Professional Documents
Culture Documents
Rozważanie o Podstawach Tribologii
Rozważanie o Podstawach Tribologii
Wiesław LESZEK*
Słowa kluczowe:
metoda idealizacji, modele interpretacyjne tarcia suchego
Key words:
method of idealization, interpretational models in tribology
Streszczenie
W artykule przedstawiono zasady metody idealizacji i jej funkcje w mo-
delowaniu zjawisk fizycznych. Realizację metody idealizacji w tribologii
pokazano na przykładzie modeli interpretacyjnych tarcia suchego (od
modelu Amontonsa do modelu Kragielskiego). Zwrócono uwagę na moż-
liwość zastosowania tej metody w eksperymencie tribologicznym.
*
Politechnika Poznańska, Wydział Maszyn Roboczych i Transportu, ul. Piotrowo 3,
60-965 Poznań.
14 TRIBOLOGIA 1-2011
WPROWADZENIE
Wśród metod badawczych niesłusznie zaniedbanych w tribologii jest
metoda idealizacji. Lokalizacja, jak to ujęto w „Słowniku pojęć filozo-
ficznych” [L. 1] jest to „metoda badawcza stosowana w zaawansowanych
naukach przyrodniczych i społecznych. Polega na tworzeniu modeli ide-
alnych zjawisk i systemów występujących w przyrodzie i społeczeństwie.
W tym celu trzeba wyróżnić główne i uboczne własności realnych syste-
mów i pominąć te ostatnie. W naukach zmatematyzowanych, w których
własności odpowiadają wielkości, idealizacje sprowadza się do założe-
nia, że wielkości uboczne przybierają wartość zerową i tylko główne ma-
ją wartość niezerową”. Przykłady obiektów idealnych to: w matematyce –
punkt, linia prosta, w fizyce – ciało doskonale sztywne, idealny gaz.
Analiza modeli idealnych pozwala na wykrycie praw rozpatrywanych
zjawisk chwytających ich istotę. Są to jednak prawa idealizacyjne, które
nie są spełnione w realnych systemach.
J. Życiński [L. 2] uzasadnił celowość metody idealizacji następująco:
„Można sobie wyobrazić świat, w którym nie dałoby się stosować ideali-
zacji. Do opisu jakiegokolwiek zjawiska konieczne byłoby wtedy
uwzględnienie wszystkich zależności między wszystkimi współoddziału-
jącymi elementami.
Jeśli nawet założyć liniowy charakter tych oddziaływań, co jest bar-
dzo mocnym założeniem, dla układu złożonego z n elementów trzeba by
było uwzględnić 2n oddziaływań. Gdy n = 105, co stanowi układ nie-
współmiernie mały w porównaniu z potrzebami fizyki makrokosmosu
(dla przykładu liczba Avogadra wynosi 6,02 *1023) czy biologii organi-
zmu, trzeba byłoby uwzględnić 1030103 oddziaływań. Prowadziłoby to do
układu 1030103 równań różniczkowych i w praktyce czyniłoby całkowicie
niemożliwym uprawianie nauki. Liczba obliczeń wymaganych do roz-
wiązania również rośnie w zasadzie wprost proporcjonalnie do kwadratu
liczby równań. Jeżeli więc liczba równań wzrosła pięciokrotnie, to czas
poświęcony na ich rozwiązania musi wzrosnąć przynajmniej 25-krotnie”.
W dotychczasowej literaturze tribologicznej pojęcia wywodzące się
z metody idealizacyjnej nie występują, chociaż spotkać można wiele pu-
blikacji traktujących o modelowaniu w tribologii. Biorąc pod uwagę uży-
teczność tej metody potwierdzoną w wielu dyscyplinach naukowych,
postanowiono zaproponować podstawowe pojęcie tribologiczne w inter-
pretacji metody idealizacji.
1-2011 TRIBOLOGIA 15
METODA IDEALIZACJI
W praktyce badawczej może zaistnieć konieczność zbudowania koncep-
cji obiektu spełniającego jakieś założenie niemożliwe do zrealizowania
w rzeczywistości fizycznej. Tworzony jest abstrakt, który nie ma już bez-
pośredniego związku z obiektami empirycznymi, ale dzięki swoim wła-
ściwościom służy do wyjaśniania ich cech, właściwości i relacji między
nimi zachodzących. Takie obiekty noszą nazwę obiektów idealnych. Pró-
by fizycznej realizacji idealnych obiektów prowadzą do ich przybliżenia
możliwego do zaakceptowania jako formy istnienia abstraktów pochodze-
nia empirycznego. Idealizacja, poprzez oderwanie od konkretnych wyobra-
żeń o obiekcie, jego niektórych cech i właściwości oraz zależności między
obiektami dochodzi się do wiedzy ogólnej już nie o konkretnym obiekcie,
a o pojęciu, którego jednym z desygnatów jest (w jakimś przybliżeniu) ten
obiekt. Procedura ta nazywana jest konkretyzacją [L. 3].
Według L. Nowaka [L. 4] relacje między abstrahowaniem a konkre-
tyzacją jest następująca:
• Na podstawie nagromadzonej wiedzy empirycznej ustala się zespół
czynników wpływających na obiekt (czynnik, zjawisko) badany oraz
przeprowadza się hierarchizację tego zbioru. Niektóre z czynników
wyróżnia się jako najistotniejsze (główne), inne, słabiej działające na
obiekt badany uznaje się za uboczne.
• Wprowadza się założenia upraszczające, które eliminują czynniki
uznane za uboczne (przyrównuje je do zera). Przy tych założeniach
upraszczających proponuje się hipotetycznie określoną postać zależ-
ności pomiędzy wielkością określoną a czynnikiem przyjętym dla niej
za główny. Uzyskuje się w ten sposób jakąś postać prawa idealizacyj-
nego, które wobec wyników badań empirycznych jest abstraktem.
• Mając ustalone prawa idealizacyjne, znosi się stopniowo wprowa-
dzone uprzednio założenia upraszczające i modyfikuje się prawa
uwzględniające wpływ kolejnych czynników wcześniej wyelimino-
wanych. Uzyskuje się w ten sposób kolejne konkretyzacje, z których
każda prowadzi do twierdzenia pozbawionego jakichkolwiek założeń
upraszczających.
16 TRIBOLOGIA 1-2011
ZAKOŃCZENIE
Omówiona w tym opracowaniu idealizacja zastosowana w modelach in-
terpretacyjnych tarcia suchego stanowi egzemplifikację podstawowej
zasady wszelkiego modelowania obiektów, procesów i zjawisk. Od iden-
tyfikacji przyjętych założeń idealizacyjnych zaczyna się analiza każdego
modelu opisanego w literaturze, ponieważ w bardzo wielu przypadkach
modele takie mają tylko hipotetyczny charakter i nie mogą być zrealizo-
wane w empirycznej praktyce badawczej. Należy je więc poprzedzać
konkretyzacją.
Zastosowanie metody idealizacji w tworzeniu modeli interpretacyj-
nych nie wyczerpuje możliwości jej wykorzystania w badaniach nauko-
wych. Można rozważać jej zastosowanie w projektowaniu procedur ba-
dawczych, idealnych eksperymentów, idealnych stanowisk badawczych,
idealnych układów pomiarowych, a nawet charakteryzować sylwetki ide-
alnych badaczy.
26 TRIBOLOGIA 1-2011
LITERATURA
1. Krajewski W. (red.): Słownik pojęć filozoficznych. Wydawnictwo Nauko-
we SMOLARZ, Warszawa 1996.
2. Życiński J.: Język i metoda. Społeczny Instytut wydawniczy ZNAK, Kra-
ków 1983.
3. Leszek W.: Nieempiryczne procedury badawcze w naukach przyrodniczych
i technicznych. Wydawnictwo ITeE, Radom 1999.
4. Nowak L.: Idealizacja. W: Filozofia a nauka. Zarys Encyklopedyczny.
Ossolineum, Wrocław 1987.
5. Dieriagin B.W.: Co to jest tarcie. PWN, Warszawa 1956.
6. Leszek W.: Morfologiczne podstawy badań tribologicznych. PWN, War-
szawa – Poznań 1984.
7. Hebda M., Vachal A.: Trybologia. Wydawnictwo Naukowo Techniczne,
Warszawa 1980.
8. Lawrowski Zb.: Tribologia. Tarcie, zużywanie i smarowanie. PWN, War-
szawa 1993.
Recenzent:
Marian SZCZEREK
Summary
The article presents the principles of the idealisation method and its
functions in modelling of physical phenomenon. The method of
idealisation in tribology was presented using the example of the
interpretational models of dry friction (from Amonton’s model to
Kragielski’s model). The possibilities of the method application in
the tribological experiment is considered and proved.