Tema 4: Teoría do Coñecemento

4.1. A POSIBILIDADE DO COÑECEMENTO

1. Una das tarefas fundamentais da filosofía é examinar a posibilidade do coñecemento. Sen

saber que é coñecer, si é posible coñecer e cales son os límites do coñecemento, todas as nosas
crenzas — incluídas as científicas— resultan ser «dogmas», é dicir, opinións que se aceptan como
verdadeiras sen que a súa verdade estea totalmente xustificada.
2. Respecto da cuestión filosófica acerca da posibilidade do coñecemento, o dogmatismo é a
actitude filosófica de quen non examinan si é posible o coñecemento, senón que simplemente
supoñen que se pode coñecer, é dicir, dan por feito que os seres humanos coñecemos as cousas tal
como son en si mesmas. Ademais, algúns dogmáticos tampouco se preocupan por determinar cales
son os límites do coñecemento, e, por iso, tenden a estender o ámbito do coñecemento a
absolutamente todo. Non hai que confundir, pois, esta acepción filosófica do termo
«dogmatismo» co significado con que habitualmente úsase esta palabra, segundo o cal un
dogmático é una persoa Inflexible, intolerante e até fanática que se cre absolutamente en
posesión da verdade.
3. O escepticismo é a teoría filosófica que nega a posibilidade do coñecemento. Na súa forma
máis pura ou radical —a defendida polo grego Pirrón de Elis— nega que podamos coñecer nada
acerca de nada porque absolutamente nada preséntasenos con evidencia e, por tanto, non existe
ningún criterio paira determinar se se coñece algo ou non. Así pois, tan só coñecemos meros
fenómenos ou aparencias. Os primeiros escépticos tomábanse tan en serio esta tese que
«suspendían o xuízo», é dicir , abstíñanse de facer afirmacións acerca de a realidade.
 Foi outro filósofo grego, Carneades, quen defendeu a teoría que habitualmente se denomina
escepticismo moderado ou probabilismo. Dita teoría, que actualmente ten numerosos adeptos,
sostén, do mesmo xeito que o escepticismo radical, que non é posible o coñecemento seguro e
rigoroso da verdade dunha proposición, é dicir, que non podemos ter certeza de que os nosos xuízos
concuerdan coa realidade. Con todo, considera que si se pode afirmar que é probable que una
proposición sexa verdadeira, mentres que non ocorre o mesmo coa súa contraditoria. Así, por
exemplo, son máis probables os xuízos que foron contrastados metodicamente, e máis aínda si, ao
non entrar en contradición outros, non resultan desconcertantes.
Ademais destas formas de escepticismo total, que defenden a Imposibilidade do coñecemento
en xeral, hai numerosas clases de escepticismo parcial, que sosteñen a imposibilidade do
coñecemento en determinados ámbitos ou acerca de certos temas, como, por exemplo, o
escepticismo moral, segundo o cal non é posible coñecer que o bo nin o moralmente correcto, ou o
agnosticismo, que nega a posibilidade de coñecer se Deus existe ou non.
4. O relativismo gnoseológico —que tamén se denomina simplemente relativismo- sostén que
é verdade aquilo que se cre que é verdade. Por tanto, distintos suxeitos do coñecemento poden
pensar como verdadeiras proposicións contraditorias sen que por iso ningún deles estea no erro. O
relativismo defende, pois, que só podemos pensar como verdadeiro aquilo que os nosos
condicionamentos nos fan pensar como verdadeiro. Por tanto, segundo os relativistasnon existe a
verdade independentemente de quen a pensa, senón que a verdade é necesariamente relativa a
quen a coñece. Non existe a verdade en si mesma, senón a verdade paira este suxeito de
coñecemento, e, se cambiasen a constitución ou circunstancias do suxeito do coñecemento, entón
cambiará a verdade, porque devandito suxeito pensará como verdadeiras aquelas proposicións que
as súas novas características determínenlle a pensar como verdadeiras.
Hai diversas clases de relativismo segundo cales sexan os condicionantes que determinan o que
se cre ou acepta como verdade:subjetivismo, antropologismo, historicismo, sociologismo, etc.
Segundo o relativismo individual ou subjetivismo, é verdade o que cada individuo cre que é
verdade. Paira o relativismo específico, a verdade é relativa a cada especie, e, como a única especie
que saibamos que é capaz de asentir a proposicións o ser humano, moitas veces formúlase dicindo
que é verdadeiro aquilo que a especie humana pensa que o é, por iso é polo que tamén se denomine
a esta teoría antropologismo. Os historicistas sosteñen que o que é admitido como verdade
depende das épocas históricas. De modo moi similar, o relativismo sociolóxico defende que é
verdade o que en cada sociedade ou grupo social acéptase como tal. No entanto, a pesar destas
diferenzas, todas as formas de relativismo coinciden en que non está xustificado afirmar que existe
una realidade independente de nós, porque a realidade é o que paira nós é a realidade, o que
creemos que é real porque os nosos condicionamentos fannos tomalo por tal. O sofista Protágoras
foi o
primeiro que pensou con fondura a tese do relativismo resumida na súa afirmación de que «o home
é a medida de todas as cousas». Sen entrar a discutir outras posibles interpretacións,
tradicionalmente considéralla como una defensa do subjetivismo ou, si por «home» enténdese a
especie humana, como una aceptación do relativismo antropolóxico. Cabe tamén, a tenor dalgúns
exemplos que ofrece a favor desta tese, que Protágoras inclinásese polo relativismo sociolóxico.
5. O irracionalismo afirma que a realidade é en si mesma ininteligible, incomprensible,
irracional. Por tanto, non é posible acceder a ela mediante a razón, senón que, en todo caso, a
través do sentimento ou a vontade. O que parece coñecemento (a ciencia, por exemplo) é tan só un
conxunto de ficcións máis ou menos útiles que quedan na aparencia das cousas sen penetrar na
auténtica realidade. O verdadeiramente real non se pode pensar nin coñecer mediante conceptos e
proposicións. Por dicilo así, a realidade non é lóxica.
O irracionalismo diferénciase do escepticismo puro en que admite que a realidade é accesible
ao sentimento ou a vontade, mentres que coincide con el na negación da posibilidade dun
coñecemento racional dela. Por iso, en lugar de encerrarse no silencio, algúns irracionalistas
consideran a arte como o único modo de penetrar no real. Así o fixeron filósofos tan importantes
como Schopenhauer, Nietzsche e Unamuno.
6. A tese fundamental da teoría perspectivista da verdade é que a realidade é contemplada
sempre e inevitablemente desde o punto de vista ou perspectiva que cada uno ocupa. Una
realidade vista e vivida desde ningunha perspectiva é un concepto absurdo. Cada vida —e tamén
cada cultura e cada época histórica— é un punto de vista único do universo e, por este motivo, a
perspectiva é uno dos ingredientes da realidade mesma. O perspectivismo afástase tanto do
escepticismo relativista, que nega a posibilidade do coñecemento ao advertir a diversidade de
opinións, como do dogmatismo racionalista, que pretende coñecer a realidade en si sen ter en
conta a diversidade de perspectivas que ofrece. Na súa opinión, só asumindo a irredutible
multiplicidad de perspectivas e mesmo multiplicando os puntos de vista é posible achegarse á
realidade. (-> Ortega e Gasset).
7. A actitude crítica consiste en examinar tanto a posibilidade como os límites do coñecemento.
Por iso denomínase Criticismo á postura filosófica que reflexiona sobre o coñecemento sen supor
dogmáticamente nada acerca del. Paira os partidarios desta doutrina a pregunta primeira que debe
exporse a filosofía é que se pode coñecer. Só despois de respondela ten sentido proseguir as
investigacións filosóficas e científicas acerca da realidade. Esta forma de concibir a filosofía é obra de
Kant.
4.2 A ORIXE E O FUNDAMENTO DO COÑECEMENTO

1. A cuestión das clases do coñecemento abarca á súa vez dous problemas que, aínda que se
atopan estreitamente relacionados, convén distinguir paira alcanzar maior claridade e precisión. En
primeiro lugar, cabe exporse cal é a orixe psicolóxica dos conceptos (xéneses) e as proposicións que
coñece a mente humana. En segundo lugar, áchase a pregunta acerca dos modos de coñecer a
verdade ou a falsidade das proposicións, é dicir, sobre o fundamento do coñecemento.

2. Respecto ao problema da orixe do coñecemento, el empirismo é a teoría que afirma que

todo coñecemento procede da experiencia sensorial. Segundo os símiles usados paira explicar esta
doutrina, a mente humana é como una desas tablillas de cera nos que non hai nada gravado ata que
a experiencia sensible comeza a imprimir as súas trazos neles ou como ou un papel absolutamente
en branco antes de que se escriba nel por medio dos sentidos. Por conseguinte, todo concepto
procede en último termo da experiencia. Segundo a forma extrema de empirismo respecto da
cuestión da orixe do coñecemento, que adoita denominarse tamén sensualismo, non hai ningunha
distinción esencial algunha entre sentir e pensar, senón que esta última actividade redúcese á
sensación ou é una variedade dela. Paira os partidarios desta teoría, todo presunto concepto
intelectual non é máis que una imaxe ou representación sensible difusa. (->Empirismo británico:
Locke, Berkeley e Hume).

3. Pola contra, o racionalismo sostén que a mente humana, xa antes de recibir a experiencia
sensorial, posúe en potencia conceptos e verdades que, con ocasión do que os sentidos captan,
espértanse e actualizan na conciencia. Non todo concepto nin todo principio provén, pois, da
experiencia sensible; senón que hai algúns conceptos non son adquiridos por medio dos sentidos e
algunhas verdades que non se captan mediante eles. As distintas clases de racionalismo explican de
diferente modo o coñecemento destes conceptos e destes. Por exemplo, os racionalistas da Idade
Moderna defenderon que eran innatos, isto é, que nacen xunto coa nosa mente. Agora ben, todos
os racionalistas —aínda que non só eles— sosteñen que hai una diferenza esencial entre a
experiencia sensible e o pensamento, o coñecemento sensible e o coñecemento intelectual, aínda
que os máis moderados recoñecen a necesidade da sensación, mentres que os máis radicais rexeitan
a súa validez ou fiabilidade como fonte de coñecemento. (Racionalismo -> Descartes, Malebranche,
Spinoza, Leibniz, Kant).
 4. A cuestión dos modos de coñecemento mediante os cales se recoñece a verdade ou a
falsidade das proposicións relaciónase directamente co problema de que clases de proposicións
ou xuízos hai.
As proposicións poden clasificarse segundo distintos criterios. En primeiro lugar, pódense
dividir en singulares, universais e particulares. Una proposición singular expresa un feito concreto e,
por iso, pretende ser verdadeiras nun determinado tempo e lugar. As proposicións universais
enuncian leis, é dicir, expresan una determinada propiedade que han de posuír todos os membros
dunha clase dada sen excepción algunha, sendo esta clase indefinida. Isto significa que, si son
verdadeiras, o son sempre e en todo lugar. Por último, as proposicións particulares non expresan nin
un feito concreto nin una lei, senón que afirman que un número indeterminado de obxectos
pertencentes a unha clase dada —ou sexa, una parte de elas— teñen certa propiedade.
En segundo lugar, as proposicións poden ser analíticas ou sintéticas. Nas proposicións
analíticas o predicado explica o sentido do termo que é o suxeito e, por tanto, non engade nada ao
concepto do suxeito, senón que simplemente analízao. Os xuízos desta clase indican como se utiliza a
linguaxe e cal é o significado dos termos. Por iso pódese afirmar que, en lugar de ser verdadeiras ou
falsas, son máis ben correctas ou incorrectas. Pola contra, nas proposicións sintéticas o predicado
non está incluído no concepto do suxeito, senón que lle engade algunha propiedade ou relación non
contida nel. Refírense á realidade e, por tanto , son verdadeiras ou falsas.
En terceiro lugar, as proposicións poden clasificarse en proposicións a posteriori ou empíricas e
proposicións a priori. As proposicións a posteriori son aquelas cuxa verdade ou falsidade coñécese
mediante a experiencia sensible, mentres que a verdade ou falsidade das proposicións a priori é
independente da experiencia sensible. As primeiras son continxentes, e, pola contra, as segundas son
necesarias.
Se se combinan as tres clasificacións, as proposicións universais poden ser: a) analíticas a priori ,
b) sintéticas a posteriori, c) sintéticas a priori. As proposicións analíticas a priori son estritamente
universais e necesarias, pero non proporcionan coñecemento da realidade. As proposicións sintéticas
a posteriori informan acerca da realidade, pero ou ben son singulares ou particulares, ou ben son
inductivamente universais, é dicir, generalizaciones a partir da observación de feitos e, por tanto, só
probables e continxentes. As proposicións universais sintéticas a priori son estritamente universais e
necesarias, e, ademais, ofrecen coñecemento acerca de a realidade. A resposta á cuestión de como
son posibles os xuízos sintéticos a priori levou a Kant a escribir a "Crítica da Razón Pura" una obra
que marcará o futuro da filosofía. Pois ben, uno dos desacordos fundamentais entre o racionalismo e
o empirismo é que o primeiro afirma a existencia de proposicións sintéticas a priori , mentres que o
segundo négaa.
 5. Da resposta que se dea ao problema da existencia de proposicións sintéticas a priori
derívanse á súa vez distintas posturas acerca dasclases de coñecemento, ou sexa, sobre os métodos
paira coñecer a verdade dunha proposición. En principio, cabe distinguir catro tipos de
coñecemento: a) a intuición sensible externa e interna; b) a indución; c) a dedución; e d) o
coñecemento a priori, é dicir, non empírico ou independente da experiencia sensible, que
frecuentemente se concibe como una intuición intelectual.
A intuición sensible e a intuición intelectual son métodos inmediatos ou directos, xa que
mediante eles a verdade dunha proposición coñécese sen necesidade de inferila ou extraela doutras.
En cambio, a indución e a dedución son métodos mediatos ou discursivos, pois con eles a verdade
das proposicións coñécese a partir de a verdade doutras que se utilizan como medios.
En canto ás clases de proposicións que son os respectivos obxectos de devanditas clases de
coñecemento, a intuición sensible —externa ou interna— só permite coñecer a verdade de
proposicións singulares ou particulares, pero non de proposicións universais. Mediante a indución só
é posible coñecer proposicións universais sintéticas a posteriori (é dicir, meramente probables e
continxentes), pero non proposicións universais sintéticas a priori (isto é, estritamente necesarias). A
dedución só nos permite coñecer proposicións universais sintéticas a priori se se parte de premisas
que tamén o sexan. Por último, soamente co coñecemento a priori ou intuición intelectual pódese
coñecer directa ou inmediatamente proposicións universais sintéticas a priori .
Do mesmo xeito que ocorre coa cuestión das clases de proposicións, a principal discrepancia
entre o racionalismo e o empirismo é que o primeiro defende a existencia do coñecemento a priori
ou intuición intelectual, e, en cambio, o segundo rexéitaa.

6. Así pois, en relación coa cuestión do fundamento do coñecemento, o empirismo é, en xeral ,

a teoría filosófica que nega a existencia de proposicións sintéticas a priori e que, por tanto , tamén
rexeita a posibilidade de calquera coñecemento a priori ou intuición intelectual. Os argumentos que
ofrece paira soster que non hai xuízos sintéticos a priori son tres. A versión máis radical do
empirismo argüe que as proposicións que os racionalistas consideran universais sintéticas a priori
son, en realidade, universais sintéticas a posteriori , é dicir , meras generalizaciones inductivas
probables e continxentes. Dada as serias obxeccións que recibe esta tese, os empiristas máis
moderados defenden que os xuízos que os racionalistas propoñen como exemplos de proposicións
sintéticas priori son simples proposicións analíticas a priori ou tautologías, ou sexa, que son
universais e necesarias por explicar o significado dos termos. Ademais, algúns empiristas pensan que
parte das proposicións que, en opinión dos racionalistas, son sintéticas a priori carecen de
significado, pois non son empíricamente verificables.
 Agora ben, se non hai proposicións sintéticas a priori, non resulta necesaria ningunha clase
coñecemento a priori tal como a intuición intelectual, polo que o fundamento último do
coñecemento é a intuición sensible ou empírica. A indución e a dedución simplemente permiten
inferir outras proposicións a partir de aquelas cuxa verdade se capta mediante a experiencia
sensible. Por tanto, segundo o empirismo, non existe o coñecemento a priori ou intuición intelectual
que, ao seu xuízo, resulta, ademais, enigmático e inexplicable, ou, polo menos , subxectivo.

7. Fronte ao empirismo, as distintas variedades do racionalismo sosteñen que hai auténticas

proposicións universais sintéticas a priori, entre as cales non soamente se atopan as leis lóxicas e
moitas verdades matemáticas, senón tamén os xuízos morais e outras proposicións. En realidade, o
número de xuízos sintéticos a priori non é o importante, pois abonda con que haxa un só caso para
que o empirismo quede totalmente refutado. En efecto, se hai una proposición universal sintética a
priori , non pode coñecerse mediante a intuición sensible nin por medio da indución. Por outra
banda, se fose deducida, tería que selo a partir doutra da mesma clase, e non se pode defender que
todos os xuízos sintéticos a priori coñécense mediante a dedución, pois con iso incorreríase nun
regreso ao infinito ou un círculo vicioso. Por tanto, a existencia dunha proposición sintética a priori
implica a existencia do coñecemento a priori, descrito por moitos racionalistas como una intuición
intelectual ou non empírica. En devandito caso, a intuición sensible ou empírica non sería o
fundamento do coñecemento humano ou, en todo caso, non sería a única fonte do coñecemento.

8. Con todo, se se atende conxuntamente aos dous aspectos examinados, a orixe do

coñecemento e o seu fundamento, hai teorías que son empiristas en relación con ambos os
problemas, pero tamén as hai que son no primeiro sentido e racionalistas no segundo, é dicir, que
aceptan que todo concepto procede da experiencia sensible e á vez pensan que existe un modo de
coñecemento a priori ou non empírico. Por outra banda, ademais das doutrinas que defenden o
racionalismo acerca de ambas as cuestións, hai pensadores que negan a existencia de conceptos e
principios innatos, pero que, con todo, son racionalistas por admitir a existencia do coñecemento a
priori ou intuición intelectual.

9. Finalmente, tanto respecto da cuestión da orixe do coñecemento como achega do

problema das clases e o fundamento do coñecemento, hai outras teorías que tenden a adoptar
una postura intermedia entre racionalismo e empirismo, ou se esforzan por superar dalgún modo
a oposición entre ambos, ou mesmo tratan de lograr as dúas cousas á vez. Sen ningunha dúbida, o
Idealismo transcendental de Kant é una das máis importantes.