codzien-
nym funkcjonowaniu dzieci. Wiele czynników ma wpływ na ilość czasu poświęconego
telewizji, m.in. wiek, kultura środowiska rodzinnego, wykształcenie rodziców, warunki
materialne, pora roku i dzień tygodnia. 226
Aktywność ruchowa jest warunkiem niezbędnym do prawidłowego rozwoju fizyczne-
go, a w części i psychicznego dziecka. Minimum aktywności ruchowej dziecka określa
się na 6 godzin zorganizowanego ruchu w tygodniu.227 Każde dziecko powinno jednak
codziennie być 2-3 godziny w ruchu i to tak intensywnym, by tętno w 2-3 ciągłych 5-10
minutowych okresach wzrastało do 130-140 uderzeń na minutę. Badania potwierdzają
tymczasem, że dzieci, a szczególnie młodzież wypełniają jedynie ⅓ zalecanej normy.228
Aktywność ruchowa pomaga uzyskać w sferze psychicznej i społecznej szereg
cech, tj. hart psychiczny, odporność na stres czy równowagę emocjonalną, które są
niezbędne w życiu człowieka zarówno młodego, jak i dorosłego. Aktywność fizyczna
sprzyja przyswajaniu norm społecznych, kształtuje zdyscyplinowanie i wytrzymałość
w wykonywaniu czynności oraz poczucie odpowiedzialności.229
Organizacja zajęć wolnoczasowych pozwala na modelowanie postaw koleżeńskich
i prospołecznych, kształtowanie umiejętności interpersonalnych, w tym współpracy,
ale nie powinna tracić z pola widzenia potrzeby indywidualności i nieskrępowania
dziecka, szczególnie w czasie swobodnym. Powinna budzić radość i dumę ze wspól-
nych osiągnięć, stać się zachętą do naśladownictwa społecznie pożądanych wzorów
zachowań w różnych sytuacjach, a jednocześnie wzmacniać jednostkowe uzdolnie-
nia, preferencje i zamiłowania. Tożsamość osobnicza jest tutaj tak samo ważna jak
poczucie przynależności do kolektywu.230
26. K. Przecławski (red.), Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce, WSiP, Warszawa 1978, s. 47.
2
227. T. Łobożewicz, T. Wolańska, Rekreacja i turystyka…, s. 19.
228. Tamże, s. 19.
229. Tamże, s. 149.
52
Zabawa jako rekreacja
Zabawa jest przykładem kompensacyjnego użycia formy wypoczynku w celu zaspo-

kajania potrzeb niezaspokajanych w życiu społecznym. Charakteryzuje ją przyjem-
ność i radość z wykonywania czynności, dobrowolność uczestnictwa, kreatywność,
tworzenie odrębnego świata fikcji i zaspokojenie własnych potrzeb.
Słowo „zabawa” wywodzi się od „bawa”, a ten od „być”. Pod względem semantycz-
nym wyrazy „zabawa” i „bawić się” przechodziły znaczną ewolucję.
W języku staropolskim używano wyrazu „zabawić” w znaczeniu „bywać”, a „za-
bawić się czymś” – „zajmować”, „trudzić się czymś”.231 Charakter znaczeniowy
wyrazów „bawić” i „bawić się” przetrwał do czasów dzisiejszych i może wyrażać
zarówno spędzanie czasu, jak i jakąś lekceważącą czynność. Wiadomo jednak, że
proces zanikania tych odcieni znaczeniowych trwa w dalszym ciągu. W ten sposób
wyraz „zabawa” oznaczający dawniej zajęcie, zatrudnienie i przeszkodę otrzymuje
miano czynności polegającej na czynnym spędzaniu czasu. Jednocześnie odbywa
się odwrotny do pewnego stopnia proces ze staropolskimi wyrazami „igra”, „igr-
ca”, „igrać”, które traktowano dawniej jako zajęcia ludyczne, a dziś zostały wyparte
przez „zabawę” lub ograniczone do węższych i specyficznych określeń w rodzaju
„igrać jak dziecko”, „igraszka”, „igrzyska” oraz „gra” i pochodne do nich. Dzięki tym
przemianom język polski zbliżył się do innych języków europejskich, w których ter-
min „zabawa” obejmuje swoim zakresem całe bogactwo form ludycznych. O tyle
zaś jest on bogatszy od języka niemieckiego czy rosyjskiego, że dysponuje dodat-
kowo terminem „gra”, który zawiera formy zabawy, jak gry sportowe, gry wojenne,
czy gry dydaktyczne.232
Według Arystotelesa, (ur. 384 p.n.e., zm. 7 marca 322 p.n.e.)233, zabawa jako wy-
poczynek jest konsekwencją pracy jako zmęczenia. Gdzie jest praca, tam musi być
zabawa, a zmęczenie wymaga wypoczynku, a ponieważ praca jest wykonywana
z trudem i wysiłkiem, zatem zabawa, istniejąca dla wypoczynku, może być stosowa-
na tylko we właściwym czasie, gdy się potrzebuje jej jako lekarstwa. Taka bowiem
czynność duszy jest wytchnieniem i z powodu łączącej się z nią przyjemności – wy-
poczynkiem. Jako pierwsze pojawiają się zabawy funkcjonalne jako spontaniczne
ćwiczenia funkcji, a ich zakres jest tak rozległy, że widziano w nich prototyp wszelkiej
aktywności ludycznej.
Wywierają one wszechstronny wpływ dzięki temu, że:
• wprowadzają radosny nastrój, dobre samopoczucie
• podnoszą stan zdrowotny
• stwarzają najlepsze warunki dla czynnego wypoczynku
• wzmacniają ogólny rozwój
• rozwijają sprawność fizyczną
31. W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s. 11.

2
232. W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s. 11-12.
233. Arystoteles, Polityk / przekład Rolfensa E. Leipzig 1992.
53
• wyrabiają dodatnie cechy charakteru, a w szczególności świadomą dyscyplinę
i karność oraz umiejętność zespołowego współdziałania i współzawodnictwa.234
Zabawę, według poglądów psychologów i pedagogów, traktuje się jako jedną z po-
staci działalności ludzkiej. Tę autonomiczną postać zwykle przeciwstawia się pracy
jako typowej formie osób dorosłych. Przy tym jest to czynność, w której osobnik
bawiący się, osiąga przyjemność przez sam jej przebieg, niezależnie od tego, czy
ma w konsekwencji jakiś uświadomiony cel, czy też nie. Jest więc rzeczą przyjem-
ną dla samego procesu działania, podczas gdy praca jest ukierunkowana na sam
rezultat, wynik. Jeśli praca nie przynosi satysfakcji, występuje przy jej wykonywaniu
czynnik woli i przymusu wewnętrznego lub zewnętrznego. Zabawa jest natomiast
czynnością wolną, gdyż uczestniczy się w niej dla własnej przyjemności.235 War-
tości wychowawcze zabaw ruchowych wynikają głównie z faktu, iż jest to forma
ruchu odpowiadająca psychice młodego człowieka. Szczególnie chodzi tu o postać
opowieści ruchowej, formę naśladowczą, a nawet zadaniową. Im starsi stają się
podopieczni, tym bardziej skomplikowane zadania wydawać im się będą bardziej
interesujące. Ważna jest również odpowiedzialność dziecka tylko za swoje działa-
nie. Unika ono w ten sposób sytuacji stresowych, pojawiających się w grze rucho-
wej (współpraca grupowa).236
Funkcje zabawy
Zabawy ruchowe odznaczają się bogactwem, ale jednocześnie prostotą ruchu.

Oparte na naturalnych formach ruchu oddziałują wszechstronnie na organizm czło-
wieka, przyczyniając się do podniesienia jego kondycji oraz ogólnej sprawności
fizycznej. Swoją różnorodnością, swobodą działania i możliwością wyboru zabawy
ruchowe przewyższają inne formy aktywności ruchowej człowieka.237 Zabawy ru-
chowe w plenerze wpływają korzystnie na rozwój edukacyjny poprzez bezpośredni
kontakt z przyrodą, nie tylko bawią, ale i uczą wrażliwości, obowiązku, współzależ-
ności oraz obcowania z naturą, są przejawem aktywności i pasji działania.238
Zabawa jest darem łączącym społeczeństwa różnych kultur i cywilizacji, koja-
rzona z dzieciństwem. Jest najbardziej typową aktywnością, kształtuje emocje,
charakter, uczucia. Zabawa to dobrowolny sposób spędzania czasu w potrzebie
rozrywki, historycznie uczestniczy w życiu codziennym, a wynika z potrzeb czło-
wieka. Można doszukać się w zabawach starych obrzędów i zwyczajów, wydarzeń
społecznych, polowania, wojny, walki czy tańca. Bawić można się w sposób indy-
widualny – we własnym domu, na podwórku, jak i zorganizowany, podczas różnych
imprez.
34. R. Trześniowski, Gry i zabawy ruchowe, Sport i Turystyka, Warszawa 1953, s. 13.
2
235. W. Okoń, op. cit., s. 13.
236. R. Wieczorek (red.), Rekreacja ruchowa…, s. 9.
238. R. Trześniowski, Zabawy i gry ruchowe, WSiP Warszawa 1995, s. 7.
54
Wyróżnia się kilka typów zabaw: manipulacyjne, tematyczne (zwane inaczej naśla-
dowczymi), konstrukcyjne, ruchowe zabawy i gry dydaktyczne, o charakterze i treści
gier decyduje dorosły, który je tworzy, konstruuje i podsuwa dziecku, pragnąc je zainte-
resować oraz pobudzić jego wyobraźnię.239 Są to zadania, które na pierwszy rzut oka
wydają się zabawą, ale dziecko, nie do końca świadome ukrytego motywu, uczy się
kreatywnego myślenia, wyciągania wniosków, radzenia sobie z pewnymi przeszkodami.
W efekcie są jedną z najbardziej interesujących form zabawowych dzieci i młodzieży.240
Zarówno zabawa, jak i gra występują w każdym okresie życia człowieka i znacząco
determinują rozwój osobniczy. Szczególnie istotny wpływ obserwuje się u dzieci i mło-
dzieży, kiedy zabaw i gier jest najwięcej, a rozwój jest najbardziej dynamiczny. Sprzyja
to ogólnemu wychowaniu, pomaga sprostać wymaganiom szkolnym oraz stawianym
w życiu codziennym zadaniom, a także mobilizuje do dalszej pracy.241
Stanowią one głównie rolę bodźca fizycznego, równocześnie dają możliwość od-
działywania na psychiczną i umysłową stronę osobowości. Sprzyja to również nerwo-
wemu odprężeniu i czynnemu wypoczynkowi. Podczas takiej aktywności dzieci mogą
się dobrze bawić i przy okazji czerpać z tego korzyści zdrowotne dla ciała i umysłu.
Zabawa poprzez swoje oddziaływanie stanowi w procesie wychowania nie tylko
najbardziej atrakcyjny, ale i najdostępniejszy i najbardziej uniwersalny środek wycho-
wawczy”.242 (…) Rola gier i zabaw ruchowych wyraża się głównie w stymulowaniu
prawidłowego rozwoju fizycznego i psychicznego (działanie w czasie ruchu bodź-
ców o różnym charakterze).243 Dobrze przygotowana i przeprowadzona gra terenowa
sprzyja wyrabianiu umiejętności kulturalnego spędzania czasu wolnego, przeciwdzia-
ła biernej postawie i zachęca do zdrowego stylu życia, w którym na równym poziomie
doceniany jest rozwój fizyczny i intelektualny.244
Uczestniczenie w zabawach i grach terenowych ma charakter holistyczny (ca-
łościowy), pozwala bowiem na harmonijny rozwój osobowości, kształtując ciało
i sprawność fizyczną, daje możliwość przeżywania silnych wrażeń estetycznych
i wzbogaca duchową sferę człowieka, stwarza okazję do wyjazdu za miasto i jest al-
ternatywą dla niekorzystnych warunków środowiska miejskiego. Rozwinięte upodo-
bania korzystania z powietrza, słońca i wody łatwo mogą się przerodzić w wielora-
kie zamiłowania turystyczno-rekreacyjne, które staną się korzystnym dla zdrowia
przyzwyczajeniem – nawykiem w całym późniejszym życiu.245
Ważnym elementem w procesie racjonalnego spożytkowania czasu wolnego przez
dziecko jest rodzina, która poprzez zamierzone oddziaływania opiekuńcze i wychowaw-
cze oraz przez wzory osobowe rodziców przyczynia się do fizycznego, psychicznego
39. R. Trześniowski, Zabawy i gry ruchowe, WSiP Warszawa 1995, s. 15.

2
240. Tamże, s. 16.
241. R. Wieczorek (red.), op. cit., s. 8.
242. R. Trześniowski, Zabawy i gry…, s. 23.
244. Tamże, s. 24.
245. Tamże, s. 12.
55
i społecznego rozwoju dziecka.246 Środowisko lokalne umożliwia wypoczynek czynny,
ponieważ zazwyczaj dysponuje niezbędną infrastrukturą, do której należą takie pla-
cówki i urządzenia jak: tereny zieleni, place zabaw i wielofunkcyjne boiska sportowe.
Dla dzieci i młodzieży stanowi więc swoistą szkołę wychowującą do spędzania czasu
wolnego, która różni się zasadniczo od szkoły jako instytucji pedagogicznej, ponieważ
nie ma obowiązku szkolnego i nie obowiązują tu narzucone przez dorosłych formalne
statuty i regulaminy. Udział w zabawach jest dobrowolny, a formy zabaw i reguł gier
spontanicznie wynikają z doświadczenia i pomysłów rówieśników.247
Uniwersalna wartość zabaw i gier wyraża się tym, że stanowią one znakomite
antidotum na życiowe troski, dają okazję do aktywnego wypoczynku, który wyzwa-
la odprężenie, dając rozrywkę, ciepło i radość.248 Wspólnym atutem gier i zabaw
jest ich duża różnorodność, wykorzystanie prostych ruchów, swoboda działania
uczestników oraz pozostawienie im dużego marginesu własnych rozwiązań. Jest
to forma ruchowa łatwa do zorganizowania, równocześnie lubiana przez dzieci
i młodzież.249
Również środowisko naturalne ma decydujący wpływ na rozwój fizyczny i zdrowot-
ny dzieci, tak w wieku przedszkolnym, jak i w wieku szkolnym oraz w wieku dojrzewa-
nia. W związku z tym obowiązkiem rodziców jest zapewnienie dzieciom możliwości
korzystania każdego dnia z rekreacji na świeżym powietrzu i słońcu.250 To właśnie
rodzice powinni stwarzać dzieciom warunki, w których w naturalny sposób natrafiać
będą na wartościowe formy i treści zabaw czy pracy, a także przyjaźnie i znajomo-
ści.251 Tradycje turystyczne występujące w rodzinie, uczestnictwo w wyprawach tu-
rystycznych i zdobyte w ten sposób doświadczenia turystyczne mają walor czynnika
modyfikującego aktywność młodzieży oraz jej stosunek to turystyki.252
Sumując rozważania na temat roli zabawy w życiu osobniczym można powie-
dzieć, że ze względu na wielostronne właściwości stanowi ona niezastąpiony śro-
dek wychowania umysłowego, fizycznego, estetycznego, społeczno-moralnego
i politechnicznego w wieku przedszkolnym, kształcenia i wychowania fizycznego
w okresie szkolnym oraz rekreacji w okresie pozaszkolnym i spełnia ważne okre-
ślone funkcje:
• kształcąca – wyposażenie w podstawowe formy ruchu i umiejętności stanowiące
podstawę dla rozwoju bardziej skomplikowanych zdolności motorycznych
• poznawcza – poznawanie nowych wiadomości związanych z różnymi dziedzina-
mi życia, integrowanie treści różnych przedmiotów
• socjalna – wdrażanie do pełnienia funkcji społecznych (przewodzenie w grupie,
współpraca i podporządkowanie się)
46. M. Ziemska, Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1979, s. 230.

2
248. R. Wieczorek (red.), op. cit., s. 10.
249. Tamże, s. 9.
250. H. Smarzyński, Wychowanie w rodzinie, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wrocław 1978, s. 69.
251. Z. Dąbrowski. Czas wolny…, s. 97-99.
252. K. Przecławski (red.), Czas wolny…, s. 188.
56
• wychowawcza – kształtowanie postaw moralnych i cech charakteru, potrzeb-
nych do prowadzenia twórczego i aktywnego życia (kontrolowanie negatywnych
emocji, zaufanie, odwaga, lojalność)
• hedonistyczna – odpoczynek, podejmowanie aktywności ruchowej w celu za-
spokojenia spontanicznych potrzeb i radości wypływającej z uczestnictwa
w zabawie.253
Rozrywka formą zabawowej aktywności
Rozrywka rozpatrywana jako funkcja czynności wczasowych jest formą zabawy, for-
mą wypoczynku czynnego. Służy odprężeniu, rozweseleniu, zadowoleniu, poprawie
samopoczucia. Jest zabawą bez wyraźnie określonych reguł. Może mieć wymiar in-
dywidualny i społeczny oraz łączyć się z aktywnością fizyczną i umysłową. Często ma
również charakter kształcący, służący integracji środowisk społecznych. Rozrywka
może być zatem rozpatrywana jednocześnie jako grupa czynności rekreacyjnych,
wypoczynkowych, zabawowych i hobbystycznych.254 Mogą być to również zajęcia
umysłowe, na które składają się pomysłowe gry i zabawy stanowiące swoisty rodzaj
„gimnastyki intelektualnej.” 255
Najczęściej korzystamy biernie z rozrywki dostarczonej przez środki masowego
przekazu, takie jak radio, telewizja czy internet. Oglądanie telewizji jest od wielu lat
najbardziej powszechnym sposobem spędzania wolnego czasu, dostarczającym róż-
norodnych rozrywek i przyjemności.256
Istotnym elementem programu każdej imprezy turystycznej są gry i zabawy rekre-
acyjne, które w sposób naturalny aktywizują i integrują grupę, stwarzają atmosferę
zabawy i są elementem wypoczynku, „oddechem” w monotonnych niekiedy progra-
mach wycieczek.257
Gry rekreacyjno-sportowe
W znaczeniu czynności wczasowych, podobnie jak rozrywka, gra jest formą zaba-
wy, formą wypoczynku czynnego. Jest to zabawa, która w odróżnieniu od rozrywki,
prowadzona jest według określonych reguł (zasad). W wielu przypadkach gra przy-
biera formę rywalizacji (walki), w której występują dwie strony dążące do pokonania
rywala (przeciwnika). W grach może występować również wielu uczestników (grup)
współzawodniczących między sobą o pierwszeństwo. Istnieją również gry jednooso-
bowe, np. gry komputerowe czy z wykorzystaniem automatów. Gra, analogicznie do
rozrywki, zwykle służy odprężeniu i rozweseleniu. Podobnie jak rozrywka może być
53. M. Bronikowski, Zabawy i gry ruchowe w szkolnym wychowaniu fizycznym, AWF, Poznań 2000, s. 12.
2
255. K. Czajkowski, Wychowanie do…, s. 83.
256. B. Borowska, Barwy codzienności, analiza socjologiczna, Scholar, Warszawa 2009, s. 293.
57
grupą czynności wczasowych, wypoczynkowych, zabawowych i rodzajem hobby.258
Gry rekreacyjne stanowią podstawową, najpopularniejszą formę rekreacji, możliwą
do wykorzystania w każdych warunkach środowiskowych i o każdej porze roku. Po-
dejmowanie aktywności w kontakcie z przyrodą tworzy doskonałe warunki do odnowy
sił psychofizycznych i rozwoju osobowościowego uczestników.259
Gry i zabawy rekreacyjne od wieków były i są nieodłącznym elementem kultury po-
szczególnych cywilizacji i społeczeństw. Są uniwersalną formą aktywności ruchowej
dla każdego, zarówno w procesie edukacji, jak i zachowaniach wolnoczasowych.260
Gry rekreacyjne, podobnie jak zabawy i gry ruchowe, mogą stanowić element
składowy lekcji wychowania fizycznego, zajęć rekreacyjnych, treningu, imprezy szko-
leniowej, integracyjnej, festynu i innych form organizacji czasu wolnego oraz pro-
cesu edukacji obligatoryjnej lub dobrowolnej.261 Gry powinny być wykorzystywane
kompleksowo, nie w sposób incydentalny, jednostkowy. Każda ma inny cel, który
jest zawsze zdefiniowany – nawet zabawa jest celem. Gry pomagają uporządkować
problemy, różne rodzaje problemów znajdują punkty wspólne i podobne sposoby roz-
wiązania.262
Podsumowując, dzieci czas wolny przeznaczają głównie na zabawę oraz na po-
szerzanie swoich zainteresowań. Ujawniają się wtedy zdolności, co ułatwia ciekaw-
sze zorganizowanie wolnego czasu. Komfort psychiczny, wzbogacany przez szkołę
elementami intelektualno-naukowymi oraz wypoczynkowo-zabawowymi w czasie
wolnym, w zajęciach pozalekcyjnych i pozaszkolnych wpływa na kształtowanie się
ich osobowości. Duże znaczenie mają również napięcie i stres, które nierozładowane
przez odpoczynek, mogą mieć negatywny wpływ na stan psychofizyczny dziecka.
Elementarne walory pedagogiczne czasu wolnego mogą wpływać na umiejętność ra-
dzenia sobie w coraz trudniejszej rzeczywistości, codzienności współdziałania w gru-
pach klasowych, szkolnych, środowiskowych, powodować radość życia, w której
czas wolny staje się dziedziną zabawy, a młodzież i dzieci poszukują lepszych metod
i form spędzania i organizowania zajęć rekreacyjnych. Zmienia się wizerunek dzieci,
które, tak jak dorośli, wcześniej interesują się techniką, szybciej poznają otaczającą
rzeczywistość, są dojrzalsze do podejmowania dodatkowych obowiązków: nauki ję-
zyka obcego, pływania, udziału w kółkach teatralnych, informatycznych itp.263

2
259. Wydział Pedagogiki, Turystyki i Rekreacji Turystyka i rekreacja w okresie letnim (Przewodnik do ćwi-
czeń) Legnica 2008 ISBN 978-83-89102-51-5.
260. E. Kozdroń, Podstawy teorii i metodyki rekreacji ruchowej, TKKF, Warszawa 2008, s. 171.
261. Tamże, s. 172.
262. M. Jachimka, Grupa bawi się i pracuje, UNUS, Wrocław 1994, s. 8.
263. A. Żak, 100 gier i zabaw ruchowych dla dzieci sześcioletnich z wykorzystaniem piłek edukacyjnych Edu-
bal, Fundacja na Rzecz Rozwoju Edukacji Sportowej Dzieci Doktora Edubala, Wrocław 2004, s. 5.
58
CZAS WOLNY DOROSŁEGO SPOŁECZEŃSTWA
Bezczynność ruchowa jest przyczyną przedwczesnego starzenia się. W organizmie

zachodzą bowiem wówczas reakcje obserwowane u ludzi w okresie zaawansowanej
starości. Obniża się sprawność procesów przemiany materii, upośledzeniu ulegają
procesy odżywiania tkanek, w tym głównie mięśniowych, następuje zmniejszenie siły
mięśniowej, zwiększa się wydalanie wapnia, fosforu, potasu, azotu i sodu z organi-
zmu, co osłabia kościec, zmniejsza się objętość krwi krążącej w ustroju, co pogarsza
warunki odżywienia mięśni podczas wysiłku, szczególnie długotrwałego, zmniejsza
się odporność ustroju na zachorowania, powolnieją mechanizmy adaptacyjne ustro-
ju – organizm dłużej przystosowuje się do warunków zewnętrznych otoczenia lub
opłaca brak zdolności przystosowawczych złym samopoczuciem i chorobą. Wzrasta
wrażliwość na zmiany pogody.264
Aktywność ruchowa osób dorosłych to pożądany czynnik ułatwiający zachowa-
nie dobrej kondycji fizycznej, a właściwy dobór form i metodyczne, kompetentne ich
zaprogramowanie i zorganizowanie pozwala konstruktywnie zagospodarować czas
wolny, który spełnia ważną funkcję w profilaktyce geriatrycznej.265
Sport rekreacyjny i turystyka są zajęciami, dzięki którym ludzie w starszym wieku
mogą wyrwać się ze społecznej izolacji i utrzymać na właściwym poziomie stan
swojej sprawności i wydolności fizycznej lub doprowadzić do rewitalizacji sił życio-
wych. Aktywność fizyczna i umysłowa ludzi w starszym wieku jest bowiem warun-
kiem ich długowieczności.266 Bez względu na formę winna mieć charakter profilak-
tyczno-leczniczy, zapobiegający rozwojowi chorób, jak też wspomagający leczenie
już istniejących.267

265. D. Szałtynis, T. Kochańczyk, Aktywność fizyczna…, s. 11.
266. T. Łobożewicz, T. Wolańska, op. cit., s. 22.
267. D. Szałtynis, T. Kochańczyk, op. cit., s. 12.
59
Turystyka zapobiega starzeniu się umysłowemu przez zmianę wrażeń, a starzeniu
się ciała przez aktywność fizyczną. Ludzi w starszym wieku należy zachęcać do upra-
wiania rekreacji fizycznej i turystyki o każdej porze roku i dążyć do wyrobienia trwałego
nawyku aktywności ruchowej. Bez przyzwyczajeń, ukształtowanych w okresie dobrej
sprawności fizycznej, trudno będzie seniorowi być aktywnym do końca życia.268
Przedłużanie młodości poprzez udostępnienie ludziom coraz szerszego wachlarza
zabaw stało się domeną dwudziestego wieku. W bogatych krajach Zachodniej Europy
i w Stanach Zjednoczonych coraz więcej ludzi po pięćdziesiątce próbuje upodobnić
się do dwudziestolatków pod względem ubioru, wyglądu, zachowania się, sposobu
bycia, starają się podobnie śpiewać, flirtować, wędrować, uprawiać gry sportowe i to-
warzyskie. Przedłużające się nawet do późnej starości dbanie o sprawność fizyczną,
zdrowie, dobry humor, zainteresowanie światem, kulturą, postępami nauki i techni-
ki jest zjawiskiem wielce pozytywnym, przynoszącym wiele sukcesów jednostkom
i społeczeństwu.269
Zachowanie przez długie lata sprawności fizycznej i atrakcyjnego wyglądu uzależ-
nione jest m.in. od aktywności fizycznej.270 W miarę upływu lat, w wieku starszym, jej
znaczenie nie maleje. Jest bardzo skutecznym środkiem „dodawania życia do lat”,
zalecanym przez lekarzy, choć natura sama woła o zwolnienie kroku. Dlatego owa
niezbędna dla zdrowia aktywność fizyczna (gimnastyka, pływanie, sporty, turystyka)
dla ludzi w starszym wieku powinny być mniej intensywnym wysiłkiem fizycznym.271
Popularnością cieszą się formy turystyki kulturalno-zorientowanej. Po pięćdziesią-
tym roku życia dla aktywności turystycznej większego znaczenia nabiera motywacja
zdrowotna.272
Kto chce żyć długo w zdrowiu i sprawności, musi pamiętać, że w okresie starze-
nia nie wolno mu zaniedbywać aktywności fizycznej i umysłowej. Wysiłek rozszerza
naczynia pracującego narządu i poprawia jego ukrwienie, a poza tym na drodze od-
ruchowej pobudza również inne narządy, polepszając ich stan i funkcje.273 Należy
zwiększać go stopniowo, aby nie dopuścić do zmęczenia i bólu mięśni. Wykazano,
że większość osób, nawet w podeszłym wieku, może regularnie wykonywać zajęcia
wymagające odpowiednio dawkowanego wysiłku fizycznego z dużą korzyścią dla
zdrowia i dla komfortu psychicznego.274
Współczesna gerontologia traktuje regularną aktywność fizyczną oraz wypełnianie
wolnego czasu interesującymi zajęciami kulturalnymi, edukacyjnymi, społecznymi,
w tym kontaktami z rodziną, jako niezbędne elementy stylu życia seniorów.275 Pa-

2
270. J. Eider, Nowoczesne Formy ćwiczeń gimnastycznych, wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin
1998, s. 5.
272. R. Winiarski, J. Zdebski, Psychologia Turystyki, wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 34.
273. K. Wiśniewska-Roszkowska, Bądź sprawny przez całe życie, Warszawa, 1978, s. 3.
274. A. Rosławski, Ruch przedłuża młodość, PZWL, Warszawa, 2001, s. 12.
60
miętać należy, że nawet niewielka, ale systematyczna i dłuższa w czasie, aktyw-
ność ruchowa ludzi w starszym wieku pozwala na utrzymanie wydolności fizycznej
na znacznie wyższym poziomie niż u osób mało aktywnych fizycznie.276 Systema-
tyczna aktywność ruchowa pozwala ludziom starszym utrzymać lub uzyskać taki po-
ziom wydolności i sprawności fizycznej, który umożliwia im uniezależnienie się od
stałej opieki ze strony osób z otoczenia. Należy podkreślić, że osłabienie sprawności
psychofizycznej ludzi starszych często nie jest następstwem procesów starzenia się,
lecz siedzącego trybu życia. Natomiast odpowiednio dobrana aktywność ruchowa
opóźnia procesy starzenia się organizmu i polepsza jakość życia osób w starszym
wieku.277 W źle rozumianej trosce o zdrowie ludzie starsi i ich otoczenie eliminują
z życia stopniowo aktywność ruchową, ograniczając wysiłki fizyczne do najbardziej
niezbędnych. Pogłębia to i przyspiesza procesy starzenia, motywując ludzi starszych
do jeszcze oszczędniejszego wydatkowania energii.278
Systematyczna aktywność ruchowa posiada liczne zdrowotne aspekty i wpływa
pozytywnie na organizm, szczególnie na:
• serce – wytrenowane serce przy tym samym wysiłku męczy się oraz pracuje
bardziej ekonomicznie, serce ma znacznie większe możliwości rezerwowe
• płuca – lepsze wykorzystanie ich pojemności, wzmocnienie mięśni oddecho-
wych, sprawniejsze oczyszczanie oskrzeli
• mózg – poprawa procesów koncentracji, uwagi oraz funkcji intelektualnych, po-
prawa ukrwienia
• przewód pokarmowy – lepsze trawienie normalizacja apetytu, mniejsze proble-
my z zaparciem
• tkanka tłuszczowa – długotrwały i umiarkowany wysiłek fizyczny sprzyja pozby-
ciu się nadmiaru tkanki tłuszczowej
• stawy – zwiększa się zakres ruchów oraz odporność na urazy
• system nerwowy – lepsza koordynacja ruchowa, a także szybszy refleks
• skóra – lepsze ukrwienie, opóźnienie procesów starzenia skóry, młodszy wygląd
• kości – są elastyczniejsze i mniej podatne na odwapnienie, tym samym bardziej
odporne na złamania
• mięśnie – lepsza wytrzymałość i większa siła daje możliwość dłuższej pracy
bez zmęczenia, prawidłowy stan napięcia oznacza lepszą i bardziej sprężystą
sylwetkę
• krew – dostarcza więcej tlenu do tkanek, lepsza eliminacja zbędnych produktów
przemiany materii, lepsza regulacja poziomu cukru we krwi, poprawa składu lipi-
dów (mniej „złego” a więcej „dobrego” cholesterolu)
• naczynia krwionośne i limfatyczne – poprawa krążenia krwi i limfy, przeciwdzia-
łanie powstawaniu zmian miażdżycowych, normalizacja ciśnienia krwi
• psychika – poprawa własnego JA, satysfakcja z własnej sprawności, chęć do
czynu, łatwiejsze radzenie sobie ze stresem, odwaga i optymizm.279

2
277. A. Rosławski, Ruch przedłuża…, s. 8.
279. J. Gracz, T. Sankowski, Psychologia i rekreacja w turystyce, AWF Poznań, Poznań 2001, s. 182.
61
Stwierdzono badaniami lekarskimi, że starzy sportowcy i nauczyciele gimnastyki,
którzy sami regularnie uprawiali ją przez całe życie, byli w wieku 70-80 lat tak spraw-
ni jak nie ćwiczący mężczyźni o 30 i 40 lat młodsi. Wykazano również, że ćwiczenia
rozpoczęte dopiero w wieku podeszłym, jeśli są systematycznie i umiejętnie przez
dłuższy czas prowadzone, nie tylko bardzo usprawniają ogólnie, ale i działają leczni-
czo na wiele dolegliwości i przewlekłych chorób, jak bóle głowy i serca, nadciśnienie,
otyłość, osłabienie pamięci, ogólne osłabienie, łatwe męczenie się itp.280
Jak ważną rolę pełni aktywność w życiu człowieka starszego opisuje K. Wiśniewska-
Roszkowska, przedstawiając doświadczenie przeprowadzone w Kijowskim Instytucie
Gerontologii. Autorka podaje, że: „22 osoby w wieku starszym, zupełnie zdrowe, poło-
żono do łóżka na 6 dni, z absolutnym zakazem wstawania. Już po 2-3 dniach takiego
leżenia, ludzie ci zaczynali źle się czuć, a gdy po 6 dniach wstali, byli wprost chorzy, wy-
stępowały u nich bóle i zawroty głowy, bóle mięśni, osłabienie, zadyszka, a nawet omdle-
nia. Dokładne badania wykazały znaczne pogorszenie funkcjonowania organizmu. Ten
stan ustąpił dopiero po 7-14 dniach normalnego trybu życia. W opisie tego doświadcze-
nia podkreśla się, że u młodszych ludzi zmiany takie wystąpiłyby dopiero po dłuższym
leżeniu, u starszych zaś z powodu osłabienia zdolności regulacyjnych i adaptacyjnych
ustroju, te szkodliwe skutki unieruchomienia objawiły się już po kilku dniach.”281
Na podstawie tego doświadczenia można dojść do wniosku, że aktywność fizycz-
na osób starszych jest bardzo istotna, gdyż:
• systematycznie od młodości stosowana gimnastyka jest doskonałym środkiem
zapobiegającym starczemu zniedołężnieniu
• odpowiednio dawkowane oraz ostrożnie prowadzone ćwiczenia fizyczne mogą
leczyć dolegliwości wieku podeszłego, spowodowane niedotlenieniem i zwyrod-
nieniem mięśnia sercowego, miażdżycą czy nadciśnieniem
• nawet w starszym wieku, a także przy niedołęstwie starczym znacznego stopnia
odpowiednio dobrane i systematycznie przez długi czas uprawiane ćwiczenia
niezwykle poprawiają sprawność fizyczną.282
Powyższe przykłady obrazują, jak wielkie znaczenie dla człowieka mają ruch, ćwi-
czenia i aktywność. Zachowanie kultury czasu wolnego oznacza możliwości pełnego
korzystania z wypoczynku, rozrywki oraz dalszego wzbogacania osobowości. Szcze-
gólne walory profilaktyczne dla osób trzeciego wieku przypisuje się turystyce pieszej,
czyli spacerom umożliwiającym korzystanie nie tylko z ruchu, lecz także z dobro-
dziejstw natury. Bardzo często geriatrzy zalecają swoim pacjentom stosowanie ćwi-
czeń porannych i wieczornych w celach profilaktycznych.283
Turystyka i rekreacja ruchowa mogą stać się ważnym elementem rehabilitacji geria-
trycznej, będącym zespołem różnokierunkowych poczynań, mających na celu utrzyma-
nie człowieka starego w możliwie dobrej sprawności fizycznej i psychicznej oraz możliwie
80. K. Wiśniewska-Roszkowska, Bądź sprawny…, s. 4.

2
281. K. Wiśniewska-Roszkowska, Medycyna w walce ze starością, PZWL, Warszawa 1972, s. 173-174.
282. Tamże, s. 174.
283. J. Gracz, T. Sankowski, Psychologia i rekreacja…, s. 249.
62
jak najdłuższego pozostawania w dotychczasowym środowisku życiowym i społecznym.
Profilaktyka geriatryczna powinna być szeroko popularyzowana w społeczeństwie i obej-
mować zalecenia dotyczące trybu życia, czynnego wypoczynku i higieny odżywiania.284
Większość starszych osób może bezpiecznie rozpocząć aktywność ruchową bez
konieczności uprzedniej oceny stanu zdrowia. Dokładnego badania wymagają nato-
miast osoby cierpiące na choroby układu krążenia, płuc, narządu ruchu i inne. Po-
winny one udać się do lekarza, który określi rodzaj i wielkość wysiłku fizycznego,
pouczy o dopuszczalnej częstości tętna w czasie ćwiczeń i o objawach nakazujących
natychmiastowe ich zaprzestanie.285
Wśród różnorodnych form aktywności rekreacyjnej starszego człowieka podkre-
śla się nadzwyczaj pozytywny wpływ uprawiania przez niego turystyki i to głównie
kwalifikowanej. Turystyka zapewnia realizację potrzeb biologicznych, psychicznych
i społecznych. Wynika to z wielostronnej aktywności związanej z turystyką, między
innymi z ruchem, który usprawnia starzejący się układ sercowo-naczyniowy, układ
oddechowy, wewnątrzwydzielniczy i nerwowy oraz wpływa dodatnio na psychikę.286
Zajęcia w plenerze są jedną z najbardziej prozdrowotnych form aktywności fizycz-
nej ludzi starszych. Różnorodność form umożliwia udział wszystkich bez względu
na sprawność i wydolność organizmu. Najprostszą, opartą na naturalnym ruchu
i najczęściej stosowaną przez osoby starsze formą zajęć w plenerze są spacery.287
Trzeba jednak wiedzieć, że zwykły spacer jest zbyt mało intensywną dawką ruchu
dla osób zdrowych poniżej 70 roku życia i trzeba go uzupełniać indywidualnie nieco
intensywniejszymi ćwiczeniami, na przykład gimnastyką lub pływaniem. Zaleca się
także uprawiać turystykę pieszą, chodzenie na wycieczki, tańce.288
Turystyka i wszystkie turystyczne formy rekreacji obok walorów zdrowotnych za-
spakajają potrzeby poznawcze, towarzyskie, utylitarne, ludyczne. Wysiłek fizyczny
regulowany jest indywidualnie samooceną komfortu psychicznego, rytmu oddechu,
wartością tętna. Wszystkie formy zajęć w plenerze można wzbogacić gimnastyką
w naturalnym terenie czy grami rekreacyjnymi.289
Choć polskie społeczeństwo ludzi starszych nie ma w dostatecznym stopniu roz-
budzonych i utrwalonych potrzeb sportowych, a nawet wielu uważa wręcz, że oso-
bom starszym nie przystoi uprawiać sportu czy turystyki, obserwuje się tendencję, że
coraz więcej dziadków i babć nie tylko chodzi z dziećmi na spacery, do parków i na
tereny zabaw dziecięcych, bawi się z nimi, ale także uprawia pewne sporty rekreacyj-
ne na tyle, na ile ich własna sprawność i zdrowie na to pozwalają.290
We współczesnym świecie coraz częściej możemy dostrzec ludzi żyjących poje-
dynczo. Oczywiście, samotność nie jest wytworem naszych czasów, jest zjawiskiem

2
285. A. Rosławski, Ruch przedłuża…, s. 10.
287. D. Szałtynis, T. Kochańczyk, Aktywność fizyczna…, s. 30.
289. D. Szałtynis, T. Kochańczyk, op. cit., s. 34.
63
ponadczasowym i ponadkulturowym. Istnieje od zarania dziejów w każdym miejscu
na świecie i w każdym systemie społecznym. Obok miłości, wolności, rozwoju intelek-
tualnego należy zaliczyć ją do fundamentalnych wartości opisujących charakter ludz-
kiej egzystencji. Wszystkie wymienione wyżej wartości są trudne do zdefiniowania
dla naukowców, ponieważ określają wiodące dylematy ludzkiego życia. Samotność
może być rozpatrywana zarówno w kategoriach zjawiska niepożądanego, wówczas
gdy nie można znaleźć sposobu na jej przezwyciężenie, jak i może oznaczać stan
pozytywny, poszukiwany przez jednostkę ludzką, wpływający na styl i jakość życia.
Niezwykle prostym, skutecznym i łatwo dostępnym sposobem przeciwdziałania nie-
korzystnym efektom życia w samotności może być podjęcie aktywności fizycznej,
w tym aktywności rekreacyjno-turystycznej.291
Turystyka i rekreacja mogą zapobiegać złej kondycji psychicznej osób samotnych
przez kontakt z naturą i kontakty interpersonalne, przyczyniać się do podnoszenia ich
sprawności fizycznej i odporności na stres. Człowiek żyjący w grupie z innymi ludźmi
nie nudzi się, nie ma odczucia bezsensu egzystencji. Spędzając czas w samotności,
ludzie nie zaspokajają potrzeby przynależności do grupy, uniemożliwiając sobie peł-
ne przeżywanie radości.
Zachowania, które pozostają poza kręgiem zobowiązań, niezależnie od tego czy
będą miały charakter rekreacyjny czy turystyczny, spełniają podobne funkcje. Róż-
nica polega jedynie na tym, że rekreacja może odbywać się zarówno w najbliższym
otoczeniu, jak i daleko od domu, z mniejszą lub większą regularnością.292
Samotny turysta staje się światowym trendem w rozwoju turystyki i rekreacji i nie
można tego trendu bagatelizować. Dla niektórych ludzi samotność jest wyborem
świadomym, podczas gdy dla reszty – rezultatem sytuacji losowej.
Rosnąca liczba osób żyjących samotnie w naszym kraju i brak analiz tej części
społeczeństwa stawia nowe wyzwania przed naukowcami i badaczami.293
Wpływ czasu wolnego na relacje rodzinne
Kompleksowy rozwój młodego człowieka od chwili narodzin do okresu dojrzałości

odbywa się w kolejnych etapach będących ze sobą w ścisłym powiązaniu. Kluczowe
znaczenie we wspieraniu tego rozwoju ma rodzina, która stanowi środowisko biolo-
giczne, społeczne, kulturowe i wychowawcze.294
Rodzina w swojej współczesnej formie jest wynikiem długiej i dynamicznej ewolu-
cji ludzkości i zmian zachodzących w społeczeństwach. Z pojęciem rodzina można
spotkać się w języku potocznym, w życiu codziennym oraz w różnych dziedzinach
291. W. Siwiński, R. D. Tauber, E. Mucha-Szajek, Współczesne tendencje w rekreacji i turystyce, WSHiG

w Poznaniu, Poznań 2008, s. 157.
292. W. Siwiński, R. D. Tauber, E. Mucha-Szajek, Współczesne tendencje w rekreacji i turystyce, WSHiG
w Poznaniu, Poznań 2008, s. 160-161.
293. Tamże, s. 167-168.
294. A. Dąbrowska, J. Kalecińska, Wychowanie do rekreacji ruchowej w rodzinie [w:] A. Dąbrowski (red.),
Zarys rekreacji ruchowej, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2006, s. 49.
64
nauki. Potocznie rodzinę określa się jako parę małżeńską posiadającą dzieci. Z ko-
lei naukowe określenie rodziny przysparza wiele problemów zarówno psychologom,
socjologom, jak i pedagogom. Dzieje się tak dlatego, gdyż prawidłowa definicja po-
winna obejmować wszystkie formy życia rodzinnego, specyficzne dla różnych kultur,
ustrojów politycznych lub okresów historycznych, jak również wszystkie typy rodzin,
np. małżeństwa z dziećmi adoptowanymi. Nowy słownik pedagogiczny” podaje, że
rodzina jest to mała grupa społeczna, składająca się z rodziców, ich dzieci i krewnych.
Rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi – więź rodzicielska, będąca pod-
stawą wychowania rodzinnego, jak również więź formalna, która określa obowiązki
rodziców i dzieci względem siebie.295
Z kolei „Słownik psychologii” podaje definicję rodziny jako podstawową jednost-
kę pokrewieństwa. W węższym zakresie rodzina składa się z matki, ojca oraz po-
tomstwa. Z kolei w szerszym znaczeniu może dotyczyć rodziny mogącej obejmo-
wać dziadków, kuzynów, dzieci adoptowane itd., czyli osoby funkcjonujące w ramach
dającej się zidentyfikować jednostki społecznej.296 Współczesna rodzina stoi przed
różnorodnymi zadaniami do spełnienia. Literatura poświęcona tym zagadnieniom
przedstawia wiele podziałów jej funkcji. Różnorodność stanowisk wynika z tego, że
nie da się jednoznacznie przypisać rodzinie określonej, stałej typologii funkcji, które
ma do spełnienia. Rodzina funkcjonuje w różnorodnych płaszczyznach, co uniemoż-
liwia sprecyzowanie jednego, stałego zbioru funkcji, tym bardziej że na przestrzeni lat
jedne z nich ulegały modyfikacji, z kolei inne zanikały.
Najczęściej wymieniane są cztery podstawowe funkcje rodziny: funkcja biologicz-
no-opiekuńcza, kulturalno-towarzyska, ekonomiczna i wychowawcza.
Małżeństwo monogamiczne, jako podstawa rodziny, jest społecznie uznaną
instytucją, która ma akceptację społeczną dla współżycia płciowego, pełni zatem
funkcję prokreacyjną. Rola małżonków jednak nie kończy się z momentem naro-
dzenia dziecka. Rodzice opiekują się dzieckiem, zapewniają mu właściwe warunki
rozwoju fizycznego, czyli dostarczają pożywienie, ubranie, warunki do snu i odpo-
czynku itd. Inne instytucje społecznie nie zastąpią rodziny w tej funkcji. Rodzina jest
również miejscem, gdzie toczy się życie kulturalne i towarzyskie. Zorganizowanie
czasu wypoczynku, zabawy, odbioru dóbr kulturalnych kreują zasadnicze treści ży-
cia rodzinnego. Jedną z najważniejszych funkcji, która pojawia się w każdej klasy-
fikacji jest funkcja wychowawcza (socjalizująca). Szeroko rozumiane wychowanie
jest procesem wdrażania młodych pokoleń do życia w społeczeństwie. Rodzina
ma zagwarantować dzieciom wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny (w tym
emocjonalny), kształtować aktywny stosunek do pracy, rozwijać zainteresowania,
kreować postawy społeczne i patriotyczne, umiejętność współżycia z innymi ludźmi
oraz szeroko pojętą kulturę.297
295. A. Dąbrowska, J. Kalecińska, Wychowanie do rekreacji ruchowej w rodzinie [w:] A. Dąbrowski (red.),
Zarys rekreacji ruchowej, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2006, s. 49., s. 49.
296. A.S. Reber, I. Kurcz, K. Skarżyńska, Słownik psychologii, Scholar, Warszawa 2000.
297. A. Dąbrowska, J. Kalecińska, Wychowanie…, s. 50.
65
Rodzina jako składnik środowiska wychowawczego, oddziałuje na jednostkę naj-
dłużej, niekiedy przez całe życie. Wpływ rodziny jest najsilniejszy w okresie dzieciń-
stwa, kiedy za opiekę odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice.298
Funkcja wychowawcza rodziny w dużym stopniu dotyczy ukształtowania postaw
społeczno-moralnych w pierwszych latach dzieciństwa. Od podstaw powinna ini-
cjować zainteresowania, upodobania i nawyki związane z aktywnością ruchową.
Odpowiedzialny rodzic powinien poprzez własny przykład uczyć, jak dbać o ciało
i psychikę, co we współczesnym świecie jest bardzo ważne i potrzebne. Pierwszy
i najważniejszy okres rozwoju dziecka przebiega w środowisku domowym, rodzinnym
i to tu rozwija się pierwsza faza kształtowania osobowości dziecka.299
Rekreacja w rodzinie
Rekreacja stanowi ważny element życia i funkcjonowania grupy rodzinnej. Jest plat-
formą porozumień, współdziałania, wychowania, integrującą kolektyw rodzinny, uroz-
maicającą i uprzyjemniającą czas spędzany w gronie najbliższych. Wspólna rekreacja
czyni życie rodzinne ciekawszym i pełniejszym. Umiejętność organizowania rekreacji
fizycznej w rodzinie, uprawianie sportów, uczestniczenie w wycieczkach, zabawach,
grach zależy od wieku dzieci i rodziców oraz ich zainteresowań.300 Rodzina jest insty-
tucją wychowania naturalnego, realizującą pewne zadania, osiągającą dane skutki
wychowawcze w trakcie wykonywania różnych czynności życiowych. Działanie ludz-
kie w określonym środowisku i miejscu ma różny charakter. Mogą to być czynności
zawierające cele ekonomiczne lub towarzyskie. Każdy rodzaj tej działalności może
mieć wpływ na dzieci, ludzi młodych a także dorosłych, chociaż sama działalność ma
inny cel życiowy niż wychowanie.301
Istotnym elementem stanu dojrzałości jest aktywność ruchowa przejawiająca się
od pierwszych chwil życia dziecka. Rodzina odpowiedzialna jest za stymulowanie
tej aktywności, mającej duże znaczenie w całej ontogenezie, jednak najistotniejszej
w pierwszych etapach życia dziecka. Wychowanie małego dziecka jest udane, jeśli
realizować będzie ono styl życia odpowiedni dla swojego wieku, w którym jest miej-
sce na aktywność i zabawę. Pierwsze lata spędzone w rodzinie najczęściej decydują
o postawach i potrzebach dorastającego człowieka, który wchodzi w inne środowisko
niż rodzina. Środowiska te potrafią już w życiu dorosłego człowieka weryfikować rolę
i znaczenie działań rodziny, w tym wypadku – umiejętności bycia w rekreacji oraz
korzystania z niej w sposób świadomy i zgodny z potrzebami.
Drogę do realizacji zamierzonych celów stanowi początkowo zabawa, która po-
jawia się od najwcześniejszych lat życia dziecka i opiera się na naturalnej ekspresji.
298. B. Alejziak, Rodzina – naturalne środowisko wychowawcze [w:] B. Alejziak, Samowychowanie a tury-
styka, Albis, Kraków 2008. s. 55-57.
299. A. Woźniak, Funkcje rodziny współczesnej w wychowaniu do rekreacji i turystyki, [w:] W. Siwiński, R. Tau-
ber, E. Mucha-Szajek, Współczesne tendencje w rekreacji i turystyce, WSHiG, Poznań, 2008. s. 37-38.
301. A. Dąbrowska, J. Kalecińska, Wychowanie…, s. 50-51.
66
W aktywności wszystkim zabawom bez względu na ich rodzaj towarzyszy ruch. Za-
bawa ruchowa kojarzy się z czymś miłym, przyjemnym, odprężającym zarówno dla
dzieci, jak i rodziców.
Wielu autorów podkreśla, że dzieciństwo służy do zabawy. Dziecko potrzebuje
przestrzeni by biegać, skakać, rzucać, pokonywać przeszkody, ale w tej zabawie po-
trzebna jest opieka rodzicielska i czuła atmosfera domu. Najbardziej naturalną formą
aktywności ruchowej małego dziecka są m.in. pływanie i taniec. Są to formy aktyw-
ności ruchowej dziecka przedszkolnego. Wiedząc o tym, rodzice powinni wykorzy-
stać szanse wspólnej rekreacji bez obaw ośmieszenia się, np. ze względu na brak
umiejętności. W wieku szkolnym rodzina stanowi jeden z czynników wdrażających do
aktywności ruchowej. Włączają się do tego koledzy, szkoła, i inne instytucje ze swo-
imi często alternatywnymi propozycjami, zabezpieczając tym samym rosnące i zmie-
niające się potrzeby dziecka. Mimo to rodzina bierze w tym ciągły udział. Potrzeba
ze strony dzieci nadal istnieje – zmieniają się formy aktywności, które przestają być
jedynie zabawą. Następuje wybór określonych form aktywności ruchowej letniej lub
zimowej, rodzinnej lub pozarodzinnej. Różne formy rekreacji ruchowej przygotowują
i ułatwiają właściwe dojrzewanie. Skutki tego nie ograniczają się tylko do organizmu
biologicznego, cała osobowość odnosi z tego korzyść, czego efektem są ukształto-
wane postawy prorodzinne służące kolejnym pokoleniom.
Z literatury wynika, że rodzice, którzy zetknęli się czynnie z aktywnością ruchową
w latach dzieciństwa, dają większą gwarancję aktywnego sposobu spędzania czasu
przez swoją rodzinę, mając na uwadze nie tylko zapełnianie czasu wolnego, ale i inne
doceniane dziś wartości, jak rozwój zainteresowań czy dbałość o zdrowie.302
Każde dziecko ma inną strukturę psycho-fizyczną i tempo jego rozwoju jest od-
mienne. Istotne jest, by na odpowiednim etapie jego rozwoju ujawnić wszelkie moż-
liwości wychowawcze.303
Wychowanie do rekreacji staje się w XXI wieku jednym z podstawowych obo-
wiązków opiekuńczo-wychowawczych wobec dziecka. Wspólne systematyczne
spędzanie czasu wolnego jest okazją do bliskich i stałych kontaktów rodziców
z dzieckiem. Poprzez obowiązek wychowania do aktywności ruchowej matka i oj-
ciec mają rzeczywistą możliwość poznawania świata od nowa, gdzie dziecięca ra-
dość ruchu i odkrywania staje się ich radością, podobnie jak każdy sukces dziecka
jest ich sukcesem.304
Rodzice którzy prowadzą zdrowy tryb życia, przykładając dużą wagę do planowa-
nia urlopów w oparciu o aktywny wypoczynek, także poczuwają się do obowiązku
organizowania aktywnych wakacji dla swoich dzieci.305
T. Wolańska uważa, sport w rodzinie jako zajęcia sportowo-ruchowe, którym
oddaje się rodzina, ze względów rekreacyjnych, wypoczynkowychoraz opiekuń-

303. Tamże, s. 50-51.
304. www.wychowawca.pl, Sport szkołą życia.
305. J. Krupa, J. Biliński (red.), Turystyka w badaniach…, s. 431.
67
czo-wychowawczych. Według autorki członkowie rodziny uczestniczącej w aktyw-
ności to rodzina usportowiona. Jest to grupa uprawiająca wyższe formy rekreacji
i turystyki o nasilonej i bardziej zróżnicowanej aktywności ruchowej. Sport w ta-
kich rodzinach powiązany jest ze stylem życia całej grupy i poszczególnych jej
członków. Autorka uważa, że rodzina usportowiona pozwala dzieciom na wcze-
śniejsze wejście w świat subkultury pewnych sportów, takich jak tenis, narciar-
stwo, żeglarstwo.306
Przedstawiając zagadnienia związane z funkcjami rodziny, wskazano, iż jedną
z nich jest wychowanie młodego człowieka. Z szerokiego spektrum problematyki wy-
chowawczej najbardziej interesującym zagadnieniem jest wychowanie do rekreacji
ruchowej. Wychowanie do rekreacji i przez rekreację jest jednym z niezwykle waż-
nych problemów teorii rekreacji.
Wychowanie do rekreacji, wg T. Wolańskiej, jest kształtowaniem postaw, przy-
zwyczajeń i nawyków, popularyzowaniem wzorów, nauczaniem różnych umiejętno-
ści oraz technik sportowych i turystycznych.307 Takie zachowanie ma wiodący wpływ
na proces wychowania do turystyki. Tego typu działania podejmowane z rodzicami
w czasie wolnym mają dla dziecka nie tylko charakter ludyczny, ponieważ wytwa-
rzana atmosfera poszanowania, zrozumienia i zabawy rozwija poczucie akceptacji
i bezpieczeństwa.308 Rodzinna rekreacja, turystyka i sport mogą być dla każdego
uczestnika przygodą, przyjemnością, rywalizacją, wyzwaniem, szansą sprawdzenia
możliwości organizacyjnych i sprawności rodziny oraz wszechstronnego jej rozwo-
ju.309 Rekreacja rodzinna powinna zatem zajmować ważne miejsce w życiu współ-
czesnej rodziny. Dlatego też przygotowanie animatorów rekreacji do propagowania
rekreacji rodzinnej i wyposażenie ich w umiejętności prowadzenia różnorodnych form
zajęć sportowo-rekreacyjnych jest nieodzowne.310
Turystyka jako forma wspólnego wypoczynku może stać się czynnikiem przeciw-
działającym dezintegracji współczesnej rodziny. Wspólne przeżycia nie tylko wzmac-
niają więzy rodzinne, ale także kształtują określone wzory spędzania czasu wolne-
go.311 Bliski, wzajemny kontakt poszczególnych członków rodziny, realizacja wspólnie
nakreślonych planów i zamierzeń w trudnych niejednokrotnie warunkach wędrówki
lub pobytu w terenie naturalnym sprzyjają tworzeniu się silnych więzi rodzinnych.312
Weekend lub wczasy są okazją do zbliżenia się rodziny, lepszego poznania, nawią-
zania bliższego kontaktu.313 Przez wspólne spędzanie wolnego czasu wzmaga się
poczucie przynależności do rodziny, identyfikacji z nią.314 Ze wszech miar należy
306. T. Wolańska (red.), Rekreacja ruchowa i turystyka, AWF, Warszawa 1989, s. 9.

307. A. Dąbrowska, J. Kalecińska, Wychowanie do rekreacji…, s. 52.
308. H. Borne, A. Doliński, Organizacja turystyki, WSiP, Warszawa 1998, s. 21.
312. Tamże, s. 59.
313. Tamże, s. 48.
314. Tamże, s. 8.
68
próbować uprawiania turystyki rodzinnej, bo to wiąże ludzi emocjonalnie na jeszcze
jednej, nieosiągalnej dla innych płaszczyźnie.315
Prawidłowo funkcjonująca rodzina powinna mieć wpływ na rozwijanie aktywności
rekreacyjnej młodego człowieka. Do zadań rodziny w zakresie wychowania do rekre-
acji należą:
• umiejętne kierowanie zainteresowaniami i aktywnością rekreacyjną
• czuwanie nad doborem przez dziecko towarzystwa będącego symulatorem po-
żądanych zachowań w zakresie rekreacji
• ochrona przed niekorzystnym wpływem popularnych w środowisku młodzieży
wzorów i postaw biernych, często destrukcyjnych.
Wśród wielu funkcji wychowawczych rodziny ważne jest również wychowanie dla
zdrowia, które obejmuje bezpośrednie działania rodziców w celu zagwarantowania
odpowiednich warunków rozwoju fizycznego i psychicznego, jak również kształto-
wanie czynnych postaw dziecka wobec własnego zdrowia. Rozpatrując takie aspek-
ty zadań rodziny, trzeba zaobserwować różnorodne pozytywne funkcje rodzinnego
uczestnictwa w sporcie dla wszystkich.
Do najbardziej popularnych poglądów dotyczących rekreacji rodzinnej należy sta-
nowisko T. Wolańskiej, która wyróżnia wartości:
• ogólno-wychowawcze
• grupotwórcze
• zdrowotne
• poznawcze i kształcące
• wychowujące w kulturze fizycznej.316
Rodzice często zrzucają obowiązek wychowywania dzieci, także wychowania do aktyw-
nego wypoczynku, na szkołę.317 Wielu z nich rezygnuje z udziału we wspólnej aktywno-
ści, wstydząc się swojej niskiej sprawności fizycznej, uważając że mogą przez to utracić
autorytet u własnych dzieci. Tutaj należy zwrócić uwagę na potrzebę edukacji rodziców.
To nie brak odpowiedniej sprawności może ten autorytet obniżyć, ale obojętność wobec
potrzeb ruchowych dzieci, brak przykładu i bierność rodzicielska.318 W pogoni za pie-
niądzem rodzice poświęcają dzieciom coraz mniej czasu, a w szkole z powodów finan-
sowych zlikwidowano wiele kółek zainteresowań, które skupiały dzieci i pozwalały się
rozwijać w różnych zakresach osobowości. Likwidacja zajęć pozalekcyjnych w szkole
ma niekorzystny wpływ na wszystkie dzieci, ale w szczególności odczuwalne jest to na
wsi, gdzie często szkoła jest jedynym ośrodkiem kulturalnym, a zajęcia pozalekcyjne
są głównym sposobem wychowania do czasu wolnego, gdyż bezpośrednio organizują
uczniom w różnych formach czas wolny.319 Niezależnie od zmian społecznych, nawet
tych negatywnych, nadal aktualne są podstawowe funkcje rodziny: prorekreacyjna, wy-
chowawcza i kulturowa, w których występują wyraźne odniesienia do rekreacji i czasu
315. Z. Skibicki, Szkoła Turystyki Pieszej, Poznaj Świat, Wydawnictwo Skibicki, Pelplin 2006, s. 160.
317. J. Krupa, J. Biliński (red.) Turystyka w badaniach…, s. 435.
318. A. Dąbrowski, op. cit., s. 57.
319. Z. Kwieciński, Organizacja czasu wolnego dziecka wiejskiego, Warszawa 1979, s. 49.
69
wolnego. Potrzeby psychiczne miłości, zrozumienia, przebywania razem są spełniane
w ramach czasu wolnego i zajęć rekreacyjnych podejmowanych wspólnie, zabaw, wycie-
czek, spacerów, ale także podczas wspólnych posiłków, rozmów, wymiany poglądów.320
Turystyka krajoznawcza jest jedną z ciekawszych form spędzania czasu wolnego
przez rodzinę. To dzięki niej mogą być realizowane wychowawcze i poznawcze funk-
cje turystyki, kształtujące rozwój człowieka oraz przygotowujące go do życia w społe-
czeństwie. Poznawanie kraju ojczystego, regionu, miejsca zamieszkania, jak również
gromadzenie o nim różnych wiadomości i ciekawostek jest motywem przewodnim
tego rodzaju turystyki.321 Aktywność turystyczna może być również źródłem silnych
przeżyć emocjonalnych. Jedni szukają ekscytujących doznań w parkach rozrywki na
kolejkach górskich, inni sprawdzają swoją odwagę na szlakach typu via ferrata, ubez-
pieczonych, ale eksponowanych, albo na spływach górskimi kanionami.322 Sport i tu-
rystyka, aktywność fizyczna jako element stylu życia, wplecione w naturalny sposób
w wypoczynek codzienny, w spędzanie urlopów, weekendów, w kontakty społeczne
stają się czynnikiem kulturotwórczym, a rekreacja rodzinna sprzyja tym procesom.323
Przez wychowanie do rekreacji fizycznej należy rozumieć działania zorientowane
zarówno na dziś, jak i przygotowanie do następnych faz życia. Można to definio-
wać jako system działań pedagogicznych mających na celu wyrobienie pozytywnej,
otwartej postawy wobec kultury fizycznej, wyposażenie człowieka w odpowiednie
wiadomości i umiejętności pozwalające na udział w sporcie, rekreacji ruchowej, tury-
styce, niezależnie od wieku i w różnych sytuacjach. Wychowanie do rekreacji rucho-
wej jest procesem dotyczącym całego cyklu życia człowieka. Jest to popularyzowanie
wzorów, tworzenie różnorakich modeli organizowania czasu wolnego, kształtowanie
nawyków, przyzwyczajeń i postaw.324 Rekreacja i turystyka w rodzinie, w ogóle kultura
spędzania wolnego czasu, są bardzo ważnym ogniwem socjalizacji i wychowania do
rekreacji, a wzory wyniesione z domu rodzinnego pozostawiają ślad na całe życie.
Rodzina i jej członkowie są skutecznym środowiskiem socjalizacji.325
Z upływem czasu rodzina zmienia się – dojrzewają dzieci, starzeją się rodzice, co
powoduje zmianę ich funkcji i ról, w sposób istotny zmieniają się formy i treści wolne-
go czasu, a także możliwości korzystania ze sportu, rekreacji i turystyki.326
W przypadku gdy dzieci będą miały w nadmiarze wolnego czasu, który nie zostanie
odpowiednio zagospodarowany, w konsekwencji mogą wystąpić problemy wychowaw-
cze. Dzieci mogą źle definiować możliwości spędzania swojego wolnego czasu, tym sa-
mym mogą stać się ofiarą złych nawyków, popaść w nieodpowiednie, szkodzące wręcz
towarzystwo, zatracić wpajane im priorytety, a to doprowadzić może do kolejnych proble-

321. H. Borne, A. Doliński, Organizacja…, s. 17.
322. R. Winiarski, J. Zdebski, Psychologia…, s. 47.
324. J. Kubica, Wychowanie do rekreacji, [w:] Wychowanie zdrowotne i promocja zdrowia, Wyższa Szkoła
Ekonomiczna, Warszawa 2004, s. 61-62.
326. Tamże, s. 7.
70
mów, np. wagarów. Powodem braku umiejętności organizowania dzieciom zajęć przez
rodziców może być fakt, iż sami rzadko planują aktywnie swój wypoczynek. Prawdopo-
dobnie sami nigdy nie otrzymali pożądanych wzorców. Dlatego też ten aspekt oddziały-
wania wychowawczego jest najmniej rozwijany i wymaga racjonalnej reformy. Obecnie
zaobserwować można wysoki stopień braku kontroli nad dziećmi. Dorośli z konieczno-
ści wykonywania różnych obowiązków dają dzieciom sporą dowolność w doborze zajęć.
W związku z rozwojem techniki, coraz więcej czasu najmłodsi spędzają przed telewizo-
rem lub komputerem, co niekorzystnie wpływa na ich rozwój psychofizyczny. Często też
przeglądają nieodpowiednie witryny internetowe. Przez takie niedopilnowanie można
wyrządzić wiele szkód dziecku, dlatego należy być świadomym odpowiedzialności, jaka
wiąże się z rolą rodzica.
W. Demel i W. Humen rozumieją wychowanie do rekreacji jako popularyzowanie
wzorów, tworzenie różnorakich modeli organizowania czasu wolnego, kształtowanie
potrzebnych nawyków i postaw.327
Według W. Siwińskiego, wychowanie do rekreacji jest kształtowaniem stosunku jed-
nostki do ćwiczeń rekreacyjnych. Jest to popularyzowanie wartościowych wzorów czasu
wolnego, uszlachetnianie wzorów mniej wartościowych oraz niwelowanie wpływu szko-
dliwych sposobów rozrywki i odpoczynku. Łączy się ono z określonym stylem życia.
Powinno rozpocząć się równolegle z procesem wychowania, dlatego rola rodziny w tej
kwestii jest bardzo istotna. Uważa się, że wychowanie do rekreacji jest swoistym, zinte-
growanym procesem oddziaływania na jednostkę i grupę poprzez elementy wychowania
estetycznego, fizycznego i umysłowego.328 Interesujący punkt widzenia w tej kwestii pre-
zentuje Demel, nazywając je krzewieniem kultury fizycznej, kształtowaniem świadomej,
afirmatywnej, aktywnej postawy wobec własnego ciała i jego potrzeb. Jest ono uczeniem
się tego, jak poprawić naturę, zmieniać obyczaje rekreacyjne i doskonalić się.329
Biorąc pod uwagę liczne wyniki badań o relatywnie niskiej kulturze fizycznej Pola-
ków, można uznać, że najważniejszym z zadań edukacyjnych jest przygotowanie pol-
skich rodzin do pełnienia roli kulturotwórczej w procesie uczenia kultury wypoczynku
dzieci. Należy zatem wykształcić pokolenie rodziców, którzy będą mogli przekazywać
te wartości swoim dzieciom.330
Skoro istnieją mocne strony w pojęciu sportu w rodzinie, niewątpliwie występują
też jego mankamenty, do których zalicza się:
• trudności programowe
• brak odpowiednio przygotowanych kadr do prowadzenia rekreacji rodzinnej
• burzenie dotychczasowych zasad i kanonów obowiązujących w rodzinie
• małą dyspozycyjność czasową grupy rodzinnej
• niebezpieczeństwo przewagi jednostek silniejszych nad słabszymi zagrażające
wolności jednostki w kręgu rodzinnym.
327. M. Demel, W. Humen, Wprowadzenie do rekreacji fizycznej, Sport i Turystyka, Warszawa 1970.
328. W. Siwiński, Pedagogika czasu wolnego, rekreacji i turystyki, AWF, Poznań 1999.
329. M. Demel, W. Humen, op. cit., s. 114.
71
Doskonałym narzędziem wychowawczym może być wspólne rodzinne sportowanie.
Rodzina, która poddana jest wielu czynnikom destabilizacyjnym stara się odnaleźć więź
także na gruncie czasu wolnego, podczas wspólnej rekreacji. Kwestia sportu w rodzinie
poruszana jest z perspektywy całego życia człowieka i rodziny. Jest on głównie dosto-
sowany do wieku dzieci, ale nie można zapomnieć o potrzebach całej rodziny. Dlatego
też ta problematyka powinna być rozpatrywana z punktu widzenia rodziny w rozwoju
i rodziny zmieniającej się. Różne fazy rozwoju rodziny i wiek jej członków określają
takie formy zajęć ruchowych, z jakich korzysta rodzina, a więc rozpoczynając od pro-
stych zabaw, spacerów, do bardziej zorganizowanych i skomplikowanych form i spor-
tów, kończąc nawet na sporcie wykwalifikowanym. Wykorzystywane mogą być przy
tym różne formy organizacyjno-metodyczne: zajęcia spontaniczne, zespoły ćwiczeb-
ne, imprezy sportowo-rekreacyjne, wczasy sportowe, kursy, zajęcia ruchowe, zabawy
i gry we własnym zakresie. Próbowano określić podział form rodzinnego uczestnictwa
w sporcie dla wszystkich, biorąc pod uwagę różne kryteria, jak forma wspólnie zorga-
nizowana, uzupełniająca, czyli razem i oddzielnie, ale we wzajemnym porozumieniu
oraz niezależna, wtedy gdy członkowie rodziny działają bez porozumienia. Wśród zajęć
ruchowych w rodzinie można wskazać na ćwiczenia i zabawy ruchowe wykonywane
w domu w ciągu całego roku, formy rekreacji ruchowej poza domem – podczas roku
szkolnego oraz formy rekreacji ruchowej w czasie wolnym od nauki szkolnej.
Z punktu widzenia potrzeb metodycznych i wychowawczych rekreacji rodzinnej kryte-

rium jej podziału stanowi wiek dzieci:
• z małymi dziećmi do lat siedmiu
• z dziećmi w wieku szkolnym
• z nastolatkami i dorosłymi dziećmi
• w rodzinach trzypokoleniowych (dziadkowie z wnukami).
Każdy człowiek przystosowuje do swoich potrzeb odpowiednie formy rekreacji. Źró-

dła indywidualnych różnic w zachowaniach wolnoczasowych wynikają z cech naby-
tych i wrodzonych. Aktywność w czasie wolnym stymuluje przede wszystkich tempe-
rament człowieka (który jest czynnikiem dziedzicznym), z kolei czynnikiem nabytym
będzie wychowanie w określonym środowisku społecznym. Oferty form rekreacyj-
nych dla rodzin są bardzo bogate i różnorodne. O wyborze jednej z nich zadecydują
wrażenia związane z pierwszym kontaktem ze sportem dla wszystkich oraz źródła
przyjemności odczuwanej podczas jej uprawiania.
Badania, które zostały przeprowadzone przez R. Winiarskiego, dotyczące czynni-
ków wpływających na inicjację rekreacyjną, głoszą, że decydującą rolę odgrywa śro-
dowisko rodzinne, dopiero później szkolne i zawodowe. Ponadto wybór formy rekre-
acyjnej zależy od własnych zainteresowań, ciekawości oraz przeszłych kontaktów ze
sportem.331
72
Rekreacja rodzinna powinna zajmować więc ważne miejsce w życiu współcze-
snej rodziny.332 Wychowanie w kulturze fizycznej ma na celu przygotowanie do
ustawicznego uczestnictwa w niej przez stwarzanie przychylnej atmosfery w domu
rodzinnym. Jest ona wprowadzeniem w całokształt spraw kultury fizycznej, wiążą-
cych się z potrzebami różnych generacji.333 Obowiązek wychowania do rekreacji
ciąży również na szkole, organizacjach i stowarzyszeniach związanych ze „spor-
tem dla wszystkich” oraz na środkach masowego przekazu. Jednak nawet najlepiej
funkcjonujące placówki wychowawcze nie są w stanie zastąpić rodziny. Również
kadra nauczycielska czy nawet sami lekarze nie są w stanie rozwiązać problemów
bez pomocy i udziału samych rodziców. Znaczenie rodziny i grupy rówieśniczej
w kształtowaniu osobowości dziecka jest ogromne. Plastyczna psychika i mały za-
sób doświadczeń młodego człowieka sprawiają, że przyjęty w tym okresie system
wartości pozostawia trwałe ślady, wzbogaca sferę intelektualną, rozwija fizycznie,
uspołecznia, wprowadza w świat wartości moralnych i estetycznych.334 Mimo to
w dzisiejszych czasach obserwowana jest duża rozbieżność między zakładaną
a realizowaną funkcją rodziny w wychowaniu do rekreacji. Niestety, przeciętna ro-
dzina nie jest jeszcze przygotowana, by pokazywać najlepsze wzory i nawyki w za-
kresie rekreacji i wymaga pedagogizacji.335
Czas wolny osób niepełnosprawnych – niepełnosprawność
Istnieje wiele czynników utrudniających aktywny tryb życia, np. niewydolność krąże-
nia, ograniczone widzenie, upośledzona sprawność fizyczna oraz czynniki w środowi-
sku zewnętrznym człowieka, tzw. bariery architektoniczne, urbanistyczne, a przecież
każda osoba, niezależnie od stanu zdrowia, zachowuje określone dyspozycje fizycz-
ne, psychiczne i społeczne, które mobilizują do podejmowanie aktywności. Istnieje
konieczność zwrócenia uwagi, aby osoby niepełnosprawne miały możliwość działań,
wyrażania i rozwijania własnej aktywności we wszystkich strefach życia. Doznanie
inwalidztwa stanowi dla osoby nim dotkniętej cios bolesny, zaskakujący i z reguły
o skutkach nieodwracalnych. Dotychczasowe życie ulega zmianie. Trzeba pogodzić
się ze zmienionym obrazem własnego ciała z ograniczoną sprawnością i wynikają-
cymi stąd konsekwencjami, trzeba nauczyć się żyć w środowisku ludzi zdrowych.
Jednak, „aby pogodzić się” i „ nauczyć się”, trzeba uwierzyć, że inwalidztwo nie
przekreśla realnych możliwości kontynuowania życia w nowych warunkach, że nie
wszystko zostało stracone, a to co pozostało, pozwoli podjąć wysiłek dla usytuowania
siebie w otaczającym świecie i odegrania w nim określonej, użytecznej roli społecz-
nej. Droga prowadząca do odzyskania wiary w swoje możliwości nie jest łatwa, pełna
rozlicznych, często trudnych do przewidzenia i pokonania przeszkód. W ogromnej

334. A. Woźniak, Funkcje…, s. 40.
335. I. Kiełbasiewicz-Drozdowska, W. Siwiński, Teoria i metodyka…, s. 30.
73
większości przypadków konieczna jest pomoc w formie racjonalnie zorganizowanego
czasu wolnego, jak i przeprowadzonego programu rehabilitacji. Program ten powi-
nien szybko i w możliwie pełnym zakresie doprowadzić osobę sprawną inaczej do
sprawności fizycznej, psychicznej i zawodowej. Organizowane są w tym celu wyjazdy
na turnusy rehabilitacyjne, często są możliwe jedynie dzięki pomocy finansowej ze
środków Państwowego Funduszu Osób Niepełnosprawnych (PFRON).
W dostępnej literaturze spotkać można różne definicje niepełnosprawności. We-
dług Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej, osoba niepełnosprawna to osoba,
której stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ograni-
cza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności zdolność do
wykonywania pracy zawodowej, jeżeli uzyskała orzeczenie o:
• zakwalifikowaniu przez organy orzekające do jednego z trzech stopni niepełno-
sprawności (znaczny, umiarkowany lub lekki)
• całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy
• rodzaju i stopniu niepełnosprawności (dotyczy osób, które nie ukończyły 16 roku
życia).336
Definiując pojęcie osoby niepełnosprawnej, przyjmuje się, że jest to osoba o naruszo-
nej sprawności psychofizycznej, powodującej ograniczenie funkcjonalne sprawności
lub aktywności życiowej w stopniu utrudniającym pełnienie właściwych dla niej ról
społecznych.337 Zaprezentowana definicja kładzie nacisk na ograniczenia, jakie po-
woduje niepełnosprawność. Zakłada, że występowanie wszelkiego rodzaju barier jest
następstwem dysfunkcji występującej u danej jednostki.
W innej definicji znaleźć można odmienne podejście do kwestii niepełnospraw-
ności: jest to wielowymiarowe zjawisko wynikające z wzajemnych oddziaływań lu-
dzi a ich fizycznym i społecznym otoczeniem. T. Żółkowska nie postrzega niepeł-
nosprawności jako zjawiska kategoryzującego ludzi, ale jako uniwersalne ludzkie
doświadczenie, co pozwala dostrzec, że ludzie z niepełnosprawnością nie stanowią
grupy mniejszościowej. Niepełnosprawność jest tu rozumiana nie tyle jako rezultat
uszkodzenia czy stanu zdrowia, ale raczej jako wynik barier, na jakie osoba napotyka
w środowisku.338
Aktywizacja ruchowa osób niepełnosprawnych
Niezwykle istotnym jest, aby w każdym środowisku próbować rozpropagować war-

tość aktywnego spędzania czasu wolnego, próbując zmienić świadomość jednostek
i grup w tej materii.339
336. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepeł-
nosprawnych, Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92.
337. A. Cynkar, J. Stępień, Sytuacja ludzi niepełnosprawnych i stan rehabilitacji w PRL. Ekspertyza PAN,
Ossolineum, Wrocław 1984 [w:] Kawczyńska-Butrym Z.: Niepełnosprawność – specyfika pomocy spo-
łecznej, Interart, Warszawa 1996, s. 16.
338. T. Żółkowska, Niepełnosprawność – ustalenia terminologiczne i klasyfikacje niepełnosprawności [w:]
praca zbiorowa: Niepełnosprawny turysta. Poradnik dla pilotów i przewodników turystycznych, Forum
Turystyki Pomorza Zachodniego, Szczecin 2003, s. 14.
339. I. Kiełbasiewicz-Drozdowska, W. Siwiński (red.), Teoria i metodyka…, s. 44.
74
Turystyka i rekreacja niewątpliwie przyczyniają się także do podnoszenia pozio-
mu jakości życia dotkniętych chorobami czy niepełnosprawnością. Choroba, niepeł-
nosprawność rozpoznawana jest przez otoczenie jako niekorzystny fakt społeczny.
Społeczeństwo nie zawsze skłonne jest pomagać osobom chorym, niepełnospraw-
nym, gdyż nieświadomie wywołują one u innych ludzi niepokój, budzą skojarzenia, że
mógłby ich spotkać podobny los. Kontakt z osobami chorymi i cierpiącymi powoduje
często uczucie zakłopotania i bezradności. Zwykle niewiele można zrobić lub powie-
dzieć, co mogłoby im pomóc.340
Konstytucja zapewnia każdemu obywatelowi równy, nieskrępowany dostęp do
dóbr kultury, nauki, ochrony zdrowia. Dotyczy to również, a nawet przede wszystkim,
ludzi niepełnosprawnych bez względu na rodzaj dysfunkcji. Osoby niepełnosprawne
stanowią mniejszość w społeczeństwie i zapewne z tej przyczyny doznają różnych
przejawów dyskryminacji, nietolerancji, obojętności i niezrozumienia. Należy pamię-
tać, że mają one takie same potrzeby jak ludzie pełnosprawni, wymagają jednak po-
mocy w ich realizacji i pewnej opieki.341
Poczucie bliskości, akceptacji i zrozumienia wpływa korzystnie na relacje spo-
łeczne, likwidując kompleksy związane z niepełnosprawnością. Świadomość oparcia
w innych ludziach sprawia, że niektóre trudności związane z codziennym funkcjono-
waniem nie stanowią już tak wielkiego problemu. Wpływa to na zwiększenie pew-
ności siebie, wzmacnia odporność psychiczną, integruje oraz chroni osoby niepeł-
nosprawne przed poczuciem osamotnienia. Człowiek z niepełnosprawnością może
aktywnie żyć tylko w społeczności, to znaczy wśród ludzi, dla których jego życie ma
sens i którzy są dla niego ważni, dla których chce coś robić.342
Niepełnosprawność dotyka różnych ludzi – o odmiennych właściwościach fizycz-
nych i psychicznych. Także wielkość kalectwa bywa różnorodna. Nie bez znacze-
nia jest również okres życia człowieka, w którym dochodzi do dysfunkcji organizmu.
Wszystkie te czynniki istotnie wpływają na zachowanie się osoby niepełnosprawnej
i często zasadniczo modyfikują przebieg reagowania na zaistniałe kalectwo. Dlatego
praca z osobami niepełnosprawnymi nigdy nie ma charakteru rutynowego i schema-
tycznego. Zawsze przed podjęciem procesu usprawnienia należy dokładnie poznać
osobę, do której będą kierowane oddziaływania rehabilitacyjne.343
W podejściu zaproponowanym w ICF używa się terminu niepełnosprawność (di-
sability) w celu oznaczenia wielowymiarowego zjawiska wynikającego z wzajemnych
oddziaływań ludzi a ich fizycznym i społecznym otoczeniem. Nie postrzega się niepeł-
nosprawności jako zjawiska kategoryzującego ludzi, ale jako uniwersalne ludzkie do-
świadczenie. Na ten sam aspekt niepełnosprawności zwraca uwagę definicja przyjęta
340. Z. Polak, Z. Bartkowicz (red.), Wsparcie społeczne w rehabilitacji i resocjalizacji, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2004, s. 11.
341. F. Midura, J. Żbikowski (red.), Krajoznawstwo i turystyka osób niepełnosprawnych, PWSZ im. Papieża
Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 2005, s. 75-76.
342. M. Flanczewska-Wolny (red.), Jakość życia w niepełnosprawności. Mity a rzeczywistość, Impuls,
Kraków 2007, s. 97.
343. S. Kowalik, Psychologia rehabilitacji, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 43.
75
przez kraje Unii Europejskiej: osoba niepełnosprawna jest jednostką w pełni swych
praw, znajdującą się w sytuacji upośledzającej ją, stworzonej przez bariery środowi-
skowe, ekonomiczne i społeczne, których nie może tak jak inni ludzie przezwyciężyć
wskutek występujących w niej uszkodzeń.344
Nowa koncepcja niepełnosprawności wpłynęła na wypracowanie strategii społecz-
no-politycznej, której celem jest tworzenie społeczeństwa otwartego i dostępnego dla
wszystkich. Koncepcja dotyczy wielu dziedzin i oparta jest na pojęciu prawa i po-
szanowania różnic indywidualnych. Stała się podstawą do wypracowania modelu
równych szans dla osób z niepełnosprawnością, obejmującego wszystkie ważne ob-
szary życia: edukację, pracę, zabezpieczenie socjalne, usługi, mieszkalnictwo, czas
wolny itp. Zgodnie z nową strategią kładzie się duży nacisk na likwidację przejawów
i praktyk dyskryminacyjnych oraz odejście od marginalizacji środowiska osób z nie-
pełnosprawnością.345
W procesie aktywizowania osób z niepełnosprawnością ważną rolę odgrywa sport,
wychowanie fizyczne, rekreacja ruchowa, turystyka oraz inne formy działalności ru-
chowej. Ruch i ukierunkowana działalność sportowa są nieodłącznymi elementami
optymalnego stylu życia każdego człowieka z uszczerbkiem na zdrowiu. Dlatego też
powinny być one podejmowane w czasie wolnym przez osoby z niepełnosprawnością
w różnym wieku, przy czym społeczeństwo, państwo, rząd i organizacje pozarządo-
we powinny pomagać w tworzeniu odpowiednich ku temu warunków.346
Ludzie zdrowi mogą ze wszystkiego korzystać w pełnym zakresie, przynajmniej
teoretycznie. Tylko brak czasu i odpowiedniej motywacji stoi na przeszkodzie wzbo-
gacania własnego życia o nowe doświadczenia związane z funkcjonowaniem w cią-
gle nowych, stymulujących momentach. Jedno jest pewne: ludzie zdrowi posiadają
większą swobodę wyboru najbardziej odpowiedniej aktywizacji ruchowej. Osoby nie-
pełnosprawne ograniczone są co do możliwości wyboru form często niedostępnych
obiektywnie. Kolejne utrudnienia stwarzają bariery społeczne, przebywanie w sytu-
acjach specyficznych, związanych z procesem leczenia i rehabilitacją.347
Pojęcie „rewalidacja” pochodzi od łacińskiego słowa validus, które oznacza zdro-
wy, silny. Zatem rewalidacja może oznaczać powrót do zdrowia poprzez zdobywanie
i wzmacnianie siły fizycznej adekwatnie do możliwości danej osoby.348
Podkreślając rehabilitacyjną i rewalidacyjną rolę tego sposobu spędzania wolne-
go czasu, zwraca się uwagę na możliwość idealnego połączenia przyjemnego z po-
żytecznym: osoby niepełnosprawne, uczestnicząc w różnorodnych imprezach tury-
stycznych, nie tylko dobrze się bawią i aktywnie spędzają wolny czas, ale również na
344. T. Żółkowska, Niepełnosprawność – ustalenia…, s. 14.

345. T. Żółkowska, Niepełnosprawność – ustalenia…, s. 22.
346. J. Labudová, Rekreacja ruchowa osób z niepełnosprawnością [w:] S. Kowalik (red.), Kultura fizyczna
osób z niepełnosprawnością, GWP, Gdańsk 2009, s. 335.
347. S. Kowalik, Psychologia…, s. 58.
348. L. Bobula-Krzemień, Górska turystyka jeździecka w procesie rewalidacji dzieci z dysfunkcją wzroku
[w:] Społeczne i organizacyjne aspekty aktywności turystyczno-rekreacyjnej osób niepełnosprawnych,
PTTK, Warszawa 2005, s. 52.
76
tej płaszczyźnie mają szansę poczuć się pełnoprawnymi członkami społeczeństwa,
a ponadto swoim zachowaniem, ukazaniem faktu, że potrafią sobie radzić nawet
w najtrudniejszych warunkach, likwidują bariery mentalne, przełamują nieufność,
opory i uprzedzenia towarzyszące wciąż jeszcze pozostałej części społeczności.349
W życiu osób niepełnosprawnych turystyka jest ważnym elementem rehabilitacji
medycznej (zwiększa wydolność organizmu, przywraca sprawność, a w przypadku
zmian nieodwracalnych – sprzyja wykształceniu funkcji zastępczych, zmniejsza nie-
korzystne skutki ograniczonej aktywności ruchowej), tym bardziej atrakcyjnym, że
znacznie efektywniejszym i przyjemniejszym od monotonnych ćwiczeń w sali. Nieba-
gatelny jest też wpływ doświadczeń i przeżyć turystycznych na ogólną kondycję psy-
chofizyczną niepełnosprawnych. Turystyka znacząco poprawia ich samopoczucie:
przywraca wiarę we własne siły, podnosi samoocenę, łagodzi stresy, pomaga odzy-
skać równowagę emocjonalną.350 Wycieczki turystyczne są dla osób niepełnospraw-
nych okazją do nawiązania innych jakościowo kontaktów interpersonalnych – na co
zwracają uwagę J. Zdebski i A. Gordon. Są one nacechowane specyfiką sytuacji,
w której zachodzą, czyli pozytywnym stanem emocjonalnym, poczuciem ożywienia,
dobrego nastroju. Relacje z drugą osobą mogą charakteryzować się więc większą
otwartością. Osoby, które poznały się w trakcie wspólnego wyjazdu mogą uczestni-
czyć w tworzeniu planów kolejnych turystycznych przedsięwzięć.351 Bez wątpienia
turystyka stała się jednym ze środków w procesie rewalidacji i integracji osób niepeł-
nosprawnych ze społeczeństwem. Pozwoliła ukazać wszystkim, że osoby niepełno-
sprawne również potrafią radzić sobie w życiu, by nie czuć się jak uciążliwy balast dla
pozostałych.352
Turystyka jest istotnym elementem życia osób niepełnosprawnych, realizuje bo-
wiem cele:
• lecznicze – może być kontynuacją leczenia a także formą usprawniania
• biologiczne – ogranicza biologiczne skutki starzenia się organizmu
• anatomiczno-fizjologiczny – aktywność turystyczna poprawia ogólne funkcje or-
ganizmu, leczenie ruchem wzmacnia mięśnie, ścięgna i stawy, poprawia kondy-
cję, zwiększając możliwości ruchowe osoby kalekiej
• higieniczno-zdrowotne – wpływa motywująco podczas wykonywania codziennych
ćwiczeń rehabilitacyjnychm, wzmacnia nie tylko ciało, ale również psychikę
• wychowawczo-psychologiczny – turystyka wpływa na kształtowanie się właści-
wej postawy wobec siebie jak i otoczenia
• społeczne – wpływa na tworzenie pozytywnych relacji społecznych, integruje
i uczy właściwych reakcji.
349. A. Bieganowska, Teoretyczny kontekst roli turystyki osób niepełnosprawnych w procesie kształtowania
postaw społecznych [w:] Społeczne i organizacyjne aspekty aktywności turystyczno-rekreacyjnej osób
niepełnosprawnych, PTTK, Warszawa 2005, s. 14.
350. A. Stasiak (red.), Rola turystyki i krajoznawstwa w życiu osób niepełnosprawnych, PTTK Kraj, Warsza-
wa 2008, s. 7.
351. F. Midura, J. Żbikowski (red.), Krajoznawstwo i turystyka…, s. 13-14.
352. M. Maśliński, Krajoznawcze przygotowanie do życia, promocja krajoznawstwa w turystyce osób niepeł-
nosprawnych [w:] Społeczne i organizacyjne aspekty aktywności turystyczno-rekreacyjnej osób niepeł-
nosprawnych, PTTK, Warszawa 2005, s. 33.
77
Turystyka ludzi niepełnosprawnych różni się od turystyki powszechnej tym, że pro-
wadzona być musi w ścisłej konsultacji z lekarzem. Uprawiających należy strzec nie
tylko przed wypadkami, ale również przed przeciążeniami, nadmiernym zmęczeniem,
co przy niskim zwykle poziomie wydolności fizycznej ludzi niepełnosprawnych, pro-
wadzących w większości mało ruchliwy tryb życia, może nastąpić nawet po wykona-
niu niewielkiego wysiłku fizycznego.353
Aktywność turystyczna zwiększa odporność na negatywne reakcje otoczenia i uła-
twia kontaktowanie się ze środowiskiem. Uprawianie turystyki, a szczególnie turystyki
kwalifikowanej, umożliwia osobom niepełnosprawnym nawiązywanie wartościowych
kontaktów interpersonalnych (znajomości, koleżeństwo, przyjaźnie itp.) w obrębie
grupy i zbiorowości inwalidów. Poza tym stanowi ona dobrą płaszczyznę kontaktów
z ludźmi pełnosprawnymi.354 Wspólne przebywanie osób niepełnosprawnych ze zdro-
wymi na imprezach krajoznawczo-turystycznych wpływa na uczenie się wzajemnego
szacunku, tolerancji i kultury osobistej.355 W większości przypadków nic nie stoi na
przeszkodzie, by osoby niepełnosprawne uprawiały te same formy turystyki co osoby
w pełni sprawne. Niemniej jednak, z różnych względów (np. wysokich kosztów, ko-
nieczności specjalnej organizacji, zwiększonego wysiłku fizycznego), niektóre sposo-
by podróżowania są zdecydowanie rzadziej wybierane przez niepełnosprawnych.356
Ważnymi elementami w organizacji turystyki osób niepełnosprawnych są: większy
nakład pracy organizacyjnej, specjalistyczny personel, dostosowanie infrastruktury
turystycznej, likwidacja barier architektonicznych w obiektach turystycznych i spor-
towych oraz w środkach transportu, wprowadzenie tematyki turystyki i sportu osób
niepełnosprawnych do szkoleń przewodników turystycznych, organizatorów turystyki,
nauczycieli. Niezwykle ważne jest także tworzenie warunków prawno-finansowych.
Z jednej strony, mogłyby one ułatwić osobom niepełnosprawnym udział w turystyce,
a z drugiej strony, mogłyby stać się przyczyną wzrostu zainteresowania organizatorów
tym segmentem rynku. Informacje o dostępności dla osób niepełnosprawnych obiek-
tów turystycznych i sportowych należy umieszczać w przewodnikach turystycznych,
folderach, mapach, komunikatach o imprezach, w większym zakresie prowadzić ba-
dania naukowe na temat rekreacji, turystyki i sportu osób niepełnosprawnych.357
Turystyka osób z dysfunkcją wzroku
W zależności od występującej dysfunkcji wyodrębnia się różne rodzaje niepełno-

sprawności. Jedną z grup osób niepełnosprawnych są osoby niewidome i słabo wi-
353. T. Łobożewicz, Turystyka ludzi niepełnosprawnych – wiadomości ogólne [w:] T. Łobożewicz (red.), Tury-
styka ludzi niepełnosprawnych, Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, Warszawa 1991, s. 20.
354. D. Walentynowicz, Rola turystyki w życiu osób niepełnosprawnych w warunkach jednoczącej się Euro-
py [w:] A. Stasiak (red.), Rola turystyki i krajoznawstwa w życiu osób niepełnosprawnych, PTTK Kraj,
355. M. Maśliński, Krajoznawcze przygotowanie…, s. 34.
356. D. Walentynowicz, Rola turystyki…, s. 29.
357. F. Midura, J. Żbikowski (red.), Krajoznawstwo i turystyka…, s. 81-102.
78
dzące. Brak lub utrata wzroku uważana jest wśród nieszczęść, jakie mogą dotknąć
człowieka za bardzo dotkliwe. Stanowi niezwykłe utrudnienie w poznawaniu otacza-
jącego środowiska.358
Mówiąc o turystyce, wśród tej grupy warto pamiętać, że środowisko samych niewi-
domych nie stawia turystyki najwyżej jako formy rehabilitacji. Wcale niełatwo jest na-
mówić niewidomego do podjęcia trudu uczestniczenia w imprezie turystycznej.359 Dla
wielu osób z dysfunkcją wzroku dużym wysiłkiem jest przekroczenie progu własnego
domu, gdyż towarzyszy temu obawa napotkania licznych barier. Zatem nie trudno
sobie wyobrazić strach przed wyruszeniem w nieznane dotąd tereny i poznaniem
nowych miejsc. Warto jednak przełamać strach i podjąć aktywność turystyczną, bo
wypływa z niej wiele korzyści. Turystyka usprawnia organizm, zaspokaja potrzebę
ruchu, przyczynia się do likwidacji zaburzeń w układzie motorycznym, rozwija orienta-
cję przestrzenną w zakresie poruszania się w poznawanym terenie. Wpływa także na
sferę psychiczną niewidomych i słabo widzących, ponieważ pozwala na akceptację
swojej niepełnosprawności, pobudza wyobraźnię, umożliwia rozwijanie zaintereso-
wań, pozwala na zdobycie nowych doświadczeń, uczy samodzielności i dyscypliny,
zaspokaja potrzebę współpracy i współdziałania, wyrabia poczucie bezpieczeństwa
w nieznanym środowisku, daje wiarę we własne siły, uczy odpowiedzialności, umoż-
liwia poznanie tego, co wcześniej nie było osiągalne.360
Stopień trudności poruszania się po szlaku przed inwalidę wzroku jest zbliżony
do trudności, na jakie napotyka widzący turysta bez latarki w czasie rajdu nocnego.
Jednak pomoc widzącego przewodnika sprawia, że czas pokonywania szlaku przez
inwalidę wzroku jest krótszy niż pełnosprawnego turysty nocą.361 Niewidomemu na
pewno łatwiej przychodzi zgodne kręcenie pedałami czy równe wiosłowanie niż po-
konywanie kamienistych i stromych ścieżek górskich. Korzystając z kajaku i roweru,
można osiągnąć większą prędkość niż w czasie marszu i biegu. Fakt ten stanowi
pewną formę wyzwolenia się z narzuconej przez inwalidztwo ostrożności w porusza-
niu się.362 Pozostaje dla osób niewidomych problem wyobrażenia sobie najciekaw-
szych obiektów architektonicznych, pomników czy przedmiotów-symboli, np. korona
brytyjska czy Wieża Eiffla. Przemysł turystyczny na Zachodzie rozwiązuje ten pro-
blem świadomie czy przypadkowo przy pomocy breloczków będących sprawdzalną
dotykiem miniaturą wspomnianych przedmiotów czy budowli. Nasz przemysł nasta-
wiony na turystę zaczyna doganiać zagranicę.363
358. L. Bobula-Krzemień, Górska turystyka…, s. 52.

359. A. Szczuciński, Turystyka i krajoznawstwo w środowisku niewidomych [w:] T. Łobożewicz (red.), Tury-
styka ludzi niepełnosprawnych, Centralny Ośrodek Informacji Turystycznej, Warszawa 1991, s. 87.
360. M. Ziemniak, Aktywizacja turystyczna niepełnosprawnej młodzieży z dysfunkcją narządu wzroku [w:]
A. Stasiak (red.), Rola turystyki i krajoznawstwa w życiu osób niepełnosprawnych, PTTK Kraj, Warsza-
wa 2008, s. 204.
361. A. Szczuciński, Turystyka i krajoznawstwo…, s. 94.
362. Tamże, s. 96.
363. A. Szczuciński, Przygotowanie psychologiczno-motoryczne i możliwości organizacyjne osób niepeł-
nosprawnych oraz organizacji skupiających osoby o specjalnych potrzebach do udziału w ruchu tury-
stycznym [w:] Społeczne i organizacyjne aspekty aktywności turystyczno-rekreacyjnej osób niepełno-
sprawnych, PTTK, Warszawa 2005, s. 23.
79
Jak pisze Kowalik, bezpośrednio osobowością ludzi niepełnosprawnych zajmował
się tylko Alfred Adler. Starał się on wykazać, że niezależnie od rodzaju uszkodze-
nia ciała osoby niepełnosprawne doświadczają kompleksu niższości, który starają
się skompensować poprzez zdobycie wyjątkowo wysokiej sprawności w wybranej
dziedzinie życia. Niezależnie od wiarygodności tego stwierdzenia koncepcja Adlera
zwróciła uwagę na znaczenie samooceny osób niepełnosprawnych w procesie przy-
stosowania do warunków życia.364
W praktyce rehabilitacyjnej często proponuje się osobom niepełnosprawnym an-
gażowanie się w życie religijne, wzbogacanie wiedzy nie po to, aby znaleźć zatrud-
nienie, lecz w celu dogłębnego poznania jakiejś dyscypliny nauki, zainteresowanie
się uprawianiem konkretnego działu sztuki. Każdy rodzaj aktywizacji kulturowej jest
pożądany, gdyż chroni osoby niepełnosprawne przed utratą sensu życia, wzbogaca
ich życie wewnętrzne, zapobiega degradacji psychicznej i chroni przed nadmierną
koncentracją na posiadanej dysfunkcjonalności, a więc przynosi ulgę w doświadcza-
niu negatywnych przeżyć.365
W społecznej opinii brak lub utratę wzroku uważa się za jedno z największych
nieszczęść, jakie mogą dotknąć człowieka, gdyż jest ono przyczyną znacznego zu-
bożenia i ogromnych trudności w procesie poznawczym. Skutki braku zmysłu wzroku
są uzależnione od wieku osoby w momencie utraty wzroku, a także od tego, czy
nastąpiło to w sposób gwałtowny, nagły, czy też był to proces postępujący powoli,
stopniowo.366
Istotną rolę ogrywać może turystyka. Osobiste przeżycia prowokują osobę kaleką
do chęci zwiększenia aktywności fizycznej, a także wykazania się własną inicjatywą.
Obecne dysfunkcje nie przeszkadzają w pragnieniu pokonywania przeszkód, mobi-
lizują wręcz do radzenia sobie z napotkanymi trudnościami. Człowiek stara się sa-
modzielnie stawiać czoła zadaniom, ucząc się jednocześnie zaradności, wzmacnia
organizm wysiłkami, wytrwale dążąc do osiągnięcia wyznaczonego sobie celu. Cza-
sem jednak pomimo największych starań gaśnie zapał i wzrasta rozdrażnienie, kiedy
traktuje się osoby niepełnosprawne jako te gorsze bądź nawet kierowane są w ich
stronę złośliwe i przykre komentarze dotyczące upośledzenia. Wygląda na to, że ja-
kaś część społeczeństwa wciąż nie rozumie, czym jest kalectwo i jak wobec niego się
zachować. Zdarza się też, że człowiek zdrowy traktuje osobę niepełnosprawną z li-
tością, zupełnie nie mając złych zamiarów. Takie zachowanie nie wpływa pozytywnie
na poczucie własnej wartości osoby z jakąkolwiek dysfunkcją organizmu i utwierdzać
ją może w świadomości wiecznego ograniczenia.
Specjalnie dla niepełnosprawnych dzieci organizowane są olimpiady, które włą-
czają elementy społeczne do rehabilitacji ruchowej. Dzieci niepełnosprawne umy-
słowo mogą odzyskać szacunek społeczny, dowartościować się, doświadczyć takich

365. Tamże, s. 147.
366. L. Bobula-Krzemień, Górska turystyka…, s. 52.
80
samych przeżyć sportowych, jakie są dostępne dla dzieci zdrowych. Dla niepełno-
sprawnych osób dorosłych została przygotowana oferta uczestnictwa w sporcie i tu-
rystyce kwalifikowanej. W zależności od rodzaju niepełnosprawności i własnych za-
miłowań można uprawiać rekreacyjnie lub wyczynowo różne konkurencje sportowe:
pływanie, lekkoatletykę, narciarstwo, lotniarstwo, taniec sportowy, tenis itd.367
Prawa człowieka mają charakter uniwersalny i bez żadnych zastrzeżeń przysługują
również osobom z niepełnosprawnością. Wszelka dyskryminacja tych osób stanowi na-
ruszenie praw człowieka. Ludziom niepełnosprawnym należy zagwarantować równość
szans, eliminując bariery finansowe, fizyczne, socjalne czy psychologiczne, które mogą
zniechęcić ich do włączania się w życie społeczne lub wręcz blokować taką możliwość.
W Polsce uchwałą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przyjęto w 1997 roku Kartę Praw
Osób Niepełnosprawnych, która zawiera postulaty osób z niepełnosprawnością, jak
również uwzględnia ich specyficzne potrzeby wynikające z niepełnosprawności. Punkt
dziesiąty tego dokumentu mówi o prawie osób niepełnosprawnych do pełnego uczest-
nictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz
w rekreacji i turystyce, odpowiednio do zainteresowań i potrzeb.368
Wiedza naukowa na temat rekreacji ruchowej osób niepełnosprawnych jest ciągle
uboga. Najwięcej przeprowadzonych badań dotyczyło rekreacji niepełnosprawnych
umysłowo. Znacznie mniej wiadomo o rekreacji ruchowej osób z uszkodzonym na-
rządem ruchu, niewidomych bądź niesłyszących oraz osób w starszym wieku. Dalszy
rozwój badań w tych dziedzinach warunkuje szersze wprowadzenie rekreacji rucho-
wej do programu rehabilitacji osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności.369
Powszechnym zjawiskiem jest niedocenianie możliwości inwalidy przez środo-
wisko, rodzinę i inne grupy społeczne, dotyczy ono możliwości ich kształcenia się,
zdolności wykonywania zawodu, radzenia sobie w czasie wolnym od pracy, a także
aktywnego udziału w życiu. Postawy takie powodują u osób niepełnosprawnych ob-
niżone poczucie własnej wartości i pogłębiają istniejące już niekorzystne zmiany, co
w konsekwencji utrudnia lub niweczy wyniki rehabilitacji oraz aktywne uczestnictwo
w szeroko rozumianej rekreacji. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO 1959 r.), oma-
wiając to zagadnienie w odniesieniu do chorych psychicznie, stwierdza, że posta-
wy te wahają się „od całkowitego niedostrzegania, że są oni w ogóle poszkodowani
i przyjęcia ich bez zastrzeżeń jako członków społeczeństwa, aż do zupełnego odtrą-
cenia, gdyż nie mieszczą się w normie. Pomiędzy tymi postawami skrajnymi można
znaleźć postawy czci, tolerancji, litości, rozbawienia, chorobliwej ciekawości, obawy,
strachu, uprzedzenia, odrazy i wrogości.”370

368. A. Nadolska, M. Wilski, Etyczne aspekty aktywizacji ruchowej osób niepełnosprawnych [w:] S. Kowalik
(red.), Kultura fizyczna osób z niepełnosprawnością, GWP, Gdańsk 2009, s. 217.
369. J. Labudová, Rekreacja ruchowa…, s. 352.
370. Światowa Organizacja Zdrowia , 1959.
81
PODŁOŻE POSTAW PROZDROWOTNYCH
Zdrowie w relacji do innych wartości
Słowo zdrowie pochodzi od przymiotnika zdrowy, który występuje w polszczyź

nie od samego początku. Jest to wyraz odziedziczony z języka prasłowiańskiego,
w którym miał postać *sъdorvъ, co z kolei pochodzi z praindoeuropejskiej formy
*sŭ-doruo- o znaczeniu „z dobrego drewna”. Pierwotnie zatem wyraz ten odnosił
się do przedmiotów drewnianych, następnie zaś występował w znaczeniu „pełen
sił, krzepki, niechory, zdrowy” w odniesieniu do ludzi i zwierząt. Do rdzenia zdrow-
została dodana końcówka -e, co spowodowało włączenie go do odmiany rzeczow-
nikowej.371
Zdrowie miało również swoje odzwierciedlenie w greckiej mitologii. Personifika
cją pojęcia zdrowie jest grecka bogini Hygeida, która według różnych źródeł, była
żoną, siostrą lub córką Asklepiosa, pierwszego legendarnego lekarza greckiego
(ok. XII w. p.n.e.). Mity o Hygei i Asklepiosie symbolizują dwa nurty w medycynie, któ-
re istnieją w dziejach od zamierzchłych czasów. Hygeia symbolizuje cnoty zdrowego
życia, w pięknym otoczeniu, ideał „zdrowy duch w zdrowym ciele”, wiarę w to, że czło
wiek może być zdrowy, jeśli żyje zgodnie z rozumem. Od jej imienia pochodzi nazwa
higieny – dziedziny naukowej zajmującej się profilaktyką chorób oraz zachowaniem
zdrowia. Asklepios natomiast jest reprezentantem nurtu medycyny naprawczej i za-
dań lekarza koncentrujących się przede wszystkim na leczeniu chorób, a tym samym
na przywracaniu zdrowia.372
„Zdrowie” należy do pojęć abstrakcyjnych, bardzo trudnych do zdefiniowania.
Doliczono się ponad 300 definicji zdrowia, co wskazuje, że każda kolejna nie jest
zadowalająca.
371. http://www.poradniajezykowa.us.edu.pl/
372. A. Magowska, Hygeia – jej symbolika i wizerunek [w:] Problemy Higieny i Epidemiologii, nr 2, s. 101-107.
82
Istnieje wiele różnorodnych podejść do definiowania terminu zdrowia z punktu
widzenia edukacji zdrowotnej. Na uwagę zasługuje podział zarówno na jego defini-
cje profesjonalne, jak i powszechne (potoczne). Rozbieżności między rozumieniem
zdrowia przez profesjonalistów, w tym także edukatorów zdrowia, oraz pojmowaniem
i doświadczeniem zdrowia przez jednostki edukowane mogą oddziaływać na realiza-
cję programów edukacji zdrowotnej i ich skuteczność.373
Jednym z najczęściej cytowanych i przywoływanych pojęć zdrowia jest definicja
zaproponowana w 1947 r. przez Światową Organizację Zdrowia, zgodnie z którą
zdrowie: „stanowi stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecz-
nego, a nie tylko braku choroby lub kalectwa i niepełnosprawności”.374 Definicja zdro-
wia zaproponowana przez Światową Organizację Zdrowia została uznana za rozsze-
rzoną w stosunku do somatycznego podejścia, ponieważ:
• potwierdziła wielopoziomowe traktowanie zdrowia, pojmowanego szerzej
w zestawieniu z somatycznym podejściem, analizowanego obiektywnie, np. za
pomocą pomiarów i testów laboratoryjnych
• położyła nacisk na konieczność interdyscyplinarnego pojmowania i badania
determinantów zdrowia
• uzasadniła socjalny kontekst życia, co umożliwiło badanie zdrowia w katego-
riach jakościowych
• wskazała na pozytywny charakter zdrowia jednostki
• zaaprobowała perspektywę kształtowania zdrowia przez samego człowieka.375
Obecnie zarzuca się tej definicji, że jest zbyt idealistyczna i, co jest często podkre
ślane ma wiele wad, do których można zaliczyć376:
• traktowanie zdrowia jako „dobrostanu” (well-being), który został sprecyzowany,
jednakże tak naprawdę nie wiadomo, co oznacza, czyli tłumaczenie nieznanego
przez nieznane
• przedstawianie zdrowia w sposób statyczny, a nie dynamiczny
• sprowadzanie zdrowia do stanu idealnego, którego z reguły niemal niemożliwym
jest osiągnąć
• przesadzoną ogólnikowość, przez co jest bezużyteczna w aspekcie np. etiologicz
nym bądź też terapeutycznym
• wyeliminowanie możliwości jednoznacznego objaśnienia zdrowia: nie wiadomo
bowiem, gdzie się ono zaczyna, a gdzie kończy
• brak wyposażenia naukowców w przyrządy, tzn. uniemożliwienie wykorzystania
operacyjnych technik pomiaru zdrowia.
Mimo tych zastrzeżeń definicja zdrowia zaproponowana przez Światową Organiza
cję Zdrowia jest nadal najczęściej cytowana na całym świecie. Zainicjowała licz-
ne próby formułowania pozytywnych definicji zdrowia. Według Demela, zdrowie
to: „poziom sprawności funkcji ustrojowych w stosunku do środowiska oraz sztuka
373. B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 2007, s. 17.
374. Światowa Organizacja Zdrowia, 2001.
375. V. Korporowicz, Promocja zdrowia. Kształtowanie przyszłości, SGH, Warszawa 2008, s. 14-15.
376. Tamże, s. 14-15.
83
panowania nad własnym ciałem i psychiką. Tak rozumiane zdrowie podlega rozwo-
jowi jakościowemu i ilościowemu. Można je rozłożyć na elementy i mierzyć.” Kilbo-
urne i Sille uważali natomiast, że zdrowie jest „pojęciem względnym, charakteryzu-
jącym stopień, w jakim poszczególna jednostka, w warunkach określonych przez
czynniki genetyczne oraz jej środowisko fizyczne i kulturowe, może skutecznie
działać.”377 Jeszcze inaczej zdrowie definiowały Irena Heszen-Niejodek i Annabel
K. Broome, dla których jest to „dostępna energia, ogólna zdolność do sprostania
wymaganiom i osiągnięcia celów życiowych przy jednoczesnym uchronieniu się od
chronicznego braku równowagi. Zdrowie przez nie rozumiane jest jako poziom kon-
cepcji życiowej jednostki.”378
Słońska i Misiura zdrowiem nazywały „poddającą się zmianom zdolność człowie-
ka, zarówno do osiągania pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych
możliwości, jak i reagowania na wyzwanie środowiska.”379
Rozumienie zdrowia w ujęciu socjalnym zostało zaproponowane w dokumencie
„Zdrowie dla wszystkich w 2000 roku”, w którym stwierdzono, iż zdrowie jest to:
• wartość, dzięki której jednostka lub grupa jest w stanie realizować swoje aspira-
cje, oraz potrzebę osiągania satysfakcji oraz zmieniać środowisko
• zasób społeczeństwa (inaczej bogactwo), gwarantujący jego rozwój zarów-
no ekonomiczny, jak i społeczny, (ponieważ tylko zdrowie społeczeństwa jest
w stanie tworzyć dobra materialne i kulturowe), rozwijanie się oraz osiąganie
odpowiedniej długości życia
• środek do osiągnięcia lepszej jakości życia
• koncepcja eksponująca korzyści płynące z „bycia zdrowym” w miejsce negatyw
nych konsekwencji choroby380.
Biorąc pod uwagę powyższe rozważania, można wysunąć następujące wnioski.
Zdrowie nie jest stanem danym permanentnie, wobec tego należy je zdobywać tak
jak zdobywa się wiedzę, zawód, a także dobra materialne. Posiadanie prawidłowe-
go stanu zdrowia zwiększa szansę na osiągnięcie sukcesu w życiu, w tym sukce-
su materialnego (gdyż sprawny człowiek ma znacznie większe szanse na zdobycie
satysfakcjonującej go pracy niż człowiek chory). W parze z przedłużeniem trwania
czasu życia ludzkiego powinna iść jego jakość. Aby było to możliwe, należy możliwie
wcześnie „zainwestować” w zdrowie oraz sprawność381.
Stan zdrowia uwarunkowany jest zdrowiem fizycznym odnoszącym się do ciała,
biologicznego funkcjonowania organizmu i jego poszczególnych układów, może z jed
nej strony oznaczać prawidłową ich funkcję, z drugiej zaś właściwy poziom wydolno
377. M. Demel, Pedagogika zdrowia, WSiP, Warszawa 1980, s. 100.

378. I. Heszen-Niejodek, A. K. Broome, Rozwój zastosowań psychologii do obszaru zdrowia i choroby
[w:] Przegląd Psychologiczny, 1991, nr 1, s. 73.
379. Z . Słońska, M. Misiura, Promocja zdrowia. Słownik podstawowych terminów. Zakład Promocji Zdrowia.
Instytut Kardiologii. Warszawa 1993, s. 68.
380. V. Korporowicz, Promocja zdrowia …, op. cit., s. 16.
381. B . Woynarowska, Zdrowie, edukacja do zdrowia, promocja zdrowia. Kształtowanie się stylu życia i za-
chowań zdrowotnych. Czyli jak można zmienić styl życia i zachowania zdrowotne? [w: ] A. Jaczewski
(red.), Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania cz. II, WSiP, Warszawa 1998, s. 108.
84
ści fizycznej i sprawności oraz zdolność do wykonywania powszednich czynności bez
nadmiernego uczucia zmęczenia.
Znacznie trudniej jest zdefiniować zdrowie psychiczne, pośród którego można
wyróżnić dwa jego składniki382:
• poznawczy, czyli zdrowie umysłowe (mentalne), inaczej mówiąc, zdolność do
spójnego, jasnego myślenia, uczenia się oraz realizacji swego intelektualnego
potencjału
• afektywny, czyli zdrowie emocjonalne, to zdolność do panowania nad emocja-
mi (lęk, radość, złość, żal), a także rozpoznawania ich i okazywania w sposób
właściwy do danej sytuacji, zapewniający poczucie komfortu i akceptowany spo-
łecznie oraz umiejętność radzenia sobie z lękami, trudnościami, napięciem, stre-
sem, a nawet depresją.
Zdrowie społeczne, podobnie jak zdrowie psychiczne, jest terminem złożonym i róż-
nie definiowanym. Może oznaczać niezależność jako cechę osób dojrzałych społecz-
nie, a także akceptowanie odpowiedzialności za siebie i innych. Pod tym pojęciem
kryje się również zdolność do utrzymywania dobrych stosunków interpersonalnych
i współpracy z innymi ludźmi.383
Jeszcze bardziej wieloznacznie rozumianym rodzajem zdrowia jest zdrowie du
chowe. Kłopoty z jego definiowaniem zaczynają się już w nawiązaniu do terminów
„duchowy” i „duchowość”. Wolno zatem przyjąć, iż zdrowie duchowe, najogólniej
rzecz biorąc, obejmuje doświadczenie wewnętrznego spokoju i zgody z samym sobą
oraz rozpoznawanie i wdrażanie w życie zasad i przekonań religijnych lub moralnych.
Rozumienie tego zależy więc od wiary, stosunku ludzi do sił, które kierują ich życiem
i „porządkiem” świata. Dla osób wierzących związane jest to z ich praktykami religij
nymi, przekonaniami oraz podstawowymi wartościami dla danej religii. Inaczej sytu-
acja wygląda z perspektywy osób niewierzących, gdyż dla nich wynika ono z praw
natury lub ich osobistego „kredo”. Oprócz wyżej wymienionych rodzajów zdrowia ist-
nieje także zdrowie seksualne. Według Światowej Organizacji Zdrowia jest to zespół
biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych i społecznych aspektów życia seksual-
nego, ważnych dla pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości. Zdrowie
seksualne oznacza wolność od przymusu i przemocy seksualnej, ochronę przed nią
oraz odpowiednie rozwiązywanie problemów związanych z życiem seksualnym.384
Drugim pojęciem związanym z seksualnością człowieka jest zdrowie prokreacyjne.
Definiuje się je jako stan pełnego dobrostanu w aspekcie fizycznym, psychicznym
i społecznym, a nie wyłącznie brak choroby lub niedomagań związanych z układem
rozrodczym oraz jego funkcjami i procesami we wszystkich okresach życia. Zdrowie
prokreacyjne oznacza, że ludzie mogą prowadzić odpowiedzialne, satysfakcjonujące
382. B. Woynarowska, Zdrowie, edukacja do zdrowia, promocja zdrowia. Kształtowanie się stylu życia i za-
383. B. Woynarowska, Zdrowie, edukacja do zdrowia, promocja zdrowia. Kształtowanie się stylu życia i za-
384. Światowa Organizacja Zdrowia, 2001. (broszura)
85
i bezpieczne życie seksualne oraz że mają zdolność do prokreacji, jak również swo-
bodę decydowania, czy, kiedy i ile chcą mieć dzieci.385
Zdrowie to stan żywego organizmu, w którym wszystkie funkcje przebiegają prawi-
dłowo; obecna jest pełna sprawność i dobre samopoczucie fizyczne i psychiczne.386
Stan zdrowia wpływa w istotny sposób na możliwość korzystania z pewnych form
rekreacji lub na zakres ograniczeń (np. pływania, wędkarstwa, turystyki górskiej przy
pewnych schorzeniach).387 Zdrowie, ciało ludzkie, jego sprawność, budowa, wydol-
ność, wszelkie cechy fizyczne człowieka, stanowią integralne wartości osobowości,
które preferujemy w procesie wychowania do rekreacji ruchowej. Nasza cielesność
jest płaszczyzną różnorodnych doznań, emocji (ból, głód, zmęczenie, strach, ale też
radość, dobre samopoczucie), przeżyć estetycznych, moralnych, intelektualnych,
kształtowania naszej woli i charakteru.388
Wychowanie zdrowotne, wg M. Demela, polega na:
• wytwarzaniu nawyków bezpośrednio lub pośrednio związanych z ochroną i do-
skonaleniem zdrowia fizycznego i psychicznego
• wyrabianiu odpowiednich sprawności
• nastawieniu woli i kształtowaniu postaw umożliwiających stosowanie zasad hi-
gieny, skuteczną pielęgnację, zapobieganie chorobom i leczenie
• pobudzaniu pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia przez epizodycz-
ne i systematyczne wzbogacenie i pogłębianie wiedzy o własnym organizmie
i rozwoju, a także o prawach rządzących zdrowiem publicznym.389
Zdrowy styl życia – życia w ruchu
Styl życia jest pojęciem bardzo znanym i jednym z niewielu terminów mających swe
korzenie w naukach społecznych, które swą popularność zdobyło także w sferze zdro-
wia publicznego. W strategii Światowej Organizacji Zdrowia przyjęto, iż termin styl ży-
cia oznacza sposób życia oparty na wzajemnym związku pomiędzy warunkami życia
w szerokim sensie a indywidualnymi wzorcami zachowań, które zdeterminowane są
przez czynniki kulturowe i społeczne oraz cechy indywidualne każdego człowieka.
Zakres wzorców zachowań dostępnych dla jednostki może zostać ograniczony lub
poszerzony pod wpływem czynników środowiskowych, a także stopnia samodzielnej
aktywności. Sposób, w jaki żyje człowiek, może przyczynić się do powstawania wzo-
rów zachowań, które są albo korzystne, albo szkodliwe dla jednostki.390
Według Sicińskiego, styl życia to „specyficzny zespół codziennych zachowań
jednostek czy grup społecznych, stanowiący odzwierciedlenie ich położenia społecz
nego, a dzięki temu umożliwiający ich społeczną identyfikację”.391
385. Światowa Organizacja Zdrowia, 2001. (broszura).

386. A. Pilawska, A. Pilawski, W. Petryński, Zarys teorii…, s. 46.
387. H. Szwarc, T. Wolańska, T. Łobożewicz, Rekreacja i turystyka…, s. 60.
389. Tamże, s. 13-14.
390. Zadanie europejskiej strategii zdrowia dla wszystkich do 2000 roku, Warszawa 1994, s. 18.
391. A. Siciński, Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce. Warszawa 1979, s. 13.
86
Natomiast dla Z. Słońskiej i M. Misiury termin „styl życia” odnosi się do „(...) co
dziennych zachowań specyficznych dla danej jednostki lub zbiorowości. Zakłada się,
iż styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo szeroko
pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań, zdeterminowanych
przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy osobiste jednostek”.392
Z kolei I. Szilagyi-Pągowska określa styl życia jako „zespół zachowań i postaw, zależ
nych od środowiska zewnętrznego, społecznego, kulturowego, a także od sytuacji ekono
miczno-politycznej państwa, od uznanych przez daną jednostkę wartości i przekonań”.393
Tymczasem Gniazdowski, powołując się na model Lalonda, pisze że, styl życia
składa się z decyzji podejmowanych przez człowieka, które dotyczą jego zdrowia
i nad którymi może on mieć większą bądź mniejszą kontrolę. Osobiste decyzje oraz
nawyki niekorzystne z punktu widzenia zdrowia stwarzają zagrożenie zdrowotne.
Jeżeli przejawia się ono w postaci choroby bądź zgonu, wówczas styl życia może
być traktowany jako wyznacznik przyczyniający się lub wywołujący chorobę albo
śmierć394.
Styl życia jest złożonym konstruktem, który odnosi się zarówno do pojedynczej
jednostki, jak i grupy społecznej. Styl życia jednostki obejmuje tradycyjne reakcje
i wzory zachowań (praktyki, działania, czynności) utworzone w procesie socjalizacji
(interakcji z rodziną, rówieśnikami, pod wpływem nauki w szkole i mediów). Zaś na
styl życia grupy społecznej składa się wiele zdeterminowanych społecznie wzorów
zachowań i interpretacji sytuacji społecznych, jakie dana grupa razem wypracowała
i wykorzystuje w celu radzenia sobie w życiu. Pod wpływem różnych czynników
i zmian społecznych w rozmaitych punktach czasu i przestrzeni może ulegać on
zmianom.395
Styl życia rozwija się w toku wzajemnego oddziaływania kompleksowo pojętych
warunków życia, a także indywidualnych wzorów zachowań wyznaczanych przez
czynniki kulturowe i cechy osobiste człowieka. W latach 70. XX w. pojawiło się spore
zainteresowanie związkiem pomiędzy stylem życia a zdrowiem. Jednak zdefiniowanie
„prozdrowotnego stylu życia” oraz określenie wzorów zachowań składających się na
ten termin jest dosyć trudne. W literaturze spotkać można również próbę zdefiniowania
prozdrowotnego stylu życia. Autorem jednej z definicji jest Cockerhama, który formułuje
prozdrowotny styl życia jako „wzory świadomych zachowań związanych ze zdrowiem,
będących efektem wyborów dokonywanych przez ludzi na podstawie dostępnych, de-
terminowanych ich sytuacją życiową alternatyw”.396 Natomiast T. Abel zauważa, że na
prozdrowotne style życia składają się nie tylko wzory zachowań z obszaru zdrowia, ale
392. Z. Słońska, M. Misiura, Promocja zdrowia … op. cit., s. 49.

393. I. Szilagyi-Pągowska, Styl życia i zachowania zdrowotne [w:] K. Bożkowa, A. Sito (red.), Opieka zdro-
wotna nad rodziną, Warszawa 1994, s. 84.
394. A. Gniazdowski, Zachowania a zdrowie. Podstawowe zależności [w:] A. Gniazdowski (red.), Zachowa-
nia zdrowotne, Łodź 1990, s. 84.
395. B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna…, s. 50-51.
396. W.C. Cockerham: Medical sociology. Englewood Cliffs, N.J. Prentice Hall 1995, cyt. za A. Ostrowska,
Styl życia a zdrowie. Z zagadnień promocji zdrowia. Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 1999, s. 27.
87
również postawy prezentowane przez ludzi jako odpowiedź na warunki społecznego
i kulturowego środowiska.397
Prozdrowotny styl życia należy rozumieć zatem jako podejmowanie przez ludzi
świadomych działań ukierunkowanych na zwiększenie potencjału swojego zdrowia
(przedrostek „pro-„ odnosi się do działań i zachowań populacji korzystnych dla zdrowia,
określanych jako prozdrowotne) oraz wyeliminowanie zachowań zagrażających temu
zdrowiu.398 A. Ostrowska uważa, iż w badaniach nad prozdrowotnymi stylami życia za-
węża się pojmowanie definicji „styl życia”, rozpatrując tylko i wyłącznie przeróżne za-
chowania związane ze zdrowiem. Według niej, można wśród tych zachowań wyróżnić
cztery grupy, choć podział ten ma charakter jedynie umowny i nie wyczerpuje wszyst
kich możliwości399:
• zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym:
-- aktywność fizyczna
-- hartowanie się
-- prawidłowe odżywianie się
-- sen – odpowiedni czas jego trwania i jakość
-- dbałość o ciało i najbliższe otoczenie
• zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym:
-- dawanie i wykorzystanie wsparcia społecznego
-- unikanie nadmiaru stresów
-- radzenie sobie z problemami i stresem z nich wynikającym
• zachowania prewencyjne:
-- samobadanie i samokontrola zdrowia
-- udział w badaniach profilaktycznych
-- bezpieczne zachowania w życiu codziennym (rodzina, praca)
-- bezpieczne zachowania w życiu seksualnym
• unikanie zachowań ryzykownych:
-- ograniczenie spożywania alkoholu
-- niepalenie tytoniu
-- unikanie nadużywania leków nie zaleconych przez lekarza
-- unikanie używania innych substancji psychoaktywnych.
Bardzo ważną rzeczą jest zrozumienie, że optymalny dla wszystkich ludzi styl ży
cia nie istnieje, tak samo jak nie istnieje idealny stan zdrowia. Czynniki takie jak
wiek, dochód, tradycja, kultura, środowisko domowe i środowisko pracy sprawiają,
iż pewne sposoby oraz warunki życia są bardziej dostępne, właściwe i atrakcyjne
niż inne.400
397. T. Abel: Measuring health lifestyles in a comparative analysis: Theoretical issues and empirical findings
[w:] Social Science and Medicine, 1991, nr 32.
398. B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna…, s. 52.
399. A. Ostrowska, Styl życia a zdrowie. Z zagadnień promocji zdrowia. Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa
1999, s. 29.
400. Z. Słońska, M. Misiura, Styl…, s. 49.
88
Zachowania zdrowotne – postawa wobec zdrowia
Można przypuszczać, iż powodem niezwykłego zainteresowania się znaczeniem za

chowań człowieka dla zdrowia stało się pojawienie i narastanie chorób cywilizacyj
nych, takich jak nowotwory, choroby układu krążenia, AIDS, choroby metaboliczne,
wypadki, urazy i wszelkie zatrucia. Obecnie można dostrzec, iż problematyka zacho-
wań zdrowotnych, a w szczególności zmiany zachowań zdrowotnych, znajdują się
w czołówce zagadnień z psychologii zdrowia.401
Zachowania zdrowotne (z angielskiego health behaviour) dotyczą różnorakich
zachowań związanych ze sferą ludzkiego życia. Według Gniazdowskiego, są to
zachowania, które „w świetle współczesnej wiedzy medycznej zwykle wywołują okre
ślone (pozytywne lub negatywne) skutki zdrowotne”.402 Można określić je różnymi
terminami: „zachowania medyczne”, „zachowania związane ze zdrowiem”, „zachowa
nia w zdrowiu” (w odróżnieniu od zachowania w chorobie).403
Mazurkiewicz ujmuje zachowania zdrowotne jako „wszelkie zachowania (nawyki,
zwyczaje, postawy jednostek ludzkich i grup społecznych oraz uznawane przez nie
wartości) w dziedzinie zdrowia”. Autor ten dodaje dalej, że: „to jaki jest człowiek pod
względem zdrowotnym, wyraża się w jego zachowaniu zdrowotnym. Zachowanie to
określa, jak człowiek pojmuje zdrowie, jak je ocenia, w jaki sposób nim dysponuje, jak
reaguje na zdrowie innych ludzi.”404
Kolejną precyzyjną definicję zachowań zdrowotnych zaproponowała I. Heszen-
Klemens. Według niej, zachowania zdrowotne mają status czynności, czyli aktywno-
ści ukierunkowanej na cele zdrowotne. Mogą mieć one charakter pozytywny wobec
zdrowia i wówczas mówimy o zachowaniach prozdrowotnych (poprawa stanu zdro-
wia, jego ochrona, unikanie choroby), ale również charakter negatywny, wtedy mamy
do czynienia z zachowaniami antyzdrowotnymi (palenie tytoniu, picie alkoholu bądź
też unikanie podejmowania praktyk zdrowotnych).405
Próbę systematyzacji zachowań zdrowotnych podjął L. Kolbe, który wyróżnił
następujące definicje szczegółowe406:
• wellness behaviour – działalność podejmowana w celu osiągnięcia wyższego
poziomu zdrowia przez jednostkę, która uważa się za zdrową
• preventive health behaviour – działalność podejmowana w celu zapobiegania
chorobie lub wykrycie jej w niegroźnym stanie przez osobę, która uważa się za
zdrową
• at-risk behaviour – działalność podejmowana przez osobę, która uważa się za
401. I. Heszen, H. Sęk, Psychologia zdrowia, PWN, Warszawa 2007, s. 91.

402. A. Gniazdowski, Zachowania zdrowotne, Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1990, s. 1-2.
404. E. Mazurkiewicz, Podstawy wychowania zdrowotnego [w:] Z.J. Brzeziński (red.), Higiena i ochrona
zdrowia, PZWL, Warszawa 1978, s. 377-400.
405. I. Heszen-Klemens, Poznawcze uwarunkowania zachowania się wobec własnej choroby, Ossolineum,
Wrocław 1979.
406. J.L. Kolbe, The Application of Health Behavior Research. Health Education and Health Promotion [w:]
D.S. Gochman (red.), Health Behavour. Emerging Research Perspectives, London 1998, s. 398.
89
zdrową, ale znajduje się w stanie ryzyka zagrożenia zdrowia i pragnie zapobiec
skutkom tych zagrożeń lub rozpoznać ich wpływ w początkowym stadium
• illness behaviour – działalność, która ma na celu poprawę stanu zdrowia przez
jednostkę, obejmuje ona minimalny udział odpowiedniego terapeuty i włącza
niewielkie uzależnienie od otoczenia, a jednocześnie częściowe ograniczenia
w pełnieniu przeznaczonych człowiekowi zadań. Działalność ta podejmowana
jest przez osoby uważające się za chore
• sick role behaviour – działalność, która ma na celu poprawę stanu zdrowia
przez jednostkę, obejmuje leczenie przez adekwatne osoby, powodując przy
tym pełen zakres uzależnienia od innych i prowadząc do pewnego ograniczenia
w realizowaniu przypisanych jednostce zadań. Działalność ta podejmowana jest
przez osoby uważające się za chore
• reproductive behaviour – działalność jednostki mająca na celu zajście w ciąże
lub normalny jej przebieg
• parenting health behaviour – wszystkie ze wskazanych powyżej sześciu zacho
wań, której podejmowane są w celu zabezpieczenia, utrzymania lub poprawy
zdrowia płodu lub dziecka i za które dana osoba jest odpowiedzialna
• heath realted social action – działalność, która ma na celu działanie na zaso-
by służb medycznych, skutki oddziaływania środowiska, różne produkty i re-
gulacje społeczne związane ze zdrowiem populacji. Podejmowana jest ona
przez jednostkę samodzielnie bądź też wspólnie z innymi za pomocą środków
instytucjonalnych czy ekonomicznych.
Zachowania zdrowotne można również zdefiniować jako ”wybrane działanie, które
na gruncie pewnego systemu wiedzy (na przykład przekonań potocznych, danej kon-
cepcji naukowej, ideologii społecznej itp.) pozostaje w istotnym związku ze zdrowiem
ujmowanym w znaczeniu ustalonym w tym systemie wiedzy.”407
Zważywszy na ustalenia dotyczące związków pomiędzy zdrowiem a zachowaniem
oraz zasadą konstruowania definicji „zachowania zdrowotne”, jak również istniejącą
już wiedzą o rodzajach zachowań zdrowotnych, możliwe jest sprecyzowanie kilku
podstawowych kryteriów ich klasyfikacji. Zaliczamy do nich408:
• funkcję zachowania względem zdrowia – korzystna albo niekorzystna
• poziom organizacji behawioralnej – nawyk lub czynność
• poziom świadomości i cel zachowania
• poziom zdrowia, w stosunku do którego podejmuje się zachowanie
• zachowania związane ze zdrowiem wynikające z roli społecznej
• treść zachowania, sfera życia i aktywność.
W celach praktycznych najbardziej przydatne wydaje się być kryterium podziału,
które uwzględnia stan świadomości człowieka i celowość jego działań. Możemy tu
wyróżnić zachowania zdrowotne oraz zachowania związane ze zdrowiem. Zacho-
wania zdrowotne są działaniami świadomie podjętymi przez jednostkę, niezależnie
od ich skuteczności, w celu wzmocnienia lub zwiększenia potencjału swojego zdro-
407. K. Puchalski, Zachowania związane ze zdrowiem jako przedmiot nauk socjologicznych. Uwagi wokół
pojęcia [w:] A. Gniazdowski (red.), Zachowania zdrowotne, Łódź 1990, s. 50-55.
408. I. Heszen, H. Sęk, Psychologia zdrowia…, s. 98.
90
wia. Natomiast zachowaniom związanym ze zdrowiem nie towarzyszy uświadomio-
ny cel. Należą do nich wszystkie czynności, które człowiek podejmuje w swoim
codziennym życiu, a których skutki mogą być albo pozytywne, albo negatywne dla
jego zdrowia. Tę grupę zachowań określa się również jako nawyki lub reakcje na
daną sytuację.409
Kolejnym praktycznym podziałem zachowań zdrowotnych jest podział ze względu
na skutki zachowań dla zdrowia człowieka. Zachowania prozdrowotne (pozytywne)
sprzyjają zdrowiu. Zwiększają jego potencjał, chronią go przed zagrożeniami, bądź
też służą jego przywróceniu. Mamy tu na myśli aktywność fizyczną, racjonalne żywie-
nie, radzenie sobie ze stresem. Niedomiar tychże zachowań może mieć negatywny
wpływ na zdrowie. Zupełnie odwrotnie działają zachowania antyzdrowotne (nega
tywne), które stwarzają ryzyko dla zdrowia, powodując przy tym bezpośrednie lub
odległe szkody zdrowotne. Określa się je jako zachowania ryzykowne lub proble-
mowe, gdyż należą do nich między innymi zachowania agresywne oraz używanie
środków psychoaktywnych.410 Możemy także wyodrębnić działania zdrowotne wyróż-
nione ze względu na poziom zdrowia lub nasilenie choroby (sytuacja zdrowotna). Do
tej grupy należą zachowania w sytuacji zdrowia (profilaktyczne, promocyjne) oraz
zachowania w sytuacji choroby, czyli zachowania w sytuacji pogorszenia zdrowia,
zagrożenia zdrowia (między innymi poszukiwanie diagnozy i pomocy, zachowania
typu samoleczenie).411
Należy również wspomnieć o działaniach zdrowotnych wynikających z roli
społecznej, czyli zdrowotnych zachowaniach medycznych, przedstawicieli pracują-
cych w instytucjach opieki medycznej oraz rodzicielskich zachowaniach zdrowotnych
przejawiających się w prozdrowotnej i antyzdrowotnej opiece rodzicielskiej.412

410. Tamże, s. 53.
411. I. Heszen, H. Sęk, Psychologia zdrowia…, s. 100.
412. Tamże, s. 100.
91
Wychowanie zdrowotne – dla dobra ludzkiego rodzaju
Zagadnienia wychowania i oświaty zdrowotnej zajmują dominujące miejsce w medy

cynie pozytywnej. Należy wspomnieć, iż oświata zdrowotna służy nie tylko doskonale
niu i umacnianiu zdrowia, ale również pomaga walczyć o zdrowie człowieka chorego,
współpracuje z medycyną terapeutyczną i profilaktyką oraz rehabilitacją.413
Wszystkie zamierzone i realizowane działania, mające na celu kształtowanie
u wychowanków nawyków, przyzwyczajeń, umiejętności i postaw umożliwiających
zachowanie zdrowia oraz przestrzeganie zasad higieny nazywamy wychowaniem
zdrowotnym.414 R. Więckowski pisze, iż „wychowanie zdrowotne ma związek z jako-
ścią życia i tworzeniem dobrego, fizycznego, społecznego i psychicznego samopo-
czucia człowieka. Obejmuje ono nie tylko przekazywanie wiedzy o tym, co jest ko-
rzystne lub szkodliwe dla zdrowia, lecz także rozwijanie umiejętności, które pomogą
człowiekowi skutecznie wykorzystać tę wiedzę.”415
Twórca koncepcji wychowania zdrowotnego, Maciej Mendel, określił ją jako „inte
gralną część kształtowania pełnej osobowości i polegająca na:
• wytwarzaniu nawyków bezpośrednio lub pośrednio związanych z ochroną
i doskonaleniem zdrowia fizycznego i psychicznego
• wyrabianiu odpowiednich sprawności
• nastawieniu woli i kształtowaniu postaw umożliwiających stosowanie zasad hi
gieny, skuteczną pielęgnację, zapobieganie chorobom i leczenie
• pobudzaniu pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia przez epizodycz-
ne i systematyczne wzbogacanie i pogłębianie wiedzy o sobie, jak też o prawach
rządzących zdrowiem publicznym”.416
Według Instytutu Programów Szkolnych Ministerstwa Oświaty i Wychowania, głów
nym zadaniem wychowania zdrowotnego jest takie wychowanie, aby człowiek zrozu-
miał, iż to on odpowiedzialny jest za zdrowie, swoje i swoich bliskich, a co za tym idzie
chronił je i doskonalił oraz zapobiegał chorobom. Istotne jest również, aby wiedział
co szkodzi jego zdrowiu, a co je podtrzymuje, co wpływa na przedłużenie życia, a co
je skraca, co przyczynia się do wewnętrznej harmonii, a co ją narusza. Ważne jest
także, aby jednostka wiedziała, w jakiej sytuacji ma skorzystać ze służby zdrowia,
a kiedy i jak poradzić sobie na własną rękę. Na koniec człowiek musi być przekonany,
że zdrowie ludzi, z którymi się styka w życiu prywatnym, w pracy zawodowej i spo-
łecznej zależy w dużej mierze od jego własnej, czynnej postawy i zachowania. W re-
alizacji tychże zadań wychowania zdrowotnego chodzi zatem o kształtowanie postaw
i postępowanie zgodnie z zasadami kultury zdrowotnej i wiedzy o życiu, jak również
wypracowanie w jednostce odpowiedzialności za zdrowie własne i cudze.417

414. http://portalwiedzy.onet.pl/14875,,,,wychowanie_zdrowotne,haslo.html.
415. R. Więckowski, Pedagogika zdrowia czy edukacja zdrowotna [w:] Życie Szkoły, 1998, nr 10, s. 596.
416. M. Demel, O wychowaniu zdrowotnym, PZWS, Warszawa 1968, s. 55.
417. Wytyczne programowe do realizacji wychowania zdrowotnego w szkole podstawowej i ponadpodsta-
wowej, Warszawa 1985.
92
Instytucje wychowawcze, takie jak przedszkola, szkoły, internaty, domy dziecka,
pełnią ważną rolę w wychowaniu zdrowotnym. Mają one znaczący wpływ na rozwój
psychiczny, fizyczny i społeczny młodego pokolenia. Chcąc, aby rozwój ten przebie-
gał pomyślnie oprócz bycia zdrowym, uczeń musi być również świadomy potrzeby
kreowania własnego zdrowia. Należy zatem stwarzać uczniom możliwość rozwija-
nia wartości i postaw, mogących pomóc w podejmowaniu wyborów oraz mających
znaczenie dla obecnego i przyszłego życia. Szczególnie trudnym zadaniem jest
nauczanie dzieci i młodzieży umiejętności dokonywania tych wyborów.418 „Bez po-
równania łatwiej kierować ludźmi dorosłymi niż dziećmi, a to […] dlatego, że u tych
ostatnich społeczne ujednostajnienie reakcji jeszcze nie jest zupełne”.419 Tego typu
edukacja jest zatem częścią rozległego programu wychowawczego, który przygoto-
wuje uczniów do odpowiedzialnego, skutecznego i pełnego uczestniczenia w życiu
społeczeństwa.
Szczególnie jednak ważną rolę w wychowaniu zdrowotnym pełni rodzina. Rodzice,
stanowią bowiem fundamentalne i najważniejsze źródło wiedzy zdrowotnej dziecka
oraz szeroko pojętej informacji zdrowotno-higienicznej. Związki uczuciowe są w ro-
dzinie zazwyczaj trwałe i silne. J. Szczepański pisał o rodzinie, iż nie jest ona jedyną
grupą, w której przebiegają procesy socjalizacji i wychowania, jednakże rodzaj więzi
łączącej dziecko z rodzicami powoduje, że wpływ rodziny jest decydujący dla rozwi-
nięcia jaźni subiektywnej i niektórych innych ważnych cech osobowości.”420 Rodzice
będąc wzorcami osobowymi, zazwyczaj starają się ukierunkowywać pozytywnie swe
zachowania poprzez wytwarzanie sprzyjającej wychowaniu atmosfery.421 Dziecko
„odbiera” w rodzinie wychowanie w dwojaki sposób: spontanicznie i poprzez celo-
wo organizowane działania. W taki też sposób nabywa niezbędną wiedzę o higienie
i zdrowiu. W atmosferze stabilizacji psychicznej, bezpieczeństwa, równowagi i życz-
liwości zakorzeniony jest w rodzinie potencjał wiedzy psychohigienicznej. Atmosfera
ta pomaga przede wszystkim w tworzeniu postawy harmonijnego rozwoju dziecka,
a także w budowaniu silnego fundamentu pod odbiór informacji teoretycznych oraz
przyjęcie obserwowanych wzorców. Proces wychowawczy, który realizowany jest
w rodzinie w sposób naturalny, a niekiedy też i zamierzony, kształtuje także poziom
kultury zdrowotnej, od którego niejednokrotnie zależy zdrowie dziecka.422 A zatem
pryncypialną rolę w promocji i umacnianiu zdrowia pełni rodzina. W ramach rodziny
następuje bowiem wychowanie zdrowotne i kształtowanie postaw wobec zdrowia,
uczenie podstawowych nawyków higieniczno-pielęgnacyjnych, wpajanie zachowań
pro i antyzdrowotnych, przekazywanie pewnych elementów wiedzy dotyczącej zdro-
wia i choroby oraz wyrabianie emocjonalnego stosunku do zdrowia jako wartości.
418. V. Korporowicz, Promocja zdrowia. Kształtowanie przyszłości…, s. 92.

419. F. Znaniecki, Wstęp do socjologii, PWN, Warszawa 1988, s. 71.
420. J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970, s. 299.
421. M. Ziemska, Rodzina a osobowość, WP, Warszawa 1979.
422. B. Zawadzka, Źródła wiedzy o zdrowiu i kanały jej przepływu [w:] W. Wrona-Wolny, B. Makowska (red.),
Wypisy z wychowania zdrowotnego cz. 1, AWF Kraków, Kraków 2000, s. 33.
93
Służba zdrowia to kolejne – kompetentne i odpowiedzialne – źródło wiedzy dzieci
i młodzieży o zdrowiu i higienie, którego nie może zabraknąć w realizacji ważnych
zadań z zakresu wychowania zdrowotnego. Do funkcji wychowawczej lekarza i pielę-
gniarki należą zadania, których celem jest zamierzony wpływ na osobowość pacjenta
poprzez kształtowanie pożądanych i słusznych zachowań zdrowotnych, a także
poczucia odpowiedzialności za własne zdrowie. Pracownicy służby zdrowia poma-
gają i towarzyszą człowiekowi w tychże działaniach dotyczących zdrowia, czyli we
wzmacnianiu zdrowia, zapobieganiu chorobom, pomocy w przezwyciężaniu choroby,
kształtowaniu umiejętności życia z chorobą lub z niepełnosprawnością. Uświadamia-
ją i wyjaśniają cel opieki, tłumaczą zalecenia i uczą tych zachowań, których przestrze-
ganie przez pacjenta jest istotne do osiągnięcia celów opieki.423 Chcąc więc, aby le-
karz i pielęgniarka stanowili pomocne źródło w kształtowaniu świadomości i podstaw
zdrowotnych, z którego zarówno uczniowie, jak i dorośli mogliby korzystać i czer-
pać wiedzę o higienie i zdrowiu, koniecznie nastąpić musi przebudowa świadomości
pracowników służby zdrowia w kierunku humanizacji i pedagogizacji zawodu.424
Telewizja i radio, tak zwane mass media, jak również literatura (książki oraz
czasopisma młodzieżowe) zasługują na szczególną uwagę, gdyż są potencjalnym
źródłem i kanałem przepływu wiedzy o zdrowiu i higienie. Dysponują one bowiem
różnorakimi środkami przekazu i odpowiednio wykorzystane mogą efektywnie wpły
wać na podniesienie poziomu kultury zdrowotnej młodzieży.425
Wychowanie zdrowotne jest „poprzednikiem” stosowanej powszechnie nazwy
edukacji zdrowotnej, która odnosi się do ludzi w całym okresie życia. Edukacja (z łac.
educatio – wychowanie, pielęgnowanie) „obejmuje ogół wielowymiarowych działań
i procesów służących wychowaniu i kształceniu osób lub grup społecznych i może być
traktowana jako proces permanentnego uczenia się człowieka przez całe życie.”426
Edukacja zdrowotna wykorzystuje aparat pojęciowy edukacji ogólnej oraz
doświadczenia innych dyscyplin, takich jak medycyna, biologia, socjologia, psycholo
gia, pedagogika czy statystyka, dlatego też jest szczególnym typem edukacji. Jako
proces pedagogiczny ma skłaniać ludzi do działań w kierunku ciągłej poprawy sta-
nu zdrowia. Edukacja zdrowotna związana jest z podnoszeniem jakości życia oraz
tworzeniem dobrego fizycznego, psychofizycznego i społecznego samopoczucia
jednostki. Oprócz tego, iż obejmuje to, co jest korzystne lub szkodliwe dla zdrowia,
rozwija również postawy i umiejętności, które mają pomagać człowiekowi skutecznie
stosować tę wiedzę w praktyce.427
Edukacja zdrowotna rozumiana jest jako uporządkowany i świadomy proces,
w którym człowiek uczy się, jak dbać o zdrowie zarówno własne, jak i społeczeństwa,
423. C. Ugniewska, Pielęgniarstwo psychiatryczne i neurologiczne. Podręcznik dla szkół medycznych, Wy-
dawnictwa Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.
424. B. Zawadzka, Źródła wiedzy o zdrowiu i kanały jej przepływu…, s. 35.
425. Tamże, s. 36.
426. B. Świderski, Edukacja [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom I, Wydawnictwo
Akademickie „Żak”, Warszawa 2003, s. 905-906.
427. V. Korporowicz, Promocja zdrowia. Kształtowanie przyszłości…, s. 93-94.
94
w wyniku czego powinny następować zmiany jego postaw, zachowań i umiejętno-
ści. Ten gatunek nauki jest istotnym elementem działań w zakresie promocji zdro-
wia. Jej zadaniem jest nie tylko przekazywanie wiedzy, ale również wykształcenie
zdolności dokonywania dobrowolnych wyborów, tworzenie potrzeb zdrowotnych oraz
podejmowanie decyzji o poprawie zdrowia poprzez zmianę zachowań.428 Jednakże
edukacja ta musi być zespolona w całym procesie nauczania, w przeciwnym bądź
razie będzie ona zbędnym, sztucznym elementem.
Specyfika edukacji zdrowotnej wynika z: 429
• identyfikowania edukacji zdrowotnej z promocją zdrowia
• trwającego przez całe życie procesu edukacji zdrowotnej, który rozpoczyna się
od edukacji w przedszkolu, poprzez indywidualne szczeble edukacji szkolnej,
z uwzględnieniem edukacji realizowanej przez różne instytucje i podmioty
• braku możliwości jednoznacznego pojmowania zdrowia i możliwości jego po
miaru
• ogólnej bądź też ogólnospołecznej wiedzy o zdrowiu
• sytuacji zdrowotnej samych zainteresowanych
• sporej liczby i wielorakiego charakteru instytucji zajmujących się tym typem
edukacji.
Edukacja zdrowotna zakłada wprowadzenie w życie wielu czynności bądź też umie
jętności, do których należy zaliczyć: zapobieganie chorobom zakaźnym, zasady użycia
leków, pierwszą pomoc w nagłych wypadkach, kontakty pacjenta z lekarzem, zasadę
samokontroli rozwoju i zdrowia, przygotowanie do życia w rodzinie wraz z wychowaniem
seksualnym, przysposobienie zawodowe z uwzględnieniem potrzeb zdrowotnych.430
Człowiek może efektywnie cieszyć się życiem, uczyć się, pracować pod warunkiem
posiadania solidnego zdrowia, dlatego też podstawowym celem edukacji zdrowotnej
jest rozwój tożsamości i uczenie się, jak uczestniczyć w życiu społecznym poprzez wy-
znaczenie korzyści wynikających z dobrego stanu zdrowia. Priorytetem tego typu edu-
kacji jest przygotowanie człowieka do twórczego, niezależnego życia. Stąd też zdrowie
i jego poprawa powinny uzyskać w edukacji zdrowotnej pierwszeństwo.431
Najbardziej efektywny środek przeciwko dysfunkcji organizmu to ćwiczenia fizycz-
ne, które wpływają kierunkowo na dowolny system organizmu i na ogólny poziom
zdolności do życia.432 Ćwiczenia fizyczne, ruch, turystyka i sport rekreacyjny są czyn-
nikami niezmiernie istotnymi w profilaktyce i terapii chorób cywilizacyjnych.433
Nadciśnienie tętnicze, zawały i inne choroby układu sercowo-naczyniowego to nie
tylko efekt działania stresów, nieprawidłowego odżywiania się i skłonności do zacho-
rowań, ale i następstwo niedostatecznej aktywności ruchowej.434
428. A. Gaweł, Teoretyczne konteksty wychowania zdrowotnego [w:] Kwartalnik Pedagogiczny, Warszawa
2005, nr 2.
429. V. Korporowicz, Promocja zdrowia. Kształtowanie przyszłości…, s. 101.
430. Tamże, s. 100.
431. Tamże, s. 95.
432. Tamże, s. 163
433. Z. Drozdowski, Czas wolny…, s. 9.
95
Regularne ćwiczenia fizyczne poprawiają wydolność układu krążenia i utrzymują
go w stałej gotowości, potrzebnej w czasie zwiększonego zapotrzebowania tlenowe-
go organizmu.435
W warunkach spadku aktywności fizycznej dochodzi do wzrostu masy ciała, nastę-
puje otyłość i dalsze konsekwencje tego stanu.436
Wysiłek fizyczny, wykonywany przez turystę w trakcie wędrówek w klimatycznie
korzystnym środowisku, przyczynia się do poprawy jego zdrowia. Korzystny klimat
zbiorników wodnych, lasów, pól i gór hartuje organizm, zbliża do natury, potęguje
wpływ walorów zdrowotnych terenu niezurbanizowanego, a tym samym jest dosko-
nałym lekarstwem na choroby cywilizacyjne nękające współczesnego człowieka.
Marsz, jazda na rowerze, wiosłowanie, wędrówki narciarskie – wszystko to wpływa
bardzo korzystnie na funkcjonowanie układu krążenia, chroni przed miażdżycą i za-
wałem.437
Należy zdać sobie sprawę z faktu, że nie tylko należy mówić o aktywnym i zdrowym
trybie życia, ale koniecznością jest wcielenie go w codzienność. Aktywność ruchowa
powinna być kojarzona z przyjemnością, a nie z męczącymi zadaniami. W przeciwnym
razie w niedługim czasie zabraknie motywacji do uprawiania ćwiczeń fizycznych, tym-
czasem każda aktywność fizyczna przynosi wymierne korzyści zdrowotne.
Aktywność ruchowa – zdrowym stylem życia
Od wychowania oczekuje się przygotowania jednostki do mądrego życia. Mamy tu na

myśli fakt, iż końcowym wynikiem wychowania fizycznego dzieci i młodzieży, a zara-
zem najlepszym sprawdzianem jego wartości, powinien być rozumny, bo zdrowy styl
życia dorosłej społeczności.438
Według Drabika, na styl życia współczesnego człowieka składa się „zespół po
staw, zachowań i ogólna filozofia życia jednostki lub grupy”.439 Woynarowska uważa,
iż zależy on od wielu uwarunkowań, lecz przede wszystkim jest rezultatem wycho-
wania fizycznego, które na czołowych miejscach w hierarchii wartości lokuje zdrowie,
aktywność ruchową oraz sprawność i wydolność fizyczną.440
Jednak oprócz aktywności ruchowej na zdrowy styl życia składają się również inne
bardzo istotne komponenty, do których Karski zalicza: „przestrzeganie zasad właści
wego odżywiania się, higieniczne relacje pracy i wypoczynku (w tym snu), umiejęt
ność opanowania stresów, zachowania abstynenckie, wyzbycie się konfliktowości
i agresji w stosunkach z ludźmi na rzecz postaw spolegliwych i tendencji do zgod
nego współdziałania, optymizm życiowy wyrażający się przewagą stanów zadowo-

436. Tamże, s. 159.
437. T. Łobożewicz, Turystyka jako forma kultury fizycznej w życiu człowieka, Warszawa 1988, s. 8.
438. R. Przewęda, Promocja zdrowia przez wychowanie fizyczne [w:] J. B. Karski (red.), Promocja zdrowia,
IGNIS, Warszawa 1999, s. 196.
439. J. Drabik, Promocja aktywności fizycznej, cz. III, AWF Gdańsk, Gdańsk 1997, s. 34.
440. B. Woynarowska, Zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce, IMiDz, Warszawa 1993.
96
lenia i sztuką cieszenia się z codziennych zdarzeń.” Wszystkie te elementy powinny
być rezultatem dobrego wychowania fizycznego.441
Zbigniew Cendrowski, który jest jednym z bardzo znanych i aktywnych pol-
skich propagatorów zdrowia, stworzył listę dziesięciu głównych zasad zachowania
i wzbogacenia zdrowia. Zestawienie to nazwał „Dekalogiem zdrowego stylu życia”,
w skład którego wchodzą442:
-- zdobywanie wiedzy o samym sobie
-- utrzymywanie sił obronnych organizmu w stałej gotowości
-- właściwe dozowanie leków
-- utrzymywanie wszechstronnej aktywności fizycznej
-- prawidłowe odżywianie się
-- hartowanie się
-- rozwijanie umiejętności walki ze stresem
-- eliminowanie nałogów
-- życzliwość dla innych
-- zachowanie i demonstrowanie postawy radzenia sobie w życiu.
Aktywność ruchowa, jako jeden z głównych składników zdrowego stylu życia, domaga
się sprawności fizycznej – zdolności całego organizmu oraz poszczególnych układów
(np. oddechowego, ruchowego, sensorycznego) do realizowania właściwych ich funk-
cji, współdziałania oraz stałej synchronizacji całego zespołu towarzyszących zmian.443
Kuński uważa, że powodem skłaniającym do podjęcia i kontynuowania treningu zdro-
wotnego, w odróżnieniu do treningu sportowego, jest chęć uzyskania dobrego zdro-
wia, zapobieganie powstaniu lub rozwojowi chorób cywilizacyjnych, ale także chęć
leczenia tych chorób lub rehabilitacja. Wskutek poprawy oraz zachowania satysfakcjo
nującej nas kondycji fizycznej, utrzymania adekwatnej masy ciała i optymalnej od-
porności możemy uzyskać pełnię zdrowia. Natomiast dzięki poprawie sprawności
narządu krążenia, odpowiedniej diecie, ograniczeniu używek i zmniejszeniu stresów
jesteśmy w stanie zapobiec chorobom cywilizacyjnym. Aktywność fizyczna spełnia za-
tem wiele funkcji.444
Winiarski z kolei twierdzi, iż uprawiając rekreację ruchową, możemy445:
• kompensować (tj. wyrównywać) brak ruchu
• neutralizować stresy i przeciążenia psychiczne
• zapobiegać występowaniu wielu chorób i dolegliwości
• regenerować (odnawiać) siły fizyczne i psychiczne
• kształtować ciało i osobowość (charakter)
• rozwijać zainteresowania
• zaspokajać różnorakie potrzeby.
441. R. Przewęda, Promocja zdrowia…, s. 197.

442. Z. Cendrowski, Dekalog zdrowego stylu życia, Wydawnictwo Agencja Promo-Lider, Warszawa 1993.
443. M. Kwilecka, Z. Brożek, Bezpośrednie funkcje…op. cit., s. 13.
444. H. Kuński, Ruch i zdrowie, PZWL, Łódź 1987.
445. R. Winiarski, Psychospołeczne aspekty rekreacji ruchowej [w:] H. Piotrowska (red.), Sport dla wszyst-
kich. Rekreacja dla każdego cz. II, TKKF, Warszawa 1995.
97
W jego opinii meritum rekreacji ruchowej jest przede wszystkim446:
• aktywność – dostarcza przyjemnych wrażeń, zadowolenia i radości – co pozwala
się zrelaksować i odprężyć, a także podnieść poziom samokontroli emocjonalnej
• dobrowolność – poczucie swobody wyboru i możliwości funkcjonowania w równo
wadze z własnymi zamiłowaniami i preferencjami
• odmienność w stosunku do obowiązków dnia powszedniego oraz pełnionych na
co dzień ról tych społecznych, jak i zawodowych
• bezinteresowność – brak motywów ekonomicznych przy podejmowaniu działań
o charakterze rekreacyjnym
• zabawa i rozrywka – umożliwia przeniesienie się w „inną rzeczywistość” (tzn.
w świat zabawy), w której wiele działań podejmowanych jest tylko dla samej
przyjemności działania.
Do najbardziej oczekiwanych efektów, które jawią się jako cele uprawianej aktywno
ści ruchowej, należą zdaniem Kuńskiego447:
• w płaszczyźnie zdrowia fizycznego: uzyskanie zadowalającej do potrzeb życio
wych wydolności fizycznej, utrzymanie prawidłowej postawy ciała, akceptowanej
masy ciała i zachowanie odpowiedniej dla wieku gibkości
• w płaszczyźnie psychicznej: odczuwanie przyjemności związanej z wysiłkiem
fizycznym, kontemplacja i porządkowanie przemyśleń, uczestniczenie w proce-
sie twórczym nad własnym ciałem i umysłem
• w płaszczyźnie społecznej: przeciwdziałanie dość powszechnie zagrażającej
nudzie i wzmacnianie związków (koleżeńskich i rodzinnych).
Ćwiczenia fizyczne mogą mieć szczególnie dobroczynne skutki dla kobiet, bowiem po-
magają im w radzeniu sobie z tak zwanymi „sprawami kobiecymi”.448 Menstruacja jest
jedną z dolegliwości, którą może złagodzić uprawianie ćwiczeń fizycznych. Z przepro-
wadzonych badań wynika, że po 12-tygodniowym treningu aerobiku grupa pań, które
brały czynny udział w rekreacji zgłaszały znacząco mniejsze dolegliwości związane
z miesiączką aniżeli ta grupa, która nie uprawiała aktywności ruchowej.449 Z kolei od-
mienne badania udowodniły, iż kobiety wykonujące wcześniej ćwiczenia fizyczne zgła-
szały znacząco mniejszą obolałość piersi i mniejsze zatrzymanie wody w organizmie
przed miesiączką. Aktywność ruchowa zmniejsza zatem i minimalizuje syndrom na-
pięcia przedmiesiączkowego oraz bolesne miesiączki. Następne wnioski przeprowa
dzonych badań wskazują na silne skojarzenia między wysiłkiem fizycznym i korzyst-
nymi stanami psychologicznymi w czasie trwania cyklu menstruacyjnego.450 Choi
i Salmon przeprowadzili doświadczenie, w którym przebadali trzy grupy kobiet. Pierw-
sze z nich ćwiczyły regularnie (powyżej trzech razy w tygodniu), drugie spontanicznie,
446. R. Winiarski, Psychospołeczne aspekty rekreacji ruchowej [w:] H. Piotrowska (red.), Sport dla wszyst-
kich. Rekreacja dla każdego cz. II, TKKF, Warszawa 1995.
447. H. Kuński, Promowanie zdrowia, Wyd. UŁ, Łódź 1997, s. 17-18.
448. P . Y. L. Choi, N. Mutrie, The importance of physical exercise for women: a review of life events [w:]
J. Kerr, T. Cox, A. Griffiths, Taylor & Francis (red.), Workplace health: employee fitness and physical
exercise, London 1996.
449. M . Lipowski, Rekreacja ruchowa kobiet jako zachowanie prozdrowotne – uwarunkowania a motywy
uczestnictwa, AWF Gdańsk 2006, s. 42.
450. J .C. Prior, Y. Vigna, Conditioning exercise and premenstrual symptoms [w:] The Journal of Reproduc-
tive Medicine, 1987, nr 32, s. 423-428.
98
trzecie zaś prowadziły siedzący, bierny styl życia. Jak można przypuszczać, badania
dowiodły, iż panie, które brały systematyczny udział w rekreacji miały najlepsze samo-
poczucie w ciągu całego cyklu i zgłaszały najmniej przykrych nastrojów związanych
z menstruacją. Kobiety te miały nie tylko znacznie lepsze samopoczucie niż pozostałe
grupy badanych pań na przestrzeni całego cyklu, ale także nie przeżywały pogorsze-
nia nastroju od środka cyklu do okresu przedmiesiączkowego.451
Aktywność ruchowa jest niezwykle pomocna w zachowaniu prawidłowego stanu
psychofizycznego w najtrudniejszych etapach życia każdej kobiety, do których z pew-
nością można zaszeregować okres ciąży. Czas bycia w ciąży cechuje się między inny-
mi zmianami w gospodarce hormonalnej, w pracy układu krwionośnego i oddechowe-
go oraz pojawieniem się różnego rodzaju dolegliwości, wynikających ze zwiększonego
ciężaru ciała, m.in. bólami lędźwiowego odcinka kręgosłupa i nadmiernym obciążeniem
kończyn dolnych.452 Występują także poważne problemy natury psychicznej, do których
zalicza się strach przed porodem i obowiązkami macierzyńskimi, podobnie jak trudno-
ści związane z akceptacją zmienionej na ten czas sylwetki ciała. Czajkowska i Gajewski
twierdzą, że systematyczne ćwiczenia fizyczne nie tylko podnoszą ogólną sprawność
ciężarnych kobiet, ale również redukują opuchlizny i zatrzymanie wody w organizmie,
zmniejszają kurcze nóg, wzmacniają wytrzymałość porodową i skracają okres popo-
rodowy. Oprócz tego, że ćwiczące panie mają lepsze samopoczucie, to zwiększa się
także ich wiara w możliwości własnego organizmu, co jest kolejną zaletą aktywności
fizycznej.453 Lipowski pisze, iż korzyść psychologiczna jest jedną z najbardziej spo-
istych korzyści będących skutkiem wykonywania ćwiczeń fizycznych, ponieważ aktyw-
ność ruchowa daje kobietom szansę uzyskania poczucia kontroli nad własnym ciałem
w okresie, gdy zachodzi w nim tak wiele zmian. Sport pomaga również w podtrzymaniu
bardziej pozytywnego obrazu własnego ciała w czasie ciąży. Oprócz tego pisze on,
iż „ponadto depresja poporodowa może być podatna na dobroczynny wpływ ćwiczeń
fizycznych, a leczący wpływ wysiłku fizycznego jest dobrze udokumentowany w przy-
padku łagodnej i umiarkowanej depresji.”454
Kolejnym okresem w życiu kobiety, który niesie ze sobą psychosocjalne wyzwa
nia z jakimi musi się zmierzyć płeć piękna jest menopauza. Jest to czas pogodzenia
się z końcem okresu rozrodczego, zmianą pełnionych ról, wyprowadzką dzieci z ro-
dzinnego domu, pogłębiającymi się dolegliwościami zdrowotnymi, a także możliwość
poświęcania większej ilości czasu karierze i własnemu rozwojowi. Osoby przekona-
ne, iż jest to moment utraty atrakcyjnego wyglądu, koniec kobiecości i początek szyb-
kiego starzenia się, zaczynają czuć się i wyglądać staro oraz tracą swój wigor i do-
tychczasową witalność. Temu przekonaniu towarzyszą bardzo często napady gorąca,
451. P. Y. L Choi, P. Salmon, (1995) How do women cope with menstrual cycle changes. British Journal of
Clinical Psychology, s. 139-151.
452. I. Gedl-Pieprzyca, Akwagimnastyka dla kobiet w ciąży [w:] J. Salita, P. W. Glob (red.), Rekreacja i fitness
w wodzie, Wydawnictwo Olsztyńska Szkoła Wyższa, Olsztyn 2000.
453. A. Czajkowska, A. K. Gajewski, Ciąża i sport [w:] A.K. Gajewski (red.), Kobieta, sport, zdrowie, PSSK,
Warszawa 1998.
454. M. Lipowski, Rekreacja ruchowa…, s. 43.
99
poty nocne, zmęczenie, boleści, zaburzenia snu, ataki płaczu i paniki, zmęczenie czy
objawy depresyjne. W celu złagodzenia objawów przekwitania coraz częściej zaleca-
na jest terapia ruchem. Wykonywanie ćwiczeń poprawia bowiem zarówno sprawność
psychofizyczną, jak i daje przekonanie o praktycznie spędzonym czasie wolnym,
dostarcza wielu przyjemnych doznań estetycznych, zaspokajając jednocześnie silną
w tym okresie potrzebę przynależności społecznej i utrzymywania więzi z przyjaciół-
mi.455 Zaobserwowano, że kobiety, które miały sporo zajęć i dzięki temu mnóstwo
kontaktów z innymi ludźmi, żyły dłużej i były o wiele zdrowsze w porównaniu z tymi,
które nie udzielały się w ten sposób.456 Częste spotkania towarzyskie podnoszą bo-
wiem samoocenę (jej wysoki poziom ma wpływ na zdrowie i pobudza do działań
profilaktycznych), a także zmniejszają izolację, która zwiększa ryzyko powstawania
chorób. Właściwy styl życia, który bierze pod uwagę grupową atrakcyjność rekreacyj-
ną, pozwala zatem łatwo przetrwać menopauzę i zarazem przygotowuje kobietę do
witalnego wejścia w tak zwany okres trzeciego wieku.457
W obecnych czasach coraz większą popularność zyskują rekomendowane
i propagowane wśród kobiet ćwiczenia na upiększanie ciała. Zamiast zachęcać pa-
nie do wykonywania treningów, które są sposobem na lepszą kondycję zarówno
fizyczną, jak i psychiczną, mówi się o ćwiczeniach na poprawę wyglądu, utratę masy
ciała i lepsze umięśnienie. Kobiece pisma zasypywane są różnego rodzaju dieta-
mi oraz historiami kobiet, które dzięki nim poprawiły wygląd swojego ciała. Zamiast
przedstawiać w nich wskaźniki świadczące o stanie zdrowia i kondycji, takie jak: czę-
stość skurczów serca w spoczynku, poziom cholesterolu czy ciśnienia, umieszcza się
w nich tabele i dane dotyczące rozmiarów biustu, bioder, talii, kalorii czy procentów
utraty tłuszczu w stosunku do ogólnej masy ciała, które nie zawsze mają zbyt wiele
wspólnego z kondycją czy zdrowiem. Zastanawiając się nad tym czy piękno równa
się zdrowie, można dojść do wniosku, że płeć piękna jest skazana na niepowodzenia
w wysiłkach zmierzających do osiągnięcia idealnej, wyimaginowanej sylwetki. Nawet
jeśli obietnica zdobycia wspaniałej sylwetki poprzez aktywność fizyczną okaże się
kusząca i zachęci wiele pań do czynnego udziału w tych ćwiczeniach, to nie będzie to
sytuacja długookresowa z braku ewidentnych efektów, co jest konieczne dla uzyska-
nia rzeczywistych korzyści zdrowotnych.458
Regularnie stosowane ćwiczenia mają dla wielu kobiet moc biologicznego umocnie
nia, gdyż zmniejszają ich masę ciała i procenty tkanki tłuszczowej oraz usprawniają
kondycję i poprawiają muskulaturę, co przynajmniej na krótki czas, poprawia damskie
samopoczucie. Aczkolwiek może zdarzyć się tak, że w grupie bardzo samokrytycznych,
nadwrażliwych i zbyt aktywnie ćwiczących osób, stosowanie ćwiczeń będzie mia-
455. A. Borowska-Tokarska, Psychologiczny obraz kobiety w okresie menopauzy [w:] Ginekologia Praktycz-
na, 1997, nr 4, s. 19-21.
457. B . Wit, A. Czajkowska, Aspekt fizjologiczny systematycznego uczestnictwa kobiet w różnych formach
gimnastyki rekreacyjnej [w:] T. Wolańska, J. Lisowska (red.), Sport dla wszystkich. Wybrane dyscypliny,
PTNKF, Warszawa 1997.
100
ło wręcz negatywne konsekwencje. Kobiety bowiem mogą odczuwać poczucie winy
z powodu własnej tak zwanej „niedoskonałości”, porównując własną sylwetkę z wy-
idealizowanymi, nienaturalnie szczupłymi kształtami pań występujących w reklamach
kolorowych magazynów i programach telewizyjnych.459 Lipowski pisze: „Ponadto może
zaistnieć sytuacja, że dla kobiety wyidealizowanym wizerunkiem będzie coraz szczu-
plejsza osoba i stopień niezadowolenia pozostanie taki sam mimo obiektywnej zmiany
kształtów spowodowanej ćwiczeniami. Także udział w pewnych specyficznych ćwicze-
niach bardziej niż w innych wpływa na większą satysfakcję z własnego ciała. Istnieją
dowody, że osoby biorące udział w ćwiczeniach kształtujących sylwetkę i podnoszeniu
ciężarów deklarowały wyższy stopień zadowolenia z własnej figury.”460
Samoocena własnej sylwetki i zdrowia
Wiedza na temat własnej cielesności reguluje spostrzeganie i zachowania społeczne

jednostki. Kluczowe znaczenie dla dobrego samopoczucia i zdrowia psychicznego
człowieka ma satysfakcja z własnej sylwetki i jej pozytywny obraz. E. Mandal pisze,
że „socjalizacja i stereotypy są przyczyną istotnie większego nacisku na cielesność,
atrakcyjność fizyczną i podobanie się kobiet, dla których ta perspektywa staje się
podstawą społecznej oceny. Różnego rodzaju mity, lansowane w mediach (opery my
dlane, reklamy, pisma młodzieżowe i kobiece, lalki Barbie itp.) powodują, że kobiety
przywiązują dużą uwagę nie tylko do obrazu własnego ciała, lecz także do ubioru
i makijażu. Poczucie kobiecej tożsamości na skutek presji socjalizacyjnej i kulturowej
jest więc często „zakotwiczone” wokół obrazu ciała i ten obraz decyduje o społecz-
nych ocenach kobiet, zwłaszcza tych dokonywanych przez mężczyzn.”461
Rozmyślając nad powiązaniem stereotypów płci z obrazem ciała, warto zazna
czyć, że to właśnie kobiety poddawane są paradoksalnym i przeciwstawnym naka-
zom, które odnoszą się do atrakcyjności fizycznej. Bowiem z jednej strony nagradza
się je za ponętny wygląd, z drugiej zaś ich piękno staje się przyczyną stygmatyzacji,
kiedy to przysłowiowa „blondynka” czy „słodka idiotka” pojmowane są z materiali-
zmem, próżnością oraz brakiem inteligencji.462
Bez wątpienia zarówno stereotypy płci, jak i socjalizacja sprawiają, że kobiety, co
więcej małe dziewczynki są nie tylko bardziej zainteresowane swoim wyglądem, ale
mają także bardziej niż płeć przeciwna krytyczny wobec niego stosunek. Jak wia-
domo brak satysfakcjonującego wizerunku ciała w znacznie większym stopniu ma
negatywny wpływ na ogólną samoocenę.463
459. L.A. Tucker, K. Maxwell, Effects of right training on the emotional well-being and body image of females:
Predictions of greatest benefit [w:] American Journal of Health Promotion, 1992, nr 6, s. 338-371.
461. E. Mandal, Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych z płcią. Wydanie
drugie zmienione, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2004, s. 35-36.
462. M. Dermer, D. Thiel, When beauty may fail [w:] Journal of Personality and Social Psychology, 1975,
nr 31, s. 1168-1176.
463. E. Mandal, op. cit., s. 36.
101
J.R. Bezner, T.B. Adams, M.A. Steinhardt, przeprowadzając badania dużej popula
cji amerykańskich studentów, zaobserwowali u studentek brak zadowolenia z aktu-
alnego obrazu ciała (w porównaniu z obrazem idealnym), nierzadkie stosowanie
restrykcyjnych diet oraz niskie samopoczucie psychiczne. Nieobiektywne odczucie
braku wystarczająco dobrego obrazu ciała u pań jest wynikiem wyimaginowanych,
nazbyt wysokich standardów damskiego ciała – pięknego, przesadnie szczupłego
i wiecznie młodego – jakie kultura zachodu narzuca współczesnym kobietom.464
Olbrzymi wpływ na tak zwane wewnętrzne „ja” i psychiczny dobrostan kobiet wy
wiera obraz ciała. Liczne doświadczenia zgodnie dowodzą współzależności pomię
dzy negatywnym obrazem ciała a niską samooceną, koncentracją na wadze czy
symptomami depresji.465
Dowodem na to może być eksperyment J.M. Montepare, który badając duże
populacje amerykańskich kobiet wieku 18-85 lat, zauważa, że we wszystkich grupach
wiekowych znaczący wpływ na samoocenę wywiera właśnie obraz ciała. Najbardziej
przychylny stosunek do własnej sylwetki w trzech analizowanych aspektach: wagi,
kondycji fizycznej i atrakcyjności seksualnej, charakteryzuje panie w wieku średnim.
Wizja własnego ciała i zadowolenie z niego nie zależą od wieku metrykalnego, ale
od jego subiektywnego odczuwania. W większości wypadków pejoratywny stosunek
wobec swojej wagi ujawniają panie w różnym wieku, nawet jeśli w pozytywny sposób
wartościują swoją atrakcyjność seksualną oraz kondycję fizyczną.466
W dzisiejszych czasach szczególne znaczenie w obrazie ciała odgrywa bardzo
szczupła sylwetka, przeciwnie do nadwagi, która stała się niejako cechą stygmaty-
zującą. Osoby otyłe natrafiają na liczne problemy nie tylko w relacjach interpersonal-
nych, ale również i zawodowych. Jak sądzi Mandal: „kobiety są zatem w większym
stopniu niż mężczyźni stygmatyzowane na podstawie wagi ciała, a w sytuacjach ubie-
gania się o pracę „stają się swoim wyglądem.”467
W kulturze zachodu szczupłość łączona jest nie tylko z atrakcyjnością, ale rów
nież z dbałością o zdrowie, z pragnieniami długiego życia oraz z wysokim poczuciem
samokontroli, które podobnie jak szczupłość, jest wartością cenioną bardzo wysoko.
Zawiera ona w sobie rozumowanie o człowieku godnym zaufania, odpowiedzialnym,
zasługującym na sukces i osiągającym go, dlatego też słowo szczupły kojarzone jest
z określeniem seksowny, ważny, szczęśliwy.468
Kanonom szczupłej figury najbardziej ulegają młode dziewczęta, które w okresie
adolescencji, kształtowania się własnej fizyczności są „bombardowane” przez telewizję
i czasopisma wyidealizowanymi ideałami oraz poddawane presji stereotypów związa
464. J.R. Bezner, T.B. Adams, M.A. Steinhardt, The relationship of body dissatisfaction to physical health
and wellnes. [w:] Health Values: Health Behavior, Education, and Promotion, 1997, nr 21, s. 147-155.
465. J. Riordan, E.W. Kuff, Weight, weight related aspects of body image, and depression in early adole-
scent girls. [w:] Adolescence, 1997, nr 32(127), s. 615-625.
466. J.M. Montepare, Variations in adults’ subjective ages in relation to birthday nearness, age, age aware-
ness, and attitudes toward aging. [w:] Journal of Adult Development, New York 1996, nr 3, s. 193-203.
467. E. Mandal, Podmiotowe i interpersonalne…, s. 39.
468. M.M. Jablow, Na bakier z jedzeniem, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1993, s. 30.
102
nych z płcią. Dzisiejsze media spełniają rolę tak zwanej „czwartej władzy”, wywierającej
bardzo duży nacisk na postawy i zachowania jednostek. Należy zadać sobie pytanie
dotyczące mechanizmów działania tego wpływu, bowiem wielu nauczycieli i wycho-
wawców zauważyło, iż zarówno czasopisma, jak i telewizja mają negatywny wpływ na
obecną młodzież. Również magazyny dla kobiet oskarżane są o wprowadzanie swoich
czytelniczek w labilność i depresję, bowiem lansują na swoich łamach chude modelki
i odchudzające diety, produkując w ten sposób „cywilizację głodnych kobiet”.469
Zauważyć można pewną prawidłowość, porównując samooceny kobiet i męż
czyzn w biegu życia. Przeprowadzone badania donoszą, że poczynając od okresu
dojrzewania i wczesnej dorosłości, samoocena mężczyzn ma tendencję rosnącą,
natomiast kobiet – malejącą.470 Niewysoki stopień samooceny dziewcząt, który uka-
zuje się właśnie na początku okresu adolescencji może świadczyć o tym, iż dokładnie
w tym czasie zaczynają one otrzymywać sprzeczne informacje dotyczące osiągnięć
w szkole, akceptacji społecznej, popularności wśród rówieśników i znaczenia związ-
ków interpersonalnych. Od dziewcząt zaczyna się oczekiwać, aby wyżej na piede-
stale stawiały związki interpersonalne, powodzenie w kontaktach z płcią przeciwną
aniżeli naukę czy rodzinę oraz to, aby były kobiece i nie rywalizowały z mężczyznami.
Do wahań w młodzieńczej samoocenie nastolatek przyczynia się właśnie tenże prze-
kaz socjalizacyjny, który jest sprzeczny w porównaniu z ideałem wzorowej uczennicy
z okresu dzieciństwa.471
Wysoki stopień pewności siebie ma również pozytywny wpływ na samopoczucie
człowieka, zarówno te fizyczne, jak i psychiczne. Sprzyja on bowiem stawianiu sobie
ambitnych celów i uporowi w dążeniu do ich osiągnięcia, pomimo iż czasem może
również prowadzić do przeceniania swoich możliwości. W większości cywilizacji
panowie czują się bardziej kompetentni aniżeli kobiety. Płeć piękna czuje się bardziej
kompetentna od mężczyzn wyłącznie w zadaniach typu wychowywanie dzieci czy
prowadzenie domu, które są określane społecznie jako umownie damskie. Mężczyźni
generalnie oceniani są jako zdolniejsi od kobiet, zarówno w męskich, jak i kobiecych
dziedzinach. Dobrym przykładem na to może być fakt, iż najlepszymi kucharzami
świata okazują się być właśnie mężczyźni.472
W odróżnieniu do mężczyzn kobiety są mniej pewne siebie i częściej niż panowie nie
doceniają swojego potencjału i wartości. Brak pewności siebie powoduje, że zachowują
się w sposób „defensywny”, przez co rezygnują z próby osiągnięcia sukcesu w wielu
dziedzinach (np. polityce czy biznesie), dokonując tym samym swoistej autoselekcji
z życia społecznego – w ten sposób panie ograniczają swoje własne możliwości, zawę-
żając niejednokrotnie swój świat tylko do obszarów schematycznie uważanych za typo-
469. E. Mandal, Podmiotowe i interpersonalne…, s. 40-41.

470. J. Block, R.W. Robins, A longitudinal study of consistency and change in self-esteem from early adole-
scence to early adulthood [w:] Child Development, 1993, nr 64, s. 909-923.
471. E. Mandal, op. cit., s. 53-54.
472. E. Mandal, op. cit., s. 55.
103
wo kobiece.473 Z niską pewnością siebie i skłonnością do rezygnacji z trudnych zadań
powiązany jest również syndrom tak zwanej „wyuczonej bezradności”, który z reguły
pojawia się u kobiet i dziewcząt. Zazwyczaj asystuje mu obniżony nastrój, a nawet
depresja. Zauważono, iż wyuczona bezradność na ogół częściej występuje u pań w za-
daniach o charakterze typowo męskim aniżeli u panów w zadaniach kobiecych.474
Według Mandal: „stereotypy związane z płcią, chociaż narzucają kobietom
koncentrację na obrazie ciała i pogoń za fizyczną atrakcyjnością, paradoksalnie za
wysoką atrakcyjność je stygmatyzują, nazywając je wtedy „słodkimi idiotkami” czy
„blondynkami”. Ta ambiwalencja dla pięknych, inteligentnych kobiet sukcesu staje się
zapewne źródłem dylematów tożsamościowych i autoprezentacyjnych. Prawdopo-
dobnie zmusza je w wielu sytuacjach społecznych do instrumentalnego „maskowa-
nia” kobiecości, a w innych do jej eksponowania. Oczekiwania kobiet pełne są lęku,
wyolbrzymiania negatywnych aspektów własnej przyszłości, wyuczonej bezradności,
niedoceniania siebie i nadmiernej skromności.”475
Domniemywa się, że stereotypy związane z płcią są w niemałym stopniu odpowie
dzialne za stan zdrowia kobiet. Cechuje je wyższy współczynnik zachorowań niż
mężczyzn, nawet wbrew temu, że przeżywają one panów średnio o sześć lat. Płeć
piękna częściej zapada na choroby o ostrym przebiegu oraz na (rzadko kończące
się śmiercią) choroby chroniczne. Częściej też uskarża się na bóle gardła, głowy,
nadciśnienie czy otyłość, dlatego też w porównaniu do mężczyzn więcej pań korzysta
z porad lekarskich, dwukrotnie częściej poddają się zabiegom chirurgicznym.476
Przypuszcza się, że znaczna podatność kobiet na różnego rodzaju choroby może
być związana z faktem, iż żyją one dłużej. Im ktoś jest starszy, tym istnieje większe
prawdopodobieństwo, że będzie cierpiał na – ograniczające jego aktywność – cho-
roby chroniczne.477
Jak już wspomniano, współczynnik zachorowań u kobiet może wynikać po pro-
stu z częstszego niż u panów korzystania przez nie z usług lekarskich. To znaczy,
mężczyźni mogą doświadczać tych samych dolegliwości, jednak ignorują je. Ta-
kie zachowanie jest, podobnie jak wiele innych, zgodne z szablonowymi wzorcami
męskości. W naszym obszarze kulturowym sądzi się, że panowie powinni być silni
fizycznie i stoicko znosić wszelkie dolegliwości, kobiety natomiast słabowite i potrze-
bujące pomocy.478 Istnieją swego rodzaju dowody na poparcie tej teorii. I tak, chociaż
kobiety odczuwające symptomy choroby, opóźniają niekiedy – podobnie jak męż-
czyźni – pójście do lekarza, jednak w przypadku mężczyzn tendencja ta ignorowania
przypadłości jest znacznie częstsza.
473. E. Mandal, Podmiotowe i interpersonalne…, s. 55-56.

474. Tamże, s. 58.
475. Tamże, s. 69-70.
476. C.M. Renzetti, D.J. Curran, Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, red. Z. Melosik, PWN, Warszawa
2005, s.528.
477. Tamże s. 526.
478. V
.S. Helgeson, Masculinity, men’s roles, and coronary heart disease. [w:] D. Sabo, D. Gordon (red.),
Men’s health and illness: Gender, power and the body, CA: Sage, Thousand Oaks 1995, s. 68-104.
104
Prowadzone w wielu krajach analizy danych statystycznych dotyczących lecznic
twa psychiatrycznego wskazują, że wśród pacjentów psychiatrycznych przeważają
kobiety. Niejednokrotnie częściej niż mężczyźni przeżywają depresję, załamanie ner
wowe i próbują targnąć się na własne życie, chociaż czynią to innymi sposobami
i mniej skuteczniej niż panowie.479 Szkodliwe działanie na zdrowie psychiczne kobiet
wywierają w głównej mierze składniki doskonałego dopasowania się do kobiecego
stereotypu – przesadne skupienie na osobach, konformizm, wysoka pasywna i wer-
balna agresja – jako stanowiące przeszkodę w ujawnianiu negatywnych emocji.480
Dokładna analiza dotycząca częstotliwości występowania zaburzeń psychicznych
u kobiet i mężczyzn w biegu życia wskazuje, iż panie nie chorują częściej niż pano
wie, tylko cierpią na innego typu zaburzenia. Pośród dorosłych mężczyzn częściej
mają miejsce zaburzenia powodowane nadużywaniem alkoholu, narkotyków, obse-
sje, zaburzenia pamięci, paranoidalne, przypadki patologicznego hazardu czy piro-
manii, wśród kobiet zaś są to zaburzenia nerwicowe, depresje, fobie i bóle wynikające
z psychiki.481
Intrygujący okazał się fakt, że znaczna ilość zaburzeń występuje wśród kobiet
zamężnych aniżeli u żonatych mężczyzn. Paradoksem jest więc fakt, że małżeń-
stwo, które schematycznie uznawane jest jako podstawowy cel w życiu każdej
kobiety, okazuje się być dla nich źródłem pogorszenia zdrowia, lepiej zaś służy
panom. Panie niejednokrotnie odczuwają w małżeństwie wzmożony społeczny na-
cisk na wymóg ponoszenia przez nie kosztów psychicznych. Mamy tu na myśli
ogólne poświęcanie się, rezygnowanie z własnego rozwoju czy kariery zawodowej,
a wszystko to dla dobra rodziny, aby zaspokoić potrzeby męża i dzieci. W rezultacie
kobiety w znacznie większym stopniu aniżeli mężczyźni, biorąc ślub, wystawiane są
na „ryzyko emocjonalne”.482
Wśród wielu zachowań o ryzykownym dla zdrowia charakterze najczęściej przyku

wają uwagę te związane z nałogami. Badania dowodzą, że motywy autoprezenta
cyjne i stereotypy związane z płcią są najbardziej popularną podstawą sięgania po
raz pierwszy po używki zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn. Stereotypy
związane z płcią wyjaśniają również częstsze wśród panów zaburzenia związane
z nadużywaniem alkoholu, a wśród pań – częstsze przypadki lekomanii i depresji.
Nadużywanie napojów wyskokowych jest w wyższym stopniu społecznie akcep-
towane u mężczyzn, u kobiety zaś panuje większe przyzwolenie na okazywanie
stanów smutku czy bezradności.483 Z doświadczeń wynika, że większa część uza-
leżnionych ludzi pierwszy raz sięgnęła po alkohol czy zapaliła papierosa w obec-
479. L. Radloff, Sex differences in depression: The effects of occupation and marital status [w:] Sex Roles:
A Journal of Research, New York 1975, nr 1, s. 249-265.
480. P
. Chesler, Women and Madness. Doubleday & Company, Inc., Garden City, New York 1972, s. 347-351.
481. Tamże, s. 347-351.
483. L.S. Fidell, Sex differences in the content and style of medical advertisements, Social Science & Medi-
cine, California State University, Northridge, California, USA 1975, s. 156-161.
105
ności innych osób. Zaledwie 11 % przyznaje, że zrobiło to w samotności. Sięgający
po używki człowiek pragnie być spostrzegany jako towarzyski, prowadzący ekscy-
tujące, pełne przygód życie oraz wierzy w to, że dzięki tym zachowaniom będzie
społecznie akceptowany.484
Ryzykowne dla zdrowia okazuje się być również uzależnienie od opalania się,
czyli tak zwana tanoreksja. Jednakże duża liczba ludzi, opalając się latem lub zimą
w solariach, lekceważy to ryzyko. Odnosi się wrażenie, że decydującym motywem
podejmowania, głównie przez kobiety, tegoż ryzyka jest chęć zaprezentowania swo-
jego ciała jako wspaniale opalonego. Bowiem opalenizna sama w sobie rodzi wiele
pozytywnych skojarzeń, a osoby opalone są postrzegane jako zdrowe, wypoczęte,
bardziej atrakcyjne fizycznie, prowadzące pełen energii tryb życia.485 W polskiej kultu-
rze opalenizna stała się wizualnym symbolem prestiżu społecznego, który wskazuje
na wysoki status materialny pozwalający na atrakcyjne spędzanie wakacji.
Z badań nad oparzeniami słonecznymi i ich psychologicznymi determinantami wy
nika, że najistotniejszymi wyznacznikami są: chęć podobania się innym ludziom oraz
subiektywne znaczenie opalenizny i przekonanie o jej istotnej roli w podnoszeniu
atrakcyjności. Czynniki te najczęściej zauważa się u pań, dla których stereotypowo
większą rolę odgrywa wygląd zewnętrzny i których samoocena bardziej zależy od
ocen otoczenia. Aczkolwiek zdarzają się również mężczyźni chorzy na tanoreksję.
Ważne są zarazem wzorce zachowań obserwowane u rodziców, ponieważ bardziej
podatne na nadmierne opalanie się będą te dziewczęta, których matki przejawiają
wspomniane ryzykowne zachowania.486
Okazuje się, że negatywne konsekwencje dla atrakcyjności wywołuje także nad
mierne używanie kosmetyków, które może powodować problemy zdrowotne ze skó-
rą (np. przesuszenie czy wypryski). Niemniej jednak spora liczba kobiet i dziewcząt
nie zwraca uwagi na ryzyko i nadmiernie stosuje specyfiki i zabiegi kosmetyczne.
Chirurgia plastyczna niesie ze sobą niebezpieczeństwo dla zdrowia, które związa-
ne jest z bólem, wyrzeczeniami i ogromnymi kosztami finansowymi. Nie zraża to
jednak kobiet i młodych dziewcząt poddających się co roku najróżniejszym opera
cjom udoskonalania i poprawy wyglądu. Nieliczne do tej pory badania dowodzą, że
główne motywy decyzji jednostek o podjęciu operacji pomniejszenia lub powięk-
szenia piersi mają charakter społeczny. Panie pragną poczuć się atrakcyjne. De-
cydując się na tego typy zabiegi kosmetyczne, przejawiają bowiem zawstydzenie
związane z wielkością biustu oraz pragnienie wyeliminowania tego uczucia jako
główne korzyści oczekiwane z operacji.487 Związane ze stereotypami płciowymi mo-
tywy podejmowania ryzyka zdrowotnego, nadużywania kosmetyków i poddawania
484. D.B. Kandel, Drug and drinking behavior among youth [w:] Annual Review of Sociology, Palo Alto 1980,
nr 6, s. 235-285.
485. M. Broadstock, R. Borland, R. Gason, Effects of suntan on judgements of healthiness and attractive-
ness by adolescents [w:] Journal of Applied Social Psychology, 1992, s. 157-172.
487. S. Birtchnell, P. Whitfield, J.H. Lacey, Motivational factors in women requesting augmentation and re-
duction mammaplasty [w:] Journal of Psychosomatic Research, 1990, nr 34, s. 509-514.
106
się zabiegom chirurgii kosmetycznej są zbyt oczywiste. W porównaniu do kultur
prymitywnych, w społecznościach zachodnich kosmetyki i upiększanie się są pryn-
cypialnymi determinantami kobiecości.488
Na zdrowie fizyczne i psychiczne zarówno kobiet, jak i mężczyzn znaczący wpływ
mają stereotypy związane z płcią. Żądza bycia atrakcyjnym przyczynia się do podej-
mowania przez jednostkę zachowań ryzykownych dla zdrowia i życia, co prowadzi do
odmienności w zachorowalności i śmiertelności. Pomimo że ryzyko jest bardziej za
korzenione w męskim stereotypie, kobiety również je podejmują, nie zwracając uwagi
na negatywne konsekwencje dla życia i wigoru. U nich przejawia się ono zwłasz
cza w zaburzeniach odżywiania, nadmiernym opalaniu się, nadużywaniu kosmety-
ków czy operacji plastycznych. To wszystko spowodowane jest usilnym pragnieniem
dopasowania się do stereotypowych standardów nieskazitelnej piękności i nakazów
tak zwanego „bycia sexy”.489

489. Tamże, s. 106.
107
BADANIA WŁASNE I ICH OMÓWIENIE
Wprowadzenie
Istnieje wiele definicji i sposobów dbania o zdrowie. Każdy człowiek inaczej się o nie
troszczy. Wśród kobiet i mężczyzn dominują dwa sposoby dbania o zdrowie, które
określa się jako zachowania medyczne oraz zachowania prozdrowotne. Pierwszy typ
to zachowania związane z korzystaniem z usług medycznych (tj. wizyty u lekarzy,
badania profilaktyczne lub kontrolne). Tenże sposób troski o zdrowie preferują oso-
by starsze, z gorszym stanem zdrowia. Drugi typ to podejmowanie różnego rodzaju
prozdrowotnych zachowań (typu aktywność fizyczna, racjonalne odżywianie, umie-
jętne radzenie sobie ze stresem). Jest on charakterystyczny dla ludzi młodych, lepiej
wykształconych i z dobrą sytuacją materialną. Wśród Polaków raczej nie ma wyod-
rębnionego jednego stylu dbania o zdrowie, który łączyłby zachowania prozdrowotne
i korzystanie z usług medycznych. Realizacja tychże działań łącznie jest optymalna
z punktu widzenia utrzymania bądź poprawy zdrowia jednostki.
Kobiety częściej niż mężczyźni podejmują zachowania prozdrowotne, głównie
racjonalne odżywianie, badania kontrolne. Ich większa troska o zdrowie może wyni-
kać z przyjętego w naszej kulturze modelu wychowania dziewcząt. Panie odgrywają
szczególną rolę w rodzinnej edukacji zdrowotnej i tym samym przyczyniają się do
kształtowania zachowań zdrowotnych młodego pokolenia. Mają one ogromny wpływ
na większość zachowań zdrowotnych całej rodziny (przede wszystkim dietę, wypo-
czynek, rekreację, badania kontrolne).
Problem utrzymania dobrej kondycji i zdrowia powinien stać na czele wszystkich
wartości człowieka dwudziestego pierwszego wieku. Jest to zagadnienie interdy-
scyplinarne, obejmujące również dbałość o sferę psychiczną. Wszelkie zachowania
zdrowotne ulegają modelowaniu przez całe życie, a tworzą się w dzieciństwie i mło-
dości pod wpływem wiadomości i wzorów przekazywanych przez rodziców, rówieśni-
ków, szkołę, mass media oraz służby medyczne. Znajomość problematyki edukacji
zdrowotnej jest niezbędnym czynnikiem. Proces ten kształtuje się w człowieku już
108
od najmłodszych lat i to od niego w dużej mierze zależy, czy na wybrany przez nas
w przyszłości styl życia będą składały się zachowania prozdrowotne.
Materiał i metoda
Koniecznym warunkiem trafnych i rzetelnych badań, obok poprawnie sformułowanych

problemów i hipotez, jest dobór odpowiednich metod, technik i narzędzi badawczych.
Metody i narzędzia badawcze są wyznaczone najczęściej przez problem badawczy.
W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Sondaż jest to „tech-
nika badania opinii publicznej nad społeczną oceną danych wydarzeń za pomocą an-
kiety”. Według T. Pilcha „badania sondażowe obejmują wszelkiego typu zjawiska spo-
łeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stany świadomości społecznej,
opinii i poglądów określonych zbiorowości, narastania badanych zjawisk i ich tendencji.
Chodzi tu o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji”490.
Metoda sondażu diagnostycznego w naszym przypadku polega na rozpoznawa-
niu zjawisk społecznych z dziedziny zdrowia i rekreacji ruchowej, charakteryzujących
daną zbiorowość. Dzięki tej metodzie można poznać m.in. poglądy bądź opinie bada-
nej zbiorowości. Sondować w przenośni oznacza zgłębiać, zdobywać wiedzę o kimś
lub o czymś. W naszym przypadku zdobywanie informacji o poglądach i postanowie-
niach nurtujących grupę rekreacyjną, dotyczących określonych zjawisk pedagogicz-
nych (inaczej – sondować opinię)491.
Metoda badań
W badaniach realizowanych w dziedzinie rekreacji ruchowej i czasu wolnego, najczę-

ściej stosowane techniki badawcze to: technika obserwacji, wywiadu, ankieta i bada-
nie dokumentów. Techniki badawcze występują w różnych postaciach, a ich dobór
zależny jest od przedmiotu i celu badań. Dla potrzeb prezentowanej pracy wybrano
technikę ankiety, która jest niezastąpiona w badaniach społecznych, prowadzonych
między innymi w dziedzinie kultury fizycznej, jako narzędzie poznawania cech zbio-
rowości, faktów, opinii o zdarzeniach, danych liczbowych. Ankieta zbiera informacje,
bada poglądy za pomocą pytań zawartych w formularzu.
W niniejszej pracy jako procedurę badawczą zastosowano badanie diagnostycz-
ne, a posłużono się anonimową ankietą opracowaną w katedrze Turystyki i Rekreacji
ALMAMER – WYŻSZA SZKOŁA EKONOMICZNA w Warszawie, na zgrupowaniu stu-
dentów w ramach programowego obozu szkoleniowego w Kosinie. W badaniach za-
stosowano anonimową ankietę złożoną z 52 pytań, w tym 50 zamkniętych i 2 otwar-
tych. Obejmują one zagadnienia związane z postawami i wiedzą na temat: zdrowy
styl życia, aktywność ruchowa, odżywianie, nałogi, stres i wygląd sylwetki. Badaniom
490. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych, Żak Warszawa 1995, s. 50.

491. W
. Siwiński, Rekreacja ruchowa. Zagadnienia teoretyczno-metodologiczne, WSHiG, Poznań 2004, s. 51.
109
poddano 50 kobiet, w tym będących wieku 20-35 lat – studentek studiów niesta-
cjonarnych GÓRNOŚLĄSKIEJ WYŻSZEJ SZKOŁY HANDLOWEJ w Katowicach
im. Wojciecha Korfantego oraz 25 kobiet pracujących, będących w wieku 36-50 lat,
mających wykształcenie wyższe.
Zebrany materiał pozwolił uzyskać dane w trzech kategoriach demograficznych:
wykształcenia, miejsca zamieszkania i stanu cywilnego.
Mając na uwadze wykształcenie jako ważny czynnik wpływający na preferencje
w dziedzinie zachowań prozdrowotnych okazało się, że w badanej grupie dominują
kobiety z wyższym wykształceniem (50 %), co w zasadniczy sposób może wpływać
na wyniki badań, gdyż wykształcenie jak powszechnie wiadomo jest czynnikiem naj-
silniej różnicującym postawy i zachowania zdrowotne. Studiami niepełnymi wyższymi
legitymuje się 28 % badanych (I stopień studiów), 22 % respondentek posiada wy-
kształcenie średnie.
Kolejnym istotnym czynnikiem mającym wpływ na zachowania prozdrowotne jest
miejsce zamieszkania. Duże miasto zamieszkuje 50 % respondentek, 28 % przebywa
w mieście średniej wielkości, a 22 % kobiet jest mieszkankami wsi.
Równie ważnym czynnikiem kształtującym zachowania prozdrowotne jest stan cy
wilny. Badane kobiety to w przeważającej części mężatki (56 %), reszta z nich (40 %)
to panny o wolnym statusie cywilnym. Wśród ankietowanych znalazło się również
kilka (4 %) wdów/rozwódek.
Stwierdzenia i wnioski
Zdrowie było i jest podstawową wartością warunkującą szczęśliwe życie rodzinne,

zawodowe, społeczne. Zdrowe życie to podstawowe zadanie człowieka, determinu-
jące praktycznie każdą sferę jego zachowań. Ze zdrowiem człowieka związane są
zachowania zdrowotne będące nieodłącznym elementem stylu życia.
1. Wyniki badań wykazały, że aż 48 % wszystkich respondentek nie jest w sta-
nie określić, czy prowadzi zdrowy styl życia. Tylko 28 % potwierdziło, iż prowadzony
przez nie styl życia jest zdrowy. Niepokojąco brzmi fakt, że 24 % badanych pań odpo-
wiedziało przecząco na to zagadnienie.
91 % wszystkich badanych pań jest zainteresowanych tematyką zdrowotną, a po-
zostałym trudno jest na to pytanie odpowiedzieć. Respondentki wymieniały różne
źródła informacji dotyczących zdrowia i zachowań zdrowotnych. Wśród odpowiedzi
znalazły się m.in. internet, pogramy telewizyjne o zdrowiu, poradniki, książki, prasa.
Najmniej popularnym źródłem okazali się znajomi i rodzina, a także lekarz.
Odnośnie pytania o określenie definicji zdrowego stylu życia okazało się, że poda
wane przez respondentki odpowiedzi różnią się w zależności od ich wieku. Dla mło-
dych kobiet w przedziale 20-35 lat zdrowy styl życia to przede wszystkim właściwe
odżywianie się i systematyczna aktywność fizyczna. Natomiast dla pań pomiędzy 36
a 50 rokiem życia to oprócz zdrowego odżywiania także dobre samopoczucie, brak
nałogów i codzienne ćwiczenia fizyczne, które w podawanych przez kobiety odpowie-
dziach uplasowały się na drugim miejscu.
110
2. Aktywność fizyczna jest bardzo ważnym czynnikiem polepszającym zdrowie
i bezpośrednio na nie wpływającym. 92 % kobiet młodszych deklaruje podejmowanie
zajęć związanych z rekreacją ruchową, a w zespole kobiet starszych 64 % korzysta
z różnych form aktywności. Pozostałe panie w tym przedziale wieku nie uczestni-
czą w żadnych zajęciach ruchowych.
Jak wynika z badań, niemal połowa ankietowanych, bo 52 % jest raczej zadowo-
lona z poziomu swojej sprawności fizycznej. Niestety tylko 16 % pań jest zadowolo
nych całkowicie ze swojej sprawności, a 32 % kobiet stwierdziło, że nie jest w ogóle
z niej usatysfakcjonowana. Dużym zaskoczeniem okazało się, że badane kobiety
preferują ćwiczenia fizyczne w poszczególnych dniach tygodnia, 70 % wszystkich
pań wybrało tę odpowiedź, tylko 30 % twierdzi, że najlepszym czasem na rekreację
ruchową jest weekend. Jeśli chodzi o częstość uprawiania ćwiczeń ruchowych, to
panie młodsze są bardziej aktywne od zespołu kobiet starszych, bowiem ćwiczą
dwa, trzy razy w tygodniu.
Co do form aktywności ruchowej preferowanych najczęściej przez respondentki,
to odpowiedzi były podobne. Najbardziej popularne, w przedziale wiekowym 20-35
lat, okazały się spacery, jazda na rowerze, aerobik, gimnastyka i pływanie. Natomiast
kobiety w średnim wieku (36-50 lat) gustowały w spacerach, jeździe na rowerze, gim-
nastyce oraz siłowni.
Zdecydowana większość wszystkich kobiet 72 %, potwierdziła chęć poświęcania
większej ilości czasu na zajęcia rekreacyjne w przyszłości. W pytaniach dotyczących
przeszkód w większym angażowaniu się w zajęcia sportowe oraz motywów podej-
mowania rekreacji fizycznej odpowiedzi ankietowanych były różne, w zależności od
wieku, wykształcenia i miejsca zamieszkania.
Dominowała myśl dbałości o własne zdrowie przez zwiększenie aktywnego udzia-
łu w formach rekreacyjnych, chęć zagospodarowywania czasu wolnego zwiększoną
ilością godzin w tygodniu czy w okresie sobotnio-niedzielnym i formami czynnymi
ruchowo jak piesze wędrówki, pływanie, tenis, jazda rowerem, aerobik, fitness, nordic
walking, gry rekreacyjne: siatkówka plażowa i koszykówka. Jak daje się zauważyć,
najczęściej preferowane formy aktywności ruchowej to takie, które są łatwo dostępne
na terenie obiektów sportowych lub w plenerze i takie, które nie wymagają większych
nakładów finansowych. Można przypuszczać, że gdyby respondentki dysponowały
większą ilością czasu wolnego, przeznaczałyby go na wypoczynek czynny. Podejmo-
wane formy aktywności to najczęściej indywidualne zajęcia rekreacyjne, mieszczące
się we własnym czasowo określonym wymiarze. Nieliczne tylko panie biorą udział
w zajęciach zorganizowanych. Kobiety młode najczęściej czas wolny przeznaczają
na kontakty towarzyskie, korzystanie z komputera, realizację zainteresowań, czyli
czytanie książek, słuchanie muzyki, oglądanie telewizji. Starsze natomiast w dużym
zakresie zajęte są obowiązkami domowymi, życiem rodzinnym. Uczestnictwo w for-
mach aktywności ruchowej determinowane jest najczęściej potrzebą zwiększania
potencjału zdrowotnego. Większość respondentek bez względu na wiek, stan cywil-
ny i wykształcenie, preferuje prozdrowotny styl życia, a aktywność ruchowa kojarzy
z formą czynnego spędzania czasu wolnego i dbałością o kondycję fizyczną. Także
111
większość badanych kobiet jest zdania, że aktywność ruchowa poprawia wygląd syl-
wetki, wpływa korzystnie na samopoczucie oraz ogólny stan zdrowia. Często dla czę-
ści ankietowanych kobiet motywacją do aktywności fizycznej jest przyrost niechcianej
masy ciała oraz odczuwana potrzeba regeneracji sił psychofizycznych. Wśród bada-
nych kobiet młodsze posiadają własny sprzęt rekreacyjny np. rower, narty, kijki do
nordic walking. Niektóre należą do klubów rekreacyjnych czy sportowych. Większość
ankietowanych w miarę posiadanych możliwości czynnie spędza czas wolny i chętnie
się w nim realizuje. Zarówno panie młodsze studiujące w systemie niestacjonarnym
w GWSH w Katowicach, jak i starsze deklarują spacery alejkami Parku Chorzow-
skiego, docelowo na korty tenisowe, boiska do plażowej piłki siatkowej, rosarium, na
basen, do Śląskiego Ogrodu Zoologicznego i planetarium. Także odwiedzane jest
Wesołe Miasteczko, Stadion Śląski i hala widowiskowa „Spodek”. Wśród atrakcji wy-
mieniają dolinę Trzech Stawów, mieszczącą się przy lotnisku cywilnym „Muchowiec”.
Znajdują się tam ścieżki rowerowe, tory dla osób jeżdżących na rolkach, place za-
baw dla dzieci, rekreacyjne akweny wodne oraz stadnina koni. W ramach turystyki
miejskiej respondentki wskazują na galerię handlową „Silesia City Center”, Śląskie
Centrum Kultury, obiekty sakralne i inne istniejące, w tym również dydaktyczne. Ob-
jęte sondażem diagnostycznym kobiety posiadają świadomość znaczenia aktywności
ruchowej dla dobrej kondycji i dla zdrowotności organizmu. Jednakże głównym mo-
tywem jej podejmowania w zespole kobiet młodszych jej poprawianie wyglądu oraz
utrzymanie smukłej sylwetki. Świadomość ta wśród kobiet starszych jest podobna,
lecz jako motywy uczestnictwa w zajęciach rekreacyjnych wymieniają dobrą kondycję
i zdrowy styl życia. Preferują jazdę na rowerze, piesze wycieczki oraz udział w zorga-
nizowanych wycieczkach zagranicznych.
3. Odnośnie pytań dotyczących żywienia to badanych pań 52 % w obu grupach
wiekowych sądzi, że odżywia się zdrowo, 48 % przyznaje, że ich odżywianie do zdro
wych nie należy.
Biorąc pod uwagę wykształcenie, okazuje się, że ankietowane z wykształceniem wyż-
szym i niepełnym wyższym odżywiają się zdrowiej (48 % zadeklarowało tę odpowiedź)
niż osoby posiadające średnie wykształcenie (zaledwie 6 %). Jeśli chodzi o stan cywilny
to można było się spodziewać tego, że mężatki jadają zdrowiej, bowiem w porównaniu
do 16 % kobiet o wolnym statusie cywilnym, zdrowo odżywia się 34 % zamężnych pań.
Wynika to zapewne z faktu, że kobiety odgrywają szczególną rolę w rodzinnej edukacji
zdrowotnej, mają ogromny wpływ na większość zachowań zdrowotnych całej rodziny,
chcąc tym samym dawać dobry przykład reszcie domowników.
Odnośnie nawyków żywieniowych odpowiedzi były różne, w kolejności: 50 % je
wszystko, na co ma ochotę, 34 % stara się, aby posiłki były urozmaicone, 10 % jada
potrawy tylko niskokaloryczne, natomiast 6 % je dużo oraz szybko. Żadna z pań nie
wybrała opcji jedzenia wyłącznie produktów wegetariańskich.
Subiektywna ocena własnego stylu odżywiania nie musi jednak znajdować
odzwierciedlenia w faktach. Badane zapytano więc o to, czy odżywiają się o regular
nych porach. Tu też odpowiedzi ankietowanych pań były różne: 40 % z nich (10 pań
w wieku 20-35 lat i 10 w wieku 36-50) twierdzi, że ma stałe godziny posiłków, 30 %
112
(9 w wieku 20-35 lat i 6 w wieku 36-50) oznajmia, że wszystko zależy od tego, o któ-
rej godzinie wracają do domu. Pozostałe 30 % respondentek (6 w wieku 20-35 lat
i 9 w wieku 36-50) spożywa posiłki kiedy ma na to ochotę. O zdrowym odżywianiu
świadczy ilość spożywanych posiłków. Aż 82 % respondentek deklaruje, że zjada 3-4
posiłki dziennie, 16 % spożywa je 5 razy dziennie, a tylko jedna posila się 2 razy
na dzień. Istotne w zdrowym odżywianiu jest także pierwsze śniadanie. Niepokojące
wydaje się być to, że ponad połowa młodszych kobiet, 60 %, nie spożywa z rana
śniadania. 40 % badanych twierdzi, że zjada je zawsze przed wyjściem z domu. Do
częstego podjadania między posiłkami przyznaje się 26 % kobiet. Ponad 64 %, twier-
dzi, że „przegryza” słodycze między posiłkami tylko czasami, a 10 % oznajmia, że nie
robi tego nigdy.
Istnieją również zależności między zdrowym odżywianiem a miejscem zamieszka-
nia. Jeśli uwzględni się wszystkie elementy składające się na ocenę stylu odżywiania,
tj. codzienne spożywanie co najmniej 3-4 posiłków (razem ze śniadaniem), a także
całkowite zaniechanie podjadania między posiłkami, okazuje się, że im większa miej-
scowość, tym zdrowiej odżywiają się jej mieszkańcy. Zaskakującym okazał się fakt,
że osoby zamieszkujące większe miasta odżywiają się bardziej regularnie i częściej
niż mieszkańcy wsi, którzy w przeciwieństwie do osób z dużego miasta, podjada-
ją między posiłkami znacznie mniej słodyczy lub chrupek oraz częściej spożywają
pierwsze śniadanie. Zdrowsze odżywianie może być spowodowane większymi za-
robkami wśród ankietowanych zamieszkujących duże miasta. Ponadto odsetek osób
stosujących zasady zdrowego żywienia rośnie wraz z poziomem ich wykształcenia.
Im lepiej ankietowana jest wykształcona, tym jej sposób odżywiania jest bliższy za-
lecanemu. Stan cywilny ma również znaczący wpływ na zdrowe odżywianie, bowiem
mężatki wypadły na tym tle znacznie lepiej niż panny, wynika to zapewne ze wspo-
mnianej wcześniej roli matki i wzoru do naśladowania, jaką pełnią wśród członków
swojej rodziny. Panny natomiast częściej skupiają się na karierze, przez co może
to odbijać się na ich nawykach żywieniowych. Jeśli chodzi o miejsce najczęstszego
spożywania posiłków, to przeważająca część (86 %) zjada je w domu. Poza domem,
tj. w stołówkach, barach mlecznych, restauracjach spożywa posiłki 14 % kobiet.
4. W badaniu zapytano również o to, czy panie stosowały kiedykolwiek jakąś dietę.
Aż 58 % z nich przyznało się do stosowania diety, natomiast 42 % twierdzi, iż nigdy z jej
nie korzystało. Ponadto wyższy od przeciętnego odsetek osób, które stosowały dietę
jest wśród respondentek dobrze wykształconych, mieszkających w dużym mieście.
O odpowiednią masę ciała w większym stopniu zabiegają osoby mieszkające w mia-
stach niż na wsi. Dbałość o masę jest związana z poziomem wykształcenia. Wśród
respondentek z wykształceniem średnim tylko 42 % deklaruje, że kiedykolwiek w życiu
się odchudzała, a wśród mających niepełne wyższe i wyższe wykształcenie ponad
połowa (58 %) składa tego rodzaju deklaracje. Chęć przejścia na dietę zadeklarowało
jedynie 38 % kobiet, a za główną przyczynę swojej decyzji podawały przede wszystkim
powody zdrowotne, chęć ładnego wyglądu. Zdecydowana większość badanych (62 %)
nie odczuwa potrzeby przejścia na dietę. Głównym źródłem pomysłów na wszelkiego
rodzaju diety są u ankietowanych pań przede wszystkim mass media i internet.
113
5. Niepokój wzbudza częstotliwość korzystania z porad lekarskich przez badane,
bowiem aż 64 % twierdzi, że rzadko chodzi do lekarza, 20 % deklaruje wizyty lekarskie
tylko raz w miesiącu, zaledwie 14 % korzysta z porad lekarskich kilka razy w miesią-
cu, a 2 % kobiet nie robi tego wcale.
Pozytywny wydał się fakt, że aż 72 % respondentek twierdzi, iż poddaje się okreso
wym badaniom lekarskim (cytologii, mammografii, morfologii itp.), w przeciwieństwie
do 28 % które się w ogóle nie badają. Wiąże się to jednoznacznie z wiekiem, bo-
wiem aż 46 % kobiet w przedziale 36-50 lat znacznie częściej bada się aniżeli kobiety
młodsze, wśród których zaledwie 26 % stosuje się do okresowych badan lekarskich.
Tutaj też potwierdza się fakt, że osoby starsze przejawiają więcej zachowań zdrowot-
nych związanych z korzystaniem z usług medycznych, w odróżnieniu do młodych,
wśród których zauważono więcej zachowań prozdrowotnych typu aktywność fizycz-
na, racjonalne odżywianie. Uwzględniając poziom wykształcenia, można zauważyć,
że osoby posiadające wykształcenie niepełne wyższe i wyższe częściej poddają się
okresowym badaniom lekarskim (zadeklarowało się do tego 52 %) aniżeli osoby z wy-
kształceniem średnim (20 %). Widoczne jest także zróżnicowanie ocen według stanu
cywilnego. Osoby żyjące w związkach małżeńskich (52 %) częściej niż osoby będące
jeszcze w stanie wolnym (16 %) poddają się tymże badaniom.
Jeżeli chodzi o występujące najczęściej dolegliwości dnia codziennego, to wśród
odpowiedzi padały w kolejności: senność, bóle kręgosłupa, bóle głowy, migreny,
zmęczenie. Respondentki w wieku 20-35 lat podawały głównie senność, zmęcze-
nie, bóle głowy i migreny jako dolegliwości dnia codziennego. Natomiast wśród
kobiet starszych znacznie częściej występują bóle kręgosłupa, bóle głowy, migreny,
a także bóle reumatyczne.
6. Według danych, ankietowane kobiety nie ulegają nałogom palenia papierosów
i spożywania alkoholu, co zadeklarowało aż 80 %. Tylko 16 % pań przyznaje się do
tego, że nałogom ulega. Jak podają liczne źródła, współczesne kobiety palą coraz
więcej, a śmiertelność wśród palaczek wzrasta z roku na rok. Jednakże z przepro-
wadzonych badań wynika, że 82 % ogółu badanych nie pali papierosów. Wymieniane
przez kobiety powody niepalenia były różne. Większość pań powoływała się na to, że
papierosy są niezdrowe, brzydko pachną, szkoda na nie pieniędzy bądź tez zwyczaj-
nie nie mają ochoty na palenie albo po prostu nie palą i nie zamierzają zaczynać. Po
zostałe 18 % ankietowanych przyznało się do tego, że pali tytoń, twierdziły, że palenie
sprawia im przyjemność, bowiem odprężają się przy papierosie, że stało się to już ich
nałogiem, że to po prostu sposób na odreagowanie stresu. Jeśli chodzi o wpływ miej-
sca zamieszkania, wykształcenia i stanu cywilnego na zachowania prozdrowotne, to
najwięcej niepalących kobiet zamieszkuje wieś. Mały odsetek niepalących odnotowa-
no również wśród mężatek i osób o wyższym wykształceniu.
Do spożywania napojów alkoholowych przyznaje się aż 74 % ogółu ankietowa
nych. Zaledwie 26 % pań twierdzi, że w ogóle alkoholu nie pije. Jeżeli chodzi o czę-
stotliwość konsumowania napojów alkoholowych, to sytuacja wydaje się być zado-
walająca, bowiem 48 % respondentek pije alkohol sporadycznie, 16 % robi to rzadko,
a 10 % (5 pań pomiędzy 20-35 rokiem życia) spożywa go dosyć często. Badane kobie-
114
ty zapytano również o okoliczności konsumowania alkoholi. Najczęściej wymienianą
sytuacją okazały się spotkania towarzyskie, święta, urodziny, imieniny. W przedziale
wiekowym pomiędzy 20-35 rokiem życia zdarzyły się również panie, które potwierdzi-
ły spożywanie alkoholu w sytuacjach związanych ze stresem.
Podobnie jak w przypadku papierosów, istnieją również zależności między piciem
alkoholu a wiekiem, wykształceniem, stanem cywilnym oraz miejscem zamieszkania.
Z przeprowadzonych badań wynika, że kobiety w wieku 20-35 lat spożywają więcej
napojów alkoholowych niż pomiędzy 35-50 rokiem życia. Wynikać może to z faktu, iż
obniżył się znacznie wiek inicjacji alkoholowej. Przypadłość częstszego picia alkoho-
lu odnotowano również wśród kobiet o wolnym statusie cywilnym, zamieszkujących
duże miasta oraz posiadających wyższe wykształcenie.
7. Stres to najbardziej szkodliwy czynnik zagrażający zdrowiu współczesnego
człowieka. Badania wykazały, że kobiety między 20-35 rokiem życia stresują się czę
ściej niż panie w wieku 36-50 lat. Może być to spowodowane faktem, że młodzi ludzie
żyją dziś w zawrotnym tempie, niepewni tego co może przynieść im jutro, bowiem
36 % młodszych respondentek zadeklarowało, że stresuje się raz na 2-3 dni. 25 %
przeżywa stres raz w tygodniu, a 16 % nawet kilka razy w ciągu dnia.
To, czym się stresujemy zależy od wieku, stanu cywilnego, miejsca zamieszka
nia i wykształcenia. Dla kobiet między 36 a 50-tym rokiem życia czynnikami
stresogennymi są przede wszystkim: praca, dom i związane z nim sprawy rodzin-
ne, zdrowie własne i najbliższej rodziny, kłopoty finansowe. Młodsze ankietowane
(20-35 lat) za najbardziej stresujące sytuacje wymieniają w kolejności: studia, egzami-
ny, pracę, dom, kłopoty finansowe oraz brak partnera. Bardzo podobnie przedstawia
się sytuacja u zamężnych respondentek oraz kobiet o wolnym statusie cywilnym. Jeżeli
chodzi o miejsce zamieszkania, to najbardziej stresującym czynnikiem wśród mieszka-
nek dużego miasta jest przede wszystkim praca, w przeciwieństwie do osób zamiesz-
kujących wieś, u których jest to głównie dom, sprawy rodzinne oraz problemy związane
z nauką. Kobiety posiadające wykształcenie wyższe, tak samo jak te o wykształceniu
średnim, stresują się pracą oraz kłopotami związanymi z rodziną i domem.
Jak pokazują wyniki badań, źródła stresu mogą być różne. To, co u jednych powo
duje lęk, zdenerwowanie, zniecierpliwienie i chęć ucieczki, u innych może być przy-
czyną zaledwie niewielkiego napięcia. Każda sytuacja jest subiektywnie oceniana
i w zależności od tego, jak postrzega ona możliwości radzenia sobie z trudnościami,
zaczyna odczuwać określony poziom stresu. Im bardziej jednostka czuje się pewna
swoich możliwości sprostania trudnej sytuacji, tym stres jest mniejszy.
Badane kobiety przyznają, że najbardziej odczuwanymi przez nie skutkami stre-
su są przede wszystkim problemy ze snem, migreny oraz konflikty interpersonalne.
Biorąc pod uwagę wiek respondentek, można zauważyć pewną różnicę w odpowie-
dziach. Osoby pomiędzy 20-35 rokiem życia częściej wskazują na problemy ze snem
i częste konflikty interpersonalne, a także migreny, wypalenie zawodowe oraz uza-
leżnienia. Natomiast panie starsze, oprócz odczuwanych problemów ze snem i mi-
gren, uskarżają się także na problemy z wysokim ciśnieniem oraz choroby krążenia
i problemy gastryczne.
115
Niepokojące mogą wydawać się dane dotyczące radzenia sobie z sytuacją stre
sową. Aż 64 % ankietowanych kobiet twierdzi, że słabo radzi sobie ze stresem, przy
czym 4 % w ogóle nie potrafi poradzić sobie z taką sytuacją. Natomiast pozostałe
32 % pań deklaruje, że zdoła go oddalić.
Mimo iż stres jest nieuniknionym elementem naszego codziennego życia, nie można
z rezygnacją poddawać się jego szkodliwemu i długotrwałemu działaniu. Warto nauczyć
się, jak sobie z nim radzić, łagodzić jego objawy i zapobiegać negatywnym skutkom.
Najczęściej stosowanym sposobem radzenia sobie ze stresem jest, zdaniem re-
spondentek, odwracanie uwagi poprzez zajęcie się czymś innym, rozmowa o proble-
mie z najbliższymi lub szukanie porady w prasie bądź też koncentracja na przyczynie
stresu, a następnie próba rozwiązania nurtującego zagadnienia. W dalszej kolejności
znalazły się takie propozycje walki ze stresem jak: sprawienie sobie jakiejś przyjem-
ności (pójście do fryzjera, zakup nowego ubrania), dogadzanie w kuchni jakimś pysz-
nym posiłkiem, wyjście do kina, teatru, na koncert z przyjaciółmi, spacer, ćwiczenia
rekreacyjne. Wśród badanych pań znalazły się i takie, które po prostu nic nie robią,
bowiem wiedzą, że stres minie prędzej czy później. Najbardziej niepokojące jednak
okazały się przypadki osób, które w sytuacji stresowej palą dużo więcej papierosów
lub relaksują się przy alkoholu.
8. Najczęściej wskazywanym motywem troski o sylwetkę jest własne samopoczu-
cie. Większość badanych sądzi, że dbają o własny wygląd zewnętrzny, bo gdy do-
brze wyglądają, to lepiej się czują. Równie często wskazywaną motywacją jest chęć
podobania się przede wszystkim sobie, znajomym, ale też i płci przeciwnej. Dbałość
o wygląd to – zdaniem większości kobiet – także sposób na zdrowy styl życia. Mniej
badanych mówiło o tym, że ludzie dbają o własny wygląd, bo chcą dać wyraz swojej
osobowości: czy to przez chęć bycia akceptowaną, zyskanie sympatii czy przez wy-
różnienie się z tłumu, zwrócenie na siebie uwagi.
Kobiety nie tylko przywiązują dużą wagę do własnej powierzchowności, ale
w zdecydowanej większości odpowiedziały, że wygląd jest dla nich ważny, ale nie
najważniejszy.
W pytaniu odnoszącym się do zadowolenia z własnego wyglądu można zauważyć
prawidłowość związaną z wiekiem ankietowanych: im młodsze, tym częściej deklaru-
ją zadowolenie z własnego wizerunku. Bardziej surowe w osądzie swojego wyglądu
zewnętrznego są badane z wyższym i niepełnym wyższym wykształceniem. Wynika
to prawdopodobnie z faktu, że są to osoby stawiające własnemu wyglądowi wyższe
wymagania i spotykające się na co dzień z takimi wymaganiami kierowanymi pod
ich adresem. Mimo że większość ankietowanych utrzymuje, że nie ma nic (lub pra-
wie nic) do zarzucenia swojemu wyglądowi, swojej sylwetce, to aż 92 % pań coś by
w nim zmieniła. Ogólnie, im ankietowane są lepiej wykształcone, tym częściej twier-
dzą, że dokonałyby zmian w swoim wizerunku (22 % osób z wyższym wykształceniem
i 13 % z niepełnym wyższym). Trzeba jeszcze wspomnieć o statusie związku, bowiem
56 % mężatek twierdzi, że zmieniłoby coś w swoim wyglądzie, podobnie jak 32 % pań
niezamężnych. Tylko 6 % badanych o wolnym statusie związku nie zmieniłoby nic
w swoim wyglądzie.
116
Ponad połowa ankietowanych jest zdania, że dbałość o wygląd, czyli o ubranie,
fryzurę, makijaż ma duże znaczenie dla możliwości osiągnięcia zarówno życiowego,
jak i zawodowego sukcesu. Duża liczba osób z wyższym wykształceniem jest właśnie
tego zdania. Według oceny tej grupy respondentek, człowiek zadbany pozytywnie
usposabia do siebie otoczenie, jest lepiej postrzegany i łatwiej mu osiągnąć życiowe
cele niż takiemu, który o siebie nie dba. Znacznie mniejsza liczba badanych ocenia, iż
wygląd nie decyduje o powodzeniu w życiu osobistym i zawodowym, natomiast 22 %
stwierdziło, że trudno jest im o tym zadecydować.
66 % kobiet stwierdziło, że mass media mają ogromny wpływ na kreowanie wi-
zerunku współczesnej kobiety. Zaledwie 16 % orzekło, iż media nie mają wpływu na
całokształt wizerunku pań. 18 % ankietowanych trudno jest odpowiedzieć na to pyta-
nie. Media i kreowany przez nie wizerunek kobiet mają wpływ na rozpowszechnianie
się takich chorób jak: anoreksja, bulimia i tanoreksja (uzależnienie od opalania się).
Z tym twierdzeniem zgodziła się ponad połowa, bo aż 60 % respondentek. 32 % jest
przekonana, że media wywierają presję na społeczeństwo, ale w nieznacznym stop-
niu, 2 % uważa, że tego wpływu nie ma, natomiast 6 % kobiet nie ma w ogóle zdania
na ten temat.
Badania potwierdziły założenie, że istnieje zależność między wiekiem, poziomem
wykształcenia, miejscem zamieszkania a motywem podejmowania aktywności rekre-
acyjnej w czasie wolnym oraz zachowaniami prozdrowotnymi.
Dobrze zorganizowana promocja i animacja w dziedzinie rekreacji, aktywnego
uczestnictwa w czasie wolnym, za pomocą różnych treści, form i zajęć ma na celu:
-- kształtować świadomość, nawyki prozdrowotnego stylu życia, w tym wszech-
stronną sprawność psychofizyczną
-- kształtować i wpływać na prawidłową postawę, korygować wady powstałe z wie-
kiem, kształtować sprawną sylwetkę oraz zapobiegać nadmiernej otyłości
-- zapobiegać niekorzystnemu wpływowi licznych czynników na stan zdrowia
i sprawność psychofizyczną oraz stwarzać możliwość zaspokajania potrze-
by ruchu
-- uczyć kobiety czynnego wypoczynku, poczucia indywidualnej odpowiedzialno-
ści, za własne zdrowie, sprawność psychofizyczną i to bez względu na wiek,
wykształcenie i miejsce zamieszkania.
Podsumowanie
Praca obejmuje zagadnienie w odniesieniu do problemów szeroko rozumiane-

go zdrowia i zachowań zdrowotnych. Część badawcza pracy powstała w wyniku
przeprowadzonych badań na populacji kobiet uczących się oraz aktywnych za-
wodowo.
Analiza postaw badanych kobiet wobec aktywności fizycznej w czasie wolnym
oraz prozdrowotnych zachowań i stylu życia wykazała pewne zróżnicowanie ze
względu na wiek, wykształcenie i miejsce zamieszkania. Sposób spędzania czasu
wolnego wynika z predyspozycji osobniczych, ale i nawyków kulturowych otoczenia,
rodziny, społeczeństwa, wykształcenia. Mając na uwadze styl życia współczesnych
117
kobiet, który bezwzględnie podyktowany jest przez obowiązki zarówno zawodowe,
jak i rodzinne, problem ich zachowań zdrowotnych staje się niezwykle istotny.
Rekreacja fizyczna promuje prozdrowotny styl życia, aktywność ruchową osób
w różnym wieku i o innym poziomie sprawności, aby zwalczać negatywny stosunek
do starzenia się i do osób niepełnosprawnych.
Zachowania zdrowotne człowieka kształtują się od wczesnego dzieciństwa, pod
wpływem różnorodnych czynników i wzorów osobowych w szkole, w grupie ró
wieśników, w środowisku lokalnym, ale przede wszystkim w domu rodzinnym. Uwa-
ża się, że zachowania zdrowotne ludzi są zależne od stylu życia i dbałości o własne
zdrowie, od czynników społeczno-ekonomicznych (dochody, poziom wykształcenia,
zawód, wsparcie społeczne), a także od edukacji zdrowotnej. Zmiany postaw za-
leżne są od wielu czynników, w tym: właściwości jednostki (wiek, płeć, cechy oso-
bowości, stan zdrowia, pełnione role społeczne) oraz czynników środowiskowych.
Proces, w którym ludzie uczą się dbać o zdrowie zarówno własne, jak i społeczeń
stwa, w którym żyją określa się mianem edukacji zdrowotnej. Jednym z jej zadań jest
przeciwdziałanie chorobom cywilizacyjnym poprzez promowanie aktywnego uczest-
nictwa w działalności rekreacyjnej, sportowej oraz artystycznej.
Również aktywność ruchowa przeciwdziała chorobom cywilizacyjnym, jest czyn-
nikiem leczniczym i profilaktycznym. Istotną rolę w kształtowaniu świadomości zdro-
wotnej człowieka odgrywa bez wątpienia rodzina, która zaliczana jest do najważniej-
szych obszarów oddziaływania i najsilniej wpływających na różne postawy wobec
własnego zdrowia. To przede wszystkim w rodzinie człowiek uczy się stosunku do
samego siebie i otaczającego świata i buduje wzorce zachowań.
Rodzina ma znaczący wpływ na organizację zajęć wolnoczasowych, jest ogni-
wem kształtowania postaw prozdrowotnych, wychowania do rekreacji. Wciąż jednak
popularyzacja aktywności fizycznej dokonuje się w zbyt wąskim zakresie, brakuje
działań nastawionych na kształtowanie zachowań rekreacyjnych i zdrowotnych na
masową skalę.
Obok rodziny wiodącą rolę w kształtowaniu postaw wobec zdrowia spełnia również
szkoła. Aby edukacja zdrowotna w szkole skutecznie oddziaływała na kształtowa
nie zachowań sprzyjających zdrowiu, powinna być ukierunkowana na rozwijanie
praktycznych umiejętności życiowych. Badania wskazują, że gotowość do popra-
wiania własnego potencjału zdrowotnego w dużej mierze zależna jest od skutecz-
nego krzewienia kultury fizycznej, która ustanawia pewien model zdrowia i dobrego
samopoczucia, wskazuje na potrzebę większego zainteresowania się profilaktyką
zdrowotną, kształtowaniem właściwych zachowań zdrowotnych, myślenia o długim
i szczęśliwym życiu. Zdrowy styl życia powinien obejmować aktywność fizyczną,
opiekę zdrowotną, żywność, żywienie, edukację i naukę, wypoczynek, w tym rów-
nież rynek zorganizowanych usług rekreacyjno-turystycznych.
Człowiek powinien posiadać świadomość, że zachowania prozdrowotne obecne
w jego życiu zależą w dużej mierze wyłącznie od niego i rzutują na ogólny dobrostan
organizmu.
118
KWESTIONARIUSZ ANKIETY
Ankieta wybranych zagadnień czasu wolnego kształtowania postaw

prozdrowotnych kobiet
Poniższa ankieta jest w pełni anonimowa i służy wyłącznie celom badawczym. Pro-
szę o zapoznanie się z treścią pytań i zaznaczenie odpowiedzi krzyżykiem. Serdecz-
nie dziękuję za pomoc w gromadzeniu informacji.
Wiek: Miejsce zamieszkania:

□ 20-35 □ Duże miasto (powyżej 80 tys.)
□ 36-50 □ Małe miasto (poniżej 80 tys.)
□ Wieś
Wykształcenie: Pochodzenie społeczne:

□ Podstawowe □ Robotnicze
□ Średnie □ Inteligenckie
□ Niepełne wyższe □ Chłopskie
□ Wyższe
Stan cywilny:
□ Panna
□ Mężatka
□ Rozwódka / wdowa
1. Co oznacza dla Pani zdrowy styl życia? (proszę zaznaczyć 2 odpowiedzi)
□ zdrowy styl życia to przede wszystkim dobre samopoczucie (sen, wypoczynek)
□ zdrowy styl życia to brak nałogów
□ zdrowy styl życia to właściwe odżywianie się
□ zdrowy styl życia to systematyczna aktywność fizyczna
2. Czy według Pani, prowadzi Pani zdrowy styl życia?

□ tak
□ nie
□ trudno określić
3. W jaki sposób wypełnia Pani swój czas wolny? (proszę zaznaczyć 3 odpowiedzi)
□ sport
□ realizacja zainteresowań, hobby
119
□ obowiązki domowe
□ spotkania towarzyskie
□ słucham muzyki, czytam książki, czasopisma
□ oglądam TV
□ korzystam z komputera i internetu
□ inne (proszę podać jakie.....................................................................................)
4. Jak ocenia Pani swoją sprawność fizyczną?

□ jestem niezadowolona
□ jestem raczej zadowolona
□ jestem zadowolona
5. Czy podejmuje Pani zajęcia związane z aktywnością fizyczną?

□ tak
□ nie (jeżeli zaznaczyła Pani tę odpowiedź, proszę ominąć pytania 6-10)
6. Jakie aktywności fizyczne podejmuje Pani najczęściej?

(proszę zaznaczyć 3 odpowiedzi)
□ pływanie
□ jazda na rowerze
□ jogging
□ spacery
□ siłownia
□ gimnastyka
□ aerobik
□ gry zespołowe
7. Podejmowane przez Panią aktywności fizyczne mają miejsce najczęściej:

□ poniedziałek–piątek
□ sobota–niedziela
8. Jak często uprawia Pani którąkolwiek z form aktywności fizycznej?

□ 3 razy w tygodniu
□ 2 razy w tygodniu
□ raz w tygodniu
□ raz na dwa tygodnie
□ rzadko
9. Jakie są główne motywy podejmowania przez Panią aktywności fizycznej?

(proszę wybrać 4 z nich i ponumerować je w skali od 1 do 4)
□ odchudzanie
□ zachowanie lub poprawa zdrowia
□ poprawa wydolności fizycznej
□ rozładowanie stresu
□ znalezienie nowego hobby
□ kształtowanie ładnej sylwetki
120
□ dla przyjemności
□ okazja do spędzania więcej czasu z przyjaciółmi
□ okazja do sprawdzenia siebie
□ poprawa samopoczucia
□ inne (proszę wymienić jakie................................................................................)
10. Czy chciałaby Pani poświęcać więcej czasu na aktywność fizyczną?

□ tak
□ nie
11. Co stanowi dla Pani przeszkodę w większym zaangażowaniu się w zajęcia
sportowe? (proszę wybrać 3 odpowiedzi)
□ nadmierny wysiłek fizyczny podczas codziennych zajęć
□ brak czasu
□ brak finansów
□ problemy zdrowotne
□ brak motywacji
□ nie lubię brać udziału w zajęciach sportowych
□ udział w zajęciach sportowych uważam za niepotrzebny
□ inne (proszę podać jakie?...................................................................................)
12. W jaki sposób spędza Pani swój urlop?

□ u rodziny lub znajomych
□ w górach
□ nad morzem
□ przed TV
□ aktywnie w miejscu zamieszkania
□ biernie odpoczywając
13. Czym najczęściej kieruje się Pani przy wyborze miejsca na urlop?
(proszę wybrać 3 odpowiedzi)
□ zdaniem znajomych
□ warunkami miejsca wypoczynku
□ pięknem otoczenia
□ klimatem
□ ceną
□ możliwością zwiedzania obiektów kulturalnych
□ możliwością obcowania z przyrodą
□ możliwością aktywnego spędzania czasu
□ możliwością biernego odpoczywania
□ warunkami sprzyjającymi rehabilitacji i leczeniu
□ inne (proszę wymienić jakie................................................................................)
14. Czy Pani zdaniem zdrowo się Pani odżywia?

□ tak
□ nie
121
15. Czy zwraca Pani uwagę na jedzenie, które Pani kupuje i spożywa?
□ zawsze
□ często
□ czasami
□ nigdy
16. Czy odżywia się Pani o regularnych porach?

□ tak, mam stałe godziny posiłków
□ wszystko zależy od tego, o której wrócę do domu
□ nie, spożywam posiłki w zależności od tego, kiedy mam na to ochotę
17. Ile posiłków dziennie Pani spożywa?

□2
□ 3-4
□5
□ więcej niż 5
18. Czy jada Pani śniadanie zawsze przed wyjściem z domu?

□ tak
□ nie
19. Czy podjada Pani między posiłkami?

□ tak, bardzo często
□ tylko czasami
□ nie, nigdy
20. Gdzie najczęściej jada Pani posiłki?

□ w domu
□ w restauracji
□ w barach szybkiej obsługi typu fast-food
21. Czy korzysta Pani z obiektów typu fast-food?

□ tak, bo są smaczne i tanie
□ tak, pomimo iż są niezdrowe, ale nie mam czasu na nic innego
□ tak, ale rzadko
□ nie
22. Które zdanie najlepiej charakteryzuje Pani nawyki żywieniowe?

□ jadam tylko potrawy niskokaloryczne
□ jadam tylko produkty wegetariańskie
□ staram się, aby moje posiłki były urozmaicone
□ jem dużo oraz szybko
□ jem wszystko, na co mam ochotę
122
23. Czy stosowała Pani kiedykolwiek dietę?
□ tak
□ nie
24. Czy chciałaby Pani przejść na jakąś dietę?

□ tak (dlaczego?......................................................................................................)
□n ie odczuwam takiej potrzeby (jeżeli wybrała Pani tę odpowiedź, proszę ominąć
pytania 25-26)
25. Czy Pani zdaniem stosowanie diety poprawiłoby Pani stan zdrowia?
□ tak
□ nie
□ nie potrafię powiedzieć
26. Skąd czerpie Pani pomysły na diety?

□ znajomi
□ mass media, internet
□ lekarz
27. Jak często korzysta Pani z porad lekarskich?

□ raz w miesiącu
□ kilka razy w miesiącu
□ rzadko
□ wcale
28. Czy poddaje się Pani okresowym badaniom lekarskim (cytologia, mammo-
grafia, morfologia itp.)?
□ tak
□ nie
29. Jakie dolegliwości dnia codziennego występują u Pani najczęściej?

□ bóle głowy, migreny
□ senność
□ zmęczenie
□ bóle kręgosłupa
□ bóle reumatologiczne
□ brak dolegliwości
30. Czy łatwo ulega Pani nałogom?

□ tak
□ raczej tak
□ nie
□ raczej nie
□ nie potrafię ocenić
123
31. Czy pali Pani papierosy?
□ tak (ile dziennie?........................ dlaczego?.........................................................)
□ nie (dlaczego?......................................................................................................)
32. Czy pije Pani alkohol?

□ tak
□ nie (jeśli wybrała Pani tę odpowiedź, proszę ominąć pytania 33-34)
33. Jak dokończyłaby Pani zdanie: „Alkohol spożywam………”

□ często
□ rzadko
□ sporadycznie
34. W jakich okolicznościach spożywa Pani alkohol?

□ podczas spotkań towarzyskich
□ w sytuacjach związanych ze stresem
35. J
ak często znajduje się Pani w sytuacji, która wywołuje u Pani uczucie stresu?
(proszę zaznaczyć tylko 1 odpowiedź)
□ kilka razy w ciągu dnia
□ raz dziennie
□ raz na 2-3 dni
□ raz w tygodniu
□ raz na dwa tygodnie
□ raz na miesiąc
□ rzadziej
□ wcale (jeżeli wybrała Pani tę odpowiedź, proszę ominąć pytania 36-40)
□ nie wiem / trudno powiedzieć
36. Czy obecnie ma Pani więcej, mniej, czy też tyle samo takich sytuacji
wywołujących uczucie stresu, w stosunku do tego co było 2-3 lata temu?
(proszę zaznaczyć tylko jedną odpowiedź)
□ więcej
□ mniej
□ tyle samo
□ nie wiem / trudno powiedzieć
37. Który z poniższych czynników stanowi dla Pani główne źródło stresu?
□ dom, sprawy rodzinne
□ praca
□ szkoła, egzaminy
□ zdrowie własne i najbliższej rodziny
□ kontakty towarzyskie
124
□ kłopoty finansowe
□ brak partnera
□ inne, jakie? (........................................................................................................)
38. Czy potrafi Pani poradzić sobie z sytuacją stresową?

□ radzę sobie dobrze
□ radzę sobie słabo
□ nie radzę sobie (jeżeli wybrała Pani tę odpowiedź, proszę ominąć pytanie nr 39)
39. Spośród podanych poniżej sposobów uporania się ze stresem

najczęściej stosuje Pani
□ biorę lekarstwa, które pomagają mi go przezwyciężyć
□ dogadzam sobie w kuchni, lubię zjeść coś dobrego
□ k oncentruję się na tym, co wywołuje stres i staram się rozwiązać nurtujący mnie
problem
□ lubię się rozerwać, pójść do teatru, kina, na koncert
□n ie jestem w stanie przestać myśleć o tym, co mnie martwi i nie potrafię zająć
się niczym innym
□ palę dużo więcej papierosów
□ po prostu nic nie robię, stres prędzej czy później minie
□ relaksuję się przy alkoholu, który mnie uspokaja
□ rozmawiam z najbliższymi o moim problemie, szukam porady w gazetach, książkach
□ staram się znaleźć jakieś inne zajęcie, aby nie myśleć o tym, co mnie martwi
□ staram sprawić sobie jakąś przyjemność, np. idę to fryzjera, kupuję nowe ubranie
□ śpię jak najwięcej, aby nie myśleć o tym, co mnie martwi
□ uprawiam sport, koncentruję się na mojej sprawności fizycznej
40. Które skutki stresu są przez Panią najczęściej odczuwane?

□ wypalenie zawodowe
□ choroby krążenia
□ częste konflikty interpersonalne
□ uzależnienia (alkohol, papierosy)
□ problemy gastryczne
□ wysoka zachorowalność
□ problemy z wysokim ciśnieniem
□ migreny
□ problemy ze snem
41. Czy zwraca Pani uwagę na swój wygląd?

□ tak
□ nie
125
42. Czy dba Pani o swój wygląd? Jakie są ku temu główne powody?
□ tak
□ chcę mieć lepsze samopoczucie
□ chcę się podobać sobie
□ chcę się podobać innym
□ traktuję to jako sposób na zdrowy tryb życia
□ chcę się wyróżnić, zwrócić na siebie uwagę
□ chcę być akceptowana, zyskać sympatię
□ nie
43. Jaką rolę odgrywa wygląd w Pani życiu? (proszę zaznaczyć 1 odpowiedź)
□ jest dla mnie najważniejszy
□ jest dla mnie bardzo ważny, ale na równi z całokształtem
□ jest dla mnie ważny, ale nie najważniejszy
□ jest dla mnie obojętny
□ jest dla mnie nieważny
44. Jaki ma Pani stosunek do swojego wyglądu? (proszę zaznaczyć 1 odpowiedź)

□ podoba mi się, nie chcę nic zmieniać
□ podoba mi się, ale zmieniłabym parę rzeczy
□ raczej mi się podoba, zmieniłabym parę rzeczy
□ raczej mi się podoba, ale nie zmieniłabym nic
□ nie podoba mi się, zmieniłabym wiele rzeczy
□ nie podoba mi się, ale nie zmieniłabym nic
45. Czy w Pani przekonaniu wygląd zewnętrzny: (proszę zaznaczyć 1 odpowiedź)

□ decyduje o powodzeniu w życiu osobistym i zawodowym
□ nie decyduje o powodzeniu w życiu osobistym i zawodowym
□ trudno powiedzieć
46. Czy uważa Pani, że sylwetki kobiet ukazywane w mediach wyglądają naturalnie?
□ zdecydowanie tak
□ raczej tak
□ raczej nie
□ zdecydowanie nie (są wyidealizowane)
□ nie wiem
47. Czy według Pani media mają negatywny wpływ na kreowanie wizerunku
kobiety?
□ zdecydowanie tak
□ raczej tak
□ raczej nie
□ zdecydowanie nie
□ nie wiem
126
48. Czy sądzi Pani, że media i kreowany wizerunek kobiety mają wpływ na
rozpowszechnienie się takich chorób jak: anoreksja, bulimia i tanoreksja
(uzależnienie od solarium)?
□ tak, media wywierają presję na społeczeństwie
□ tak, ale w nieznacznym stopniu
□ zdecydowanie nie
□ nie wiem
49. Jaki jest Pani poziom wiedzy na temat zachowań zdrowotnych?

□ zadowalający
□ wiem mało, ale chcę pogłębiać swoją wiedzę
□ jest mi to obojętne
50. Czy interesuje Panią tematyka zdrowia?

□ tak
□ nie (jeżeli wybrała Pani tę odpowiedź, proszę ominąć pytanie 51)
□ trudno powiedzieć
51. Skąd czerpie Pani informacje dotyczące zdrowia?

□ internet
□ prasa
□ poradniki, książki
□ programy telewizyjne dotyczące zdrowia
□ znajomi, rodzina
□ lekarze
□ inna możliwość (proszę napisać jaka.................................................................)
52. Które z poniższych czynników uważa Pani za najistotniejsze dla zdrowia?

(proszę wybrać 3 odpowiedzi)
□ profilaktyczne badania okresowe
□ stosowanie odpowiedniej diety
□ unikanie kontaktu z wirusami, zakażeniami
□ przyjmowanie witamin i suplementów diety
□ uprawianie sportu, unikanie siedzącego trybu życia
□ unikanie używek
□ inna możliwość (proszę podać jaka...................................................................)
127
INDEKS NAZWISK
A Abel T. 98
Adams T.B. 114
Alejziak W. 36, 44
Alejziak B. 72
Apanel D. 3, 7
Arystoteles 57
B Bartkowicz Z. 83
Bezner J.R. 114
Bieganowska A. 85
Bieńczyk G. 35, 47
Biliński J. 7, 74, 76
Birthnell S. 120
Block J. 116
Bobula-Krzemień L. 85, 88, 89
Bogucki J. 4
Bohdanowicz P. 37
Borne H. 75, 77
Borowska B. 62
Borowska-Tokarska A. 112
Bożkowa K. 97
Bereźnicki F. 53, 54, 55
Borland R. 119
Broadstock M. 119
Broome A.K. 93
Bronikowski M. 62
Brożek Z. 10, 13, 24, 25, 27, 28, 29, 52, 53, 54, 55, 57, 109
Brzeziński Z.J. 100
C Cendrowski Z. 108
Chesler P. 118
Choi P.Y.L. 110, 111
128
Cockerham W. C. 98
Convy G. 15
Cox T. 110
Curran D.J. 117
Cybulska A. 18, 19
Cynkar A. 82
Czajka S. 5, 12
Czajkowska A. 111, 112
Czajkowski K. 52, 53, 62
Czerepniak-Walczak M. 53, 54, 55
D Daszykowska J. 6, 51
Danecki J. 6
Dąbrowska A. 71, 72, 73, 74, 75, 79, 80
Dąbrowski A. 25, 26, 71, 75, 76, 80, 96
Dąbrowski Z. 7, 10, 11, 61
Dec L. 11
Demel M. 78, 79, 93, 103
Dermer M. 114
Doliński A. 75, 77
Dowgird Z. 4
Drabik J. 108
Drozdowski Z. 5, 6, 107
Dunning E. 36
Dutkowski M. 3. 14, 22, 23
Dyoniziak R. 3, 6, 7, 9
Dziubiński Z. 39
E Eberhardt A. 15, 16, 27
Eider J. 65
F Fąk T. 4
Fidell L.S. 119
Figurscy M.T. 32
Flanczewskiej-Wolny M. 84
G Gajewski A.K. 111
Gason R. 119
Gaweł A. 106
Gaworecki W. 3, 5, 41, 42, 43, 44, 48
Gedl-Pieprzyca I. 111
Gieremek K. 11
Glob P.W. 111
Gniazdowski A. 97, 99, 101
Gochman D. S. 100
Gołembski G. 35, 37, 39, 45
Gordon D. 118
Gracz J. 67, 68
Granek I. 33
Griffiths A. 110
Grochociński M. 19
129
H Hadzik A, 45, 46, 47
Helgeson V.S. 118
Heszen I. 99, 101, 102
Heszen-Klemens I. 100
Heszen-Niejodek I. 93
Herzig M. 37
Humen W. 78, 79
I
J Jablow M.M. 115
Jachimka M. 63
Jaczewski A. 94, 95
Janicka H. 4
Jankowski D. 4
K Kalecińska J. 71, 72, 73, 74, 75, 79, 80
Kamiński A. 10, 52
Kandel D.B. 119
Karski J.B. 108
Kaschack E. 16
Kawczyńska-Butrym Z. 15, 82
Kerr J. 110
Kiełbasiewicz-Drozdowska I. 24, 27, 28, 81, 83
Kirschner H. 13
Kochańczyk T. 44, 64, 69
Kolbe J.L. 100
Korporowicz V. 94, 104, 106, 107
Kowalczyk A. 49, 50, 51
Kowalczyk J. 35, 37
Kowalik S. 84, 85, 89, 90
Kozdroń E. 63
Krawczyk Z. 4, 22, 36, 37
Kruczek Z. 37
Krupa J. 7, 53, 54, 55, 74, 76
Kubica J. 77
Kuff E.W. 114
Kulczycki Z. 11
Kuński H. 109, 110
Kurcz I. 71
Kurek W. 6, 35, 45, 46, 47, 48
Kuś W.M. 3, 6, 23
Kwieciński Z. 77
Kwilecka M. 10, 13, 24, 25, 27, 28, 29, 52, 53, 54, 55, 57, 109
L Labudová J. 85, 91
Lacey J.H. 120
Lewandowska A. 47
Lipniacki W. 26, 44
Lipowski M. 110, 112, 113
Lisowska J. 16, 17, 18, 112
130
Ł Łęcka I. 47
Łobożewicz T. 25, 35, 37, 47, 53, 56, 59, 64, 65, 66, 69, 70, 75, 77, 78, 87, 88, 96, 107
Łuszczyńska A. 15
Łyko Z. 39
M Maj B. 13
Magowska A. 92
Makowska B. 104
Mandal E. 114, 115, 116, 117, 119, 120
Maśliński M. 86, 87
Mazurkiewicz E. 100
Maxwell K. 113
Medlik A.S. 26
Midura F. 83, 86, 87
Mika M. 49, 50, 51
Mikrut G. 45, 46
Misiura M. 93, 97, 99
Młynarczyk K. 25, 32, 33
Montepare J.M. 115
Mucha-Szajek E. 26, 30, 31, 70, 72
Mutrie N. 110
N Nadolska A. 90
Nasiukiewicz K. 33
Nowak M. 16
Nowakowska A. 45
O Okoń W. 5, 57, 58
Orłowska M. 4
Ostrowska A. 98
P Pięta J. 7, 8, 9, 12, 13, 25, 35, 61, 62, 63, 65
Pilawska A. 29, 95
Pilawski A. 29, 95
Pilch T. 105, 122
Piotrowska H. 109
Petryński W. 29, 95
Polak Z. 83
Pomykało W. 5
Prior J.C. 110
Proto L. 15
Przecławski K. 5, 8, 39, 56, 61
Przewęda R. 108
Przybylak Z. 14, 16
Puchalski K. 101
R Radloff L. 118
Reber A.S. 71
Renzetti C.M. 117
Riordan J. 114
Robins W. 116
Robinson L. 15
131
Rolfens E. 57
Rosławski A. 66, 69
S Sabo D. 118
Salita J. 111
Salmon P. 111
Sankowski T. 67, 68
Sęk H. 99, 101, 102
Shivapremananda S. 14
Siciński A. 97
Sito A. 97
Siwiński W. 24, 26, 27, 30, 31, 70, 72, 79, 81, 83, 122
Skarżyńska K. 71
Skibicki Z. 75
Słońska Z. 93, 97, 99
Smarzyński H. 61
Sołtysiak J. 3, 6, 23
Stasiak A. 86, 87
Stecińska-Majkowska E. 3, 6, 23
Steinhardt M.A. 114
Stępień J. 82
Sygit M. 14, 26, 73, 102, 107
Szałtynis D. 44, 64, 69
Szczepański J. 104
Szczuciński A. 88, 89
Szilagyi-Pągowska I. 97
Szwarc H. 25, 96
Sztompka P. 36
Ś Świderski B. 105
Świerczyńska K. 4
T Thiel D. 114
Toczek-Werner S. 23, 24, 26
Taubera R. 26, 30, 31, 70, 72
Taylor R. 16
Trześniowski R. 58, 59, 60
Tucker L.A. 113
U Ugniewska C. 105
W Walentynowicz D. 87
Warszyńska J. 48
Węgrodzka J. 16
Węgrzynowicz J. 11
Whitfield P. 120
Wieczorek R. 53, 58, 59, 60, 61, 62
Więckowski R. 103
Wilski M. 90
Winiarski R. 23, 65, 77, 109
Wiśniewska-Roszkowska K. 65, 67, 68
Wit B. 112
132
Wład P. 14
Wnuk-Lipiński E. 11, 12
Wojciechowski K. 11, 12
Wolańska T. 25, 53, 56, 59, 64, 65, 66, 69, 70, 74, 75, 77, 78, 96, 112
Wolski J. 47
Woronowicz W. 3, 6, 7
Woynarowska B. 92, 94, 95, 98, 99, 102, 108
Woźniak A. 4, 72, 81
Wroczyński R. 6
Wrona-Wolny W. 104
Wujek T. 10
Wyszogrodzki P. 3, 6, 23
V Vigna Y. 110
Z Zandecki A. 6, 51
Zawadzka A. 5
Zawadzka B. 105
Zdebski J. 65, 77
Ziemniak M. 88
Ziemska M. 60, 104
Znaniecki F. 104
Ż Żak A. 64
Żbikowski J. 83, 86, 87
Żebrowska M. 53
Żmuda S. 24, 27
Żółkowska T. 83, 84
133
BIBLIOGRAFIA
Abel T.: Measuring health lifestyles in a comparative analysis: Theoretical issues and
empirical findings [w:] Social Science and Medicine, 1991.
Alejziak W.: Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, wyd. Albis, Kraków 2000.
Alejziak B.: Rodzina-naturalne środowisko wychowawcze [w:] Samowychowanie
a turystyka, Albis, Kraków 2008.
Arystoteles: Polityk, przekład Rolfensa E. Leipzig 1992.
Bieganowska A.: Teoretyczny kontekst roli turystyki osób niepełnosprawnych w procesie
kształtowania postaw społecznych [w:] Społeczne i organizacyjne aspekty aktywno-
ści turystyczno-rekreacyjnej osób niepełnosprawnych, PTTK, Warszawa 2005.
Bereźnicki F.: Dydaktyka ogólna w zarysie, Miscellanea, Koszalin 1994.
Bereźnicki F., M. Czerepniak-Walczak M., Krupa J.: Pedagogika. Wybrane zagadnie-
nia, U.S., Szczecin 1990.
Bezner J.R., Adams T.B., Steinhardt M.A.: The relationship of body dissatisfaction to
physical health and wellnes. [w:] Health Values: Health Behavior, Education, and
Promotion, 1997.
Birtchnell S., Whitfield P., Lacey J.H.: Motivational factors in women requesting au-
gmentation and reduction mammaplasty [w:] Journal of Psychosomatic Research,
1990.
Block J., Robins R.W.: A longitudinal study of consistency and change in self-esteem
from early adolescence to early adulthood [w:] Child Development, 1993.
Bobula-Krzemień L.: Górska turystyka jeździecka w procesie rewalidacji dzieci z dys-
funkcją wzroku [w:] Społeczne i organizacyjne aspekty aktywności turystyczno-
rekreacyjnej osób niepełnosprawnych, PTTK, Warszawa 2005.
Bohdanowicz P.: Turystyka a świadomość ekologiczna, wyd. A. Marszałek, Toruń
2005.
Borne H., Doliński A.: Organizacja turystyki, WSiP, Warszawa 1998.
Borowska B.: Barwy codzienności, analiza socjologiczna, Scholar, Warszawa 2009.
Borowska-Tokarska A.: Psychologiczny obraz kobiety w okresie menopauzy [w:]
Ginekologia Praktyczna, 1997.
134
Broadstock M., Borland R., Gason R., Effects of suntan on judgements of healthiness
and attractiveness by adolescents [w:] Journal of Applied Social Psychology, 1992.
Bronikowski M.: Zabawy i gry ruchowe w szkolnym wychowaniu fizycznym, AWF,
Poznań 2000.
Chesler P.: Women and Madness. Doubleday & Company, Inc., Garden City, New
York 1972.
Cendrowski Z.: Dekalog zdrowego stylu życia, Wydawnictwo Agencja Promo-Lider,
Warszawa 1993.
Choi P.Y.L., Salmon P.: How do women cope with menstrual cycle changes. British
Journal of Clinical Psychology, 1995.
Choi P.Y.L., Mutrie N.: The importance of physical exercise for women: a review of life
events [w:] J. Kerr, T. Cox, A. Griffiths, Taylor & Francis (red.), Workplace health:
employee fitness and physical exercise, London 1996.
Cockerham W.C.: Medical sociology. Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall 1995, cyt.
za A. Ostrowska, Styl życia, a zdrowie. Z zagadnień promocji zdrowia. Wydawnic-
two IFiS PAN, Warszawa 1999.
Cybulska A.: O aktywności fizycznej Polaków, BS/23/2003.
Cynkar A., Stępień J.: Sytuacja ludzi niepełnosprawnych i stan rehabilitacji w PRL.
Ekspertyza PAN, Ossolineum, Wrocław 1984 [w:] Kawczyńska-Butrym Z.: Niepeł-
nosprawność – specyfika pomocy społecznej, Interart, Warszawa 1996.
Czajka S.: Z problemów czasu wolnego, CRZZ, Warszawa, 1979.
Czajkowska A., Gajewski A.K., Ciąża i sport [w:] A.K. Gajewski (red.), Kobieta, sport,
zdrowie, PSSK, Warszawa 1998.
Czajkowski K.: Wychowanie do rekreacji, WSiP, Warszawa 1979.
Daszykowska J.: Czas wolny a jakość życia nauczycieli studiujących, Kraków 2005.
Danecki J.: Czas wolny – mity i potrzeby, Książka i Wiedza, Warszawa 1967.
Dąbrowska A., Kalecińska J.: Wychowanie do rekreacji ruchowej w rodzinie [w:]
A. Dąbrowski (red.): Zarys rekreacji ruchowej, Almamer Wyższa Szkoła Ekono-
miczna, Warszawa 2006.
Dąbrowski Z.: Czas wolny dzieci i młodzieży, PZWS, Warszawa, 1966.
Dąbrowski A.: Zarys teorii rekreacji ruchowej, DrukTur, Warszawa 2006.
Demel M.: O wychowaniu zdrowotnym, PZWS, Warszawa 1968.
Demel M.: Pedagogika zdrowia, WSiP, Warszawa 1980.
Demel M., Humen W.: Wprowadzenie do rekreacji fizycznej, Sport i Turystyka, War-
szawa 1970.
Dermer M., Thiel D.: When beauty may fail [w:] Journal of Personality and Social
Psychology, 1975.
Dowgird Z., Fąk T., Janicka H., Świerczyńska K.: Rekreacja fizyczna na wczasach,
CRZZ, Warszawa1978.
Drabik J.: Promocja aktywności fizycznej, cz. III, AWF Gdańsk, Gdańsk 1997.
Drozdowski Z.: Czas wolny i rekreacja różnych środowisk społecznych w Polsce, Ma-
teriały III Konferencji Naukowej, Poznań 1979.
Dunning E. (red.), O emocjach w sporcie i wypoczynku, [w:] P. Sztompka (red.): So-
cjologia codzienności, Znak Kraków 2008.
Dutkowski M. (red.), Problemy turystyki i rekreacji, Tom 2, Inpuls, Szczecin 2009
Dyoniziak R.: Społeczeństwo w procesie zmian, Kraków–Szczecin–Zielona Góra
1997.
135
Eberhardt. A. (red.), Fizjologiczne podstawy rekreacji ruchowej z elementami fizjologii
ogólnej człowieka, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2008.
Eider J.: Nowoczesne Formy ćwiczeń gimnastycznych, Wyd. Uniwersytetu Szczeciń-
skiego, Szczecin 1998.
Encyklopedia zdrowia, tom I, PWN Warszawa 1992,
Fidell L.S., Sex differences in the content and style of medical advertisements, So-
cial Science & Medicine, California State University, Northridge, California, U.S.A.
1975.
Figurscy M.T.: Nordic Walking dla ciebie, Interspar, Warszawa 2008.
Flanczewska-Wolny M. (red.), Jakość życia w niepełnosprawności. Mity a rzeczywi-
stość, Impuls, Kraków 2007.
Gaweł A.: Teoretyczne konteksty wychowania zdrowotnego [w:] Kwartalnik Pedago-
giczny, Warszawa 2005.
Gaworecki W.: Turystyka, PWE, Warszawa 1997.
Gaworecki W.: Turystyka, PWE, Warszawa 2000.
Gaworecki W.: Turystyka, wydanie V zmienione, PWE Warszawa 2007.
Gedl-Pieprzyca I.: Akwagimnastyka dla kobiet w ciąży [w:] J. Salita, P. W. Glob (red.),
Rekreacja i fitness w wodzie, red., Wydawnictwo Olsztyńska Szkoła Wyższa,
Olsztyn 2000.
Gieremek K., Dec L.: Zmęczenie i regeneracja sił. Odnowa biologiczna, Has-Med,
Warszawa 2007.
Gniazdowski A.: Zachowania a zdrowie. Podstawowe zależności [w:] A. Gniazdow-
ski, (red.): Zachowania zdrowotne, Łodź 1990.
Gniazdowski A.: Zachowania zdrowotne, Instytut Medycyny Pracy, Łódź 1990.
Gołembski G.: Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Poznań 2002.
Gołembski G.: Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa 2002.
Gołembski G.: Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa 2006.
Gracz J., Sankowski T.: Psychologia i rekreacja w turystyce, AWF Poznań, Poznań
2001.
Granek I.: Kajaki, kanadyjki, Sport i Turystyka, Warszawa 1974.
Grochociński M.: Przygotowanie dzieci do racjonalnego wykorzystania czasu wolne-
go, WSiP, Warszawa 1979.
Hadzik A.: Turystyka zdrowotna uzdrowisk, AWF Katowice, Katowice 2009.
Hadzik A, Mikrut G.: Rola i tendencja rozwoju uzdrowisk Polsce, Sensus, Kraków
2009.
Helgeson V.S.: Masculinity, men’s roles, and coronary heart disease. [w:] Men’s he-
alth and illness: Gender, power and the body, red. D. Sabo, D. Gordon, CA: Sage,
Thousand Oaks 1995.
Herzig M., Zdebski J.: Psychologia w pracy pilota wycieczek. [w:] Z. Kruczek (red.),:
Kompendium pilota wycieczek, Proksenia, Kraków 2009.
Heszen I., Sęk H.: Psychologia zdrowia, PWN, Warszawa 2007.
Heszen-Klemens I.: Poznawcze uwarunkowania zachowania się wobec własnej cho-
roby, Ossolineum, Wrocław 1979.
Heszen-Niejodek I., Broome A.K.: Rozwój zastosowań psychologii do obszaru zdro-
wia i choroby [w:] Przegląd Psychologiczny, 1991.
Jablow M.M.: Na bakier z jedzeniem, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
Gdańsk 1993.
136
Jachimka M.: Grupa bawi się i pracuje, UNUS, Wrocław 1994.
Janion M.: Łańcuch kobiecych pokoleń (wywiad), OŚKa, 1993 nr 3.
Jankowski D.: Pedagogika kultury. Studia i koncepcja, Impuls, Kraków 2006.
Kamiński A.: Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1980.
Kamiński A.: Funkcje pedagogiki społecznej, PWN, Warszawa 1982.
Kandel D.B., Drug and drinking behavior among youth [w:] Annual Review of Socio-
logy, Palo Alto 1980.
Kaschack E.: Nowa psychologia kobiety. Podejście feministyczne, przeł. J. Węgrodz-
ka. Gdańsk 1996.
Kawczyńska-Butrym Z.: Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepełnosprawność,
starość, Makmed, Lublin 2008.
Kiełbasiewicz-Drozdowska I., Siwiński W. (red.): Teoria i metodyka rekreacji (Zagad-
nienia podstawowe), AWF Poznań, Poznań 2001.
Kolbe J.L.: The Application of Health Behavior Research. Heath Education and Heath
Promotion [w:] Health Behavor. Emerging Research Perspectives, red. D.S. Goch-
man, London 1998.
Korporowicz V.: Promocja zdrowia. Kształtowanie przyszłości, SGH, Warszawa 2008.
Kowalczyk A.: Nowe formy turystyki miejskiej, [w:] Prace i studia geograficzne, tom
35, Warszawa 2005.
Kowalczyk J.: Zarządzanie Organizacją Turystyczną, CeDeWu, Warszawa 2009.
Kowalik S.: Kultura fizyczna osób z niepełnosprawnością, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2009.
Kowalik S.: Psychologia rehabilitacji, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2007.
Kozdroń E.: Podstawy teorii i metodyki rekreacji ruchowej, TKKF, Warszawa 2008.
Krawczyka Z. (red.): Encyklopedia Kultury Polskiej XX wieku, kultura fizyczna, sport,
wyd. IK Warszawa 1997.
Krupa J., Biliński J. (red.), Turystyka w badaniach naukowych, WSIiZ, Rzeszów 2006.
Kubica J.: Wychowanie do rekreacji, [w:] Wychowanie zdrowotne i promocja zdrowia,
Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Warszawa 2004.
Kulczycki Z.: Zarys Historii Turystyki w Polsce, Sport i Turystyka, Warszawa 1968
Kuński H.: Promowanie zdrowia, Wyd. UŁ, Łódź 1997.
Kuński H.: Ruch i zdrowie, PZWL, Łódź 1987.
Kurek W.: Turystyka, PWN, Warszawa 2007.
Kurek W. (red.): Turystyka, PWN, Warszawa 2008.
Kuś W. M., Sołtysiak J., Stecińska-Majkowska E., Wyszogrodzki P.: Czas wolny, re-
kreacja i zdrowie, IWZZ, Warszawa 1981.
Kwieciński Z.: Organizacja czasu wolnego dziecka wiejskiego, WSiP, Warszawa
1979.
Kwilecka M., Brożek Z.: Bezpośrednie funkcje rekreacji, Almamer Wyższa Szkoła
Ekonomiczna Warszawa 2007.
Kwilecka M., Brożek. Z.: Bezpośrednie funkcje rekreacji, DrukTur, Warszawa 2006.
Labudová J.: Rekreacja ruchowa osób z niepełnosprawnością [w:] S. Kowalik (red.):
Kultura fizyczna osób z niepełnosprawnością, GWP, Gdańsk 2009.
Lipniacki W.: Elementy teorii krajoznawstwa t. 1, Krajoznawstwo jako działalność
poznawcza, PTTK Zarząd Wojewódzki, Regionalna Pracownia Krajoznawcza,
Szczecin 1985.
137
Lipowski M.: Rekreacja ruchowa kobiet jako zachowanie prozdrowotne – uwarunko-
wania a motywy uczestnictwa, AWF Gdańsk 2006.
Lisowska J., Rekreacyjna aktywność ruchowa dorosłych Polaków: uwarunkowania
i styl uczestnictwa, AWF, Warszawa 2010.
Łobożewicz T.: Turystyka jako forma kultury fizycznej w życiu człowieka COIT, War-
szawa 1988.
Łobożewicz T.: Turystyka ludzi niepełnosprawnych – wiadomości ogólne [w:] praca
zbiorowa pod red. T. Łobożewicza: Turystyka ludzi niepełnosprawnych, Centralny
Ośrodek Informacji Turystycznej, Warszawa 1991.
Łobożewicz T., Bieńczyk G.: Podstawy turystyki, Wyższa Szkoła Ekonomiczna w War-
szawie, Warszawa 2001.
Łobożewicz T., Wolańska T.: Rekreacja i turystyka w rodzinie, Biblioteka Polskiego
Towarzystwa Naukowego Kultury Fizycznej, Warszawa 1994.
Łuszczyńska A.: Nadwaga i otyłość. Interwencje psychologiczne, Wydawnictwo Na-
ukowe PWN, Warszawa 2007.
Łyko Z.: Elementy filozofii turystyki, [w:] Z. Dziubiński (red.), Społeczny wymiar spor-
tu, Warszawa 2003.
Magowska A.: Hygeia – jej symbolika i wizerunek, [w:] Problemy Higieny i Epidemio-
logii, nr 2.
Maj B.: Społeczne uwarunkowania rekreacji ruchowej i turystyki młodzieży wielko-
miejskiej, Impuls, Kraków 2007.
Mandal E.: Podmiotowe i interpersonalne konsekwencje stereotypów związanych
z płcią. Wydanie drugie zmienione, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Kato-
wice 2004.
Maśliński M.: Krajoznawcze przygotowanie do życia, promocja krajoznawstwa
w turystyce osób niepełnosprawnych [w:] Społeczne i organizacyjne aspekty aktyw-
ności turystyczno-rekreacyjnej osób niepełnosprawnych, PTTK, Warszawa 2005.
Mazurkiewicz E.: Podstawy wychowania zdrowotnego [w:] Z.J. Brzeziński (red.):
Higiena i ochrona zdrowia, PZWL, Warszawa 1978.
Midura F., Żbikowski J., (red.): Krajoznawstwo i turystyka osób niepełnosprawnych,
PWSZ im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 2005.
M. Mika, Turystyka miejska, [w]: W. Kurek, Turystyka, PWN, Warszawa 2007.
Medlik S.: Leksykon podróży, turystyki, hotelarstwa, PWN, Warszawa 1995.
Melosik Z.: Ciało, tożsamość i władza, UMK, Toruń 1993.
Młynarczyk K.: Agroturystyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego,
Olsztyn 2002.
Montepare J.M.: Variations in adults’ subjective ages in relation to birthday nearness,
age, age awareness, and attitudes toward aging. [w:] Journal of Adult Develop-
ment, New York 1996.
Nadolska A., Wilski M.: Etyczne aspekty aktywizacji ruchowej osób niepełnospraw-
nych [w:] S. Kowalik (red.), Kultura fizyczna osób z niepełnosprawnością, GWP,
Gdańsk 2009.
Nasiukiewicz K.: Joga, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980.
Nowak M., Czynniki determinujące podejmowanie aktywności ruchowej przez kobie-
ty, [w:] Aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, PTNKF, Szczecin 1995.
Nowak M.: Samoocena stanu zdrowia i sprawności fizycznej kobiet a ich udział w kon-
trolnych badaniach lekarskich, PTNKF, Szczecin 1995.
138
Nowakowska A.: Turystyka jako zjawisko społeczno-gospodarcze [w:] Z. Gołembski
(red.): Kompendium wiedzy o turystyce, PWN, Warszawa 2006.
Okoń W.: Słownik Pedagogiczny, PWN, Warszawa 1981.
Okoń W.: Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987.
Orłowska M.: Przymus bezczynności, Wydawnictwo APS / PWN, Warszawa 2007.
Ostrowska A., Styl życia a zdrowie. Z zagadnień promocji zdrowia. Wydawnictwo IFiS
PAN, Warszawa 1999.
Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1974.
Pięta J.: Pedagogika czasu wolnego, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, War-
szawa 2004.
Pięta J.: Pedagogika czasu wolnego, Almamer Wyższa Szkoła Ekonomiczna, War-
szawa 2008.
Pilawska A., Pilawski A., Petryński W.: Zarys teorii i metodyki rekreacji ruchowej,
GWSH, Katowice 2003.
Pilch T.: Zasady badań pedagogicznych, Żak, Warszawa, 1995.
Polak Z., Bartkowicz Z., (red.): Wsparcie społeczne w rehabilitacji i resocjalizacji, Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2004.
Prior J.C., Vigna Y.: Conditioning exercise and premenstrual symptoms [w:] The Jour-
nal of Reproductive Medicine, 1987.
Proto L.: Obudź swoją energię, Amber, Warszawa 1996.
Przecławski K.(red.): Czas wolny dzieci i młodzieży w Polsce, WSiP Warszawa 1978.
Przecławski K. (red.): Czas wolny dzieci i młodzieży [w:] W. Pomykało (red.) [w:] Ency-
klopedii pedagogicznej, wydanie pierwsze, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993.
Przecławski K.: Człowiek a turystyka: zarys socjologii turystyki, Abis-FHU, Kraków
2004.
Przewęda R.: Promocja zdrowia przez wychowanie fizyczne [w:] J.B. Karski (red.),Pro-
mocja zdrowia, IGNIS, Warszawa 1999.
Przybylak Z.: Tajemnice zdrowego i naturalnego życia, Domena, Bydgoszcz 1990
Puchalski K.: Zachowania związane ze zdrowiem jako przedmiot nauk socjologicz-
nych. Uwagi wokół pojęcia [w:] A. Gniazdowski (red.), Zachowania zdrowotne,
Łódź 1990.
Radloff L.: Sex differences in depression: The effects of occupation and marital
status [w:] Sex Roles: A Journal of Research, New York 1975.
Reber A.S., Kurcz I., Skarżyńska K.: Słownik psychologii, Wydawnictwo Naukowe
Scholar, Warszawa 2000.
Renzetti C.M., Curran D.J.: Kobiety, mężczyźni i społeczeństwo, red. Z. Melosik, PWN,
Warszawa 2005.
Riordan J., Kuff E. W.: Weight, weight related aspects of body image, and depression
in early adolescent girls. [w:] Adolescence, 1997.
Robinson L., Convy G.: Ćwiczenia Pilates, Klub dla Ciebie, Warszawa 2002.
Rosławski A.: Ruch przedłuża młodość, PZWL, Warszawa 2001.
Shivapremananda S.: Joga. Sposób na stres, Bis, Warszawa 2004.
Siciński A. Styl życia. Przemiany we współczesnej Polsce, Warszawa 1979.
Siwiński W., Trauber R., Mucha-Szajek E. (red.): Turystyka, rekreacja, hotelarstwo,
gastronomia w teorii i praktyce, WSHiG w Poznaniu, Poznań 2009.
Siwiński W., Tauber R., Mucha-Szajek E.: Współczesne tendencje w rekreacji i tury-
styce, WSHiG w Poznaniu, Poznań 2008.
139
W. Siwiński, Pedagogika czasu wolnego, rekreacji i turystyki, AWF, Poznań 1999
Siwiński W.: Rekreacja ruchowa. Zagadnienia teoretyczno-metodologiczne, WSHiG,
Poznań 2004.
Skibicki Z.: Szkoła Turystyki Pieszej, Poznaj Świat, Wydawnictwo Skibicki, Pelplin 2006.
Skorupka S., Auderska H.: Mały słownik języka polskiego, PWN, Warszawa 1968.
Skogemann O.: Kobiecość w rozwoju. Psychologia współczesnej kobiety, Eneteia,
Warszawa 1995.
Słońska Z., Misiura M.: Promocja zdrowia. Słownik podstawowych terminów. Zakład
Promocji Zdrowia, Instytut Kardiologii, Warszawa 1993.
Smarzyński H.: Wychowanie w rodzinie, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich,
Wrocław 1978.
Stasiak A. (red.): Rola turystyki i krajoznawstwa w życiu osób niepełnosprawnych,
PTTK Kraj, Warszawa 2008.
Sygit M.: Wychowanie zdrowotne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciń-
skiego, Szczecin 1997.
Szałtynis D., Kochańczyk T.: Aktywność fizyczna w promocji zdrowego starzenia,
TKKF, Warszawa 1997.
Szczepański J.: Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970.
Szczuciński A.: Przygotowanie psychologiczno-motoryczne i możliwości organiza-
cyjne osób niepełnosprawnych oraz organizacji skupiających osoby o specjal-
nych potrzebach do udziału w ruchu turystycznym [w:] Społeczne i organizacyjne
aspekty aktywności turystyczno-rekreacyjnej osób niepełnosprawnych, PTTK,
Warszawa 2005.
Szczuciński A.: Turystyka i krajoznawstwo w środowisku niewidomych [w:] T. Łobo-
żewicz (red.): Turystyka ludzi niepełnosprawnych, Centralny Ośrodek Informacji
Turystycznej, Warszawa 1991.
Szilagyi-Pągowska I.: Styl życia i zachowania zdrowotne [w:] K. Bożkowa, A. Sito,
(red.): Opieka zdrowotna nad rodziną, Warszawa 1994.
Szwarc H., Wolańska T., Łobożewicz T., Rekreacja i turystyka ludzi w starszym wie-
ku, IWZZ, Warszawa 1988.
Światowa Organizacja Zdrowia, 1959.
Światowa Organizacja Zdrowia, 2001.
Świderski B.: Edukacja [w:] T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku,
tom I, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003.
Toczek-Werner S.: (red.):Podstawy rekreacji i turystyki, AWF we Wrocławiu, Wrocław
2002.
Toczek-Werner S.: Podstawy rekreacji i turystyki, Wrocław 2005.
Taylor R.: Tajemnice zdrowia plemienia Hunzów, KOS, Katowice 2009.
Teoria i metodyka rekreacji (Zagadnienia podstawowe), pod red. I. Kiełbasiewicz-
Drozdowskiej, W Siwińskiego, AWF Poznań, Poznań 2001.
Trześniowski R.: Gry i zabawy ruchowe, Sport i Turystyka, Warszawa 1953.
Trześniowski R.: Zabawy i gry ruchowe, WSiP Warszawa 1995.
Tucker L.A.: Maxwell K.: Effects of right training on the emotional well-being and body
image of females: Predictions of greatest benefit [w:] American Journal of Health
promotion, 1992.
Ugniewska C.: Pielęgniarstwo psychiatryczne i neurologiczne. Podręcznik dla szkół
medycznych, Wydawnictwa Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.
140
Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrud-
nianiu osób niepełnosprawnych, Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92.
Walentynowicz D.: Rola turystyki w życiu osób niepełnosprawnych w warunkach jed-
noczącej się Europy [w:] A. Stasiak (red.): Rola turystyki i krajoznawstwa w życiu
osób niepełnosprawnych, wyd. PTTK Kraj, Warszawa 2008.
Warszyńska J.: Atrakcyjność turystyczna środowiska naturalnego miejscowości woje-
wództwa bielskiego, Studia nad Ekonomiką Regionu 11, SIN, 1981 [w:] W. Kurek
Turystyka, PWN, Warszawa 2007.
Węgrzynowicz J.: Zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne, PZWS, Warszawa 1971.
Wieczorek R. (red.), Rekreacja ruchowa dzieci i młodzieży w plenerze. Sport dla
wszystkich, ZGTKKF, Warszawa 2000.
Wielka Encyklopedia PWN, PWN, Warszawa 2004.
Więckowski R., Pedagogika zdrowia czy edukacja zdrowotna [w:] Życie Szkoły,
1998.
Winiarski R.: Psychospołeczne aspekty rekreacji ruchowej [w:] H. Piotrowska (red.),
Sport dla wszystkich. Rekreacja dla każdego cz. II, TKKF, Warszawa 1995.
Winiarski R.: Wstęp do teorii rekreacji, AWF Kraków, Kraków 1989.
Winiarski R., Zdebski J.: Psychologia Turystyki, Wyd. Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2008.
Wiśniewska-Roszkowska K.: Bądź sprawny przez całe życie, PZWL, Warszawa 1978.
Wiśniewska-Roszkowska K.: Medycyna w walce ze starością, PZWL, Warszawa 1972.
Wit B., Czajkowska A.: Aspekt fizjologiczny systematycznego uczestnictwa kobiet
w różnych formach gimnastyki rekreacyjnej [w:] T. Wolańska, J. Lisowska (red.),
Sport dla wszystkich. Wybrane dyscypliny, PTNKF, Warszawa 1997.
Wład P.: Geografia – Człowiek gospodarzem Ziemi, Wyd. Oświatowe Ortus, Warsza-
wa 2006.
Wnuk-Lipiński E.: Czas wolny. Współczesność i perspektywy, CRZZ, Warszawa 1975.
Wnuk-Lipiński E.: Praca i wypoczynek w budżecie czasu, Ossolineum, Wrocław–War-
szawa–Kraków 1972.
Wojciechowski K.: Wychowanie dorosłych, Ossolineum–Wrocław–Warszawa–Kra-
ków–Gdańsk 1973.
Wolańska T. (red.): Rekreacja ruchowa i turystyka, AWF, Warszawa 1989.
Wolski J.: Turystyka zdrowotna a uzdrowiska europejskich krajów socjalistycznych
Problemy uzdrowiskowe, Warszawa 1970.
Woronowicz W., Apanel D. (red.) Opieka – wychowanie – kształcenie. Moduły eduka-
cyjne, Impuls Kraków 2010.
Woynarowska B.: Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, PWN, Warszawa 2007.
Woynarowska B.: Zachowania zdrowotne młodzieży szkolnej w Polsce, IMiDz, War-
szawa 1993.
Woźniak A.: Funkcje rodziny współczesnej w wychowaniu do rekreacji i turystyki, [w:]
W. Siwiński, R. Tauber, E. Mucha-Szajek (red.): Współczesne tendencje w rekreacji
i turystyce, Wyższa Szkoła Hotelarstwa i Gastronomii, Poznań 2008.
Wroczyński R.: Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa 1974.
Wujek T.: Praca domowa i czynny wypoczynek ucznia. PZWS, Warszawa 1969.
Wytyczne programowe do realizacji wychowania zdrowotnego w szkole podstawowej
i ponadpodstawowej, Warszawa 1985.
Zadanie europejskiej strategii zdrowia dla wszystkich do 2000 roku, Warszawa 1994.
141
Zandecki A.: Wykształcenie a jakość życia. Dynamika orientacji młodzieżowej szkół
średnich, Toruń-Poznań 1999.
Znaniecki F.: Wstęp do socjologii, PWN, Warszawa 1988.
Zawadzka A.: Obciążenie studentów nauką a formy wypoczywania, PWN, Warszawa
1976.
Zawadzka B.: Źródła wiedzy o zdrowiu i kanały jej przepływu [w:] W. Wrona-Wolny,
B. Makowska (red.), Wypisy z wychowania zdrowotnego cz. 1, AWF Kraków, Kra-
ków 2000.
Ziemniak M.: Aktywizacja turystyczna niepełnosprawnej młodzieży z dysfunkcją na-
rządu wzroku [W:] A. Stasiak (red.): Rola turystyki i krajoznawstwa w życiu osób
niepełnosprawnych, PTTK Kraj, Warszawa 2008.
Ziemska M.: Rodzina a osobowość, WP, Warszawa 1979.
Ziemska M.: Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1979.
Żak A.: 100 gier i zabaw ruchowych dla dzieci sześcioletnich z wykorzystaniem pi-
łek edukacyjnych Edubal, Fundacja na Rzecz Rozwoju Edukacji Sportowej Dzieci
Doktora Edubala, Wrocław 2004.
Żebrowska M. (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa
1979.
Żmuda S. (red.): Rekreacja w Aglomeracji Katowickiej, Śląski Instytut Naukowy, Ka-
towice 1979.
Żółkowska T.: Niepełnosprawność – ustalenia terminologiczne i klasyfikacje nie-
pełnosprawności [w:] praca zbiorowa: Niepełnosprawny turysta. Poradnik dla
pilotów i przewodników turystycznych, Forum Turystyki Pomorza Zachodniego,
Szczecin 2003.
ŹRÓDŁA INTERNETOWE
www.wychowawca.pl „Sport szkołą życia”
www.we-dwoje.pl/trening;osoby;w;starszym;wieku,artykul,4655.html
www.poradniajezykowa.us.edu.pl/
http://portalwiedzy.onet.pl/14875,,,,wychowanie_zdrowotne,haslo.html.
142

Czas Wolny.... Kwilecki Ksiazka

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Czas Wolny.... Kwilecki Ksiazka

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ROZWAŻANIA O CZASIE WOLNYM

Redakcja: Agnieszka Łukaszewicz

Druk i oprawa: PROFESJA.EU Sp. z o.o., tel. 32 738 25 18, www.profesja.eu

Zdjęcie na okładce: Krzysztof Kwilecki.

Nakład: 200 egz., 9,4 ark. wyd.

POJĘCIA OGÓLNE, TERMINY, DEFINICJE.............................................................7

CZAS WOLNY DZIECI I MŁODZIEŻY.....................................................................48

CZAS WOLNY DOROSŁEGO SPOŁECZEŃSTWA................................................59

PODŁOŻE POSTAW PROZDROWOTNYCH..........................................................82

KWESTIONARIUSZ ANKIETY.............................................................................. 119

Czas wolny może pełnić w zrównoważonym życiu współczesnego obywatela świata,

Czas wolny i jego funkcje

1. R. Dyoniziak, Społeczeństwo w procesie zmian, Kraków-Szczecin-Zielona Góra 1997, s. 239.

5. W. Woronowicz, D. Apanel (red.), Opieka-wychowanie-kształcenie. Moduły edukacyjne, Impuls Kraków

11. S. Czajka, Z problemów czasu wolnego, CRZZ, Warszawa, 1979, s. 15.

30. W. Woronowicz, D. Apanel (red.), Opieka – wychowanie – kształcenie…, s. 17.

36. J. Pięta, op. cit., s. 11.

Aktywność ruchowa zdrowym stylem życia w czasie wolnym

Na styl życia ludzi wywodzących się z cywilizacji zachodniej niewątpliwie oddzia-

53. E. Wnuk-Lipiński, Praca i wypoczynek w budżecie czasu, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków,

77. Z. Przybylak, Tajemnice zdrowego…, s. 35-36.

91. J. Lisowska, Rekreacyjna aktywność…, s. 106-107.

Badania przeprowadzone przez M. Grochocińskiego wskazują, że na sposób gospo-

Status społeczno-zawodowy – im wyższą pozycję osiąga jednostka społeczna, tym

94. M. Dutkowski (red.), Problemy turystyki…, s. 116.

Do dziedzin przyrodniczych współpracujących z rekreacją należą:

Główne przedmioty badań teorii rekreacji to:

97. M. Dutkowski (red.), Problemy turystyki…, s. 113.

01. Wielka Encyklopedia PWN, PWN, Warszawa 2004, s. 234.

22. M. Kwilecka, Z. Brożek, op. cit., s. 31.

Współczesne formy spędzania czasu wolnego

Środki masowego przekazu to urządzenia i instytucje, za pomocą których kieruje się

28. W. Siwiński, R. Tauber, E. Mucha-Szajek, Turystyka, rekreacja…, s. 92-93.

32. W. Siwiński, R. Tauber, E. Mucha-Szajek, Turystyka, rekreacja…, s. 119.

37. K. Młynarczyk, Agroturystyka, s. 161.

140. J. Pięta, Pedagogika czasu…, s. 124, 125.

41. W. Kurek (red.), Turystyka, s. 84.

49. Z. Krawczyk, (red.), Encyklopedia Kultury…, s. 119.

Motywy i funkcje w turystyce

56. G. Gołembski, Kompendium wiedzy…, s. 43.

159. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2003, s. 389.

60. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2003, s. 390.

63. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2003, s. 396.

Turystyka to nie tylko pozytywne, ale również negatywne zjawiska.

68. W. Gaworecki, Turystyka, PWE, Warszawa 2003, s. 417.

Turystyka zdrowotna i uzdrowiskowa

Już w starożytnym Egipcie spotykano miejsca gdzie, „leczenie uzdrowiskowe łączono

79. A. Hadzik, G. Mikrut, Rola i tendencja…, s. 56.

85. W. Kurek, Turystyka, PWN, Warszawa 2007, s. 279.

Ważnymi czynnikami rozwoju turystyki w dużych aglomeracjach są pełnione przez

90. W. Kurek, Turystyka, s. 28.

96. M. Mika, Turystyka…, s. 319-328.

00. A. Kowalczyk, Nowe formy…, s. 155-197.

220. M. Kwilecka, Z. Brożek, Bezpośrednie funkcje…, s. 77.

Zabawa jest przykładem kompensacyjnego użycia formy wypoczynku w celu zaspo-

31. W. Okoń, Zabawa a rzeczywistość, WSiP, Warszawa 1987, s. 11.

Zabawy ruchowe odznaczają się bogactwem, ale jednocześnie prostotą ruchu.

39. R. Trześniowski, Zabawy i gry ruchowe, WSiP Warszawa 1995, s. 15.

46. M. Ziemska, Rodzina i dziecko, PWN, Warszawa 1979, s. 230.

Rozrywka formą zabawowej aktywności

58. J. Pięta, Pedagogika czasu…, s. 14.

Bezczynność ruchowa jest przyczyną przedwczesnego starzenia się. W organizmie

264. T. Łobożewicz, T. Wolańska, Rekreacja i turystyka…, s. 18.

Słowo zdrowie pochodzi od przymiotnika zdrowy, który występuje w polszczyź

Można przypuszczać, iż powodem niezwykłego zainteresowania się znaczeniem za

Zagadnienia wychowania i oświaty zdrowotnej zajmują dominujące miejsce w medy

Wiedza na temat własnej cielesności reguluje spostrzeganie i zachowania społeczne

Wśród wielu zachowań o ryzykownym dla zdrowia charakterze najczęściej przyku

Praca obejmuje zagadnienie w odniesieniu do problemów szeroko rozumiane-

6. Jakie aktywności fizyczne podejmuje Pani najczęściej?

9. Jakie są główne motywy podejmowania przez Panią aktywności fizycznej?