E Drejta Ndërkombëtare Private: Pjesa e Posaçme

UNIVERSITETI I PRISHTINËS
”HASAN PRISHTINA”
Asllan BILALLI Hajredin KUÇI Arbër ADEMI
E DREJTA
NDËRKOMBËTARE
PRIVATE
Pjesa e posaçme
Prishtinë, 2022
Autorë:
Prof. Dr. Asllan Bilalli
Prof. Dr. Hajredin Kuçi
Doc. Dr. Arbër Ademi
Recensentë:
Prof. Dr. FAIK BRESTOVCI
Universiteti i Prishtinës „Hasan Prishtina”, Fakulteti Juridik
Prof. Dr. TONI DESKOSKI,
Universiteti „Shën Kirili dhe Metodi” në Shkup, Fakulteti Juridik
Radhitja kompjuterike:
Ma.sc. Arbër Krasniqi
Lekturimi:
Ma.sc. Arbana Qormemeti
Redaktimi Teknik:
Ma.sc. Arbër Krasniqi
Gjorgji Titiev
© Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Nuk lejohet shumëfishimi

në çfarëdo mënyre pa lejen (autorizimin) e autorëve.
UNIVERSITETI I PRISHTINËS
”HASAN PRISHTINA”
Asllan BILALLI Hajredin KUÇI Arbër ADEMI
E DREJTA
NDËRKOMBËTARE
PRIVATE
Pjesa e posaçme
Prishtinë, 2022
PARATHËNIE
Libri E drejta ndërkombëtare private-pjesa e posaçme është vazh-
dimësi e pjesës së përgjithshme. U dedikohet studentëve/eve që stu-
diojnë në Fakultetet e drejtësisë në gjuhën shqipe. Gjithashtu mund
ta shfrytëzojnë edhe juristët që i aplikojnë në praktikë institutet dhe
rregullat e kësaj dege të së drejtës.
Dekadave të fundit dukshëm vërehet zhvillimi intensiv i
marrëdhënieve juridiko - private me element të huaj, e posaçërisht
të së drejtës ndërkombëtare private me element të huaj në kuadër
të Bashkimit Evropian. Republika e Kosovës dhe Republika e
Maqedonisë së Veriut si shtete pretedente për t’u anëtarësuar nuk
janë të detyruar që të DNP të tyre t’i harmonizojnë me të drejtën
e Bashkimit Evropian. Megjithatë është e dobishme që me kohë të
drejtat nacionale të përshtaten me të drejtën e Bashkimit Evropian,
për arsye se nga momenti i anëtarësimit ajo e drejtë do të jetë pjesë
integrale e sistemeve juridike dhe të këtyre shteteve.
Në këtë libër për të parën herë në histori përpunohet e drejta
ndërkombëtare private e Republikës së Kosovës, si shtet i pavarur,
demokratik dhe ndërkombëtarisht i pranuar. Analizohen të gjitha
burimet nacionale dhe ndërkombëtare që përmbajnë dispozita me të
cilat rregullohen marrëdhëniet juridiko-private me element të huaj,
dhe duke e aplikuar metodën komparative juridike.
Për nevojat e studentëve të studimeve themelore dhe studimeve
master këtë libër e karakterizojnë tri veçori, edhe atë: e para, libri
është hulumtim (punim) juridiko-teorik që jep sqarime për nocionet,
institutet dhe marrëdhëniet juridiko-privat me element të huaj; e dyta,
ai përmban material tue konsiderueshëm dhe pjesa më e madhe e
dispozitave tona pozitive nga lëmia e të drejtës ndërkombëtare private
është analizuar dhe interpretuar; e treta, i shqyrton ngjajshmëritë dhe
dallimet në të drejtën ndërkombëtare private të krahasuar.
Autorët
v
PËRMBAJTJA
PARATHËNIE�� v
§1 Pjesa e parë
Kapitulli I
KUPTIMI I PJESËS SË POSAÇME TË SË DREJTËS
NDËRKOMBËTARE PRIVATE DHE ARSYET PËR NDARJEN
E PJESËS SË POSAÇME NGA PJESA E PËRGJITHSHME
1. Arsyet për ndarjen e pjesës së posaçme nga pjesa

e përgjithshme�� 23
2. Qëndrimet e ndryshme në teori për objektin dhe
sistematizimin e pjesës së posaçme të së drejtës
ndërkombëtare private�� 25
3. Kuptimi i pjesës së posaçme të së drejtës
ndërkombëtare private�� 29
Kapitulli II
TË DREJTAT PRIVATE (CIVILE) TË TË HUAJVE,
KUPTIMI DHE VENDI NË SISTEMIN KONKRET JURIDIK
1. Shfaqja e elementit të huaj juridiko-privat në subjekt�� 33

2. Kuptimi i të drejtave private (civile) të të huajve dhe vendi
në sistemin konkret juridik �� 34
2.1. Kuptimi i të drejtave private të të huajve �� 34
3. Vendi i të drejtave private (civile) të të huajve në sistemin
juridik konkret�� 36
3.1. Pozita juridike e të huajve dhe e drejta ndërkombëtare
publike �� 37
3.2. Pozita juridike e të huajve-pjesë (tërësi)
e së drejtës ndërkombëtare private�� 39
4. Pozita juridike e të huajve dhe kolizioni i ligjeve�� 40
5. Aftësia juridike e të huajve, njohja e subjektivitetit
juridik dhe pozita juridike e tyre�� 42
6. Veçoritë e pozitës juridike të të huajve si lëmi juridike e së
drejtës ndërkombëtare private�� 43
vii
PËRMBAJTJA
Kapitulli III
ZHVILLIMI HISTORIK I TË DREJTAVE PRIVATE (CIVILE)
TË TË HUAJVE
1. Pozita juridiko-private (civile)

e të huajve në shtetet antike të lindjes�� 47
1.1. Pozita juridiko-private (civile) e të huajve
në Romën skllavopronare�� 49
në poliset antike greke (qytetet-shtete)�� 53
2. Pozita juridike e të huajve në shekullin e mesëm
- feudalizëm �� 55
3. Pozita juridike e të huajve në shekullin e ri-koha e re�� 59
Kapitulli IV
KRITERET PËR KATEGORIZIMIN E TË DREJTAVE (PRIVATE)
CIVILE TË TË HUAJVE
Kapitulli V
KUSHTET PËR GËZIMIN E TË DREJTAVE RELATIVISHT TË
REZERVUARA NGA TË HUAJT
1. Reciprociteti�� 66
1.1. Kuptimi i reciprocitetit te të drejtat
private (civile) të të huajve�� 66
1.2. Llojet e reciprocitetit te të drejtat private
(civile) të të huajve �� 68
1.2.1. Llojet e reciprocitetit sipas mënyrës së krijimit �� 68
1.2.2. Llojet e reciprocitetit sipas përmbajtjes juridike �� 77
2. Leja e veçantë për shfrytëzimin e të drejtës konkrete
- koncesioni �� 79
2.1. Gëzimi i të drejtave relativisht të rezervuara
të kushtëzuara me koncesion në Republikën e Kosovës�� 80
2.1.1. Kuptimi dhe palët e koncesionit�� 81
2.1.2. Objekti i koncesionit dhe procedura e krijimit�� 82
2.1.3. Bartja dhe pushimi i koncesionit �� 83
2.1.4. Zgjidhja e kontesteve nga kontrata e koncesionit �� 84
viii
PËRMBAJTJA
3. Statusi i të mbrojturit-refugjatët�� 84
3.1. Pozita juridike e refugjatëve në Republikën e Kosovës�� 86
4. Përkatësia e grupit të caktuar etnik �� 87
5. Leja speciale për vendosje �� 88
6. Vendbanimi faktik�� 89
7. I autorizuari i vendit në territorin e shtetit
të vendit si kusht�� 91
8. Ushtrimi (gëzimi) i të drejtës së pronësisë
intelektuale nga i huaji në shtetin e vendit�� 91
9. Kushtëzimet ndaj të huajve për gëzimin e të drejtave
relativisht të rezervuara�� 92
Kapitulli VI
TË DREJTAT E TË HUAJVE QË TË JENË SUBJEKT NË
MARRËDHËNIET JURIDIKO-PRIVATE PARTIKULARE
1. Aftësia juridike dhe aftësia e veprimit

e personave të huaj fizik�� 96
1.1. Aftësia (zotësia) juridike�� 96
1.2. Aftësia (zotësia) e veprimit�� 97
2. Heqja e aftësisë së veprimit �� 98
3. Shpallja e personit të zhdukur për të vdekur�� 99
4. Radha e vdekjes së komorientëve�� 101
5. E drejta e të huajit në emër personal
(emër dhe mbiemër) �� 102
6. Njohja e shtetësisë të të huajit në shtetin e vendit�� 105
7. E drejta e të huajit që të krijojë vendbanim
në shtetin e vendit�� 106
Kapitulli VII
SUBJEKTIVITETI JURIDIK I PERSONAVE JURIDIK DHE
DALLIMET MIDIS GËZIMIT (USHTRIMIT) TË SË DREJTAVE
CIVILE NGA PERSONAT E HUAJ FIZIK DHE JURIDIK
1. Njohja e cilësisë së personit juridik

të huaj në shtetin e vendit�� 109
2. Të drejtat civile të personave të huaj fizik dhe të drejtat
civile të personave të huaj juridik-dallimet �� 110
ix
PËRMBAJTJA
Kapitulli VIII
OBJEKTI, VËLLIMI DHE SISTEMATIZIMI I SHTRUARJES SË
POZITËS JURIDIKE TË TË HUAJVE
1. Objekti dhe vëllimi i shqyrtimit të pozitës

juridike të të huajve�� 114
2. Sistematizimi i trajtimit juridik të pozitës
juridike të të huajve�� 115
3. Të drejtat që u njihen të huajve te marrëdhëniet
konkrete juridiko-private (civile) me element të huaj�� 117
3.1. Të drejtat e të huajve në pronësi intelektuale�� 118
3.2. Të drejtat e të huajve në pronësi industriale�� 118
3.2.1. Burimet nacionale �� 118
3.2.2. Burimet ndërkombëtare për pronësinë industriale �� 119
3.2.3. Konventa e Parisit për mbrojtjen e pronësisë industriale�� 119
3.2.4. Aranzhmani i Madridit për mbrojtjen e vurratës�� 123
3.2.5. Konventa Evropiane për patentë�� 124
4. Të drejtat e të huajve në pronësi intelektuale
(të drejtat e autorit) �� 127
4.1. Burimet nacionale�� 128
4.2. Burimet ndërkombëtare�� 129
4.2.1. Konventa e Bernës për mbrojtjen
e veprave letrare dhe artistike �� 130
4.2.2. Konventa botërore (universale) për të drejtat e autorit �� 132
5. Të drejtat sendore të të huajve�� 133
5.1. Të drejtat sendore të të huajve
në sende të paluajtshme �� 134
në sende të luajtshme �� 137
6. Të drejtat familjare të të huajve�� 138
6.1. E drejta e të huajve që të lidhin martesë�� 139
6.2. E drejta e të huajit që të adoptoj ose të adoptohet �� 142
6.3. E drejta e të huajit që të bëhet kujdestar ose i përkujdesur�� 144
7. Të drejtat trashëgimore të të huajve�� 145
8. Të drejtat detyrimore të të huajve�� 149
9. Të drejtat e të huajve që të krijojnë marrëdhënie pune �� 151
10. Të drejtat e investitorëve të huaj�� 153
x
PËRMBAJTJA
Kapitulli IX
TË DREJTAT E TË HUAJVE ME VEPRIM (EFEKT) ERGA OMNES
1. Të drejtat e të huajve që të krijojnë shoqëri tregtare

dhe përfaqësi �� 155
2. Mbrojtja e të huajve nga keqpërdorimi i pronësisë
intelektuale�� 158
3. E drejta e të huajve në gjueti dhe peshkim�� 159
§2 Pjesa e dytë
Kapitulli I
TË DREJTAT PRIVATE (CIVILE) TË SUBJEKTËVE TË
VENDIT (PERSONAVE FIZIK DHE JURIDIK) QË TË
KRIJOJNË MARRËDHËNIE JURIDIKO-PRIVATE (CIVILE)
ME ELEMENT TË HUAJ
1. Shfaqja e elementit të huaj në objekt �� 163

2. Kuptimi dhe karakteristikat e të drejtave civile të
subjekteve të vendit që të krijojnë marrëdhënie
juridike me element të huaj�� 164
3. Llojet e të drejtave private (civile) me element
të huaj që i krijojnë shtetasit e vendit�� 166
3.1. E drejta e shtetasve të vendit që të krijojnë
marrëdhënie statusore me element të huaj�� 167
marrëdhënie kontraktore me element të huaj �� 168
Kapitulli II
KRIJIMI I MARRËDHËNIEVE JURIDIKO-PRIVATE (CIVILE)
ME ELEMENT TË HUAJ NË MËNYRË INDIREKTE
1. E drejta e të huajve që të hyjnë, të qëndrojnë dhe të

vendosen në një shtet �� 172
1.1. E drejta e të huajve që të hyjnë në shtetin e vendit-vështrim
historik �� 172
1.2. E drejta e të huajve që të hyjnë në shtetin e vendit sipas të
drejtës komparative në kushte bashkëkohore�� 174
1.3. E drejta e të huajve që të qëndrojnë në shtetin e vendit�� 180
xi
PËRMBAJTJA
§3 Pjesa e tretë
KONFLIKTI (KOLIZIONI) I LIGJEVE
1. Arsyet e shfaqjes dhe llojet e konfliktit të ligjeve�� 187
Kapitulli I
KONFLIKTI (KOLIZIONI) INTERLOKAL I LIGJEVE
1. Paraqitja dhe zhvillimi historik�� 189

2. Mënyrat e rregullimit të marrëdhënieve juridiko-civile
me element ndërkombëtar dhe interlokal�� 191
3. Kontributi i shkencës juridike për zgjidhjen e konfliktit
interlokal
të ligjeve �� 199
4. Kuptimi dhe funksioni i konfliktit
të brendshëm të ligjeve�� 204
5. Vështrim krahasues juridik i sistemeve të normave të
kolizionit tek kolizioni
i brendshëm i ligjeve�� 207
6. Relacioni midis konfliktit interlokal dhe konfliktit
ndërkombëtar të ligjeve�� 220
7. Problemi i sovranitetit në relacion me konfliktin
ndërkombëtar dhe të brendshëm të ligjeve�� 224
Kapitulli II
KONFLIKTI NDËRKOMBËTAR I LIGJEVE
Shfaqja e elementit të huaj juridiko-civil

në të drejta dhe detyrime �� 233
1. Kuptimi dhe arsyet e shfaqjes �� 233
2. Kuptimi dhe objekti i normës së kolizionit�� 237
3. Struktura e normës së kolizionit�� 241
4. Kriteret për kategorizimin e pikave
të lidhjes (fakteve vendimtare)�� 245
5. Natyra juridike dhe karakteristikat e normës
së kolizionit �� 252
xii
PËRMBAJTJA
Kapitulli III
KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARRËDHËNIET STATUSORE DHE
FAMILJARE ME ELEMENT TË HUAJ
1. Konflikti i ligjeve te marrëdhëniet statusore

të personave fizik�� 258
2. Konflikti i ligjeve te marrëdhëniet statusore
të personave juridik�� 259
3. Konflikti i ligjeve te marrëdhëniet familjare �� 260
4. Caktimi i së drejtës kompetente te fejesa
me element të huaj�� 262
4.1. Arsyet e shfaqjes së konfliktit të ligjeve�� 262
4.2. Efektet juridike të fejesës�� 263
4.3. Konflikti i ligjeve te forma e fejesës me element të huaj�� 264
4.4. Konflikti i ligjeve tek efektet juridike të fejesës
me element të huaj �� 264
5. Caktimi i së drejtës kompetente te marrëdhëniet
martesore�� 266
6. Kushtet materiale për lidhjen e martesës�� 267
6.1. Aplikimi kumulativ i lex nationalis (ligjit të shtetësisë)
të bashkëshortëve të ardhshëm �� 270
6.2. Aplikimi i lex fori �� 272
7. Forma dhe kushtet formale për lidhjen e martesës �� 273
8. Njohja (pranimi) e martesave të lidhura
jashtë shtetit të vendit�� 276
8.1. Martesa diplomatike-konsullore �� 278
9. Pavlefshmëria (nuliteti) e martesës �� 282
9.1. Shkurorëzimi i martesës �� 283
9.2. Efektet e martesës�� 289
10. Marrëdhëniet pasurore te bashkëjetesa
(bashkësia jashtëmartesore) �� 294
11. Caktimi i së drejtës kompetente te marrëdhëniet
ndërmjet prindërve dhe fëmijëve�� 296
12. Caktimi i së drejtës kompetente për statusin e fëmijës�� 300
13. Caktimi i së drejtës kompetente te legjitimimi �� 303
14. Caktimi i së drejtës kompetente tek adoptimi (birësimi) �� 305
xiii
PËRMBAJTJA
15. Caktimi i së drejtës kompetente te besimi

i fëmijëve në përkujdesje dhe edukim�� 308
16. Caktimi i së drejtës kompetente te detyrimi
i ushqimisë (mbajtjes) �� 312
Kapitulli IV
KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARRËDHËNIET TRASHËGIMORE
1. Caktimi i së drejtës kompetente

te trashëgimia me ligj�� 319
te trashëgimia me testament �� 321
Kapitulli V
KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARRËDHËNIET
JURIDIKO-SENDORE

te sendet e paluajtshme�� 327
2. Caktimi i së drejtës kompetente te sendet e luajtshme�� 328
Kapitulli VI
KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARRËDHËNIET DETYRIMORE
1. Caktimi i së drejtës kompetente te kontratat �� 342

1.1. Caktimi i së drejtës kompetente te disa kontrata�� 344
1.1.1. Normat e konfliktit të ligjeve te kontrata për shitblerje�� 345
1.1.2. Normat e kolizionit te kontratat e transportit�� 346
1.1.2.1. Kontrata për transportin ajror
të udhëtarëve dhe mallrave�� 346
1.1.2.2. Kontrata për transportin rrugor�� 347
1.1.2.3. Kontrata për transportin hekurudhor�� 347
1.1.3. Kontrata për transferin e teknologjisë�� 348
1.1.4. Kontrata e cedimit�� 349
2. E drejta e Bashkimit Evropian-Rregullorja Roma I�� 349
3. Konventa e Vjenës për shitjen ndërkombëtare
të mallrave�� 353
xiv
PËRMBAJTJA
Kapitulli VII
KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARRËDHËNIET JOKONTRAKTORE
1. Caktimi i së drejtës kompetente për deliktet

juridiko-civile në të drejtën e krahasuar�� 356
2. E drejta e Bashkimit Evropian-Konventa
(Dekreti) Roma II �� 358
3. Caktimi i së drejtës kompetente te kvazideliktet
(kvazikontratat) �� 364
3.1. Fitimi pabazë (pasurimi pabazë) �� 364
3.2. Gjërimi i punëve të huaja pa autorizim�� 367
4. Caktimi i së drejtës kompetente për përgjegjësitë
jokontraktore sipas Projekt LDNP të Kosovës �� 368
5. Konventa e Hagës për caktimin e së drejtës
kompetente te fatkeqësitë në komunikacionin rrugor�� 371
5.1. Marrëdhëniet që i rregullon Konventa e Hagës �� 373
5.2. Caktimi i së drejtës kompetente
sipas Konventës së Hagës�� 373
§4 Pjesa e katërt
Kapitulli I
E DREJTA NDËRKOMBËTARE PROCEDURALE
(KONFLIKTI I JURIDIKSIONEVE)
1. Emërtimi dhe kuptimi�� 377

2. Burimet juridike �� 379
Kapitulli II
KOMPETENCA GJYQËSORE NDËRKOMBËTARE
1. Kuptimi dhe rëndësia e kompetencës ndërkombëtare�� 381

2. Llojet e kompetencës gjyqësore ndërkombëtare �� 384
2.1. Kompetenca ndërkombëtare direkte dhe indirekte�� 384
2.2. Kompetenca ekskluzive (forum necessitatis)�� 385
2.3. Kompetenca konkurente (forum electivum)�� 387
2.4. Kompetenca e përgjithshme�� 388
2.5. Kompetenca e posaçme �� 389
xv
PËRMBAJTJA
2.6. Kompetenca e kontraktuar (progratio fori) �� 391

2.7. Kompetenca eksesive dhe retorsive
(forum retorsionis) �� 393
3. Litispedenca (gjyqvarësia) ndërkombëtare
(litispendens)�� 396
4. Kompetenca gjyqësore ndërkombëtare në Unionin
Evropian�� 399
5. Kompetenca për çështje civile dhe tregtare
në të drejtën e UE-së Rregullorja Brukseli I �� 400
6. Zgjedhja e gjykatës kompetente (forum shopping)
dhe gjykata joadekuate (forum non conveniens)�� 404
Kapitulli III
PROCEDURA GJYQËSORE ME ELEMENT TË HUAJ
1. Aftësia për të qenë palë dhe aftësia procedurale

e të huajve�� 407
2. Pozita juridike e të huajve në procedurën gjyqësore �� 408
3. Garancioni për shpenzimet e procedurës
(cautio iudicatum solvi) �� 410
4. Ndihma juridike falas (e drejta skamnore) �� 413
5. Imuniteti nga kompetenca gjyqësore
(kufizimi i kompetencës ndërkombëtare)�� 415
5.1. Imuniteti i shtetit nga juridiksioni �� 417
5.2. Imuniteti i përfaqësuesve diplomatik (konsullor)
dhe i organizatave ndërkombëtare nga juridiksioni�� 420
Kapitulli IV
NDIHMA JURIDIKE NDËRKOMBËTARE
1. Kuptimi, baza juridike dhe objekti

i ndihmës juridike�� 423
2. Supozimet, parimet dhe procedura e ndihmës
juridike ndërkombëtare �� 425
3. Mënyrat e dhënies së ndihmës juridike ndërkombëtare�� 428
4. Njohja e fuqisë provuese shkresave të huaja publike �� 431
4.1. Kuptimi dhe llojet e legalizimit �� 431
4.2. Fazat e legalizimit të shkresave të huaja publike �� 432
xvi
PËRMBAJTJA
Kapitulli V
NJOHJA DHE EKZEKUTIMI I VENDIMEVE
TE HUAJA GJYQËSORE
1. Shfaqja dhe arsyet e njohjes�� 435

2. Kuptimi i vendimeve të huaja gjyqësore
dhe efektet juridike�� 436
3. Sistemet për njohje dhe ekzekutim të vendimeve
të huaja gjyqësore �� 438
3.1. Sistemi i kontrollit të kufizuar (controle limite)�� 439
3.2. Sistemi i kontrollit të pakufizuar �� 440
3.3. Sistemi i revizionit në themel (revision au fond)�� 441
3.4. Sistemi prima faciae evidens�� 441
3.5. Sistemi i njohjes së vendimeve të huaja gjyqësore
sipas traktateve ndërkombëtare�� 442
4. Kushtet për njohje dhe ekzekutim të vendimeve
4.1. Plotfuqishmëria (ekzekutueshmëria) e vendimit
të huaj gjyqësor �� 444
4.2. Kompetenca ndërkombëtare e gjykatës �� 445
4.3. Respektimi i të drejtës në mbrojtje �� 446
4.4. Rasti i gjykuar dhe efekti i gjyqvarësisë�� 447
4.5. Reciprociteti�� 448
4.6. Cenimi i rendit publik�� 449
5. Procedura për njohjen e vendimeve të huaja gjyqësore �� 451
6. Llojet e procedurave për njohjen e vendimeve
6.1. Procedura e ekzekvaturës së thjeshtë �� 452
6.2. Procedura e delibacionit �� 452
6.3. Procedura prima facie evidens �� 453
7. Procedura e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve
të huaja gjyqësore në Republikën e Kosovës �� 453
8. Njohja dhe ekzekutimi i vendimeve gjyqësore
në të drejtën e Bashkimit Evropian �� 455
xvii
PËRMBAJTJA
Kapitulli VI
E DREJTA E ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR DHE
PROCEDURA E NDËMJETËSIMIT ME ELEMENT TË HUAJ
1. ZGJIDHJA E KONTESTEVE TREGTARE ME ANË TË

ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR�� 457
2. ZHVILLIMI HISTORIK
DHE KUPTIMI I ARBITRAZHIT�� 459
2.1. Zhvillimi historik i arbitrazhit�� 459
2.2. Kuptimi i arbitrazhit�� 461
3. KARAKTERISTIKAT DHE LLOJET E ARBITRAZHIT
TREGTAR NDËRKOMBËTAR�� 462
3.1. Karakteristikat e arbitrazhit ndërkombëtar�� 462
3.2. Llojet e arbitrazheve tregtare ndërkombëtare �� 465
4. NATYRA JURIDIKE
DHE BURIMET E ARBITRAZHIT �� 468
4.1. Natyra juridike e arbitrazhit tregtar ndërkombëtare�� 468
4.2. Burimet e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar�� 472
4.2.1. Burimet materiale dhe burimet formale�� 472
4.2.1.1. Burimet e detyrueshme (imperative) dhe fakultative�� 473
4.2.1.2. Hierarkia e aplikimit të burimeve �� 475
4.2.1.3. Burimet ndërkombëtare – konventa ndërkombëtare�� 475
4.2.1.4. Burimet interne (të drejtat nacionale)�� 477
5. ARSYET PËR ZGJIDHJEN E KONTESTIT
ME ARBITRAZH DHE MËNYRA E CAKTIMIT
TË KOMPETENCËS �� 480
5.1. Arsyet për zgjidhjen e kontesteve me arbitrazh �� 480
5.2 Caktimi i kompetencës së arbitrazhit tregtar ndërkombëtar �� 482
6. KONSTITUIMI I ARBITRAZHIT DHE PROCEDURA
PARA ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR�� 485
6.1. Konstituimi i arbitrazhit �� 486
6.2. Procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar �� 487
7. E DREJTA KOMPETENTE PËR ZGJIDHJEN
E KONTESTIT NGA ARBITRAZHI TREGTAR
NDËRKOMBËTAR�� 490
7.1. Zgjidhja e kontestit sipas të drejtës �� 490
7.2. Zgjidhja e kontestit sipas parimeve të drejtshmërisë�� 492
xviii
PËRMBAJTJA
8. KONTROLLI GJYQËSOR I VENDIMEVE TË

ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR�� 495
8.1. Përcaktimi i prejardhjes së vendimit të arbitrazhit�� 496
8.2. Anulimi i vendimit të arbitrazhit të vendit �� 498
8.3. Njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të arbitrazhit�� 500
9. PROCEDURA E NDËRMJETËSIMIT (PAJTIMIT)
ME ELEMENT TË HUAJ �� 505
9.1. Në përgjithësi për procedurën e ndërmjetësimit �� 505
9.2. Dallimet midis procedurës së ndërmjetësimit, procedurës
gjyqësore dhe të arbitrazhit �� 508
BIBLIOGRAFIA�� 513
xix
1
Pjesa e parë
§1 Pjesa e parë
Kapitulli I
KUPTIMI I PJESËS SË POSAÇME
TË SË DREJTËS NDËRKOMBËTARE PRIVATE
DHE ARSYET PËR NDARJEN E PJESËS SË
POSAÇME NGA PJESA E PËRGJITHSHME
1. ARSYET PËR NDARJEN E PJESËS SË POSAÇME

NGA PJESA E PËRGJITHSHME
E drejta ndërkombëtare private si degë e së drejtës e mundëson
funksionimin, krijimin dhe mbrojtjen juridike të marrëdhënieve eko-
nomiko-shoqërore me element të huaj. Këtu përfshihen marrëdhëniet
personale dhe familjare që krijohen ndërmjet subjektëve të vendit
dhe subjektëve të huaj dhe marrëdhëniet pasurore lidhur me qar-
kullimin e mallrave dhe shërbimeve në aspekt ndërkombëtar. Këtë e
mundëson me anë të rregullave specifike që janë të harmonizuara me
parimet e së drejtës ndërkombëtare publike, por që janë të harmoni-
zuara dhe të përshtatura edhe me parimet e të drejtës private, edhe
atë si të drejtës materiale private, ashtu edhe të drejtës së procedurës
civile gjyqësore. E gjithë kjo është domosdoshmëri dhe imperativ i
kohës që të zhvillohet bashkëpunimi dhe qarkullimi i mallrave dhe
shërbimeve me subjektet tjera të së drejtës ndërkombëtare, si dhe
të garantohet qëndrueshmëria dhe siguria juridike e marrëdhënieve
juridiko-shoqërore me element ndërkombëtar. Dispozitat (rregullat)
e së drejtës ndërkombëtare private dallohen nga dispozitat (rregullat)
e degëve tjera të së drejtës, edhe atë dallohen edhe nga dispozitat
materiale ngase nuk kanë dispozitiv, e as sanksion dhe nuk i rregullo-
jnë as të drejtat dhe detyrimet ndërmjet subjekteve të marrëdhënieve
juridiko-private, ashtu edhe nga rregullat procedurale, ngase nuk u
dedikohen procedurave interne, por procedurave të ndihmës juridi-
ke ndërkombëtare. Rregullat e së drejtës ndërkombëtare private e
mundësojnë bashkëpunimin midis shteteve me qëllim të realizimit të
mbrojtjes juridike dhe gjyqësore te marrëdhëniet juridiko-ekonomike
me element ndërkombëtar. Ose ndryshe thënë, këto rregulla e orien-
tojnë mbrojtjen materiale juridike dhe atë gjyqësore në sovranitetin
konkret sipas kritereve specifike për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve
dhe kolizionit të juridiksioneve ndërmjet shteteve që kanë interes eko-
nomik për rregullimin juridik të marrëdhënieve juridiko-ekonomike,
23
E drejta ndërkombëtare private - pjesa e posaçme
me të cilat shtete marrëdhënia konkrete juridiko-shoqërore faktikisht

ndërlidhet. Mbrojtjen e këtillë juridike e njohin (pranojnë) edhe sh-
tetet e treta, në këtë mënyrë krijohet dhe garantohet siguria juridike
në suaza ndërkombëtare.1
Nga e gjithë kjo që u tha më lart, në doktrinën e së drejtës ndër-
kombëtare private shtrohet çështja e vëllimit të studimit të kësaj dege
të së drejtës, përkatësisht, a duhet të studiohen vetëm kolizioni i lig-
jeve midis të drejtës së brendshme dhe të drejtës së huaj ose duhet të
zgjerohet dhe të përfshihet edhe kolizioni i juridiksioneve (e drejta
procedurale civile me element të huaj), ose duhet të përfshihen edhe
të drejtat e të huajve pa të cilat nuk ka marrëdhënie juridiko-private
me element të huaj.
Pa marrë parasysh divergjencat në shkencën juridike, e drejta
ndërkombëtare private i ka veçoritë e përbashkëta si në pjesën e për-
gjithshme, ashtu edhe në pjesën e posaçme të shprehura në tërësitë
konkrete që e sajojnë.
Veçoritë (karakteristikat) e përgjithshme të së drejtës ndërkom-
bëtare private janë:
1. Prezenca e elementit të huaj në marrëdhënie konkrete juri-
diko-private;
2. Karakteri i dyllojshëm i burimeve (nacionale dhe ndërkom-
bëtare);
3. Aplikimi i normave të së drejtës ndërkombëtare private është
çështje paraprake nga e cila varet se cila e drejtë e brendshme
(nacionale) do t’i rregullojë marrëdhëniet juridiko-shoqërore;
4. Për funksionimin e të drejtës ndërkombëtare private është i
domosdoshëm ekzistimi i kushteve minimale që do të garan-
tojnë siguri juridike te marrëdhëniet ekonomiko-shoqërore
me subjektet e shteteve tjera, ngase çdo kufizim ose pengim
i këtyre marrëdhënieve dukshëm mund të ndikojë në zhvilli-
min e marrëdhënieve ekonomiko-shoqërore me jashtë; dhe
5. Arsyeja praktike e aplikimit të normave të së drejtës ndër-
kombëtare private konsiston në ekzistimin e dallimeve ndër-
mjet sistemeve nacionale juridike, andaj është e nevojshme
që të njihet e drejta ndërkombëtare private në aspektin kom-
parativ. 2
Përveç karakteristikave të përgjithshme (përbashkëta) të theksu-
ara më lart në doktrinën juridike, pjesët që i sajojnë tërësitë konkrete
kanë karakteristika që i dallojnë nga tërësitë tjera.
1
M. Pak, Međunarodno privatno pravo, Beograd, 2000, f. 9.
2
M. Pak, po aty, f. 10.
24
Pjesa e parë Kapitulli I
Në doktrinën juridike nuk ka qëndrime unanime (unike) lidhur

me mundësinë dhe nevojën e ndarjes së pjesës së përgjithshme nga
pjesa e posaçme e së drejtës ndërkombëtare private.
Një grup autorësh3 nuk gjejnë elemente të mjaftueshme të për-
bashkëta për formësimin e pjesës së përgjithshme të së drejtës ndër-
kombëtare private, por japin vetëm shqyrtime hyrëse dhe në veçanti
e ekspozojnë çdonjërën nga tërësitë që konsiderojnë se duhet të për-
fshihet në pjesën e posaçme. Këtyre autorëve si pikënisje u shërben
ndarja e së drejtës në publike dhe private, në pamundësinë e gjetjes
së elementeve të përbashkëta juridiko-teorike vijnë në përfundim se
e drejta ndërkombëtare private është vetëm konglomerat juridik, dhe
në pamundësinë e gjetjes së elementeve të përbashkëta të drejtën
ndërkombëtare private nuk e trajtojnë si degë të pavarur të së drejtës.
Grupi i dytë i autorëve,4 në mënyrë të qartë dhe të theksuar e
ndajnë pjesën e përgjithshme nga pjesa e posaçme duke u nisur nga
qëndrimi dominues në doktrinën e të drejtës ndërkombëtare private,
se ajo i rregullon marrëdhëniet juridiko-private me element të huaj.
Sipas atij kriteri këta autorë gjejnë elemente të përbashkëta për for-
mimin e pjesës së përgjithshme dhe të posaçme, kështu që sidomos e
shtrojnë çështjen e njohurive për kuptimet, institutet dhe parimet e
kësaj dege të së drejtës. Ne e përkrahim grupin e dytë të autorëve, se
e drejta ndërkombëtare private i rregullon marrëdhëniet juridiko-pri-
vate me element të huaj.
2. QËNDRIMET E NDRYSHME NË TEORI

PËR OBJEKTIN DHE SISTEMATIZIMIN
E PJESËS SË POSAÇME TË SË DREJTËS
NDËRKOMBËTARE PRIVATE
Në doktrinën e së drejtës ndërkombëtare private mund të
veçohen katër qëndrime për objektin e pjesës së posaçme, të krijuar
në periudha të ndryshme kohore.
Koncepcioni (qëndrimi) i parë është shfaqur në shek. XVII, në
kuadër të shkollës Holandezo-Flamane, ishte koha kur u shfaqën qe-
lulat e para të këmbimit ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve të
ndërlidhura me tregun ndërkombëtar. Ishte koha kur ende aplikohej
maksima që e kishte prejardhjen nga Digesta: ”extra territorium ius
3
H. Battifol, Traité elementaire de droit international privé, Paris, 1949; J. P.
Niboyet, course de droit international privé francais, Paris, 1949; M. Wolf, pri-
vate international law, Oxford, 1945.
4
B. Eisner, Međunarodno privatno pravo I, Zagreb, 1953; B. Blagojević,
Međunarodno privatno pravo, Beograd, 1950; L. Lunc, Meždunardnoe ćastnoe
pravo, Moskva, 1963.
25
dicendi impune non paretur”. Sipas këtij qëndrimi objekti i pjesës së

posaçme të së drejtës ndërkombëtare private sajohet nga kuptimet,
sistemimet dhe institutet e tërësisë juridike të quajtur kolizioni i lig-
jeve.5
Ky qëndrim më së paku është i përfaqësuar (përkrahur) në do-
ktrinën e së drejtës ndërkombëtare private bashkëkohore.
Koncepcioni (qëndrimi) i dytë i përkrahur nga shtetet angloame-
rikane (shek. XIX), në pjesën e posaçme përveç kuptimeve, nocioneve
dhe instituteve karakteristike për kolizionin e ligjeve i përfshin edhe
kuptimet, nocionet dhe sistemet të cilat janë karakteristike për koli-
zionin e juridiksioneve.6
Ky koncepcion bazohet në kuptimin univerzalist të parimeve të
së drejtës ndërkombëtare private. Sipas atij kuptimi ekzistojnë dy pa-
rime themelore, edhe atë njëri i dedikohet kolizionit të juridiksioneve,
kurse i dyti kolizionit të ligjeve. Gjatë konstatimit të kompetencës,
mjafton të konstatohet ekzistimi i ndonjë interesi të palës së paditur në
territorin e gjykatës. Fakti i njëjtë shpesh herë vlen edhe për zgjidhjen
e kolizionit të ligjeve. Megjithatë, në praktikë aplikohet edhe e drejta
e vendit me të cilin marrëdhënia juridiko-shoqërore është në „lidhje
të ngushtë” (proper law).7
Sipas koncepcionit (qëndrimit) të tretë, objekti i pjesës së posaç-
me të së drejtës ndërkombëtare private sajohet nga kuptimet, nocio-
net dhe institutet karakteristike jo vetëm për kolizionin e ligjeve dhe
kolizionin e juridiksioneve, por edhe për pozitën juridike të të huajve
dhe shtetësinë.8
Ky koncepcion u shfaq në doktrinën franceze kah fundi i shekullit
XIX. Franca në atë kohë ishte eksportuese e kapitalit dhe me qëllim
të mbrojtjes së eksportit (personave fizik dhe juridik) nga kufizimet e
parapara në shtetet e ndryshme (janë qëlluar personat juridik dhe fizik
francez), edhe Franca ka paraparë një sërë kufizimesh me dispozitat
për të drejtat e të huajve në Francë duke i kushtëzuar me reciprocitet
dhe me zbatimin e retorsionit. Nën këto kushte, doktrina franceze e ka
5
Battifol-Lagard, Droit international privé 1, 1993; P. Mayer, Droit international
privé, 1997; Schnittzer, Handbuch des internationalen Privatrecht, 1957; Ago,
Lezioni di diritto internationale privato, 1955; Boguslavski, Meždunarodnoe čas-
noe pravo, 1995.
6
Disey-Morris, On the conflict of laws, 1993; Cheshire,G.,Private International
Law, 1992; Scoles, P. Hay, Conflict of Laws, 1952.
7
Scoles, P., International Private Law, 1996.
8
A. Weiss, Traité théorique et pratique de droit international privé, Paris, 1907;
J.P. Nibayet, po aty; A. Battifol, po aty.
26
vërejtur lidhjen e ngushtë të kësaj tërësie (të drejtave civile të të huaj-

ve) me tërësitë tjera të përfshira në të drejtën ndërkombëtare private.9
Sipas koncepcionit (qëndrimit) të katërt (më të ngushtë) i për-
faqësuar në doktrinën austriake dhe germane, objektin e pjesës së
posaçme të së drejtës ndërkombëtare private e sajon vetëm kolizioni
i ligjeve.10
Kolizioni i juridiksioneve studiohet si disiplinë e posaçme (veçan-
të) ose trajtohet në kuadër të së drejtës procedurale ndërkombëtare.
E njëjta situatë është edhe me pozitën juridike e të huajve, materie
e cila trajtohet (studiohet) edhe në kuadër të së drejtës kushtetuese,
dhe që mund të përfshihet në kuadër të së drejtës publike, edhe në
kuadër të së drejtës private, nëse nuk janë objekt i trajtimit i ndonjë di-
sipline të posaçme shkencore. Kohën e fundit tek përfaqësuesit e këtij
koncepcioni (qëndrimi) janë të përfaqësuara tendenca të zgjerimit të
së drejtës ndërkombëtare private me pjesë konkrete të kolizionit të
juridiksioneve.11
Në doktrinën tonë juridike është i përfaqësuar koncepcioni (qën-
drimi) i gjerë për pjesën e posaçme (veçantë) të së drejtës ndërkom-
bëtare private, edhe atë për arsye edukativo-didaktike, kështu që atë
e sajojnë tërësia e të drejtave civile të të huajve (personave fizik dhe
juridik) që në territorin e shtetit të vendit të krijojnë marrëdhënie
juridiko-private me element të huaj, tërësia e shtetasve të vendit dhe
personave juridik të vendit që në territorin e shtetit të huaj midis tyre,
si dhe me të huajt të krijojnë marrëdhënie juridiko-private me element
të huaj, tërësia e kolizionit të juridiksioneve dhe tërësia e kolizionit
të ligjeve.
Autorët që e përfaqësojnë koncepcionin e njëjtë për objektin e së
drejtës ndërkombëtare private, te pjesa e posaçme nuk kanë qëndrime
unike communis oppinio doctorum për tërësitë konkrete (të veçanta)
se çka duhet të përmbaj çdonjëra nga këto tërësi. Përkitazi më këtë
çështje ekzistojnë koncepcione të ndryshme. Edhe pse nga të gjithë
autorët është i përfaqësuar mendimi i njëjtë (unik), se kolizioni i lig-
jeve (konflikti i ligjeve) është tërësi që e sajon (përfshihet) në kuadër
të pjesës së posaçme të së drejtës ndërkombëtare private, megjithatë
në doktrinën juridike ka dy qëndrime të ndryshme se çka duhet të
përfshihet në kuadër të tij.
9
M.Jezdić, Međunarodo privatno pravo II, Beograd, 1985, f. 6.
10
Dushek-Schwind, Internationales Privatrecht, Wien, 1979; Raape-Sturm,
Internationles Privatrecht,Tubingen, 1994.
11
Kështu p.sh. në botimet e mëhershme Raape e trajtonte vetëm kolizionin e lig-
jeve, kurse në botimet e mëvonshme i përfshin edhe njohjen dhe ekzekutimin e
vendimeve të huaja gjyqësore.
27
Sipas qëndrimit të parë, kolizioni i ligjeve duhet të sajohet nga

nocionet, institutet dhe parimet për rregullimin koliziv vetëm të kate-
gorive të posaçme juridiko-private me element të huaj sipas kategorive
klasike të sistemit pandekt të së drejtës civile, ku shtrohet çështja
e rregullimit koliziv të marrëdhënieve statusore, familjare, trashë-
gimore, juridiko-sendore dhe detyrimore me element të huaj, si p.sh:
martesa me element të huaj, pronësia, kontratat me element të huaj,
marrëdhëniet juridiko-trashëgimore me element të huaj etj.12
Sipas qëndrimit të dytë, kolizioni i ligjeve duhet të sajohet nga
kuptimet, institutet dhe parimet për rregullimin e kategorive të veçan-
ta (posaçme) jo vetëm të marrëdhënieve juridiko-private me element
të huaj, por edhe të marrëdhënieve administrative, fiskale dhe pe-
nale me element të huaj.13 Ky qëndrim kryesisht nuk përkrahet në
teorinë juridike, ngase tek marrëdhëniet administrative, penale dhe
fiskale me element të huaj nuk shtrohet çështja e aplikimit të drejtës
së huaj, si dhe efekteve të tyre juridike me vëllim ndërkombëtar, ngase
te marrëdhëniet e këtyre lëmive shtrohet çështja e raporteve nga e
drejta publike.14
Edhe tek autorët të cilët janë të mendimit se edhe kolizioni i ju-
ridiksioneve (konflikti i juridiksioneve) e sajon pjesën e posaçme të së
drejtës ndërkombëtare private, megjithatë në doktrinën juridike janë
të përfaqësuara dy mendime të ndryshme, se çka duhet të përfshihet
në kuadër të kësaj tërësie.
1. Sipas koncepcionit të parë, kolizioni i juridiksioneve i përfshin
kuptimet, institutet dhe parimet e kompetencës gjyqësore të natyrës
(karakterit) juridiko-privat ndërkombëtar, zotësinë juridike-procedu-
rale të të huajve dhe njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja
gjyqësore.
2. Sipas qëndrimit të dytë, kolizioni i juridiksioneve te pjesa e
veçantë përveç asaj që u tha më sipër duhet të përfshijë edhe dispo-
zitat, nocionet, institutet dhe parimet për ndihmën juridike dhe qar-
kullimin ndërkombëtar juridiko-privat, kompetencën e arbitrazheve
tregtare ndërkombëtare si dhe njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve
të huaja të arbitrazhit.15
Dhe në fund, edhe tek autorët të cilët janë të mendimit se edhe
të drejtat private (civile) të të huajve e sajojnë pjesën e posaçme të së
12
Scoles P., International private law, 1996.
13
M. Felix, Traité de droit international privé au de conflict des lois de différents
nations, Paris, 1856, Lunc, po aty; Pereterski, po aty.
14
M. Jezdić, po aty, f. 7.
15
P. Niboyet, po aty; H. Battifol, po aty; B. Eisner, Međunarodno privatno pra-
vo I, Zagreb, 1950; S. Llapayne, Mednarodno in medpokrajnsko zasebno pravo
Kraljevine Srbov, Hrvatov in Slovencev, Ljubljane, 1929.
28
drejtës ndërkombëtare private, megjithatë në teorinë juridike janë të

përfaqësuara dy mendime të ndryshme se çka duhet të përfshihet në
kuadër të kësaj tërësie.
1. Sipas mendimit të parë, të drejtat private të të huajve i për-
fshijnë kuptimet, institutet dhe parimet vetëm për të drejtat private
të të huajve.16
2. Sipas qëndrimit të dytë, të drejtat private të të huajve i për-
fshijnë jo vetëm kuptimet, institutet dhe parimet për të drejtat private
(civile) të të huajve, por edhe të drejtat politike dhe publike të të
huajve.17
Këta autorë theksojnë se të drejtat publike dhe të drejtat private
të të huajve e sajojnë një tërësi të përbashkët juridike, kurse autorët
e grupit të parë e mbrojnë qëndrimin e tyre duke theksuar se të dre-
jtat publike të të huajve nuk janë parakusht (supozim) për zhvillimin
dhe vazhdimin e marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj,
andaj nuk mund të përfshihen në të drejtën ndërkombëtare private.18
3. KUPTIMI I PJESËS SË POSAÇME TË SË

DREJTËS NDËRKOMBËTARE PRIVATE
Koncepcionet (qëndrimet) e ndryshme të përfaqësuara në do-
ktrinën juridike për përmbajtjen dhe objektin e pjesës së posaçme
të së drejtës ndërkombëtare private, janë shfaqur (krijuar) në shte-
tet konkrete në një shkallë të caktuar të zhvillimit të marrëdhënie-
ve shoqërore në ato shtete (në çdo shtet individualisht), kështu që
janë shfaqur qëndrime të ndryshme në faza të ndryshme të zhvillimit
ekonomik dhe shoqëror të shteteve individuale lidhur me objektin e
pjesës së posaçme (tërësitë që e sajojnë) dhe funksionimin e të drejtës
ndërkombëtare private.
Koncepcionet e lartpërmendura edhe sot e kësaj dite bashkërisht
koegzistojnë ngase çdo tërësi e re që është krijuar i ka rregulluar ato
marrëdhënie shoqërore tek të cilat elementi i huaj juridiko-privat
është shfaqur në formë konkrete dhe tek elementet e ndryshme të
marrëdhënies juridiko-private, përkatësisht në subjekt të marrëdhë-
nies, objekt ose në të drejta dhe detyrime. Me fjalë tjera tërësia e të
drejtave civile (private) të Rregullorja i rregullon ato marrëdhënie ku
elementi i huaj shfaqet në subjekt, tërësia e të drejtave civile të shtetas-
ve të vendit që midis tyre (në mënyrë reciproke) të krijojnë marrëdhë-
nie juridiko-private me element të huaj i rregullon marrëdhëniet ku
16
Lunc, po aty; Pereterski, po aty.
17
B. Eisner, po aty; M. Bartoš, po aty.
18
M. Jezdić, po aty.
29
elementi i huaj shfaqet në objekt të marrëdhënies, në rastet kur ele-

mentet tjera të marrëdhënies (subjekti dhe të drejtat dhe detyrimet)
janë të shprehura si të vendit (të lidhur me sovranitetin e shtetit të
vendit), tërësia e kolizionit të juridiksioneve i rregullon ato marrëdhë-
nie ku elementi i huaj shprehet në të drejta dhe detyrime, në ato raste
kur marrëdhënia juridiko-private me element të huaj ka qenë në kon-
takt të drejtpërdrejtë (ka rënë në kontakt) me organin e sovranitetit
të huaj dhe se tërësia e kolizionit të ligjeve i rregullon marrëdhëniet
juridiko-private me element të huaj ku elementi i huaj shprehet në të
drejta dhe detyrime, ndërkaq marrëdhënia nuk ka qenë në kontakt
(nuk ka rënë në kontakt) të drejtpërdrejtë me organin e sovranitetit
të huaj, por ka rënë në kontakt me organin e sovranitetit të vendit.
Të gjitha këto tërësi shfaqen në një fazë të caktuar të zhvillimit të
marrëdhënieve shoqërore për arsye të zhvillimit të mëtutjeshëm të
marrëdhënieve shoqërore që rregullohen me dispozitat e së drejtës
ndërkombëtare private.19
Nëse merren parasysh individualisht funksionet e çdo tërësie dhe
bashkërisht funksionet e të gjitha tërësive së bashku, që në fazën e
tanishme të zhvillimit të shoqërisë t’i rregullojnë marrëdhëniet juri-
diko-private me element të huaj, atëherë pjesa e posaçme e së drejtës
ndërkombëtare private mund të përkufizohet si sistem i njohurive për
nocionet, institutet dhe sistemet që nuk janë të karakterit të përg-
jithshëm, por janë të rëndësishëm për tërësi konkrete juridike që e
sajon këtë degë të së drejtës, përkatësisht, që janë të rëndësishme ose
vetëm për të drejtat civile (private) të të huajve (shfaqja e elementit të
huaj në subjekt), ose vetëm për të drejtat civile (private) të shtetasve
të vendit që midis tyre të krijojnë marrëdhënie juridiko-private me
element të huaj (shfaqja e elementit të huaj në objekt), ose vetëm për
kolizionin e juridiksioneve (shfaqja e elementit të huaj në të drejta
dhe detyrime, kur marrëdhënia ka rënë në kontakt direkt me organin
e sovranitetit të huaj), ose vetëm për kolizionin e ligjeve (shfaqja e
elementit të huaj në të drejta dhe detyrime kur marrëdhënia ka rënë
në kontakt me organin e sovranitetit të vendit).20
Nga përkufizimi i pjesës së posaçme të së drejtës ndërkombëtare
private kuptohet se kjo pjesë jep njohuri për sistemet e ndryshme juri-
dike te të drejtat private (civile) të të huajve, p.sh. e drejta e të huajve
për të lidhur martesë, adoptim, të jetë kujdestar, të fitojë pronësi te
punët juridike inter vivos dhe mortis causa, të ketë mundësi të paraqitet
si palë ndërgjygjëse, respektivisht si paditës i shtetasit të vendit ose ta
shfrytëzojë institutin e të drejtës skamnore, etj. Gjithashtu pjesa e po-
saçme jep njohuri lidhur me kolizionin e juridiksioneve, për sistemet
e ndryshme te njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja gjyqësore
19
M. Jezdić, po aty, f-9.
20
M. Jezdić, po aty, f-9.
30
dhe të arbitrazhit, si dhe kushtet që duhen të plotësohen në sistemin

juridik të shtetit të vendit që të njihen dhe ekzekutohen vendimet e
huaja gjyqësore, për llojet e ndryshme të kompetencave për rregulli-
min e marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj, ndihmën
juridike dhe njohjen e fuqisë argumentuese të dokumenteve të huaja
publike, etj.
Gjithashtu pjesa e posaçme jep njohuri për kolizionin e ligjeve te
kategoritë konkrete të marrëdhënieve statusore (p.sh. te kushtet ma-
teriale për lidhjen e martesës, formën e martesës dhe shkurorëzimin
me element të huaj etj.), ose te marrëdhëniet juridiko-sendore, ose
marrëdhëniet trashëgimore, te letrat me vlerë, deliktet dhe kuazidelik-
tet me element të huaj, etj. Njohurit e atilla janë specifike dhe karakte-
ristike për tërësi konkrete juridike, andaj jemi të mendimit se duhet të
shtjellohen në pjesën e posaçme të së drejtës ndërkombëtare private,
përkatësisht në pjesën e posaçme mësohen (studiohen) rregullat e
së drejtës ndërkombëtare private të cilat aplikohen te marrëdhëniet
juridiko-private që përfshihen në degët e posaçme të së drejtës civile
(statusore, familjare, detyrimore, trashëgimore, të drejtës sendore)
dhe të drejtës procedurale.
Në gjysmën e dytë të shekullit XX nga pjesa e posaçme e së dre-
jtës ndërkombëtare private janë formësuar (ndarë) degë të speciali-
zuara të doktrinës juridike, si e drejta ndërkombëtare tregtare dhe e
drejta e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Pjesë të veçanta të së drejtës
ndërkombëtare private nga pjesa e posaçme studiohen edhe në kuadër
të disiplinave të ndara të së drejtës civile ose të drejtës tregtare, të cilat
përmbajnë si dispozitat për rregullimin e marrëdhënieve të brendsh-
me, ashtu edhe normat për rregullimin e marrëdhënieve të njëjta me
element të huaj. Të kësaj natyre janë p.sh: e drejta kambialore dhe
çekore, e drejta e autorit, e drejta e komunikacionit etj.21
21
M. Stanivuković, M. Živković, Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, 2008.
31
Kapitulli II
TË DREJTAT PRIVATE (CIVILE) TË TË HUAJVE,
KUPTIMI DHE VENDI NË SISTEMIN KONKRET
JURIDIK
1. SHFAQJA E ELEMENTIT TË HUAJ

JURIDIKO-PRIVAT NË SUBJEKT
Si subjekt në qarkullimin ndërkombëtar të mallrave dhe shërbi-
meve, dhe të marrëdhënieve familjare dhe trashëgimore që krijohen
nga ai qarkullim paraqiten dhe marrin pjesë si shtetasit e vendit ashtu
edhe të huajt, po ashtu edhe personat juridik që kanë nacionalitet
(përkatësi) të shtetit të vendit ose të huaj. Mundësinë që si subjekt i
marrëdhënieve juridiko-private (civile) me element të huaj, përkatë-
sisht bartës i të drejtave dhe detyrimeve të paraqitet i huaji (personi
fizik ose juridik) çdo shtet e parasheh dhe e rregullon në bazë të pari-
meve dhe rregullave (normave) konkrete juridike të veta (nacionale).
Shtetet këtë autorizim e ushtrojnë sipas të drejtës sovrane që e kanë
mbi territorin konkret si ndaj personave, ashtu edhe ndaj sendeve që
gjenden (ndodhen) në atë territor, përkatësisht sipas rregullave të pa-
rapara që nga koha e të drejtës romake në maksimat Quid quid est in
territorio, est etiam de torritorio, dhe Qui in territorio meo est, etiam meus
subditus est. Për këtë arsye, për nxjerrjen dhe miratimin e normave që
do t’a rregullonin këtë çështje si pikënisje (bazë) nuk shërben lidhja ju-
ridike e personit me shtetin e vendit, por lidhja e tij fizike me territorin
e shtetit konkret. Pasi kjo lidhje (lidhja faktike me territorin e shtetit
konkret), kryesisht konsiderohet si lidhje më e dobët midis personit
konkret dhe shtetit se sa shtetësia e cila është lidhje formale juridike,
andaj ajo është edhe arsyeja që i huaji si bartës (titullar) eventual i
të drejtave private (civile) nuk ka pozitë (status) të njëjtë që u garan-
tohet shtetasve të vendit.22 Rregullimi i të drejtave private (civile) të
të huajve është çështje interne e çdo shteti, andaj shteti nuk mund të
detyrohet që të drejtat konkrete private t’ua mundësojë që t’i ushtro-
jnë (gëzojnë) të huajt. Megjithatë, në kushtet bashkëkohore kur janë
miratuar një numër i konsiderueshëm i dokumenteve ndërkombëtare
që kan për qëllim ngrytjen e standardeve të njeriut në bashksinë ndër-
kombëtare, nuk mund të mohohet ndikimi i tyre në rregullimin e të
22
M. Jezdić, Međunarodno privatno pravo II, Beograd, 1985. f.16.
33
drejtave private (civile) të të huajve në një numër të konsiderueshëm

të shteteve. Me rëndësi të veçantë janë; Deklarata e përgjithshme
për të drejtat e njeriut, në 10 dhjetor 1948., Pakti ndërkombëtar për
të drejtat civile dhe politike, në 19 dhjetor 1996; Konventa Evropiane
për të drejtat e njeriut, në 4 dhjetor 1950 etj.
Tek të drejtat private (civile) të të huajve që në territorin e shtetit
të vendit të gëzojnë (ushtrojnë) të drejta konkrete elementi i huaj
shfaqet në subjekt të marrëdhënies juridiko-private, ngase ushtrues i
të drejtave private paraqitet personi fizik i cili e ka shtetësinë e huaj
(ose është pa shtetësi, ose ka dy e më tepër shtetësi por nuk e ka shte-
tësinë e shtetit të vendit), ose personi juridik i cili nuk e ka përkatësinë
(nacionalitetin) e shtetit të vendit.
2. KUPTIMI I TË DREJTAVE PRIVATE (CIVILE)

TË TË HUAJVE DHE VENDI NË SISTEMIN
KONKRET JURIDIK
2.1. Kuptimi i të drejtave private të të huajve
Format e ndryshme të bashkëpunimit ndërkombëtar, dhe inten-
sifikimi i lëvizjes së njerëzve dhe kapitalit në suaza ndërkombëtare,
ndikojnë që pozitës juridike të të huajve gjithnjë e më tepër t’i kush-
tohet rëndësi e veçantë në sistemet konkrete juridike, dhe të fitoj një
trajtim dhe dimension të ri nëpërmasa ndërkombëtare. Ajo çështje
shtrohet që në fillim, nga momenti i kalimit të kufirit shtetëror, lidhur
me njohjen (lejimin) e të drejtës së të huajit që të hyjë në territorin e
shtetit të vendit, si dhe vazhdon më vonë lidhur me regjimin e lëvizjes,
qëndrimit dhe vendosjes në territorin e shtetit të vendit. I huaji i cili
qëndron në territorin e shtetit të vendit krijon marrëdhënie të ndrysh-
me juridike, për shembull: lidh kontrata të ndryshme, fiton pronësi,
lidh martesë, paraqitet si trashëgimtar, shkakton ose pëson dëm nga
veprimet deliktore, paraqitet para gjykatave të vendit për realizimin
e të drejtës në mbrojtje juridike etj.
Në pozitën e përgjithshme të të huajve dhe përmbajtjen e nor-
mave që e rregullon atë lëmi në sistemin juridik të shtetit konkret
ndikojnë një numër i konsiderueshëm i faktorëve, si: sistemi ekonomi-
ko-shoqëror dhe politik, niveli i zhvillimit ekonomik, pozita dhe roli i
shtetit në marrëdhëniet ndërkombëtare, numri i të huajve që ndodhen
në territorin e shtetit të vendit, përkatësisht se a bëhet fjalë për shtet
të emigracionit ose imigracionit, etj.
I huaji është çdo person fizik i cili nuk e ka shtetësinë e shtetit
të vendit, ose është person pa shtetësi (apatrid, apolid). Personat me
dy shtetësi (bipatridët), nëse njëra nga shtetësitë është e shtetit të
vendit, si zakonisht në shtetin e vendit trajtohen si shtetas të vendit.
34
Pjesa e parë Kapitulli II
Gjithashtu në kuptim më të gjerë me nocionin i huaj nënkuptohet

edhe personi juridik i cili nuk e ka përkatësinë (nacionalitetin) e sh-
tetit të vendit.
Nga ajo që u tha më lart mund të vërehet si kriter i vetëm për
ta dalluar të huajin nga shtetasi i vendit merret lidhja e karakterit
juridiko -publik midis individit dhe shtetit të vendit. Andaj lidhja
territoriale (vendbanimi) nuk është relevante për ta përkufizuar dhe
përcaktuar statusin e shtetësisë së individit, kjo vlen edhe për lidhjen
e gjakut-fisnore.
I huaji në të gjitha sistemet juridike konsiderohet subjekt i së
drejtës, por megjithatë ai në aspektin formalo-juridik nuk i gëzon
të gjitha të drejtat politike, civile (private), dhe ekonomike-sociale.
Megjithatë, të huajit i njihen të drejta konkrete nëse plotëson kushte
të caktuara, si p.sh., ekzistimi i reciprocitetit, vendbanimi në territorin
e shtetit të vendit, leja e organit kompetent, klauzolat e ndryshme të
përmbajtura në traktatet ndërkombëtare etj., çka nuk kërkohet për
shtetasit e vendit. Edhe pse midis të huajit dhe shtetit të vendit mund
të ekzistojë lidhje juridike, në bazë të asaj lidhjeje nuk krijohen të
drejta dhe detyrime të cilat sipas vëllimit, përmbajtjes, mënyrës së
krijimit dhe kohës së zgjatjes do të ishin të njëjta me të drejtat dhe
detyrimet e shtetasve të vendit.
Përveç përkufizimit të përgjithshëm (klasik) të theksuar më lar-
të (i huaj konsiderohet çdo person i cili nuk është shtetas i vendit),
ekzistojnë edhe qëndrime më të reja për të huajin (definicione të po-
saçme), të cilët u dedikohen periodave të ndryshme kohore lidhur
me aplikimin e dispozitave konkrete. Nocione të reja për të huajin u
krijuan pas Luftës së Parë Botërore, p.sh. u krijua nocioni i të huajit në
vështrim të dispozitave devizore. Si i huaj konsiderohet edhe shtetasi
i vendit nëse e ka vendbanimin në shtetin e huaj. Gjithashtu u krijua
edhe nocioni specifik „i huaji armik” (p.sh. në Angli, sipas ligjit për
ndalimin e tregtisë me armikun). Si i huaj armik nuk konsiderohej
vetëm shtetasi i shtetit armik, por çdo person i cili kishte vendbanim
në shtetin e armikut, ose në territorin e okupuar nga armiku.23
Tërësia e normave (rregullave) juridike me të cilat caktohet
mundësia që personi fizik ose juridik i huaj në territorin e shtetit
të vendit të jetë bartës (ushtrues) i të drejtave dhe detyrimeve në
marrëdhëniet juridiko-private (civile) me element të huaj, me kushte
ose pa kushte, dhe cilat kushte duhet t’i plotësojë quhen të drejtat
private (civile) të të huajve, përkatësisht në shkencën juridike quhen
„pozita juridike e të huajve”. Nga përkufizimi i tërësisë „të drejtave
private (civile) të të huajve” del se pjesët përbërëse të kësaj tërësie,
23
T. Varadi; B. Bordaš; G. Knežević; V. Pavić, Međunarodno privatno pravo,
Beograd, 2010., f. 462.
35
nëse e zbërthejmë janë nocionet juridike i huaji (personi fizik ose

juridik i huaj), nocioni i territorit të shtetit të vendit, dhe kuptimi
i të drejtave nga marrëdhëniet juridiko-private (civile) me element
të huaj. Nocionet i huaj dhe personi juridik i huaj i kemi sqaruar në
pjesën e përgjithshme të librit tonë. Kurse nocioni i të drejtave civile
studiohet dhe sqarohet në kuadër të së drejtës civile. Ndërmjet noci-
onit i të drejtave civile që shfrytëzohet në shkencën e së drejtës civile
dhe nocionit i të drejtave civile (private) që shfrytëzohet në shkencën
e së drejtës ndërkombëtare private ekzistojnë dallime të theksuara,
ngase ky i fundit aplikohet te të drejtat nga marrëdhëniet juridiko-ci-
vile me element të huaj, ku subjekt të marrëdhënies konkrete janë
personat fizik që e kanë shtetësinë e huaj, ose persona juridik që e
kanë përkatësinë (nacionalitetin) e huaj dhe nuk u dedikohet të dre-
jtave nga marrëdhëniet juridiko-private). Të drejtat civile shikuar në
aspektin juridik nuk krijohen si pasojë e harmonizimit të normave
vendore (interne) të së drejtës civile (që u dedikohen të drejtave civile
të individëve) me parimet e komunikimit ndërkombëtar. Përkundrazi
te të drejtat civile në aspektin juridiko-privat ndërkombëtar mund të
aplikohen kundërmasa nga ana e shtetit sovranitetit personal të cilit
i nënshtrohet i huaji, qoftë duke e paraparë si kusht reciprocitetin,
ose duke zbatuar masa retorsive dhe gjatë njohjes ose mosnjohjes
(mohimit) të të drejtave civile të të huajve duhet pasur kujdes edhe
për parimet e komunikimit ndërkombëtar. Me territor të shtetit të
vendit kuptohet sipërfaqja tokësore që është nën sovranitetin e shtetit,
ku përfshihet jo vetëm sipërfaqja tokësore, por edhe bregdeti, brezi
epikokontinental, lumenjtë dhe liqenet dhe sipërfaqja ajrore mbi ata,
si dhe anijet dhe aeroplanët të cilat ndodhen në detin e hapur.24
3. VENDI I TË DREJTAVE PRIVATE (CIVILE)

TË TË HUAJVE NË SISTEMIN JURIDIK KONKRET
Pozita juridike e të huajve është tërësi (përmbledhje) e dispo-
zitave juridike që e rregullon mundësinë e ushtrimit (gëzimit) e të
drejtave sendore, detyrimore, trashëgimore, familjare, ekonomike,
të drejtave publike dhe të drejtave tjera të të huajve në territorin e
shtetit të vendit, si dhe i parasheh kushtet e veçanta për gëzimin (ush-
trimin) e atyre të drejtave dhe për krijimin e marrëdhënieve juridike.
Aplikimi i atyre normave në numërim më të madh të rasteve është e
kufizuar në territorin e shtetit të vendit. Mirëpo, ka edhe përjashtime
nga kjo, organi diplomatiko-konsullor i shtetit të vendit mund t’ia njeh
të drejtën personit të huaj në territorin e shtetit të huaj. Për shembull,
personi pa shtetësi, i cili e ka vendbanimin në Kosovë (Maqedoni) dhe
nuk ka dokument udhëtimi (pasaportë), në shtetin e huaj mund të
24
M. Jezdić, Međunarodno privatno pravo II, Beograd, 1985, s.16-17.
36
merr fletudhëtim për apatrid nga përfaqësia diplomatike-konsullore

e Kosovës (Maqedonisë së Veriut).25
Pozita juridike e të huajve ngërthen në vete kategori (lëmi) të
ndryshme të së drejtave, andaj për shkak të lëmive heterogjene nuk
mundet në mënyrë adekuate t’i bashkëngjitet asnjë degë të së drejtës
materiale që i rregullon marrëdhëniet juridike të karakterit intern,
përkatësisht marrëdhëniet të cilat nuk përmbajnë element të huaj.26
Për këtë arsye është e nevojshme dhe e domosdoshme që më për së
afërmi të caktohet vendi i kësaj tërësie juridike në sistemin konkret
juridik.
3.1. Pozita juridike e të huajve

dhe e drejta ndërkombëtare publike
Pozita juridike e të huajve edhe pse nuk mund të përfshihet në
kuadër të së drejtës ndërkombëtare publike,27 midis këtyre dy lëmive
të së drejtës ekzistojnë lidhje të shumëfishta. Këto ndërlidhje më së
miri vërehen te ndikimi i parimeve të komunikimit ndërkombëtar si
dhe te standardet e krijuara ndërkombëtare lidhur me trajtimin e të
huajve në sistemet juridike të shteteve konkrete. Parimet e komuni-
kimit ndërkombëtar janë të përmbajtura në Kartën e Organizatës së
Kombeve të Bashkuara për të cilat shtetet duhet të kenë kujdes gjatë
aprovimit të normave për të drejtat private (civile) të të huajve, pasi
bëhet fjalë për personat që i takojnë njëkohësisht sovranitetit territo-
rial të shtetit që e bën rregullimin (normimin) juridik dhe sovranitetit
personal të shtetit shtetas të së cilit janë personat të cilëve u dedikohen
ato të drejta. Si parime të atilla janë parimi i barazisë sovrane të sh-
teteve, parimi i ndalimit të diskriminimit në bazë të racës, seksit, fesë
dhe gjuhës, parimi i mospërzierjes në punët e brendshme të shteteve
të tjera dhe parimi pacta sunt servanda.
Gjatë normimit të së drejtave private (civile) të të huajve parimi
i barazisë sovrane të shteteve vjen në shprehje në rastin kur ato konsi-
derohen si të drejta relativisht të rezervuara dhe kushtëzohen me reci-
procitet. Lloji i reciprocitetit si për nga mënyra e krijimit, ashtu edhe
nga përmbajtja juridike caktohet në mënyrë individuale nga çdo shtet.
Respektimi i parimit të ndalimit të diskriminimit sipas racës, se-
ksit dhe konfesionit gjatë normimit të të drejtave private (civile) të
të huajve kryesisht shprehet në mënyrë indirekte. Respektivisht kur
25
M. Pak, Međunarodno privatno pravo, pravni položaj stranih lica, Beograd,
1985. f. 1.
26
B. Eisner, Međunarodno privatno pravo I, Zagreb, 1953, f. 9.
27
Për këtë çështje në teori ka mendime të kundërta, shiko M. Bartoš, B. Nikolajević,
Pravni položaj stranaca, Beograd, 1951, f. 6.
37
përveç rregullës së përgjithshme ku është i paraparë parimi themelor i

gëzimit të këtyre të drejtave nga të huajt në një shtet, merren parasysh
edhe të drejtat private (civile) të shtetasve të vendit dhe konstatohet se
as ndaj shtetasve të vendit nuk bëhet diskriminimi sipas racës, gjinisë,
konfesionit dhe gjuhës. Në të kaluarën ka pasur raste ku në kuadër të
një shteti është aplikuar diskriminimi sipas racës, p.sh. në Gjermani
gjatë kohës së Hitlerit është zbatuar diskriminimi sipas racës në ligjet
që e rregullonin lidhjen e martesës me hebrenjtë. Respektimi i parimit
të ndalimit të diskriminimit sipas racës gjithashtu mund të shprehet
edhe drejtpërdrejtë. I atillë është rasti p.sh. tek shtetet nënshkruese të
Konventës së Organizatës së Kombeve të Bashkuara për eliminimin e
të gjitha formave të diskriminimit racial, e vitit 1965.
Harmonizimi me parimin pacta sunt servanda vërehet në mosdhë-
nien e përparësisë së ligjit të vendit ndaj traktateve ndërkombëtare
që përmbajnë rregulla për të drejtat private (civile) të të huajve në
pajtim me parimet e theksuara më lartë, në mos evitimin (shmangien)
e këtyre parimeve me aplikimin e institutit të rendit publik, etj.
Ndërvarshmëria e zgjidhjes së këtyre çështjeve në suaza interne
të një shteti dhe të drejtës ndërkombëtare publike më së miri mund
të vërehet edhe në mundësinë e intervenimit diplomatik të një shteti
për mbrojtjen e interesave të shtetasit të vet, ose personave juridik që
e kanë përkatësinë e shtetit të vendit, të cilët janë të rrezikuar ose janë
cenuar interesat e tyre me ndërmarrje të masave dhe veprimeve nga
ana e shtetit tjetër.28 Shteti mund t’i substituojë (zëvendësojë) shtetasit
e vet, dhe të paraqitet në vend të tyre në raportet direkte me shtetin
tjetër, dhe në atë rast pozita e të huajve interesat e të cilëve mund
të rrezikohen kalon nga tereni i të drejtës ndërkombëtare private në
terrenin e të drejtës ndërkombëtare publike.29 Në praktikën ndërkom-
bëtare raste të tilla më së shpeshti ka pasur lidhur me nacionalizimin
dhe eksproprijimin e pasurisë së të huajve nga ana e shtetit të vendit
(Vendimi i gjykatës ndërkombëtare të drejtësisë në rastin Chorzow).
Sot substituimi parashihet në mënyrë eksplicite në shumë konventa
ndërkombëtare për mbrojtjen e investimeve të huaja.30
28
Batiffol, Lagarde, Droit international privé, Paris, 1983, f.169.
29
M. Bartoš; B. Nikolajević, po aty, f. 10.
30
Konventa për themelimin e Agjensionit ndërkombëtar për sigurimin multilateral
të investimeve (MIGA), e vitit 1989. në nenin 18. e përmban substituimin.
38
3.2. Pozita juridike e të huajve - pjesë (tërësi)

e së drejtës ndërkombëtare private
Pozita juridike e të huajve (personave fizik dhe juridik) është
tërësi e vetme e normave juridike, diferentia specifica e të cilës në
raport me degët tjera të së drejtës interne (të brendshme) konsiston
në shfaqjen e elementit të huaj në subjekt të marrëdhënies juridi-
ko-private.31
Pozita juridike e të huajve (personave fizik dhe juridik) është
tërësi që e sajon të drejtën ndërkombëtare private, si një ndër degët
më komplekse të çdo sistemi juridik që i ngërthen në vete edhe normat
për të drejtat civile të shtetasve të vendit, kolizionin e juridiksioneve
dhe kolizionin e ligjeve. Në kuadër të së drejtës ndërkombëtare priva-
te për arsye edukativo-didaktike dhe praktike përfshihen jo vetëm të
drejtat private të të huajve, por edhe kategoritë tjera të së drejtës të
cilat bashkërisht e sajojnë një tërësi unike, me karakteristika (veçori)
të përbashkëta dhe parime të njëjta të rregullimit. Jemi të mendimit
që ngushtimi i të drejtave të të huajve vetëm në lëminë juridiko-private
nuk do të ishte e arsyeshme për hir të ndërvarshmërisë (ndërlidhjes)
ndërmjet të drejtave të ndryshme.
Objektin e studimit të pozitës juridike të të huajve në kuadër të së
drejtës ndërkombëtare private e sajojnë normat me të cilat të huajve u
njihen të drejtat të cilat në mënyrë direkte ose indirekte janë të ndër-
lidhura me marrëdhëniet juridiko-private (civile) te të cilat shprehet
elementi i huaj (elementi ndërkombëtar) dhe ndikon në rregullimin
e këtyre marrëdhënieve. Arsyeja e studimit më gjerësisht të pozitës
juridike të të huajve në kuadër (suaza) të të drejtës ndërkombëtare
private, në doktrinë arsyetohet me përparësitë e trajtimit të gjithan-
shëm dhe kompleks të normave nga lëmia e pozitës juridike të të hu-
ajve që kanë ndikim direkt ose indirekt në krijimin, përmbajtjen dhe
pushimin (shuarjen) e marrëdhënieve juridiko-private me element të
huaj.32 Në teori ekzistojnë mendime të ndryshme lidhur me atë se cilat
të drejta të të huajve duhet të përfshihen ne doktrinën e së drejtës
ndërkombëtare private. Lidhur me këtë çështje, mendimet e autorëve
kryesisht mund të përfshihen në tre grupe. Sipas një qëndrimi i cili
është përfaqësuar nga një grup i autorëve francez, duhet të studiohen
vetëm ato të drejta të cilat burojnë (krijohen) nga marrëdhëniet juridi-
ke që i rregullojnë kodet civile.33 Sipas qëndrimit të dytë në të drejtën
ndërkombëtare private duhet të trajtohen të drejtat civile të të huajve
dhe disa të drejta publike, nga të cilat varet krijimi i marrëdhënieve
juridiko-civile me element të huaj, p.sh. e drejta e të huajit në vend-
31
Mayer, Droit international privé, Paris, 1983, f. 16.
32
M. Pak, Međunarodno privatno pravo, Beograd, 1986, f.258
33
P. Mayer, Droit internacional privé, Paris, 1977., f.652.
39
banim dhe qëndrim në shtetin e vendit, e drejta në dokumente të

udhëtimit, e drejta e të huajit që të hyjë në shtetin e vendit, e drejta
në dokumente të udhëtimit, të paraqitet para organeve të vendit etj.34
Sipas qëndrimit të tretë, në kuadër të pozitës juridike të të huajve
duhet të përfshihen edhe të drejtat procedurale përveç të drejtave
civile dhe të drejtave publike të të huajve.35
Në doktrinën juridike grupi më i madh i autorëve të cilët në të
drejtën ndërkombëtare private e studiojnë pozitën juridike të të huaj-
ve, përveç të drejtave private në kuptimin tradicional (të drejtat perso-
nale dhe familjare) të drejtave trashëgimore dhe pronësore të drejtave
juridiko-sendore etj), në veprat e tyre i përfshijnë edhe disa të drejta
të të huajve të natyrës juridiko-publike të cilat janë në lidhshmëri di-
rekte ose indirekte me marrëdhëniet juridiko-private (civile), ose nga
të cilat varet krijimi i atyre marrëdhënieve.36 Të asaj natyre janë p.sh.
e drejta e të huajve në importim të mallrave, magazinim të mallrave
në zonat e lira doganore në territorin e shtetit të vendit ka karakter
juridiko-publik, por nga ajo në mënyrë indirekte varet qarkullimi i
mallrave dhe shërbimeve me shtetet e huaja.37
Studimi i të drejtave private (civile) të të huajve në aspekt më të
gjerë duhet të bëhet edhe për shkaqe pedagogjike. Për arsye të kuptu-
arit të tërësisë së normave që kanë ndikim në krijimin e marrëdhënie-
ve juridiko-private me element të huaj, është e nevojshme të merren
parasysh të gjitha dispozitat që në mënyrë direkte ose indirekte ndi-
kojnë në krijimin, përmbajtjen dhe realizimin e atyre marrëdhënieve.
Arsye tjetër është se kjo lëmi në doktrinën e të drejtës administrative
ose të drejtës ndërkombëtare publike nuk përpunohet sa duhet, kurse
gjithnjë e më tepër të huajt në shtetin tonë lidhin punë të ndryshme
juridike, andaj normat nga kjo lëmi duhet të përcillen në mënyrë sis-
tematike si dhe të hulumtohet dhe të studiohet praktika juridike.
4. POZITA JURIDIKE E TË HUAJVE

DHE KOLIZIONI I LIGJEVE
Mundësia e ushtrimit (gëzimit) të së drejtave private (civile) nga
të huajt (personave fizik dhe juridik) në territorin e shtetit të vendit,
përkatësisht zgjidhjes së problemeve lidhur me mundësinë e gëzimit të
këtyre të drejtave nga të huajt shtrohet si çështje paraprake në raport
(relacion) me aplikimin e normave të kolizionit.
34
M. Jezdić, Međunarodno privatno pravo II, Beograd, 1985, f. 35.
35
Cheshire, International private law, London, f. 421.
36
M. Jezdić, MPP II, f. 104.
37
P. Mayer, Droit internacional prive, 1977, f. 660.
40
Paraprakisht duhet të konstatohet nga organi i shtetit të vendit

para të cilit shtrohet çështja se kur dhe nën cilat kushte i huaji mund
të ushtrojë (gëzojë) të drejta konkrete juridiko-private (familjare, ju-
ridiko-sendore, detyrimore, trashëgimore, përfshirë edhe të drejtën e
autorit). Nëse konstatohet se i huaji sipas sistemit juridik të shtetit të
vendit mund t’i ushtrojë të drejtat e theksuara më lartë, atëherë organi
i vendit do ta aplikojë normën e kolizionit dhe të drejtën materiale
(të huaj ose të vendit) në të cilën ajo dërgon (norma e kolizionit), që
të realizohet mundësia e gëzimit e asaj të drejte. Për shembull, nëse i
huaji dëshiron të lidh martesë në shtetin e vendit, paraprakisht duhet
të konstatohet se sipas të drejtës së vendit i huaji a mundet të lidh
martesë në shtetin e vendit. Nëse sipas normave që e rregullojnë po-
zitën juridike të të huajve konstatohet se i huaji mund të lidh martesë
në shtetin e vendit, me anë të normës së kolizionit te marrëdhëniet
martesore do të caktohet e drejta kompetente (e vendit ose e shtetit
të huaj) sipas të cilës do të vlerësohen kushtet materiale për lidhjen e
martesës, ose për formën e plotfuqishmërisë së martesës. Të marrim
një shembull tjetër, kur i huaji paraqitet si trashëgimtar në shtetin e
vendit. Paraprakisht duhet të konstatohet se i huaji sipas të drejtës së
vendit a mundet të trashëgojë në territorin e shtetit të vendit dhe me
cilat kushte. Nëse konstatohet se sipas normave që e rregullojnë po-
zitën e të huajve, i huaji mund të trashëgojë, me aplikimin e normës së
kolizionit te marrëdhëniet juridiko-trashëgimore do të caktohet e dre-
jta kompetente që aplikohet te marrëdhëniet trashëgimore (e vendit
ose shtetit të huaj) për rregullimin e çështjeve juridike trashëgimore,
siç janë rendi ligjor i trashëgimisë, rrethi i trashëgimtarëve të domos-
doshëm, paaftësia dhe padenjësia për të trashëguar etj. Nga caktimi i
të drejtës në mënyrën e përshkruajtur më lartë varet se a do të jetë i
huaji në rastin konkret trashëgimtar dhe sa do të trashëgojë. Mirëpo,
nëse përgjigja në pyetjen paraprake lidhur me mundësinë e gëzimit
(ushtrimit) e të drejtave trashëgimore nga i huaji në shtetin e vendit (i
huaji a mund të trashëgojë) është negative, atëherë nuk do të aplikohet
mënyra (kolizive) e caktimit të së drejtës kompetente të huaj ose shtetit
të vendit, si dhe aplikimi i normave materiale të atyre të drejtave.
Nga trajtimi kronologjik i radhitjes së pozitës juridike të të huajve
dhe kolizionit të ligjeve në lëminë e marrëdhënieve juridiko-private
me element të huaj ka edhe përjashtime. Përkatësisht nga verifikimi
paraprak se kur dhe nën cilat kushte i huaji mundet të ushtrojë (gëzo-
jë) të drejta konkrete, dhe se në rast të përgjigjes afirmative zbatohet
norma e kolizionit dhe e drejta materiale (e huaj ose e vendit) në të
cilën ajo dërgon, ekzistojnë përjashtime. Kështu që një kategori kon-
krete e të drejtave private (civile) të të huajve u nënshtrohen aplikimit
të normave të kolizionit, pa hulumtim paraprak se ato të drejta a mund
të ushtrohen (gëzohen) sipas të drejtës së vendit, ashtu që faza para-
prake përjashtohet. Për shembull në një numër të konsiderueshëm të
41
shteteve lidhur me të drejtën e të huajit në ushqim (mbajtje) ligjor,

nuk shtrohet çështja e mundësisë së ushtrimit (gëzimit), por mundësia
e realizimit të kësaj të drejte zgjidhet si çështje (problem) kolizive,
sipas të drejtës kompetente të vendit ose të huaj në bazë të normës së
kolizionit të forumit.38
Regjimi administrativ që aplikohet te të huajt lidhur me rregullat
për hyrjen e të huajve në shtetin e vendit, lëvizjen, qëndrimin dhe
vendosjen, si dhe caktimin e pozitës juridiko publike të të huajve, nuk
rregullohen me normat e kolizionit, kështu që nuk shtrohet çështja
e prioritetit kohor të aplikimit të normave të së drejtave civile të të
huajve ose normave të kolizionit të ligjeve.
5. AFTËSIA JURIDIKE E TË HUAJVE, NJOHJA

E SUBJEKTIVITETIT JURIDIK
DHE POZITA JURIDIKE E TYRE
Pozitën juridike të të huajve duhet dalluar nga aftësia juridike dhe
njohja e subjektivitetit juridik. Aftësia juridike dhe aftësia e veprimit e të
huajve shtrohet në kuadër të konfliktit të ligjeve dhe zgjidhet si çështje
(problem) i kolizionit të ligjeve, sipas normës së kolizionit të shtetit të
vendit. Te personat fizik rrallë herë paraqiten probleme të kësaj natyre,
ngase zotësia juridike fitohet me lindje, kurse pushon me vdekje. Mirëpo,
fitimi i zotësisë juridike në rastin e nasciturus-it, ose pushimit të zotësisë
në rastet e komorijentëve, ose shpalljes së personit të zhdukur për të vde-
kur, mund të paraqiten probleme konkrete, por çdoherë në këto raste
shtrohet çështja e caktimit të së drejtës kompetente në bazë të normës
së kolizionit, e jo të caktimit të pozitës juridike të të huajve.39
Për shkak të mënyrës specifike të krijimit të aftësisë së veprimit
të personave juridik (me themelim, regjistrim, qendrës së eksploati-
mit) problem të veçantë paraqet njohja e subjektivitetit të tyre juridik
jashtë shtetit të themelimit. Përkatësisht, personat juridik themelohen
sipas sistemit konkret juridik, kështu që krijimi i marrëdhënieve juri-
dike jashtë shtetit të themelimit kushtëzohet me pranimin paraprak
nga ana e shtetit tjetër. Pra, personat juridik nuk kanë subjektivitet
burimor si personat fizik, por çdoherë ekzistimi i tyre ndërlidhet me
sistemin juridik konkret sipas të cilit janë themeluar.
Shkaqet e sigurisë juridike dhe të intensifikimit dhe zhvillimit të
qarkullimit ndërkombëtar ndikojnë që personi juridik i themeluar në
një shtet sipas dispozitave të atij shteti ipso facto të pranohet pa proce-
durë dhe leje të veçantë administrative në shtetet tjera. Këtë zgjidhje e
38
D. Kitić, Ostvarivanje zakonskog izdržavanja u inostranstvu, Beograd, 1989.
39
D. Kitić, Pravni Položaj stranaca, Beograd, 1991. f. 6.
42
parasheh edhe Konventa e Hagës për njohjen e personalitetit juridik

shoqatave dhe fondacioneve të huaja e vitit 1956.
Megjithatë, me njohjen e subjektivitetit juridik të personit të huaj
juridik, nuk është zgjidhur edhe çështja e të drejtave që mundet t’i ush-
trojë (gëzojë) personi juridik i huaj në shtetin e vendit (fitimi i pronë-
sisë, e drejta e ushtrimit të veprimtarisë etj.). Kjo çështje zgjidhet në
kuadër të së drejtave civile të të huajve, përkatësisht dispozitat për të
drejtat civile të të huajve e caktojnë mundësinë dhe kushtet e ushtri-
mit (gëzimit) të së drejtave dhe ushtrimit të veprimtarisë konkrete në
territorin e shtetit të vendit.
6. VEÇORITË E POZITËS JURIDIKE TË TË HUAJVE

SI LËMI JURIDIKE E SË DREJTËS
NDËRKOMBËTARE PRIVATE
Pozita juridike e personave të huaj (fizik dhe juridik), si lëmi e
posaçme juridike ka karakteristika të veçanta që e dallojnë nga lëmitë
tjera të së drejtës ndërkombëtare private. Normat me të cilat rre-
gullohet pozita e të huajve janë të përmbajtura në Kushtetutën e çdo
shteti, ose ndryshe thënë e kanë prejardhjen nga normat për të dre-
jtat e njeriut dhe qytetarit në çdo shtet konkret. Nga vetë norma nuk
krijohet në mënyrë direkte (të drejtpërdrejtë) marrëdhënia konkrete
juridiko-private, por këto norma përcaktojnë se pozita juridike e të
huajve a barazohet me pozitën juridike të shtetasve të vendit, ose një
barazim i atillë bëhet nëse plotësohen kushtet e veçanta, të cilët për-
ndryshe nuk kërkohen nga shtetasit e vendit.
Karakteristika e parë e normave për pozitën juridike të të hu-
ajve konsiston në atë se me ato norma rregullohet vetëm pozita e të
huajve (personave fizik dhe juridik), përkatësisht caktohen të drejtat
konkrete publike dhe private të të huajve që mund t’i ushtrojnë në
territorin e shtetit të vendit.
Në këtë lëmi nuk shtrohet pyetja e aplikimit të së drejtës së huaj.
Gjykatat dhe organet tjera shtetërore e aplikojnë të drejtën e vendit,
vetëm përjashtimisht duhet të konsultojnë normën e të drejtës së huaj
për pozitën juridike të të huajve. Ajo do të ndodh në rastet kur kushti
për njohjen e të drejtave civile, ose ndonjë të drejte tjetër, ndërlidhet
me zgjidhjet që i parasheh e drejta e huaj ose praktika gjyqësore.
Kështu p.sh. kur duhet të konstatohet se a ekziston reciprociteti fa-
ktik ose ligjor me shtetin e të huajit, do të jetë e domosdoshme që
paraprakisht të njihet norma adekuate e huaj, ose zgjidhja e praktikës
gjyqësore.40
40
Gjykata e Kosovës ose organi tjetër shtetëror do t’a konfirmojë përmbajtjen e të
43
Parimi i territorialitetit tek aplikimi i normave të kësaj tërësie

vërehet se ato zbatohen vetëm ndaj të huajve që ndodhen në territorin
e shtetit të vendit (p.sh. e drejta në lëvizje, qëndrim, vendosje), për-
katësisht ndaj të huajve të cilët krijojnë marrëdhënie konkrete juridike
në territorin e shtetit të vendit (p.sh. fitim të paluajtshmërive inter
vivos, me trashëgimi në shtetin e vendit).
Karakteristika e dytë e këtyre normave është se gjatë rregulli-
mit të marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj, aplikohet
mënyra direkte (e drejtpërdrejtë) e rregullimit. Për dallim nga mënyra
indirekte përkatësisht e kolizionit e rregullimit, e cila aplikohet te
kolizioni i ligjeve për caktimin e të drejtës kompetente që duhet të
aplikohet gjatë rregullimit të marrëdhënieve juridiko-private me ele-
ment të huaj, te normat për pozitën juridike të të huajve (personave
fizik dhe juridik) karakteristikë është mënyra direkte (e drejtpërdre-
jtë) juridiko-teknike e rregullimit. Me anë të dispozitave juridiko-ma-
teriale në mënyrë të drejtpërdrejtë caktohet mundësia e krijimit të
marrëdhënieve konkrete juridike në territorin e shtetit të vendit nga
të huajt, të jenë ushtrues i të drejtave konkrete ose të jenë bartës i
ndonjë detyrimi.
Karakteristikë e tretë e këtyre normave është se gjatë nxjerrjes
së tyre duhet të kihen parasysh standardet minimale ndërkombëtare.
Ligjvënësi i çdo shteti edhe pse vendos në mënyrë autonome dhe i
cakton të drejtat që mund t’i ushtrojnë (gëzojnë) të huajt në shtetin
e vendit, megjithatë ajo liri e vendosjes nuk është e pakufizuar.41 Në
plan ndërkombëtar ekzistojnë rregulla konkrete të cilat e sajojnë „mi-
nimumin e civilizimit”, i cili u dedikohet të gjithë anëtarëve të bash-
kësisë ndërkombëtare. Ai minimum përfshin parimet e komunikimit
ndërkombëtar të përmbajtura në Kartën e OKB-së, siç janë pacta sunt
servanda, parimi i barazisë sovrane të shteteve, parimi i ndalimit të
diskriminimit racor, sipas gjinisë dhe gjuhës.
Minimum të standardeve që u dedikohen çdo njeriu, pa marrë pa-
rasysh se a është i huaj, ose shtetas i vendit, përmbajnë edhe Deklarata
e përgjithshme për të drejtat e njeriut, e vitit 1948, Konventa për ab-
rogimin e të gjitha formave të diskriminimit racor, e vitit 1965, Pakti
për të drejtat qytetare dhe politike, i vitit 1966.
Nga ana tjetër, në kushtet e sotme të zhvillimit të bashkësisë
ndërkombëtare, shtetet janë të orientuara nga bashkëpunimi ndër-
kombëtar. Shteti i cili në territorin e vet ua mohon, ose kufizon të
drejtës së huaj ex officio sipas ligjit të DNP-së.

41
Edhe e drejta ndërkombëtare publike parimisht e pranon kompetencën territori-
ale të shteteve konkrete ndaj të huajve që përfshinë kontrollin e hyrjes në shtetin
e vendit, si dhe respektimin e ligjeve të vendit nga të huajt që kanë vendbanim në
shtetin e vendit, p.sh. Thierry-Combacau-Sur Yalle, Droit international public,
Monchrestien, 1984, f. 313.
44
drejtat e të huajve, nuk mund të pres që shtetasve të vet në shtetin e

huaj do t’u njihen të drejta konkrete. Përkundrazi, me të paraparit e
reciprocitetit si kusht, ose me zbatimin e masave të retorsionit në ato
shtete trajtimi i tyre do të jetë më i papërshtatshëm nga trajtimi i të
huajve tjerë. Mu për këtë arsye, gjatë nxjerrjes së normave për pozitën
juridike e të huajve duhet të kihet kujdes për minimumin ndërkom-
bëtar të së drejtave të garantuara, qoftë ato t’i imponojnë parimet
e komunikimit ndërkombëtar, posaçërisht pacta sunt servanda, ose
nevoja e bashkësisë ndërkombëtare.
Gjatë rregullimit të pozitës juridike të të huajve në çdo shtet
konkret, patjetër duhet të harmonizohen parimet e së drejtës ndër-
kombëtare publike, nga njëra anë, dhe parimet e së drejtës nacionale
(civile, familjare, ekonomike, administrative etj,), nga ana tjetër të
bazuar në sovranitetin territorial të shtetit të vendit, që e nënkupton
edhe të drejtën e tij sovrane që ta rregullojë pozitën juridike të të
huajve (personave fizik dhe juridik) në territorin e shtetit të vet.
Karakteristikë e katërt e normave për të drejtat private (civile)
të të huajve është se ato rregullohen me burime të dyfishta. Lëmia e
pozitës juridike të të huajve rregullohet me burime juridike nacionale
(interne) dhe ndërkombëtare. Llojet e burimeve nacionale nga lëmia e
pozitës juridike të të huajve varen nga sistemi juridik i çdo shteti kon-
kret. Përveç kushtetutës ligjeve dhe akteve nënligjore, në disa shtete
si burim plotësues është praktika gjyqësore (p.sh. e drejta zvicerane,
gjermane, franceze, etj.). Në disa shtete rëndësi të veçantë ka pra-
ktika gjyqësore. Shtetet e të drejtës anglo-amerikane primat i japin
të drejtës zakonore (common law) e krijuar me vendime gjyqësore.
Burimet ndërkombëtare janë konventat ndërkombëtare dhe zakonet
ndërkombëtare.42
Karakteristikë e pestë e të drejtave private të të huajve është se
ato kufizohen me të drejtat e shtetasve të vendit. Lidhur me vëllimin
e të drejtave që mund t’i ushtrojnë (gëzojnë) të huajt, përkatësisht të
drejtat që do t’u njihen të huajve patjetër duhet të kihet kujdes për
të drejtat e shtetasve të vendit. Përkatësisht të huajve nuk mund t’u
njihen më tepër të drejta se sa shtetasve të vendit, se përndryshe do të
zvogëlohej (minimizohej) rëndësia e lidhjes shtetërore (lidhjes juridi-
ke) në relacion me lidhjen e të huajit me shtetin e vendit (territorin).43
Në teori kjo karakteristikë konsiderohet si e drejtë ndërkombëtare
zakonore, ngase te shtetet në zhvillim mund të hasen raste ku favori-
zohen të huajt (personat fizik dhe juridik), p.sh. në bazë të dispozitave
mbi investimet e huaja, me qëllim të tërheqjes së kapitalit të huaj.
42
Batiffol-Lagarde, po aty, f, 27. Dukshëm është më i vogël roli i zakoneve ndër-
kombëtare.
43
M. Jezdić, MPP II, Beograd, 1985, f. 16.
45
Kapitulli III
ZHVILLIMI HISTORIK I TË DREJTAVE PRIVATE
(CIVILE) TË TË HUAJVE
Shikuar historikisht jemi të mendimit se kategorizimi i zhvillimit

të së drejtave civile të të huajve më së miri është të bëhet nëpër forma-
cionet ekonomiko-shoqërore, për arsye se në përgjithësi periodizimi
dhe zhvillimi i shoqërisë (njerëzimit) shtrohet në këtë mënyrë.
Karakteristikë e përbashkët e të gjitha shteteve antike është se të
gjitha ato kanë qenë shtete skllavopronare, që nga aspekti i të drejtës
ndërkombëtare karakterizohen me izolim nacional, dhe se mundësia
e ushtrimit (gëzimit) e të drejtave civile nga të huajt, respektivisht
paraqitjes së elementit të huaj në subjekt ka qenë e pamundësuar.
Këtë periudhë e ka karakterizuar sundimi dhe ngadhënjimi i for-
cës. Shtetet ushtarakisht të forta me anë të luftës ngadhënjejnë mbi
shtetet dhe popujt tjerë, që konsiderohen armiq, dhe për këtë arsye
duhet që ushtarakisht të mposhten dhe të robërohen. Botëkuptimet
e këtilla kanë qenë të përkrahura si në shtetet antike të lindjes ashtu
edhe në Romë dhe Greqinë skllavopronare. Karakteristikë e përbash-
kët e shteteve të asaj kohe ka qenë izolimi total ngase ajo shkallë e
zhvillimit ekonomik ka mundësuar plotësimin e të gjitha nevojave,
kështu konsiderohej se s’ka pasur nevojë për bashkëpunim dhe zhvi-
llim të marrëdhënieve ndërkombëtare me popujt tjerë.
1. POZITA JURIDIKO-PRIVATE (CIVILE)

E TË HUAJVE NË SHTETET ANTIKE TË LINDJES
Të gjitha karakteristikat dhe veçoritë e organizimit shoqëro-
ro-ekonomik të shteteve në lindjen antike më të përfaqësuara (thek-
suara) kanë qenë në Indi. Në të drejtën e lashtë hinduse, sipas ligjit
Manu në Indinë antike njerëzit ndaheshin në kasta. Kasta më e pri-
vilegjuar ka qenë ajo bramane. Bramanët kanë qenë njerëz hyjnorë
dhe luftëtarë, të paracaktuar nga zoti që të jenë pronarë (titullarë) i të
gjithë të tjerëve. Që nga lindja janë të paracaktuar që të jenë pronarë
të çdo gjëje që ekziston. Kudra ishin skllavët, edhe pse kanë qenë
qenie të gjalla (fizikisht kanë jetuar), sipas ligjit Manu ishin vetëm
47
kufomë që nuk kanë pasur asnjë të drejtë. Nuk kanë pasur të drejtë t’i
mbledhin thërrimet nga ushqimi i bramanëve, e as ta bartin bramanin
e vdekur për te varrezat, ngase në atë mënyrë do të fyheshin zotërinjtë.
Pas kudra është radhitur paria. Kanë qenë fiset e mundura në luftë dhe
të nënshtruara, të cilët nuk kanë mundur edhe si skllav të përfshihen
në kastat hinduse. Kanë qenë të detyruar të jetojnë jashtë shoqërisë
qytetare të pa mbrojtur fare dhe për vrasje të tyre nuk është paraparë
kurrfarë sanksioni penal. I huaji jo që është radhitur pas parisë, por
është radhitur edhe pas shtazëve si për shembull: elefantit, kalit, etj.44
Sipas të drejtës hebreje, hebrenjtë janë konsideruar si popull i zg-
jedhur dhe sipas Ligjit të Moisiut patjetër është dashur që plotësisht të
jenë të izoluar nga të gjithë të huajt. Pas vendosjes së tyre në Palestinë
hebrenjtë, që ta ruajnë pastërtinë e tyre, të gjithë popujt tjerë i kanë
vrarë dhe i kanë djegur. Nga frika që fëmijët mos ta braktisin besimin
fetar të Jahovës, ka qenë e ndaluar martesa me bashkëshortë të huaj.
Megjithatë, kontaktet me të huajt janë zhvilluar nëpërmes marrëdhë-
nieve tregtare. Sipas të drejtës të asaj kohe, vetëm i huaji ka mund të
shndërrohet në skllav s’ka pasur aftësi për të dëshmuar, etj. Gjithashtu
i huaji nuk ka mund ta trashëgojë të huajin. Megjithatë, i huaji ka
pasur disa të drejta, ka gëzuar të drejtën në mbrojtje nga mundimi
fizik (ndërlidhet me robërinë e hebrenjve në Misirë). Mirëpo barriera
midis të huajve dhe hebrenjve ekzistonte për shkak të dallimeve në
besimet fetare. Me pranimin e konfesionit hebre nga i huaji dallimet
janë eliminuar dhe në atë mënyrë është fituar edhe shtetësia hebreje.
Në këtë mënyrë janë fituar të drejtat qytetare, me kufizime që
personi konkret dhe pasardhësit e tij nuk kanë mundur të ushtrojnë
funksione ushtarake, e as të bëhen gjyqtarë. Gjithashtu edhe në të
drejtën trashëgimore ka pasur dallime. Të huajin që e ka fituar shte-
tësinë hebreje me natyralizim, nuk kanë mund ta trashëgojnë fëmijët
e tij të lindur para natyralizimit. I huaji i cili e ka fituar shtetësinë me
natyralizim nuk ka pasur të drejtë të hartojë testament, etj.45
Sipas të drejtës së vjetër sakrale të Egjiptit ideja se Egjipti duhet
të sundojë me botën, dhe ndaj gjithë të huajve duhet të zbatohen
urdhërat e rrepta të gjyqësisë hyjnore, kështu që edhe në piramidat
gjigante të Egjiptit shkruan se: „Asnjë i huaj këtu nuk ka punuar”.
Anijeve të huaja rreptësisht u ndalohej hyrja në limanet e Egjiptit.
Çdo i huaj që hynte në Egjipt dënohej me vdekje (koha e mbretit
Buzirle). Mirëpo, me zhvillimin ekonomik të Egjiptit, u zhvilluan edhe
marrëdhëniet tregtare me shtetet tjera, kështu që të huajve u lejohet
të spirancohen në limanin Naurkatis. Me kalimin e kohës u lejohej
të huajve të qarkullonin edhe në qytetet tjera. Mbreti Psametihus e
ka favorizuar hyrjen dhe vendosjen e të huajve ne Egjipt. Kështu për
44
M. Bartoš: B. Nikolajević, Pravni položaj stranaca, 1951, f. 19.
45
M. Bartoš: B. Nikolajević, po aty, f. 21.
48
Pjesa e parë Kapitulli III
shembull grekëve u ka mundësuar që të fitojnë paluajtshmëri. Mbreti

Amazis, edhe vetë ka qenë i martuar me shtetase të huaj, ka theme-
luar edhe gjykata për të huajt. Grekëve u ka mundësuar që të bëjnë
tregti në Egjipt, gjithashtu u ka lejuar që të hapin dyqane tregtare. Me
kalimin e kohës të huajve u lejohej që të ushtrojnë edhe funksione
publike.46

në Romën skllavopronare
Në shtetin skllavopronar Romak të huajve parimisht nuk u njihe
shin kurrfarë të drejtash. Fillimisht e drejta romake ka qenë ngushtë
e lidhur me fenë, dhe ndaj të huajve është shikuar si ndaj armiqve,
pasurinë e tij në çdo kohë ka mund ta përvetësojë çdo qytetar romak,
kurse të huajin ta shndërrojë në skllav. Zotësi të plotë juridike dhe
zotësi veprimi te të gjitha llojet e marrëdhënieve (politike, familjare,
dhe pasurore) kanë pasur vetëm qytetarët romak-cives romani quiri-
ties. Të huajt janë quajtur hostis, që njëkohësisht ky term do të thotë
edhe armik. Në ligjin e dymbëdhjetë tabelave (tabela 3) parashihej se
pushteti mbi të huajt le të jetë i përhershëm (adversus hostem aeterna
auctoritas). Të huajve në Romë nuk u lejohej krijimi i marrëdhënieve
familjare (ius connubii) dhe martesa e të huajit në Romë kanosej me
dënim me vdekje. Gjithashtu të huajit (hostis) në Romë nuk i lejohej
krijimi i marrëdhënieve pronësore (ius comercii). Më vonë kur e dre-
jta romake e humbi karakterin sakral, ndryshohen edhe rregullat za-
konore për të huajt. Kjo ndodhi për shkak të zhvillimit të tregtisë me
shtetet fqinje dhe të aplikimit të institutit hospitium privatum dhe të
patronatit, si dhe për shkak të lidhjes të traktateve së shumta ndër-
kombëtare me të huajt.
Për shkak të mbrojtjes së interesit dhe të drejtave pronësore të
të huajve janë lidhur marrëveshje të veçanta (kontrata tipe) hospitium
privatum. I huaji i cili ndodhej në territorin romak, përkohësisht vihej
nën mbrojtje të qytetarit romak i cili detyrohej të kujdeset dhe ta mje-
kojë në rast të sëmundjes, sidomos t’ia mbrojë interesat pranë gjykatës
romake. Kjo marrëveshje ishte kontratë konsensuale e cila përpilohej
me shkrim tessera. Mirëpo, marrëveshja kishte karakter religjioz dhe
nuk ishte e mbrojtur nga e drejta, por mosrespektimi i marrëveshjes
shkaktonte infami. Marrëdhëniet reciproke midis të huajit dhe shte-
tasit të vendit trajtoheshin të shenjta dhe vrasja e tyre barazohej me
vrasjen e pater familias. Kontrata për hospicium me automatizëm ka
kaluar edhe në trashëgimtarët nëse ata nuk e shkëputnin me marrë-
veshje. Mbetej në fuqi edhe nëse Roma i shpallte luftë shtetit nga i cili
46
49
ishte i huaji. Së shpejti hospicium si institucion u përfshi edhe në të

drejtën shtetërore. Shteti romak edhe vetë i pranojë nën mbrojtje (ho-
spicium) të huajt që kishin merita për Romën, ose me anë të traktateve
ndërkombëtare u garantonte hospicium publicum qytetarëve të shtetit
konkret. I huaji i vënë nën hospicium (hospes) ka pasur pozitë juridike
të kufizuar te marrëdhëniet ius comercii, që do të thotë se ka pasur
mundësi të krijojë disa marrëdhënie pronësore vetë, pa pjesëmarrjen
e mbrojtësit, kurse për mbrojtje juridike mund t’u drejtohej gjykatave
romake vetëm nëpërmjet të mbrojtësit (përkujdesësit) të vet.
Gjithashtu në Romë u krijua një kategori e posaçme e të huaj-
ve-foedus. Roma lidhte një numër të konsiderueshëm të traktateve
tregtare, traktateve për aleancë ose bashkëpunim tregtar me popujt
fqinj ose popujt më të largët. Gati të gjitha marrëveshjet e përmen-
dura të nënshkruara nga Roma u garantonin banorëve të shteteve
nënshkruese respektimin e personalitetit, pronësisë dhe zhvillimin e
tregtisë së lirë gjatë kohës së qëndrimit të tyre në territorin romak.
Kjo kategori e të huajve në Romë emërohej si foedus dhe kishte të
drejtë të lidh martesë ne territorin romak, të jetë subjekt i marrëdhë-
nieve pronësore, si dhe në mënyrë të pavarur të ushtrojë procedurë
para gjykatave romake. Mirëpo, kontestet ndërmjet të huajve, si dhe
kontestet midis të huajve dhe romakëve zgjidheshin pranë gjykatave
për të huajt-iudcium recuperatorium.47
Mirëpo, me kalimin e kohës të gjitha institucionet e theksuara
më lartë nuk mjaftonin për rregullimin e pozitës juridike të të huajve
në Romë. Zgjerimi i perandorisë romake dhe hyrja në raporte me një
numër të konsiderueshëm të shteteve gati të pavarura kanë ndikuar
dhe kanë qenë arsye për rregullimin e serishëm të pozitës juridike të
të huajve në Romë. Pretori i peregrinëve për të huajt krijoi rregulla
të veçanta (posaçme) juridike-ius gentium (ius quod apud omnes gen-
tes paraque custoditur). Kjo tërësi e rregullave juridike e krijuar nga
pretori i peregrinëve e sajonte të drejtën private që aplikohej nga të
gjithë njerëzit e lirë dhe ishte e çliruar nga çdo ndikim sakral. Romakët
shumë herët e kishin të qartë se për zhvillimin e drejtë të perandorisë
së madhe të tyre, duhet për interesat e veta (fatin e vetë) t’i ndërlidhin
interesat e të gjithë popujve të nënshtruar duke u siguruar „të drejta
të mëdha” si kompensim për lirinë e humbur. Popujt më të afërt me
romakët së shpejti u bënë edhe qytetarë romak kurse ata që ishin
të largët me romakët, dhe quheshin ex iure Latini, mund të ushtro-
nin (gëzonin) vetëm disa të drejta civile (private). Popujt në provinca
(larg Romës), që nuk ishin në Itali kishin pozitë shumë më të keqe
juridike se sa banorët e favorizuar të Italisë. Mirëpo, ligji të gjithë ata
të huaj që nuk mund të gëzonin (ushtronin) status civitatis të plotë i
emëronte me termin e përbashkët për të gjithë të huajt, peregrini, pa
47
M. Bartoš, B. Nikolajević, po aty, f. 25.
50
marrë parasysh se a kanë qenë ata Latinët (të huajt që kanë mund të
ushtrojnë të drejta konkrete civile) ose peregrinët e rëndomtë (banorë
të provincave, armiqtë e dikurshëm të mundur në luftë) dhe qytetarët
e dikurshëm romak të privuar nga të drejtat civile, pra personat të cilët
pak a shumë kanë qenë të lidhur me shtetin romak, ose kanë qenë të
huaj në plot kuptimin e fjalës-barbar, pozita juridike e të cilëve pra-
ktikisht dukshëm dallohej.48
Sipas ius civile të huajt-peregrinët (banorët e territoreve të push-
tuara dhe nënshtruara nga romakët të cilët asnjëherë nuk e kanë pasur
qytetarinë romake) nuk kanë gëzuar (ushtruar) kurrfarë të drejtash
civile, e as nuk kanë pasur mbrojtje juridike. Kurse sipas të drejtës së
pretorit-ius gentium, peregrinët në Romë kanë gëzuar mbrojtje juridi-
ke. Mirëpo, ius gentium nuk ka qenë e drejtë ndërkombëtare, pra nuk
ka qenë tërësi e normave juridike të sistemeve të pavarura juridike
të shteteve të ndryshme. Përkundrazi, kjo e drejtë ka qenë pjesë e të
drejtës private romake, e cila aplikohej edhe ndaj atyre personave të
cilët nuk kanë qenë qytetarë romak. Konsiderohej se ius gentium është
bazament i përbashkët për të gjitha sistemet juridike, i rregullon të
drejtat e njeriut të lirë, dhe se qëndron kundruall të drejtës ius civile,
e cila i rregullonte marrëdhëniet vetëm ndërmjet qytetarëve romak.
Për dallim nga ius civile, ius gertium nuk mundësonte ushtrimin e të
drejtave politike (p.sh. nuk mundësonte ushtrimin e ius honorum, e as
të ius sufragii), e as mundësinë e lidhjes së martesës së plotfuqishme
romake (me ligj)-ius connubii.49
Për sa i përket pozitës juridike të peregrinëve-Latin, edhe pse
në aspektin juridik trajtoheshin si të huaj, kanë pasur mundësi që
pjesërisht të ushtrojnë (gëzojnë) të drejta civile konkrete në Romë,
varësisht se për cilin lloj të peregrinëve-Latin bëhet fjalë, ngase nda-
heshin në Latini veteres, Latini colorianii dhe Latini iuniani.
Latini veteres, ose Latinët e vjetër, ishin banorë të Latiumit, me
të cilët Roma kishte nënshkruar marrëveshje për aleancë, e cili ishte
në fuqi deri në vitin e 80 para epokës së re (pushoi të zbatohet pas
luftës me Romën dhe nënshtrimin e tyre). Lidhur me ushtrimin e të
drejtave civile nga Latini veteres dallohen dy periudha. Në periodën e
parë, nga koha e aleancës deri te lufta latine, këto Latinë kanë mund
të shfrytëzojnë të drejta politike konkrete, kanë pasur ius connubii (të
drejta familjare sipas të drejtës romake), ius commercii, kanë mun-
dur të fitojnë pronësi sipas ius civile, pastaj kanë mundur të hartojnë
(përpilojnë) testament, por për dallim nga qytetarët romak kontestet
nuk mund t’i zgjidhnin para gjykatave të rregullta romake, por para
gjykatave speciale, recuperatores. Në periodën e dytë (pas luftës), ato
nuk kanë qenë më aleat me romakët, por të huaj të nënshtruar. Nga
48
M. Bartoš, po aty, f. 26.
49
B. Eisner, Međunarodno privatno pravo I, Zagreb, 1950, f. 113
51
ai moment u mohoheshin të gjitha të drejtat politike dhe të drejtat

tjera sipas të drejtës familjare romake. Gjithashtu menjëherë pas lufte
u mohohej edhe ius commercii, mirëpo kjo e drejtë së shpejti iu kthye
prapë. Konsiderohej se cilësia (vetia) e të huajit me komercium sipas
ius civile ishte karakteristikë e rëndësishme e Latinëve, që i dallonte
nga peregrinët e rëndomtë (zakonshëm) që nuk e kishin këtë të drejtë
(ius commercii).
Latini coloniarii krijoheshin nga tre kategori të ndryshme të
banorëve të Romës. Kategorinë e parë e sajonin emigrantët të ci-
lët vullnetarisht hiqnin dorë nga qytetaria romake dhe e kolonizo-
nin Laciumin. Kategorinë e dytë e sajonin banorët e shpërngulur nga
Roma vullnetarisht, dhe në atë mënyrë i shmangeshin pagesës në dë-
nimet në Romë, kështu që u pushonte qytetaria romake. Kategoria e
tretë krijohej nga qytetarët romak filius familius, të cilëve atë pozitë
ua caktonte pater familias.
Të gjitha këto tre kategori sipas fuqisë ligjore, ex lege e humb-
nin qytetarinë romake dhe në aspektin juridik trajtoheshin si të huaj.
Pozita juridike e këtyre kategorive të qytetarëve romak ishte e ngjash-
me me pozitën juridike të Latini veteres, megjithatë prapëseprapë da-
lloheshin nga peregrinët tjerë të zakonshëm (rëndomtë), ngase kishin
ius commercii sipas ius civile, e jo sipas ius gentium.
Latini iuniani ishin skllavët e lëshuar në liri. Konsideroheshin si
të huaj edhe pse jetonin nën pushtetin romak. Latini iuniani sipas ius
civile mund ta shfrytëzonin vetëm ius commercii, por atyre asnjëherë
nuk iu njoh e drejta ta shfrytëzojnë testamentin romak, pra nuk u
njihej zotësia testamentare. Andaj, Latini iuniani as nuk janë lindur
(skllav) e as nuk kanë vdekur (nuk kanë mund të hartojnë testament)
si qytetar Romak, edhe pse kishin status të ngjashëm me Romakët
ngase mund ta shfrytëzonin (të shërbeheshin) ius commercii të ius civi-
le. Nga ajo që u tha më lart, mund të konstatohet se pozita e Latinëve
ndaj peregrinëve tjerë të rëndomtë (zakonshëm) padyshim se ka qenë
më e avancuar, andaj lirisht mund të thuhet se për shkak të pozitës së
atillë ato kanë qenë të privilegjuar.
Në kuptimin e plotë të fjalës si të huaj konsideroheshin barbarët
(pjesëtarët e popujve german dhe fiseve aziatike). Ishin ata të huaj të
cilët jetonin, ishin të domiciluar jashtë shtetit Romak, dhe nuk u nën-
shtroheshin ligjeve romake, kështu që nuk kishin kurrfarë të drejtash,
e as nuk kishin të drejtë t’i shfrytëzojnë rregullat e ius gertium. Prona e
tyre në Romë konsiderohej si res nullius, dhe me anë të okupimit çdo-
kush mund ta fitonte. Ata çdo kush mund t’i vriste ose t’i skllavëronte.
Për dallim nga varri i skllavit i cili ishte res religiosa, varri i barbarit nuk
trajtohej si i tillë. Martesa midis barbarit dhe qytetares romake sipas
ligjit dënohej me vdekje. Mirëpo, me kalimin e kohës, në praktikë u
bënë lëshime edhe për të huajt në këtë lëmi.
52
Nga ajo që u tha më lartë për pozitën juridike të të huajve në

Romë mund të konstatohet se sistemi juridik romak i ka përfshirë të
huajt në dy grupe themelore, edhe atë grupin e parë e sajonin banorët
e vendit, ku përfshiheshin peregrinët dhe Latinët, dhe grupin e dytë
e sajonin barbarët. Sipas të drejtës romake, të huajt shtetas të vendit,
kanë gëzuar (ushtruar) disa të drejta, kurse barbarët nuk gëzonin asnjë
të drejtë, plotësisht ishin të pabarabartë.
Për rregullimin e marrëdhënieve juridike në Romë ekzistonte
paralelizmi i sistemeve të brendshme juridike, njëri sistem-ius civile, i
cili vlente (zbatohej) vetëm për qytetarët romak dhe i dyti-ius gentium,
aplikohej për të gjithë banorët tjerë të shtetit romak, me të cilin mund
të shërbeheshin (mund ta zbatonin) edhe vetë qytetarët romak. Ky pa-
ralelizëm (dualizëm) i aplikimit të dy sistemeve juridike u konvenonte
një rrethi të konsiderueshëm të personave, edhe përkundrejt kërkesës
së masave të gjera për abrogim. Mirëpo, qarkullimi juridik ndikojë që
si e drejtë e përgjithshme e cila mund të aplikohej në ato rrethana ishte
vetëm ius gertium, e cila ishte e çliruar nga formalizmi rigoroz, karak-
teri sakral dhe vrazhdësia e ius civile të vjetër. Masat e gjera popullore
kërkonin që të ndërpritet kjo gjendje dhe të gjithë banorët e perando-
risë romake në aspektin e trajtimit juridik të barazohen, e sidomos në
aspektin e ushtrimit (gëzimit) e të drejtave politike dhe funksioneve
publike. Për shkak të numrit të madh të banorëve të cilët nuk ishin
qytetar romak, e sidomos për shkak të rrethanave konkrete ius gen-
tium pothuajse në tërësi e përjashtoi nga aplikimi ius civile. Gjendja
e atillë faktike, ndikoi që në aspektin formal juridik të barazohen të
gjithë banorët e perandorisë romake lidhur me trajtimin juridiko-pri-
vat. Me ediktin e perandorit Caracalle të vitit 212 të epokës sonë, të
gjithë banorëve të perandorisë romake u njihej qytetaria romake dhe
në atë mënyrë u shpall barazia formale juridike e të gjithë banorëve
të perandorisë, praktikisht nënkuptonte që ius gentium u shndërrua
edhe formalisht në të drejtë të përgjithshme e të gjithë banorëve të
perandorisë romake.

në poliset antike greke (qytetet-shtete)
Në poliset antike greke pozita juridike e të huajve dukshëm da-
llohej nga pozita juridike e shtetasve të vendit. Në shtetet antike greke
dalloheshin katër kategori të huajsh: izotelët, metekët, të huajt pa
vendbanim të përhershëm në Athinë dhe barbarët.
Izotelët ishin të huajt të cilët sipas marrëveshjes ndërkombëtare,
ose sipas ndonjë ligji special (privilegje personale) kishin të drejtë të
gëzojnë (ushtrojnë) të drejta konkrete pronësore. Për shembull kishin
të drejtë të paraqiten në gjykatë, edhe pse nuk kishin të drejtë të pose-
53
dojnë paluajtshmëri, sipas privilegjeve për të huaj mund të liroheshin

nga pagesa e tatimit për të huaj, etj. Me marrëveshje ndërkombëtare
u garantohej të huajve ushtrimi (gëzimi) i të drejtave pronësore njëlloj
sikurse shtetasve të vendit, ngase Athina zhvillonte tregti detare me
shtetet tjera greke. Për t’u mundësuar zhvillimi i tregtisë duhej të
ngritej në nivel më të lartë pozita juridike e të huajve dhe kushtëzohej
me reciprocitet.
Metekët ishin të huajt nga qytetet greke, por ka të dhëna se në
mesin e tyre kishte edhe mjaft ilirë.50 Këta të huaj kishin autorizime
të vendosen në Athinë sipas lejes të lëshuar nga areopagu. Metekët
nuk kishin të drejtë të posedojnë paluajtshmëri, nuk kishin të drejtë
të trashëgojnë e as të përpilojnë testament, gjithashtu nuk kishin të
drejtë të lidhin martesë me athinase. Për ta ekzistonin gjykata spe-
ciale (polemark), para të cilave mund të paraqiteshin nën asistencën
e qytetarit të Athinës (prostat), i cili ndaj tyre kishte përkujdesje të
përhershme me autorizim nga shteti. Pozita juridike e metekëve ka
qenë më e keqe se e qytetarëve tjerë. Kështu p.sh. dënimi me përjash-
tim nga polisi për qytetarët te metekët është zëvendësuar me dënim
me vdekje. Metekët kanë qenë shtetas të rendit të dytë, të mbrojtur
me ligje antike, kanë pasur mundësi të bëjnë tregti dhe t’i ushtrojnë
gati të gjitha profesionet sipas dëshirës përveç profesionit famullitar
(prift). Por çdoherë gjatë realizimit të drejtave të veta meteku patjetër
duhej të dëshmonte se i ka plotësuar të gjitha detyrimet dhe se është
i mbrojtur nga prostati, se përndryshe do të përgjigjej për uzurpimin
e të drejtave qytetare, që konsiderohej si krim i cili dënohej me shitje
në robëri.
Të huajt pa vendbanim të përhershëm në Athinë, ishin të huajt
nga shtetet me të cilat Athina kishte marrëdhënie të rregullta, por
që nuk ishin vendosur përgjithmonë në Athinë, e as nuk mundej të
marrin leje për një gjë të tillë. Këta të huaj nuk ishin banorë të Athinës
në plot kuptimin e fjalës, andaj edhe nuk mund t’i ushtronin të gjithë
ato të drejta që i gëzonin metekët. Ata nuk kishin të drejtë të marrin
pjesë në aradhat ushtarake. Ata vazhdimisht ishin nën mbikëqyrje
dhe i mbronin qytetarët e Athinës-proksenët. Këta të huaj pa lejen e
piroksenit nuk mund të shkonin në gjykatë.
Barbarët, ishin të huajt e lindur jashtë kufirit të civilizimit grek.
Ata parimisht nuk ushtronin shumë të drejta dhe nuk kishin mbrojtje.
Gjuha i dallonte nga grekët, gjithashtu edhe dallimet tjera me grekët
ndikuan që barbarët të konsideroheshin si të krijuar për t’u shërbyer
të tjerëve. Me kalimin e kohës, kur filluan të zhvillohen marrëdhëniet
tregtare ndërmjet Athinës dhe barbarëve, filloi të ndryshojë edhe sje-
llja ndaj barbarëve në favor të tyre.
50
H. Ismajli; F. Sejdiu, Historia e institucioneve juridike dhe shtetërore, Prishtinë,
2009, f. 82.
54

NË SHEKULLIN E MESËM - FEUDALIZËM
Pozita juridike e të huajve në shekullin e mesëm më së miri mund
të vërehen te germanët dhe frankët.
Te germanët njerëzit e lirë organizoheshin (grupoheshin) sipas
bashkësive ushtarake, e jo sipas shteteve. Anëtarët e çdo bashkësie të
veçantë ushtarake midis veti konsideroheshin si detyrues solidar ndaj
elementit të huaj, p.sh. ishte detyrim i të gjithë anëtarëve të fisit të
përgjigjen në mënyrë solidare për veprimet e palejuara që do t’i bënte
një anëtar i fisit, dhe e kundërta i tërë fisi kishte të drejtë në hakmarrje
nëse ndonjë anëtarë i fisit ishte viktimë. Si i huaj konsiderohej çdo
mashkull i cili pas moshës madhore nuk përfshihej në organizatën
ushtarake ku jetonte dhe nuk kishte (gëzonte) as të drejta politike, e
as të drejta private. Megjithatë, ai person mund të gëzonte mbrojtje
ligjore nëse ishte nën përkujdesje (mbrojtje) të qytetarit (shtetasit)
të vendit, i cili e përfaqësonte në gjyq dhe përgjigjej për veprimet e
t’ia kundërligjore. Konsiderohej se kjo mënyrë e mbrojtjes krijohet
ipso facto nëse ai person tre netë i kalonte (si mysafirë) nën kulmin e
ndonjë germani.51
Frankët, pas pushtimit të Galisë u transferuan nga nomadët
në popull të përhershëm (u ndryshua kualifikimi german për të hu-
ajt). Tash më nuk konsiderohej si i huaj personi që nuk i takonte fisit
udhëheqës, por konsiderohej çdo person i cili lindej jashtë territorit
që e sundonte fisi i vendit. Megjithatë, ende mbetën në fuqi rregullat
se i huaji është person pa të drejta, person i cili është jashtë ligjit. I
huaji nuk kishte të drejtë të mbajë armë, nuk mundej të jetë dëshmi-
tar, nuk mundej të jetë pronar i paluajtshmërive, e as të drejtë të
martohet dhe të krijojë familje, nuk kishte të drejtë të trashëgojë, e
as të trashëgohet. Nga kjo që u tha mund të vërehet se pozita juridike
e të huajve, nuk ishte e rregulluar me ligj dhe varej nga mëshira e më
të fortit se ai. Nëse i huaji dëshironte të sigurojë mbrojtje duhej të
vihet nën mbrojtje të ndonjë franku. Në shumicën e rasteve të huajt
gëzonin mbrojtje (viheshin nën mbrojtjen) nga mbreti, për çka edhe
paguanin tatim të veçantë, edhe fitonin disa të drejta, si p.sh. të kenë
skllav, të bëjnë tregti.52
Në Gali kishte edhe banorë që nuk ishin të huaj, ishin autokton,
kryesisht ishin shtetas romak. Frankët në njëfarë mënyre edhe ata
i konsideronin si të huaj, por pozita e tyre juridike nuk rregullohej
sipas ligjeve franke, por ata jetonin sipas të drejtës së tyre, e ashtuqu-
ajtur e drejta personale (personaliteti i së drejtës), e drejta romake.
Gjithashtu kur frankët ngadhënjyen në lufta me disa popuj german,
51
M. Bartoš; B. Nikolajević, Pravni položaj stranaca, Beograd, 1951, f. 29-30.
52
Po aty. f. 30.
55
pozitën juridike të atyre popujve nuk e rregullonin sipas ligjeve të veta

(frange), por edhe ato i konsideronin si të huaj dhe ua njihnin dhe
lejonin atë pozitë juridike që e kishin sipas ligjeve germane. Nga kjo
që u tha mund të vërehet se në të drejtën frange ekzistonin dallime
midis të huajve. Kishte edhe të huaj të privilegjuar, të cilët sipas të
drejtës frange ex lege, nuk ishin pa kurrfarë mbrojtje juridike, por po-
zita (statusi) i tyre përcaktohej sipas gjendjes faktike të hasur, sipas të
drejtës së tyre të personalitetit. Ky dallim ndërmjet frankëve, si shtetas
të vetëm të vendit nga njëra anë, dhe banorëve autokton, përkatësisht
të mundur në luftë nga frankët, nga ana tjetër filloj gradualisht të
humbet (zbehet). Ky dallim u zhduk me miratimin e ligjeve të përg-
jithshme të cilët i detyronin të gjithë banorët e mbretërisë Frange pa
marrë parasysh prejardhjen e tyre.
Përkundrejt zbatimit një kohë të gjatë të personalitetit të drejtës
te frankët duke filluar nga fundi i shekullit X u bë ndryshim i dukshëm
në atë drejtim që pozita juridike (statusi juridik) nuk caktohej më
sipas parimit të personalitetit por sipas parimit të territorialitetit, i
cili zbatohej në mënyrë të përgjithshme për të gjithë banorët e një
territori. Në atë kohë në drejtësi erdhi deri te një ndryshim i qartë,
aplikimi definitiv i sistemit feudal, ideja e territorialitetit absolut të
rregullave juridike dhe aplikimi i zakoneve. Ky ndryshim shkaktoi një
kthim në relacion me sistemin që u instalua me invazionin e barbarëve,
dhe që e sajonte idenë themelore të feudalizmit. Feudalizmi bazohej
në koncepcionin se toka është mjeti themelor i prodhimtarisë më i
rëndësishëm se çdo gjë, dhe se njeriu për atë lidhet. Nga ajo kohë kur
toka u ndahej në shfrytëzim të përjetshëm, ata pretendonin që mbi atë
tokë të kenë pushtet ekskluziv sovran dhe nuk pajtoheshin që të jenë
vetëm pronar të tokës, por pretendonin që të sundojnë mbi popullatën
që ndodhej aty dhe të jenë ligjvënës në atë territor. Çdo feudal i apli-
konte ligjet e veta për tërë banorët që ndodheshin në atë territor. Për
këto arsye u shfaqën ide të reja për të huajin. Nëse individi e lëshonte
territorin e feudit për të cilin ishte i lidhur për atë më nuk do të vlenin
ato ligje, por ai duhej t’u nënshtrohet ligjeve të reja të atij në territorin
e të cilit do të gjendej. Ai konsiderohej i huaj sipas ligjit të bujkrobërit
të ri, ngase si i huaj konsiderohej çdo individ i cili do të gjendej jashtë
territorit ku ishte lindur. I huaji i cili deshi të vendosej në territorin
e feudit konkret në afat prej një viti e një dite, duhej të betohej para
personit që e zotëronte tokën. Nëse nuk e bënte atë feudali pas ska-
dimit të ati afati, kishte të drejtë t’ia konfiskojë pasurinë.
Nga kjo që u tha më lartë vërehet se çdo feudal në mënyrë indi-
viduale e rregullonte pozitën juridike në territorin e vetë, por mund
të nxirret si konstatim i përgjithshëm se pozita juridike e të huajve
në atë periodë sadopak u përmirësua. Nga ana tjetër legjislacionet
feudale parapanë taksa të posaçme dhe tatime për të huajt. Ato të
dhëna shpeshherë ishin shumë të larta, por konsideroheshin si dhurata
56
personale për garantimin dhe sigurimin e pozitës juridike (statusit) të

të huajve (paguheshin në formë të tatimeve të rregullta dhe si shtesa
speciale).53
Pra, në periodën e feudalizmit, që është karakteristike për she-
kullin e mesëm (mesjetën), mundësia që i huaji të paraqitet si subjekt
i marrëdhënieve juridiko-private (civile) kishte karakter të jashtëza-
konshëm, por shprehej në mënyrë specifike që u përgjigjej konditave
të përgjithshme të asaj periode. Që të mundej i huaji të jetë subjekt
i të drejtave private (civile) në territorin e huaj nevojitej: a) t’i takojë
shtresës së privilegjuar të të huajve, dhe b) të drejta konkrete private
t’i njihen me gramatë mbretërore, ose me traktate ndërkombëtare.
Njohja e të drejtave konkrete private (disa të drejtave) të të huajve në
mënyrë të jashtëzakonshme, kryesisht bëhej për tregtarët, të cilët me
krijimin e qyteteve dhe zhvillimin e zejtarisë ishin bartësit e qarkulli-
mit ekonomik interlokal. Njohja e të drejtave konkrete private të të
huajve tregtar, nënkuptonte mundësinë e pjesëmarrjes në veprimtari
tregtare në territorin e huaj, përkatësisht krijimin e mundësisë juri-
dike për zhvillimin e qarkullimit ekonomik. Mirëpo, ky qarkullim si
në masa lokale, ashtu edhe nëpër masa interlokale ishte i dobët dhe i
pazhvilluar. Ndikim kishin më tepër faktorë, si p.sh. karakteri natyral i
prodhimtarisë, niveli i ulët i forcave prodhuese, mosekzistimi i mjeteve
moderne të komunikacionit dhe lidhjeve etj.
Nëse të huajve nuk u njiheshin në mënyrë të jashtëzakonshme
të drejtat private (civile), atëherë ndaj tyre zbatoheshin institute dhe
zakone konkrete që ishin karakteristike për shtetet në periodën e
feudalizmit. Mosnjohja e të drejtave private (civile) e të huajve në
këtë periodë bëhej me ndihmën e këtyre instituteve dhe zakoneve:
ius albanagii (droit d’aubune), ius naufragii, foris moritagium (droit de
formariage).
Të drejtat familjare të të huajve në feudalizëm ose u janë mo-
huar ose u kufizoheshin me anë të institutit foris moritagium (droit de
formariage, sipas terminologjisë franceze). Sipas këtij instituti i huaji
parimisht nuk kishte të drejtë të lidh martesë në feudin e vendit. Por,
përjashtim nga kjo rregull bëhej nëse ai merrte leje dhe paguante taksë
konkrete, e cila p.sh. në Francë ishte edhe deri në 50% të pasurisë së
tij, i lejohej ajo mundësi. Mund të konstatohet se i huaji vetëm për-
jashtimisht ishte subjekt i marrëdhënieve familjare.
Instituti ius albanagii i njohur edhe si droit d’aubune në të drejtën
Belge dhe Franceze, i mundësonte feudalit (i jepte të drejtë) që ta për-
vetësonte pasurinë e të huajit në territorin e tij pas vdekjes së tij. Në
shekullin e mesëm i huaji parimisht nuk mund të ishte trashëgimtar e
as trashëgimlënës, ndryshe thënë, marrëdhëniet juridiko-trashëgimo-
53
Po aty, f. 32.
57
re me element të huaj nuk mund të krijoheshin. Ky institut gradualisht

në mesjetë u abrogua me traktate ndërkombëtare.54
Me anë të institutit ius naufragii u mohohej e drejta pronësore
të huajve në feudalizëm. Sipas këtij instituti pronari i bregdetit bëhej
pronar i mallit dhe mbeturinave të anijes në rast të anijethyerjes që
valët i nxirrnin në breg. Që anijethyerjet të jenë sa më të shpeshta, me
qëllim janë ndezur zjarre (sinjale të ndryshme) në viset bregdetare sh-
këmbore, që të shkaktohej përmbytja e anijes që mallin e ngarkuar dhe
mbeturinat e trupit të anijes t’i përvetësojë pronari i bregut të detit.
Instituti i represaljeve personale i mundësonte çdo banori të fe-
udit konkret, që dëmin e shkaktuar nga i huaji konkret t’a kompensoj
nga pasuria dhe personaliteti i çdo të huaji që ishte bashkatdhetar me
të huajin i cili e kishte shkaktuar dëmin. Kjo mënyrë e kompensimit
të dëmit në fillim lejohej pa leje me shkrim të feudalit, kurse më vonë
nevojitej edhe leja e tij me shkrim.
Këto institute gradualisht u abroguan me krijimin e monarkive
absolute në Evropën Perëndimore. Abrogimi i instituteve ius albana-
gii, foris manifaguim, ius naufragii dhe represalijeve personale u bë në
mënyrë të pjesshme dhe të jashtëzakonshme.
Abrogimi ishte i pjesshëm në atë vështrim se kryesisht u shfaq te
disa shtete konkrete, te të cilat u krye bashkimi nacional dhe u krijua
treg i përbashkët nacional, si që ishin p.sh. Franca dhe Holanda në
shekullin e XVI që kishin rol ndërmjetësues në tregtinë ndërkombëta-
re që zhvillohej midis lindjes dhe perëndimit.
Abrogimi ishte i jashtëzakonshëm ngase bëhej ose përmes trakta-
teve ndërkombëtare (p.sh. në vitin 1712 Anglia dhe Franca kanë lidhur
traktat me të cilin e kanë abroguar në mënyrë reciproke institutin droit
d’aubune), ose u referohej vetëm vendeve dhe qyteteve konkrete për
një kohë të caktuar gjatë vitit (p.sh. rast i tillë ishte gjatë organizimit
të panaireve në Lion, Marsej etj.).55
Në shtetet e lindjes, të gjithë ata që nuk besonin në Kuranin famë
lartë, shndërroheshin në një lloj skllevërish (përjashtim ishin ata të
huaj që ishin nën mbrojtjen e emanit ose vilajetit).56 Përjashtim nga
kjo rregull bëhej në mënyrë të veçantë, qoftë me anë të traktateve
ndërkombëtare, ose përmes dhënies së privilegjeve të veçanta (si në
vendet perëndimore).
54
A. Weiss, Traité theorique et pratique de droit international privé, Paris, 1894, f.
67; E.A. Korovin, Istorija meždunarodnogo prava, Moskva, 1946, f. 9-14.
55
A. Weiss, po aty, f. 71.
56
A. Korovin, Istorija meždunarodnogo prava, Moskva, 1946, f. 26.
58

NË SHEKULLIN E RI - KOHA E RE
Në shekullin e ri (koha e re) mundësia që i huaji të paraqitet si
subjekt i marrëdhënieve juridiko-private (civile) e humb karakterin e
jashtëzakonshëm dhe bëhet dukuri e rregullt në shumicën e shteteve.
Kjo ndodhi për arsye të intensifikimit të qarkullimit ndërkombëtar
të mallrave dhe shërbimeve që gjithnjë e më tepër fitonte karakter
gjithëpërfshirës. Në fazën e mëtutjeshme të zhvillimit të së drejtave
private të të huajve në periodën nga Lufta e Parë Botërore u shfaqën
disa ndryshime të cilët deri në atë kohë nuk shpreheshin.57
Në këtë periodë lidhur me gëzimin (ushtrimin) e të drejtave priva-
te (civile) nga të huajt të rëndësishëm ishin dy çështje: 1.u zhdukën (nuk
aplikoheshin) institutet me anën e të cilëve në shekullin e mesëm (mes-
jetë) mohohej ushtrimi i të drejtave civile nga të huajt (ius albanagii,
ius naufragii, foris maritagium, etj.), ngase ishin pengesë për këmbimin
gjithëpërfshirës në periodën e mënyrës kapitaliste të prodhimit, dhe 2.
u nxorën rregulla të përgjithshme për ushtrimin (gëzimin) e të drejtave
civile nga të huajt, të njëjta për të gjithë të huajt, pa marrë parasysh sh-
tetësinë e tyre. Megjithatë, nxjerrja e këtyre rregullave nuk nënkuptonte
ushtrimin e të drejtave private (civile) nga të huajt në masë (vëllim) të
njëjtë si shtetasit e vendit. Disa të drejta private (civile), sidomos e dre-
jta e fitimit të pronësisë në paluajtshmëri, ende nuk mund ta ushtronin
të huajt (trajtoheshin si të drejta të rezervuara vetëm për shtetasit e
vendit), kurse të drejtat tjera private të huajt mund t’i ushtronin nëse
i plotësonin kushtet e parapara nga sistemi juridik i shtetit të vendit,
ose nuk duhej të plotësojnë kurrfarë kushtesh. Lidhur me këtë çështje,
në doktrinën juridike u krijuan nocionet për të drejtat absolutisht të
rezervuara, relativisht të rezervuara dhe për të drejtat e përgjithshme.58
Njohja e të drejtave private (civile) të të huajve nuk bëhej nën
kushte të njëjta në shtetet e ndryshme, kjo varej nga interesat konkrete
të shteteve, të kaluarës historike, nivelit të zhvillimit ekonomik etj.
Për këtë arsye në doktrinën (shkencën) juridike të asaj kohe, pra-
ktikën dhe legjislacionet e shteteve individuale lidhur me ushtrimin
(gëzimin) e të drejtave private (civile) nga të huajt shfaqen sisteme të
ndryshme, si p.sh. :sistemi i trajtimit nacional, sistemi i reciprocitetit
diplomatik, sistemi i reciprocitetit faktik, sistemi i koncesioneve etj.
Shfaqja e sistemeve të ndryshme ishte pengesë serioze juridike për
qarkullimin ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve midis shteteve.
Që të evitohen ato pengesa deri diku, u bë unifikimi i atyre të drejtave
private (civile) të të huajve që e pengonin zhvillimin e shkencës dhe te-
knikës në suaza ndërkombëtare. Për atë arsye që nga fundi i shekullit
57
M. Barto; B. Nikolajević, Pravni položaj stranaca, Beograd, 1951, f. 42.
58
M. Jezdić, Međunarodno privatno pravo II, Beograd, 1985, f. 31.
59
XIX midis një numri më të madh të shteteve u unifikuan një numër i

konsiderueshëm i rregullave juridike lidhur me të drejtat e të huajve
p.sh. për pronësinë industriale, me Konventën e Parisit për mbrojtjen
e pronësisë industriale të vitit 1883, për mbrojtjen e veprave letrare,
shkencore dhe artistike, Konventa e Bernit e vitit 1886., etj.59
Për këtë periodë ishte me rëndësi tendenca e krijimit të rregullave
juridike unike universale për shtetasit e vendit dhe të huajt, si dhe kri-
jimi i parimeve progresive në këtë lëmi. E gjithë kjo ishte e kushtëzuar
me dukuri dhe fenomene të zhvillimit shoqëror si p.sh. kriza ekonomi-
ke botërore, paraqitja e vendeve socialiste etj. Tendenca për zgjerimin
e unifikimit të së drejtave civile të të huajve u vërejt në orvatjet për
miratimin e konventave multilaterale që do të përmbanin edhe rregulla
universale juridike për të huajt në përgjithësi ose për të drejtat private
(civile) të të huajve në veçanti edhe atë jo vetëm për personat fizik por
edhe për personat juridik. Kjo tendencë shihet qartë në Projektin e
Paktit për të drejtat e të huajve, i përgatitur nga Komiteti Ekonomik i
Lidhjes së Popujve në vitin 1929., që përveç dispozitave për të drejtat e
të huajve përmban edhe rregulla për shoqëritë e huaja, ngase personat
juridik ishin bartësit kryesor të qarkullimit ekonomik dhe të koncentri-
mit të kapitalit për hir të aftësisë më të madhe konkurruese në tregjet
ndërkombëtare se sa personat fizik. Personat juridik gjithashtu një-
kohësisht edhe ishin format kryesore juridike të infiltrimit të kapitalit
të huaj. Orvatjet për një unifikim universal nuk patën sukses, ngase për
projektin debatohej në momentin kur posa kishte filluar kriza ekono-
mike botërore, dhe kur kundërthëniet ndërmjet shteteve të ndryshme
kapitaliste ishin dukshëm të shprehura. Ata filluan të parashohin kufi-
zime të ndryshme devizore dhe me kufizimet e tregtisë ndërkombëtare
ti zvogëlojnë pasojat e krizës ekonomike ndërkombëtare.60
Gjithashtu në këtë kohë (pas Luftës së Dytë Botërore) u bënë
përpjekje që të unifikohen rregullat juridike për të drejtat e të huajve
dhe të shtetasve të vendit në kuadër të disa institucioneve shkenco-
re. Instituti për të drejtë ndërkombëtare, hartoi një Deklaratë për të
drejtat ndërkombëtare të njeriut (neni 4 e trajton edhe materien për
të drejtat private të të huajve).61 Megjithatë, kjo tendencë vjen në
shprehje në punën e Organizatës së Kombeve të Bashkuara, e cila
në mbledhjen e Asamblesë së përgjithshme e aprovoi Deklaratën e
përgjithshme për të drejtat e njeriut.
Në këtë kohë edhe në planin e brendshëm (nacional) filluan të
zbatohen parime juridike progresive lidhur me të drejtat civile të të
huajve, rëndësi të veçantë ka parimi i ndalimit të diskriminimit sipas
racës, gjinisë, konfesionit dhe gjuhës.
59
M. Bartoš; B. Nikolajević, Pravni položaj stranaca, Beograd, 1951, f. 40-44.
60
61
P. Grammain, Les droits internationaux de l’homme, Paris, 1950, f.2.
60
Kapitulli IV
KRITERET PËR KATEGORIZIMIN E TË DREJTAVE
(PRIVATE) CIVILE TË TË HUAJVE
Termi „të drejtat civile” e ka prejardhjen nga e drejta romake. Në

shtetin skllavopronar Romak i nënkuptonte vetëm ato të drejta private
që ishin të parapara sipas ius civile dhe mund t’i gëzonin (ushtronin),
vetëm qytetarët romak me të drejta të barabarta (cives optimo iure).
Mundësia e të huajve që të jenë titullar i të drejtave private dhe
detyrimeve nga ato të drejta nuk është e njëjtë në të gjitha shtetet.
Ndikim kanë pasur faktorë të ndryshëm, nga të cilat gjithsesi vendim-
tar kanë qenë ato që e kanë caktuar karakterin (natyrën) e të drejtës
që duhet t’u njihen. Këto rrethana përkatësisht faktorë, megjithatë
për nga efekti janë më të rëndësishëm se faktorët që kanë prejardhje
ekonomike, sociale dhe demografike, si dhe kanë ndikim vendimtar
gjatë konceptimit (miratimit) të normave të vendit për kolizionin e
ligjeve në çdo shtet individual.
Ekzistojnë më tepër kritere për kategorizimin e pozitës juridi-
ke të të huajve, kjo varet se çka merret si kriter për kategorizimin.
Nëse si kriter merren kategoritë e së drejtës, natyra e së drejtës në
mënyrë të përgjithësuar, mund të flitet për, të drejtat private të të
huajve (martesa, kujdestaria, trashëgimia) dhe të drejtat publike të
të huajve (ekstradimi, e drejta e votimit, e drejta e vendosjes, shte-
tësia). Pasi kjo lëmi tejet e gjerë studiohet dhe trajtohet si pjesë e së
drejtës ndërkombëtare private, vëmendjen tonë do ta përqendrojmë
në pozitën juridiko-private të të huajve, kurse të drejtat publike do
t’i trajtojmë në atë masë sa kanë ndikim në ushtrimin (gëzimin) e të
drejtave private (civile).
Në doktrinën juridike të drejtat civile të të huajve gjithashtu ka-
tegorizohen sipas kategorive të së drejtës civile, sipas mundësisë së
gëzimit (ushtrimit) nga të huajt, dhe se në momentin e krijimit të
këtyre të drejtave a duhet të merr pjesë ex officio organi shtetëror, ose
mjafton akordimi i vullnetit të palëve. Pra ndarja, e tretë e të drejtave
civile të të huajve e merr si kriter pjesëmarrjen e organit në momentin
e krijimit të tyre.
Sipas kategorive të së drejtës civile, të drejtat civile të të huajve
ndahen në: të drejta sendore, familjare, trashëgimore, të drejta detyri-
61
more, përfshirë edhe të drejtën e pronësisë intelektuale (të drejtën e

pronësisë industriale dhe të drejtën e autorit).
Kategorizimi i të drejtave civile të të huajve sipas mundësisë së
ushtrimit (gëzimi) nga të huajt e ka prejardhjen nga shekulli i XIX
(perioda e nxjerrjes së kodeve civile). Sipas kësaj ndarjeje të gjitha të
drejtat civile të të huajve kategorizohen në tre grupe: të drejta abso-
lutisht të rezervuara, të drejta relativisht të rezervuara dhe të drejtat
e përgjithshme.
Kategorizimi i të drejtave civile të të huajve sipas pjesëmarrjes së
organit në momentin e krijimit të tyre, bëhet në të drejta që krijohen
me pjesëmarrjen e organit të shtetin konkret, ku përfshihen të dre-
jtat familjare të të huajve, të drejtat sendore të të huajve në sende të
paluajtshme, të drejtat trashëgimore të të huajve dhe të drejtat e të të
huajve në pronësi industriale. Në grupin e dytë të së drejtave civile të
të huajve që krijohen pa pjesëmarrje të organit të shtetit përfshihen
: të drejtat sendore të të të huajve në sende të luajtshme, të drejtat
detyrimore dhe të drejtat e autorit.
Më i rëndësishëm është kategorizimi i të drejtave civile (private)
të të huajve sipas mundësisë së gëzimit (ushtrimit), ngase sensi i nor-
mës juridike në këtë lëmi konsiston në caktimin e pozitës juridike të të
huajve nga e cila drejtpërdrejtë varet mundësia e gëzimit e të drejtave
konkrete. Sipas kriterit të ushtrimit (gëzimit) nga të huajt (personat
fizik dhe juridik) të drejtat private (civile) të të huajve klasifikohen
në tre grupe: a) të drejta të përgjithshme; b) të drejta relativisht të
rezervuara, dhe c) të drejta absolutisht të rezervuara.
a) Të drejtat e përgjithshme
Të drejtat e përgjithshme janë ato të drejta të cilat të huajt
mund t’i gëzojnë, përkatësisht ushtrojnë nën kushtet e njëjta si shte-
tasit e vendit. Për ushtrimin e këtyre të drejtave të huajt barazohen
me shtetasit e vendit. Për gëzimin e këtyre të drejtave është irelevan-
te se subjekti a është i vendit ose i huaj. Për këtë kategori të drejtash
është me rëndësi se të huajt mund t’i gëzojnë nën kushte të njëjta
formale si edhe shtetasit e vendit. Me fjalë tjera kjo do të thotë se
nëse nga shtetasi i vendit për gëzimin e të drejtës konkrete kërkohet
të plotësohet kusht konkret, kushtin e njëjtë duhet ta plotësojë edhe
i huaji për gëzimin e asaj të drejte. Nëse për shembull në shtetin e
vendit nuk mundet të lidhin martesë pjesëtarët e konfesioneve të
ndryshme, ajo njëlloj e tangon edhe të huajin nëse dëshiron para
organit të shtetit të vendit të lidh martesë. Ose, nëse në një shtet
nuk ekziston mundësia e fitimit të pronësisë në tokën bujqësore mbi
maksimumin e paraparë me ligj për shtetasit e vendit, edhe i huaji
mund të fitojë vetëm në suazat e limitit të paraparë me ligj për sh-
tetasit e vendit etj.
62
Pjesa e parë Kapitulli IV
b) Të drejtat relativisht të rezervuara

Të drejtat private relativisht të rezervuara, të huajt mund t’i ush-
trojnë (gëzojnë) vetëm me plotësimin e kushteve plotësuese konkrete
që nuk kërkohen nga shtetasit e vendit, përkatësisht personat juridik
të cilët kanë përkatësinë (nacionalitetin) e shtetit të vendit. Andaj këto
të drejta shpeshherë emërohen të kushtëzuara, ose të drejta private
(civile) relativisht të rezervuara.
Pra, relativisht të rezervuara (kufizuara) janë ato të drejta, të
cilat të huajt mund t’i gëzojnë (ushtrojnë), por janë të kushtëzuara
me ndonjë kusht plotësues (p.sh. me vendbanim, reciprocitet ose me
leje të organit të shtetit të vendit), plotësimi i të cilit nuk kërkohet
nga shtetasit e vendit. Ky grup (i të drejtave në kushtet bashkëkohore
numerikisht është më i madh, me çka qartë vërehet se të huajt ende
nuk janë trajtuar njëjtë (barabartë) me shtetasit e vendit. Përveç kësaj,
nëse të huajt e kanë trajtimin e njëjtë me shtetasit e vendit, do të ulej
„çmimi” që e ka shtetësia në treg.62
Llojet e kushteve që parashihen (imponohen) për të huajt janë
të ndryshëm. Në një rast kushti mund të varet nga marrëdhëniet reci-
proke ndërmjet shtetit të vendit dhe shtetit të shtetasit të huaj, ku si
kusht parashihen llojet e ndryshme të reciprocitetit si për nga mënyra
e krijimit ashtu edhe për nga përmbajtja juridike.63 Në rastin tjetër,
kushti që duhet plotësuar nga i huaji ndërlidhet me personalitetin e
pretendentit për të drejtën private konkrete (raca, konfesioni, gjinia,
përkatësia etnike etj.). Ndonjëherë kushti i kërkuar është vendimi i or-
ganit shtetëror kompetent i shtetit të vendit, i cili vendos për kërkesën
e të huajit. Në situatat konkrete ai kusht është i natyrës objektivo-sub-
jektive, ngase përmbushja e tij varet si nga qëndrimi i organit kompe-
tent në shtetin e vendit, ashtu edhe nga vetë i huaji (p.sh. konstatimi
se personi në fjalë a e ka fituar vendbanimin në shtetin e vendit64, e
drejta e fitimit të pronësisë në paluajtshmëri).
c) Të drejtat absolutisht të rezervuara
Absolutisht të rezervuara janë ato të drejta të cilat të huajt nuk
munden t’i ushtrojnë (gëzojnë) në shtetin e vendit. Ato të drejta janë
të rezervuara vetëm për shtetasit e vendit. Bëhet fjalë për të drejta të
cilat në mënyrë të drejtpërdrejtë e tangojnë sovranitetin ose sigurinë e
shtetit konkret, ose interesat vitale të tij dhe për atë arsye e parasheh
atë kufizim. Caktimi i të drejtave private që nuk mund të gëzohen
(ushtrohen) nga të huajt, e bën çdo shtet në mënyrë individuale. Në
bazë të gjendjes aktuale të sistemeve juridike dhe praktikës gjyqësore
62
T. Varadi, Međunarodno privatno pravo, Beograd, 2010, f. 462.
63
Më tepër për llojet e reciprocitetit: A, Bilalli, H, Kuqi, E drejta ndërkombëtare
private, Prishtinë 2001.
64
M. Ročkomanović, Međunarodno privatno parvo, Niš, 2006, f. 171.
63
të shteteve të ndryshme ajo dukuri më e shprehur është në materien e

ushtrimit të së drejtave civile (private) të të huajve në paluajtshmëri.
Edhe pse numri i atyre të drejtave në kushtet bashkëkohore është në
rënie, megjithatë ato janë prezent, sidomos në lëminë publike. Ashtu
për shembull e drejta e ushtrimit të funksioneve publike, siç është pro-
kuror publik ose gjyqtar etj., mund të jenë vetëm shtetasit e vendit.65
65
P. Gavroska; T. Deskoski, Međunarodno privatno parvo, Skopje, 2012, f. 467.
64
Kapitulli V
KUSHTET PËR GËZIMIN E TË DREJTAVE
RELATIVISHT TË REZERVUARA NGA TË HUAJT
Secili shtet në bazë të parimeve konkrete e parasheh (rregullon)

mundësinë që si bartës i të drejtave dhe detyrimeve në marrëdhëniet
juridiko-civile me element të huaj të paraqiten personat e huaj fizik
dhe juridik. Shtetet këtë autorizim e kanë në bazë të së drejtës së so-
vranitetit mbi territorin konkret edhe ndaj personave që ndodhen aty,
përkatësisht sipas të drejtës së shprehur në maksimat latine „Quidqiud
est in territorio, est etiam de territorio” dhe „Quid in territorio meo est, eti-
am meus subditur est”. Andaj për rregullimin juridik të mundësisë që i
huaji të jetë bartës i të drejtave dhe detyrimeve (subjekt) në marrëdhë-
niet juridiko-private me element të huaj në shtetin konkret, nuk është
me rëndësi shtetësia, përkatësisht lidhja nëpërmjet të shtetësisë me
atë shtet, por lidhja me territorin e tij. Pasi lidhja (fizike) me territorin
e shtetit është më e dobët se lidhja sipas shtetësisë, për atë arsye edhe
e drejta e të huajit që të jetë bartës i të drejtave dhe detyrimeve në
marrëdhëniet juridiko-private me element të huaj, nuk është çdoherë
e njëjtë (barabartë) me të drejtat e shtetasve të vendit. Janë disa të
drejta që i huaji nuk mundet t’i gëzojë (ushtrojë) në shtetin e vendit
(të drejtat absolutisht të rezervuara), të drejtat tjera mund t’i gëzojë
nëse plotëson kushte konkrete të cilat nuk parashihen për shtetasit e
vendit ose për personat juridik të vendit, ato janë të drejtat relativisht
të rezervuara.
Teoria juridike dhe e drejta pozitive e shteteve të ndryshme
parashohin kushte të ndryshme që duhet t’i plotësojnë të huajt që
të mundet të gëzojnë (ushtrojnë) të drejta relativisht të rezervuara.
Ekzistojnë më tepër kushte, por më shpesh hasen: reciprociteti, për-
katësia e grupit konkret etnik, leja e veçantë (koncesioni), statusi i të
mbrojturit (refugjat), leja e veçantë për t’u vendosur në një shtet dhe
vendbanimi faktik në territorin e shtetit të vendit.
65
1. RECIPROCITETI
1.1. Kuptimi i reciprocitetit te të drejtat
private (civile) të të huajve
Ushtrimi (gëzimi) i të drejtave relativisht të rezervuara nga të
huajt në shtetin e vendit në shumicën e rasteve kushtëzohet me re-
ciprocitet, si marrëdhënie midis dy shteteve sovrane në bazë të cilës
çdonjëri prej tyre u garanton trajtim konkret shtetasve të shtetit tjetër
me kusht që edhe në shtetin tjetër të garantohet trajtimi adekuat i
shtetasve të tij.
Të paraparit e reciprocitetit si kusht në lëminë e të drejtave pri-
vate (civile) të të huajve nënkupton mundësinë që i huaji të gëzojë
(ushtrojë) të drejta konkrete, relativisht të rezervuara në territorin e
shtetit tonë, varet nga qëndrimi (sjellja) dhe veprimet e shtetit shtetë-
sinë e të cilit e ka i huaji ndaj shtetasve tonë në territorin e tij.
Reciprociteti është postulat i ideve që e sajojnë bazamentin e të
drejtës ndërkombëtare private, në fakt është aspiratë që të sigurohet
bashkëpunimi i barabartë midis shteteve. Esenca e tij është e përm-
bajtur në maksimën do ut des, që mund të përkthehet si „jep që të
fitosh”. Në botën e ndarë në shtete të fuqishme dhe më të dobëta,
reciprociteti u mundëson shteteve më të dobëta që të bashkëpuno-
jnë me më të fuqishmit, duke ruajtur një masë të konsiderueshme të
krenarisë që është e domosdoshme për sovranitetin-bashkëpunimi
zhvillohet në baza të barabarta. Bashkëpunimi i domosdoshëm, në
prani të parimit të reciprocitetit u ngrit në bashkëpunim të dëshiruar.
I kuptuar në atë mënyrë reciprociteti është burim për mbrojtjen e më
të dobëtit. Atë lloj bashkëpunimi në një farë mënyre bëhen orvatje që
ta ruaj dhe mbrojë nga kanosja me masa të retorsionit (hakmarrjes),
por aplikimi i këtyre masave do të thotë braktisja e bashkëpunimit.66
Parimisht, lëshimet që i bëjnë shtetet në llogari të sovranitetit të
vetë territorial, me qëllim të bashkëpunimit ndërkombëtar duhet të
jenë të barabarta. Nëpërmjet kushtit të reciprocitetit krijohet edhe
ndërvarshmëria e të drejtave të shteteve konkrete, ngase ai është
instrument i harmonizimit të sistemeve juridike pa marrëveshje të
drejtpërdrejtë. Gjatë krijimit të qëndrimit për mundësinë e gëzimit
(ushtrimit) e të drejtave civile nga të huajt duhet të kihet kujdes për
mënyrën e aplikimit të reciprocitetit, ngase ajo do të reflektohet në
pozitën (mundësinë e gëzimit) e shtetasve të vendit.
Arsyeja e aplikimit të së drejtës së huaj dhe njohja e të drejtave
konkrete e të huajve në shtetin e vendit konsiston në krijimin e një
mekanizmi të bashkëpunimit ndërkombëtar ku mund të pritet trajtim
66
T. Varadi; B. Bordas; G. Knežević, Međunarodno privatno pravo, Beograd, 2010,
f. 205.
66
Pjesa e parë Kapitulli V
i njëjtë i shtetasve tonë dhe të drejtës sonë. Ideja e reciprocitetit, pra

është e inkorporuar në vetë bazamentin e së drejtës ndërkombëtare
private. Megjithatë, do të ishte gabim nëse nga ai konstatim nxjerrim si
përfundim se të gjitha të drejtat civile që mund t’i gëzojnë të huajt në
shtetin e vendit duhet të kushtëzohen me reciprocitet, dhe se çdoherë
duhet të aplikohet retorsioni nëse organi i huaj ndaj nesh nuk vepron
në mënyrë të njëjtë (simetrike). Harmonizimi i koncesioneve, për-
katësisht veprimeve simetrike shfaqet si qëllim në plan global (grosso
modo), e jo për çdo çështje konkrete. Në këtë rast shtrohet pyetja se
a duhet me reciprocitet të kushtëzohen të gjitha të drejtat civile të të
huajve, ose vetëm disa të drejta që duhet t’i gëzojnë të huajt në shtetin
e vendit?
Në të drejtën krahasimtare si zakonisht nuk kufizohen të gjitha të
drejtat e të huajve me reciprocitet. Megjithatë, përafërsisht ngjashëm
me klauzolën e përgjithshme të paraparit të reciprocitetit te të drejtat
civile të të huajve haset në Ligjin çekosllovak i të drejtës ndërkombëta-
re private dhe procedurës i vitit 1963. Sipas nenit 32, të ligjit, të huajt
gëzojnë trajtim nacional, barazohen me shtetasit e vendit, por nga ajo
ka pasur mundësi të bëhen shmangie dhe të aplikohen masat e retor-
sionit, nëse në shtetin e huaj shtetasit e ish Republikës Çeke nuk kanë
pasur trajtim nacional. Kushti i reciprocitetit pra nuk kufizohej vetëm
në të drejta konkrete (p.sh. në të drejta trashëgimore), por megjithatë
nuk është aplikuar masa retorsive në çdo rast kur ka munguar trajtimi
nacional i ish shtetasve të Republikës Çeke në shtetin e huaj. Ministria
e Punëve të Jashtme ka vendosur se a duhet të aplikohet retorsioni,
ose të huajt duhet t’i lejohet që të gëzojë të drejtë konkrete pa marrë
parasysh reciprocitetin.
Në shumë sisteme juridike nuk ka rregulla të përgjithshme për
reciprocitetin lidhur me ushtrimin e të drejtave civile nga të huajt, por
vetëm të drejta konkrete kushtëzohen me reciprocitet. Kjo do të thotë
se në këtë mënyrë rritet roli i ligjvënësit, kurse eliminohet ose zvo-
gëlohet roli i organit administrativ në vlerësimin se kur duhet, ose kur
nuk duhet të kërkohet reciprociteti si kusht për ushtrimin (gëzimin) e
të drejtave konkrete civile nga të huajt në shtetin e vendit.
Jemi të mendimit se nuk do të ishte e arsyeshme që recipro-
citeti të parashihet si kusht i përgjithshëm në lëminë e ushtrimit të
të drejtave private (civile) nga të huajt në shtetin e vendit. Për ar-
sye se një numër i konsiderueshëm i të drejtave konsiderohen si të
drejta të përgjithshme të njeriut, dhe nuk do të ishte në pajtim me
Kartën e OKB-së, Deklaratën e përgjithshme për të drejtat e njeriut,
Konventën Evropiane për mbrojtjen e lirive dhe të drejtave themelore
të njeriut, nëse ato të drejta u mohohen të huajve, pa marr parasysh se
si veprohet në shtetin e të huajit, si p.sh. e drejta e të huajit në martesë
në shtetin e vendit, edhe pse nuk e dimë se sa i bëjmë të lumtur nëse
67
ua njohim të drejtën në martesë, por megjithatë është rregull e vjetër

se dashuria nuk njeh kufij.
Duke pasur parasysh rëndësinë e të drejtave civile të të huajve
mendojmë se do të ishte më e përshtatshme që ligjdhënësi të caktoj
se cilat të drejta nga kjo lëmi kushtëzohen me reciprocitet. Nga kjo
që u tha më lartë del se me reciprocitet nuk janë të kushtëzuara të
gjitha të drejtat e të huajve, por vetëm ato të drejta të cilat ligjvënësi
i cakton si të tilla.
1.2. Llojet e reciprocitetit te të drejtat

private (civile) të të huajve
Shpesh herë si kusht për njohjen e të drejtave relativisht të rezer-
vuara (kufizuara), përkatësisht për mundësinë e gëzimit të të drejtave
relativisht të rezervuara nga të huajt në shtetin e vendit është recipro-
citeti. Plotësimi i këtij kushti varet nga lloji i kërkuar i reciprocitetit, si
dhe nga veprimet (sjelljet) e shtetit të shtetasit të huaj. Sipas mënyrës
së krijimit ekzistojnë tre lloje të reciprocitetit: diplomatik, ligjor dhe
faktik, kurse sipas përmbajtjes juridike dallohen reciprociteti formal,
material dhe efektiv.
Në vazhdim do t’i analizojmë llojet e lartpërmendura të recipro-
citetit vetëm nga aspekti i mundësisë së ushtrimit të të drejtave civile
të të huajve.67
1.2.1. Llojet e reciprocitetit sipas mënyrës së krijimit

Në teorinë e së drejtës ndërkombëtare private dhe në sistemet
konkrete juridike nga aspekti i mënyrës së krijimit (origjinës), për-
katësisht formës ekzistojnë tre lloje të reciprocitetit: reciprociteti di-
plomatik, ligjor dhe faktik.
a) Reciprociteti diplomatik
Reciprociteti diplomatik krijohet në bazë të marrëveshjeve midis
shteteve në planin bilateral ose multilateral. Dy ose më tepër shtete
merren vesh që në territoret e tyre i huaji mundet të shfrytëzojë (gë-
zojë) të drejta konkrete relativisht të rezervuara nëse është paraparë
në marrëveshje ndërkombëtare. Detyrimi i shtetit territorial del nga
parimi i trajtimit reciprok të huajve t’u mundësojnë gëzimin e të dre-
jtave konkrete relativisht të rezervuara sipas kritereve të parapara në
marrëveshjen ndërkombëtare ose deklaratë të qeverisë.
67
Më tepër për reciprocitetin në të drejtën ndërkombëtare private: A. Bilalli, H.
Kuçi: E drejta ndërkombëtare private I, Prishtinë, 2012. f 374.
68
Reciprociteti diplomatik mund të aplikohet vetëm ndaj per-

sonave fizik që kanë shtetësi të shtetit konkret, kurse nuk mund të
aplikohet te personat pa shtetësi (apatridët). Me anë të reciprocitetit
diplomatik trajtimi i të huajve në një shtet konkret drejtpërsëdrejti
ndërlidhet me ekzistimin e traktatit ndërkombëtar me shtetin e të
huajit në këtë mënyrë krijohet trajtimi i pabarabartë i të huajve tjerë.
Të drejtat të cilat shtetet në bazë të marrëveshjeve ndërkombëta-
re në mënyrë reciproke ua njohin shtetasve të shtetit tjetër nënshkrues
mund të jenë të numëruara, ose garancione për reciprocitetin diplo-
matik jepen, përkatësisht garantohen me klauzola të përgjithshme.
Ekzistojnë katër lloje të klauzolave të cilat në marrëveshje konkrete
mund të kombinohen ato janë: klauzola e trajtimit nacional, klauzola
e reciprocitetit material, klauzola e reciprocitetit direkt (të drejtpër-
drejtë) dhe klauzola e kombit më të favorizuar (privilegjiuar). Në një
marrëveshje të lidhur midis shteteve mund të stipulohet një nga këto
klauzola, por mund të bëhet edhe kombinimi i tyre.
a.1) Klauzola e trajtimit nacional

(barazimit me shtetasit e vendit)
Me këtë klauzolë të huajt barazohen me shtetasit e vendit në
territorin e shtetit të vendit për gëzimin (ushtrimin) e të drejtave
konkrete (disa të drejtave) të parapara në traktat.68 Në atë mënyrë
me marrëveshje ndërkombëtare evitohet dallimi midis të huajve dhe
shtetasve të vendit, përkatësisht në shtetin e vendit do t’u jepen të
drejta konkrete relativisht të rezervuara nën kushte të njëjta si edhe
shtetasve të vendit.
Përparësia e kësaj klauzole është ajo se organit para të cilit
shtrohet çështja ose gjyqtarit ja lehtëson detyrimet ngase nuk duhet
të hulumtojë se në legjislacionin e huaj a ekzistojnë dispozita që për
nga përmbajtja janë të ngjashme me rregullat e shtetit të vendit. Kjo
klauzolë në praktikën ndërkombëtare të traktateve nuk aplikohet në
mënyrë të përgjithshme (gjenerale), por parashihet në mënyrë selektive,
në atë mënyrë që ndërlidhjet për të drejtë konkrete, ose kategori të dre-
jtash. Që të mundet i huaji nga shteti tjetër me të cilin është nënshkruar
marrëveshja të ushtrojë (gëzojë) të drejta në Republikën e Kosovës në
bazë të kësaj klauzole (p.sh. e drejta skamnore, kaucioni aktorial etj.,),
me rëndësi është se a është paraparë ajo e drejtë në legjislacionin tonë,
irelevante është përmbajtja e të drejtës së shtetasit të huaj.
a.2) Klauzola e reciprocitetit material

Me klauzolën e reciprocitetit material shtetasve të shtetit kontra-
ktues, ose nëse marrëveshja lidhet midis më tepër shteteve, shtetasve
të atyre shteteve u njihen të drejtat e njëjta për nga natyra dhe përm-
68
T. Džunov, Međunarodno privatno pravo, Skopje, 1995, f. 71.
69
bajtja, të cilat shtetasit e vendit tonë mund t’i ushtrojnë (gëzojnë) në

shtetin e huaj.
Nëse një e drejtë konkrete nuk është e njohur në sistemin juridik
të shtetit tjetër kontraktues, që do të thotë se ai shtet nuk ua njeh
as shtetasve të vet, i huaji nga ai shtet nuk do të mundet ta ushtrojë
(gëzojë) atë të drejtë as në Republikën e Kosovës, pa dallim se sipas
legjislacionit tonë ajo e drejtë ekziston dhe u garantohet shtetasve
tonë. Kjo klauzolë garanton reciprocitet vetëm në rastin e barazimit
përmbajtësor të zgjedhjeve të së drejtës së huaj dhe të vendit, me çka
realizohet baraspesha e plotë ndërmjet pozitës juridike të shtetasve
kosovar dhe personave juridik jashtë shtetit, dhe të huajve në Kosovë.
Pra, sipas kësaj klauzole sigurohet barazi përmbajtësore lidhur me
pozitën juridike të subjekteve të huaj (personave fizik dhe juridik) në
Republikën e Kosovës dhe të personave fizik dhe juridik të Kosovës
në shtetin e të huajit.
a.3) Klauzola e reciprocitetit të drejtpërdrejtë (direkt)

Me klauzolën e reciprocitetit direkt bëhet enumerimi i të dre-
jtave që i gëzojnë shtetasit e shteteve nënshkruese, dhe ato të drejta
i rregullojnë drejtpërdrejtë, pa u thirrur në legjislacionin e vendit ose
të huaj, ose në ndonjë traktat ndërkombëtarë (p.sh. në Konventën e
Parisit për mbrojtjen e pronësisë industriale të vitit 1883, caktohet
minimumi i të drejtave që u njihet të huajve, e drejta e prioritetit, etj.),
ose marrëveshjet që lidhen midis shteteve për lirimin nga sigurimi i
shpenzimeve gjyqësore-cautio iudicatum solvi.
Vlera praktike e zgjidhjeve të kësaj natyre në masë të madhe
varet nga niveli i precizitetit gjatë përkufizimit të të drejtave të garan-
tuara që mund t’i ushtrojnë të huajt.69 Prandaj klauzolat e këtij lloji
janë të sigurta dhe koncize, dhe ndryshimet eventuale në legjislacionet
nacionale të shteteve kontraktore nuk i tangojnë të drejtat e garantu-
ara me traktat ndërkombëtar.
a.4) Klauzola e kombit më të favorizuar

(privilegjeve më të mëdha)
Klauzola e kombit më të favorizuar është dispozitë e marrëvesh-
jes sipas të cilës nuk parashihet në mënyrë të drejtpërdrejtë se cilat
të drejta u garantohen të huajve, por shtetasve të shtetit konkret në
territorin e vet u garantohen të drejta që i kanë fituar (i gëzojnë), ose
në të ardhmen do ti fitojnë (gëzojnë) subjektet nga shtetet e treta në
bazë të marrëveshjes (traktatit) ndërkombëtar. Qëllimi i të paraparit
të kësaj klauzole në traktat është që secilës palë nënshkruese ti ga-
rantohet se ajo dhe shtetasit e saj do të trajtohen ashtu si në shtetin
tjetër që është palë kontraktuese dhe do të trajtohen si shtetasit e cilit
69
Holleaux-Foyen-La Pradelle, Droit International prive, Paris, 1987, f. 110.
70
do qoftë shtet të tretë.70 Përmbajtja e të drejtave që të huajt mund t’i

gëzojnë (ushtrojnë) sipas klauzolës së kombit më të favorizuar janë të
përcaktuar në traktatet konkrete të lidhur midis shtetit të vendit dhe
shtetit të tretë. Nëse një traktat i tillë nuk është nënshkruar, klauzola
e privilegjeve më të mëdha, shtetasve të shteteve nënshkruese nuk
do t’u mundësojë gëzimin e kurrfarë të drejtave në territorin e shtetit
tjetër që është nënshkrues i traktatit. Kështu p.sh. nëse shteti A lidh
marrëveshje për privilegje konkrete (direkte) me shtetin B, dhe pas-
taj lidh marrëveshje për privilegje më të mëdha me shtetin e tretë C,
subjektet (personat fizik dhe juridik) nga shteti B do të munden në
territorin e shtetit A t’i gëzojnë (ushtrojnë) të drejtat e njëjta të cilat
janë të parapara në marrëveshjen për privilegje direkte e lidhur midis
shteteve A dhe B. Nëse p.sh. në marrëveshjen për privilegje direkte,
shteti A iu ka garantuar shtetasve të shtetit B të drejtën e fitimit të
pronësisë në tokë në territorin e saj me punë juridike inter vivos, pas
lidhjes së marrëveshjes së kombit më të favorizuar ndërmjet shteteve
A dhe B, shtetasit e shtetit B do të munden në territorin e shtetit A
gjithashtu të fitojnë pronësi mbi tokën me punë juridike inter vivos.
Shembullin e lartpërmendur mund ta sqarojmë edhe në këtë
mënyrë:
A è B-marrëveshje (traktat) për privilegj direkt e drejta e fitimit
të pronësisë mbi tokë me punë juridike inter vivos për shtetasit e shtetit
B në territorin e shtetit A;
A è C-marrëveshje, traktat me të cilën shtetasit e shtetit C fito-
jnë trajtim të kombit më të privilegjuar;
B è C-shtetasit e shtetit C në shtetin A mund të fitojnë pronësi
në paluajtshmëri inter vivos.
A è B
C
Klauzola e kombit më të favorizuar në marrëdhëniet e lidhura
midis palëve, përkatësisht traktatet e lidhura ndërmjet shteteve mund
të formulohet në më tepër mënyra, kështu që në doktrinën juridike,
praktikë dhe legjislacionet e shteteve të ndryshme bëhet klasifikimi
në klauzolë: të pakushtëzuara (pa ngarkesa) dhe të kushtëzuara (me
ngarkesa), të njëanshme dhe të dyanshme, pozitive dhe negative dhe
të përgjithshme dhe speciale.
Të njëanshme janë ato klauzola te të cilat privilegjet i jep vetëm
njëri shtet kontraktues. Bashkëpunimi në lëmi të ndryshme midis shte-
70
71
teve parimisht bazohet në reciprocitet, kështu që klauzolat e njëanshme

të kombit më të favorizuar janë përjashtim. Me klauzolat e dyanshme
secili nga shtetet kontraktuese (dy ose më tepër) në mënyrë reciproke
japin privilegje, që do të thotë se edhe mënyrat reciproke marrin detyri-
me dhe parashohin lehtësime në lëmi të ndryshme të bashkëpunimit që
ua kanë njohur (pranuar) ose do tua njohin shteteve të treta.
Klauzola pa kushte e detyron palën kontraktuese që të gjitha
privilegjet e dhëna (lejuara) cilit do shteti të tretë, menjëherë dhe
pa kushte t’ia njeh edhe palës tjetër kontraktuese që do të thotë se
garantohet në mënyrë simultane dhe të drejtpërdrejtë shfrytëzimi i
të gjitha përparësive të dhëna shteteve të treta pa asnjë kërkesë ose
dhënie kompensimi. Te klauzola me kushte pala kontraktuese preten-
don në privilegje që i janë dhënë (njohur) shtetit të tretë, vetëm me
kusht që të plotësojë prestim konkret, që të vijë në pozitën e njëjtë
me shtetin e tretë, i cili përndryshe përparësinë e ka fituar me anë të
kompensimit konkret. Kjo klauzolë herë herë është e papërshtatshme
ngase kushtet që duhet të përmbushen nuk është patjetër që të jenë
vetëm të natyrës ekonomike, por mund të jenë edhe të asaj politike,
ku mund të ushtrohet presion politik për tu arritur qëllime konkrete.
Klauzola pozitive shtetit të privilegjuar i mundëson (siguron) ba-
razim në trajtim me shtetin e tretë që gëzon nivel më të lartë të privi-
legjeve. E kundërta është te klauzola negative, ku garantohet trajtim
i cili nuk do të jetë më i papërshtatshëm se ai që e ka kombi më i
favorizuar. Në fakt, klauzola negative formulohet si standard minimal
përkitazi me privilegjet që u jepen subjekteve (personave fizik dhe
juridik) të shtetit shfrytëzues të klauzolës së kombit më të favorizuar.
Klauzola e përgjithshme vetëm i garanton privilegjet për pozitën
juridike të subjekteve të shtetit tjetër kontraktues në territorin e sh-
tetit që e jep privilegjin, pa mos i numëruar në detale privilegjet si
për nga lloji ashtu edhe për nga vëllimi. Ky lloj i klauzolës në marrë-
veshjen e njëjtë mund të parashihet vetëm njëherë. Klauzola speciale
parashihet vetëm për një lloj konkret të drejtave, si p.sh. e drejta në
trashëgim, fitimit të pronësisë etj. Sipas kësaj klauzole përfshihet lëmi
konkrete më e ngushtë, praktikisht privilegjet janë të grupuara sipas
llojit të materies konkrete.
Klauzola doganore për privilegjet më të mëdha e rregullon tari-
fën e mallrave të shteteve kontraktuese. Klauzola juridike e përcakton
pozitën juridike të të huajve në shtetin konkret. Është e përgjithshme
kur aplikohet në të gjitha marrëdhëniet e shtetasve të shtetit konkret,
kurse e posaçme kur u dedikohet vetëm marrëdhënieve konkrete ju-
ridike (p.sh. agjentëve tregtarë).
Gjatë stipulimit të klauzolës të kombit më të favorizuar në tra-
ktatin konkret ndërkombëtar që lidhet midis shteteve mund të pa-
72
rashihen edhe kufizime konkrete lidhur me objektin e rregullimit,

territorin, kohën e aplikimit etj.
Kufizimi kohor i klauzolës të kombit më të favorizuar (privilegju-
ar) mund të jetë de praeterio-të garantojë privilegjet që i janë dhënë
(lejuar) shtetit tjetër kontraktues, dhe pro futuro-të garantojë privile-
gje që do t’u jepen (lejohen) në të ardhmen atyre shteteve.
Kufizimi territorial i klauzolës së kombit më të favorizuar nën-
kupton që shteti shfrytëzues i gëzon (ushtron) privilegjet që u janë
dhënë të gjitha shteteve të treta, me përjashtim të atyre shteteve të
cilat në mënyrë shprehimore nuk janë përfshirë (janë përjashtuar).
Shtetet që nuk janë përfshirë me efektet e kësaj klauzole, si zakonisht
janë shtete që i takojnë të njëjtit regjion me shtetin që i jep privilegjet
si p.sh. Shtetet skandinave, Afrika, Azia, etj.
Kufizimi i objektit të klauzolës të kombit më të favorizuar, e nën-
kupton ngushtimin e materies së përfshirë me privilegjet, përkatësisht
përjashtimin e efektit të klauzolës për çështje konkrete. Një shtet për
shembull mund të lejojë trajtim të kombit më të favorizuar lidhur me
mundësinë e fitimit të pronësisë mbi tokën, por bën përjashtim te
fitimi i pronësisë mbi tokat bujqësore.
Kufizimi institucional i klauzolës së kombit më të privilegjuar re-
alizohet nëpërmes të shoqatave ndërkombëtare ekonomike të ndrysh-
me, në atë mënyrë që privilegjet aplikohen vetëm për anëtarët e atyre
shoqatave p.sh. GATT-(Traktati i përgjithshëm për tregti dhe taksa),
CETA-(Traktati për zonën qendrore evropiane për tregti të lirë), etj.
Sipas faktit se klauzola e kombit më të favorizuar a është stipulim
oneroz (kërkon kundër shpërblim), ose lukrativ (nuk kërkon kurrfarë
kundër shpërblimi, mbisundon qëndrimi se ajo është oneroze (e kush-
tëzuar), që do të thotë se privilegjet jepen me plotësimin e kushteve
konkrete.
Nga ajo që u tha më lartë mund të përfundohet se reciprociteti
diplomatik si kusht për fitimin (gëzimin) e të drejtave relativisht të
rezervuara krijon prezumime konkrete nën të cilat i huaji mundet t’i
gëzojë (ushtrojë) ato të drejta. Andaj, reciprociteti diplomatik i ka
anët e veta negative dhe pozitive lidhur me ushtrimin e të drejtave
konkrete nga të huajt.
Si veti negative e reciprocitetit diplomatik si kusht për gëzimin
(ushtrimin) e të drejtave relativisht të rezervuara mund të theksohet
për shembull se këtë kusht mund ta plotësojnë vetëm ata të huaj që e
kanë shtetësinë e shtetit konkret, kurse të huajt që nuk kanë shtetësi
(apatridët) nuk mund ta plotësojnë këtë kusht. Numri i personave
pa shtetësi nuk është i vogël, që të lehtësohet pozita juridike e atyre
personave (një pjesë e konsiderueshme e tyre janë refugjatë në shtete
të ndryshme) në Kombet e Bashkuara në vitin 1950. është nënshkruar
73
Konventa për refugjatët, dhe ato vihen nën mbrojtjen e OKB-së, pa

marrë parasysh statusin e tyre nacional, çdokund trajtohen si individ
të cilit e gëzojnë klauzolën e kombit më të favorizuar.
Reciprociteti diplomatik si kusht për fitimin (gëzimin) e të dre-
jtave relativisht të rezervuara gjithashtu e krijon prezumimin se të
huajt nuk mundet asnjëherë të trajtohen njësoj. Gjithmonë ekzistojnë
dy grupe të huajsh, edhe atë në njërën anë ata të huaj me shtetet e të
cilëve janë lidhur traktate dhe nga ana tjetër të huaj me shtetet e të
cilëve nuk janë lidhur marrëveshje nga lëmia e të drejtave civile. Për
këtë arsye të huajt ndahen në baza politike, si të huaj të privilegju-
ar-ata që gëzojnë reciprocitet diplomatik, dhe të huajt e rëndomtë-ata
që nuk e gëzojnë këtë reciprocitet.
Ky kusht gjithashtu supozon pabarazinë e shtetasve të huaj, të
atyre shteteve me të cilat shteti i vendit është në luftë (gjendje lufte),
ose me të cilët nuk zhvillon marrëdhënie diplomatike. Konsiderohet
se me shpalljen e luftës ndërpritet çdo marrëdhënie kontraktuese mi-
dis shteteve ndërluftuese. Mirëpo, për ndërprerjen e marrëdhënieve
duhet të theksohet se në ato situata traktatet e deriatëhershme në
aspektin juridik mbeten në fuqi deri te dorëheqja e njërës palë, për-
katësisht deri në skadim të afatit, por është i dyshimtë respektimi i
tyre (praktika nga Lufta e Dytë Botërore).
Megjithatë, përveç vetive negative që i ka reciprociteti diplomatik si
kusht për rregullimin e pozitës juridike të të huajve, i ka edhe anët e veta
pozitive. I huaji lehtë mundet ta rregullojë pozitën e tij, duhet vetëm ta
dëshmojë shtetësinë, që mund ta bëjë me anë të dokumentit të udhëtimit
(pasaportës), dhe të thirret në marrëveshjen ekzistuese e cila i detyron
shtetin e tij dhe shtetin e huaj (pacta sunt servanda), ose në deklaratën e
qeverisë së shtetit të vendit, nga të cilat i derivon të drejtat e veta në bazë
të reciprocitetit diplomatik. Ndonjëherë kërkohet që reciprociteti diplo-
matik të dëshmohet, në rast të nevojës sqarime jep Ministria e Punëve
të Jashtme. Ndonjëherë domicili e zëvendëson shtetësinë.
b) Reciprociteti ligjor
Reciprociteti ligjor nënkupton mundësinë e ushtrimit (gëzimit)
e të drejtës konkrete relativisht të rezervuar nga i huaji në territorin e
vendit, nëse në shtetin e tij me ligj është i garantuar gëzimi i të drejtave
të njëjta për shtetasit e shtetit të vendit. Ky lloj i reciprocitetit krijohet
me nxjerrjen e ligjeve paraleleve në shtetet e interesuara. Për ekzisti-
min e këtij lloji të reciprocitetit, nuk mjafton që në shtetin e të huajit të
ketë dispozitë me të cilën e drejtë konkrete subjektive civile mund të
ushtrohet (gëzohet) nga shtetasit e vendit, por është e domosdoshme
që rregulla e atillë të jetë e përmbajtur në ligj konkret, në të kundërtën
konsiderohet se kushti për reciprocitetin ligjor nuk është plotësuar.
Për shembull, Ligji për trashëgiminë i Republikës së Kosovës i vitit
74
2004. në nenin 3 alineja 4 parasheh: Të huajt janë të barabartë në

trashëgimi me kosovarët, me kusht reciprociteti. Reciprociteti pre-
zumohet.71
Pra, që të ekzistojë reciprociteti ligjor është e domosdoshme që
një e drejtë konkrete (p.sh. e drejtë trashëgimore, statusore, juridi-
ko-sendore) të garantohet me ligj të shtetit të huaj. Mirëpo, insistimi
për rregulla eksplicite ligjore u tregua si i pamjaftueshëm, ngase zgjidh-
je adekuate mund të hasen edhe në aktet nënligjore (urdhëresa, de-
krete, ordonansa etj.), të shtetit të huaj. Përveç asaj, gjatë hulumtimit
se a ekziston reciprociteti ndaj shteteve në të cilat praktika gjyqësore
është burim kryesor ose supsidiar i së drejtës, mund të përfundohet
se ky supozim nuk është plotësuar edhe nëse në praktikë një e drejtë
konkrete njihet, për një arsye se ajo nuk është e paraparë me ligj.
c) Reciprociteti faktik
Në shumicën e rasteve si kusht për njohjen e të drejtave relati-
visht të rezervuara të të huajve do të mjaftojë të konstatohet (vërte-
tohet) ekzistimi i reciprocitetit faktik. Ushtrimi (gëzimi) i të drejtave
relativisht të rezervuara është i kushtëzuar me veprimet (sjelljen)
konkrete të organeve shtetërore të shtetasit të huaj ndaj shtetasve
të vendit, pavarësisht nga ekzistimi i dispozitave eksplicite ligjore në
sistemin juridik të atij shteti (shteti të huaj).72
Për ushtrimin (gëzimin) e të drejtave relativisht të rezervuara
nevojitet që në shtetin e huaj shtetasit e vendit de facto të gëzojnë të
drejta konkrete civile, që të huajit t’i njihet e drejta adekuate e kush-
tëzuar me reciprocitet.73
Për nga mënyra se si konstatohet ekzistimi i reciprocitetit faktik
dallojmë dy mënyra: reciprociteti faktik i dëshmuar (verifikuar) dhe
i supozuar. Reciprociteti faktik është i dëshmuar, nëse i huaji në çdo
rast konkret është i detyruar që të dëshmojë (provojë) se ekziston re-
ciprociteti faktik midis shtetit të tij dhe shtetit të vendit, që të mundet
ta gëzojë (ushtrojë) të drejtën relativisht të rezervuar e kushtëzuar me
ekzistimin e reciprocitetit faktik.
Reciprociteti faktik i supozuar ekziston atëherë kur konsiderohet
se ai ekziston, kurse i huaji nuk është i detyruar që ta dëshmojë ekzisti-
min e tij, derisa nuk kërkohet nga ai (nuk rrëzohet supozimi). Për ek-
zistimin e reciprocitetit faktik dallohen supozimi i thjeshtë, supozimi
juridik dhe supozimi i parrëzueshëm. Sipas supozimit të thjeshtë, i hu-
aji nuk është i detyruar ta dëshmojë ekzistimin e reciprocitetit faktik,
nëse pala kundërshtare në procedurë nuk parashtron kundërshtim se
71
Ligji Nr. 2006/26
72
73
D. Kitić, po aty, f. 20.
75
nuk ekziston reciprociteti faktik. Pala e cila e parashtron kundërsh-

timin, nuk është e detyruar që të dëshmojë se nuk ekziston recipro-
citeti faktik. Vetë fakti i parashtrimit të kundërshtimit mjafton që të
mohoet fuqia dëshmuese e supozimit, kështu që i huaji sillet në pozitë
të njëjtë si në rastet kur duhet të realizojë një të drejtë sipas sistemit
të reciprocitetit faktik të dëshmuar. Supozimi juridik në shumicën e
rasteve është pozitiv dhe për rrëzimin (mohimin) e tij, për dallim nga
supozimi i thjeshtë, nuk mund të parashtrohet kundërshtim i thjeshtë
për mos ekzistimin e reciprocitetit faktik, por duhet të dëshmohet se
në cilat fakte bazohet kundërshtimi. Barra e të dëshmuarit (onus pro-
bandi) bie në palën që e parashtron kundërshtimin për mos ekzistimin
e reciprocitetit faktik midis shtetit të shtetasit të huaj dhe shtetit të
vendit. Supozimi pozitiv i parrëzueshëm krijohet sipas udhëzimeve
të përgjithshme të detyrueshme, ku verifikohet se në raport me cilat
shtete ekziston reciprociteti faktik. Udhëzime të atilla lëshon organi
kompetent shtetëror, si zakonisht Ministria e Drejtësisë, dhe në atë
rast nuk lejohet që të ushtrohet kundërshtim.74
d) Kriteret për aplikimin e llojeve të ndryshme të reciprocitetit

te të drejtat relativisht të rezervuara
Në legjislacionet e shteteve të ndryshme shpesh herë gëzimi (ush-
trimi) i të drejtave konkrete relativisht të kufizuara kushtëzohet me
reciprocitet, pa mos e caktuar llojin e reciprocitetit i cili kërkohet.
Në këtë rast shtrohet pyetja se cili lloj i reciprocitetit do të mjaftonte
për ushtrimin e këtyre të drejtave: diplomatik, ligjor ose faktik? Si
zakonisht (edhe te ne) doktrina juridike (teoria) dhe praktika e për-
faqësojnë qëndrimin se mjafton reciprociteti faktik.
Nuk kërkohet që trajtimi reciprok të garantohet me traktat ndër-
kombëtar ose ligje, mjafton që të ekzistojë në praktikë. Por kushti i
reciprocitetit do të konsiderohet se është plotësuar edhe kur është
garantuar me traktat ndërkombëtar ose me ligje paralele. Nuk kër-
kohet pra reciprociteti faktik mbi atë diplomatik ose ligjor. Ekzistimi
i reciprocitetit diplomatik e përjashton nevojën e të hulumtuarit se a
ekziston reciprociteti ligjor ose faktik.
Situata e ndërlikuar (komplekse) krijohet në rastet kur ekziston
reciprociteti i garantuar, ku parimet e veprimeve reciproke janë pa-
raparë (përmbajtur) në traktatin ndërkombëtar ose në ligje, por ato
parime nuk realizohen (aplikohen) në praktikë, organet e një shteti
p.sh., nuk ua njohin të drejtat konkrete shtetasve tonë, edhe pse janë
të detyruar sipas rregullave të traktatit ndërkombëtar që e kanë nënsh-
kruar ose sipas ligjit. Konsiderojmë se në raste të atilla veprimet duhet
të diferencohen, në atë mënyrë që bëhet dallim lidhur me pyetjen se
çka është baza, përkatësisht në çka bazohet reciprociteti.
74
P. Gavroska; T. Deskoski, po aty, f. 181.
76
Nëse reciprociteti mbështetet në traktat ndërkombëtar (recipro-

citet diplomatik), retorsioni nuk mund të ndërmerret derisa nuk hiqet
dorë nga traktati ndërkombëtar, për shkak të respektimit të parimit
pacta sunt servanda. Vetëm nëse iniciativa diplomatike nuk jep rezul-
tate, dhe kur hiqet dorë nga traktati, atëherë mundet të mos u njihen
të drejtat e të huajve, edhe atë në bazë të faktit se është shkëputur
(nuk aplikohet) traktati me shtetin e tyre me të cilin më herët u ga-
rantoheshin disa të drejta.
Nëse është ligji burim i reciprocitetit, kurse shteti i huaj ua kufi-
zon ndonjë të drejtë shtetasve të vendit (shtetasve tonë) çka edhe vër-
tetohet, në ato raste shteti i vendit (shteti jonë) mundet t’ua kufizojë
të drejtat e njëjta shtetasve të atij shteti në shtetin e vendit (shtetin
tonë). Në këtë situatë barra e të provuarit (dëshmuarit) nuk bien mbi
të huajin, nuk është i detyruar ai që të dëshmojë se organet e shtetit të
tij veprojnë ashtu si duhet të veprojnë sipas rregullave. Ajo supozohet
por duhet të dëshmohet e kundërta se organet e shtetit të huaj nuk i
respekton (i cenon) parimet e veprimit reciprok të parapara me ligj.
Nëse ajo dëshmohet, të huajve, shtetasve të atij shteti do t’iu kufizohen
pro futuro (në të ardhmen) gëzimi (ushtrimi) i të drejtave konkrete në
shtetin e vendit (në shtetin tonë), por jo në bazë të retorsionit,75 por
për shkak të mungesës së reciprocitetit i cili është kusht për ushtrimin
(gëzimin) e tyre nga të huajt.76
1.2.2. Llojet e reciprocitetit sipas përmbajtjes juridike

Për nga përmbajtja juridike dallohen reciprociteti formal, mate-
rial dhe efektiv.
a) Reciprociteti formal
Reciprociteti formal ekziston kur të huajt mund t’i gëzojnë (ush-
trojnë) në shtetin e vendit të drejtat konkrete si shtetasit e vendit, me
kusht që shteti i të huajit i barazon lidhur me ato të drejta të huajt me
shtetasit e vendit. Prandaj, për ekzistimin e reciprocitetit formal nuk
kërkohet ushtrimi (gëzimi) i të drejtave identike në shtetin e vendit
dhe shtetin e huaj, por që edhe njëri edhe tjetri shtet lidhur me të
drejtat konkrete t’i barazojnë të huajt dhe shtetasit e vendit. Pra, re-
ciprociteti formal bazohet në parimin e trajtimit të dyfishtë nacional,
të huajt në shtetin e vendit barazohen me shtetasit e vendit lidhur me
gëzimin (ushtrimin) e të drejtave private, me kusht që edhe shtetasit
e vendit në shtetin e huaj të barazohen me shtetasit e atij shteti. P.sh.,
75
Më tepër për retorsionin: A.Bilalli; H.Kuçi, Kolizioni i ligjeve, Prishtinë 2007, f.
139.
76
T.Varadi; B. Bordaš; G. Knežević; V. Pavić; po aty, f. 214-215.
77
bëhet fjalë për reciprocitetin formal lidhur me të drejtën e trashëgi-

misë midis Kosovës dhe Italisë, nëse shtetasit italian mund të trashë-
gojnë në Kosovë njëlloj si shtetasit tonë, kurse në Itali shtetasit tonë
do të mund të trashëgojnë njëlloj sikurse shtetasit e vendit (shtetasit
italian). Reciprociteti formal nuk do të thotë se shtetasi italian si i huaj
te ne do t’i ketë të drejtat e njëjta siç i kanë shtetasit tonë si të huaj
në Itali. Bazat për barazim janë të ndryshme. Nëse shtetasi italian te
ne ka të drejtë të trashëgojë njëlloj si shtetasit tonë, ajo do të thotë
se do të mundet të trashëgojë paluajtshmëri vetëm deri në maksimu-
min e paraparë, deri në cilin maksimum mund të trashëgojnë edhe
shtetasit tonë (nëse eventualisht parashihen kufizime). Nëse në Itali
ta zëmë se pronësia mbi tokën nuk është e kufizuar (maksimalizuar)
në të njëjtën mënyrë, ajo nënkupton se shtetasit tonë në Itali mund të
trashëgojnë më tepër tokë se sa munden shtetasit italian të trashëgo-
jnë te ne, sepse shtetasit tonë sipas parimeve të reciprocitetit formal
në Itali barazohen me shtetasit italian. Në ndonjë rast tjetër të drejtat
e shtetasit italian te ne mund të jenë më të gjera (mëdha) se të drejtat
e shtetasve tonë.
b) Reciprociteti material
Sipas reciprocitetit material i huaji mundet ti gëzojë (ushtrojë) në
shtetin e vendit vetëm ato të drejta të cilat shtetasi i vendit mundet ti
ushtrojë (gëzojë) në shtetin e huaj. Nëse e shtrojmë reciprocitetin te
marrëdhëniet trashëgimore midis Kosovës dhe Italisë, do të ekzistojë
reciprociteti material midis tyre nëse shtetasve italian në Kosovë do
t’ua ofrojmë mundësitë e njëjta për të trashëguar që i kanë shtetasit
tonë lidhur me trashëgiminë në Itali.
Te reciprociteti material është irelevante se shtetasit e vendit në
shtetin e të huajit a barazohen me shtetasit e atij shteti. Nëse në shtetin
e të huajit një e drejtë konkrete private nuk njihet (nuk ekziston) as
për shtetasit e saj as për shtetasit e huaj në shtetin e vendit, ajo e drejtë
nuk do t’i njihet të huajit as në shtetin e vendit, pavarësisht se atë të
drejtë mund ta gëzojnë (ushtrojnë) shtetasit e vendit. Për shembull,
nëse në Republikën e Kosovës i huaji dëshiron që të ketë (gëzojë)
mbrojtje të shpikjes me patentë, reciprociteti material do të ekzistojë
nëse edhe në shtetin e tij shtetasit tonë kanë të drejtë në mbrojtje të
shpikjeve të veta me patentë.
Te të drejtat civile (private) të të huajve që të jenë subjekt të
marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj dhe të jenë bartës
i të drejtave private, te ne kërkohet reciprociteti formal. Te njohja
dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja gjyqësore kërkohet reciprociteti
material.
78
c) Reciprociteti efektiv
Sipas këtij lloji reciprociteti, të huajit në shtetin e vendit i
mundësohet ushtrimi (gëzimi) i të drejtave private sipas llojit dhe sa-
sisë (vëllimit), si që mund ti gëzojnë (ushtrojnë) shtetasit e vendit në
shtetin e të huajit. Mu për këtë arsye në doktrinën juridike emërohet si
reciprocitet material i kvantifikuar.77 Te shembulli i mëparshëm, sipas
reciprocitetit efektiv e drejta në patentë e të huajit në Republikën e
Kosovës duhet të zgjasë (gëzojë mbrojtje) aq sa në shtetin e tij do të
zgjaste kohësisht patenta e shtetasit të Republikës së Kosovës. Nëse
p.sh. në shtetin e të huajit patenta zgjat 10 vite, aq do të jetë edhe
koha e zgjatjes së patentës së të huajit në shtetin tonë, pavarësisht se
sipas legjislacionit tonë patenta zgjat 20 vite. Dhe e kundërta, nëse në
shtetin e të huajit patenta zgjat 30 vite, sipas reciprocitetit efektiv e
drejta në patentë e të huajit në Republikën e Kosovës duhet të zgjas
30 vite, pa marr parasysh se sipas të drejtës sonë ajo e drejtë është e
kufizuar për shtetasit tonë në kohëzgjatje prej 20 viteve. Kjo do të
thotë se reciprociteti efektiv mund t’u mundësojë të huajve në shtetin
e vendit të gëzojnë më tepër të drejta se shtetasit e vendit.
2. LEJA E VEÇANTË PËR SHFRYTËZIMIN

E TË DREJTËS KONKRETE - KONCESIONI
Shfrytëzimi (gëzimi) i të drejtës relativisht të rezervuar sipas lejes
speciale, e nënkupton mundësinë që i huaji të merr leje nga organi
kompetent shtetëror me akt konkret juridik. Pëlqimi i organit kompe-
tent shtetëror jepet me leje, nëse lëshimit të saj nuk i paraprin lidhja
e kontratës me shfrytëzuesin, dhe nëse ai pëlqim mund të revokohet
nga organi shtetëror që e ka lëshuar. Nëse pëlqimit i paraprin lidhja e
kontratës me shfrytëzuesin, ose nëse nga pëlqimi krijohet marrëdhë-
nia kontraktore me shfrytëzuesin, në atë rast ajo marrëdhënie quhet
koncesion.78
Dhënia e pëlqimit special, si kusht për gëzimin (shfrytëzimin) e
të drejtave relativisht të rezervuara mund të paraqitet në tre situata:
si kusht i pavarur, kusht plotësues dhe kusht korrektues.
Leja speciale për shfrytëzimin (ushtrimin) e një të drejte konkre-
te është kusht i pavarur në rastet kur e drejta relativisht e rezervuar
mund të ushtrohet (gëzohet) nga të huajt vetëm në rastet nëse marrin
leje nga organi kompetent, kurse një leje e këtillë nuk kërkohet për
77
Po aty, f. 204.
78
79
shtetasit e vendit. Përveç lejes, nga të huajt nuk kërkohet plotësim i

ndonjë kushti tjetër.79
Leja e veçantë (speciale) për shfrytëzimin (gëzimin) e një të dre-
jte konkrete është kusht plotësues, nëse gëzimi (ushtrimi) i të drejtës
konkrete relativisht të rezervuar u mundësohet atyre të huajve që
plotësojnë kushte konkrete të cilat kërkohet të plotësohen si kushte
paraprake, që të mund të jepet një leje e tillë për ushtrimin (gëzimin)
e të drejtave relativisht të rezervuara nga të huajt në shtetin e vendit.
Megjithatë, plotësimi i kushteve paraprake nuk do të thotë se me
automatizëm fitohet leja nga organi shtetëror. Shpesh herë si kusht
paraprak parashihet ekzistimi i reciprocitetit diplomatik midis shtetit
të shtetasit të huaj dhe shtetit të vendit ku duhet të ushtrohen (gë-
zohen) të drejtat konkrete relativisht të rezervuara.
Leja e veçantë (speciale) për gëzimin (ushtrimin) e të drejtës
konkrete shfaqet si kusht korrektues, në rastet kur nga organet shte
tërore u lëshohet atyre të huajve të cilët nuk i plotësojnë kushtet nën
të cilat një e drejtë relativisht e rezervuar mund të shfrytëzohet (ush-
trohet) nga të huajt në territorin e shtetit të vendit. Leja e organit
shtetëror, praktikisht i supstituon kushtet, përmbushja e të cilave është
e detyrueshme që të mundet i huaji të gëzojë (ushtrojë) një të drejtë
relativisht të rezervuar në territorin e shtetit të vendit.80
2.1. Gëzimi i të drejtave relativisht të rezervuara

të kushtëzuara me koncesion
në Republikën e Kosovës
Për shfrytëzimin (gëzimin) e të drejtave relativisht të rezervuara
të kushtëzuara me koncesion, nevojitet pëlqimi nga organi kompetent
shtetëror me akt të veçantë (special). Organi shtetëror jep pëlqim me
akordim (lëshim) të lejes, nëse është akt i njëanshëm i organit shtetëror,
të cilin mundet edhe ta revokojë. Nëse pëlqimi bazohet në marrëveshje
paraprake me shfrytëzuesin, është koncesion. Leja mund të tërhiqet në
mënyrë arbitrare nga organi që e ka lëshuar pa mos i theksuar arsyet.
Shteti mundet ta tërheqë lejen dhe ta kompensojë dëmin, nëse ajo e
drejtë është e abroguar edhe për shtetasit e vendit, nëse shfrytëzuesi
i lejes nuk i plotëson kushtet e parapara si për të huajt (personat fizik
dhe juridik) ashtu edhe për subjektet e vendit, pa diskriminim.
Në rast të ekzistimit të koncesionit, botëkuptimet e të drejtës
ndërkombëtare tradicionale ndaj detyrimeve të shtetit që e ka dhënë
koncesionin janë të rrepta. Konsiderohet se shteti faktikisht nuk mund
79
80
80
të detyrohet t’i përmbush detyrimet nga koncesioni, por çdo marrje

e koncesionit jashtë kushteve të parapara në kontratën për koncesi-
on, konsiderohet akt joadekuat, me të cilin caktohen detyrimet nga
koncesioni, kështu që shteti ka për detyrë që shfrytëzuesit të koncesi-
onit t’ia kompensojë jo vetëm dëmin e pësuar (dëmin faktik-damnum
emergens), por edhe fitimin e munguar (lucrum cessons), edhe atë nga
dita e marrjes së koncesionit deri në ditën e skadimit të afatit.
Në sistemin juridik të Republikës së Kosovës koncesioni është
rregulluar me Ligjin mbi partneritetet publiko-private dhe koncesio-
net në infrastrukturë dhe procedurat për dhëniet e tyre.81Sipas nenit
1 qëllimi i ligjit është që ta caktojë kornizën ligjore për dhënien e
Partneritetit Publik Privat dhe koncesioneve për të ndërtuar, shfrytë-
zuar, dhe/ose eksploatuar infrastrukturën publike dhe për të ofruar
shërbime publike. Në nenin 2 parashihet se dispozitat e këtij ligji i rre-
gullojnë të drejtat për ta shfrytëzuar ose eksploatuar infrastrukturën
publike ose afrimin e shërbimeve publike me sektorët vijues ekonomik
dhe shoqëror, si në transport (rrugor dhe ajror), gjenerim dhe distribu-
im të energjisë elektrike, prodhim, distribuim, trajtim, mbledhje dhe
administrim të ujit, telekomunikacionit, arsimit, sportit dhe rekrea-
cionit, shëndetësisë, turizmit, ndërtesave qeveritare dhe publike etj.
2.1.1. Kuptimi dhe palët e koncesionit

Koncesioni është privilegj (autorizim ose leje) që shteti i vendit
ua jep të huajve (personave fizik ose juridik) për ushtrimin e të drejta-
ve konkrete, të cilat përndryshe nuk u takojnë të huajve, si për shem-
bull eksploatimi i pasurive natyrore (xehet, nafta, etj.) ose ushtrimi i
ndonjë shërbimi publik (mbledhja e tatimeve etj.). Koncesionet më
së shpeshti jepen në xehetari, bujqësi, pylltari, transport, furnizim me
energji elektrike etj.
Me koncesion krijohen marrëdhënie kontraktore dhe rregullohen
me kontratën e quajtur kontrata për koncesion. Palë në këtë kontratë
janë koncedenti dhe koncesioneri.
Koncedenti është pala kontraktore që e jep koncesionin. Si kon-
cedent mund të jenë Republika e Kosovës, komuna, qyteti i Prishtinës.
Në emër të Republikës së Kosovës, koncesionin e jep Qeveria e
Republikës së Kosovës. Qeveria mund ta autorizojë ministrin kom-
petent nga lëmia për të cilën jepet koncesioni që në emër të Qeverisë
së Republikës së Kosovës ta lidh kontratën për koncesion. Në emër
të komunës së Prishtinës (ose komunave tjera) koncesionin e lejon
Kuvendi i Komunës. Kuvendi i Komunës e autorizon kryetarin e ko-
81
Ligji Nr.03/L-090, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, 25. Qershor. 2009.
81
munës që ta përfaqësojë komunën në procedurën për lejimin e kon-

cesionit, lidhjes dhe përmbushjes së kontratës për koncesion.
Koncesioneri është personi fizik ose juridik, ose konzorciumi me
të cilin koncedenti pas realizimit të procedurës për dhënien e lejes
për koncesion e lidh kontratën për koncesion. Koncesionerë mund të
jenë persona fizik ose juridik të vendit ose të huaj, ose konzorciumi.82
2.1.2. Objekti i koncesionit dhe procedura e krijimit

Koncesioni në kuptimin e gjerë të fjalës e nënkupton lejen që ia
jep shteti personit fizik dhe juridik të vendit ose të huaj për ushtrimin
e veprimtarive konkrete ekonomike (më së shpeshti). Nga kjo që u
tha më lartë del se edhe të huajt në bazë të aktit të veçantë të organit
kompetent shtetëror (ligjit) mund të fitojnë të drejta të veçanta për
shfrytëzimin (gëzimin) e të drejtave konkrete të cilat janë në interes të
përgjithshëm për Republikën e Kosovës (mund të jenë koncesioner).
Koncesioni në të drejtën ndërkombëtare nënkupton dhënien e
privilegjeve personit konkret fizik ose juridik të huaj, për ushtrimin
(gëzimin) e disa të drejtave ekskluzive, të cilat përndryshe të huajt nuk
do të mundej t’i ushtrojnë.
Objekt i koncesionit mund të jetë:
a) kryerja e shërbimeve publike; b) ndërtim objektesh për interes
publik; ose c) shfrytëzim i pasurive natyrore (xehe, naftë) për interes
të përgjithshëm për Republikën e Kosovës.
Koncesioni i shërbimeve publike ka për objekt ushtrimin e ve-
primtarive të cilat me ligj janë caktuar si shërbime publike dhe sajohet
nga: e drejta që të ushtrohet shërbimi publik pa u paguar nga konce-
denti, e drejta që të ushtrohet shërbim publik me pagesë të pjesshme
ose të tërësishme nga ana e koncedentit, ose e drejta që të ushtrohet
shërbim publik ku përfshihet edhe administrimi, shfrytëzimi dhe
mirëmbajtja e objekteve të koncesionit të nevojshëm për ushtrimin
e shërbimit publik.83
Koncesioni për ndërtim ka për objekt ndërtimin e objekteve
të koncesionit me të drejtë të administrimit të tyre, shfrytëzim dhe
mirëmbajtje, pa kompensim, me kompensim të pjesshëm ose të tërë-
sishëm nga koncedenti.
Koncesioni i pasurive me interes të përgjithshëm ka për objekt
shfrytëzimin e të mirave materiale me interes të përgjithshëm për
Republikën e Kosovës dhe kryhet me mjete të koncesionerit.
82
Ndërlidhje e më tepër subjekteve me kontratë për arritjen e qëllimit të përbash-
kët.
83
82
Bazë për koncesione në Republikën e Kosovës janë nenet 65 (1),

121 dhe 160 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, sipas të cilës
janë përcaktuar me ligj84 mënyra dhe kushtet për dhënien e koncesio-
neve dhe të drejtave tjera për shfrytëzim ose eksploatim të infrastru-
kturës dhe ndërmarrjeve publike.
Koncesioni si zakonisht jepet me ndërmarrje të veprimeve për-
gatitore, realizimit të procedurës për ndarje (dhënie) të koncesionit, e
cila përfshin nxjerrjen e vendimit për fillimin e procedurës për ndarjen
e koncesionit, thirrje publike ose dialog konkret, për ndarjen e konce-
sionit, zgjedhje të koncesionerit dhe lidhje të kontratës për koncesion.
Pas përfundimit të procedurës për ndarjen (dhënien) e koncesio-
nit lidhet kontrata për koncesion. Kontrata patjetër duhet të lidhet në
formë të shkruar se përndryshe nuk krijon efekt juridik. Me kontratën
e koncesionit në mënyrë koncize rregullohen: kushtet për pagimin e
kompensimit për koncesion, të drejtat dhe detyrimet lidhur me mjetet
e investuara nga koncedenti, të drejtat dhe detyrimet lidhur me dëmin
eventual, pushimin ose vazhdimin eventual të kontratës, kushtet për
ndërprerjen e kontratës etj.
2.1.3. Bartja dhe pushimi i koncesionit

Kontrata e koncesionit si dhe të drejtat dhe detyrimet nga
kontrata mund të barten në tërësi, ose pjesërisht sipas marrëvesh-
jes paraprake midis palëve. Në nenin 55 të Ligjit për KPPP, përca-
ktohet: „të drejtat dhe detyrimet e partnerit privat sipas marrëvesh-
jes, nuk mund t’u barten palëve të treta pa pëlqimin e Autoritetit
Kontraktues”. Marrëveshja do të përcaktojë kushtet nën të cilat
Autoriteti Kontraktues do ta jap pëlqimin e tij për bartje të së dre-
jtave dhe detyrimeve të Partnerit privat sipas Marrëveshjes, përfshirë
këtu pranimin nga Partneri i ri privat i të gjitha detyrimeve përkatëse
dhe dëshmive për mundësitë teknike dhe financiare të Partnerit të ri
privat, të nevojshme për ofrimin e shërbimit.
Në të drejtën ndërkombëtare private me interes të veçantë është
pushimi i koncesionit, e sidomos marrja e koncesionit nga koncedenti
(shteti), në rastet kur koncesioneri është i huaj. Në të drejtën ndër-
kombëtare vlen rregulla se shteti nuk mund të detyrohet në plotësimin
faktik të detyrimeve nga koncesioni, por çdo marrje e koncesionit
jashtë kritereve nën të cilat ajo është dhënë, nënkupton veprimin e
pandërgjegjshëm të shtetit, me të cilin cenohen detyrimet nga marrë-
veshja. Prandaj shteti është përgjegjës ndaj titullarit të koncesionit
të shkëputur, edhe atë jo vetëm për dëmin e pësuar faktik, por edhe
84
Ligji Nr. 30/L-090, Ligji mbi partneritetin publiko privat dhe koncesionet në in-
frastrukturë dhe procedurat për dhënien e tyre.
83
për fitimin e humbur, i cili do të shkaktohej nga koncesioni nga dita e

marrjes deri në ditën e skadimit të afatit.85
Duke e pasur në konsideratë atë që u tha më lartë, Ligji për
koncesione në mënyrë koncize i rregullon rastet e pushimit të kon-
cezionit: me kalimin e afatit të kohëzgjatjes së koncesionit të caktuar
me marrëveshje gjegjëse, nuk duhet të jetë më shumë se dyzetë vite
(neni 8.1); shkëputje e njëanshme e kontratës për koncesion nga ana
e koncedentit për shkak të cenimit të detyrimeve të koncesionarit të
parapara në kontratë (neni 63.1); cilado palë ka të drejtë t’i jep fund
marrëveshjes nëse përmbushja e detyrimeve të saj bëhet e pamundur
për shkak të fuqisë madhore (neni 64.1); palët do të kenë gjithashtu të
drejtë t’i japin fund marrëveshjes me pëlqim të dyanshëm (neni 64.2).
Me pushimin e koncesionit, koncesioneri ka për detyrë që të
gjitha pajisjet dhe stabilimentet e interesit të përgjithshëm mbi të ci-
lat e ka ushtruar veprimtarinë në bazë të koncesionit t’ia dorëzojë
koncedentit.
2.1.4. Zgjidhja e kontesteve nga kontrata e koncesionit

Mënyrën e zgjidhjes së kontesteve nga kontrata e koncesionit e
caktojnë palët me shkrim në kontratën e koncesionit (ne.67.1). Nëse
kontrata nuk i parasheh mënyrat e zgjidhjes së kontestit, kontestet
zgjidhen me marrëveshje të palëve ose nga gjykata kompetente (ne.
67.2).
Gjithashtu palët në kontratën e koncesiont mund të merren vesh
që kontestin ta zgjidhin me arbitrazh ndërkombëtar (ne. 68). Kur kon-
cesionerë janë të huajt mendojmë se do të ishte mirë që në kontratën e
koncesionit të përfshihet (futet) klauzola e arbitrazhit, ku do të kishte
mundësi një institucion jashtë shtetëror (privat), në konstituimin e
të cilit vetë ata kanë marrë pjesë, të vendos për kontestet e tyre me
subjektin më të fuqishëm në atë kontest (shtetin ose njësinë e ve-
tëqeverisjes lokale). Nëse mënyra e zgjidhjes së kontesteve nuk është
caktuar në kontratën e koncesionit kompetente do të jetë gjykata e
Republikës së Kosovës.
3. STATUSI I TË MBROJTURIT - REFUGJATËT

Në doktrinën juridike me person të mbrojtur (refugjat) nënkup-
tohet i huaji i cili pa natyralizim vihet nën mbrojtje të shtetit të vendit
(shtetit territorial). Ai konsiderohet si kuazi shtetas në marrëdhëniet
e brendshme, kurse i huaj në marrëdhëniet ndërkombëtare. Statusin
85
84
e refugjatit (të mbrojturit) e fiton me akt formal të lëshuar nga organi

shtetëror.86
Praktika e shteteve që në territorin e vet iu jep mbrojtje të hu-
ajve pa natyralizim, e ka prejardhjen nga koha antike. Vëmendje e
posaçme në aspektin ndërkombëtar i kushtohet nga gjysma e dytë e
shekullit XIX, kur pas ngjarjeve revolucionare të vitit 1848, një numër
i konsiderueshëm i pjesëmarrësve në këto ngjarje, ishin të detyruar
të largohen nga shtetet e veta dhe të vihen nën mbrojtje të shtetit
ku janë shpërngulur. Pas Luftës së Parë Botërore, Lidhja e Popujve
ndërmori masa për rregullimin ndërkombëtar të statusit të refugjatë-
ve. Me iniciativën e komisionit të lartë të saj Fridjof Nansen, në vitin
1922 u organizua konferenca ndërkombëtare, u miratua Konventa
me të cilën u verifikua e drejta e shteteve që të pranojnë, ose të mos
pranojnë refugjatë nën mbrojtje të vet, u caktua edhe minimumi i
standardit për trajtimin e refugjatit. Konventa e refugjatëve të pranuar
nën mbrojtje të shtetit konkret u garanton trajtim të njëjtë (barabartë)
si të huajve të shtetit që u garantohet klauzola e privilegjeve më të
mëdha. Gjithashtu është paraparë edhe i ashtuquajturi „pasaporti i
Nansenit”, i dedikuar për provimin (dokumentimin) e identitetit në
formë të dokumentit të udhëtimit, dhe që t’i mundësojë titullarit (re-
fugjatit) të udhëtojë jashtë shtetit.87
Pas Luftës së Dytë Botërore rritja e numrit të refugjatëve (përa-
fërsisht dy milion) e imponoi nevojën që në kuadër të OKB-së të fillojë
iniciativa për miratimin e Konventës me të cilën do të rregullohet
statusi i refugjatëve në mënyrë unike. Me 22 prill të vitit 1951 në
Gjenevë u miratua Konventa për statusin e refugjatëve. Konventa u
dedikohej vetëm atyre personave të cilët në momentin e miratimit
të saj kanë pasur nevojë të mbrohen si refugjatë, përkatësisht indi-
vidë për të cilët nevoja për mbrojtje shfaqet nga ngjarjet para 1 janari
të vitit 1951 (ne.1). Mirëpo, zhvillimi i mëtutjeshëm i ngjarjeve në
plan ndërkombëtar dëshmoi se problemi i refugjatëve u shndërrua në
problem konstant të njerëzimit, kështu që në vitin 1967 Konventa u
plotësua me Protokol për statusin e refugjatëve dhe e zgjeroi fushëve-
primin e Konventës për personat të cilëve pas 1 janari 1951 u nevojitej
mbrojtje, ose do t’u nevojitet mbrojtje në shtet tjetër si refugjatë (neni
1 i Protokolit).
Sipas Konventës së Gjenevës të vitit 1951 për statusin e refugjatë-
ve, refugjat konsiderohet personi i cili për shkak të frikës së arsyeshme
se mund të jetë i përndjekur për shkak të racës, besimit fetar, përkatë-
sisë kombëtare, përkatësisë së grupit konkret social, ose për shkak të
bindjes së tij politike, është jashtë shtetit shtetas i të cilit është dhe
86
Encyclopedia of Public International Law, Max Planck Institute, 8, 1958, p.452-
456; Bartoš. M; N. Borko, po aty, f.75.
87
Weissbrodtt, David: Immigration Law and Procedure, Minnessota, 1998, f.305.
85
nuk mundet, ose për shkak të qëndrimit të atillë, nuk dëshiron të jetë
nën mbrojtje të atij shteti, ose nëse është person pa shtetësi (apatrid)
është jashtë shtetit në të cilin ka pasur vendqëndrim të zakonshëm,
nuk mundet ose për shkak të frikës nuk dëshiron të kthehet në atë
shtet. Kjo konventë i përmban këto standarde minimale lidhur me
pozitën juridike të refugjatëve në territorin e shtetit në të cilin gëzo-
jnë mbrojtje: a) standardin e përgjithshëm të të huajit, që nënkupton
trajtim i cili nuk është më pak i favorshëm nga trajtimi i të huajve në
përgjithësi në atë shtet nën rrethana dhe kushte të njëjta, lidhur me
fitimin e pronës së luajtshme dhe të paluajtshme dhe të drejtave tjera
që ndërlidhen me ata etj. (neni 7, 13, 18 dhe 19); b) lirimi i refugjatëve
të cilët së paku tre vite kanë vendqëndrim në territorin e shtetit kon-
kret; c) standardin e lirimit nga masat restriktive të orientuara ndaj
të huajve për shkak të mbrojtjes së tregut nacional të punës, për ata
refugjatë të cilët qëndrojnë së paku tre vite në shtetin konkret, ose
janë të martuar me shtetas të atij shteti, ose kanë fëmijë i cili është (e
ka shtetësinë) shtetas i atij shteti (neni 17); d) standardin e barazimit
me shtetasin e shtetit në të cilin refugjati e ka vendqëndrimin e rre-
gullt, lidhur me të drejtat e pronësisë intelektuale dhe mundësisë së
paraqitjes së të huajve para gjykatave (neni 14. 15).
3.1. Pozita juridike e refugjatëve

në Republikën e Kosovës
Pozita juridike e refugjatit nënkupton të huajin i cili pa natyrali-
zim vihet nën mbrojtje të shtetit të vendit sipas sovranitetit territorial.
Ai person është kuazi shtetas në marrëdhëniet e brendshme, kurse i
huaj në marrëdhëniet ndërkombëtare. Pozitën juridike të refugjatit
(azil kërkuesit) e fiton me akt formal të shtetit.
Edhe sipas Kushtetutës së Republikës së Kosovës në nenin 29
secilit i garantohet e drejta e lirisë dhe sigurisë.88 Më në detaje e drejta
e azilit rregullohet me Ligjin për azil.89 Me nenin 1 të ligjit parashihet
se: „Ky ligj rregullon dhënien e azilit dhe njohjen e statusit të refug-
jatit, dhënien e statusit të mbrojtjes plotësuese apo të përkohshme,
personave që kanë nevojë si dhe kthimin e tyre në vendin e origjinës
të prejardhjes ose në një vend të tretë”. Gjithashtu ligji në detaje i
rregullon kushtet për fitimin dhe marrjen e të drejtës në azil, organin
kompetent, të drejtat dhe detyrimet e personit që i njihet e drejta e
azilit dhe e refugjatit.
Që t’i njihet e drejta në azil, shtetasi i huaj si dhe personi pa sh-
tetësi duhet të dëshmojë se në shtetin shtetësinë e të cilit e ka (vendin
88
Gazeta zyrtare e dt. 09.04.2008
89
Ligji Nr. 04/ L-073.
86
e origjinës), ose në vendqëndrimin e fundit, kanë frikën e bazuar t’i

ekspozohen persekutimeve për shkak të racës, konfesionit, kombë-
sisë, përkatësisë të një grupi të caktuar shoqëror ose bindjeve politike
(neni. 4).
Këto argumente personi i cili kërkon azil duhet t’i prezantojë
me lutjen të cilën ia parashtron Departamentit për Shtetësi, Azil dhe
Migrim, i cili vendos për dhënien ose refuzimin e azilit (neni. 9).
Kur do të vlerësohet se janë plotësuar kushtet konkrete
Departamenti për Shtetësi dhe Azil nxjerr vendim për njohjen e të
drejtës së azilit (neni. 9).
Të huajit që i njihet e drejta e azilit, e fiton të drejtën e qëndrimit
në Republikën e Kosovës (neni.3 al.2).
Me njohjen e të drejtës së azilit, të huajit i sigurohet: vendosja,
mjetet për ekzistencë dhe mbrojtja shëndetësore.
Mjetet për ndihmë sociale apo ndihma emergjente u jepet azil-
kërkuesve personave me status refugjati nga komuna në të cilën janë
shpërndarë. Për kohën sa qëndrojnë këta persona në komuna, qendër
strehimi apo qendër për integrim të refugjatëve, ndihma sociale dhe
ndihma e emergjencës jepet nga Qeveria e Republikës së Kosovës
(neni 72).
Të huajit mund t’i merret (revokohet) e drejta e azilit nga
Departamenti për Shtetësi, Azil dhe Migrim në kuadër të MPB-së,
sipas nenit 52 të Ligjit për azil nëse i huaji me deklaratë të rrejshme
ose duke i fshehur faktet thelbësore e ka fituar azilin për arsyet e
parapara në Konventën për statusin e refugjatëve, e vitit 1951 (neni1,
nën kreu C, kapitujt 1-6). Gjithashtu Departamenti për Shtetësi, Azil
dhe Migrim e revokon azilin nëse refugjati e cenon sigurinë e brendsh-
me dhe të jashtme të Kosovës, ose nëse ka kryer krime të rënda. Në
vendimin me të cilin merret e drejta në azil caktohet edhe data kur
i huaji është i detyruar ta lëshojë territorin e Republikës së Kosovës
(neni 42).
Njohja e të drejtës në azil është institut përgjithësisht i pranuar
në të drejtën ndërkombëtare. Të drejtën në azil e sanksionon edhe
Deklarata universale për të drejtat e njeriut (çdo njeri ka të drejtë
që në shtet tjetër të kërkojë dhe fitojë azil për shkak të përndjekjes
(neni 14).
4. PËRKATËSIA E GRUPIT TË CAKTUAR ETNIK

Të drejta konkrete relativisht të rezervuara për shtetasit e shtetit
të vendit (edhe të drejta absolutisht të rezervuara), ka raste kur në
territorin e vet shtetet ua mundësojnë të huajve që t’i ushtrojnë (gë-
87
zojnë) këto të drejta, pavarësisht se shtetas të cilit shteti janë, ose janë
persona pa shtetësi, nëse për nga përkatësia etnike i takojnë shumicës
së banorëve të atij shteti.
Përkatësia etnike si kusht për ushtrimin (gëzimin) e të drejtave
relativisht të rezervuara, ose të drejtave absolutisht të rezervuara, ësh-
të aplikuar edhe në të kaluarën. Që nga shekulli i mesëm në Francë për
shembull kanë qenë të kursyer nga aplikimi i institutit droit d’aubun
ata të huaj që kanë lindur në territoret që dikur i takonin Mbretërisë
Franceze. Institute të ngjashme aplikohen edhe sot, por në vend të
kriterit territorial, sipas vendit të lindjes, aplikohet kriteri i përkatësisë
etnike. Kështu për shembull disa shtete në jug të SHBA-ve kanë pasur
rend të përcaktuar me ligj për largimin e të huajve nga puna. Të parët
në listë ishin të huajt e racës së zezë, pas tyre Sllovenët, pastaj Arabët
dhe Grekët, vazhdohej me Italianët, pasonin Gjermanët, Nordikët
dhe në fund Irlandezët dhe Anglosaksonët.90
Kushti i përkatësisë të grupit konkret etnik, konsiderohet se është
në kundërshtim me marrëdhëniet e mira midis shteteve, për arsye se
shpie deri te procedura diskriminuese ndaj shtetasve të shtetit kon-
kret. Ai shpie deri te diskriminimi etnik dhe racor që është në kundër-
shtim me të drejtën ndërkombëtare. Nga shekulli i mesëm e deri sot,
kjo praktikë është shpeshherë synim i tendencave nacionaliste dhe
iredentiste. Për këtë arsye ky kusht sot pothuajse është i braktisur,
edhe pse është e mundshme që të identifikohen relikte të tij në shtet
konkrete.
5. LEJA SPECIALE PËR VENDOSJE

Në disa shtete gëzimi (ushtrimi) i të drejtave relativisht të rezer-
vuara të huajve u mundësohet nëse nga organet e atij shteti u lëshohet
leje speciale për vendosje. Një zgjidhje e atillë ka ekzistuar për shem-
bull në nenin 13 të Kodit Civil Francez (Code Civil), por është abro-
guar në vitin 1927. Sipas asaj dispozite i huaji në Francë ka mundur
t’i gëzojë të gjitha të drejtat relativisht të rezervuara, nëse me dekret
të Kryetarit të republikës i lejohej që të vendoset në të. Kjo leje e cila
mund të merrej në çdo kohë, lëshohej për pesë vite. Nëse i huaji për
pesë vite, që njëkohësisht është edhe afati kohor për natyralizim të
rregullt, nuk parashtron kërkesë, ose kërkesa për fitimin e shtetësisë
i refuzohet, atëherë i pushon leja për vendosje. Në atë mënyrë ai pus-
hon të jetë i privilegjuar dhe trajtohet si çdo i huaj. Pra, për gëzimin
(ushtrimin) e të drejtave relativisht të rezervuara sipas kësaj mënyre
është irelevante se i huaji a është shtetas i ndonjë shteti (ka shtetësi
të shtetit konkret), ose nuk ka shtetësi (është apatrid), kusht i vetëm
90
M. Bartoš, B. Nikolajević, po aty, f. 73-74.
88
është që i huaji ta dokumentojë lëshimin e lejes për vendosje në shte-

tin ku faktikisht ndodhet.
Leja e veçantë për vendosje njihet në të gjitha shtetet e Amerikës
me emrin „letra e parë”. I huaji i cili ka kaluar dy vite në njërin nga
shtetet e Amerikës mund të kërkojë leje të veçantë për vendosje.
Lëshimi i lejes është e drejtë diskrecionale e shtetit, por nëse i lëshohet
e fiton të drejtën që t’i ushtrojë (gëzojë) të gjitha të drejtat relativisht
të rezervuara. Kjo pozitë e privilegjuar e të huajit, vlen derisa i huaji
t’i plotësojë kushtet për fitimin e shtetësisë me natyralizim të rregullt.
Nëse një vit pas plotësimit të kushteve për natyralizim të rregullt nuk
parashtron lutje për fitimin e shtetësisë me natyralizim, ose nuk e fiton
shtetësinë, leja speciale (e veçantë) për vendosje mbetet në fuqi, por
sipas saj nuk mundet të ushtrohen të drejtat relativisht të rezervuara,
gjithashtu edhe kur lutja për natyralizim refuzohet.
Leja speciale për vendosje u parapa si kusht për ushtrimin (gëzi-
min) e të drejtave edhe në marrëveshjet e paqes të vitit 1947 e lidhur
në Paris. Në to parashihet se konform dispozitave për likuidimin e
pasurisë së armikut, nuk konsiderohen si armiq ata shtetas të shteteve
armike (fashiste, të cilët gjatë Luftës së Dytë Botërore kanë pasur leje
speciale për vendosje në njërën nga shtetet e koalicionit anti hitleri-
an). Konsiderohet si prezumim se me faktin e vendosjes në njërin nga
shtetet e koalicionit e ka ndërprerë lidhjen me shtetin e vetë nacional,
andaj nuk duhet të përgjigjen për operacionet e saja ushtarake. Leja
për vendosje e lëshuar nga një shtet i garanton trajtim të atillë të huajit
në të gjitha shtetet e koalicionit antifashist.91
6. VENDBANIMI FAKTIK
Personat e huaj fizik mund të ushtrojnë (gëzojnë) të drejta rela-
tivisht të rezervuara vetëm derisa e kanë vendbanimin në territorin e
shtetit konkret. Ushtrimi i të drejtave relativisht të rezervuara ndër-
lidhen me marrëdhëniet nga puna dhe lidhur me punën (pagë e njëjtë
për punë të njëjtë, të drejta nga sigurimi social etj.). Ndërrimi i vend-
banimit të të huajit nga një shtet në shtet tjetër, automatikisht shpie
te humbja e të drejtave relativisht të rezervuara. Nga kjo që u tha më
lartë për vendbanimin faktik, del se ai u dedikohet vetëm personave
fizik dhe si kusht parashihet rrallë herë, edhe atë në lëmine e shfrytë-
zimit të së drejtave nga sigurimi social, përkatësisht kompensimet dhe
pensioni. Në atë mënyrë punëtorëve të huaj dhe familjeve të tyre u
pamundësohet shfrytëzimi i të drejtave nga sigurimi social të fituara
në një shtet të huaj që t’i gëzojnë (ushtrojnë) edhe në shtet tjetër, më
së shpeshti ai është shteti shtetësinë e të cilit e kanë. Me të paraparit
91
T. Džunov, po aty, f. 83-84.
89
e këtij kushti, një e drejtë e përgjithshme në shikim të parë, që mund

ta gëzojnë të gjithë të cilët jetojnë (e kanë vendbanimin) në territorin
e shtetit konkret, pavarësisht nga shtetësia e tyre, transferohet në të
drejtë relativisht e rezervuar. Kjo për arsye se shtetet nuk e parashohin
domicilin faktik si kusht në territorin e tyre për gëzimin e një të drejte
konkrete për shtetasit e vendit, por vetëm për shtetasit e huaj.
Shfaqja e migrimit të punëtorëve nga një shtet në tjetër u bë
për arsye të paraqitjes së shteteve me kapacitete të larta prodhuese
nga një anë dhe shtete në të cilat nuk janë të zhvilluara kapacitetet e
prodhimit, por ka fuqi punëtore të banorëve (shtetasve të vet) që nuk
mund të gjejnë punë. Kjo lëvizje e popullsisë u shfaq masovikisht në
fillim të shekullit të kaluar për shkak të emigrantëve ekonomik nga
shtetet-Italia, Portugalia, Greqia, Spanja, Turqia etj., si shtete në të
cilët punësoheshin këta punëtorë të huaj, përveç shteteve klasike të
imigracionit, Austri, Argjentinë, Kanada, SHBA, u paraqitën edhe
shtetet e zhvilluara të Evropës, Belgjika, Gjermania, Zvicra, e edhe
ato shtete që dikur ishin shtete të emigracionit, si p.sh. Franca, Suedia,
etj. Punësimi i shtetasve të huaj në shtetin e vendit u mundëson trajtim
më të keq të tyre se shtetasve të vendit, përkatësisht punëtorëve të
vendit, posaçërisht kur nuk u garantohen (sigurohen) të drejta të njëj-
ta nga marrëdhënia e punës dhe sigurimi social që i kanë punëtorët
e vendit. Përkatësisht në shtete konkrete për ushtrimin (gëzimin) e
këtyre të drejtave parashihet si kusht që punëtorët e huaj të kenë
domicil faktik (që faktikisht të jetë i vendosur) në shtetin ku punon.
Gëzimi i të drejtave të kushtëzuara në këtë mënyrë, do të thotë që të
huajt të cilët jetojnë në territorin e shtetit të vendit mund t’i gëzojnë
këto të drejta vetëm derisa qëndrojnë në territorin e atij shteti. Nëse
kjo është mënyra e vetme për gëzimin e një të drejte, atëherë ajo mund
të jetë procedurë shumë negative, ngase mund të nënkuptojë humbjen
e të drejtave të fituara me punë (sigurim social, pension etj.), dhe do
të nënkuptonte diskriminim të të huajve ndaj shtetasve të vendit.
Në vend të kushtit të vendbanimit faktik, duhet të sigurohet ba-
razimi i të huajve me shtetasit e vendit. Kjo arrihet me anë të trakta-
teve ndërkombëtare. Nevoja e barazimit të punëtorëve të huaj me
punëtorët e vendit nuk është interes vetëm i punëtorëve të huaj, por
edhe i atyre të vendit, që të mbrohen nga konkurrenca e padëshiruar
dhe ulja e standardit të tyre. Që të sigurohen nga një situatë e atillë
ku në shtetin e vendit me legjislacion të zhvilluar të punës, çmimi i
fuqisë punëtore për arsye se është më i lartë e rrit çmimin e prodhi-
mit ndaj atyre prodhimeve që prodhohen në shtetet me legjislacion
të pazhvilluar të punës, në të cilat çmimet janë më të ulta, dhe ashtu
janë konkurrente në plan ndërkombëtar. Për këto arsye, në rastet kur
shteti i vendit me legjislacionin e vet nuk i barazon punëtorët e huaj
në gëzimin e të drejtave konkrete me punëtorët e vendit, mbrojtja e
tyre sigurohet me traktate bilaterale dhe multilaterale që lidhen midis
90
shteteve të emigracionit dhe imigracionit. Me ndërmjetësimin e orga-

nizatave ndërkombëtare të punës (ILO) janë lidhur shumë marrëvesh-
je ndërkombëtare multilaterale të kësaj natyre, të cilat në tërësi ose
pjesërisht u dedikohen barazimit të punëtorëve të huaj me të shtetit të
vendit në marrëdhëniet e punës dhe sigurimit social. Kështu p.sh. kon-
venta e vitit 1925 siguron barazim të punëtorëve të huaj në të drejta
gjatë fatkeqësive në punë, pa marrë parasysh se i huaji a ka domicil në
atë shtet, kurse konventa e vitit 1935 e garanton të drejtën e pensionit
posaçërisht kontinuitetin e stazhit pa dallim të shtetësisë ose domicilit.
Më tepër konventa u dedikohen sigurimit të kushteve të barabarta
gjatë punësimit (1939), kontributeve të njëjta për sigurim (1949), etj.
Gjithashtu edhe Konventa për refugjatët e vitit 1951 dhe për apatridët
e vitit 1954, të miratuara në kuadër të OKB-së, garantojnë mbrojtje
adekuate të punëtorëve të huaj, ku përveç tjerash garantojnë barazim
gjatë fatkeqësive në punë, sëmundjeve profesionale, paaftësisë për
punë, pleqërisë, vdekjes, nën kushte të reciprocitetit diplomatik.92
7. I AUTORIZUARI I VENDIT NË TERRITORIN

E SHTETIT TË VENDIT SI KUSHT
Disa shtete u mundësojnë shtetasve të huaj gëzimin (ushtrimin)
e të drejtave konkrete relativisht të rezervuara me kusht, nëse ato
nuk janë të vendosur (nuk kanë vendbanim) në territorin e shtetit të
vendit, por në shtetin e vendit duhet patjetër të autorizojnë shtetas të
atij shteti me prokurë për mbrojtjen e interesave të tyre.
Ky kusht mund të jetë i pavarur, nëse kërkohet vetëm person i
autorizuar në territorin e shtetit të vendit dhe kusht plotësues, nëse
kërkohet edhe ndonjë kusht tjetër. Në të dy rastet për gëzimin (ushtri-
min) e të drejtës së njëjtë nga shtetasit e vendit nuk kërkohet ekzistimi
i të autorizuarit në rast të mungesës në shtet, përkatësisht qëndrimit
jashtë shtetit, e nëse kërkohet, ai caktohet ex officio.
8. USHTRIMI (GËZIMI) I TË DREJTËS

SË PRONËSISË INTELEKTUALE
NGA I HUAJI NË SHTETIN E VENDIT
Në lëminë e shfrytëzimit të së drejtës së shpikjes dhe të drejtës së
autorit, i huaji vihet në pozitë të pafavorshme, përkatësisht në pozitë
më të vështirë se shtetasi i vendit, për arsye se nga i huaji kërkohet që
në afat konkret shpikjen, përkatësisht veprën e autorit ta bëjë publi-
ke, që të ketë qasje rrethi dhe opinioni i vendit. Nga shpikësi i huaj
92
T. Džunov, po aty, f. 91-92.
91
kërkohet, përveç ekzistimit të reciprocitetit diplomatik (është kusht

plotësues), në afat prej pesë vitesh nga koha e paraqitjes së patentës të
fillojë ta shfrytëzojë këtë të drejtë në shtetin ku e ka regjistruar. Nëse
nuk ka mundësi për shkak të mungesës së mjeteve, atëherë shfrytëzimi
i shpikjes me automatizëm kalon në shfrytëzim të industrisë së vendit.
Tek e drejta e autorit, përveç reciprocitetit diplomatik, kërkohet në
afat prej dhjetë vitesh nga momenti i publikimit të parë, nën përkuj-
desje ose me leje të autorit ajo të përkthehet në gjuhën zyrtare të
shtetit të vendit ku shfrytëzohet e drejta e autorit.
Nëse nuk plotësohen këto kushte, autori përkatësisht shpikësi, e
humb të drejtën ekskluzive të shfrytëzimit të krijimtarisë së tij, dhe e dre-
jta e tij kufizohet vetëm në të drejtën e kompensimit në emër të autorit.
9. KUSHTËZIMET NDAJ TË HUAJVE PËR GËZIMIN

E TË DREJTAVE RELATIVISHT TË REZERVUARA
Ushtrimi (gëzimi) i të drejtave relativisht të kufizuara të huajve
nuk u mundësohet (mohohet), ose ato përjashtohen në ushtrimin e
tyre në rastet e ndërprerjes të marrëdhënieve diplomatike ndërmjet
shtetit të vendit dhe shtetit shtetas i të cilit është i huaji, kur ndaj të
huajve ndërmerren masa retosive dhe në rast të ekzistimit të gjendjes
së luftës midis shteteve.
a) Ndërprerja e marrëdhënieve diplomatike

Në gëzimin (ushtrimin) e të drejtave relativisht të rezervuara nga
të huajt (personat fizik dhe juridik), ndërprerja e marrëdhënieve di-
plomatike ndikon dhe e vë në pikëpyetje ushtrimin e të drejtave të ba-
zuara në reciprocitetin diplomatik. Përkatësisht, marrëveshja mbetet
në fuqi derisa nuk hiqet dorë nga aplikimi i saj, ose derisa të skadojë
afati, por vihet në dyshim aplikimi i tyre.
b) Ndërmarrja e masave të retorsionit

Shteti i vendit ndaj shtetasve të cilit në shtetin e huaj bëhet dis-
kriminim, ngase veprohet në mënyrë dukshëm më të papërshtatshme
se sa ndaj shtetasve të vendit, ose ndaj të huajve tjerë, edhe përkundër
ekzistimit të reciprocitetit, mund të aplikojë kundërmasa juridikisht
të lejuara. Për dallim nga të drejtat relativisht të rezervuara gëzimi
(ushtrimi) i të cilave kushtëzohet me reciprocitet, problemi konsiston
në verifikimin dhe plotësimin e këtij supozimi, të drejtat e përgjithsh-
me, që vazhdimisht mund t’i gëzojnë të huajt nën kushte të njëjta si
shtetasit e vendit, mundet me aplikimin e retorsionit të shndërrohen
në të drejta absolutisht të rezervuara ndaj shtetasve të shtetit të cilët
92
shteti i vendit i diskriminon.93 Si reakcion për trajtimin e papërshtat-

shëm të shtetasve të vendit, shteti i vendit post factum duhet të vendos
„baraspeshë” në raportet ndërmjet shteteve.
Andaj retorsioni paraqitet si një lloj i reciprocitetit „negativ” ose si
rast i veçantë i kundërthënies të reciprocitetit të supozuar, edhe pse nuk
do të thotë se çdoherë duhet të jetë pasojë e mungesës së reciprocitetit.94
Që do të thotë se retorsioni aplikohet si kundërmasë, masë detyruese,
përkatësisht ai është veprim në mënyrë të njëjtë të keqe, siç vepron shteti
tjetër. Retorsioni ndërmerret me vendim konkret të organit shtetëror
për arsye se nuk është masë juridike, si zakonisht nuk parashihet me
ligj. Retorsioni aplikohet si kundër masë për arsye se shteti i huaj nuk i
përmbahet marrëveshjes së krijuar me reciprocitet, nënkupton garanci-
on se do të veprohet në mënyrë konkrete. Nëse shteti nuk i përmbahet
marrëveshjes reciproke, shteti tjetër mund të ndërmerr masa të hak-
marrjes (detyrimit), që ta detyrojë shtetin ta respektojë reciprocitetin,
përkatësisht shteti u urdhëron organeve të veta që të mos veprojnë sipas
rregullave për pozitën juridike të të huajve, por të veprojnë në mënyrë të
njëjtë (të keqe) sikurse vepron edhe shteti i huaj ndaj shtetasve të vendit.
Pra në këtë rast retorsioni shfaqet si kundërmasë, aplikim i forcës dhe
arsyetohet me sigurim të sovranitetit të njëjtë (barabartë) të shteteve.
c) Gjendja e luftës
Gjendja e luftës ndërmjet shteteve që janë në luftë sipas një qën-
drimi e ndërprenë aplikimin e marrëveshjeve. Traktatet nga lëmia
e të drejtave civile (private) të të huajve suspendohen, kështu që të
huajt-shtetas të shtetit me të cilin është në luftë nuk mund të thirren
në reciprocitetin diplomatik lidhur me ushtrimin (gëzimin) e disa të
drejtave konkrete.
Sipas qëndrimit të dytë, lidhur me gëzimin (ushtrimin) e të dre-
jtave relativisht të rezervuara të bazuara në reciprocitetin faktik në
kohën derisa zgjat lufta, dallohen dy qëndrime në doktrinën juridike
dhe praktikën e shteteve.
Sipas qëndrimit të parë (p.sh. Angli), ndaj armikut nuk duhet të
kihet asnjë konsideratë as në të drejtën private, andaj aplikimi i ligjeve
dhe burimeve tjera juridike të shtetit armik nuk ka asnjë relevancë
juridike te të drejtat relativisht të kufizuara.
Sipas qëndrimit të dytë (klasik), i cili ishte dominant në Luftën e
Parë Botërore, lufta nuk nënkuptonte pezullimin e të gjitha marrëdhë-
nieve kulturore ndërmjet shteteve në luftë. Andaj, konsiderohej se
në kohën e luftës të huajt armik mund të thirren në reciprocitetin
93
B. Eisnen; Međunarodno privatno pravo, Zagreb, 1953, f. 120.
94
I. Szaszy: Private international Law in the European Peoples, Budapest, 1964.
f.183.
93
faktik që të mund të gëzojnë (ushtrojnë) disa të drejta relativisht të

rezervuara.
Gjatë Luftës së Dytë Botërore, mbisundoi qëndrimi i parë (an-
glez) i cili nuk i përfshinte vetëm shtetasit e shtetit armik, por të gjithë
individët që ishin nën kontrollin e armikut (edhe ata që jetonin në
territoret e okupuara nga shteti i armikut).
U verifikua se mjetet ekonomike që u takojnë individëve, i shërbe-
jnë interesit të përgjithshëm ekonomik, e po ashtu edhe potencialit ush-
tarak të armikut (teoria e luftës totale), prandaj suspendohet shfrytë-
zimi i të gjitha atyre të drejtave nga të huajt derisa zgjat lufta. Për këtë
arsye pushon aplikimi i reciprocitetit faktik midis shteteve ndër luftuese.
Pasuria e të huajve armik vihet nën administrim të organeve shtetërore.
94
Kapitulli VI
TË DREJTAT E TË HUAJVE QË TË JENË
SUBJEKT NË MARRËDHËNIET JURIDIKO-
PRIVATE PARTIKULARE
Të huajt (personat fizik dhe juridik) nuk mund të jenë subjekt

te të gjitha marrëdhëniet juridiko-private për dallim nga subjektet e
vendit, sepse ndaj tyre mund të aplikohen kufizime lidhur me ushtri-
min (gëzimin) e të drejtave partikulare juridiko-private në territorin
e Republikës së Kosovës. Ose ndryshe thënë, që të mundet i huaji
(personi fizik dhe juridik) në territorin e shtetit të vendit të hyjë (të
jetë subjekt) në marrëdhënie konkrete juridiko-private (p.sh. të lidhë
martesë, të adoptojë, të trashëgojë, të fitojë pronë nga punët juridike
inter vivos dhe mortis causa, etj.), paraprakisht shtrohet pyetja se: a
mundet ajo e drejtë t’i takojë të huajit, përkatësisht a mundet ajo e
drejtë të ushtrohet nga i huaji?
Përgjigja për këtë pyetje gjendet në të drejtën pozitive materiale
që i rregullon marrëdhëniet partikulare juridiko-private (personale,
familjare, detyrimore, juridiko-sendore, trashëgimore etj.). Këto çësh-
tje nuk rregullohen me normat e kolizionit, por me normat materiale
të sistemit juridik të Republikës së Kosovës. Këto dispozita në mënyrë
të drejtpërdrejtë caktojnë se të huajt a mund të ushtrojnë (gëzojnë)
të drejta konkrete, dhe cilat të drejta partikulare mund t’i gëzojnë
në territorin e Republikës së Kosovës, se e drejta konkrete a mund
të shfrytëzohet (gëzohet) nga i huaji nëse përmbushet ndonjë kusht
plotësues, ose nuk kërkohet plotësimi i asnjë kushti. Vetëm pasi të
konstatohet se i huaji, sipas normave materiale të së drejtës së vendit
ka të drejtë të hyjë në marrëdhënie konkrete juridiko-private, detyri-
more, familjare, trashëgimore etj., tek atëherë rregullohet në mënyrë
meritore marrëdhënia konkrete sipas dispozitave dhe parimeve të
së drejtës ndërkombëtare private me anë të normave të kolizionit të
Republikës së Kosovës caktohet e drejta kompetente e cila në mënyrë
meritore do ta rregulloj marrëdhënien.95
Çdo shtet sipas parimeve konkrete rregullon mundësinë që si
bartës i të drejtave dhe detyrimeve nga marrëdhëniet juridiko-civile
95
A. Bilalli; H. Kuçi, po aty, f.123-131.
95
me element të huaj të paraqiten personat e huaj fizik dhe juridik.

Shtetet këtë autorizim e kanë në bazë të së drejtës së sovranitetit mbi
territorin konkret edhe ndaj individëve që ndodhen në të. Pasi lidhja
fizike me territorin e një shteti është më e dobët se lidhja (juridike)
e shtetësisë, të drejtat e të huajve që të jenë bartës (subjekt) i të dre-
jtave dhe detyrimeve nga marrëdhëniet juridiko-private me element
ndërkombëtarë nuk janë të njëjta me të drejtat e shtetasve të vendit.
Edhe përkundrejt mendimeve pesimiste të një pjese të doktrinës të
së drejtës ndërkombëtare private (Kipp, Goldman) që e theksojnë
ngushtimin e mundësive për ushtrimin e një numri të të drejtave priva-
te nga të huajt, fakt është se përkundrejt asaj, këta persona paraqiten
si subjekt te shumë marrëdhënie të atij lloji, e po ashtu janë si bartës
i të drejtave dhe detyrimeve që dalin nga to. Pa mos i pasur në konsi-
deratë edhe dispozitat juridiko-publike nuk do të kishim një pasqyrim
të plotë për pozitën juridiko-private të të huajve në shtetin e vendit.
Numri i atyre dispozitave nuk është identike dhe i njëjtë në të gjitha
shtetet, e poashtu nuk janë identik edhe restrikcionet që ato i përm-
bajnë. Për këtë arsye në vazhdim gjatë shtruarjes së këtyre çështjeve,
më tepër vëmendje do t’u kushtojmë të drejtave personale, familjare,
pronësore, detyrimore dhe trashëgimore të të huajve.
1. AFTËSIA JURIDIKE DHE AFTËSIA E VEPRIMIT

E PERSONAVE TË HUAJ FIZIK
1.1. Aftësia (zotësia) juridike
Aftësia juridike është veti e personit fizik që të jetë bartës i të
drejtave dhe detyrimeve në marrëdhëniet juridiko-private me element
ndërkombëtar. Sipas të drejtës sonë ajo fitohet me lindje, kurse pus-
hon me vdekje të personit fizik. Ekziston mundësia që aftësia juri-
dike t’i njihet edhe fëmiut së filluar (fetusit) në momentin e vdekjes
së trashëgimlënësit (nasciturus),96 që të jetë bartës i të drejtave dhe
detyrimeve te marrëdhëniet trashëgimore. Për aftësinë juridike dhe
aftësinë e veprimit të personave fizik (ligji për kolizionin e ligjeve)
kompetente është e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit e ka personi
fizik (lex nationalis).
Çdo shtet në mënyrë sovrane e cakton mënyrën e fitimit të shte-
tësisë, dhe kush janë shtetasit e tij. Ashtu vjen në shprehje një ndër
komponentat më të theksuara të sovranitetit shtetëror. Në atë mënyrë
del se asnjë shtet parimisht nuk mund të ndikojë në shtetësinë e të
huajit, ngase ata janë të përjashtuar nga „juridikcioni” i tij. Mirëpo, se
nuk është çdoherë ashtu, e konfirmon rasti i personave me dy shtetësi
(bipatrid), ose me më tepër shtetësi (polipatrid), të cilët njërën nga dy
96
A. Bilalli, Fjalori shpjegues latinisht-shqip, Prishtinë, 2015, f.36.
96
Pjesa e parë Kapitulli VI
(ose më tepër) shtetësitë e kanë edhe shtetësinë e shtetit të vendit.

Në këtë rast të kolizionit pozitiv të shtetësive, rregull është se një per-
son i tillë nuk trajtohet si i huaj, nëse para organit të shtetit të vendit
shtrohet çështja e verifikimit të shtetësisë së tij, ose ndryshe thënë për
nevojat e rregullimit të marrëdhënieve nga e drejta ndërkombëtare
private, shtetësia e vendit (e bipatridit) e përjashton çdo shtetësi tjetër.
1.2. Aftësia (zotësia) e veprimit

Aftësia e veprimit është veti e personit fizik që në mënyrë të
pavarur të ndërmarrë të drejta dhe detyrime. Sipas të drejtës sonë
personi fizik e fiton zotësinë e veprimit me arritjen e moshës madhore
(18 vjet), dhe me lidhjen e martesës para arritjes së moshës madhore
me leje të gjykatës (16 vjet). Ndërrimi i shtetësisë (fitimi i shtetësisë së
një shteti tjetër) nuk mund të shkaktojë humbjen e aftësisë së veprimit
njëherë të fituar, pavarësisht se e drejta e re p.sh. parasheh kufij më
të lartë të moshës për fitimin e saj.
Plotfuqishmëria e punës juridike varet nga aftësia e veprimit të
subjekteve që janë palë. Sipas normës së kolizionit të theksuar më lart,
shtetasi i vendit i cili lidh punë juridike me të huajin, patjetër çdoherë
duhet të jetë i informuar se ai (i huaji) a e ka aftësinë e veprimit sipas
të drejtës së shtetit shtetësinë e të cilit e ka. Kjo rregull në praktikë u
tregua si joadekuate, ngase tregtarët shpeshherë nuk mund ta dinë se
lidhin kontratë me të huajin, ose nuk e dinë se duhet të informohen
për të drejtën e huaj. Për këtë arsye, në interes të sigurisë së qarkulli-
mit juridik është paraparë edhe një alternativë tjetër: nëse kontrata
lidhet midis palëve që ndodhen në të njëjtin shtet, pala e cila sipas të
drejtës së atij shteti ka aftësi veprimi nuk mund të thirret në paaftësinë
e vet të veprimit sipas të drejtës së ndonjë shteti tjetër, përveç nëse
në rastin e lidhjes së kontratës pala tjetër e ka ditur për paaftësinë e
veprimit të asaj pale.97
Pikat e theksuara të lidhjes për caktimin e të drejtës kompetente
(shtetësia dhe vendi i njëjtë i krijimit të detyrimit) aplikohen tek kon-
statimi i aftësisë së përgjithshme të personave fizik. Mirëpo, rregulla
e konstatimit të aftësisë juridike sipas të drejtës së shtetit ku krijohet
detyrimi nuk aplikohet te marrëdhëniet familjare dhe trashëgimore.98
Te ky lloj i marrëdhënieve aftësia e subjekteve që në mënyrë indivi-
duale të hyjnë në detyrime verifikohet sipas të drejtës kompetente e
cila caktohet sipas normave të veçanta të kolizionit. Në atë rast fjala
është për aftësitë e veçanta (të posaçme) të personit fizik. Kështu për
97
Ligji për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve me dispozitat e shteteve tjera, ne.16. al.2
(në vazhdim do ta citojmë LZKL)
98
LZKL, ne 16, al.3.
97
shembull, aftësia për të lidhur martesë vlerësohet sipas të drejtës së

shtetësisë së bashkëshortëve të ardhshëm;99 e drejta për të përpiluar
(hartuar) testament vlerësohet vetëm sipas të drejtës së shtetësisë së
testatorit në momentin e përpilimit të testamentit, kurse te kushtet
për krijimin, efektin dhe pushimin e adoptimit të fëmijës aplikohet e
drejta e shtetësisë së adoptuesit.100
Gjithashtu norma të veçanta të kolizionit (përveç te marrëdhë-
niet familjare dhe trashëgimore) për aftësinë juridike parashihen edhe
në lëminë e të drejtës së kambialit dhe çekut. Ligji për kambialin
(1946) parashihte se aftësia kambialore, përkatësisht aftësia e një
personi që të marrë detyrime kambialore caktohet sipas të drejtës së
shtetësisë, e nëse norma e kolizionit dërgon në aplikimin e të drejtës
së huaj, lejohet mundësia e kthimit në të drejtën e vendit, ose ridër-
gimin në të drejtën e shtetit të tretë. Nëse detyruesi kambialor nuk
ka aftësi veprimi sipas të drejtës së vet nacionale, lejohet edhe një
mundësi që aftësia kambialore të vlerësohet sipas të drejtës ku është
krijuar detyrimi kambialor (të drejtës ku është nënshkruar kambiali).
E njëjta rregull aplikohet edhe tek aftësia çekore. Të njëjtat zgjidhje
i përmban edhe Konventa e Gjenevës për rregullat uniforme të ligjit
për kambialin (ne.2 al.3.).
Gjithashtu e drejta kompetente për aftësinë deliktore caktohet
sipas normës së kolizionit për përgjegjësinë jashtë kontraktore për
dëmin,101 e jo sipas normës së përgjithshme të kolizionit për aftësinë
e veprimit nga neni 16.
2. HEQJA E AFTËSISË SË VEPRIMIT

Për heqjen e aftësisë së veprimit, si dhe për kthimin e aftësisë së
veprimit të hequr më herët të shtetasve të vendit, aplikohet e drejta e
vendit (Ligji i familjes).102 Megjithatë, gjykata e shtetit të vendit nuk
do ta ketë rastin që çdoherë të vendosë për heqjen e aftësisë së vepri-
mit të shtetasve të vendit. Për arsye se për këto çështje vendoset në
procedurën jokontestimore, normat për kompetencën ndërkombëtare
i mundëson gjykatës së shtetit të vendit të ndërmarrë veprime, nëse
personi ndaj të cilit është parashtruar kërkesa për heqjen e aftësisë,
për të vepruar e ka vendbanimin në Kosovë, përkatësisht nëse parash-
truesi i kërkesës në procedurën për kthimin e aftësisë juridike e ka
vendbanimin në Kosovë.103 Që do të thotë se para gjykatës sonë nuk
99
LZKL, ne 42
100
LZKL, ne. 50. al.1.
101
LZKL, ne. 88.
102
Ligji i Familjes së R. Kosovës
103
LZKL, ne. 114.
98
mund të vendoset për heqjen e aftësisë së shtetasit të vendit i cili e ka

vendbanimin jashtë shtetit. Nga ana tjetër, gjykata e shtetit të vendit
mund të vendosë për heqjen e aftësisë së veprimit të shtetasit të huaj që
e ka vendbanimin në shtetin tonë, por sipas aplikimit të dispozitave të
së drejtës së tij nacionale (lex nationalis) që e rregullojnë këtë çështje.
Vendimi i huaj gjyqësor për heqjen e aftësisë së veprimit të perso-
nit fizik do të njihet në Kosovë, nëse është nxjerrë nga gjykata e shtetit
shtetas i të cilit është i huaji dhe nëse është i plotfuqishëm. Në këto
raste nuk parashihet si kusht për njohje reciprociteti, kompetenca dhe
kundërshtimi me rendin publik.
Në një numër të konsiderueshëm të sistemeve juridike të shtete-
ve të ndryshme si kriter për vendosjen e kompetencës ndërkombëtare
në këtë lloj të procedurës është vendbanimi ose vendqëndrimi i za-
konshëm i personit të cilit i hiqet aftësia e veprimit,104 kështu që mund
të ndodhë që gjykata e huaj të nxjerrë vendim për heqjen e aftësisë
së veprimit për shtetasit tanë ose shtetasit të ndonjë shteti të tretë.
Vendimi i huaj me të cilin i hiqet aftësia e veprimit (në tërësi ose
pjesërisht) shtetasit të vendit do të njihet në shtetin tonë nëse plo-
tësohen kushtet e zakonshme që parashihen për njohjen e vendimeve
të huaja siç janë: të mos jetë në kundërshtim me rendin publik, plot-
fuqishmëria dhe ekzekutueshmëria, mungesa e vendimit të mëher-
shëm të gjykatës së vendit ose vendimit të njohur të gjykatës së vendit
ose vendimit të njohur të gjykatës së huaj, mungesa e parregullsive në
procedurë dhe reciprociteti. Njohja nuk mund të refuzohet për shkak
se gjykata e huaj nuk është kompetente, ngase për heqjen e aftësisë
së veprimit të shtetasve të vendit nuk është paraparë kompetenca
ekskluzive e gjykatës së shtetit të vendit.105
3. SHPALLJA E PERSONIT TË ZHDUKUR

PËR TË VDEKUR
Aftësia e veprimit pushon me vdekje faktike, bazuar në dëshminë
mjekësore (vërtetimin për vdekjen). Mirëpo, ka raste kur nuk është e
sigurt se personi është gjallë ose jo. Ndonjëherë nuk dihet me siguri
se a ka ardhur (a është shkaktuar) deri te vdekja, sepse një person
konsiderohet si i zhdukur gjatë kohë, dhe nuk dihet në të vërtetë çka
ka ndodhur me të. Në ato raste e drejta parasheh mundësi dhe mënyrë
që ajo pasiguri të ndërpritet. Prandaj sistemet juridike bashkëkohore
(me modalitete të ndryshme) parashohin kushte, me plotësimin e të
cilave zhdukja fiton relevancë të vërtetë dhe afatet kohore me skadi-
min e të cilave bëhet e sigurt se personi më nuk është i gjallë. Nëse
104
Ashtu e parasheh p.sh. ne. 41. al. 1. e Ligjit Zvicran për të DNP.
105
LZKL, ne. 117.
99
plotësohen kushtet konkrete, me kërkesë të personit të interesuar,

ose prokurorit publik, personi i zhdukur mund të shpallet i vdekur.106
Ashtu mundësohen të drejtat dhe detyrat që ndaj personave të tjerë
(p.sh. detyrimet nga marrëdhënia martesore) të pushojnë, ose të kalo-
jnë (barten) te trashëgimtarët (p.sh. borxhet, kërkesat, pronësia, etj.).
Gjykata jonë ka kompetencë ekskluzive për ta shpallur shtetasin
kosovar të zhdukur për të vdekur.107 Kjo nënkupton se vendimet e
gjykatave të huaja dhe organeve tjera për shpalljen e shtetasit kosovar
të zhdukur për të vdekur nuk mund të pranohen në vendin tonë për
shkak të ekzistimit të kompetencës ekskluzive të gjykatave tona.108
Ligjvënësi në nenin 16 të Ligjit për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve
me dispozitat e shteteve tjera ka përcaktuar se për shpalljen e personit
të zhdukur për të vdekur, kompetente është e drejta e shtetit shtetas
i të cilit ka qenë personi në momentin e zhdukjes.
Vendimi i huaj gjyqësor për shpalljen e personit të zhdukur për të
vdekur do të njihet në Kosovë nëse është nxjerrë nga organet e shtetit
shtetas i të cilit ka qenë i zhdukuri, dhe nëse është i plotfuqishëm dhe
i ekzekutueshëm. Pengesë për njohje mund të jenë parregullsitë gjatë
procedurës dhe vendimi i nxjerrë më herët nga gjykatat e vendit ose
vendimi i gjykatës së huaj i njohur më herët për çështjen e njëjtë.109
Në një numër të konsiderueshëm të shteteve kriter për caktimin e
kompetencës për këtë lloj të procedurës është vendbanimi i fundit, ose
vendqëndrimi i zakonshëm i të zhdukurit para zhdukjes,110 kështu që
lehtë mund të ndodhë që gjykata e tyre ta shpallë të vdekur shtetasin
e ndonjë shteti të tretë.
Vdekja dëshmohet me dokument publik, ekstrakt nga librat amzë
për të vdekurit (fletëvdekje). Nëse nuk ka dokument publik për vde-
kjen e ndonjë personi, në sistemet juridike të shteteve të ndryshme
parashihet mundësia që secili person i cili ka interes juridik mund t’i
parashtrojë propozim gjykatës që me vendim ta konstatojë vdekjen e
atij personi. Në procedurën e dëshmimit të vdekjes aplikohen dispo-
zitat për shpalljen e personit të zhdukur për të vdekur. Këto dispozita
të cilat i dedikohen dëshmimit të vdekjes së shtetasve të vendit, mund
të aplikohen edhe për dëshmimin e vdekjes së shtetasit të huaj i cili
ka vdekur në Kosovë.
106
LZKL, ne. 128.
107
LZKL, ne. 128.
108
LZKL. ne. 118.
109
LZKL. ne. 162.
110
P.sh. Ligji për DNP i Zvicrrës, ne.41.
100
4. RADHA E VDEKJES SË KOMORIENTËVE

Komorientët janë personat të cilët kanë vdekur njëkohësisht
(vdekje e përbashkët me dikë tjetër), kurse mes vete janë trashëgim-
tarë ligjor.111 Radha e vdekjes së komorientëve është e rëndësishme
për shkak të trashëgimit ndërmjet tyre-nuk mund të konstatohet, nga-
se ekziston pasiguri për rendin e vdekjes, se kush është trashëgimlënës
e kush trashëgimtar. Mund të trashëgojë vetëm personi i gjallë në mo-
mentin e vdekjes së trashëgimlënësit. Te komorientët ekziston njëfarë
pasigurie për radhën e vdekjes, se kush është trashëgimlënës e kush
trashëgimtar. Kjo për arsye se është vështirë të caktohet momenti i
vdekjes në rastet e katastrofave masovike ku vdesin shumë njerëz (luf-
tëra, tërmete, përmbytje, fatkeqësi masovike në komunikacion ajror,
tokësor ose ujor). Sistemet juridike të shteteve konkrete nisen nga
prezumimet se në ato raste cili person e ka mbijetuar tjetrin, p.sh. a e
ka mbijetuar fëmija prindin, a e ka mbijetuar personi i ri më të vjetrin
ose a e ka mbijetuar femra mashkullin etj.
Kur në fatkeqësitë ose katastrofat masovike viktima janë personat
e familjes së njëjtë (bashkëshortët, prindërit dhe fëmijët, vëllezërit dhe
motrat), duhet të konstatohet se cili prej tyre ka vdekur më herët që të
shqyrtohet trashëgimia. Sipas ligjit tonë të trashëgimisë,112 e po ashtu
edhe sipas të drejtave të shteteve tjera, mund të trashëgojë vetëm ai
person i cili është gjallë në momentin e vdekjes së trashëgimlënësit.
Prandaj, konstatimi i radhës të vdekjes paraqitet si çështje (pyetje)
paraprake që ndërlidhet me trashëgiminë. Kjo pyetje paraprake, varë-
sisht nga cilësimi (kualifikacioni) mund të zgjidhet edhe si çështje në
vete sipas të drejtës kompetente për të trashëguar ose sipas të drejtës
e cila është kompetente për statusin e personave në fjalë (për të cilët
shtrohet çështja), për arsye se shtrohet çështja e momentit të pushimit
të aftësisë së tyre juridike. Sipas Ligjit tonë për zgjidhjen e kolizionit
të ligjeve,113 për të trashëguar, kompetente është e drejta e shtetit në
të cilin trashëgimlënësi e ka pasur vendqëndrimin e zakonshëm në
momentin e vdekjes. Kurse sipas nenit 58 të Ligjit tonë për zgjidhjen
e kolizionit të ligjeve, nëse dy ose më tepër persona për trashëgiminë e
të cilëve janë kompetente më tepër të drejta kanë vdekur në rrethana
kur nuk mundet të konstatohet vendi i vdekjes së tyre (komorientët),
kurse ato të drejta parashohin zgjidhje të ndryshme juridike, ose nuk
kanë zgjidhje për një situatë të tillë, konsiderohet se ata persona kanë
vdekur në të njëjtën kohë. Konventa e Hagës mbi të drejtën kompe-
tente për të trashëguar, e vitit 1989114 parashihte që nëse dy ose më
tepër persona kanë vdekur në rrethana të atilla që nuk dihet se cili
111
A. Bilalli, Fjalori shpjegues latinisht shqip, Prishtinë 2015, f.26.
112
Ligji i trashëgimisë, ne 2.
113
LZKL, ne.52.
114
Konventa nuk ka hyrë në fuqi.
101
prej tyre ka vdekur më herët, kurse të drejtat kompetente për trashë-

giminë e tyre parashohin zgjidhje të ndryshme për këtë situatë, ose
nuk e rregullojnë këtë çështje, asnjëri nga personat e vdekur nuk do
të ketë të drejta trashëgimore ndaj personave tjerë.
5. E DREJTA E TË HUAJIT NË EMËR PERSONAL

(EMËR DHE MBIEMËR)
Sipas të drejtës sonë çdo fëmijë ka të drejtë në emër personal, që
sajohet nga emri dhe mbiemri.115 Emri personal fitohet nga momenti
i lindjes. Emrin e fëmijës e caktojnë prindërit ose organi i kujdes-
tarisë në rastet e përcaktuara me ligj. Duke pasur parasysh këtë fakt,
caktimi i emrit personal të fëmijës duhet të kualifikohet si çështje e
raportit midis prindërve dhe fëmijëve, e nëse fëmija nuk ka prindër,
si çështje e kujdestarisë. Sipas këtij kualifikimi për caktimin e emrit
personal të fëmijës, do të aplikohet e drejta kompetente e caktuar në
Ligjin për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve. Sipas nenit 39 të atij ligji
për marrëdhëniet midis prindërve dhe fëmijëve, kompetente është e
drejta e shtetit në të cilin ato e kanë vendqëndrimin e zakonshëm të
përbashkët.
Për caktimin, ndryshimin ose mbrojtjen e emrit personal të shte
tasve të Kosovës, sipas nenit 127 të ligjit për zgjidhjen e kolizionit të
ligjeve, kompetente është gjykata ose organi i Republikës së Kosovës.
Si shtetësia që është një nga atributet themelore të personit, po
ashtu edhe emri dhe mbiemri i të huajit janë elemente për identifiki-
min e tij në territorin e shtetit të vendit. Në bazë të atyre elementeve të
identifikimit i huaji në territorin e shtetit të vendit krijon marrëdhënie
të ndryshme nga lëmia e së drejtës ndërkombëtare private, p.sh. lidh
martesë, adopton ose paraqitet si subjekt i marrëdhënieve të ndrysh-
me juridiko-private me element të huaj.
Pasi emri personal i një personi regjistrohet pas lindjes në librat
amzë për të lindurit sipas rregullave të shtetit shtetësinë e të cilit e
fiton ai person, shtrohet pyetja se kjo e drejtë a do t’i njihet të huajit
në shtetin e vendit, dhe se regjistrimi eventual i këtij personi (të hu-
ajit) në regjistrat e vendit të asaj natyre (atij lloji) a do të mundet më
vonë të krijojë efekte juridike në shtetin e atij personi. Për atë arsye,
të huajit mund t’i lejohet vetëm e drejta e ndryshimit të emrit personal
që e përcjellë (ajo e drejtë) krijimin ose shuarjen e ndonjë të drejte
personale ose familjare të atij personi, ose të gjendjes konkrete për
të cilën organi i shtetit të vendit është kompetent sipas të drejtës së
shtetit të cilës ai person i takon.
115
Ligji i familjes
102
Individi mund ta ndryshojë emrin personal. Kushtet dhe mënyrën

e ndryshimit e cakton e drejta materiale, sipas dy kritereve: me ndryshi-
min e statusit personal (lidhja e martesës, shkurorëzimi i martesës,
nuliteti i martesës, adoptimi, konstatimi i atësisë dhe amësisë) dhe
me kërkesë të personit të interesuar për ndryshimin e emrit personal.
Ndryshimi i mbiemrit të njërit ose i të dy bashkëshortëve mund të
ndodhë gjatë lidhjes së martesës, që është një nga efektet e mundshme
të martesës. Efektet e martesës nënvihen (subsumohen) nën normën e
kolizionit e cila i rregullon marrëdhëniet personale dhe juridiko-pasu-
rore të bashkëshortëve.116 Pra, me ndryshimin e mbiemrave gjatë lidh-
jes së martesës do të aplikohet e drejta e cila i rregullon marrëdhëniet
personale dhe juridiko-pasurore të bashkëshortëve (para së gjithash
e drejta e shtetësisë së bashkëshortëve, e nëse nuk e kanë shtetësinë
e njëjtë e drejta e vendqëndrimit të përbashkët). E drejta e njëjtë
aplikohet edhe te ndryshimi i mbiemrit në rast të shkurorëzimit ose
nulitetit (anulimit) të martesës.
E drejta kompetente për ndryshimin e mbiemrit të fëmijës që
mund të ndodhë për shkak të adoptimit (birësimit) ose pranimit, kon-
statimit ose mohimit të atësisë ose amësisë, gjithashtu përcaktohet me
anë të normës së kolizionit që u dedikohen këtyre çështjeve. Në rastin
e parë, ndryshimi i mbiemrit përfshihet në efektin e adoptimit, ku si-
pas normave tona të kolizionit nënvihen nën shtetësinë e përbashkët
të adoptuesit dhe të adoptuarit, nëse ata nuk e kanë shtetësinë e njëjtë
aplikohet e drejta e vendqëndrimit të zakonshëm të tyre (LZKL). Në
rastin e dytë, te ndryshimi i mbiemrit aplikohet e drejta sipas së cilës
rregullohen marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve (LZKL
neni 39).
Kërkesa e individit për ndryshimin e emrit personal dorëzohet në
administratën komunale në territorin e së cilës parashtruesi i kërkesës
e ka vendbanimin ose vendqëndrimin.117 Për kërkesën vendoset në
procedurë administrative. Në këtë rast shtrohet pyetja se a mundet
organi i vendit të vendosë për ndryshimin e emrit personal të shtetasit
të huaj. Kompetenca ndërkombëtare e organeve tona për ndryshimin
e emrit personal nuk është paraparë në veçanti në Ligjin për zgjidhjen
e kolizionit të ligjeve. Nëse në këtë rast aplikohen dispozitat për kom-
petencën territoriale (Ligji për procedurën kontestimore), organet
tona administrative do të ishin kompetente të vendosnin për ndryshi-
min e emrit personal të të huajit i cili ka vendbanim në Republikën
e Kosovës. Një vendim i këtillë i organeve tona administrative do t’i
ketë anët e veta pozitive dhe negative. Nga një anë duhet të kihet pa-
rasysh se shumë shtete nuk i pranojnë vendimet e organeve të huaja
për ndryshimin e emrit personal të shtetasve të tyre. Marrëveshjet
116
LZKL, ne.31.
117
Ligji i familjes
103
ndërkombëtare të nxjerra në kuadër të Komisionit ndërkombëtar

për gjendjen civile lidhur me ndryshimin e emrit personal parashohin
kompetencë ekskluzive të organeve të shtetit shtetas i të cilit ësh-
të personi konkret, me përjashtim që u dedikohet personave me më
tepër shtetësi.118 Nga ana tjetër, në të drejtën krahasimtare vërehet
tendenca që kjo rregull strikte të zbutet.119 Mirëpo migrimet intensive
si karakteristikë e ditëve të sotme e imponojnë nevojën që të merren
parasysh kërkesat e arsyeshme dhe interesat e palëve për zgjidhjen
e kërkesave të asaj natyre në vendin ku ato jetojnë përgjithmonë.
Duke pasur parasysh krejt këtë çka u tha më lart, jemi të mendimit
se kompetenca ndërkombëtare e organeve të vendit për ndryshimin
e emrit personal të shtetasit të huaj në bazë të aplikimit të dispozitës
për kompetencën territoriale nuk do të ishte e tepërt. Në atë rast do
të ishte e arsyeshme që të kufizohet kompetenca në bazë të vendqën-
drimit vetëm në ato raste kur i huaji një kohë më të gjatë qëndron në
territorin e shtetit të vendit, përkatësisht kur te na e ka vendqëndrimin
e rregullt. Në procedurat për ndryshimin e emrit personal me element
të huaj, nëse parashtruesi i kërkesës është shtetasi i huaj, ose shtetasi
i vendit që ka vendbanim në shtetin e huaj shtrohet edhe çështja e të
drejtës kompetente. Këtë çështje Ligji për zgjidhjen e kolizionit të
ligjeve nuk e ka rregulluar me normë të veçantë të kolizionit; duhet
të nisemi nga neni 2 i ligjit të përmendur dhe në mënyrë adekuate
të zbatohen parimet dhe dispozitat e ligjit. Duke u nisur nga fakti se
në çështjet tjera statusore aplikohet e drejta e shtetësisë (p.sh. neni.
16,17,50 etj.) edhe në këtë procedurë duhet të aplikohet e drejta e
shtetësisë së personit i cili ka parashtruar kërkesë për ndryshimin e
emrit të vet personal.
Vendimet e huaja për ndryshimin e emrit personal njihen në sh-
tetin tonë nëse i plotësojnë kushtet për njohje dhe nëse janë të lega-
lizuara pa marr parasysh se a i ka nxjerrë gjykata e huaj ose organi i
administratës. Meqenëse nuk është paraparë kompetencë ekskluzive
e organit të vendit për vendosjen e ndryshimit të emrit personal të
shtetasve të vendit, kompetenca e gjykatës së vendit ose organit tjetër
mund të hulumtohet (verifikohet) gjatë procedurës së njohjes, në sua-
zat e kufijve të mbrojtjes së rendit publik. Pra, nuk do të njihet vendimi
i huaj gjyqësor për ndryshimin e emrit personal të shtetasit të vendit
i cili në territorin e shtetit të huaj ka qëndruar një kohë të shkurtë,
ngase ajo kompetencë e organit të huaj do të ishte në kundërshtim me
118
Konventa e Stambollit e vitit 1958 për ndryshimin e emrit dhe mbiemrit në nenin
2 parasheh se çdo shtet anëtar obligohet se nuk do t’ua lejojë ndryshimin e emrit
dhe mbiemrit shtetasve tjerë anëtarë përveç nëse ata nuk janë shtetas të tij.
119
Sipas nenit 36 p.sh. të Ligjit të Belgjikës për të DNP të vitit 2004, organet e
Belgjikës janë kompetent për çdo kërkesë me të cilën caktohet emri dhe mbiemri
i ndonjë personi nëse ai person ka shtetësi belge ose vendqëndrim të zakonshëm
në Belgjikë.
104
rendin publik të shtetit të vendit. Nëse gjykata e huaj e ka aplikuar të

drejtën e huaj, vendimi nuk do të njihet nëse dukshëm dallohet nga
rregullat e vendit për ndryshimin e emrit personal. Vendimet e orga-
neve të huaja për ndryshimin e emrit personal të shtetasit të ndonjë
shteti të tretë mund të njihen te ne nëse i plotësojnë kushtet për njohje
në shtetin shtetësinë e të cilit e ka ai person.
6. NJOHJA E SHTETËSISË TË TË HUAJIT

NË SHTETIN E VENDIT
Çdo shtet në mënyrë individuale e cakton mënyrën e fitimit të sh-
tetësisë dhe kush janë shtetasit e tij.120 Në atë mënyrë pasqyrohet njëri
nga atributet më të rëndësishme të sovranitetit të tij. Nga kjo del se
parimisht asnjë shtet nuk mundet të ndikojë në shtetësinë e të huajit,
sepse ato në atë drejtim përjashtohen nga juridiksioni i tij. Megjithatë,
nuk është çdoherë ashtu siç u tha më lart, këtë e konfirmon shembulli i
personave me dy shtetësi (bipatrid), ose më tepër shtetësi (polipatrid),
që përveç dy ose më tepër shtetësi e kanë edhe shtetësinë e shtetit të
vendit. Në rastet e kolizionit pozitiv të shtetësive (nëse i huaji me më
tepër shtetësi e ka edhe shtetësinë e shtetit të vendit), rregull është
që ai person të mos trajtohet si i huaj, nëse para organit të shtetit të
vendit shtrohet çështja e verifikimit të shtetësisë së tij. Me fjalë tje-
ra, për rregullimin e marrëdhënieve juridiko-private me element të
huaj (marrëdhënieve të së drejtës ndërkombëtare private), shtetësia
e vendit (e bipatridit ose polipatridit) e përjashton çdo shtetësi tjetër.
Ndikimi i të drejtës së vendit në shtetësinë e të huajit në disa
shtete vërehet te materia e të drejtës martesore dhe familjare. Ashtu
p.sh. në një numër të shteteve evropiane, shtetasja e huaj në momentin
e martesës me shtetasin e vendit me automatizëm e fiton shtetësinë
e vendit të bashkëshortit (Holandë, Belgjikë, Itali etj.). Në këtë rast
mund të vërehet pozita e pabarabartë juridike e gruas ndaj burrit,
dhe me fitimin e shtetësisë së re, të huajës mund t’i kufizohet aftësia
e disponimit me pasurinë e vet.
Nga ana tjetër te marrëdhëniet familjare, me adoptimin në disa
shtete, i mituri i huaj që adoptohet e fiton pa plotësimin e ndonjë
kushti plotësues, statusin e shtetasit të vendit nëse si adoptues është
personi i cili e ka shtetësinë e shtetit të vendit (p.sh. Gjermani, Spanjë,
Portugali etj.).
120
A. Bilalli, H. Kuçi, E drejta ndërkombëtare private, Prishtinë, 2013, f.180.
105
7. E DREJTA E TË HUAJIT QË TË KRIJOJË

VENDBANIM NË SHTETIN E VENDIT
Çështja e hyrjes, qëndrimit dhe vendosjes së të huajve në terri-
torin e shtetit të vendit përfshihet në lëminë që rregullohet me rre-
gullat e të drejtës publike. Mirëpo, varësisht nga fakti se si janë të
rregulluara ato çështje varet mundësia e këtyre personave që të hyjnë
në marrëdhënie private dhe të krijojnë detyrime në territoret e shte-
teve tjera.
Në sistemet juridike bashkëkohore në një numër më të madh të
shteteve, lirisht mund të konstatohet se mundësia e hyrjes së të huaj-
ve në shtetin e vendit nëse mund ta quajmë sipas parimit të „dyerve
të hapura”, për shkak të fuqisë së huaj punëtore, transformohet në
sistem të protekcionizmit nacional. Shtruarja e çështjes në atë drejtim
do t’i tejkalonte suazat e kësaj lënde të së drejtës, prandaj vëmendjen
tonë do ta përqendrojmë vetëm në pasojat praktike e një gjendjeje
të atillë ndaj një kategorie të caktuar të të huajve. Në vazhdim do të
bëhet fjalë për ndikimin vendimtar të vendbanimit në mundësinë e
krijimit të marrëdhënieve partikulare juridiko-private nga të huajt në
shtetin e vendit.
E drejta e krijimit të vendbanimit nga të huajt në shtetin e vendit,
nën supozimin se janë plotësuar të gjitha kushtet që i parasheh lex
fori, në shumicën e shteteve u njihet të gjithë personave që kanë aftësi
veprimi. Mirëpo, një kohë të gjatë ajo e drejtë nuk i njihej gruas së
martuar, për të cilën konsiderohej (p.sh. në Greqi deri në reformat li-
gjore të së drejtës martesore), ose ende konsiderohet (p.sh. në SHBA,
Zvicër dhe në disa shtete të së drejtës së sheriatit) se e ka vendbanimin
në shtetin ku ndodhet vendbanimi i burrit. Në atë mënyrë, jo vetëm që
dukshëm zvogëlohet liria e saj (bashkëshortes) gjatë vendosjes se ku
do të jetë vendbanimi i përbashkët i bashkëshortëve, por zvogëlohet
edhe mundësia e krijimit të disa marrëdhënieve të së drejtës ndër-
kombëtare private jashtë atyre shteteve (p.sh. e drejta për zgjedhjen
e vendit të punës jashtë shtetit ku është vendbanimi i burrit). Të gjitha
kufizimet e theksuara më lartë aplikohen (i qëllojnë) edhe ndaj shte-
taseve të huaja të cilat martohen për shtetasit e këtyre shteteve. Këtë
më së miri mund ta ilustrojmë me Ligjin e familjes të Algjerisë të
vitit 1984, i cili parasheh se shtetësja e huaj e shkurorëzuar në Algjeri
nuk mund t’i marrë fëmijët me vete edhe nëse i ndahen me vendim
gjyqësor. Nëse dëshiron t’i ruajë fëmijët dhe të kujdeset për ta, ajo
është e detyruar që të mbetet të jetojë në Algjeri, në të njëjtin qytet
ku jeton bashkëshorti i saj i mëparshëm, ose në vendin i cili nuk është
më larg se 100 km nga ai qytet.
106
Kapitulli VII
SUBJEKTIVITETI JURIDIK I PERSONAVE
JURIDIK DHE DALLIMET MIDIS GËZIMIT
(USHTRIMIT) TË TË DREJTAVE CIVILE NGA
PERSONAT E HUAJ FIZIK DHE JURIDIK
Personat juridik, njëlloj si personat fizik gjithashtu kanë aftësi

juridike, ose ndryshe thënë subjektivitet juridik, që të mund të jenë
bartës i të drejtave dhe detyrimeve. Megjithatë, midis aftësisë juridike
të personave fizik dhe subjektivitetit të personave juridik, ekzistojnë
dallime të cilat dalin vetvetiu nga dallimet e karakteristikave, për-
katësisht cilësive të tyre si subjekte të së drejtës. Personat juridik për
shembull nuk mund të jenë subjekt (bartës) te marrëdhëniet familjare
dhe marrëdhëniet aktive trashëgimore. Mënyra e krijimit të personave
juridik (fitimi i subjektivitetit juridik dhe shuarja e tyre ndërlidhen me
plotësimin e kushteve dhe formaliteteve konkrete, por ka ngjashmëri
kur këto subjekte janë bartës të aktiviteteve ekonomike (afariste). Për
pushimin e autorizimeve të tyre vlejnë kushtet dhe procedura e njëjtë
si te personat fizik.
Përkatësia e personit juridik përkufizohet si lidhje juridike midis
personit juridik dhe sovranitetit të shtetit konkret, nëpërmes të cilës
lidhje ai person është titullar i të drejtave të caktuara dhe i nënsh-
trohet juridiksionit të shtetit konkret.121 Në vazhdim do të bëhet fjalë
vetëm për subjektivitetin e personave juridik të së drejtës private, e
jo edhe të asaj publike.
Për dallim nga personat fizik të cilët subjektivitetin juridik e fito-
jnë me lindje, kjo veti personave juridik u njihet pasi shteti t’i pranojë
(me plotësimin e kushteve konkrete). Derisa personat fizik kanë aftësi
juridike për arsye se janë të gjallë, se ekzistojnë, e jo për arsye se janë
shtetas të ndonjë shteti, kurse format e ndryshme të personave juri-
dik, përkatësisht shoqatave (bashkësive), edhe në rastin kur në fakt
ekzistojnë në aspektin juridik (juridikisht), ekzistojnë vetëm nëse sipas
normave të shtetit konkret e fitojnë vetinë (cilësinë) e personit juridik.
Personi juridik nuk e ka aftësinë e veprimit në vështrim të njëjtë si
personi fizik, por një rreth i caktuar i personave fizik i autorizuar ex
121
M. Jezdić, DNP II, f.148.
107
lege, ose në bazë të statusit ka të drejtë të lidhë punë juridike, ose të

marrë detyrime.122
Nevoja e zhvillimit të qarkullimit ndërkombëtar të mallrave dhe
shërbimeve kah fundi i shekullit të XIX ndikoi në paraqitjen e per-
sonave juridik si pjesëmarrës kryesorë në qarkullimin ndërkombëtar,
sepse ishin format më të përshtatshme të koncentrimit të kapitalit,
dhe në atë mënyrë kishin mundësi më të mëdha të konkurimit se
personat fizik. Andaj, nga ajo kohë kodet civile të shteteve konkrete
përveç normave për të drejtat civile të personave të huaj fizik për-
mbanin edhe dispozita për personat e huaj juridik. Gjithashtu është
e njohur se problemet ekonomike, juridike dhe politike që i shkak-
tonte prezenca e tyre në territorin e shtetit të vendit janë të shumta
dhe komplekse. Ato janë gjigantë të vërtetë financiar, me potencial
që kompanitë përveç ndikimit ekonomik, të kenë edhe ndikim dhe
rol të madh në politikë.123 Në këtë mënyrë krijohet mundësia për
keqpërdorime të mëdha, për shembull vitet e shtatëdhjeta të she-
kullit XX një ndër kontroversat klasike lidhet me rënien e Alendes
dhe vendosjen e diktaturës me ndihmën e kompanisë ITT në Çile.
Kundër ITT-së për atë rast janë zhvilluar shumë procedura (pa suk-
ses), si dhe kundër Pinoçes deri në momentin e vdekjes të tij në vitin
2006 nuk u përfundua procesi. Sipas raportit të vitit 1995 të përgatitur
nga UNCTAD,124 lidhur me investimet e huaja direkte korporatat
transnacionale (40.000 kompani dhe 250.000 filiale të tyre) në botë
i mbulojnë dy të tretat e tregtisë botërore me mallra dhe shërbime.
Nga kjo shumë e përgjithshme një të tretat i sajojnë transaksionet në
kuadër (brenda) të korporatës së njëjtë, një të tretën e transaksione-
ve ndërmjet korporatave, kurse vetëm një e treta e tregtisë botërore
përfshihet nën tregtinë e lirë (tregun e lirë). Shumë nga korporatat
më të suksesshme (Global Top 200) të theksuara më lart (në mesin
e 40,000) janë më të mëdha se shumë ekonomi nacionale dhe e kon-
trollojnë mbi një të katërtat e ekonomisë botërore.125
Paraqitja e këtyre bartësve të rinj të qarkullimit ekonomik bo-
tëror si subjekte të të drejtave civile (private) nuk kushtëzohej, si tek
personat e huaj fizik, vetëm me njohjen e të drejtave civile, por edhe
me njohjen e subjektivitetit të tyre juridik. Kjo do të thotë se mundësia
e personit të huaj juridik të paraqitet si subjekt i të drejtave civile ka
qenë e vështirësuar në krahasim me personat e huaj fizik, për të cilët
çështja e njohjes së subjektivitetit juridik duke filluar nga shekulli XX
nuk shtrohet fare. Gjithashtu ekzistojnë edhe dallime konkrete lidhur
me mundësinë e ushtrimit (gëzimit) të së drejtave civile nga personat
122
123
Turner L., Multinational Companies an the Third World, New York 1970.
124
UNCTAO’s World Investmend Report 1995.
125
T. Varadi; B. Bordaš; G. Knežević; V.Pavić, UPP, Beograd 2010, 5. 279-280.
108
Pjesa e parë Kapitulli VII
juridik të huaj në shtetin e vendit dhe nga personat e huaj fizik. Për
këtë arsye në vazhdim do ta shtrojmë çështjen e njohjes së personave
të huaj juridik dhe dallimet që ekzistojnë lidhur me ushtrimin (gëzi-
min) e të drejtave civile midis personave të huaj juridik dhe personave
të huaj fizik.
1. NJOHJA E CILËSISË SË PERSONIT JURIDIK

TË HUAJ NË SHTETIN E VENDIT
Se kur i njihet cilësia (vetia) e personit juridik, personit juridik
të huaj në territorin e shtetit të vendit, në doktrinën juridike nuk ka
qëndrime unanime.
Sipas një qëndrimi (teorie), e cila si pikënisje e ka sovranitetin
dhe kufizimin e tij territorial, personi i huaj juridik (që e ka përkatë-
sinë ose nacionalitetin e huaj) në territorin e shtetit të vendit nga ai
shtet mund të njihet (pranohet) vetëm në bazë të lejes së posaçme të
lëshuar nga organet e shtetit të vendit në procedurë administrative,
ose sipas vendimit të bazuar në ligj ose në akt nënligjor të shtetit të
vendit ku kërkohet njohja.126 Ky qëndrim në legjislacionet e shteteve
konkrete filloi të aplikohet kah fundi i shekullit XIX dhe fillimi i she-
kullit XX. Sipas këtij qëndrimi nuk mjafton të konstatohet se personi
juridik i huaj është themeluar dhe se ekziston si i tillë në shtetin e huaj,
që të mundet të njihet në ndonjë shtet tjetër, por është e nevojshme
që edhe organi i shtetit të vendit t’ia njohë subjektivitetin juridik për
ushtrimin e funksionit në shtetin e vendit.127
Sipas qëndrimit (teorisë) të dytë me vetë faktin e ekzistimit (të
regjistrimit) të personit juridik në një shtet, atij i njihet ipso facto sub-
jektiviteti juridik dhe nuk ka nevojë të lëshohet vendim i posaçëm për
njohjen e subjektivitetit të tij në çdo shtet tjetër ku kërkohet njohja.128
Kjo teori nuk bazohet në sovranitetin dhe kufizimin e tij hapësinor
(territorial), por niset nga fakti se personi juridik është realitet dhe për
atë arsye duhet të njihet në shtetet tjera. Ky qëndrim u pranua edhe në
Konventën e Hagës për njohjen e personalitetit juridik të shoqatave
të huaja dhe fondacioneve (1956).129
Jemi të mendimit se duhet të përkrahet qëndrimi i dytë, edhe pse
në teorinë juridike kritikohet për shkak të arsyetimit (argumentimit)
të pamjaftueshëm, por për shkak të nevojës së zhvillimit të qarkullimit
ndërkombëtar dhe se kontribuon për sigurimin e tij. Megjithatë, ky
126
A.Weiss, Traité theorique et pratique de droit international prive-Le droit de
l’etranger II,f.420, Paris, 1984; M. Bartoš, B.Nikolajević, po aty, f.206.
127
M.Jezdić, MPP II, f.88.
128
Frankenstein, International Privatrecht, V. I, f.483.
129
Konventa është e shpallur në Recueil des conventions de la Hague, viti 1966.
109
qëndrim patjetër duhet të korrigjohet në atë drejtim që njohja ipso

facto e personit të huaj juridik që ndërlidhet me veprimtarinë e tij
nuk është në kundërshtim me rendin publik të atij shteti ku kërkohet
njohja e subjektivitetit të personit juridik. Teoria e dytë për shkak
të arsyeve që i thamë më lart mendojmë se duhet të pranohet edhe
nga sistemi ynë juridik, me mundësinë e aplikimit të retorsionit sipas
nevojës.
2. TË DREJTAT CIVILE TË PERSONAVE TË HUAJ

FIZIK DHE TË DREJTAT CIVILE TË PERSONAVE
TË HUAJ JURIDIK - DALLIMET
Si personat fizik, ashtu edhe personat juridik kanë subjektivitet
juridik (aftësi juridike), përkatësisht mund të jenë bartës i të drejtave
dhe detyrimeve. Megjithatë, ndërmjet aftësisë juridike të personave
fizik dhe subjektivitetit juridik ekzistojnë dallime që dalin vetvetiu nga
dallimet e karakteristikave (tipareve) të tyre si subjekte të së drejtës.
Pasi edhe personi fizik edhe personi juridik i huaj, janë të lidhur
juridikisht me sovranitetin personal të huaj, në parim konsiderohet se
ato i gëzojnë (ushtrojnë) të drejtat e njëjta në shtetin e vendit. Mirëpo,
padyshim se ekzistojnë dallime në mundësinë e gëzimit të së drejtave
civile të personave të huaj fizik dhe juridik, që del ose nga vetë natyra
e atyre të drejtave, si p.sh. kur shtrohet çështja e të drejtave familja-
re, ose e drejta e disponimit me pasurinë në rast të vdekjes, ose për
qëllim të mbrojtjes së ekonomisë nacionale të shtetit të vendit. Në
këtë rast dallimet mund të paraqiten lidhur me ushtrimin (gëzimin)
e të drejtave të autorit dhe të së drejtave trashëgimore nga personat
e huaj juridik.
Për dallim nga personat fizik që aftësinë juridike e fitojnë me
lindje, dhe e kanë për arsye se ekzistojnë (janë të gjallë), e jo pse janë
shtetas të ndonjë shteti, personat juridik edhe kur faktikisht ekzisto-
jnë në aspektin juridik ekzistojnë vetëm nëse sistemi juridik i shtetit
konkret ua njeh cilësinë e personit juridik. Njohjen e subjektivitetit të
personit juridik çdo shtet e bën sipas kritereve dhe procedurës së vet.
Në teorinë juridike megjithatë shpeshherë nuk bëhet (theksohet)
dukshëm dallimi midis njohjes së personit juridik të huaj dhe gëzimit
të së drejtave civile nga personat e huaj juridik. Disa autorë e shtrojnë
çështjen se njohja e subjektivitetit juridik të personit të huaj juridik a
shtrohet si çështje paraprake, para se të shtrohet pyetja e mundësisë
së gëzimit të së drejtave civile nga të huajt, ose autorët tjerë, që nisen
nga teoria e të drejtave të fituara e përfaqësojnë qëndrimin e kundërt,
se në përgjithësi edhe njohja e personave të huaj juridik edhe të dre-
110
Pjesa e parë Kapitulli VII
jtat civile përcaktojnë se a mundet personi i huaj juridik të paraqitet

si subjekt te marrëdhëniet juridiko-civile me element të huaj.
Njohja e personit të huaj juridik nënkupton pranimin (njohjen)
se personi juridik ekziston (njihet) edhe jashtë territorit të shtetit
ku është themeluar dhe në bazë të njohjes mund të jetë subjekt i
marrëdhënieve procedurale (paditës ose i paditur), të lidhë kontrata
dhe të fitojë pronësi edhe në shtetin e vendit. Mirëpo, vetëm njohja
e personit të huaj juridik nuk nënkupton edhe mundësinë që personi
i huaj juridik në territorin e shtetit të vendit të ushtrojë (gëzojë) të
drejta konkrete civile. Këtë detyrë e kanë të drejtat civile të personave
të huaj juridik. Përkatësisht kur personi juridik i huaj njihet nga shteti
i vendit, ai ende nuk mund të gëzojë të drejta konkrete, nëse nuk i
mundësohet me dispozitat e shtetit të vendit për të drejtat civile të per-
sonave të huaj juridik. Nëse p.sh. i njihet subjektiviteti juridik firmës
Gjermane në Kosovë, nuk do të thotë se i njihet edhe mundësia dhe e
drejta që të fitojë pronësi, ose të jetë trashëgimtar, ose të jetë subjekt
i marrëdhënieve detyrimore, etj., por ajo e drejtë do t’i njihet atëherë
kur rregullat juridike të Kosovës për gëzimin e të drejtave civile do ta
kenë parasysh përkatësinë e saj gjermane. Nga kjo që u tha më lart,
vërehet dallimi midis subjektivitetit të personave fizik dhe juridik dhe
fazat e ndryshme, në mundësinë e ushtrimit (gëzimit) të së drejtave
civile të të huajve në shtetin e vendit.
111
Kapitulli VIII
OBJEKTI, VËLLIMI DHE SISTEMATIZIMI
I SHTRUARJES SË POZITËS JURIDIKE TË TË
HUAJVE
Pozita juridike e të huajve përkufizohet si tërësi e normave juri-

dike që përcaktojnë se i huaji (personi fizik dhe juridik) në territorin
e shtetit të vendit a mund të gëzojë (ushtrojë) ndonjë të drejtë, even-
tualisht kushtet që duhet t’i plotësojë dhe vëllimi i ushtrimit të asaj
të drejte. Çdo shtet e ka sistemin e vet juridik të normave me të cilat
e rregullon pozitën juridike të të huajve. Aplikimi i atyre normave
kryesisht kufizohet në territorin e vendit, megjithatë ka përjashtime në
raste konkrete. Përfaqësia diplomatike konsullore e shtetit të vendit
mund t’ia njohë të drejtën konkrete të huajit në territorin e shtetit të
huaj p.sh. personi pa shtetësi i cili e ka vendbanimin në Republikën e
Kosovës dhe mbetet pa dokument udhëtimi në shtetin e huaj, mund të
marrë fletudhëtim për apatrid nga përfaqësia diplomatike-konsullore
e Kosovës (nëse lejohet nga shteti i pranimit).
Aplikimi i normave për pozitën juridike të të huajve ndonjëherë
varet nga e drejta dhe praktika juridike e shtetit të huaj. Të huajit p.sh.
do t’i njihet e drejta në trashëgimi në Kosovë vetëm nëse të drejtat e
njëjta i njihen kosovarit në shtetin e të huajit, respektivisht e drejta
në trashëgim i njihet të huajit nëse me shtetin e të huajit zbatohet
reciprociteti.
Normat për pozitën juridike të të huajve aplikohen në dy raste.
Rasti i parë është kur shtrohet çështja e shfrytëzimit të ndonjë të drejte
nga i huaji në shtetin e vendit dhe rasti i dytë më vonë, në momentin
e inicimit të kontestit për realizimin e të drejtave dhe detyrimeve nga
marrëdhënia juridike. I huaji p.sh. nuk mund të regjistroj në librat e tokës
shfrytëzimin me qira të lokalit afarist deri sa paraprakisht nuk merret
pëlqimi (leja) nga organi kompetent, vendimi që ia njeh atë të drejtë të
huajit. Ose të marrin një shembull tjetër: i huaji të cilit i është përkthyer
vepra shkencore te ne i gëzon të drejtat e autorit nga momenti i botimit
të parë jashtë shtetit dhe mund të kërkojë mbrojtjen e përkthimit në
afat prej dhjetë vjetësh nga publikimi i parë. Prandaj realizimi i asaj të
drejte nëse kontestohet, ndërlidhet me moment më të vonshëm, e jo me
momentin e krijimit dhe njohjen e të drejtës së autorit të të huajit etj.
113
1. OBJEKTI DHE VËLLIMI I SHQYRTIMIT

TË POZITËS JURIDIKE TË TË HUAJVE
Objektin e studimit të pozitës juridike të të huajve në të drejtën
ndërkombëtare private e sajojnë normat me të cilat të huajve u njihen
të drejta të cilat ndërlidhen (në mënyrë direkte ose indirekte) me
marrëdhëniet juridiko-private me element të huaj, ose mund të ndi-
kojnë në këto marrëdhënie. Në teorinë juridike janë të përfaqësuar
mendime të ndryshme se cilat të drejta të të huajve duhet t’i përfshijë
teoria e të drejtës ndërkombëtare private. Sipas një qëndrimi, i për-
faqësuar në doktrinën franceze, duhet të studiohen vetëm ato të drejta
që rezultojnë (krijohen) nga marrëdhëniet juridike të cilat i rregullon
kodi civil.130
Sipas qëndrimit të dytë, në të drejtën ndërkombëtare private
duhet të trajtohen të drejtat civile të të huajve dhe disa të drejta pu-
blike nga të cilat varet krijimi i marrëdhënieve juridiko-civile me ele-
ment të huaj, si p.sh. e drejta për dokumente të udhëtimit, e drejta
për vendqëndrim dhe domicil etj.131 Sipas qëndrimit të tretë, te pozita
juridike e të huajve duhet të përfshihen edhe të drejtat procedurale,
përveç të drejtave civile dhe të drejtave publike të huajve.132
Shumica e autorëve të cilët në të drejtën ndërkombëtare private
e trajtojnë pozitën juridike të të huajve, në veprat e tyre përveç të
drejtave private që në mënyrë tradicionale shtrohen në këtë lëmi si:
të drejtat familjare, të drejtat personale, të drejtat pronësore, të dre-
jtat trashëgimore, të drejtat detyrimore etj., i përfshijnë edhe disa të
drejta të të huajve të karakterit juridiko-publik, të cilat ndërlidhen në
mënyrë direkte ose indirekte me marrëdhëniet juridiko-civile, ose nga
të cilat të drejta varet krijimi i atyre marrëdhënieve.133 Për shembull e
drejta e të huajit të hyjë në shtetin e vendit dhe të importojë mallra,
lehtësimet devisore dhe doganore, magazinimi i mallrave në zonat e
lira doganore në territorin e vendit janë të karakterit juridiko-publik,
nga ajo në mënyrë indirekte varet qarkullimi i mallrave dhe shërbi-
meve me shtetet tjera.134
Jemi të mendimit se nga njëra anë shtruarja e të drejtave civile
të të huajve (personave fizik dhe juridik) në suaza më të gjëra duhet
të bëhet edhe për arsye pedagogjike. Kjo për arsye të vështrimit kom-
pleks të normave që ndikojnë në marrëdhëniet juridiko-private (civile)
me element të huaj, është e nevojshme t’i kemi në konsideratë të gjitha
normat që në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë ndikojnë në
130
Mayer P.H., Droit International Privé, Paris, 1977, f.652.
131
M.Jezdić, MPP II, 1985, f.104.
132
Cheshire G, International Private Law, f.421.
133
134
114
Pjesa e parë Kapitulli VIII
krijimin e tyre, përmbajtjen dhe përfundimin. Nga ana tjetër, kjo lëmi
nuk shtrohet në teorinë e të drejtës administrative, e as në doktrinën e
së drejtës ndërkombëtare publike, madje jo në masë të mjaftueshme.
Andaj, objekt i studimit i kësaj tërësie juridike të cilat i parasho-
hin kushtet dhe mënyrën e njohjes së të drejtave të të huajve gjatë kri-
jimit të marrëdhënieve juridiko-civile dhe vëllimin e gëzimit (ushtri-
mit) të drejtave konkrete (individuale) subjektive në shtetin e vendit.
2. SISTEMATIZIMI I TRAJTIMIT JURIDIK

TË POZITËS JURIDIKE TË TË HUAJVE
Për mënyrën e sistematizimit të shtruarjes së pozitës juridike të
personave të huaj fizik dhe juridik mund të aplikohen më tepër kritere
të ndryshme sipas subjekteve, objektit, kushteve dhe fakteve tjera që
ndikojnë në vëllimin e gëzimit të së drejtave civile nga të huajt, si dhe
pasojat (efektet) juridike të njohjes të së drejtave civile të të huajve.
Në doktrinën juridike ka më tepër qëndrime për kategorizimin e të
drejtave private (civile) të të huajve:
Një qëndrim niset nga kriteri subjektiv dhe parasheh dy kategori:
të drejtat që u njihen personave fizik të huaj dhe të drejtat që u njihen
personave juridik të huaj. Kategorizimi sipas këtij kriteri do të ishte
adekuat kur bëhet fjalë vetëm për të drejtat që u njihen personave
juridik të huaj. Kategorizimi sipas këtij kriteri do të ishte adekuat kur
bëhet fjalë vetëm për të drejtat që u njihen, përkatësisht i gëzojnë ve-
tëm personat e huaj fizik, ose vetëm personat e huaj juridik. Për shem-
bull, e drejta që të disponojë me pasurinë në rast të vdekjes, mund
t’i njihet vetëm personit të huaji fizik. Mirëpo, vështirësi krijohen tek
ato të drejta që u njihen (mund t’i gëzojnë) edhe personave të huaj
fizik, e edhe personave të huaj juridik. Në ato raste kategorizimi sipas
këtij kriteri nuk mundëson distinkcion të qartë dhe të mjaftueshëm.
Sipas qëndrimit të dytë, kriter për kategorizim duhet të jenë
marrëdhëniet juridiko-civile, në bazë të së cilave të huajve u njihen të
drejta, kështu që të gjitha të drejtat e të huajve ndahen në: të drejtë
në martesë dhe marrëdhënie familjare, trashëgimore, të drejta juri-
diko-sendore që kanë për objekt sendet e paluajtshme, të drejtat nga
pronësia intelektuale (të drejtat e autorit dhe pronësia industriale),
të drejtat detyrimore etj.135
Sipas qëndrimit të tretë, kriter për kategorizim shërben pjesë-
marrja e organit shtetëror gjatë krijimit dhe njohjes së të drejtave të
të huajit. Të gjitha të drejtat private (civile) të të huajve kategorizohen
në të drejta që krijohen me pjesëmarrje të organit të sovranitetit të
135
115
vendit (të drejtat familjare, trashëgimore, juridiko-sendore që kanë

për objekt sendet e paluajtshme dhe të drejtat nga pronësia industria-
le) dhe të drejtat që krijohen pa pjesëmarrjen e organit të sovranitetit
të vendit (të drejtat juridiko-sendore në sende të luajtshme, të drejtat
detyrimore dhe të drejtat e autorit).136
Kriteri i katërt e merr për bazë mundësinë e gëzimit të së drejtave
konkrete nga të huajt, përkatësisht se e drejta e të huajit është e kush-
tëzuar ose jo, dhe se a mundet t’i njihet të huajit. Sipas këtij kriteri, të
gjitha të drejtat civile të të huajve klasifikohen në të drejta absolutisht
të rezervuara, që mund t’i gëzojnë vetëm shtetasit e vendit (p.sh. të
drejtat në paluajtshmëri nga shitblerja, e drejta e të huajit të jetë kuj-
destar i shtetasit të vendit). Pastaj, të drejtat relativisht të rezervuara,
të huajt mund t’i gëzojnë në shtetin e vendit, nëse i plotësojnë kush-
tet konkrete, p.sh. të drejtat e autorit i njihen të huajit nën kushtin e
reciprocitetit ose e drejta e të huajit të trashëgojë paluajtshmëri te ne
gjithashtu kushtëzohet me reciprocitet etj.
Kriteri i pestë bazohet në pandektat dhe i kategorizon të drejtat
civile të të huajve sedes materiae në personale dhe familjare, trashë-
gimore detyrimore, sendore dhe të drejtat nga pronësia intelektuale.
Duke e pasur parasysh se çdonjërin nga kriteret e theksuara më
lart i ka anët e veta pozitive dhe negative, jemi të mendimit se duhet të
bëhet kombinimi i më tepër parimeve që të saktësohet dhe qartësohet
në mënyrë adekuate çështja. Nga ajo që u tha më lart, të gjitha të dre-
jtat e të huajve mund të klasifikohen në dy grupe themelore dhe në
kuadër të çdo grupi mund të bëhen ndarje më të detajuara.
Në grupin e parë bëjnë pjesë të drejtat konkrete që u njihen të
huajve nga marrëdhëniet juridiko-private (civile), të cilat mund të
klasifikohen në dy nëngrupe: të drejta që u njihen personave të huaj
fizik dhe juridik dhe të drejta që u njihen vetëm personave të huaj
fizik. Në mesin e këtyre të drejtave disa prej tyre krijohen me pjesë-
marrjen e organit kompetent, kurse të tjerat krijohen me akordimin
e vullnetit të palëve pjesëmarrëse dhe gëzojnë mbrojtje varësisht nga
rrethanat e tjera.
Në grupin e dytë bëjnë pjesë të drejtat që u njihen të huajve me
veprim erga omnes, dhe u njihen si personave të huaj fizik, ashtu edhe
personave të huaj juridik.
1. Të drejtat që u njihen të huajve në marrëdhënie konkrete
juridiko-private (civile) me element të huaj:
a) Të drejtat që u njihen personave të huaj fizik dhe juridik
- E drejta në pronësi industriale
136
116
- E drejta në pronësi intelektuale

- E drejta në pronësi mbi paluajtshmërinë
b) Të drejta që u njihen vetëm personave të huaj fizik
- Të drejtat familjare dhe personale të të huajve
- E drejta e të huajve në martesë
- E drejta e të huajit në adoptim (birësim)
- E drejta e të huajit në kujdestari
- E drejta e të huajit në trashëgim
2. Të drejta që u njihen të huajve (personave fizik dhe juridik)
me veprim erga omnes në marrëdhënie konkrete:
- E drejta në investime të përbashkëta
- E drejta në pronësi intelektuale
- E drejta në pronësi industriale
Pjesa më e madhe e të drejtave të të huajve është e rregulluar
me burime nacionale, një pjesë është e rregulluar edhe me burime
ndërkombëtare, siç është lëmia e pronësisë intelektuale.
3. TË DREJTAT QË U NJIHEN TË HUAJVE TE

MARRËDHËNIET KONKRETE JURIDIKO-
PRIVATE (CIVILE) ME ELEMENT TË HUAJ
Veçori (karakteristikë) e përbashkët e grupit të parë të së drejtave
të të huajve është ajo se ushtrimi (gëzimi) i tyre ndërlidhet me ndonjë
procedurë pranë organit kompetent (administrativ ose gjyqësor), ose
me nxjerrje të vendimit nga ai organ.
Këto të drejta mund t’i ushtrojnë (gëzojnë) si personat fizik ash-
tu edhe personat juridik, e drejta në pronësi intelektuale, të drejtat
sendore në sende të paluajtshme dhe të drejtat sendore në mjetet
themelore të transportit.
Kategoria e dytë e të drejtave në këtë grup u njihet, përkatësisht
mund t’i gëzojnë (ushtrojnë) vetëm personat e huaj fizik (të drejtat
personale dhe familjare, të drejtat trashëgimore).
117
3.1. Të drejtat e të huajve në pronësi intelektuale

Krijimtaria (kreacionet) e intelektit të njeriut janë objekt i rre-
gullimit dhe mbrojtjes juridike të pronësisë intelektuale. Shikuar në as-
pektin më të gjerë gjithëpërfshirës, pronësia intelektuale i përfaqëson
të drejtat që rezultojnë (burojnë) nga aktiviteti intelektual në industri,
shkencë, letërsi dhe art.137 E drejta e pronësisë intelektuale është
emërues i përbashkët për disa degë të së drejtës, të cilat tradicionalisht
përfshihen në dy grupe të drejtash: e drejta e pronësisë industriale dhe
e drejta e autorit me të drejtat fqinjësore (të përafërta).138
E drejta e pronësisë intelektuale është e rregulluar dhe gëzon
mbrojtje në suaza ndërkombëtare nga Organizata Ndërkombëtare
për Pronësi Intelektuale (World International Property Organisation-
WIPO), me seli në Gjenevë.
3.2. Të drejtat e të huajve në pronësi industriale

E drejta e pronësisë industriale nënkupton tërësinë e normave
juridike që e rregullojnë të drejtën në: patentë, dizajne industrial,
vurratë, markë tregtare, prejardhjen gjeografike dhe pengimin e kon-
kurrencës së pandershme (jolojale), mbrojtjen e topografisë të qarqe-
ve integrale, mbrojtjen e farërave bimore.
Kohët e fundit në pronësinë industriale përfshihet edhe know-
how, përkatësisht dija dhe përvoja (fshehtësia afariste).139
Mbrojtja e të drejtave të pronësisë industriale në çdo shtet bëhet
me burime nacionale dhe ndërkombëtare. Në Republikën e Kosovës
kjo çështje rregullohet me dy lloje burimesh: burime nacionale
dhe ndërkombëtare. Burim më i rëndësishëm ndërkombëtar është
Konventa e Parisit për mbrojtjen e pronësisë industriale e vitit 1883.
3.2.1. Burimet nacionale

Të huajt (personat fizik dhe juridik) nëse nuk janë shtetas të
shteteve që i kanë nënshkruar traktatet bilaterale ose multilaterale,
përkatësisht nëse janë persona juridik që nuk e kanë nacionalitetin
(përkatësinë) e shtetit konkret, të drejtat nga pronësia industriale i
realizojnë (gëzojnë) sipas normave të burimeve nacionale të shtetit
137
WIPO,”Intellectual Property Reading Material” Geneva, 1998, f.3. Po ashtu
Dabović-Anastasovska; V. Pepeljugoski, Pravo na Intelektualna Sopstvenost,
Skopje, 2008, f. 18.
138
S.Marković; D. Popović, Pravo Intelektualne svojine, Beograd, 2005, f. 21.
139
Më gjerësisht shiko: Besarović. V, Intelektualna Svojina, Beograd 2011, f.16; S.
Marković; D. Popović, Pravo intelektualne svojine, Beograd,2015., f.22.
118
konkret. Ushtrimi (gëzimi) i të drejtave nga pronësia industriale për

të huajt (personat fizik dhe juridik) konsiderohet si e drejtë relativisht
e rezervuar-e kushtëzuar me reciprocitet. I huaji do të gëzojë të drejta
nga pronësia industriale në shtetin e vendit nën kushtet e njëjta si
shtetasi i vendit në shtetin e huaj. Reciprociteti kërkohet në relacion
me shtetin shtetësinë e të cilit e ka i huaji që duhet të gëzojë të drejta
konkrete në shtetin e vendit.
Nëse i huaji është person pa shtetësi (apatrid), reciprociteti kon-
statohet (verifikohet) sipas Konventës së Hagës për apatridët dhe të
ikurit-sipas të drejtës së shtetit në territorin e të cilit e kanë vendqën-
drimin e rregullt. Te personat juridik reciprociteti verifikohet me shte
tin ku ata janë të regjistruar, përkatësisht përkatësinë e shtetit të cilit
e kanë.
Mbrojtja dhe gëzimi (ushtrimi) i të drejtave të pronësisë industri-
ale nga të huajt (personat fizik dhe juridik) në Republikën e Kosovës
sipas burimeve nacionale trajtohet si e drejtë relativisht e rezervuar
(e kufizuar) e kushtëzuar me reciprocitet faktik, formal të verifikuar.
3.2.2. Burimet ndërkombëtare për pronësinë industriale

Konventat më të rëndësishme ndërkombëtare që e rregullojnë
mbrojtjen e pronësisë industriale janë Konventa e Parisit për mbro-
jtjen e pronësisë industriale, e vitit 1883, dhe Aranzhmani i Madridit
për regjistrimin ndërkombëtar të vurratave tregtare dhe të fabrikave
i vitit 1891. Në kuadër të Bashkimit Evropian aplikohet Konventa
Evropiane për patentë e vitit 1992. Këto burime ndërkombëtare nuk
përmbajnë norma juridiko-materiale që në detaje i rregullojnë të
drejtat e pronësisë industriale, por një minimum që u njihet bartës-
ve të të drejtave, përkatësisht mekanizëm për mbrojtje dhe garan-
tim të trajtimit nacional të të gjithë bartësve në shtetet nënshkruese.
Konventat përmbajnë masa me të cilat sigurohet mbrojtja në qar-
kullimin e mallrave dhe shërbimeve nga konkurrenca e pandershme
(jolojale). Me anë të këtyre konventave mundësohet shfrytëzimi i dijes
dhe këmbimi i përvojave në teknologji, organizim, prodhim dhe tregti
në përgjithësi midis shteteve anëtare (personave fizik dhe juridik).
3.2.3. Konventa e Parisit për mbrojtjen

e pronësisë industriale
Shtetet anëtare të Konventës (unionit) të Parisit nuk patën su-
kses ta bëjnë unifikimin e plotë të normave nga kjo lëmi. Si rezultat
i harmonizimit të qëndrimeve, përkatësisht kompromisit, u parapa
regjimi i dyfishtë i mbrojtjes.
119
Personat ndaj të cilëve aplikohet Konventa e Parisit mund të thi-

rren në minimumin e të drejtave ose në tretmanin (trajtimin) nacional
në secilin shtet anëtar të Unionit, varësisht nga fakti se cili nga këto
dy regjime është më i përshtatshëm. Sipas Konventës së Parisit kate-
goria e personave të mbrojtur i përfshin shtetasit e shteteve anëtare,
personat fizik të cilët kanë vendbanim, ose ndërmarrje tregtare ose
industriale në territorin e ndonjë shteti anëtar (neni 2 i Konventës).
Edhe pse Konventa përmend vetëm personat fizik që e kanë shtetë-
sinë ose vendbanimin në shtetet e Unionit, përkatësisht pronarët e
ndërmarrjeve në ato shtete, aplikohet si ndaj personave fizik ashtu
edhe ndaj personave juridik.
Sipas nenit 1. alineja 2. e Konventës së Parisit, mbrojta e pronësisë
industriale ka për objekt patentën, modelet për shfrytëzim, mostrat,
modelet industriale, vurratat e fabrikave dhe tregtare, emrin tregtar
dhe prejardhjen gjeografike, si dhe eliminimin e konkurrencës jolo-
jale. Përkufizimet në konventë nuk janë dhënë, kështu që nocionet e
lartpërmendura përcaktohen sipas legjislacioneve nacionale të shte-
teve anëtare, përkatësisht sipas lex fori.
Për njohjen e të drejtës në mbrojtje të pronësisë industriale në
kuadër të një shteti rëndësi të madhe ka e drejta e përparësisë (prio-
ritetit). E drejta e prioritetit (përparësisë) sipas Konventës së Parisit
për mbrojtjen e pronësisë industriale dallohet nga e drejta e prioritetit
në patentë, vurratë, model dhe mostër sipas të drejtës nacionale (të
brendshme) të një shteti.
E drejta e përparësisë sipas të drejtës nacionale (të brendshme)
të një shteti e nënkupton të drejtën e parashtruesit të parë të kërkesës
(fletëparaqitjes) për patentë, vurratë, model dhe mostër që ta fitojë
i pari të drejtën para të gjithë të tjerëve që parashtrojnë kërkesë për
fitimin e patentës së njëjtë, vurratës, modelit dhe mostrës.
E drejta e përparësisë (prioritetit) sipas Konventës së Parisit da-
llohet nga kjo e drejtë në të drejtën e brendshme (interne) të shtetit
konkret. Sipas Konventës së Parisit nëse një person parashtron kër-
kesë në një shtet që është anëtar i Unionit të Parisit qoftë për patentë,
model, mostër ose për vurratë (tregtare ose të fabrikave), në një afat
të konsiderueshëm, 12 muaj për patentë dhe 6 muaj për model, mostër
ose vurratë, në cilindo shtet anëtar të konventës, konsiderohet se kër-
kesën e ka parashtruar në atë moment kohor kur e ka parashtruar
kërkesën e parë dhe se nga ai moment edhe në njërin edhe në shtetin
tjetër i njihet e drejta e përparësisë (prioritetit). Ajo bazohet në pari-
min qui prior est tempore potior est iure, e nënkupton të drejtën e palës
i cili i pari e ka bërë kërkesën për patentë, vurratë, model ose mostër,
që të regjistrohet në regjistër si titullar i tyre. Të gjitha fletëparaqitjet
e parashtruara më vonë që u dedikohen patentës së njëjtë, vurratës,
modelit ose mostrës, regjistrimi dhe mbrojtja e të cilave kërkohet nuk
120
merren për trajtim. Për shembull nëse kërkesa për patentë është pa-
rashtruar në Kosovë me 1 tetor të vitit 2014., kurse kërkesa për paten-
tën e njëjtë në Holandë nga i njëjti person është parashtruar me datë
1 shtator të vitit 2015, do të konsiderohet se edhe kërkesa e dytë është
parashtruar në Holandë me 1 shtator 2014, e jo me 1 tetor 2015, dhe
e drejta e tij e prioritetit sipas të gjitha parashtresave për patentën e
njëjtë llogaritet dhe fillon të rrjedhë nga 1 tetori i vitit 2014, pa marrë
parasysh se fletëparaqitja është parashtruar në Kosovë ose Holandë.
Me njohjen e të drejtës së prioritetit (përparësisë), Konventa e Parisit
u mundësoi personave fizik dhe juridik ndaj të cilave aplikohet, që
në të njëjtën kohë ta fitojnë të drejtën e patentës në më tepër shtete
nënshkruese të konventës, pa marrë parasysh se shpikja është shpallur
dhe nuk konsiderohet si e re. Megjithatë, Konventa e Parisit nuk e
evitojë veprimin territorial të patentës, vurratës, modelit dhe mostrës.
Po ashtu nuk e rregulloi as regjistrimin ndërkombëtar të patentës,
modelit dhe mostrës.
Në sistemet juridike të shteteve që e kanë nënshkruar Konventën
e Parisit, nëse legjislacioni i tyre parasheh më pak të drejta nga mini-
mumi i garantuar në konventë, shtrohet pyetja se a mundet ajo të apli-
kohet edhe ndaj shtetasve të vendit. Kjo çështje në doktrinën juridike
njihet si „teoria e minimumit”, ku janë të përfaqësuar dy qëndrime.
Sipas një qëndrimi i cili bazohet në doktrinën e së drejtës ndër-
kombëtare publike mbi „monitetin”, shtetasit e vendit gëzojnë një
„minimum” sipas Konventës së Parisit, ngase me ratifikim çdo shtet
sipas parimit pacta sunt servanda ka për detyrë të krijojë sistem unik
juridik të burimeve nacionale dhe ndërkombëtare që aplikohen ndaj
shtetasve të vendit dhe të huajve.
Sipas qëndrimit të dytë i cili gjithashtu bazohet në parimin e
të drejtës ndërkombëtare publike, por si pikënisje e ka doktrinën e
„dualitetit”, me ratifikimin e Konventës ndërmerren detyrime vetëm
ndaj të huajve dhe krijohet sistem i veçantë, që dallohet nga sistemi
i brendshëm juridik për shtetasit e vendit. Kjo do të thotë se parale-
lisht ekzistojnë dy sisteme juridike: ai nacional dhe ndërkombëtar.
Ky qëndrim ua mohon shtetasve të vendit të drejtën që të thirren në
minimumin nëse është në kundërshtim me të drejtën e vendit.140
Nëse personi është subjekt, përkatësisht bartës i patentës në më
tepër shtete anëtare të Unionit të Parisit, kjo e drejtë i njihet në çdo
shtet individualisht, si pasojë e vlefshmërisë territoriale. Sipas nenit
4. të Konventës, patentat e fituara në shtetet e ndryshme anëtare të
Unionit, janë të pavarura nga patentat e fituara për shpikjet e njëjta në
shtetet tjera anëtare të unionit. Kjo do të thotë nëse patenta shpallet e
pavlefshme (anulohet) në një shtet, me automatizëm nuk anulohet në
140
121
shtetin tjetër, nëse ka pushuar të vlej për shkak të skadimit të afatit të

mbrojtjes në një shtet, kurse në tjetrin i cili parasheh afat më të gjatë të
mbrojtjes në sistem juridik, patenta ende është juridikisht e mbrojtur.
Nëse p.sh. një person e realizon të drejtën e shfrytëzimit të mbrojtjes
së patentës në Kosovë, Gjermani dhe Francë, dhe nëse nga momenti
i regjistrimit të patentës kanë kaluar 15 vite, patenta do të pushojë të
vlejë, përkatësisht nuk është juridikisht e mbrojtur dhe çdo person
i interesuar mundet ta shfrytëzojë pa asnjë detyrim ndaj titullarit të
patentës në Kosovë, sepse afati i mbrojtjes sipas legjislacionit kosovar
është 15 vite, por ai do të ekzistojë si patentë dhe ta ketë të drejtën
ekskluzive të shfrytëzimit si në Gjermani ashtu edhe në Francë, sepse
në Gjermani afati i mbrojtjes është 18 vjet, kurse në Francë 20 vjet.
Sipas kësaj që u tha më lart del se nga e drejta në patentë të pavarur
sipas Konventës së Parisit nuk ekziston patenta ndërkombëtare, për-
katësisht se patenta e fituar sipas kësaj Konvente ka efekt territorial,
e jo eksterritorial.141
Sipas Konventës së Parisit vurrata tregtare ose e fabrikës e regji
struar në një shtet mund të mbrohet edhe në shtetet tjera. Kuptimi
i vurratës në Konventë nuk është përkufizuar, në doktrinën juridike
me vurratë si zakonisht kuptohet shenja e cila në qarkullim shërben
për t’i dalluar mallrat dhe shërbimet e njëjta ose të llojit të njëjtë. Nga
ky përkufizim del se bëhet fjalë për shenjë dhe se ajo shenjë mund
të vendoset (shënohet) në mall ose nën mbrojtjen e shenjës mund të
kryhen shërbime konkrete dhe mund ta shfrytëzojë vetëm personi i
autorizuar.
Shenja në vurratë mund të jetë e shprehur me anë të ndonjë
vizatimi, shkronjave, fotografive, figurave gjeometrike, ngjyrave të
ndryshme, ose me karakteristika tjera impresive mbi sipërfaqe të rra-
fshëta, ose me forma që dallohen nga llojet e aplikuara më herët të
mbrojtjeve.
Shënimi i prodhimeve (mallit) të cilat i prodhon një prodhues
konkret që të mund të dallohen në atë mënyrë nga prodhimet tjera
(me anë të shenjave konkrete), është qëllimi që dëshirohet të arrihet
me vurratë. Ndryshe thënë, nëse në treg në atë mënyrë dallohet
(identifikohet) kualiteti i mallit të shënuar, ashtu arrihen rezultate që
mallrat tjera të ngjashme nuk mund të arrijnë në treg, në atë mënyrë
eliminohet konkurrenca.
Me regjistrimin e vurratës fitohen të gjitha të drejtat për shfrytë-
zim dhe mbrojtje, të gjitha ndryshimet dhe tjetërsimi (shitja) i takojnë
bartësit dhe personave që ai i autorizon. Shfrytëzimi i paautorizu-
ar konsiderohet keqpërdorim i të drejtës që sanksionohet me masa
juridiko pasurore dhe penale. Sipas nenit 4 të Konventës, kushtet
141
122
për mbrojtjen e vurratës caktohen sipas legjislacioneve nacionale të

anëtarëve të Unionit të Parisit.
Pas regjistrimit të vurratës në një shtet anëtar të Unionit, fillon të
llogaritet e drejta e prioritetit (përparësisë). Njëlloj si te patenta apli-
kohet fiksioni juridik se aplikimi (paraqitja) në shtetin e dytë anëtar
të Unionit është bërë ditën e njëjtë kur është dorëzuar për të parën
herë kërkesa. Fletëparaqitja e dytë duhet të dorëzohet më së largu në
afat prej gjashtë muajsh nga dita e dorëzimit të fletëparaqitjes së parë
(neni 6. alineja 1).
E drejta në shfrytëzim të vurratës nuk do të lejohet nëse shenja e
përdorur, ose ndonjë pjesë përbërëse e saj është e stemës shtetërore,
ose e ndonjë embleme tjetër shtetërore, shenjave oficiele, që si të tilla
janë të përcaktuara në shtetin e vendit ose në shtetin e huaj (neni 6).
Regjistrimi i vurratës do të refuzohet nëse është në kundërshtim
me moralin ose rendin publik të shtetit anëtar.
Afatin kohor (kohëzgjatjen) dhe pushimin e shfrytëzimit të vu-
rratës Konventa ua lë legjislacioneve nacionale të shteteve anëtare
të Unionit. Te ne, afati kohor i shfrytëzimit të vurratës, nuk është i
kufizuar, por shfrytëzuesi është i detyruar ta shfrytëzojë.
Vurrata mund të anulohet në procedurë gjyqësore me kërkesë të
personit i cili dëshmon se ajo është fituar në mënyrë të kundërligjsh-
me, me keqpërdorim të vurratës së mbrojtur më herët.
3.2.4. Aranzhmani i Madridit për mbrojtjen e vurratës

Aranzhmani i Madridit i vitit 1891 e siguron mbrojtjen e vurratës
në vendet anëtare të Unionit të Madridit. Sipas këtij aranzhmani fle-
tëparaqitja i parashtrohet Byrosë Nacionale, Byrosë Ndërkombëtare
në Gjenevë, e jo bartësit të së drejtës së vurratës, siç parashihet në
Konventën e Parisit.
Aranzhmani i Madridit në fakt është konventë ndërkombëtare
plotësuese krahas Konventës së Parisit dhe Aranzhmanit të Nicës, me
të cilin përmirësohet efikasiteti i fitimit të së drejtës së shfrytëzimit
të vurratës në shtetet anëtare të Unionit të Parisit. Për këtë arsye një
numër i konsiderueshëm i rregullave të këtij aranzhmani thirren në
Konventën e Parisit, ose tekstualisht përshkruhen dispozitat e saja,
si p.sh. personat që gëzojnë mbrojtje (neni 1 dhe 2 i Konventës së
Parisit).
Regjistrimi i vurratës zgjat njëzet vjet, dhe mund të vazhdohet
në afat të pacaktuar (neni 6, alineja 1). Çdo vazhdim i ri i afatit zgjat
njëzet vite (neni 7).
123
Nëse vjen deri te ndryshimi i të drejtave në vurratë, si p.sh., heqja

dorë shlyerja, bartja në person tjetër etj., administrata e shtetit nën-
shkrues për këto ndryshime e informon Byronë Ndërkombëtare, nëse
supozon se ndryshimet e krijuara mund të shkaktojnë pasoja (efekte)
te regjistrimi ndërkombëtar i vurratës. Te bartja e vurratës në per-
son tjetër, duhet të bëhet dallimi midis bartjes në person të vendosur
(domiciluar) në shtetin e bartësit të mëhershëm të kësaj të drejte dhe
bartjes në person të vendosur në ndonjë shtet tjetër nënshkrues të
aranzhmanit. Në rastin e parë shteti ku është regjistruar vurrata, për
këtë çështje e informon Byronë Ndërkombëtare, e cila vetëm kon-
trollon se bartësi i ri i kësaj të drejte a ka autorizim ta pranojë (të jetë
bartës) vurratën ndërkombëtare (neni 9 bis alineja 2). Kurse në rastin
e dytë, kur vurrata bartet në person të vendosur (domiciluar) në shtet
tjetër, ky e lajmëron Byronë Ndërkombëtare se në cilin shtet fitue-
si është vendosur. Nëse deri në momentin e bartjes së vurratës nuk
kanë kaluar 5 vjet nga regjistrimi ndërkombëtarë në atë rast Byroja
Ndërkombëtare do të kërkojë pëlqim nga administrata e shtetit të
prejardhjes së vurratës për bartjen dhe njëkohësisht do t’i informojë
shtetet nënshkruese (neni 9 bis alineja 1).
3.2.5. Konventa Evropiane për patentë

Burim tjetër ndërkombëtar i rëndësishëm për patentën është
Konventa Evropiane për patentën e vitit 1992. Kjo konventë është e
karakterit regjional. Është e miratuar në bazë të nenit 19. të Konventës
së Parisit. Konventa Evropiane për patentë e rregullon në aspekt ju-
ridik mbrojtjen ndërkombëtare të patentës (njëlloj si Aranzhmani
i Madridit për vurratat). Për dallim nga burimet ndërkombëtare të
përmendura më lartë, të cilët e lejonin rregullimin e procedurës, kush-
teve që duhej të plotësohen, afatet dhe mënyrën e mbrojtjes, si dhe
pushimin e të drejtës së pronësisë industriale të bëhet me dispozitat
e legjislacioneve nacionale të shteteve anëtare të Unionit, kurse me
dispozitat e veta burimet e lartpërmendura i parashihnin vetëm të
drejtat minimale, tani për të parën herë e gjithë kjo rregullohet me
rregulla të unifikuara si lex specialis, të cilat aplikohen në të gjitha
shtetet e Unionit Evropian. Ndryshe thënë, unifikimi i mbrojtjes së pa-
tentës e nënkupton organizimin, kompetencën, financimin dhe selinë
e legjislacionit Evropian për patentat, rrethin e personave të mbrojtur,
parashtrimin e fletëparaqitjes me llogaritjen e të drejtës së përparësisë
(prioritetit), procedurën dhe kushtet për lejimin e mbrojtjes, bartjen
e të drejtës, kohëzgjatjen si dhe anulimin e patentës.
Me rregullimin e detajuar siç u theksua më lartë krijohen shumë
përparësi dhe lehtësime për shpikësit. Para së gjithash më me rëndësi
është se fletëparaqitja për regjistrim nuk i dorëzohet administratës
124
nacionale të çdo shteti (si te Konventa e Parisit), që ndërlidhej me

fillimin e procedurës, taksat dhe shpenzimet e përfaqësimit, që pra-
ktikisht shumë shpikjeve u pamundësohej realizimi i të drejtës në
mbrojtje jashtë shtetit. Kjo konventë me anë të rregullimit unik u
mundëson parashtrimin e fletëparaqitjes në një vend. Kjo konventë
miraton rregulla speciale të cilat në këtë lëmi aplikohen si rregulla
uniforme substanciale për shtetasit e vendit jashtë shtetit dhe njëkohë-
sisht të huajve u garanton të drejta në shtetin tonë, që në vazhdim do
ti shtrojmë si parime themelore që aplikohen nga kjo lëmi.142
Mënyra dhe organizimi për dorëzimin e fletëparaqitjeve dhe
njohjen e patentës evropiane ashtu siç e parasheh Konventa në tërësi
është marrë nga administratat nacionale dhe është koncentruar në
Entin Evropian për patenta në Minhen. Organizimi i Entit në Minhen
në detaje është i rregulluar sipas kësaj Konvente.
Enti ka për detyrë (autorizim) ta njeh patentën evropiane nën
kushtet dhe procedurën e rregulluar me rregulla uniforme, të mbajë
evidencë për patentat e pranuara dhe të regjistruara, për ndryshimin
dhe pushimin e të drejtave në patentë sipas Konventës, dhe t’i zgjidh
çështjet kontestuese nëpërmjet organeve të veta.143
E drejta e patentës i përfshin elementet unike të shpikjeve, rrethin
e personave të autorizuar për parashtrimin e fletëparaqitjes, shfrytëzi-
min e të drejtave, kushtet dhe procedurën për njohjen e patentës me
të drejtën e prioritetit, kohëzgjatjen dhe vëllimin e mbrojtjes, bartjen
dhe pushimi i të drejtave.
Patenta mund të jepet vetëm për shpikje që është e re dhe është
rezultat i punës krijuese që mund të shfrytëzohet në industri (nenet
52-57 të Konventës). Shpikja do të konsiderohet e re nëse nuk është
aplikuar deri në atë moment në teknikë dhe është rezultat i punës
kreative të ekspertëve (neni. 56.).
Shfrytëzimi në industri i shpikjes nënkupton mundësinë qe ajo
të prodhohet ne fabrika ose të shfrytëzohet në cilën do qoftë lëmi në
industri, përfshirë edhe bujqësinë (neni.57).
Megjithatë ka disa përjashtime kur nuk do të njihet kjo e drejtë
edhe pse janë plotësuar kushtet e nevojshme. Përjashtimet mund të
parashihen në të drejtën nacionale të anëtarit të Unionit, ose në fakte
që i precizon Konventa për shpikjet që janë në kundërshtim me rendin
publik ose moralin (ne.61).
142
Pak M., MPP, Beograd, 2000, f.262.
143
Organizimi i mbrojtjes së patentës evropiane realizohet nëpërmjet të Entit
Evropian për patenta, me seli në Minhen (ne .1-5. i Konventës).
125
Rrethi i personave që mund të parashtrojnë kërkesë i përfshinë

të gjithë personat fizik dhe juridik dhe të gjithë personat tjerë të cilët
sipas të drejtës kompetente konsiderohen persona juridik (neni 58).
Nëse më tepër persona bëjnë shpikje të pavarur nga njëri tjetri,
e drejta në patentë evropiane do ti takojë atij që i pari e parashtron
kërkesën (e drejta e prioritetit).
Fletëparaqitja për të fituar patentë evropiane mund t’i parash-
trohet: Entit Evropian në Mynih ose degës në Hagë, ose shërbimit
qendror për pronësi industriale të shtetit anëtar të Unionit (neni 75).
Shërbimi kompetent pranë Entit Evropian për patentë kon-
trollon se fletëparaqitja e dorëzuar i plotëson kushtet e parapara në
Konventë. Përveç kushteve të theksuara më lartë, duhet të plotësohen
edhe kushtet formale, përkatësisht personat fizik dhe juridik të ci-
lët nuk kanë vendqëndrim të rregullt përkatësisht seli në territorin e
ndonjërit nga shtetet e Unionit, patjetër duhet të kenë përfaqësues
profesional dhe të ndërmarrin veprime në procedurë vetëm nëpërmjet
atij (përjashtohet parashtrimi i fletëparaqitjes neni 90-92).
Çdo fletëparaqitje e patentës evropiane publikohet pas skadi-
mit të afatit prej 18 muaj duke llogaritur nga data e parashtrimit të
kërkesës ose nga dita e njohjes së prioritetit. Mirëpo, me kërkesë të
parashtruesit mund të publikohet edhe më herët (neni 93).
Nuliteti i patentës evropiane gjithashtu rregullohet me këtë kon-
ventë, i parasheh afatet për parashtrimin e kundërshtimit për dhënien
e patentës dhe shkaqet për të cilat patenta mund të anulohet. Kërkesa
për anulimin e patentës evropiane parashtrohet në formë të kundër-
shtimit në afat prej 9 muajsh nga data e dhënies së lejes për patentë
(neni 99).
Sipas Konventës, kohëzgjatja e patentës është 20 vite nga data e
parashtrimit të kërkesës (neni 64).
Bartja e patentës evropiane është e rregulluar me këtë konven-
të si objekt i pronësisë, përfshirë fletëparaqitjen si objekt i bartjes,
konstituimin e të drejtave, efektet juridike të licencës dhe të drejtën
kompetente.144
144
Më tepër shiko: M. Pak, MPP, Beograd 2000, f.267.
126
4. TË DREJTAT E TË HUAJVE NË PRONËSI

INTELEKTUALE (TË DREJTAT E AUTORIT)
Krijimtaria intelektuale është më e gjerë se krijimtaria industria-
le. Edhe pse të dyja kategoritë e krijimtarisë janë rezultat i punës dhe
krijimtarisë intelektuale në kuptim më të gjerë, pronësia industriale
shfrytëzohet në prodhimtari, lëmi teknike ose në ofrimin e shërbimeve
të ndryshme, etj.
Prandaj, këto dy lëmi midis tyre gërshetohen dhe herë herë nuk
mund të vendoset kufi i qartë përkufizues. Megjithatë, suazat juridike të
krijimtarisë intelektuale dhe industriale dukshëm dallohen. Mund të the-
ksohen dy dallime esenciale te rregullimi juridik i pronësisë intelektuale
dhe industriale: e para, te pronësia industriale komponenta themelore
është shfrytëzimi ekonomik dhe aplikimi praktik, dhe e dyta fitimi dhe
gëzimi i të drejtës së pronësisë industriale, varet nga plotësimi i një sërë
kushtesh dhe zhvillimit të procedurës para organit kompetent, kurse e
drejta në pronësi intelektuale fitohet me vetë faktin e krijimit, dhe nuk
është e nevojshme që çdoherë të bëhet publike për opinionin.145
Internacionalizmi i veprës së autorit është një ndër karakteris-
tikat e saja, këto vepra (letrare, shkencore dhe artistike) janë të pa-
racaktuara për konsumim ndërkombëtar, sepse vepra e autorit nuk
njeh kufij.146 Mu kjo veçori (karakteristikë) është arsye për rregullimin
ndërkombëtar e të drejtave substanciale të autorit, me çka u arrit një
shkallë e lartë e unifikimit të kësaj materie.147 Për këtë arsye, për-
katësisht për shkak të rregullimit dhe mbrojtjes ndërkombëtare të
drejtës së autorit u krijuan dy unione ndërkombëtare: Unioni i Bernës,
i bazuar në Konventën e Bernës për mbrojtjen e veprave letrare dhe
artistike e vitit 1886, dhe Unioni universal i krijuar sipas Konventës
Botërore (universale) për të drejtën e autorit, në Gjenevë, e vitit 1952,
e reviduar në Paris në vitin 1971.
Edhe këto konventa, njëlloj si Konventa e Parisit për pronësinë
industriale, i caktojnë vetëm të drejtat minimale, dhe u njohin tretman
nacional atyre personave që mund të thirren në aplikimin e dispozi-
tave të saja në shtetet tjera anëtare të konventës. Përveç sigurimit
të mbrojtjes të autorëve në shtetet nënshkruese, duhet theksuar se
patën ndikim të madh këto burime ndërkombëtare në legjislacionin
e brendshëm të shteteve nënshkruese në atë mënyrë që nga dispozitat
e tyre u morën një numër i konsiderueshëm i nocioneve (kuptimeve),
dhe instituteve me tendencë të harmonizimit të tyre me legjislacionin
nacional dhe unifikimin e atyre rregullave.
145
M. Pak, MPP, Beograd 2000, f.268
146
T. Varadi; B. Bardaš; G. Knežević; Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, 2005.
f. 471.
147
Gavroska P; Deskoski T; Međunarodno privatno pravo, Skopje, 2011. f. 218
127
Në Republikën e Kosovës e drejta e autorit, mundësia e ushtrimit

(gëzimit) dhe mbrojtja, përveç me konventat e theksuara ndërkom-
bëtare, rregullohet edhe në burime nacionale, përkatësisht me Ligjin
për të drejtat e autorit dhe të drejtat e përafërta.148
4.1. Burimet nacionale

E drejta e të huajit që të jetë autor i veprave letrare, shkencore
dhe artistike në territorin e ndonjë shteti tjetër dhe të gëzoj të drejtë
në mbrojtje shfaqet në shekullin e 19, edhe pse e drejta e autorit si
institut i veçantë nuk krijohet në atë kohë.149
Vepër e autorit konsiderohet krijimi origjinal i mendjes (inte-
lektit) të njeriut i shprehur dhe i konkretizuar në formë konkrete150
(edhe fjala, fjalimi është formë-andaj mbrojtje gëzojnë edhe ligjeratat
e rëndomta në fakultet), pa marr parasysh vlerën artistike ose ndonjë
vlerë tjetër.
Ideja vetvetiu nuk gëzon mbrojtje, ngase një ide mund të mate-
rializohet në më tepër forma, si p.sh., mund të jetë bazë e një pjese
teatrale, një filmi, ose shfaqje televizive etj. Ligjet dhe aktet nënlig-
jore nuk janë vepra të autorit, ligji exempli causa përmban regjistër
të shkurtër të veprave të autorit, përkatësisht format e mundshme të
materializimit të tyre. Lloje të veprave të autorit janë veprat e ndrysh-
me letrare të shkruara (romanet, novelat, poemat, dramat, skenarët,
libretet, kujtimet, artikujt e gazetave, fjalorët, librat, veprat muzikore,
veprat teatrale, veprat e artit figurativ, pikturat, fotografitë, vizatimet,
skulpturat, gdhendjet, litografitë), veprat e hartografisë, kinemato-
grafisë dhe veprat e artit të aplikuar (dizajnit industrial, grafikë, të
interierit dhe të modës, etj.), si dhe programet llogaritëse.151
Vepra e autorit gëzon mbrojtje nga momenti fillestar i krijimit,
edhe në momentin kur ende nuk është e publikuar për opinionin pu-
blik. Mbrojtja sigurohet (arrihet) ipso facto, me vetë faktin e ushtrimit
(ekzistimit) të veprës. Mbrojtje mund të gëzojë edhe vepra e papër-
funduar e autorit.
Subjekt të mbrojtur në të drejtën e autorit konsiderohen vetë
autori dhe bartësi i të drejtës së autorit. Autori është krijuesi i veprës,
kurse personi mbi të cilin ai (autori) me punë juridike inter vivos ose
mortis causa i bart (transmeton) autorizimet pasurore të veta (nga e
148
Ligji Nr.04/L-065 Për të drejtat e autorit dhe të drejtat e përafërta.
149
Më gjerësisht: M.Jezdić, MPP II, Beograd, 1985. f.76; Besarović. Intelektualna
svojina, Beograd, 2011, f.21.
150
Pravni leksikon, Beograd, 1970, f.60.
151
Më gjerësisht: Dega F, Pronësia intelektuale, Tiranë, 2014, f. 38-40.
128
drejta e vet) është bartës i të drejtës së autorit, kurse të drejtat morale

të autorit janë të patransmetueshme (nuk mund të barten).
Përmbajtjen e të drejtës së autorit e sajojnë tërësitë e autorizi-
meve juridiko-personale dhe juridiko-pasurore. Të drejtën morale të
autorit, përkatësisht komponentën juridiko-personale e përbëjnë: e
drejta e njohjes së autorësisë, e drejta e shënimit të emrit të autorit, e
drejta e publikimit (botimit) të veprës, e drejta e ruajtjes së integritetit
të veprës dhe e drejta e refuzimit për shkak të shfrytëzimit të veprës
në mënyrë të padenjë. Komponenta pasurore e të drejtës së autorit sa-
johet nga e drejta e shfrytëzimit dhe e drejta e rishitjes (droit de suite).152
Të drejtat e autorit të huaj në Republikën e Kosovës janë të dre-
jta relativisht të rezervuara (kufizuara). Të huajt të cilët në territorin
e Kosovës nuk gëzojnë mbrojtje juridike si autor në bazë të recipro-
citetit diplomatik (sipas traktateve ndërkombëtare në fuqi te të cilat
është anëtar shteti i jonë), mbrojtja e të drejtave të autorit është e
kushtëzuar me reciprocitet faktik (Ligji për të drejtat e autorit dhe të
drejtat e përafërta ne. 196, al.1.). Kjo do të thotë nëse në shtetin e të
huajit subjekti kosovar (personat fizik dhe juridik) gëzojnë mbrojtje ju-
ridike e të drejtave të autorit si shtetasit e vendit, atëherë edhe i huaji
do të mundet në Republikën e Kosovës të jetë ushtrues i të drejtave të
autorit nën kushte të njëjta si shtetasit tonë. Sipas nenit 203 të njëjtit
ligj, reciprocitetin e dëshmon ai i cili thirret në të.
Të drejtat morale të autorit të huaj gëzojnë tretman nacional
(LDADP, ne.196, al.2), përkatësisht të huajt barazohen pa kushte me
shtetasit e vendit, të drejtat morale të autorit trajtohen si të drejta të
përgjithshme.
Sipas nenit 197 al.1 pika 3, e ligjit për të drejtat e autorit, bazuar
në maksimën locus primae editionis të huajt të cilët veprën e botojnë
për herë të parë në Kosovë gëzojnë tretman nacional, përkatësisht
e drejta e autorit u njihet si e drejtë e përgjithshme (barazohen me
shtetasit e vendit).
4.2. Burimet ndërkombëtare

Veprat letrare, shkencore dhe artistike për nga natyra janë të
karakterit universal nga se janë të arritshme për çdo njeri që mund
ta kuptojë porosinë dhe kuptimin e tyre. Një vepër muzikore mund
të performohet (dëgjohet), kurse vepra e skulpturës ose artit mund
të shikohen në tërë botën. Në të gjitha këto raste të internacionalizi-
mit të këtyre veprave rritet leverdia ekonomike e autorëve, por edhe
interesi i tyre për mbrojtje juridike i të drejtave të autorit në plan
152
Marković. S; Popović D, Pravo intelektualne svojine, Beograd,2015., f.56-70.
129
ndërkombëtar. Sot ekzistojnë dallime të rëndësishme në të drejtën

komparative për të drejtat e autorit, kurse në doktrinë zakonisht bëhet
dallimi midis shteteve prodhuese dhe shteteve konsumuese (shfrytë-
zuese) të veprave letrare shkencore dhe artistike.153 Shtetet e grupit
të parë (shtetet prodhuese) janë të interesuara dhe bëjnë përpjekje
që t’u mundësojnë mbrojtje sa më efikase të drejtave të autorit, kurse
shtetet e grupit të dytë (shtetet shfrytëzuese) bëjnë përpjekje që veprat
e autorit të shfrytëzohen sa më lehtë dhe në mënyrë liberale.
Në një situatë të këtillë dukshëm vërehet rëndësia e rregullimit
ndërkombëtar të mbrojtjes të së drejtave të autorit dhe është e kup-
tueshme që qysh në vitin 1886 u miratua konventa më e rëndësish-
me ndërkombëtare nga kjo lëmi-Konventa e Bernës për mbrojtjen e
veprave letrare dhe artistike. Burime ndërkombëtare për të drejtat
e autorëve të huaj te ne janë: Konventa e Bernës për mbrojtjen e
veprave letrare dhe artistike e vitit 1886, dhe Konventa botërore (e
Gjenevës) e vitit 1952, përkatësisht Unioni universal, i krijuar në bazë
të Konventës botërore (universale) për të drejtat e autorit (1952).
Dispozitat e konventave të theksuara më lartë nga kjo materie, apli-
kohen si lex specialis, pasi një numër i konsiderueshëm i shteteve ade-
ruan në të dy konventat, shtrohet pyetja e prioritetit të aplikimit të
tyre. Për shkak të mbrojtjes më të favorshme të drejtave të autorit,
prioritet në aplikim ka Konventa e Bernës ndaj Unionit universal.154
4.2.1. Konventa e Bernës për mbrojtjen

e veprave letrare dhe artistike
Dallimet midis sistemeve juridike të shteteve, zgjidhjet e ndrysh-
me në të drejtën komparative dhe pasiguria juridike te mbrojtja e të
drejtave të autorëve të huaj, qysh në shekullin e kaluar ishin shkas për
fillimin e iniciativës ndërkombëtare për nxjerrjen e instrumentit efikas
ndërkombëtar me të cilin do t’iu garantohej trajtim më i favorshëm
autorëve të huaj. Për këtë arsye në vitin 1885, në konferencën ndër-
kombëtare diplomatike në Bern u përpunua projekti i konventës së
ardhshme për mbrojtjen e veprave letrare dhe artistike.155 Konventa
hyri në fuqi më datë 09.09.1886, kurse deri më sot më tepër herë është
ndryshuar dhe plotësuar.156
153
Më tepër : Dušan Kitić, Pravni Položaj stranaca, Beograd, 1991. f. 63-67.
154
Më tepër: Konventa universale ne.XVII, XVIII dhe XIX.
155
M. Bartoš; B. Nikolajević, Pravni položaj stranaca, 1951, f. 195.
156
Në fillim konventa u plotësua në Paris më 1896, u revidua në Berlin më 1908, u
plotësua në Bern me 1914, u revidua në Romë më 1928, Bruksel 1948, Stokholm
1967 dhe në vitin 1971 në Paris.
130
Konventa e Bernës e bën enumërimin e veprave të autorit që u

garanton mbrojtje sipas nenit 2. al. 1, veprat letrare dhe artistike e për-
fshijnë të gjithë krijimtarinë në lëminë e letërsisë, shkencës dhe artit,
pavarësisht nga mënyra dhe forma e shprehjes së tyre (libra, leksione,
fjalime, ligjerata dhe vepra tjera të kësaj natyre; veprat dramaturgjike
ose të dramës dhe muzikës; vepra të koreografisë dhe pantomimës;
komponime muzikore me fjalë ose pa, vepra kinematografie me të
cilat barazohen veprat e krijuara në procedurë të ngjashme me kino-
grafinë; veprat nga lëmia e fotografisë me të cilat barazohen veprat
e krijuara në procedurë të ngjashme me fotografinë; veprat e artit të
aplikuar; ilustrimet, hartat gjeografike, planet, skicat dhe veprat prej
plastike që kanë të bëjnë me gjeografinë, topografinë, arkitekturën
dhe shkencën.
Sipas Konventës së Bernës mbrojtje të së drejtave të autorit gë-
zojnë shtetasit e shteteve anëtare të Konventës (kudo qoftë ta kenë
publikuar veprën, qoftë edhe jashtë shteteve të Unionit), personat
që kanë vendqëndrim të zakonshëm (residence habituelle) në ndonjë
rin nga shtetet anëtare të Unionit, si dhe personat që për të parën
herë e kanë botuar vepër në ndonjërin nga shtetet anëtare të Unionit.
Konsiderohet se locus primae editionis është në Union me kusht që
vepra të jetë shpallur, prezantuar opinionit ose ekspozuar në shtetin
e Unionit, ose në të njëjtën kohë në shtetin e Unionit dhe në shtet
tjetër që nuk është anëtar, (neni.3,al4 e Konventës).
Të gjithë autorët në vendin e prejardhjes së veprës, përkatësisht
vendin e publikimit të parë kanë tretman nacional, kurse në të gjitha
shtetet tjera të Unionit mund të zgjedhin midis tretmanit nacional
dhe minimumit të garantuar me konventë, varësisht se çka është më e
favorshme për ta.157 Në të drejtën e minimumit përfshihet (bën pjesë)
e drejta në mbrojte juridikopasurore dhe juridikomorale e të drejtës së
autorit, si dhe afatet e mbrojtjes së të drejtave pasurore. Mbrojtja e të
drejtave të autorit jepet sipas parimit lex loci protectionis. Të drejtat ju-
ridikopasurore që ua njeh Konventa autorëve nënkupton monopolin e
shfrytëzimit të veprës, duke ua njohur të drejtën ekskluzive për dhëni-
en e pëlqimit (lejes) për përkthimin e veprës, reproduktimin, shpalljen
(ekzekutimin) publike, recitimin publik, adaptime dhe përpunime të
llojeve tjera të veprës (ne. 8-14. i Konventës). Lidhur me rregullimin
e të drejtave morale, Konventa parasheh se autori pavarësisht nga të
drejtat e veta pasurore edhe mbas bartjes së këtyre të drejtave e ruan
të drejtën që t’i pranohet se ai është krijues i veprës dhe të kundërsh-
tojë çdo bastardim ose cenim të veprës që do ta cenonte nderin dhe
prestigjin e tij.
Kohëzgjatja e të drejtave morale garantohet deri në skadimin
e afatit të mbrojtjes të së drejtave pronësore, rrethi i personave që
157
Më tepër: D. Kitić, Pravni položaj stranaca, Beograd, 1991. f. 77-80.
131
duhet ti realizojnë caktohet sipas lex loci protectionis. Te ne të drejtat

morale të autorit nuk pushojnë me pushimin e të drejtave pasurore,
janë ekskluzive dhe të pakufizuara në kohë, janë të përhershme.
Mjetet juridike për mbrojtjen e të drejtës së autorit (ne.5, al.3.
e Konventës) caktohen sipas lex loci protectionis, mirëpo Konventa
(ne.16) në mënyrë shprehimore e parasheh mundësinë e sekuestrimit
të veprës e cila është reprodukuar (riprodhuar) në mënyrë të paleju-
eshme në cilindo shtet të Unionit ku vepra origjinale gëzon mbrojtje
ligjore. Ky sanksion mund të aplikohet edhe në reproduktimet e bëra
në shtetin në të cilin vepra nuk është e mbrojtur.
Afati i përgjithshëm i mbrojtjes sipas Konventës është gjatë jetës
së autorit dhe 50 vjet pas vdekjes së tij. Përveç afatit të përgjithshëm,
për disa pjesë janë paraparë afate të posaçme të kohëzgjatjes së mbro-
jtjes për shkak të specifikave të tyre caktohet në mënyrë tjetër. Te
veprat kinematografike p.sh., parashihet që kohëzgjatja e mbrojtjes të
skadojë 50 vjet nga data kur vepra i është prezantuar publikut, ose për
veprat anonime ose me pseudonim, afati i mbrojtjes skadon 50 vjet nga
data kur vepra i është prezantuar në mënyrë të lejueshme publikut etj.
4.2.2. Konventa botërore (universale) për të drejtat e autorit

Me iniciativë të UNESCO-s, në vitin 1952 në Gjenevë u nënsh-
krua Konventa universale për të drejtat e autorit, e reviduar në Paris
në vitin 1971 për herë të fundit. Konventa e rregullon edhe relacionin
(raportin) e vetë ndaj konventës paralele të Bernës midis shteteve që
i kanë ratifikuar të dy konventat, do të aplikohet vetëm ajo e Bernës,
i është dhënë primat sipas parimit të primogentiumit (përparësisë).158
Këto dy konventa dallohen midis tyre, e para për nga rrethi i per-
sonave të mbrojtur. Rrethi i personave të Konventës së Gjenevës është
më i ngushtë se rrethi i personave të mbrojtur me Konventën e Bernës.
Ajo nuk përfshin personat që kanë vendqëndrim të zakonshëm në
territorin e shteteve anëtare (u lihet shteteve anëtare mundësia që me
dispozita interne të zgjerohet mbrojtja edhe në ata persona).
Dallimi i dytë i kësaj Konvente nga ajo e Bernës vërehet në afatin
e mbrojtjes së autorëve, të cilët në parim janë më të shkurta. Afati
i përgjithshëm i mbrojtjes së autorit nga 50 vjet sipas Konventës së
Bernës post mortem (pas vdekjes) ulet në 25 post mortem në Konventën
Botërore.159
158
Neni 17, i Konventës universale.
159
Sipas nenit 4 të konventës universale mbrojtja zgjat gjatë jetës së autorit, dhe 25
vite pas vdekjes së tij.
132
Dallimi i tretë ndaj Konventës së Bernës vërehet në formalite-

tet e parapara, të domosdoshme për mbrojtje të së drejtës së autorit.
Derisa Konventa e Bernës e ka paraparë parimin e mbrojtjes jo forma-
le (neni.4, alineja 2), nën ndikimin e SHBA-ve, Konventa e Gjenevës
u lejon shteteve nëse legjislacioni i tyre intern parasheh ndonjë for-
malitet (regjistrim, deponim, pagesë të taksës), që i njëjti të aplikohet
edhe ndaj të huajve. Formaliteti do të konsiderohet se është plotësuar
nëse të gjitha ekzemplarët e veprës së publikuar e kanë të shënuar
shenjën C, shkurtesë e shprehjes angleze copyright. Kjo është lejuar
për arsye se e drejta interne e SHBA-ve e njeh të drejtën e autorit pas
regjistrimit të veprës në Copyright Office në Uashington, në bazë të
manufacturing clause, e drejta në mbrojtje kushtëzohet me botimin e
veprës në SHBA.160
Në planin ndërkombëtar me problemet e mbrojtjes e të drejtave
të autorit merren WIPO (Organizata botërore për pronësinë intelek-
tuale) dhe UNESCO (Organizata e Kombeve të Bashkuara për arsim,
shkencë dhe kulturë).
Edhe pse aktivitetet e tyre nuk konsistojnë në miratimin e doku-
menteve ndërkombëtare formalisht të detyrueshme, por me verifiki-
min e parimeve për zgjidhjen e problemeve të ndërlidhura me aspekte
aktuale të mbrojtjes të së drejtës së autorit (para së gjithash në llojet e
reja të shfrytëzimit të veprave të autorit të kushtëzuara me zhvillimin e
teknologjive të reja), megjithatë e trasuan rrugën e rregullimit juridik
të këtyre çështjeve në sistemet juridike të shteteve konkrete.
5. TË DREJTAT SENDORE TË TË HUAJVE

Çdo sistem juridik u njeh subjektëve të së drejtës (personave fizik
dhe juridik) të drejta konkrete në sende, që i quajmë të drejta sendore.
Ato kanë efekt juridik absolut (erga omnes), veprojnë ndaj të gjithëve.
Të tjerët janë të detyruar t’i respektojnë të drejtat sendore në sende të
titullarit dhe në realizimin e atyre të drejtave të mos e pengojnë. Në
të drejtën sendore aplikohet parimi numerus clausus që do të thotë se
numri i të drejtave sendore në çdo sistem juridik është i kufizuar dhe
normat imperative saktësisht e përcaktojnë përmbajtjen e tyre. Te ne
në të drejtat sendore përfshihen: e drejta e pronës, e drejta e servitu-
teve, e drejta e garancionit (hipoteka dhe pengu i dorës), e drejta e
qirasë, e drejta e parablerjes dhe e drejta e ndërtimit.161
Në kuadër të pozitës juridike të të huajve, një ndër pyetjet më të
rëndësishme gjithsesi është çështje e mundësisë së fitimit të pronësisë
160
Colombet C., Propriete litteraire et artistique et droits voisins, Paris, 1988, f.461.
161
Më herët rëndësi të madhe kishte edhe e drejta e banimit, me shkatërrimin e
socializimit u zhduk.
133
dhe të drejtave tjera sendore (të ashtuquajtura të drejta sektorale) në

territorin e shtetit të vendit. Ndarja e sendeve në sende të luajtsh-
me dhe të paluajtshme gjithashtu edhe këtu ka efekt të rëndësishëm
juridik, kështu që regjimi (pozita) i të drejtave sendore të të huajve
dukshëm dallohet kur janë në pyetje këto dy lloje të sendeve (të lu-
ajtshme dhe të paluajtshme). Përgjigja në pyetjen, përkatësisht cilë-
simi (kualifikacioni) se a është një send i luajtshëm ose i paluajtshëm,
përcaktohet sipas të drejtës së vendit ku gjendet sendi (lex rei sitae).

në sende të paluajtshme
Të drejtat sendore në pronë të paluajtshme dhe të drejtat tjera
sektoriale të të huajve gjatë historisë për nga mundësia e ushtrimit
(vëllimi i gëzimit) kanë kaluar në faza të ndryshme për shkak të rëndë-
sisë së tyre dhe zhvillimit shoqëror dhe ekonomik të shteteve. Në
shtetet skllavopronare këto të drejta nuk u njiheshin të huajve. Në
feudalizëm gjithashtu u mohoheshin të huajve me anë të instituteve
ius albanagii dhe ius naufragii.
Nga koha e revolucionit borgjez francez të vitit 1789 u bë ndryshim
i rëndësishëm në këtë aspekt. Nuk aplikoheshin (u abroguan) insti-
tutet të cilat në të drejtën mesjetare e pamundësonin (mohonin) ush-
trimin (gëzimin) e të drejtave civile të të huajve (ius albanagii, ius
nanufragii), dhe u nxorën rregulla të përgjithshme juridike në shtetet
konkrete për të drejtat civile (private) të të huajve.
Institutet e theksuara më lartë tani ishin pengesë juridike për
këmbimin e gjithanshëm ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve.
Në vend të këtyre instituteve filluan të nxirren rregulla të përgjithshme
për të drejtat civile të të huajve, i trajtonin në mënyrë të njëjtë (bara-
bartë) të gjithë të huajt pavarësisht nga shtetësia e tyre. Mirëpo, me
nxjerrjen e këtyre rregullave në kodet civile të shteteve konkrete kjo
nuk do të thotë se të drejtat civile të huajt mund ti ushtrojnë njëlloj (në
të njëjtën masë) si shtetasit e vendit, pasi disa të drejta civile, sidomos
fitimi, i pronësisë në sende të paluajtshme edhe më tutje nuk mund të
ushtrohen nga të huajt, kurse të drejta tjera u njohën me plotësimin e
kushteve konkrete ose pa kushte. Lidhur me këtë në shkencën juridike
u krijuan nocionet për të drejtat absolutisht të rezervuara, relativisht
të rezervuara dhe të drejtat e përgjithshme. Fitimi i pronësisë në sende
të paluajtshme nga të huajt në Angli p.sh., u lejua në vitin 1870, në
vitin 1905 Kongresi i Shteteve të Bashkuara të Amerikës me akt të
veçantë parapa se i huaji mund të fitonte paluajtshmëri nëse bënte
kërkesë që me natyralizim të fitojë shtetësinë e SHBA-ve.162
162
M. Jezdić, MPP II, Beograd, 1985, f.47.
134
Edhe në kushtet bashkëkohore një ndër çështjet më delikate për

pozitën juridike të të huajve është mundësia e ushtrimit (gëzimit) të të
drejtave sendore (pronësore) dhe të drejtave tjera në paluajtshmëri.
E drejtë sovrane e çdo shteti është të caktojë (vendos) se a mundet,
dhe nën cilat kushte do t’u mundësojë të huajve që në territorin e sh-
tetit të vendit t’i gëzojnë (ushtrojnë) të drejtat sendore (e posaçërisht
pronën) në paluajtshmëri.
Është e drejtë sovrane e çdo shteti që në bazë të të drejtës së so-
vranitetit territorial, të ushtrojë pushtet sovran në territorin e vet, sen-
det dhe individët (personat fizik dhe juridik) që ndodhën aty, përkatë-
sisht në bazë të së drejtës të përcaktuar në maksimat romake-Quidquid
est in territorio est etiam de territorio dhe Quid in territorio meo est,
etiam meus subditus est. Në të drejtën komparative të drejtat sendore
në sende të paluajtshme si zakonisht trajtohen si të drejta relativisht
të rezervuara (kushtëzuara), nga ndonjëherë të drejta absolutisht të
rezervuara, edhe pse në rritje është numri i shteteve që e aplikojnë
tretmanin nacional (p.sh., Belgjika, Franca, Shteti Nju Jork etj).163
Shkaqet pse parashihen kufizime të ndryshme direkte ose indirekte
për të huajt te ushtrimi (gëzimi) i këtyre të drejtave arsyetohet me
faktin se paluajtshmëritë konsiderohen si pjesë e territorit shtetëror
që është një ndër atributet e sovranitetit, pastaj theksohen arsyet eko-
nomike, të sigurisë (sovraniteti, zonat kufitare dhe stacionimi i njësive
ushtarake), sociale dhe nacionale (interesat e larta shtetërore), si dhe
arsyet raciste dhe etnike. Kundruall këtyre qëndrojnë nevojat civilizu-
ese për mirëqenien e të gjithë njerëzve, i cili theksohet si kontrargu-
ment i vetëm në favor të njohjes dhe mundësisë së gëzimit të këtyre
të drejtave nga të huajt. Shpresojmë se kufizimet që parashihen ndaj
të huajve për fitimin e pronësisë mbi paluajtshmëri janë të përkohsh-
me për arsye se një ndër detyrimet e shteteve për t’u anëtarësuar në
Bashkimin Evropian është edhe abrogimi i kufizimeve që parashihen
ndaj të huajve lidhur me fitimin e pronës në paluajtshmëri.
Kufizimet të cilat ende aplikohen ndaj të huajve lidhur me fitimin
e paluajtshmërive janë të ndryshme. Në disa shtete të huajt nuk mund
të fitojnë paluajtshmëri në zonat kufitare, arsyet e këtyre kufizimeve
janë për shkak të sigurisë. Në Meksikë p.sh. të huajt nuk mund të
blejnë paluajtshmëri në brezin kufitar në gjerësi prej 100 kilometrash,
përkatësisht 50 kilometrash nga bregu i detit.164
Në shtetet tjera fitimi i paluajtshmërive nga të huajt kufizohet me
dhënien e lejes nga organet e vendit. Në Brazil p.sh. rregullat parasho-
hin se nuk mund të fitojnë paluajtshmëri të huajt në hapësirat të cilat
163
Batiffol H.; Lagarde, P., Droit international privé I, Paris 1981, f.189.
164
Guerrero: Acquisition of Real Property, Investements in Corporations and
Probate Law in Mexico, Real Property, Probate and Trust Journal 10, 1975, f.428.
135
janë me rëndësi vitale për sigurinë e vendit pa pëlqimin e Këshillit

nacional për mbrojtje.165
Një ndër shkaqet për kufizim janë edhe arsyet ekonomike që do
ta evitonin „ngritjen e çmimeve”, Norvegjia p.sh., parasheh kufizime
që ta evitojë ngritjen e çmimeve.166 Në të njëjtën mënyrë vepron e
dhe Zvicra, e cila parasheh kontingjent vjetor të lejeve për fitimin e
paluajtshmërive nga të huajt.
Nga ajo që u tha më lartë, mund të konstatohet se në shoqërinë
bashkëkohore fitimi i pronës së paluajtshme dhe të drejtave tjera nuk
është e drejtë e përgjithshme. Parashihen kufizime të ndryshme kur
i huaji duhet ta ushtrojë atë të drejtë. Është përhapur qëndrimi që
paluajtshmëritë të konsiderohen element konstitutiv të sovranitetit
shtetëror, mbështetur në maksimën omnis fundus patriae pars, prandaj
u kontestohet të të huajve mundësia e kontrollit mbi paluajtshmëritë
se janë të interesit vital për shtetin, si për arsye ekonomike ashtu edhe
për shkaqe të sigurisë. Për këtë arsye nevojitet vendimi i posaçëm
nga organet e çdo shteti për mundësinë e ushtrimit (gëzimit) të së
drejtave në paluajtshmëri nga të huajt. Në atë drejtim e drejta e të
huajve që të fitojnë (gëzojnë) pronësi mbi paluajtshmërinë trajtohet si
e drejtë e përgjithshme, ose për disa paluajtshmëri trajtohet si e drejtë
absolutisht e rezervuar (të huajt nuk mund ta ushtrojnë), kurse disa
paluajtshmëri trajtohen ose si të drejta relativisht të rezervuara ose si
të drejta të përgjithshme.
Në shtetet ku e drejta në pronësi trajtohet si e drejtë e përg-
jithshme (p.sh., Austri, Belgjikë, Francë dhe Holandë) megjithatë,
përjashtimisht mundësohen kufizime. Kufizime të pronësisë në pa-
luajtshmëri ndaj të huajve si zakonisht bëhen në zonat kufitare ose
për shkak të kufizimeve devizore. Gjithashtu në këto shtete në raste
konkrete mund të ndërmerren masa të retorsionit dhe të kufizohet
ose përjashtohet ushtrimi (gëzimi) i të drejtave në paluajtshmëri nga
të huajt.
Në grupin e dytë të shteteve si kusht për ushtrimin (gëzimin) e
të drejtës së pronësisë në paluajtshmëri nga të huajt parashihet reci-
prociteti faktik ose diplomatik, ose leja speciale e lëshuar nga organi
kompetent (p. sh. në Gjermani, në disa shtete të SHBA-së, si kusht
parashihet afati kohor ku me natyralizim i huaji duhet ta fitojë shte-
tësinë amerikane).
Në grupin e tretë të shteteve e drejta e fitimit (gëzimit) të pronë-
sisë në paluajtshmëri nga të huajt trajtohet si e drejtë e përgjithshme,
përjashtim bëjnë paluajtshmëritë në zona të caktuara kufitare, tokat
165
Weisman. J, Restrictions on the Asquisition of Land by Aliens, The American
Journal of Comparative Law 28, 1980, f.39-42.
166
Weisman. J, po aty, f.43-44.
136
e pasura me xehe (p.sh., Japoni, Brazil) ose toka bujqësore (Egjipt).

Edhe në këto shtete ku kjo e drejtë trajtohet si e drejtë e përgjithsh-
me, me anë të retorsionit mund të kufizohet.
Në të drejtën tonë pozitive dispozitat për të drejtat e të huajve që
të fitojnë të drejta juridiko-sendore në paluajtshmëri gjenden në nenin
121 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës të vitit 2008.167 Neni 121
alineja 2 e Kushtetutës parasheh se: personat fizik të huaj dhe orga-
nizatat e huaja mund të sigurojnë të drejta të pronësisë mbi pronën e
paluajtshme në pajtim me kushtet e arsyeshme të përcaktuara me ligj
dhe me marrëveshje ndërkombëtare. Ligji që e rregullon materien nga
kjo lëmi në shtetet e dala nga ish Jugosllavia si zakonisht emërohet
Ligji për pronësi dhe të drejta tjera sendore. Republika e Kosovës e ka
nxjerr ligjin në vitin 2009.168 Ligji aktual nuk e rregullon këtë materie,
shpresojmë se në të ardhmen do të përpunohet në ligj, dispozita e për-
gjithshme e kushtetutës se personi i huaj në shtetin tonë mund të fitojë
të drejtë në paluajtshmëri në pajtim me kushtet e përcaktuara me ligj.
Mundësia e të huajve që të fitojnë të drejtë në paluajtshmëri në
Republikën e Maqedonisë së Veriut p.sh., është e rregulluar me ligjin
për pronën dhe të drejtat tjera sendore.169

në sende të luajtshme
Të drejtat sendore të të huajve në sende të luajtshme, si zakonisht
në aspektin juridik krahasimor trajtohen si të drejta të përgjithshme,
parimisht të huajt mund t’i gëzojnë (ushtrojnë) pa kufizime.170 Në
atë mënyrë realizohet qarkullimi i mallrave dhe i shërbimeve në su-
aza ndërkombëtare. Kufizimet eventuale që mund të rezultonin nga
karakteri specifik i luajtshmërive konkrete, janë më tepër të natyrës
administrave se sa juridiko-civile (p.sh., leja për armë), dhe ndërlidhen
si zakonisht me nxjerrjen e lejes paraprake. Mirëpo kjo nuk është
kufizim i të drejtave civile të të huajve në plot kuptimin e fjalës, ngase
parashihet edhe për shtetasit e vendit (edhe për ata nevojitet leje e
veçantë për pronësinë e armës).
Cilësimi (kualifikimi) i sendeve se a janë të luajtshme apo të pa-
luajtshme dhe të drejtave se a janë nga lëmia sendore, detyrimore ose
trashëgimore, bëhet sipas rregullës lex rei sitae.
167
Rregullorja nr. 2001, për kornizën kushtetuese për vetëqeverisje të përkohshme
në Kosovë, ka hyrë në fuqi me 15 maj 2001.
168
Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, nr.57/04, gusht 2009.
169
Fletorja zyrtare e R.M, nr.18/2001.
170
Në të kaluarën këto të drejta kanë pasur mundësi t’i gëzojnë vetëm kategoria e
privilegjuar e të huajve (tregtarët me leje të posaçme).
137
Shpresojmë se në të ardhmen edhe kjo materie më për së afërmi

do të rregullohet me Ligjin për pronësinë dhe të drejtat tjera sendore
të Republikës së Kosovës.
Në Maqedoninë e Veriut këtë materie e rregullon Ligji i Pronësisë
dhe të drejtave tjera sendore, në nenin 242 parasheh se personat e
huaj fizik dhe juridik mund të fitojnë pronësinë në sendet e luajtshme
njëlloj si personat e vendit,
6. TË DREJTAT FAMILJARE TË TË HUAJVE

Gjatë formësimit të sistemeve juridike të shteteve individuale në
shek.XIX u bë recipimi i të drejtës romake, ku përveç parimeve tjera
u recipuan edhe parimet e të drejtës familjare që u janë përshtatur
nevojave dhe kushteve konkrete të secilit shtet. Në zhvillimin e më-
tejshëm shoqëror (pas Revolucionit francez), në disa shtete filluan të
vinë në shprehje parimet më progresive të së drejtës familjare, dhe
në atë mënyrë filloi të bëhej abrogimi i parimeve të drejtës romake.
Filluan të krijohen parime nga e drejta familjare që ishin të përbash-
këta në të gjitha shtetet, pavarësisht nga sistemi i tyre juridik, shkalla
e zhvillimit ekonomik, dhe parime nga lëmia e të drejtës familjare që
ishin specifike dhe karakteristike vetëm për shtetet konkrete. Në këto
grupe të shteteve parimet nga e drejta familjare ishin të dyllojshme: të
drejta familjare që bazoheshin në parime të avancuara (përparimtare)
juridike (p.sh., parimi i barazisë midis burrit dhe gruas, barazisë midis
fëmijëve martesor dhe jomartesor, barazisë racore dhe konfesionale)
dhe të drejta familjare që bazoheshin në parime të kundërta si p.sh.,
e drejta e pushtetit atëror, pushtetit të burrit etj.
Ekzistimi i parimeve të kundërta në shtetet e ndryshme është
pasojë e zhvillimit historik të shteteve, shkaqeve ekonomiko shoqëro-
re, traditës, ndikimit të konfesioneve të ndryshme etj. Lidhur me di-
vergjencat e legjislacioneve midis shteteve shtrohet pyetja se i huaji a
mund t’i gëzojë ato të drejta familjare që i njihen në shtetin e vet edhe
në shtet tjetër, ku ato të drejta nuk ua njeh shtetasve të vet.
Parimisht, vëllimi i të drejtave familjare të të huajve nuk mund të
jetë më i gjerë se i shtetasve të vendit, se do të ishte në kundërshtim
me parimin e barazisë sovrane të shteteve. Mirëpo shtetet si anëtare
të Organizatës së Kombeve të Bashkuara kanë marrë për detyrim
respektimin e përgjithshëm të së drejtave të njeriut (ku përfshihen
edhe të drejtat familjare) pa dallim gjinie, race, konfesione dhe gjuhe,
sipas parimit pacta sunt servanda, detyrimet duhet të plotësohen.171
171
M. Jezdić, MPP II, f.37.
138
Nga ajo që u tha më lartë të drejtat familjare të të huajve, për-

katësisht e drejta e të huajit që të jetë subjekt i marrëdhënieve juridi-
ko-familjare bënë pjesë në të drejtat e përgjithshme të njeriut. Këto
të drejta të huajit i njihen njëlloj si shtetasve të vendit, përjashtimisht,
për shkaqe të arsyeshme mund të kufizohen, ose të përjashtohen. Për
nga vetë natyra ato u njihen vetëm personave fizik. Për nga mundësia
e ushtrimit (gëzimit) të drejtat familjare të të huajve po ashtu mund
të kategorizohen në të drejta të përgjithshme (e drejta në martesë),
të drejta relativisht të kufizuara (e drejta në adoptim) dhe të drejta
absolutisht të rezervuara (e drejta në kujdestari).172
Në kuadër të së drejtave familjare të të huajve në Kosovë para se
ta caktojnë organet kompetente (administrative ose gjykatat) se cilat
të drejta do të aplikohen në kushtet për lidhjen ose shkurorëzimin e
martesës me element të huaj, për pavlefshmërinë (nulitetin) e mar-
tesës, ndarjen e fëmijëve për ruajtje dhe edukim, alimentacion etj.,
shtrohet një pyetje paraprake se a ka të drejtë i huaji (mu për arsye
se është i huaj) të lidh martesë ose të ndërpres martesën me anë të
shkurorëzimit në Kosovë, ose të krijojë marrëdhënie tjera juridiko
familjare.
Përgjigja për pyetjet e parashtruara gjendet në normat për të dre-
jtat e të huajve që e rregullojnë mundësinë e krijimit të marrëdhënieve
juridiko familjare në shtetin e vendit. Në të drejtën pozitive të Kosovës
shpesh herë mungojnë normat që në mënyrë eksplicite e rregullojnë
këtë çështje, por megjithatë qëndrime konkrete mund të formësohen
në mbështetje tek parimet e përgjithshme të sistemin juridik, teorisë
si dhe praktikës gjyqësore dhe administrative.
Në vazhdim vëmendjen do ta përqendrojmë në çështje më të
rëndësishme nga lëmia e të drejtës familjare të të huajve: e drejta e
të huajve në martesë, adoptim (birësim), dhe e drejta e të huajve në
kujdestari.
6.1. E drejta e të huajve që të lidhin martesë

Sot në përgjithësi konsiderohet se e drejta në martesë është një
ndër të drejtat themelore të njeriut, dhe si e tillë patjetër duhet t’i
njihet çdo njeriu, pavarësisht se a është shtetas i vendit ose është i
huaj, në krahasim me të kaluarën ku në shoqërinë skllavopronare të
huajve u ndalohej lidhja e martesës nën kanosjen e dënimit me vdekje,
kurse në feudalizëm kjo e drejtë mohohej përmes institucionit foris
maritaigum.
172
M. Pak, MPP, Beograd, 2000, f.282.
139
Në burimet nacionale të shteteve konkrete, edhe në Republikën

e Kosovës e drejta në martesë trajtohet si e drejtë themelore e njeriut.
Ky përfundim del edhe nga aktet më të rëndësishme ndërkombëtare si
të karakterit universal, ashtu edhe të atij regjional që e rregullojnë të
drejtat e njeriut. Dokumenti i parë me rëndësi ndërkombëtare nga kjo
lëmi është deklarata e përgjithshme për të drejtat e njeriut e Kombeve
të Bashkuara e vitit 1948. Në nenin 16. alineja 1, e deklaratës përcak-
tohet se meshkujt dhe femrat madhore, pa dallim race, shtetësie, ose
konfesioni, kanë të drejtë të lidhin martesë dhe të krijojnë familje. Ata
janë të barabartë gjatë lidhjes së martesës, kohëzgjatjes së saj dhe në
rast të shkurorëzimit. Edhe Pakti ndërkombëtar për të drejta civile
dhe politike, i vitit 1966 e përmban përafërsisht formulimin e njëjtë
në nenin 23. Alinea 2 dhe 3 se u njihet e drejta të hynë në martesë dhe
të themelojnë familje meshkujve dhe femrave të pjekura për martesë.
Martesa nuk mund të lidhet pa pëlqimin e lirë të bashkëshortëve të
ardhshëm.
Dokument me rëndësi nga kjo lëmi është edhe Konventa
Evropiane për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut, e
vitit 1950. Në nenin 12. përcaktohet se meshkujt dhe femrat e moshës
madhore kanë të drejtë të lidhin martesë dhe të themelojnë familje në
përputhje me ligjet e brendshme që e rregullojnë ushtrimin e kësaj të
drejte. Gjithashtu nga konventat tjera ndërkombëtare mund të konsta-
tohet se e drejta në martesë konsiderohet si e drejtë e përgjithshme, si
.p.sh. Konventa për pëlqimin për të lidhur martesë, mosha minimale
për lidhjen e martesës dhe regjistrimin e martesave, e vitit 1962 dhe
Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit të grave
e vitit 1979. Nga kjo që u tha si përfundim mund të nxirret se e drejta
në martesë është e drejtë e përgjithshme e njeriut, e cila në suazat e
të drejtës ndërkombëtare martesore ajo mund të ushtrohet (gëzohet)
njëlloj (nën kushte të njëjta) si nga shtetasit e vendit, ashtu edhe nga
të huajt, si dhe nga personat pa shtetësi (apatridët).
E drejta e të huajve që të lidhin martesë në shtetin e vendit, në
sistemet juridike bashkëkohore sot, trajtohet si e drejtë e përgjithshme
(në shumicën e shteteve). Pra, këtë të drejtë mund ta ushtrojnë (gëzo-
jnë) të huajt nën kushte të njëjta si shtetasit e vendit. Kushtet e njëjta
në këtë kontekst duhet kuptuar në mënyrë që lex fori, përkatësisht e
drejta materiale (substanciale) e shtetit para organit të cilit i huaji
dëshiron të lidh martesë, nuk cakton kushte të veçanta (posaçme)
për të huajin (ska rëndësi se njëri nga nupturientët e ardhshëm është
i huaj).
Në shkencën juridike ka mendime se duhet të bëhen dallime te
lidhja e martesës kur të huajt lidhin martesë në shtetin e vendit dhe
kur shtetasi i vendit me të huajin lidh martesë në shtetin e vendit.173
173
M. Jezdić, MPP II, f.39-40.
140
Në vazhdim për arsye edukative didaktike dhe pedagogjike ngase

ndërlidhen me njërin nga kriteret për kategorizimin e të drejtave civile
(private) të të huajve (të drejta absolutisht të rezervuara, relativisht të
rezervuara dhe të drejta të përgjithshme) do t’i shtrojmë qëndrimet
e përmendura.
E drejta e të huajit që të lidh martesë me të huajin në territorin
e shtetit të vendit, sot në të gjitha shtetet për nga vëllimi i ushtri-
mit (mundësia e gëzimit) trajtohet si e drejtë e përgjithshme, që nën
kushte të njëjta mund ta gëzojnë (ushtrojnë) të huajt dhe shtetasit e
vendit. Megjithatë, në shtete konkrete pjesëtarët e konfesioneve dhe
racave të ndryshme, shtetas të atij shteti nuk mund të lidhin martesë
midis veti për shkak të diskriminimit, masa të njëjta diskriminuese do
të aplikohen edhe ndaj të huajve për raste të njëjta.
E drejta e të huajit që të lidh martesë me shtetasin e vendit para
organit të vendit dhe në territorin e shtetit të vendit për nga vëllimi
i ushtrimit (mundësia e gëzimit) trajtohet në mënyra të ndryshme
përkatësisht në disa sisteme juridike njihet me plotësimin e kushteve
konkrete, kurse në tjerat pa plotësimin e kushteve të veçanta. Për këtë
çështje në sistemet juridike konkrete dallohen tre sisteme.
Sipas sistemit të parë, e drejta e të huajit të lidh martesë me shte-
tasin e vendit në shtetin e vendit, trajtohet si e drejtë e përgjithshme,
i huaji ka të drejtë të lidh martesë me shtetasin e vendit, me kushte të
njëjta si çdo shtetas i vendit.
Sipas sistemit të dytë, e drejta e të huajit që të lidh martesë me
shtetasin e vendit në shtetin e vendit është e drejtë relativisht e rezer-
vuar. Kjo e drejtë i njihet të huajit pasi t’i plotësojë kushtet e caktuara,
më së shpeshti kërkohet nxjerrja e lejes nga organi i shtetit ku duhet
të lidh martesën (aplikohet në një numër të vogël të shteteve).
Sipas sistemit të tretë, e drejta e të huajit të lidh martesë në sh-
tetin e vendit konsiderohet si e drejtë absolutisht e rezervuar, të huajt
nuk mund të lidhin martesë me shtetasin e vendit (është aplikuar në
të kaluarën).174
Për shkak të rëndësisë që ka martesa si institucion shoqëror dhe
juridik në shoqërinë tonë, Kushtetuta e Republikës së Kosovës në
nenin 37. alineja 1. përcakton se në bazë të pëlqimit të lirë çdokush
ka të drejtë të martohet dhe të krijojë familje, kurse alineja 3 e të
njëjtit nen thekson se familja gëzon mbrojtje të veçantë nga shteti në
mënyrën e përcaktuar me ligj. Kurse Ligji për familjen175 në nenin 17
alineja 1 përcakton se „personat me shtetësi të huaj duhet të sjellin
certifikatë për martesë të lëshuar nga organet e vendit të vet e që
174
175
Ligji nr.2004/32 Ligji për familjen, Gazeta Zyrtare e R.K, nr.4/10, 01.06.2006
141
dëshmon të drejtën e tyre për martesë sipas rregullave të këtij ligji, se

nuk ka ndalesa dhe pengesa për martesë”.
Nga ajo që u tha më lartë vërehet se në të drejtën tonë nuk ka dis-
pozita që në mënyrë eksplicite e rregullojnë të drejtën e të huajve që të
lidhin martesë. Mirëpo, edhe në doktrinë edhe në praktikë aplikohet
zgjidhja e Deklaratës së përgjithshme për të drejtat e njeriut,176 se e
drejta në martesë bënë pjesë në kategorinë e të drejtave themelore të
njeriut, dhe duhet t’i njihet çdo njeriu pavarësisht nga shtetësia që e
ka, konfesioni ose raca. Nuk është me rëndësi se i huaji a lidh martesë
me të huajin, ose me shtetasin e vendit.
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut e drejta e të huajit që
të lidh martesë trajtohet si e drejtë e përgjithshme, pavarësisht se i
huaji a lidh martesë me të huajin, ose me shtetasin e vendit. Këtë ma-
terie e rregullon Ligji për Familjen i RMV-së,177 (neni 17-24), ku nuk
bëhet asnjë dallim lidhur me mundësinë e lidhjes së martesës ndërmjet
shtetasve të vendit nga njëra anë, dhe të huajve, përkatësisht apatridë-
ve nga ana tjetër.
6.2. E drejta e të huajit që të adoptojë

ose të adoptohet
Edhe instituti i adoptimit (birësimit) si institutet tjera të së drejtës
familjare të të huajve ka kaluar nëpër faza të ndryshme të zhvillimit,
dhe varësisht nga kushtet ekonomiko shoqërore për nga vëllimi i ush-
trimit (mundësi e gëzimit) nga të huajt është trajtuar në mënyra të
ndryshme. Në shoqërinë skllavopronare dhe në feudalizëm e drejta
në adoptim u mohohej të huajve, trajtohej si e drejtë absolutisht e re-
zervuar mund ta ushtronin vetëm shtetasit e vendit. Në shekullin XX
adoptimi filloi të mos trajtohej vetëm si e drejtë absolutisht e rezervuar
(p.sh. në Francë në vitin 1924, në Angli në vitin 1926). Mirëpo, kjo nuk
do të thotë se në kohën tonë i huaji e gëzon të drejtën në adoptim në
të gjitha shtetet si të drejtë të përgjithshme.
Duke pasur parasysh arsyen e adoptimit si institut i të drejtës fa-
miljare që ka për qëllim mbrojtjen e fëmijëve pa prind dhe përkujdesje
prindërore, e po ashtu edhe kënaqjen (plotësimin) e një ndër nevojave
më humane të njeriut-nevojat e përkujdesjes për pasardhës, do të
ishte logjike që ajo e drejtë t’u njihej edhe shtetasve të huaj edhe atë
si e drejtë e përgjithshme. Megjithatë, shtetet nuk treguan gatishmëri
që ta përkrahnin këtë qëndrim pa rezerva. Për t’u përgjigjur në këtë
176
Sipas ne.16 të Deklaratës së përgjithshme për të drejtat e njeriut, çdo njeri dhe
grua kanë të drejtë të lidhin martesë dhe të themelojnë familje, pa asnjë kufizim
lidhur me fenë, shtetësinë ose racën.
177
Fletorja zyrtare e R.M., nr.80/92, teksti i shpallur në nr.83/2004
142
pyetje duhet të bëhet dallimi midis së drejtës së të huajit që para

organit të shtetit të vendos ta adoptojë të huajin, ose të adaptohet
nga i huaji, nga e drejta e të huajit që në territorin e shtetit të vendit
ta adaptojë shtetasin e vendit ose të adoptohet nga shtetasi i vendit.
Ky dallim në teorinë juridike arsyetohet në atë mënyrë që në rastin
e parë me anë të adoptimit krijohen vetëm marrëdhënie të veçanta
(posaçme) personale dhe pasurore kurse në rastin e dytë, njohja e
mundësisë së adoptimit të të huajit mund të ketë si pasojë përveç kriji-
mit të marrëdhënieve të veçanta personale dhe pasurore, edhe fitimin
e shtetësisë përkatësisht krijimit të lidhjes juridiko-publike ndërmjet
të huajit dhe shtetasit të vendit. Mu për këto arsye në doktrinën ju-
ridike theksohet se në rastin e parë (i huaji para organit të vendit ta
adoptojë të huajin ose të adoptohet nga ai) të huajit duhet t’i njihet
e drejta e adoptimit, kurse në rastin e dytë (i huaji do ta adoptojë
shtetasin e vendit ose të adoptohet nga ai) pasi vjen deri te ndryshimi
i shtetësisë, janë të mundshme zgjidhje të ndryshme të çështjes së të
drejtës të huajit në adoptim (për të adoptuar), varësisht nga ajo se në
territorin e cilit shtet duhet të bëhet adoptimi. Në këtë rast dallohen
disa sisteme që zbatohen në shtetet konkrete.
Sipas sistemit të parë, e drejta e të huajit që ta adoptojë shtetasin
e vendit ose të adoptohet nga ai, konsiderohet si e drejtë e përgjithsh-
me, këtë të drejtë të huajte e gëzojnë njëlloj si shtetasit e vendit.
Ky sistem aplikohet në ato shtete ku adoptimi nuk është mënyrë
e fitmit të shtetësisë, e as mënyrë e humbjes së shtetësisë.
Sipas sistemit të dytë dallohen dy situata. E drejta në adoptim
të shtetësisë të vendit i njihet vetëm shtetasit të vendit përkatësisht
adoptimi për nga vëllimi (mundësia) e gëzimit trajtohet si e drejtë
absolutisht e rezervuar. Në rastin e dytë kur i huaji adoptohet nga sh-
tetasi i vendit, kjo e drejtë trajtohet si e drejtë relativisht e rezervuar,
përkatësisht si e drejtë që i njihet të huajit nëse ai i plotëson kushtet
konkrete. Në ato raste si kusht që më së shpeshti parashihet është
që i huaji të ketë vendbanim në shtetin e vendit etj., (psh. në Angli,
Norvegji dhe Finlandë).
Sipas sistemit të tretë, e drejta e të huajit që ta adoptojë shtetasin
e vendit, ose të adoptohet nga ai, për nga mundësia e gëzimit trajtohet
si e drejtë absolutisht e rezervuar (p.sh. Argjentinë).178
E drejta e të huajit që të adoptojë (birësojë) në Republikën e
Kosovës rregullohet me Ligjin për Familjen, e vitit 2004.179 Sipas ne-
nit 179 alineja 1. e këtij ligji adoptues mund të jetë vetëm shtetasi i
Republikës së Kosovës. Mundësia që i huaji të adoptojë në Kosovë
parashihet përjashtimisht nëse fëmija nuk mund të adoptohet në
178
M.Jezdić, MPP II, f.42-43.
179
Gazeta Zyrtare e R.K, nr.4/2016
143
Kosovë, ose për shkaqe të veçanta, nëse fëmija ka nevojë për trajtim
të specializuar, që nuk mund t’i ofrohet në Kosovë (ne.179. al.2). Në
atë rast për adoptimin e fëmijës nga shtetasi i huaj nevojitet pëlqimi
paraprak nga organi administrativ kompetent për punë dhe politikë
sociale (al.3.). Pra, e drejta e të huajit që të adoptojë në Republikën e
Kosovës është e drejtë relativisht e rezervuar e kushtëzuar me pëlqim
paraprak nga organi administrativ kompetent për punë dhe politikë
sociale.
Në Maqedoninë e Veriut sipas Ligjit të familjes të vitit 2004180
adoptues mund të jetë vetëm shtetasi i Maqedonisë së Veriut (ne.117.
al.1). Mundësia që i huaji të jetë adoptues parashihet si përjashtim,
nëse fëmija nuk mund të adoptohet në territorin e Maqedonisë së
Veriut (ne.117.al.2). Në atë rast duhet të merret pëlqimi nga komi-
sioni për adoptim pranë Ministrisë për Punë dhe Politikë Sociale në
Republikën e Maqedonisë së Veriut, që lëshohet sipas propozimit
të Qendrës për Punë Sociale. E drejta e të huajit që të adoptojë në
Maqedoninë e Veriut trajtohet si e drejtë relativisht e rezervuar, e
kushtëzuar me lejen e komisionit për adoptim pranë Ministrisë për
Punë dhe Politikë Sociale.181
6.3. E drejta e të huajit që të bëhet

kujdestar ose i përkujdesur
Tek kujdestaria nuk shtrohen të gjitha ato efekte (pasoja) juri-
dike që janë prezent te adoptimi, mirëpo, pyetja e pozitës juridike e
të huajit si kujdestar potencial ose i përkujdesur, shkakton dilema të
ngjashme që u shtruan tek adoptimi, përkatësisht se a mundet i huaji
të jetë kujdestar i të huajit në shtetin e vendit, ose i shtetasit të vendit.
Për rastin e parë (i huaji kujdestar i të huajit), ekziston qëndrimi i
përgjithshëm,182 për nga mundësia e ushtrimit (vëllimi i gëzimit) kjo
e drejtë t’i njihet të huajit si e drejtë e përgjithshme, kurse në rastin
e dytë (i huaji kujdestar i shtetasit të vendit) ajo trajtohet si e drejtë
absolutisht e rezervuar, ose relativisht e rezervuar, ose si e drejtë e
përgjithshme, varësisht se në cilin shtet shtrohet çështja e kujdestarisë
ose e përkujdesjes.
E drejta e të huajit që të jetë kujdestar i të huajit në shtetin e
vendit i njihet si e drejtë e përgjithshme të huajit në të gjitha shtetet,
180
Fletorja zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr 83/2004
181
Më tepër, Gavroska P; Deskoski T; Međunarodno privatno pravo, Skopje, 2011.
f. 202
182
K.Sajko, Legal Position of Foreignnes in Yugoslavia, General Issues, Beograd
1989.f.50-51; T. Varadi, MPP, f.468; M. Jezdić, MPP II, f.45; M. Pak, MPP, f.283;
G. Poliksena; T. Deskoski., MPP, f.203.
144
dhe në aspektin juridik arsyetohet në atë mënyrë se i njihet e drejta

të jetë ndihmës i organit të kujdestarisë të shtetit të vet.183
E drejta e të huajit që të jetë kujdestar i shtetasit të vendit, nuk i
njihet të huajit në shtetet e ndryshme. Në aspektin juridik arsyetohet
në atë mënyrë se i huaji nuk mund të ushtrojë funksione publike në
territorin e shtetit të vendit, përkatësisht e drejta në kujdestari është
„munus publicum”. Megjithatë ky qëndrim (që e ka prejardhjen nga e
drejta romake) nuk përputhet me legjislacionin dhe praktikën aktuale
të shteteve konkrete. Në disa shtete kjo e drejtë i njihet të huajit si e
drejtë relativisht e kufizuar, e kushtëzuar me vendbanim, i huaji që të
jetë kujdestar i shtetasit të vendit duhet ta ketë vendbanimin në shtetin
e vendit (p.sh. Spanjë, Kubë etj).184 Edhe në doktrinën juridike është
përfaqësuar qëndrimi lidhur me të drejtat e të huajve që të jenë kuj-
destar të shtetasve të vendit, se kjo e drejtë duhet të kushtëzohet me
kushte plotësuese-i huaji ta ketë domicilin (vendbanimin) në shtetin
e vendit.185
Jemi të mendimit se e drejta e të huajve që të jenë kujdestar të
shtetasve të vendit në Republikën e Kosovës, duhet të jetë e drejtë
relativisht e kufizuar, si kusht të parashihet vendbanimi i të huajit
në shtetin e vendit ose edhe ndonjë kusht tjetër, (Ligji i familijes i
Republikës së Kosovës që e rregullon këtë materie nuk ka dispozita
konkrete për kujdestarinë me element të huaj).
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut e drejta e të huajit që
të jetë kujdestar i të huajit (me shtetësi të huaj) për nga vëllimi i ush-
trimit trajtohet si e drejtë e përgjithshme. Ky përfundim nxirret nga
dispozitat e Ligjit të familjes që e rregullon materien e kujdestarisë
(ne.167-209) ku nuk bëhet dallimi midis shtetasve të vendit dhe shte-
tasve të huaj lidhur me kujdestarinë dhe përkujdesjen.186
7. TË DREJTAT TRASHËGIMORE TË TË HUAJVE

Çdo shtet në mënyrën sovrane i cakton kushtet dhe procedurën
për realizimin e të drejtave trashëgimore të të huajve në territorin e
vet. Shteti në atë mënyrë e manifeston qëndrimin e vet ndaj pronës
në kuptim më të gjerë, por edhe ndikon në regjimin juridik të pronës
pas vdekjes së pronarit të huaj për pronën që ndodhet në territorin e
shtetit të vendit.
183
184
A.Bustamante, Droit International privé, 1930, f.208.
185
186
Më tepër, P. Gavroska; T. Deskoski; Međunarodno privatno pravo, f. 203.
145
Arsyeja që kjo pasuri mund të ketë vlerë të konsiderueshme,

ndikon që asnjë shtet nuk mund të jetë indiferent për faktin se a do ta
trashëgojnë masën trashëgimore në tërësi ose pjesërisht të huajt ose
trashëgimtarët e vendit, dhe si do të veprohet me trashëgiminë nëse
ajo duhet t’ju dorëzohet të huajve. Analiza komparative e normave
nacionale për të drejtat trashëgimore të të huajve tregon se dispozi-
tat në fjalë në një numër më të madh të shteteve gjenden në kodet
civile të tyre. Numri më i vogël i shteteve këtë çështje e zgjidh me
norma në ligjet për trashëgiminë ose me dispozita që në mënyrë të
përgjithshme (gjenerale) e rregullojnë pozitën juridike të të huajve në
shtetin e vendit. Herë-herë këto çështje rregullohen edhe me dispozita
kushtetuese, që më së miri tregojnë për rëndësinë e kësaj çështjeje në
shtetin konkret.
Të drejtat trashëgimore të të huajve ngërthejnë në vete dy të
drejta: të drejtën e të huajit të disponojë me pasurinë e vetë në rast
të vdekjes (vetë ta caktojë trashëgimtarin), dhe të drejtën e të huajit
të trashëgojë. Këto të drejta të huajve nuk u njiheshin as në shtetet
skllavopronare, e as në shtetet feudale të shekullit të mesëm. Mohimi
i këtyre të drejtave në shtetet feudale bëhej me institutet ius albangii
dhe droit d’aubune (droit de detraction). Asnjëra nga këto dy të drejta
nuk u njihej të huajve deri në fillim të shekullit XIX.187 Nga ajo kohë
këto dy të drejta të të huajve filluan të trajtohen në mënyra të ndrysh-
me. E drejta e të huajit që të disponojë me pasurinë e vet në rast të
vdekjes fitoi karakter të së drejtës së përgjithshme, kurse e drejta e
të huajit që të trashëgojë, sipas një sistemi trajtohej si e drejtë e për-
gjithshme, kurse sipas sistemit të dytë trajtohej si e drejtë relativisht
e rezervuar.
Në shtetet bashkëkohore të huajve nuk u kufizohet e drejta e
disponimit me pasurinë e vet te punët juridike mortis causa, edhe ato
mund të bëjnë atë disponim njëlloj si shtetasit e vendit përkatësisht
mund ta ushtrojnë në atë mënyrë dhe vëllim siç u njihet shtetasve të
vendit. Nëse për shembull shtetasi i vendit nuk mund të disponojë
me pasurinë e vet në rast të vdekjes për shkak të vetive personale
(gjinisë, racës, ose konfesionit) në shtetin e vendit, edhe kjo e drejtë
e të huajit (disponimi me pasurinë) do të trajtohej njësoj si e drejtë e
shtetasve të vendit.
Kur shtrohet çështja e të huajit që të trashëgojë në shtetin e ven-
dit, kjo e drejtë në shumicën e shteteve trajtohet si e drejtë e përg-
jithshme kurse në shtetet tjera si e drejtë relativisht e rezervuar (ku-
fizuar). Në një numër të madh të shteteve (p.sh. Belgjikë, Holandë,
Zvicër, Poloni, Hungari, Danimarkë, Angli, Rusi etj.,), e drejta e të
huajit të trashëgojë në shtetet e vendit trajtohet si e drejtë e përg-
187
Në Gjermani në vitin 1819 definitivisht u abrogua instituti ius albanagii i cili ishte
negacion i të drejtave trashëgimore të të huajve.
146
jithshme. Mirëpo, edhe në këto shtete herë herë janë të pranishme

disa kufizime indirekte. Një ndër mënyrat e kufizimeve indirekte është
instituti i prelevmanit.
E drejta e prelevmanit për herë të parë është paraparë në Kodin
Civil Francez në shekullin XIX, me qëllim që t’i evitojë pasojat kon-
krete që mund të shfaqeshin për shkak të mos ekzistimit të reciproci-
tetit midis shteteve, ose për shkak të zbatimit të retorsionit nga shteti
i të huajit, ose për shkak të mos përputhjes së rendeve të trashëgimisë,
përkatësisht për shkak të ekzistimit të rendeve të ndryshme ligjore të
trashëgimisë në shtetin e vendit dhe shtetin e huaj.188
Ekzistojnë dy lloje të prelevmanit: prelevmani klasik dhe prelev-
mani i llojit (tipit të ri). Dallimi midis këtyre llojeve konsiston në atë se
tek prelevmani klasik e drejta e përparësisë në trashëgim nga pasuria
e të ndjerit që ndodhet në territorin e vendit u njihet vetëm trashëgim-
tarëve shtetas të vendit, kurse te prelevmani i tipit (llojit të ri), e drejta
e përparësisë në trashëgim nga trashëgimia e të ndjerit e cila gjendet
në territorin e vendit, u njihet jo vetëm shtetasve të vendit, por edhe
trashëgimtarëve të huaj nëse gjenden në territorin e shtetit të vendit.189
Kufizimet indirekte mund të aplikohen edhe ndaj një kategorie
të sendeve që e sajon objektin e trashëgimisë (p.sh. tokat bujqësore,
tokat në zonat kufitare etj).
Në grupin tjetër të shteteve, ku e drejta e të huajit që të trashë-
gojë trajtohet si e drejtë relativisht e rezervuar (kufizuar), kushtëzohet
me ekzistimin e reciprocitetit midis shtetit të de cuisit (trashëgimlënë-
sit) dhe shtetit të trashëgimtarit, ose kushtëzohet me leje parapra-
ke të lëshuar nga organi kompetent. Reciprociteti p.sh. kërkohet në
Turqi, Itali, Spanjë, Portugali, Meksikë dhe në disa shtete të SHBA-së
(Kaliforni, Montanë, Pensilvani, Nevadë) etj., kurse leja parashihet
në Austri.
Në disa shtete edhe pse parimisht të huajt barazohen me shte-
tasit e vendit, kur i huaji duhet të trashëgojë tokë bujqësore e drejta
e tij është e kufizuar me afat kohor sepse është i detyruar që tokën
bujqësore të cilën e trashëgon pas një kohe të konsiderueshme të
shfrytëzimit duhet t’ia shes shtetasit të vendit, në Kolumbi p.sh. pas
kalimit të afatit 10 vjeçar duhet t’ia shes shtetasit të vendit.
Mënyrë e posaçme e kufizimit të së drejtës trashëgimore të të
huajve është e njohur në disa shtete të së drejtës së Sheriatit, ku pjesa
e trashëgimisë e gjinisë femërore e rendit të njëjtë trashëgimor është
për 50 përqind më e vogël se pjesa e trashëgimisë së meshkujve.190
188
Nga e drejta franceze prelevmani merret edhe në shtetet ku recipohet Kodi Civil
Francez, p.sh, Belgjikë, Holandë, Argjentinë, Brazil, etj.
189
Batiffol; Lagarde, Droit international privé, Paris, 1983, f.527-529.
190
Kufizimi i atillë ekziston p.sh. në Algjeri, Marok dhe Tunizi.
147
Në doktrinën juridike rëndësi të posaçme i kushtohet kohës (mo-

mentit kohor) nga e cila të huajit fillon t’i njihet e drejta në trashëgim.
Në aspektin teorik janë të mundshme dy momente: momenti i vdekjes
së de cuis-it dhe momenti i dhënies së deklaratës për trashëgim. A do
t’i njihet të huajit e drejta që të trashëgojë në njërin ose momentin
tjetër është me rëndësi se i huaji në momentin e vdekjes së trashë-
gimlënësit mund të ketë një shtetësi, kurse në momentin e dhënies
së deklaratës për pranimin e trashëgimisë shtetasi tjetër, dhe e dyta
se në ndërkohë nga momenti i vdekjes së trashëgimlënësit deri në
momentin e dhënies së deklaratës për trashëgim e drejta e të huajit të
trashëgojë mund të rregullohet ndryshe. Kjo çështje posaçërisht është
e rëndësishme në shtetet ku sistemet juridike nuk e njohin institutin
hereditas iacens, përkatësisht trashëgiminë e fjetur. Sipas teorisë mo-
menti kohor nga i cili të huajit duhet t’i njihet e drejta në trashëgim
duhet të llogaritet sipas rregullës tempus regit actum, përkatësisht nga
momenti i krijimit të kësaj të drejte të të huajit. Mirëpo pasi që pra-
ktika e shteteve konkrete si moment vendimtar për krijimin e kësaj të
drejte e merr momentin, kohën e vdekjes së trashëgimlënësit, kurse
praktika e shteteve tjera e merr momentin e dhënies së deklaratës për
trashëgim. Për shkak të qëndrimeve të ndryshme kjo çështje duhet të
trajtohet si problem i cilësimit (kualifikacionit), dhe duhet të zgjidhet
sipas lex fori të drejtës së gjykatës ku shtrohet çështja.
E drejta e të huajve që të trashëgojnë në Republikën e Kosovës
është e rregulluar me Ligjin për trashëgiminë.191 Sipas ne. 3, al.4: „Të
huajt janë të barabartë në trashëgim me kosovarët, me kusht recipro-
citeti. Reciprociteti prezumohet”.
Nga dispozita e cituar del se të huajt trashëgojnë në Kosovë me
kusht që edhe shtetasit e vendit të mund të trashëgojnë në shtetin
e të huajit. Pra, në këtë rast për nga përmbajtja juridike fjala është
për reciprocitetin formal. Kjo d.m.th. se të huajt në Kosovë do të
barazohen me shtetasit e Kosovës tek trashëgimia, dhe për ata do të
vlejnë privilegjet dhe kufizimet e njëjta që i kanë shtetasit e vendit
(trashëgimtari nacional).
Reciprociteti midis Kosovës dhe shtetit të huaj te trashëgimia
mund të krijohet (parashihet) me traktate ndërkombëtare-recipro-
citeti diplomatik, ose në bazë të njohjes faktike të drejtës në trashë-
gim-reciprociteti faktik. Nëse nuk mund të parashihet reciprociteti i
kontraktuar (diplomatik), ekzistimi i tij supozohet deri sa të provohet
e kundërta.
Te trashëgimia problem të veçantë krijojnë të huajt pa shtetësi
(apatridët), sepse nuk mund të bëhet fjalë për reciprocitet me vendin
e shtetësisë së tyre, sepse ata nuk kanë shtetësi të asnjë shteti. Për
191
Ligji nr.2004/26.
148
ata persona janë të mundshme dy solucione. Të përjashtohen nga

mundësia e trashëgimit ose tu mundësohet të trashëgojnë pa kush-
tëzim me reciprocitet. Jemi të mendimit se për apatridët nuk duhet
të parashihet reciprociteti si kusht që ata të mund të trashëgojnë.
Qëllimi dhe sygjerimi i reciprocitetit konsiston në atë që ndërmjet
shteteve të sigurohet një baraspeshë konkrete në koncesione, përkatë-
sisht në sjellje dhe bashkëpunim. Mirëpo ky qëllim dhe synim mbetet
pa mbështetje kur janë në pyetje personat pas të cilëve nuk qëndron
shteti konkret. Të paraparit e kushtit të reciprocitetit ndaj personave
pa shtetësi do të nënkuptonte vetëm diskriminim konkret ndaj një
kategorie të personave.
Edhe në Republikën e Maqedonisë së Veriut e drejta e të huajve
të trashëgojnë është e drejtë relativisht e rezervuar, e kushtëzuar me
reciprocitet, përkatësisht shtetasit e huaj në Republikën e Maqedonisë
së Veriut nën kushtet e aplikimit të pranimit të reciporcitetit i kanë të
drejtat e njëjta trashëgimore si shtetasit e Republikës së Maqedonisë
së Veriut.192 Apatridët barazohen me shtetasit e vendit, përkatësisht,
e drejta e tyre në trashëgim trajtohet si e drejtë e përgjithshme.
Nga kjo që u tha më lartë, mund të konstatojmë se e drejta e të
huajve që të trashëgojnë në Republikën e Kosovës është e drejtë rela-
tivisht e kufizuar, të huajt mund ta gëzojnë (ushtrojnë) nën kushtin e
reciprocitetit formal. Reciprociteti sipas mënyrës së krijimit (origjinës)
mund të jetë diplomatik ose faktik dhe ekzistimi i tij para gjykatave
tona supozohet. Për personat pa shtetësi (apatridët), e drejta e tyre
në trashëgim trajtohet si e drejtë e përgjithshme.
8. TË DREJTAT DETYRIMORE TË TË HUAJVE

E drejta e të huajit që të jetë subjekt i marrëdhënieve detyrimore,
përkatësisht të jetë titullar i të drejtave dhe detyrimeve që krijohen
nga kontratat ose deliktet dhe kuazi deliktet me element të huaj, traj-
tohet si e drejtë e përgjithshme në numrin më të madh të shteteve. Në
të drejtat detyrimore (kërkesore) të të huajve bëjnë pjesë, e drejta e
të huajit të jetë shitës, blerës, kreditor, debitor, depozitor, deponent,
pra e drejtë e të huajit të jetë titullar i të drejtave dhe detyrimeve që
burojnë nga kontrata ose deliktet dhe kuazideliktet,193 ose për shem-
bull e drejta në restituim si negotiorum gestio, njëlloj si shtetasi i vendit.
Trajtimi i të drejtave nga marrëdhëniet kontraktore si të drejta të
përgjithshme është normale dhe logjike, sepse kontratat dhe të drejtat
që burojnë nga ato janë instrumenti themelor i realizimit të shkëmbi-
mit të mallrave dhe shërbimeve në suaza ndërkombëtare.
192
Ligji për Trashëgimi, Fletorja Zyrtare e R.MV. nr.47/96.
193
M. Bartoŝ, B. Nikolajević, po aty, f. 189.
149
Megjithatë, njohja (trajtimi) e të drejtave kërkesore të të huajve

në parim si të drejta të përgjithshme, nuk do të thotë se në shtetet
individuale nuk mund të ekzistojnë kufizime konkrete ose mohim i
ushtrimit të këtyre të drejtave nga të huajt. Kufizimet ose mohimi i të
drejtave konkrete në disa shtete parashihen për shkak të interesave
vitale dhe të sigurisë të këtyre shteteve.
Për këtë arsye të drejtat kërkesore të të huajve në parim për nga
vëllimi i ushtrimit (mundësia e gëzimit) nga të huajt trajtohen si të
drejta të përgjithshme, kurse përjashtimisht trajtohen si të drejta rela-
tivisht të rezervuara (kufizuara) ose të drejta absolutisht të kufizuara.
Edhe pse në lëminë e të drejtave detyrimore tretmani nacional i
të huajve (të drejta të përgjithshme) është një ndër parimet e të drejtës
ndërkombëtare private, megjithatë shmangiet nga ai parim janë të
pakta dhe zhvillohen në dy drejtime. Sipas njërit, të huajt p.sh. me anë
të kontratave nuk mund të fitojnë pronësi ose ndonjë të drejtë tjetër
sendore në paluajtshmëri në territorin e vendit, ose të lidhin kontratë
për trashëgiminë e ardhshme etj. Sipas tjetrit rast, të huajt duke u
bazuar në traktatin ndërkombëtar p.sh. te investimet e huaja, mund të
kenë më tepër të drejta se sa shtetasit e vendit, sepse shteti i vendit në
atë rast ka ndonjë interes politik ose ekonomik për hir të zhvillimit të
përgjithshëm ekonomik të shtetit të vendit dhe i favorizon investimet
e kapitalit të huaj në lëminë konkrete të ekonomisë nacionale, ose
jepen koncesione për eksploatim në afat të caktuar të xeheroreve.
Të drejtat detyrimore të të huajve gjithashtu mund të kufizohen
në mënyrë indirekte, që krijohen si rezultat i aplikimit të rregullave de-
vizore ose të dispozitave me të cilat rregullohet eksporti dhe importi i
mallrave në shtetin e vendit, si dhe të atyre dispozitave që u dedikohen
ndalesa për ushtrimin e aktiviteteve konkrete ose profesioneve (p.sh.
veprimtari tregtare, transportuese, këmbim të valutave etj.).
Gjithsesi kufizimet më të rëndësishme të të drejtave detyrimore
e të huajve, janë ato që parashihen me dispozita imperative lex fori
që e rregullojnë qarkullimin e paluajtshmërive, sidomos të atyre që
ndodhen në zonat kufitare.
Në Republikën e Kosovës të drejtat detyrimore të të huajve për
nga mundësia (vëllimi) e gëzimit trajtohen si të drejta të përgjithshme.
Kjo do të thotë se të huajt mund t’i lidhin të gjitha ato kontrata me
të cilat rregullohet qarkullimi i mallrave dhe shërbimeve njëllojë si
shtetasit e vendit. Përveç kontratave klasike, gjithsesi këtu përfshihen
edhe disa lloje të kontratave më të reja si p.sh. kontrata për transferin
e teknologjisë, kontrata për investimet e përbashkëta, know how etj.
Edhe në Republikën e Maqedonisë së Veriut të drejtat detyrimo-
re të të huajve trajtohen si të drejta të përgjithshme.194
194
P. Gavroska; T. Deskoski; Međunarodno privatno pravo, f. 212.
150
9. TË DREJTAT E TË HUAJVE QË TË KRIJOJNË

MARRËDHËNIE PUNE
Të drejtat e të huajve qe të krijojnë marrëdhënie pune në shtetin
e vendit, në parim dallohen nga të drejtat e shtetasve të vendit. Në
Republikën e Kosovës që të krijojnë marrëdhënie pune të huajt përveç
kushteve të përgjithshme që i parasheh Ligji për marrëdhëniet e punës
për shtetasit e vendit, duhet t’i plotësojnë edhe kushtet plotësuese
të parapara në Ligjin për dhënien e lejes për punë dhe punësimin e
shtetasve të huaj në Republikën e Kosovës.195 Të drejtat e të huajve
të krijojnë marrëdhënie pune në Kosovë për nga vëllimi i ushtrimit
trajtohen si të drejta relativisht të rezervuara. Përveç kushteve që kër-
kohen nga shtetasit tonë, të huajt ose personat pa shtetësi (apatridët)
duhet të plotësojnë edhe disa kushte të veçanta. Ato kushte janë:
a) I huaji ta ketë lejen e qëndrimit në Republikën e Kosovës,
sipas Ligjit për të huaj.196 Këtë kusht e parasheh Ligji për
dhënien e lejes për punë dhe punësimin e shtetasve të huaj
në Republikën e Kosovës (ne.15. al.1. pika 1).197
b) Të ketë leje pune (të jetë i pajisur me leje pune).
Leja e qëndrimit është dokument që i jepet të huajit për të qën-
druar në territorin e Kosovës (ne.3. al.1).198
Leja e punës është dokument sipas të cilit punëdhënësi lidh
kontratë për punësim me të huajin. Ligji për dhënien e lejes për punë
dhe punësimin e shtetasve të huaj në Republikën e Kosovës,199 në
nenin 3, përcakton se: „Leje pune është dokument zyrtar i dhënë një
të huaji nga organi kompetent, për qëllime biznesi, për tu punësuar
ose për t’u vetëpunësuar”. Kërkesa për pajisje me leje pune bëhet
me shkrim (formal) në zyrat e punësimit të cilat veprojnë në kuadër
të Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale (Ligji nr. 03/L-136,
neni.7. al.2).
Lejen e punës për shtetasin e huaj dhe personin pa shtetësi (apa-
tridin) e lëshon departamenti i punës dhe i punësimit në kuadër të
Ministrisë së Punës dhe Mirëqenies Sociale (Ligji nr. 03/L-136, ne.8.
al.1).
Dhënia e lejes së punës, vazhdimi, refuzimi, ndërprerja dhe anu-
limi i lejes së punës është në kompetencë të Ministrisë së Punës dhe
Mirëqenies Sociale (Ligji nr. 03/L-136).
195
Ligji nr. 03/L-136, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, nr.58/2009.
196
Ligji nr. 03/L-126, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës.
197
Ligji nr. 03/L-136, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, nr.022/2009.
198
Ligji nr 03/L-136, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës 10.07.2009.
199
Ligji nr 03/L-136, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës 10.07.2009.
151
Llojet e lejeve të punës mund të jenë: leje të punës të tipit A, B,

C, D, E, F, G, dhe H (Ligji nr. 03/L-136, ne.6. pikat 1-10).
Leje pune e llojit (tipit) A u jepet të huajve (ose apatridëve) për
një kohë jo më shumë se gjashtë muaj.
Leje pune e llojit (tipit) B u jepet të huajve për t’u punësuar në një
profesion të caktuar në një zonë gjeografike konkrete tek punëdhënësi
i caktuar për periudhën 1 vjeçare.
Leje pune e llojit (tipit) C u jepet të huajve për t’u punësuar në
çdo veprimtari dhe në tërë territorin e Republikës së Kosovës për
periudhën 5 vjeçare.
Leje pune e llojit (tipit) D (leje vetëpunësimi) u jepet personave
të huaj të vetëpunësuar duke e kufizuar veprimtarinë e tyre në një
zonë gjeografike të caktuar (kategoria e lejes së punës është një vit
me të drejtë ripërtrirje).
Leje pune e llojit (tipit) E (leje vetëpunësimi) u jepet personave
të huaj të vetëpunësuar për çdo lloj veprimtarie dhe pa kufizime gje-
ografike (kohëzgjatja e lejes së punës deri në pesë vjet).
Leje pune e llojit (tipit) F (për studentët) u jepet personave të
huaj që studiojnë në Kosovë për vitin mësimor në vazhdim. Kjo leje
pune u jepet vetëm për orar pune të reduktuar gjatë vitit mësimor
dhe me orar të plotë pune gjatë pushimeve në mes viteve akademike
apo semestrore.
Leje pune e llojit (tipit) G u jepet të huajve që investojnë në
Republikën e Kosovës dhe punësojnë jo më pak se dy shtetas koso-
varë, për çdo shtetas të huaj të punësuar (afati i kësaj leje është një
vit me të drejtë ripërtrirje).
Leje pune e llojit (tipit) H u jepet të huajve të cilët kanë pasur
leje të njëpasnjëshme të tipit G, vlefshmëria e të cilëve ka afat kohor
minimal 3 vjet. Leja e punës e tipit H jepet për afat kohor 5 vjet.
Nga kjo që u tha më lart del se e drejta e të huajve që të krijojnë
marrëdhënie pune në Republikën e Kosovës për nga mundësia e ush-
trimit (gëzimit) nga të huajt trajtohet si e drejtë relativisht e rezervuar,
e kushtëzuar me leje qëndrim të përkohshëm ose të përhershëm në
Republikën e Kosovës dhe me pajisje me leje për punë të të huajit nga
organet kompetente.
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut i huaji që të themelo-
jë marrëdhënie pune duhet t’i plotësojë kushtet e përgjithshme për
punësim që i parasheh Ligji për marrëdhëniet e punës për shtetasit
e vendit, por duhet të plotësojë edhe kushte konkrete plotësuese të
parapara me Ligjin për punësim dhe për punë i të huajve.200 Kushtet
200
Fletorja Zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr 70/2007 dhe 5/2009.
152
plotësuese që duhet ti përmbushin të huajt (ose apatridët) janë ta kenë

rregulluar qëndrimin në R. e Maqedonisë së Veriut (sipas Ligjit për
të huaj)201 dhe të jetë i pajisur me leje pune. E drejta e të huajve që të
krijojnë marrëdhënie pune në R. e Maqedonisë së Veriut nga ajo që
u tha më lartë është e drejtë relativisht e rezervuar, e kushtëzuar me
leje për qëndrim dhe me leje pune.202
10. TË DREJTAT E INVESTITORËVE TË HUAJ

Në ekonomitë e shteteve në tranzicion (shteteve në zhvillim) pro-
blem kryesor është mënyra e aktivizimit të pasurive potenciale me të
cilat ato disponojnë që të përshpejtohet zhvillimi ekonomik i vendit.
Në këtë aspekt ekziston njëfarë gërshetimi i interesave ndërmjet shte
teve në zhvillim dhe shteteve me teknologji të lartë të zhvillimit. Në
këtë rast shtetet në zhvillim e sipër kanë potencial të madh të pasurive
natyrore të pashfrytëzuara dhe fuqi punëtore, por kanë nevojë edhe
për kapital financiar, teknologji dhe organizim. Nga ana tjetër, shtetet
të cilat në maksimum i kanë zhvilluar potencialet e tyre, disponojnë
me tepricë, kapitali financiar dhe dije, mirëpo kanë mungesë të fuqisë
punëtore dhe lëndëve të para.203
Zhvillimi i mëtutjeshëm i këtyre shteteve e imponon një formë
të atillë të këmbimit dhe bashkëpunimit që do ta mundësojë shfrytë-
zimin më racional të mjeteve, fuqisë punëtore nga të cilat do të kenë
përfitime edhe shtetet e zhvilluara edhe shtetet në zhvillim e sipër. Në
ekonomitë e vogla dhe relativisht të zhvilluara, investimet e huaja kon-
siderohen si nxitës të zhvillimit që do t’i sjellin teknologjitë e reja, do
ta sistemojnë konkurrencën e ekonomisë së vendit dhe do të krijojnë
vende të reja pune. Edhe pse në këto raste mund të ndihmojnë edhe
investimet vendore, megjithatë gjerësisht është i përhapur percepcioni
se ato nuk mjaftojnë që ekonomisë t’i japin një shtytje që do të arrihej
me investimet e huaja.
Mu për këtë arsye edhe pse ekonomistët sugjerojnë se strategjia
më e mirë në këto raste është tërheqja e kapitalit të huaj, përkatësisht
investimeve të huaja, ku procedurat administrative dhe ato juridike
thjeshtësohen, kurse liria e afarizmit liberalizohet (për të gjithë sub-
jektet, si vendore ashtu edhe të huaja), shtetet në tranzicion kryesisht
parashohin trajtim preferencial për investitorët e huaj. Pra, për dallim
nga rregullat tjera, ku më së tepërmi të huajt mund të presin tretman
201
Fletorja Zyrtare e Republikës së Maqedonisë nr 55/2007.
202
G. Poliksena; T. Deskoski, MPP, f.214.
203
T. Džunov, MPP, Skopje, 1995, f. 114.
153
nacional, gjatë investimeve të huaja shkohet edhe një hap më para

kështu që për investitorët e huaj parashihet status i privilegjuar.204
Rëndësia e investimeve të huaja në legjislacionin kosovar më
së miri vërehet me nxjerrjen e Ligjit për investimet e huaja,205 ku në
nenin 1 parashihet se: ”Ky ligj ka për qëllim të rregullojë, mbrojtjen,
promovimin dhe inkurajimin e investimeve të huaja në Republikën
e Kosovës, t’u ofrojë investitorëve të huaj të drejta dhe garancione
themelore që u japin siguri investitorëve të huaj që investimet e tyre të
mbrohen dhe të trajtohen në mënyrë të drejtë në pajtim me standardet
dhe praktikat e pranuara ndërkombëtarësh”.
Sipas ligjit për investime të huaja, investitori i huaj konsiderohet
personi fizik që është shtetas i një vendi të huaj (ne. 2, par.3, p.1), per-
soni fizik që është shtetas i Republikës së Kosovës, kur ka vendbanim
jashtë vendit (ne.2, par. 3, p. 2), personi juridik i themeluar sipas ligjit
të vendit të huaj (ne 2, par. 3, p.3).
Për nga mundësia e ushtrimit (vëllimi i gëzimit) e drejta e investi-
torëve të huaja trajtohet si e drejtë e përgjithshme, Ligji për investime
të huaj në nenin 3, paragrafi 1 përcakton se „Republika e Kosovës
do t’u jep investitorëve të huaj dhe investimeve të huaja trajtim të
njëjtë dhe të barabartë me ndonjë investitor vendor dhe investimeve
vendore”.
Kontestet nga investimet e huaja mund të zgjidhen nga gjykata e
vendit dhe nga arbritrat e vendit ose arbitrazhet e huaja (ne.16. par.1).
Investitori i huaj për zgjidhjen e kontestit mund t’i zgjedh rre-
gullat procedurale të: „Qendrës ndërkombëtare për zgjidhjen e kon-
testeve investive, Rregullat e UNICTRAL-it, (Rregullat e arbitrazhit
të komisionit të KB për të drejtën tregtare ndërkombëtare), Rregullat
e Odës Ekonomike Ndërkombëtare.
204
T. Varadi; B.Bordaš, Međunarodno privatno pravo, f.475.
205
Ligji nr.04/L-220 për investimet e huaja, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës,
nr.1/2014.
154
Kapitulli IX
TË DREJTAT E TË HUAJVE ME VEPRIM
(EFEKT) ERGA OMNES
1. TË DREJTAT E TË HUAJVE QË TË KRIJOJNË

SHOQËRI TREGTARE DHE PËRFAQËSI
Personat e huaj mund të ushtrojnë veprimtari, përkatësisht të
themelojnë shoqëri tregtare dhe përfaqësi në Republikën e Kosovës.
Sipas Ligjit për shoqëritë tregtare,206 shoqëri tregtare mund të theme-
lojnë personat e vendit dhe të huajt (fizik dhe juridik) sikur që është
përcaktuar në këtë ligj (ne.37. al.1).
Për nga vëllimi (mundësia) i ushtrimit të drejtat e të huajve,
personave fizik dhe juridik që të themelojnë shoqëri tregtare në
vendin tonë është e drejtë e përgjithshme. Ligji nuk bën asnjë dallim
në mes subjektëve të huaj dhe të vendit, si themelues të shoqërive
tregtare.
Shoqëritë e huaja tregtare mund të themelojnë përfaqësi sipas
ligjit për shoqëritë tregtare. Shoqëria tregtare e cila ka të drejtë të
ushtrojë veprimtari tregtare sipas legjislacionit të nacionalitetit (për-
katësisë) konkrete, mund të organizojë përfaqësi tregtare në shtetin
e vendit. Përfaqësia nuk e ka cilësinë e personit juridik (nuk është
person juridik) dhe nuk mund të merret (të ushtrojë) me veprimtari
tregtare.
Edhe pse në Republikën e Maqedonisë së Veriut, sipas Ligjit për
Shoqëritë Tregtare,207 e drejta e të huajve që të themelojnë shoqëri
tregtare trajtohet si e drejtë e përgjithshme. Ligji nuk bën dallim midis
subjekteve të vendit dhe të huaj si themelues të shoqërive tregtare.
Gjithashtu shoqëritë e huaja tregtare kanë të drejtë të themelojnë
përfaqësi sipas ligjit për shoqëritë tregtare nëse këtë të drejtë e kanë
sipas të drejtës së përkatësisë së tyre.
Mënyrën, procedurën e regjistrimit dhe organi pranë të cilit bëhet
regjistrimi i përfaqësisë i cakton Qeveria e Republikës së Maqedonisë
së Veriut (neni.596 i Ligjit të përmendur).
206
Ligji. Nr.04/L-006, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Nr.6/22 Korrik 2011
207
Neni 29, alinea 1. e Ligjit për Shoqëritë Tregtare, Fletorja Zyrtare e R.M.,
nr.25/2007
155
Në teorinë juridike nuk ka qëndrim unik se kur personit të huaj i

njihet cilësia e personit juridik. Për këtë çështje ka dy qëndrime. Sipas
qëndrimit të parë i cili si pikënisje e ka sovranitetin dhe kufizimin e
tij territorial, personi i huaj juridik mund të njihet vetëm në bazë të
lejes së posaçme të lëshuar në mënyrë administrative përkatësisht nga
organet administrative sipas ligjit të shtetit të vendit.208
Sipas qëndrimit të dytë me vetë faktin që personi juridik i huaji
është themeluar (ekziston) në një shtet, atij i njihet ipso facto, pa leje të
veçantë subjektiviteti juridik, përkatësisht cilësia e personit juridik në
çdo shtet tjetër.209 Ky qëndrim nuk e merr si pikënisje sovranitetin dhe
veprimin e tij territorialisht të kufizuar, por niset nga fakti se personi
juridik është realitet dhe për atë arsye duhet të njihet (pranohet) edhe
në shtetet tjera. Ky qëndrim po ashtu parashihet edhe në Konventën e
Hagës, për njohjen e personalitetit juridik shoqërive të huaja, shoqata-
ve dhe fondacioneve (1956).
Jemi të mendimit se duhet të përkrahet qëndrimi i dytë për shkak
të zhvillimit intensiv të qarkullimit të mallrave dhe shërbimeve në
suaza ndërkombëtare, dhe se i kontribuon sigurisë juridike.
Mirëpo njohja ipso facto e personit të huaj mund të korrigjohet në
atë vështrim nëse qëllimi dhe veprimtaria e tij nuk është në kundërsh-
tim me rendin publik të shtetit ku shtrohet çështja e njohjes (pranimit)
të atij personi juridik, gjithashtu në raste konkrete mund të aplikohet
edhe retorsioni.
Në doktrinën juridike ekzistojnë dy sisteme juridike lidhur me
ushtrimin e veprimtarisë nga personat e huaj juridik, sistemi liberal
dhe sistemi i intervenimit administrativ.
Sipas sistemit të parë liberal, personat e huaj juridik barazohen
me personat juridik të vendit në pikëpamje të ushtrimit të veprimtarisë
konkrete, përkatësisht për personat juridik që e kanë nacionalitetin
(përkatësinë) e shtetit të huaj nën kusht të njëjta si personat juridik
të vendit mund të ushtrojnë veprimtari konkrete (pa asnjë dallim).
Në këtë mënyrë favorizohet investimi i kapitalit të huaj në shtetin e
vendit.210
Sipas sistemit të dytë të intervenimit administrativ, nuk bara-
zohen personat e huaj juridik me personat juridik të vendit lidhur me
ushtrimin e veprimtarive konkrete afariste. Sipas këtij sistemi përfaqë-
sitë e shoqërive të huaja tregtare duhet të nxjerrin leje paraprake nga
organet e vendit ku do ta ushtrojnë veprimtarinë, çka nuk kërkohet
nga personat juridik të vendit.211
208
M. Bartoš, B. Nikolajević, po aty, f. 206
209
Zittelmann, Internationales Privatrecht, VII. f. 116.
210
Cituar sipas M. Jezdić, MPP II, f. 92.
211
B. Eisner, Međunarodno privatno pravo II, Zagreb, 1956, f. 13-14.
156
Pjesa e parë Kapitulli IX
Në teorinë juridike dhe praktikën e shteteve hasen qëndrime të

ndryshme lidhur me gëzimin (ushtrimin) e të drejtave civile dhe njoh-
jen e subjektivitetit të shtetit të huaj që të themeloi shoqëritë tregtare,
përkatësisht të paraqitet në cilësinë e „tregtarit”. Përveç ushtrimit të
pushtetit shtetëror ex iure imperi, shteti ose njësitë e veçanta të qe-
verisjes lokale (p.sh. komunat), njëlloj sikurse personat tjerë juridik
krijojnë marrëdhënie juridiko-pasurore ex iure gestionis, fitojnë pronë-
si në pasurinë që ndodhet jashtë vendit, lidhin kontrata të ndryshme
tregtare me personat juridik të huaj, etj. Se a paraqitet në të gjitha
rastet e lartpërmendura shteti i huaj, si subjekt i marrëdhënieve ju-
ridiko pronësore, nuk ka zgjidhje unike as në teori e as në praktikën
e shteteve të ndryshme. Në teorinë juridike për këtë çështje ka tre
qëndrime të ndryshme.
Sipas qëndrimit të parë, shteti konsiderohet si subjekt i të drejtës
pronësore në rastet kur natyra juridike e marrëdhënies ku merr pjesë
shteti është e karakterit juridiko pronësor, p.sh. kur fiton pronësi, lidh
kontratë për shitblerje etj.212
Sipas qëndrimit të dytë (teoria e qëllimit të kryerjes së punëve
juridike) për shfaqjen e shtetit të huaj si subjekt juridiko-pasuror nuk
mjafton që të shtrohet çështja e akteve dhe marrëdhënieve të cilat
sipas natyrës së tyre përfshihen në aktet juridiko-civile, por duhet të
kihet kujdes edhe për qëllim se pse ato ndërmerren nga ana e shte-
tit të huaj. Sipas këtij qëndrimi p.sh. blerja e armëve për ushtrinë,
ose blerja e veshmbathjeve për ushtrinë nga një shtet, pasi bëhet për
qëllim juridiko publik, nuk konsiderohet si punë juridike ku shteti i
huaj është subjekt i të drejtave pasurore, përkundrazi nëse një shtet
blen shkrepëse nga ndërmarrja e huaj për t’i shitur përmes monopolit
të vetë të duhanit, konsiderohet si bartës i të drejtave pronësore, sepse
qëllimi i kësaj pune është rishitja.213
Sipas qëndrimit të tretë (teoria e enumerimit) konsiderohet se
për paraqitjen e shtetit si subjekt i të drejtës pronësore nuk është e
domosdoshme që të bëhet dallimi në mes akteve që i ndërmerr sh-
teti ex iure imperii dhe atyre ex iure gestionis. Sipas kësaj teorie duhet
shprehimisht të përcaktohet se në cilat raste shteti i huaj do të gëzojë
imunitet gjyqësor.214
Për shkak të qëndrimeve të ndryshme në të drejtën pozitive dhe
praktikën e shteteve të ndryshme se kur shteti i huaj do të konside-
rohet si subjekt i të drejtave pronësore, kjo çështje trajtohet si çështje
e cilësimit (kualifikacionit) dhe në praktikë zgjidhet sipas lex fori.
212
A. Weiss, Traité théorique et pratique de droit international privé, f. 105.
213
H. Battifol, Traité elementaire de Droit international privé, Paris, 1959, f.785-789
214
V. Stojković, Međunarodno privatno pravo, Beograd, 2001, f.25-28.
157
2. MBROJTJA E TË HUAJVE NGA KEQPËRDORIMI

I PRONËSISË INTELEKTUALE
E drejta e pronësisë intelektuale është emërtimi i përbashkët
për disa degë të së drejtës. Tradicionalisht, ato degë të së drejtës për-
fshihen në dy grupe, e drejta e autorit dhe të drejtat e përafërta (fqin-
jësore), dhe e drejta e pronësisë industriale.
E drejta e autorit merret me të drejtat e autorëve të veprave
të ndryshme letrare, artistike dhe shkencore. E drejta e pronësisë
industriale i përfshin shpikjet, dizajnet industriale, markat tregtare
dhe të shërbimeve, treguesit gjeografik, mbrojtjen nga konkurrenca e
pandershme (jolojale) dhe sekretin (fshehtësinë) afarist (know-how).
E drejta e të huajve në pronësi industriale, përkatësisht mbrojtja
e tyre nga konkurrenca215 jolojale është e rregulluar me Konventën e
Parisit për pronësinë industriale të vitit 1883. Kjo konventë i obligon
shtetet anëtare (neni 10) që t’i ndërmarrin të gjitha masat e para-
para në legjislacionin nacional për t’i mbrojtur bartësit e të drejtave
të pronësisë industriale nga keqpërdorimet e personave të tretë. Në
kuadër të masave të posaçme të mbrojtjes, përveç anulimit (nulitetit)
të të drejtave të fituara në mënyrë të pandërgjegjshme dhe ndalimit të
prodhimit dhe shitjes të mallrave me keqpërdorimin e të drejtave të
mbrojtura, parashihet edhe ndalesa e përgjithshme e veprimeve dhe
akteve të konkurrencës së pandershme.216 Me konkurrencë të pander-
shme (jolojale) nënkuptohet se çdo akt i cili është në kundërshtim me
zakonet e mira në industri dhe tregti.217 Konkurrenca jolojale është
veprim që e ndërmerr një tregtar kundër tregtarit tjetër përkatësisht
konkurrentit, me të cilin cenohet kodeksi i moralit afarist dhe doket e
mira afariste, në atë mënyrë që i shkaktohet ose mund t’i shkaktohet
dëm tregtarit tjetër (konkurrentit). Si veprime të konkurrencës jolo-
jale konsiderohen, plasim i të pavërtetave për tregtarin kundërshtar
(diskreditim) shitja e mallit me formë të paketimit dhe të dhëna që
krijojnë huti të konsumatorët për prodhuesin. Hutija tek konsumatori
mund të krijohet lidhur me logon, etiketën për dallimin e prodhue-
sit të mallit, pamjen e prodhimit (disenjën, karakteristikat vizuele të
produktit, paketimi, etj.).218
Përveç që përkufizohen veprimet (aktet) e konkurrencës jolo-
jale ndaj bartësve të huaj të pronësisë industriale, njohja e tretma-
nit nacional e mundëson dhe siguron sanksionimin e sjelljes së atillë
215
Latinisht concurrentia, d.m.th., garim. Commercium bellum est, noscete hostem.
Mbishkrim i vendosur mbi derën e hyrjes të një dyqani tregtar në Romën e
Vjetër, d.m.th., Tregtia është luftë, njoftoje armikun.
216
Neni 10 i Konventës së Parisit.
217
Neni 10 bis i Konventës së Parisit.
218
Radičević V., Pravo industrijske svojene, Novi Sad, 2010, f. 364-370.
158
Pjesa e parë Kapitulli IX
përmes organeve kompetente të shtetit të vendit. Gjithashtu, cenimi

i të drejtës së pronësisë industriale me qëllim të keq, sanksionohen si
me sanksione pasurore po ashtu edhe me sanksione penale, që rrallë
herë vinë në shprehje në të drejtën civile, detyrimore dhe tregtare.219
E drejta e të huajve në pronësi intelektuale, përkatësisht mbrojtja
nga cenimi i të drejtës së autorit, sanksionohet njëlloj si te cenimi i të
drejtës së pronësisë industriale, me sanksione pasurore dhe ndëshku-
ese, kundër personave të cilët e kanë shfrytëzuar të drejtën e autorit
pa lejen e bartësit të kësaj të drejte, ose e kanë cenuar të drejtën e tij
morale, me adaptim, përshtatje ose në ndonjë mënyrë tjetër.220
Autorët e veprave letrare, shkencore, artistike dhe veprave tjera
janë të mbrojtur nga keqpërdorimet dhe cenimet tjera të së drejtës
së autorit me sanksione penale dhe pasurore. Përveç sekuestrimit të
veprave të botuara pa pasur të drejtë (pa leje të autorit), me çka është
cenuar e drejta e autorit dhe ndalesa e shfrytëzimit të mëtutjeshëm
dhe publikimit, autorit i takon edhe e drejta e kompensimit të dëmit
që e ka pësuar gjatë cenimit të të drejtës së tij morale dhe materiale.
Nëse konstatohet se dikush ka bërë cenim të rëndë të veprës letra-
re, shkencore dhe artistike me shfrytëzim të paautorizuar, kundër tij
mund të iniciohet edhe procedurë penale. Pjesa më e madhe e siste-
meve juridike të shteteve nënshkruese të Konventës së Bernës dhe
Unionit Ndërkombëtar, parashohin edhe sanksione të posaçme të
cilat shtetet anëtare janë të detyruar t’i ndërmarrin në rast të cenimit
të drejtës së autorit.
3. E DREJTA E TË HUAJVE NË GJUETI

DHE PESHKIM
Rregullat për gjueti dhe rregullat për peshkim bëjnë pjesë në të
drejtën administrative. Përveç dispozitave të natyrës administrative
lidhur me kushtet për gjueti, hapësirat ku caktohen vendet për gju-
ajtje, kufizimet e përgjithshme në gjueti, hapja e sezonit të gjuetisë,
vendet e ndaluara për gjueti, lloji i kafshëve të egra, hapja e sezonit të
gjuetisë, gjuetia për qëllime shkencore si dhe sanksionet për cenimin
e dispozitave për mbrojtjen e kafshëve.221 Në Ligjin për gjueti, neni
5. par 3., parashihet se „personat vendor dhe të huaj mund të fitojnë
të drejtën e gjahut në vendgjueti”. E drejta në gjueti e të huajve u
njihet nën kushte të njëjta si shtetasit e vendit, trajtohet si e drejtë e
përgjithshme për nga vëllimi i ushtrimit nga të huajt.
219
M.Pak, MPP, f.295.
220
Neni 16 i Konventës së Bernës për mbrojtjen e veprave letrare dhe artistike.
221
Ligji nr.02/L53 për gjuetinë (“Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës”
nr.8/2007).
159
Llojet e peshkimit në Republikën e Kosovës janë caktuar me

Ligjin për peshkatari dhe akuakulturë.222 Ligji parasheh dy lloje të
peshkimit, peshkimi ekonomik (neni 14), dhe peshkimi sportiv-rekre-
ativ (neni 18), gjithashtu i përcakton edhe kushtet për çdo lloj të pesh-
kimit, hapësirat e peshkimit. Në raste konkrete mund të parashihen
kufizime për të gjithë peshkatarët (vendor dhe të huaj). Afati kohor i
peshkimit, mënyra e peshkimit, llojet e peshqve dhe sasia e peshkimit
rregullohet me akte nënligjore.
Regjionet apo zonat e peshkimit u jepen në shfrytëzim persona-
ve fizik ose juridik me tender nëse i plotësojnë kushtet që i parasheh
ligji (ne.7), për të drejtën e të huajve në peshkim ligji nuk përmban
dispozita konkrete, por kryesisht mendojmë se të huajt barazohen
me shtetasit e vendit, këtë të drejtë mund ta ushtrojnë si të drejtë të
përgjithshme.
222
Ligji nr.02/L-85 për peshkatari dhe akuakulturë, “Gazeta Zyrtare e Republikës
së Kosovës” nr.24/2008.
160
2
Pjesa e dytë
§2 Pjesa e dytë
Kapitulli I
TË DREJTAT PRIVATE (CIVILE) TË SUBJEKTËVE

TË VENDIT (PERSONAVE FIZIK DHE JURIDIK)
QË TË KRIJOJNË MARRËDHËNIE JURIDIKO-
1. SHFAQJA E ELEMENTIT TË HUAJ NË OBJEKT

Më lartë u vërejt se në doktrinën juridike ekzistojnë koncepcione
(qëndrime) të ndryshme lidhur me objektin dhe vëllimin, përkatësisht
tërësitë që e sajojnë pjesën e posaçme të së drejtës ndërkombëtare
private. Këto qëndrime të ndryshme bazën e kanë në marrëdhëniet
dhe raportet shoqërore, për të cilat në shtetet individuale u shfaqën
ide të ndryshme për objektin, vëllimin dhe funksionin e kësaj dege
të së drejtës. Arsyeja se këto qëndrime të ndryshme edhe sot e kësaj
dite koegzistojnë në mënyrë paralele, përkatësisht se qëndrimi (kon-
cepcioni) i ri nuk e ka zëvendësuar të vjetrin, duhet kërkuar nga njëra
anë, në botëkuptimin e përfaqësuar nga disa autorë se objekti dhe
vëllimi (përmbajtja) i një dege të së drejtës nuk zhvillohen nën ndi-
kimin e nivelit (shkallës) të zhvillimit shoqëror, ndërsa nga ana tjetër
nuk është vërejtur se çdo tërësi e re juridike e krijuar rishtas, krahas
asaj ekzistuese në shkallën e caktuar të zhvillimit të shoqërisë e ka
rregulluar shfaqjen e elementit të huaj në formë të caktuar konkrete.
Me fjalë të tjera nuk është vërejtur se të drejtat private (civile) të të
huajve e rregullojnë mundësinë e shfaqjes së elementit të huaj në sub-
jekt, se të drejtat private (civile) të shtetasve të vendit që të krijojnë
marrëdhënie juridiko-civile reciproke me element të huaj, e rregullojnë
mundësinë e shfaqjes së elementit të huaj në objekt kur elementet tjera
të marrëdhënies shprehen si të vendit se kolizioni i juridiksioneve e
rregullon mundësinë e shfaqjes së elementit të huaj në të drejta dhe
detyrime kur marrëdhënia juridiko-private (civile) me element të huaj
ka rënë në kontakt me organin e sovranitetit të huaj (është shtruar dhe
është zgjidhur nga organi i huaj) dhe se normat e kolizionit të ligjeve e
rregullojnë mundësinë e shfaqjes së elementit të huaj në të drejta dhe
detyrime kur marrëdhënia juridiko-private (civile) me element të huaj
nuk ka rënë në kontakt (nuk është shtruar) me organin e sovranitetit
të huaj, por ka rënë në kontakt (është shtruar) me organin e sovra-
163
nitetit të vendit. Gjithashtu nuk është vërejtur se çdonjëra nga këto

tërësi juridike u shfaq në një shkallë të caktuar të zhvillimit shoqëror
për arsye të zhvillimit dhe rregullimit të marrëdhënieve shoqërore
në aspektin juridik i rregullon e drejta ndërkombëtare private. Pra,
për arsye edukative didaktike dhe metodologjike në këtë mënyrë e
shtrojmë pjesën e posaçme të së drejtës ndërkombëtare private që më
lehtë të vërehet shfaqja dhe prezenca e elementit të huaj juridiko-privat
në subjekt të marrëdhënies konkrete, objekt ose të drejta dhe detyrime.
Elementi i huaj juridiko-privat (civil) shfaqet në objekt të
marrëdhënies konkrete nëse sendi i cili gjendet në territorin e shtetit
të huaj, ose veprimi përkatësisht mosveprimi që kryhet (ndërmerret)
në territorin e shtetit të huaj është objekt i marrëdhënies juridiko-pri-
vate me element të huaj, kurse subjekt të marrëdhënies janë eksklu-
zivisht personat fizik që e kanë shtetësinë e shtetit të vendit, ose nëse
janë persona juridik e kanë nacionalitetin (përkatësinë) e shtetit të
vendit. Në këto raste, shteti i vendit cakton se subjektet e vendit (per-
sonat fizik dhe juridik) cilat marrëdhënie reciproke me element të
huaj mund t’i krijojnë midis tyre për objektin e punës juridike që ndo-
dhet jashtë shtetit. Këto marrëdhënie i rregullon tërësia e të drejtave
private (civile) të shtetasve të vendit që në mënyrë reciproke midis tyre
të krijojnë marrëdhënie juridiko-private me element të huaj.
Kjo tërësi juridike nuk shtrohet veçmas në të drejtën ndërkom-
bëtare private ngase normat juridike që i rregullojnë marrëdhëniet
nga kjo lëmi janë në numër të vogël. Në teorinë juridike nuk janë
përcaktuar veçoritë (karakteristikat) që në mënyrë koncize të mund të
caktohet vendi i kësaj tërësie në kuadër të kësaj dege të së drejtës dhe
dallimi i saj nga tërësitë tjera juridike që sipas doktrinës përfshihen
në kuadër të së drejtës ndërkombëtare private. Edhe pse tërësia e të
drejtave private (civile) të shtetasve të vendit që të krijojnë marrëdhë-
nie juridiko-civile reciproke me element të huaj u shfaq relativisht
vonë, i ka karakteristikat e veta që e dallojnë nga tërësitë tjera të cilat
e sajojnë të drejtën ndërkombëtare private.
2. KUPTIMI DHE KARAKTERISTIKAT E TË

DREJTAVE CIVILE TË SUBJEKTEVE TË VENDIT
QË TË KRIJOJNË MARRËDHËNIE JURIDIKE
ME ELEMENT TË HUAJ
Mundësia e subjekteve të vendit (personave fizik dhe juridik) që
të paraqiten si pjesëmarrës në marrëdhëniet juridiko-civile me ele-
ment të huaj nuk ka qenë juridikisht e rregulluar me të njëjtat tërësi
nga koha e ndarjes, përkatësisht formësimit të drejtës ndërkombëtare
private si disiplinë e posaçme shkencore, si në kushtet bashkëkohore.
164
Pjesa e dytë Kapitulli I
Në fillim atë detyrë e kanë pasur normat e të drejtave private (civile)

të të huajve, ngase çdo shtet duke ia njohur të huajit mundësinë që të
jetë subjekt i të drejtës, ia kanë mundësuar të drejtën e shfrytëzimit
(gëzimit) të së drejtave konkrete në objekt me kushte ose pa kushte.
Megjithatë, në fazën e mëvonshme të intensifikimit të qarkullimit të
mallrave, shërbimeve, ideve dhe kapitalit, ky rol i rregullave për të
drejtat civile të të huajve nuk ishte ekskluziv në rastet kur për objektin
e marrëdhënieve juridiko-civile, ekskluzivisht janë subjekt (personat
fizik dhe juridik) të shtetit të vendit. Në këtë rast shteti i vendit e
cakton mundësinë që subjekti i vendit (personi fizik dhe juridik) të
krijojë marrëdhënie juridiko-civile, për objektin që ndodhet në shte-
tin e huaj, me norma të posaçme juridike e përcaktonte mundësinë
se cilat marrëdhënie juridiko-civile me element të huaj subjektet e
vendit mund ti krijojnë, ngase kjo e drejtë atyre u njihej në bazë të
lidhjes juridiko publike-shtetësisë. Nga kjo që u tha më lartë del se
përveç të drejtave private (civile) të të huajve, mundësia e shprehjes së
elementit të huaj në objekt rregullohet edhe nga kjo tërësi e normave
juridike, kur subjektet e vendit (personat fizik dhe juridik) krijojnë
marrëdhënie reciproke (midis tyre) për objektin e punës juridike që
ndodhet jashtë vendit.
Të drejtave civile (private) të subjekteve të vendit (personave
fizik dhe juridik) janë tërësi normash juridike që përcaktojnë se këto
subjekt midis tyre cilat marrëdhënie juridiko-private me element të
huaj mund ti krijojnë. Mos përmbajtja e normave për të drejtat civile
të subjekteve të vendit (personave fizik dhe juridik) ndëshkohet me
sanksion personal ose pasuror, e jo me sanksion penal.
Karakteristikë tjetër e dispozitave për të drejtat civile të subje-
kteve të vendit (personave fizik dhe juridik) është se shteti i vendit i
miraton në bazë të sovranitetit të vetë personal. Këto norma shteti
i vendit i aplikon pa marrë parasysh se shtetasit e vendit a krijojnë
marrëdhënie juridiko civile me element të huaj në territorin e shtetit
të vendit ose në territorin e shtetit të huaj. Gjithashtu këto norma
i detyrojnë subjektet e vendit (personat fizik dhe juridik) pa marrë
parasysh se marrëdhënien juridiko private (civile) me element të huaj
e krijojnë kur fizikisht ndodhen në territorin e shtetit të vendit ose
shtetit të huaj.
Nga ajo që u tha më lartë mund të konsiderohet se të drejtat civile
të shtetasve të vendit që të krijojnë marrëdhënie juridiko-civile me
element të huaj mund të formësohen si tërësi në vete e të drejtës ndër-
kombëtare private ngase dukshëm dallohen nga tërësia e të drejtave
civile të shtetasve të huaj që të krijojnë marrëdhënie juridiko-civile me
element të huaj. Këto norma shteti i vendit i nxjerr në bazë të sovra-
nitetit territorial, dhe përcaktojnë se i huaji (personi fizik ose personi
juridik) në territorin e shtetit të vendit a mund të gëzojë (ushtroj) të
165
drejta konkrete civile pa kushte ose me kushte (cilat kushte duhet

ti plotësojë), ose nuk mundet fare t’i ushtrojë në shtetin e vendit.
Kurse normat për të drejtat civile të shtetasve të vendit (ku përfshihen
edhe personat juridik) që të krijojnë marrëdhënie juridiko-civile me
element të huaj, elementi i huaj shprehet ekskluzivisht në objekt të
marrëdhënies juridiko-civile me element të huaj, dhe shteti i vendit
i miraton në bazë të sovranitetit personal, ku subjekti ekskluzivisht
është i shprehur si i vendit, për shembull shteti në bazë të sovranitetit
territorial përcakton se a mundet i huaji të fitojë pronësi në sendet e
paluajtshme në territorin e tij, kurse në bazë të sovranitetit personal
përcakton se shtetasit e tij a mundet mes veti të lidhin martesë në
territorin e shtetit të huaj.
3. LLOJET E TË DREJTAVE PRIVATE (CIVILE)

ME ELEMENT TË HUAJ QË I KRIJOJNË
SHTETASIT E VENDIT
Një ndër tërësitë që e sajon të drejtën ndërkombëtare private
është edhe tërësia e të drejtave private (civile) të subjekteve të vendit
(personave fizik dhe juridik) që të krijojnë marrëdhënie juridiko-pri-
vate me element të huaj. Kjo tërësi nuk shtrohet në veçanti në të
drejtën ndërkombëtare private, ngase normat juridike që i rregullojnë
marrëdhëniet nga kjo lëmi nuk janë të shumta (dhe se në teorinë juri-
dike ende në mënyrë koncize nuk janë përcaktuar veçoritë e saja), që
të mundet të dallohet nga tërësitë tjera dhe të caktohet vendi i saj në
kuadër të kësaj dege të së drejtës. Prandaj me të drejtat civile (private)
të subjekteve të vendit (personave fizik dhe juridik) që të mund të kri-
jojnë marrëdhënie juridiko-private me element të huaj kuptohet tërë-
sia e normave juridike që caktojnë se cilat marrëdhënie me element
të huaj subjektet e vendit (personat fizik dhe juridik) mund t’i krijojnë
mes veti. Mos respektimi i këtyre normave ndëshkohet me sanksione
personale, ose pasurore (jo me sanksione penale). Këto norma i apli-
kon shteti i vendit pa marrë parasysh se shtetasit e tij (personat fizik
dhe juridik) a krijojnë marrëdhënie juridiko-private me element të
huaj, në territorin e shtetit të vendit, ose të huaj, përkatësisht objekti
i punës juridike, veprimi që ndërmerret ose shkaktohet në territorin
e huaj të jenë objekt i marrëdhënieve juridiko-private me element të
huaj. Këto norma shteti i vendit i nxjerr në bazë të sovranitetit të vet
personal e jo territorial, dhe i detyron shtetasit e vendit pavarësisht
se a krijojnë marrëdhënie juridiko-civile kur ndodhen në territorin e
shtetit të vendit ose të huaj. 223
223
M. Jezdić, MPP II, f.98
166
Në kushtet bashkëkohore të qarkullimit të mallrave, shërbimeve,

ideve dhe kapitalit, sistemet juridike të shteteve të ndryshme, normat
për të drejtat private të shtetasve të vendit që të krijojnë marrëdhë-
nie juridiko-civile me element të huaj i nxjerrin kur kufizohet, ose
përjashtohet një mundësi e tillë (njëlloj si normat për të drejtat civile
të të huajve). Megjithatë edhe pse në sistemet juridike të shteteve
individuale nuk ka rregulla të përgjithshme që do ta formësonin një
sistem konkret (si të drejtat civile të shtetasve të huaj), kjo nuk do të
thotë se në bazë të praktikës ekzistuese aktuale nuk mund të konsta-
tohet ekzistimi i një sistemi konkret edhe te kjo tërësi. Numri i vogël i
normave nga kjo lëmi në sistemet juridike të shteteve konkrete mund
të sqarohet me faktin se intervenimi i shtetit në këtë drejtim bëhet me
norma suazore, përkatësisht kornizë në lëminë interne (nacionale)
dhe juridiko publike ndërkombëtare, dhe se nuk ekziston nevoja për
miratimin e një rregulle të përgjithshme ku do të parashiheshin pari-
met për të drejtat civile të shtetasve të vendit që të krijojnë marrëdhë-
nie juridiko-private me element të huaj. Gjendja dhe praktika aktuale
tregojnë se është rregull që subjektet e vendit (personat fizik dhe ju-
ridik) mund të krijojnë marrëdhënie juridiko-private me element të
huaj në të gjitha rastet kur ajo nuk ndalohet me norma imperativë.
Kryesisht, ndalesa dhe kufizime ekzistojnë tek marrëdhëniet statusore
dhe disa marrëdhënie kontraktore që i krijojnë shtetasit e vendit midis
tyre jashtë shtetit të vendit.

marrëdhënie statusore me element të huaj
Në sistemet juridike bashkëkohore e drejta e shtetasve të ven-
dit që në shtetin e huaj të krijojnë marrëdhënie statusore midis tyre
(marrëdhënie reciproke) nuk është e formësuar dhe e formuluar në
formë të dispozitës për të drejtat civile të shtetasve të vendit që të
mund të krijojnë marrëdhënie juridiko-private me element të huaj,
por është e sistematizuar dhe e përmbajtur ose në tërësinë e kolizionit
të ligjeve, ose në tërësinë e kolizionit të juridiksioneve.
Nga tërësia e kolizionit të ligjeve mund të theksohet si shembull
neni 102 i Ligjit për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve me dispozitat e
shteteve tjera në marrëdhënie të caktuara, shtetasit të vendit i njihet e
drejta të lidh martesë në shtetin e huaj pranë përfaqësisë diplomatike
ose konsullore të autorizuar të shtetit të vendit, nëse ajo nuk kundër-
shtohet nga shteti i huaj, ose nëse mundësia e lidhjes së martesës është
paraparë me traktat ndërkombëtar.
Shembull nga tërësia e kolizionit të juridiksioneve mund të
merret neni 75 i Ligjit themelor mbi martesën, për plotfuqishmërinë
e martesës së lidhur jashtë midis shtetasve të vendit. Sipas këtij neni
167
nëse të dy bashkëshortët kishin shtetësi të shtetit të vendit dhe kishin

vendbanim në shtetin e vendit ajo martesë nuk do të jetë e plotfuqish-
me, d.m.th. shtetasit e vendit nuk kishin të drejtë të lidhin martesë
para organit të huaj, por sipas dispozitave të këtij ligji (neni. 26) mund
të lidhnin martesë vetëm pranë përfaqësisë diplomatike ose konsullo-
re të shtetit të vendit.
Arsyet e miratimit të normave nga kjo lëmi në sistemet juridike të
shteteve të ndryshme, përkatësisht për lidhjen ose zgjidhjen e martesës
jashtë nga shtetasit e vendit janë të ndryshme. Në shtetet ku ka ndikim
për shembull kisha katolike (p.sh. Argjentinë, Spanjë, Brazil, Irlandë),
e drejta e shtetasve të vendit që të shkurorëzohen jashtë kufizohet
në atë mënyrë që refuzohet njohja e shkurorëzimit jashtë shtetit. Në
sistemin tonë juridik, e drejta e shtetasve tonë që të lidhin martesë
jashtë vetëm pranë përfaqësive konsullore ose diplomatike tona, ësh-
të si pasojë e ndarjes së organeve fetare nga shteti dhe mosnjohjes së
formës konfesionale të martesës dhe tendenca që e drejta në martesë
t’u njihet shtetasve të vendit në mënyrë dhe formë të njëjtë në shtetin e
vendit edhe atyre, që përkohësisht ndodhen (qëndrojnë) jashtë shtetit.
Karakteristikë e përbashkët e këtyre normave si nga kolizioni i ju-
ridiksioneve ashtu edhe nga kolizioni i ligjeve është se mosrespektimi
i tyre nuk ndëshkohet me sanksion penal, dhe se sanksioni kryesisht
i karakterit personal aplikohet në rastet kurë marrëdhënia konkrete
(njohja e martesës divorcit) shtrohet para organit të shtetit të vendit
nga shtetasit e vendit.

marrëdhënie kontraktore me element të huaj
Të drejtat e shtetasve të vendit që të krijojnë marrëdhënie kon-
traktore në territorin e shtetit të huaj, ndërmjet veti ose me shtetasit
e huaj, në sistemet juridike bashkëkohore nuk kufizohen, e as nuk
përjashtohen. Përjashtim nga kjo rregull bëhet në raste të caktimit me
marrëveshje (kontratë) të kompetencës së gjykatës ose të arbitrazhit,
përkatësisht tek e drejta e shfrytëzimit të autonomisë procedurale të
vullnetit të palëve, kur si palë kontraktore ekskluzivisht janë subjek-
tet e vendit, përkatësisht personat fizik të cilët janë shtetas të vendit,
ose personat juridik që e kanë përkatësinë e shtetit të vendit , kurse
objekt i marrëveshjes është kompetenca e gjykatës, ose e arbitrazhit
në shtetin huaj.
Marrëveshjet prorogative midis palëve me të cilat caktohet kom-
petenca e gjykatës (prorogatio fori) për zgjidhjen e kontesteve nga
marrëdhëniet juridiko-private me element të huaj, nuk janë të lejuara
në të drejtën ndërkombëtare private, përkatësisht përjashtohen nëse
168
ato konteste janë nën kompetencën ekskluzive (forum exclusiuum)

të gjykatave të shtetit të vendit. Marrëveshjet prorogative të kësaj
natyre nuk është me rëndësi se a i lidhin midis veti subjektet e vendit
(personat fizik që kanë shtetësi të shtetit të vendit, ose personat juridik
që kanë përkatësi të shtetit të vendit), ose shtetasit e vendit me shte-
tas të huaj, sepse pavarësisht ekzistimit të elementit të huaj në këto
marrëdhënie, ato janë nën sovranitetin e shtetit konkret. Gjithashtu,
në legjislacione konkrete përveç që lejohet marrëveshje midis palë-
ve për caktimin e kompetencës së gjykatës, ajo nuk lejohet edhe te
marrëdhëniet tjera juridiko-private me element të huaj, për shembull
te qendra për punë sociale, ofiqari, organet e kujdestarisë, noteri,
përfaqësitë diplomatike-konsullore, te kontratat nga afarizmi ndër-
kombëtar, te arbitrazhet tregtare ndërkombëtare etj.224
Moslejimi nga shteti i vendit që objekt i marrëveshjes të jetë kom-
petenca e gjykatës së huaj, në atë mënyrë ai gjithashtu e përjashton
heshturazi edhe mundësinë që objekt i marrëveshjes të jetë zgjedhja
e të drejtës së huaj. Andaj, me moslejimin e caktimit të kompetencës
së gjykatës së huaj për zgjidhjen e kontesteve midis shtetasve të vendit
shteti i vendit nuk i njeh dhe nuk i ekzekuton ato vendime se janë në
kundërshtim me rendin publik të shtetit të vendit ose me interesat
ekonomike dhe politike.225 Kompetencën ekskluzive e parasheh edhe
e drejta jonë, marrëveshja për caktimin e kompetencës së gjykatës së
huaj nuk lejohet midis subjekteve tanë (personave fizik dhe juridik),
nëse njëra nga palët kontraktore nuk është person i huaj fizik ose ju-
ridik. Ligji për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve me dispozitat e shteteve
tjera parasheh se dy shtetas të vendit ose dy persona juridik të vendit
nuk mund ta caktojnë kompetencën e gjykatës së huaj për kontestet
juridiko-civile me element të huaj.
Marrëveshjet për caktimin e kompetencës së arbitrazhit tregtar
ndërkombëtar deceniet e fundit janë dukuri më e shpeshtë se marrë-
veshjet për kompetencën e gjykatës. Afirmimi i arbitrazheve tregtare
ndërkombëtare arsyetohet me përparësitë që i ka ndaj gjykatave sh-
tetërore, ku gërshetohen shumë faktorë. Arbitrazhi shumë më tepër
mund tu përshtatet veçorive të rasteve konkrete se sa gjykata struktura
organizative e të cilave dhe rregullat e procedurës paraprakisht në
mënyrë strikte caktohen për raste të shumta. Procedura para arbitra-
zhit është dukshëm më pak formale, është më e shpejtë, shpenzimet
janë më të vogla se para gjykatës dhe arbitrat janë ekspertë të lëmisë,
ku ofrohet mundësi më e gjerë për të gjetur zgjidhje me kompromis.
E gjithë kjo ndikon që gjykatat e rregullta gjatë zgjidhjes së konteste-
ve nga tregtia e jashtme të zëvendësohen me arbitrazh. Kjo mënyrë
224
M. Kostić-Mandić, MPP, Podgorica, 2017, f. 127.
225
Đ. Vuković, E. Kunštek, Međunarodno građansko postupovno pravo, Zagreb,
2005, f.52.
169
e zgjidhjes së kontesteve nga tregtia e jashtme posaçërisht është e

përshtatshme nëse merret në konsideratë struktura e interesave që
ndërlidhen me vendimet e arbitrazhit.
Interesat e përgjithshme, interesat e shoqërisë edhe këtu nuk
mungojnë, por janë me rëndësi më të vogël se te gjykatat e rregullta.
Kontestet te të cilat dukshëm vijnë në shprehje interesat e shoqërisë,
ç’është e vërteta nuk mund të zgjidhen me arbitrazh. Andaj në legjis-
lacionet e shteteve konkrete bashkëkohore me dispozita pozitive nda-
lohet që objekt i marrëveshjes për kompetencë të jetë arbitrazhi i huaj.
Në kontestet me element të huaj si palë kontestuese ekskluzivisht
janë personat fizik dhe personat juridik të shtetit të vendit. Nëse arbi-
trazhi i tregtisë së jashtme ka vendosur në bazë të një marrëveshjeje
të atillë ku palë kanë qenë personat fizik që e kanë shtetësinë e shtetit
të vendit ose personat juridik që e kanë përkatësinë e shtetit të vendit,
shteti i cili e ka përjashtuar një mundësi të atillë ka mundësi që mos
ta njohë dhe mos ta ekzekutojë atë vendim të arbitrazhit.
Në Republikën e Kosovës aplikohet Ligji për arbitrazhin i vitit
2007.226 Në pjesën hyrëse të këtij ligji dhe në nenin 1 përcaktohet
se me qëllim të rregullimit të objektit të arbitrazhit dhe ekzekutimit
të vendimeve të arbitrazhit të nxjerra brenda dhe jashtë Kosovës në
pajtim me standardet bashkëkohore evropiane dhe ndërkombëtare,
me këtë ligj përcaktohen rregullat që aplikohen për marrëveshjet e
arbitrazhit, procedurat e arbitrazhit si dhe njohjen dhe ekzekutimin e
vendimeve të arbitrazhit të nxjerra brenda dhe jashtë Kosovës.
Veçori e përbashkët e normave për të drejtat e subjekteve juri-
dike të vendit (personave fizik dhe juridik) është se mosrespektimi i
këtyre normave ka për pasojë sanksionin i cili nuk është i karakterit
ndëshkues, por konsiston në mosnjohjen e marrëveshjeve të këtij lloji
të subjekteve të vendit (personave fizik dhe juridik) nga ana e shtetit
të vendit. Mosnjohja ndërlidhet si me mosnjohjen dhe ekzekutimin e
vendimeve të huaja gjyqësore, ashtu edhe me vendimet e huaja të ar-
bitrazhit të atyre gjykatave ose arbitrazheve të cilat vendimet i nxjerrin
në procedurë të bazuar në një marrëveshje të këtij lloji.
226
Ligji Nr.02/L-78, ka hyrë në fuqi në vitin 2007
170
Kapitulli II
KRIJIMI I MARRËDHËNIEVE JURIDIKO-
NË MËNYRË INDIREKTE
Marrëdhëniet juridiko-private (civile) me element të huaj mund

të krijohen në mënyrë të drejtëpërdrejtë (direkte), dhe në mënyrë të
tërthortë (indirekte). Rregullat juridike të cilat në mënyrë direkte e rre-
gullojnë krijimin, zhvillimin dhe shuarjen e marrëdhënieve juridiko-pri-
vate me element të huaj janë nga tërësia e të drejtave private (civile) të
të huajve që në territorin e shtetit të vendit të krijojnë marrëdhënie juri-
diko-private (civile) me element të huaj, dhe dispozitat nga lëmia e sub-
jektëve të vendit (personave fizik dhe juridik) që në mënyrë reciproke
(midis tyre) të krijojnë marrëdhënie juridiko-civile me element të huaj.
Mirëpo, në kushtet bashkëkohore të zhvillimit të rrjedhave shoqërore
në mënyrë indirekte mund të ndikojnë në krijimin e marrëdhënieve juri-
diko civile me element të huaj edhe disa të drejta publike (politike) të të
huajve. Por këto të drejta politike dhe publike nuk bëjnë pjesë në ato të
drejta që për arsye juridiko-teorike mund të përfshihen në këtë disiplinë
juridiko-shkencore, ngase jo vetëm që nga njohja ose mosnjohja e atyre
të drejtave të të huajve në shtetin e vendit, nuk varet formësimi (krijimi)
juridik i marrëdhënieve shoqërore të këmbimit direkt të mallrave dhe
shërbimeve dhe marrëdhënieve familjare dhe trashëgimore që krijohen
nga ai këmbim, por edhe parimet e përgjithshme juridike të përmbaj-
tura në normat adekuate nuk janë dukuri e përshtatjes së parimeve të
së drejtës familjare dhe civile të vendit me parimet themelore (bazë) të
komunikimit ndërkombëtar. Mu për këtë arsye këto të drejta (publike
dhe politike) dhe të drejta private të të huajve nuk mund ta sajojnë dhe
të përfshihen në tërësi të përbashkët juridike. Mirëpo, nga ana tjetër në
kuadër të të drejtave publike të të huajve disa të drejta mund të ndiko-
jnë në mënyrë indirekte në krijimin e marrëdhënieve juridiko-civile me
element të huaj, dhe për arsye edukativo didaktike dhe metodologjike të
sqarimit të marrëdhënieve juridiko-civile me element të huaj mendojmë
se duhet të përfshihen në doktrinën e kësaj dege të së drejtës. Në këto
të drejta përfshihen: e drejta e të huajve që të hyjnë në një shtet, të qën-
drojnë, dhe të jenë palë në procedurat gjyqësore para gjykatës së vendit.
Gjithashtu në mënyrë indirekte në krijimin e marrëdhënieve juri-
diko-civile me element të huaj ndikojnë edhe marrëdhëniet ndërkom-
171
bëtare tregtare. Këto konventa filluan të lidhen midis shteteve për shkak
të burimeve të ndryshme juridike nacionale të shteteve për kontrollin e
këmbimit tregtar ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve. Me këto
konventa i përcaktonin suazat juridike në kuadër të së cilave mund të
krijoheshin marrëdhënie konkrete juridiko-civile me element të huaj
ku merrnin pjesë personat fizik dhe juridik të shteteve nënshkruese.
Edhe arbitrazhet tregtare ndërkombëtare ndikojnë në mënyrë
indirekte në krijimin e marrëdhënieve juridiko-private me element
të huaj. U krijuan për zgjidhjen e kontesteve nga tregtia e jashtme,
për eliminimin e pengesave juridike gjatë qarkullimit ekonomik ndër-
kombëtar, që u shfaqën për shkak të kompetencave të gjykatave dhe
vështirësive gjatë zgjidhjes së kontesteve juridiko-civile me element
ndërkombëtar nga lëmia e tregtisë së jashtme.
Ndihma juridike në komunikimin juridiko-privat ndërkombëtar,
edhe pse ndikon në mënyrë indirekte në krijimin e marrëdhënieve
juridiko-private me element të huaj, nuk është institut specifik vetëm
për komunikimin ndërkombëtar juridiko-privat, por aplikohet midis
shteteve edhe në lëminë administrative juridike, penale juridike, fi-
nanciare juridike, etj. Te komunikimi ndërkombëtar juridiko privat
ndihma juridike është e domosdoshme për shkak të kufizimit hapësi-
nor të sovranitetit të shteteve, andaj në mënyrë indirekte ndikon në
krijimin e marrëdhënieve juridiko-civile me element të huaj.
Në vazhdim do ta shtrojmë çështjen e të drejtave të të huajve që
të hyjnë dhe të qëndrojnë në territorin e shtetit të vendit, ngase institu-
tet tjera që ndikojnë në mënyrë indirekte në krijimin e marrëdhënieve
juridiko private me element të huaj i shtrojmë në kuadër të tërësive
që e sajojnë të drejtën ndërkombëtare private me të cilat më për së
afërmi janë të lidhura (të drejtat civile të të huajve dhe kolizionin e
juridiksioneve).
1. E DREJTA E TË HUAJVE QË TË HYJNË, TË

QËNDROJNË DHE TË VENDOSEN NË NJË SHTET
1.1. E drejta e të huajve që të hyjnë në shtetin
e vendit - vështrim historik
E drejta e të huajve që të hyjnë dhe të kalojnë nëpër territorin
e shtetit të vendit është trajtuar në mënyra të ndryshme, dhe për nga
mënyra juridike e rregullimit ka ndryshuar në formacionet e ndryshme
ekonomiko shoqërore.
172
Pjesa e dytë Kapitulli II
Për periodën e lashtë (antike) nuk ka burime të shkruara për rre-

gullimin e kësaj çështjeje, por nga pozita e të huajve në shtetin e vendit
mund të konstatohet kryesisht zgjidhja negative e kësaj çështjeje.227
Në feudalizëm (mesjetë) leje për hyrje dhe kalimin e të huajve
kryesisht lëshonin klerikët e lartë kishtar dhe feudal.
Autoritetet kishtare për kalim nëpër shtetet krishtere lëshonin
leje të ashtuquajtur carta tracturia, me të cilën u bëhej apel të gjithë
besimtarëve krishterë që titullarit t’ia mundësonin kalimin. Çdo feudal
individualisht vendoste për hyrjen dhe kalimin e të huajve nëpër feu-
din e tij, duke e kushtëzuar hyrjen dhe kalimin me pagesën e taksave
të veçanta nga të huajt. E gjithë kjo në masë të konsiderueshme e vësh-
tirësonte qarkullimin e mallrave, ku aplikohej ekonomia në natyrë dhe
nuk kishte mjete adekuate (moderne) të komunikimit dhe transportit.
Në periodën e kapitalizmit liberal, me ndryshimin e kushteve
të përgjithshme ekonomiko shoqërore, intensifikimit të qarkullimit
të mallrave dhe shërbimeve për shkak të zhvillimit të mjeteve të ko-
munikimit u ndryshua edhe trajtimi i të huajve lidhur me hyrjen dhe
kalimin nëpër një shtet. Ndryshimi i këtillë ishte i domosdoshëm për
shkak të ndryshimit të raportit të zhvillimit të forcave prodhuese dhe
marrëdhënieve në prodhim në suaza ndërkombëtare dhe nacionale,
ku zhvillimi i pa barabartë i tyre në përmasa ndërkombëtare dhe në su-
aza nacionale, gjendja aktuale e hyrjes dhe kalimit të të huajve nëpër
një shtet ishte pengesë për zhvillimin e mëtutjeshëm të qarkullimit të
njerëzve, mallrave shërbimeve të ndryshme dhe kapitalit. Për shkak
të nevojës së fuqisë punëtore në shtetet ekonomikisht të zhvilluara,
në këto shtete filloi të liberalizohet mundësia e hyrjes dhe kalimit të
të huajve.
Në fazën e mëvonshme të zhvillimit të shoqërisë, aty diku nga
fundi i shekullit XIX, lidhur me hyrjen e të huajve dhe kalimin nëpër
shtetin e vendit në shtetet ekonomikisht të zhvilluara (SHBA, Angli,
Francë etj.) u parapanë kufizime të ndryshme ligjore. Kjo ndodhi për
arsye se në shtetet ekonomikisht të zhvilluara më nuk kishte nevojë për
fuqi punëtore nga shtetet tjera dhe kjo ndikoi që në të drejtat e këtyre
shteteve të parashihen kritere për hyrjen dhe kalimin e të huajve. Për
hyrjen e të huajve në këto shtete si kusht është paraparë pasaporta me
vizë (dokument publik me karakter ndërkombëtar).228 Pasaporta me
vizë si dokument publik në përmasa ndërkombëtare (botërore) për
hyrjen dhe kalimin e të huajve nëpër territorin e shtetit të vendit filloi
të aplikohet pas Luftës së Parë Botërore. Mirëpo, krahas sistemit të
hyrjes së huajve në shtetin e vendit me pasaportë me vizë, në kushtet
bashkëkohore në shtete konkrete njëkohësisht aplikohen më tepër
227
M. Bartoš, B. Nikolajević, po aty, f. 19-28,
228
173
sisteme për hyrjen e të huajve në shtetin e vendit. Karakteristikë e

përbashkët e këtyre sistemeve është se nuk aplikohen ndaj të gjithë të
huajve siç është rasti te sistemi i pasaportit me vizë, por vetëm ndaj të
huajve të atyre shteteve që shtetet kanë lidhur traktat ndërkombëtar,
ose për një kategori të caktuar të huajsh kjo çështje lejohet sipas pari-
meve ose zakoneve të së drejtës ndërkombëtare publike. Si shembull
tipik përmendet Belgjika, si shtet me më tepër sisteme të ndryshme
paralele, ku sot aplikohen katër sisteme për hyrjen e të huajve: sistemi
i pasaportës me vizë (për të gjithë të huajt), sistemi i pasaportës pa vizë
(aplikohet ndaj shteteve që kanë lidhur marrëveshje ndërkombëtare
me Belgjikën ku parashihet abrogimi i vizave), sistemi i hyrjes të të
huajve sipas laisser passer (për kategori të caktuar të të huajve), dhe
sistemi i hyrjes të të huajve në Belgjikë pa pasaportë dhe pa vizë (për
shtetasit e shteteve të BE-së).229
1.2. E drejta e të huajve që të hyjnë në shtetin

e vendit sipas të drejtës komparative
në kushte bashkëkohore
Në kushtet bashkëkohore e drejta e të huajve që të hyjnë në
shtetin e vendit sipas të drejtës komparative mundësohet me anë të
dokumenteve të udhëtimit që shteti i lëshon në bazë të lidhjes së per-
sonit me sovranitetin personal të shtetit (shtetësisë), dhe dokumen-
teve të udhëtimit që shteti i lëshon në bazë të lidhjes së personit me
sovranitetin territorial të shtetit.
Çdo shtet në bazë të lidhjes personale të shtetasit me shtetin
u lëshon dokumente për kalimin e kufirit shtetasve të vet. Mirëpo,
dokumentet për kalimin e kufirit mund t’iu lëshohen shtetasve edhe
nga territori i shtetit tjetër, përkatësisht nga përfaqësia diplomatike
konsullore e shtetit të vendit.
Dokumentet e udhëtimit që shteti ua lëshon shtetasve të vet për
kalimin e kufirit sipas sovranitetit personal janë: dokumentet e udhëti-
mit që i lëshohen çdo shtetasi të vendit, dokumentet e udhëtimit që
u lëshohen vetëm atyre shtetasve të vendit që udhëtojnë jashtë shte-
tit me qëllim të ushtrimit të profesionit konkret, dhe dokumentet e
udhëtimit që u lëshohen shtetasve të vendit në bazë të marrëveshjeve
ndërkombëtare.
Pasaporta është leje për të kaluar kufirin nga shtetasit e vendit
që i lëshohet çdo shtetasi (pasaporta private) nëse i plotëson kushtet
që i parasheh ligji i vendit. Çdo shtet në mënyrë individuale (sovra-
229
Cituar sipas Jezdić M, Hermann Beckaent, Le statut des étrangers en Belgique,
Bruxelles, 1940, f.95.
174
ne) i cakton kushtet për lëshimin e pasaportës. Megjithatë, disa nga

kushtet për lëshimin e pasaportave janë të paraparë në legjislacionet
e më tepër shteteve, kjo ka shërbyer si shkak që në teori pasaporta të
përkufizohet si akt i njohjes që e vërteton cilësinë e bartësit dhe veri-
fikon që në momentin kur e ka lëshuar vendqëndrimin e zakonshëm
(vendbanimin) nuk ka kryer vepër penale e as nuk është nën hetime.230
Përveç kushteve të përgjithshme, shtetet mund të parashohin edhe
kushte individuale, karakteristikë për shtetet konkrete.
Tek ne për ta kaluar kufirin shtetëror shtetasit e Republikës së
Kosovës duhet të jenë të pajisur me pasaportë dhe vizë të cilën e
lëshon organi kompetent. Sipas ligjit Nr.03/L-037 për dokumentet e
udhëtimit (Gazeta zyrtare e RKS., nr.27/2008) në nenin 3” pasapor-
ta është një dokument publik, që i jepet shtetasit të Republikës së
Kosovës për kalimin e kufirit shtetëror dhe për vërtetimin e identite-
tit dhe shtetësisë”. Pasaporta lëshohet me afat vlefshmërie 10 vjeça-
re (ne.16 pika 1 e ligjit për dokumentet e udhëtimit). Çdo shtetas i
Kosovës ka të drejtë të pajiset me pasaporta, kjo e drejtë mund t’i
mohohet (kufizohet) vetëm sipas kriterit të paraparë në ligjin për do-
kumentet e udhëtimit.
Shteti u lëshon dokumente të udhëtimin shtetasve të vendit
që ushtrojnë funksione konkrete jashtë shtetit. Këto dokumente të
udhëtimit lëshohen në dy forma: ose në formë të pasaportës (u lës-
hohen shtetasve të vendit që ushtrojnë funksione konkrete shtetërore
dhe për atë qëllim udhëtojnë jashtë shtetit), ose në formë të legjiti-
macionesh të udhëtimit (u lëshohen shtetasve të vendit që e sajojnë
ekuipazhin (personelin) e mjeteve lundruese, anijeve dhe aeroplanëve
nëse këto të fundit e kanë „përkatësinë” e shtetin të vendit).
Në formë të pasaportës për ushtrimin e funksioneve konkrete
nga shtetasit e vendit në shtetin e tyre lëshohen si pasaportë diplo-
matike ose si pasaportë zyrtare.231 Gjithashtu lëshohen dokumente
udhëtimi për personelin e mjeteve të komunikacionit që udhëtojnë
jashtë legjitimacione udhëtimi. Këto leje të udhëtimit janë: matriku-
la-librezë detare232 që u lëshohet personelit të anijeve në dete të cilat
e kanë përkatësinë (nacionalitetin) e shtetit të vendit kur udhëtojnë
jashtë shtetit, lejet e udhëtimit për lundrimin jashtë vendit, që u lës-
hohet personit të anijeve të lumenjve që lundrojnë jashtë vendit dhe
230
J. Cassel, Passeport, Report de droit international, f. 205.
231
Në nenin 7 të Ligjit për dokumentet e udhëtimit të Republikës së Kosovës mes
tjerash si dokumente të udhëtimit parashihen pasaporta diplomatike dhe pasa-
porta zyrtare.
232
Në ligjin për ndryshimin dhe plotësimin e ligjit nr.03/L-037 për dokumentet e
udhëtimit të Republikës së Kosovës, në nenin 2 përcaktohet : “Libreza Detare”-
është dokumenti i vlefshëm i udhëtimit i pajisur me vizë që i lëshohet anëtarit të
ekuipazhit të mjetit lundrues, anijes për lundrim jashtë shtetit”.
175
leje (libreza) udhëtimi për personelin e aeroplanëve të cilët kanë për-

katësi të shtetit të vendit por fluturojnë jashtë vendit.
Lloji i tretë i dokumenteve të udhëtimit që u lëshohet shtetasve të
vendit ndërlidhet me statusin e caktuar (të veçantë) të shtetasit të ven-
dit, p.sh, shtetasi i vendit është pronar i tokës që një pjesë gjendet në
shtetin e vendit, kurse pjesa tjetër gjendet në territorin e shtetit tjetër.
Këto dokumente (leje) lëshohen vetëm nëse shtetet midis tyre kanë
lidhur marrëveshje ndërkombëtare në të cilat në mënyrë të veçantë
parashihet lëshimi i këtij lloji të lejeve të udhëtimit.233
Përveç që shteti i vendit shtetasve u lëshon dokumente të udhëti-
mit në bazë të sovranitetit personal, përkatësisht lidhjes të karakterit
juridiko-publik nëpërmjet shtetësisë të shtetasve me sovranitetin e
shtetit të vendit, shteti i vendit mund të lëshoj leje të udhëtimit për të
kaluar kufirin edhe të huajve në bazë të sovranitetit territorial vetëm
përjashtimisht në raste të justifikuara. Në këtë aspekt si zakonisht
respektohet sovraniteti personal i shtetit të huaj, respektivisht e drejta
e tij e lidhur me lidhjen e karakterit juridiko-publik (shtetësinë) me
shtetasit e vet. Për këtë çështje (lëshimin e dokumenteve të udhëtimit)
rregull është në marrëdhëniet ndërkombëtare se shteti territorial e
respekton sovranitetin personal të shtetit tjetër, përkatësisht të drejtën
e tij që e ka për këtë çështje ndaj shtetasve të vet. Shteti territorial
mund t’u lëshojë dokumente të udhëtimit të huajve vetëm në raste
kur ajo e drejtë nuk do t’i cenohet shtetit të huaj, përkatësisht kur ajo
e drejtë nuk është në kundërshtim me parimet e të drejtës ndërkom-
bëtare publike dhe zakoneve ndërkombëtare.
Dokumentet e udhëtimit që i lëshon shteti i vendit në bazë të so-
vranitetit territorial për të huajt janë: lejet që u lëshohen të huajve në
vend të pasaportës dhe lejet që u lëshohen të huajve në formë të vizës.
Lejet e udhëtimit që u lëshohen të huajve në aspekt territorial
(kur i huaji gjendet në territorin e shtetit të vendit janë: fletudhëtimi
për të huaj, fletudhëtimi për emigrant dhe apatrid (persona pa shte-
tësi) dhe leja turistike për kalim.
Fletudhëtimi për të huaj lëshohet në raste të jashtëzakonshme,
nëse ekziston dyshimi i bazuar se i huaji nuk mund të merr fare doku-
ment udhëtimi. Raste të tilla konsiderohen kur i huaji e gëzon të drejtën
e azilit (këtyre personave me siguri nuk u lëshohen dokumente udhëtimi
në shtetin e tyre). Rasti i dytë është për shkaqe humanitare, kur shtetasit
e ndonjë shteti të huaj në shtetin e vendit nuk kanë përfaqësi të veten
diplomatike dhe interesat e tyre nuk i përfaqëson përfaqësia diploma-
tike e ndonjë shteti tjetër që të pajisen me leje udhëtimi, andaj shteti i
vendit ku ndodhen këta të huaj u lëshon dokumente udhëtimi.
233
M.Jezdić, MPP II, f.112
176
Shteti i vendit u lëshon dokumente udhëtimi edhe një kategorie

të caktuar të personave sipas konventave ndërkombëtare nëse u njihet
statusi i refugjatëve ose statusi i personave pa shtetësi (apatridëve).
Këtë çështje e rregullon Konventa për statusin e refugjatëve, e vitit
1951, dhe Konventa për pozitën juridike të personave pa shtetësi, e
vitit 1954.
Për shkak të zhvillimit të turizmit shteti mund të lëshojë leje
turistike me afat disa ditor vetëm udhëtarëve në kalimet kufitare të
komunikacionit detar, të lumenjve dhe ajror, nëse kanë çfardo doku-
menti për identifikim.234
Shteti i vendit në bazë të sovranitetit territorial të të huajve mund
t’u lëshojë dokumente udhëtimi në formë të vizës (përveç që u lëshon
në vend të pasaportës).
Hyrja e të huajve në shtetin e vendit në shumicën e shteteve
kushtëzohet me posedimin e pasaportës dhe vizës, si dhe plotësimin e
disa kushteve të veçanta që janë karakteristike vetëm për disa shtete.
Që të njihet pasaporta (ose dokumenti tjetër i udhëtimit për kalimin
e kufirit) si leje për kalimin e kufirit duhet të jetë i pajisur me vizë. Si
zakonisht kërkohet viza e secilit shtet individualisht në të cilën titullari
i pasaportës ose ndonjë dokumenti tjetër të udhëtimit hynë, kalon
transit ose del nga shteti (nëse nuk është e rregulluar ndryshe me
marrëveshje ose zakon ndërkombëtar).
Viza235është leje ose vendim i lëshuar nga organi i një shteti i cili
(tash në formë të fletëngjitëses) afishohet në pasaportë ose në doku-
ment tjetër të udhëtimit të pranuar në komunikimin ndërkombëtar,
dhe i jep leje shtetasit të huaj që në territorin e shtetit që ja ka lëshuar
vizën të hyjë, qëndrojë ose të kaloj transit. Lejen për të hyrë në shtetin
e huaj në formë të vizës e jep përfaqësia diplomatike-konsullore e
shtetit ku dëshiron të udhëtoj i huaji, dhe patjetër duhet të sigurohet
para hyrjes në vend. Lëshimi i vizës është e drejtë diskrecionale e
organeve të administratës, kështu që refuzimi nuk ka nevojë që të
arsyetohet dhe nuk mund të jetë objekt ankese. Disa legjislacione në
mënyrë koncize i caktojnë elementet që vlerësohen gjatë lëshimit të
vizës, p.sh., sipas së drejtës gjermane i huaji nuk mund të rrezikojë
interesat e Gjermanisë,236 viza mund të anulohet para se të hyjë i huaji
në territorin e vendit, etj.237
234
M.Jezdić, MPP II, f.113
235
Ligji për ndyshimin dhe plotësimin e ligjit Nr.03/L-037 për dokumentet e udhëti-
mit, në nenin 2(3) përcakton se: Viza nënkupton lejen për hyrje, kalim transit në
shtetin e caktuar, për të hyrë në territorin e tij dhe për të qëndruar për një afat të
caktuar kohor në bazë të kërkesës së një shtetasi, e cila në formë të fletëngjitëses
i vendoset në dokumentin e tij/saj të udhëtimit.
236
Neni 2 (1) i Ligjit Gjerman të datës 28.04.1965
237
Neni 5 (4) i Ligjit Spanjoll
177
Viza çdoherë lëshohet në bazë të sovranitetit territorial të një

shteti, lejen për të hyrë, kalim dhe dalje japin organet kompetente të
shtetit të huaj, e jo të shtetit shtetasit i të cili është bartësi (titullari) i
pasaportës, dhe se ajo vendoset në lejen e udhëtimit të personit i cili
nuk ka shtetësi të shtetit ku hynë, kalon ose del nga ai shtet. Pra, viza
nuk lëshohet në bazë të sovranitetit personal të një shteti.
Viza mund të kategorizohet sipas kritereve të ndryshme edhe
atë: sipas organit që e lëshon, sipas afatit të zgjatjes (kohëzgjatjes),
sipas llojit të vizave etj. Nëse si kriter për kategorizim të vizave merret
organi që e lëshon dallohen viza e lëshuar nga përfaqësia diploma-
tike-konsullore, viza e zbarkimit në një shtet, dhe viza e lëshuar nga
organet e Ministrisë së Punëve të Brendshme.
Viza që jepet më së shpeshti dhe që e përfaqëson formën e për-
gjithshme të lëshimit të vizave është viza e përfaqësive diplomati-
ke-konsullore të një shteti, ose e Ministrisë së Punëve të Jashtme të
saj që i lëshohet të huajit i cili dëshiron të hyjë, të kalojë ose të del
nga ai shtet. Këtë lloj të vizës duhet dalluar nga viza diplomatike e
cila i lëshohet vetëm personit i cili posedon pasaportë diplomatike.
Përkundrazi, vizat diplomatike-konsullore nuk i lëshohet një individi
për arsye të cilësisë konkrete të tij, dallohet nga viza diplomatike për
nga organi që e lëshon. Kjo vizë i ka tre lloje, viza e hyrjes, daljes dhe
viza transite.
I huaji që të hyjë në një shtet, duhet të pajiset me vizën e hyrjes.
Ajo është leje për të hyrë në një shtet dhe për të qëndruar një kohë të
shkurtër ose të gjatë. Këtë lloj vize e lëshojnë përfaqësitë diplomati-
ke-konsullore, ose Ministria e Punëve të Jashtme të shtetit të hyrjes.
Viza për qëndrim të shkurtër ose viza turistike u lëshohet (jepet)
të huajve që hynë në një shtet për shkaqe turistike për një kohë të
shkurtër. Për këtë lloj të vizës i huaji nuk ka nevojë të kërkoj leje qën-
drimi në shtetin e lëshimit, koha e qëndrimit si zakonisht shënohet në
vizë. Afatet kohore të lëshimit (vlefshmërisë) së vizës si zakonisht janë
të shkurtra dhe dallohen prej shtetit në shtet, zgjasin prej 1-3 muaj (në
Francë 3 muaj, në Belgjikë 2 muaj). Edhe sipas kësaj vize poseduesi
duhet të paraqitet tek organet kompetente të shtetit të vendit konkret.
Viza për qëndrim të përkohshëm, titullarit nuk i jep të drejtë për
të qëndruar për një kohë të gjatë në një vend. Prandaj i huaji të cilit i
lëshohet kjo vizë duhet të kërkojë leje për qëndrim dhe t’u paraqitet
organeve të shtetit ku ka hyrë.
Në rastin kur të huajit hyjnë në një shtet për t’u vendosur përg-
jithmonë (të bëhen banorë të përhershëm), u jepet viza e vendosjes
nga organet e atij shteti: si zakonisht kjo vizë fitohet më vështirë se dy
të parat, si arsye theksohen siguria e vendit, papunësia etj.
178
Për lejimin e kalimit të huajve nëpër territorin e një shteti, nga

organet e atij shteti u lëshohet viza transite. Kjo vizë është leje për
kalim e të huajit nëpër territorin e një shteti, vendoset në formë të
klauzolës në dokumentin e udhëtimit të huajit nga organet e shtetit të
lëshimit, përfaqësisë diplomatike-konsullore, ose Ministrisë së Punëve
të Jashtme të shtetit nëpër territorin e të cilit i huaji duhet të kalojë
për të hyrë në shtetin tjetër.
Nëse nuk parashihet ndryshe me traktate ndërkombëtare, viza
transitore është e detyrueshme për kalimin nga i huaji nëpër rrugën
tokësore të një shteti. Ndërsa tek udhëtimi ajror nëpër territoret e
shteteve të ndryshme praktikat dallojnë, përkatësisht nuk ekziston
një praktikë e unifikuar midis shteteve. Te një grup i shteteve gjatë
fluturimit mbi territorin e tyre nuk nevojitet vizë transite. Te grupi
tjetër i shteteve gjatë fluturimit mbi territorin e tyre nëse aeroplani
ateron në dy ose më tepër aeroporte të ndryshme në territorin e të
njëjtit shtet, nevojitet vizë transite. Tek udhëtimi (lundrimi) me anije
si zakonisht nuk nevojitet vizë transite çdo vizë si ajo e hyrjes transite
dhe e daljes vlen për aq kohë sa është e shënuar (caktuar) në vet vizën,
dhe pas kalimit të afatit nuk vlen. Qëndrimi pas atij afati sanksionohet
me masa ndëshkuese.
Disa shtete të Amerikës Latine, SHBA-ve, Anglia etj, për të hyrë
i huaji në territorin e tyre duhet ta merr vizën e zbarkimit. Kjo vizë
kryesisht nuk aplikohet në legjislacionet e shteteve evropiane e as te
ne. Kjo vizë nuk është e pranuar (vetëm me të nuk mund të hyhet në
territorin e shteteve konkrete), krahas vizës së zbarkimit i huaji duhet
paraprakisht të jetë pajisur me vizë të lëshuar nga organet diplomatike
konsullore të organeve të atij shteti.
Viza e zbarkimit vendoset në pasaportën e të huajit para se të
hyjë në territorin e shtetit konkret, ose në limanin kufitar nga personi
i autorizuar i shteti të emigracionit ku duhet të hyjë i huaji. Nëpunësi
i shtetit të huaj ka autorizime diskrecionale që në raste konkrete mos
t’i jep vizën të huajit p.sh., nëse nuk ka mjete të mjaftueshme për ta
mbajtur veten, ose është i padëshirueshëm për atë shtet. Në vizën e
zbarkimit shënohet edhe kohëzgjatja e qëndrimit të huajit.
Organet e Ministrisë së Punëve të Brendshme të një shteti mund
ti lëshojnë përjashtimisht të huajit vizë, në raste konkrete. Viza e
lëshuar nga këto organe është e pavarur, përkatësisht nëse është
lëshuar kjo vizë nuk ka nevojë për vizë shtesë të lëshuar nga përfaqë-
sia diplomatike-konsullore. Sistemi juridik i Republikës së Kosovës në
Ligjin nr.04/L-219 për të huajt i vitit 2013, në nenet 25-26 përcakton
se përjashtimisht vizë hyrëse mund të lëshohet në pikën e caktuar të
kalimit kufitar nga policia kufitare nëse të huajt i plotësojnë kushtet:
të posedojnë dokument të vlefshëm udhëtimi ose dokument tjetër të
nevojshëm për kalimin e kufirit, t’i arsyetojnë qëllimin dhe kushtet e
179
qëndrimit, të kenë mjete të mjaftueshme për jetesë, nuk ka ndalim të

hyrjes dhe qëndrimit në Republikën e Kosovës, nuk paraqet kërcënim
për sigurinë shtetërore, rendin publik, shëndetin publik ose marrëdhë-
niet e Republikës së Kosovës me shtetet tjera.238
1.3. E drejta e të huajve që të qëndrojnë

në shtetin e vendit
Të huajt që hyjnë në shtetin e vendit (me anë të pasaportës dhe
vizës) për të qëndruar në territorin e tij, grupohen në tre kategori: të
huajt të cilët përkohësisht qëndrojnë në territorin e shtetit të vendit,
të huajt që qëndrojnë përgjithmonë në shtetin e vendit, dhe të huajt
që gëzojnë regjim të posaçëm të privilegjuar sipas parimeve të drejtës
ndërkombëtare, ose në bazë të kurtoazisë ndërkombëtare. Në vazh-
dim do të sqarohet qëndrimi i shkurtë, qëndrimi i përkohshëm dhe
qëndrimi i përhershëm në aspekt komparativ.
Në një numër të konsiderueshëm të shteteve të huaja që u lejohet
hyrja në territorin e shtetit të vendit u mundësohet (njihet) e drejta e
qëndrimit të shkurtë pa leje të posaçme për afat të caktuar, i cili më
së shpeshti zgjat tre muaj. Disa legjislacione parashohin afat më të
shkurtë, p.sh., në Greqi ky afat zgjat një muaj.239 Shtetet tjera e lejojnë
qëndrimin pa pasur nevojë të merret leje e re qëndrimi për afat më
të gjatë p.sh., në Britani të Madhe afati zgjat 6 muaj.240 Pas skadimit
të afatit të theksuar i huaji patjetër duhet të pajiset me leje qëndrim.
Vendi ku është vendosur i huaji (shërbimet e hotelerisë, institu-
cionet tjera ose personi ku është vendosur i huaji) patjetër duhet ta
paraqesin qëndrimin e të huajit tek organet kompetente policore.241
Të huajt të cilët dëshirojnë të qëndrojnë një kohë më të gjatë në
një shtet patjetër duhet të pajisen me leje të veçantë e cila lëshohet
nëse plotësohen kushtet konkrete, të cilat dallohen prej shteti në shtet.
Gjithashtu për nga kompetenca dallohen edhe organet që i lëshojnë
këto leje. Në Belgjikë, Holandë, Luksemburg dhe Irlandë kompetent
është ministri i drejtësisë, në Francë, Spanjë, Greqi, Gjermani, Angli,
Portugali, ministri i punëve të brendshme, në Danimarkë shërbimi
për të huajt në kuadër të Ministrisë së Jurisprudencës, kurse në Itali
komisari i policisë së provincës.
238
Shiko Ligji Nr.03/L-126 për të huajt, 16 dhjetor 2008.
239
Neni 6 i Ligjit nr.6 i datës 16.08.1929
240
Imigration Rules f.20
241
Në Britani të Madhe Immigration (Hotel records Order e vitit 1972; Francë, ne.6.
i dekretit të datës 30.06.1946; Belgjikë, ne.5. i Ligjit të dt. 15.12.1980; Danimarkë,
ne.43. (1) i Urdhëresës për të huaj nr.19 i dt. 18.01.1984; Greqi, ne.11. i Ligjit nr.6
i dt. 16.08.1929; Itali, ne.263. i Urdhëresës të dt. 06.05.1940
180
Të huajve në shtetin e vendit u mundësohet edhe qëndrimi i

përkohshëm, i cili nuk zgjat aq kohë që të mund të konsiderohet se ai
ka ardhur me qëllim që të vendoset përgjithmonë në atë shtet. Andaj
qëndrimi i përkohshëm ekziston në rastet nëse i huaji vendoset në
një shtet duke e mbajtur (ruajtur) ende vendbanimin në shtetin e vet
paraprak. Qëndrimi i përkohshëm kryesisht konsiderohet vendbanimi
kohëzgjatja e të cilit tejkalon afatin kohor të zgjatjes së vendbanimit
të shkurtë por nuk e nënkupton domicilin me qëllim të vendosjes së
përhershme. Vendqëndrimi i përkohshëm si zakonisht realizohet për
arsye të vizitave private, përfundimit të një pune konkrete ose për-
fundimit të studimeve.242
Në vazhdim në aspekt komparativ do të shtrohet rregullimi juri-
dik i qëndrimit të përkohshëm në disa shtete.
Në Francë p.sh., në afat prej 8 ditësh nga momenti i hyrjes, i huaji
duhet të parashtrojë kërkesë për të marrë lejen e qëndrimit, komi-
sariatit të policisë, ose komunës ku e ka vendqëndrimin. Që t’i lës-
hohet leja për qëndrim të përkohshëm i huaji duhet të plotësojë disa
kushte, të dëshmojë që ka hyrë në mënyrë të rregullt dhe se posedon
vizë hyrëse, posedon mjete të mjaftueshme për të qëndruar, dëshmi
mjekësore se nuk është i sëmurë nga ndonjë sëmundje e rëndë. Leja
për qëndrim të përkohshëm u lëshohet të huajve që kan ardhur për
vizitë ose për ushtrim të ndonjë aktiviteti profesional për një kohë të
shkurtë. Leja lëshohet për një kohëzgjatje deri në 1 vit, dhe mund të
vazhdohet me kërkesë.243
Sipas sistemit juridik të Holandës i huaji duhet të kërkojë leje
qëndrimi të cilën e lëshon ministri i drejtësisë, kurse në rastet individu-
ale i lëshon edhe shefi i policisë lokale. Këto organe janë kompetente
edhe për vazhdimin ose marrjen e lejes së qëndrimit. Leja e qëndrimit
jepet në afat prej 1 viti. Pas pesë vite qëndrimi leja e qëndrimit lësho
het në afat me kohëzgjatje pesë vite dhe kërkohet që të plotësohen
kushtet e njëjta si me rastin e lëshimit të lejes. Kushtet që kërkohen
të plotësohen nga i huaji për lëshimin e lejes së qëndrimit janë: që i
huaji mos ta rrezikojë rendin publik dhe sigurinë nacionale dhe mos
të bëjë pjesë në kategorinë e personave të padëshirueshëm.244
Sipas të drejtës belge, të huajit që i lëjohet qëndrimi, pas tre mu-
ajve të hyrjes në Belgjikë në afat prej 8 ditësh duhet të bëjë kërkesë
për regjistrim në regjistrat për të huajt të cilin e udhëheq komuna e
vendqëndrimit të të huajit.245
242
243
Ordonansa franceze e dt.02.11.1948.
244
Swart, The legal position of aliens in Dutch Law, Max. Plan Institut, 1987, f.869-
877.
245
Revue du droit des etrangers, 1985, nr.36, f.155.
181
Që të ketë vendqëndrim të përkohshëm i huaji në Zvicër nga

momenti i hyrjes në afat prej 8 ditësh patjetër duhet të bëjë kërkesë
për leje qëndrim.246 Ligji federativ për qëndrimin dhe vendosjen e
të huajve i vitit 1931, parasheh më tepër lloje të lejeve për të huajt.
Karakteristikë e përbashkët e të gjitha llojeve të lejeve është se vlejnë
vetëm për territorin e kantonit ku janë lëshuar, që do të thotë se nuk
ekziston leje federative që do të vlente për tërë territorin zviceran.
Organet zvicerane lëshojnë dy lloje të lejeve për vendosje: leje sezo-
nale (leja A), leja e qëndrimit të pandërprerë deri në 9 muaj, dhe leja
vjetore (leja B), lëshohet për qëndrim 1 vjeçar, dhe mund të vazhdohet
pas skadimit të afatit (ka më tepër nën lloje). Parimisht, leja e qëndri-
mit varet nga kushtet që ndërlidhen me profesion konkret dhe vendin
e punësimit të parashtruesit të kërkesës. Para se ta lëshoj lejen, organi
kompetent i kantonit merr mendimin nga shërbimi kantonal për punë-
sim, dhe para se të deklarohet do të ketë kujdes për fuqinë punëtore
në tregun e punës, që mos ta rrezikojë fuqinë punëtore të vendit.
I huaji i cili qëndron një kohë të gjatë në Zvicër mund të llogarisë
në qëndrim të përkohshëm edhe nëse nuk e ushtron profesionin ade-
kuat.
Në Gjermani të huajt të cilët nuk janë të liruar nga viza e hyrjes
mund të marrin vizë e cila shërben edhe si leje qëndrimi për kohën
e shënuar në vizë. Ajo është e nevojshme nëse qëndrimi zgjat mbi
tre muaj dhe lëshohet pas pëlqimit paraprak të shërbimit për të hu-
ajt (sipas vendqëndrimit).247 Të huajt të cilët janë të liruar nga vizat
e hyrjes (mund të lirohen me marrëveshje ndërkombëtare, shtetas
anëtar i BE-së etj.) duhet ta lajmëroj qëndrimin te shërbimi për të
huajt, menjëherë pas hyrjes në territorin e Gjermanisë dhe të kërkojë
leje për qëndrim, u lejohet qëndrimi deri sa vendoset sipas kërkesës së
tyre. Dhënia e lejes së qëndrimit është e drejtë diskrecionale e organit
kompetent i cili vendos se prezenca e të huajit a i rrezikon interesat e
Gjermanisë. Leja e qëndrimit në fillim vlen një vit pastaj dy herë nga
2 vjet dhe mund të vazhdohet.
Të huajt në një shtet mund të hyjnë me qëllim të qëndrimit të për-
hershëm d.m.th. i huaji vendoset në një shtet për të jetuar përgjithmonë
në territorin e atij shteti. Qëndrimi i përhershëm nga ai i përkohshëm
i të huajve përveç që dallohet për nga vështirësia e marrjes së vizës
për vendosje të përhershme në një shtet, dallohet edhe për arsye se të
drejta konkrete private dhe të drejta tjera mund t’i ushtrojnë (gëzojnë)
vetëm të huajt që kanë qëndrim të përhershëm në një shtet, e jo të
përkohshëm, ose nën kushte më të lehta mund ti gëzojnë (ushtrojnë).
246
Ligji federativ për qëndrim dhe vendosjen e të huajve, ne. 2, dt.26.03.1931.
247
Neni 5 (5) i Dekretit për të huajt i dt. 29.06.1976.
182
Në Belgjikë lejen për vendosje të përhershme e lëshon ministri

i drejtësisë ose personi i autorizuar nga ai. Kusht është që i huaji të
parashtrojë kërkesë dhe më herët t’i jetë lejuar qëndrimin në Belgjikë.
Kërkesa i drejtohet administratës së komunës në territorin e të cilës i
huaji banon, kurse ai organ e përcjell kërkesën te ministri ose personi
i autorizuar nga ai. Në raste të heshtjes së administratës në afat prej
pesë muajsh, administrata komunale të interesuarit i lëshon letërnjof-
tim për të huaj, dhe e regjistron në regjistrin e banorëve të komunës
vendbanimin e tij. I huaji i cili dëshmon se në mënyrë të rregullt dhe
pa ndërprerje ka qëndruar në Belgjikë pesë vjet, mund t’i lejohet ven-
dosja, përveç nëse kushtet e sigurisë nacionale dhe rendit publik nuk
ja pamundësojnë realizimin e kësaj të drejte. Këtu bëjnë pjesë edhe
të huajt të cilët përveç që u lejohet qëndrimi i plotësojnë edhe kushtet
për fitimin e shtetësisë së Belgjikës me natyralizim ose ri integrim.
Në Holandë leja për vendosje mund t’i lëshohet të huajit i cili në
atë shtet ka qëndruar pesë vite para se ta parashtrojë kërkesën dhe
është më i vjetër se trembëdhjetë vjet. Që ta fitojë lejen e përmen-
dur më lartë i huaji duhet të disponojë me mjete të mjaftueshme për
ekzistencë, ky kusht nuk vlen për të huajt që në Holandë qëndrojnë
mbi 10 vite. Përveç kësaj e drejta Holandeze i përmban kufizimet e
ngjashme që ekzistojnë në legjislacionet tjera, një i huaj nuk mund
ta cenojë rendin publik, qetësinë publike ose të jetë i rrezikshëm për
sigurinë nacionale.248
Në Zvicër leja për t’u vendosur (leja C) lëshohet pa afat (nuk ësh-
të e afatizuar) dhe nuk parashihen kushte (ne.6, i Ligjit federativ për
qëndrim dhe vendosje të huajve të dt. 26.03.1931). kohëzgjatja e qën-
drimit që të mundet i huaji pastaj me kërkesë të vendoset gjithmonë,
nuk është e rregulluar me ligj. Në praktikë parimisht i huaji mund ta
fitojë lejen e përhershme të qëndrimit nëse ka qëndruar në Zvicër
me lejen e qëndrimit (B) dhjetë vite. Që të fitojë lejen e vendosjes
së përhershme duhet që organet e kantonit konkret të vlerësojnë se i
huaji në nivel të duhur a është i integruar në shoqërinë zvicerane.249
Në Gjermani dhënia e lejes për qëndrim të përhershëm për të hu-
ajt varet nga e drejta diskrecionale e organit të administratës. Të huajit
mund t’i jepet kjo leje me kusht që 8 vjet të ketë qëndruar në atë shtet,
të jetë integruar në jetën shoqërore dhe ekonomike të Gjermanisë, të
ketë leje pune dhe të ardhura të përhershme (përjashtohen ndihmat
sociale dhe kompensimet për të papunësuarit). Gjithashtu kërkohet
që i huaji në nivel të duhur ta njeh gjuhën gjermane të banojë në ba-
nesë adekuate për vete dhe familjen, si dhe t’i respektojë detyrimet
e shkollimit për fëmijët. Leja për vendosje të përhershme nuk mund
të kufizohet në aspekt kohor e as territorial. Refuzimi i dhënies së
248
Neni 13. i Ligjit të dt. 13.01.1965.
249
Feuitte federale, 1978.
183
lejes duhet të jetë me shkrim dhe mund të ankimohet pranë gjykatës

administrative.250
Në disa shtete njihet qëndrimi i privilegjuar i të huajve, si za-
konisht u jepet të huajve që një kohë të gjatë janë të vendosur në
atë shtet dhe mund të marrin kartën e qëndrimit të privilegjuar. E
drejta franceze e parasheh mundësinë e lëshimit të kartelës reziden-
te që mundëson qëndrimin 10 vjeçar. Ekzistojnë dy kategori të këtij
lloji të qëndrimit. Në rastin e parë kartela rezidente lëshohet nëse i
huaji dëshmon se tre vite rregullisht dhe pa ndërprerje ka qëndruar
në Francë, dhe se posedon mjete të mjaftueshme për të mbajtur ve-
ten dhe familjen dhe se prezenca e tij nuk e rrezikon rendin publik.
Lëshimi i kësaj kartele çdoherë varet nga autorizimet diskrecionale të
organit kompetent.251 Kartela rezidente vlen 10 vjet dhe pas skadimit
të afatit mund të vazhdohet.252 Në rastin e dytë organi i administratës
nuk ka të drejtë diskrecioanle që ta refuzojë lëshimin e kartelës rezi-
dente edhe nëse rrezikohet rendi publik. Kjo do të thotë se i huaji që
i plotëson kushtet ka të drejtë të merr një kartelë të atillë. Në nenin
15 të ordonansës të vitit 1945 në mënyrë taksative janë të paraparë
personat që u lëshohet karta rezidente. Në bazë të parimeve të drejtës
ndërkombëtare dhe zakoneve ndërkombëtare si dhe cilësive individu-
ale gjatë qëndrimit në një shtet konkret një kategori e të huajve nuk
mund të trajtohet njëlloj sikurse të huajt tjerë, kësaj kategorie i njihet
qëndrimi i jashtëzakonshëm. Qëndrimi i jashtëzakonshëm u njihet
këtyre të huajve: të huajve që gëzojnë imunitet diplomatik (korit di-
plomatik); personave në listën diplomatike, shefave të shteteve të hu-
aja (këta persona nuk janë të detyruar të kërkojnë leje administrative
për qëndrim). Gjithashtu qëndrim të jashtëzakonshëm u njihet edhe
konsujve të huaj, konsiderohet se një shtet e pranon konsullin e huaj
heshturazi detyrohet që t’i ofrojë siguri të nevojshme për ushtrimin
e profesionit.253
250
Neni 8 dhe 23 i Ligjit të dt. 28.04.1965
251
Neni 14. i Ordinancës të dt. 02.11.1945.
252
Neni 16. i Ordinancës të dt. 02.11.1945
253
184
3
Pjesa e tretë
§3 Pjesa e tretë
KONFLIKTI (KOLIZIONI) I LIGJEVE
1. ARSYET E SHFAQJES DHE LLOJET

E KONFLIKTIT TË LIGJEVE
Në drejtësi, përkatësisht në jetën e përditshme më shpesh flitet
për konfliktin e njerëzve me ligjin, se sa për konfliktin midis ligjeve.
Konflikti i ligjeve shfaqet për arsye se normat juridike të më tepër
shteteve njëkohësisht pretendojnë ta rregullojnë marrëdhënien e
njëjtë juridiko-civile me element të huaj.254
Ndërmjet subjekteve të së drejtës në sistemin e brendshëm ju-
ridik krijohen situata faktike ku subjektet e së drejtës (personat fi-
zik dhe juridik), objekti i punës juridike dhe të drejtat dhe detyrimet
shprehen si të vendit. Situatat e këtilla juridike lidhen vetëm me një
sistem juridik (me një shtet), përkatësisht janë marrëdhënie juridike
të brendshme (interne).
Në rastet kur subjekti i marrëdhënies është i huaj (person fizik
ose juridik), ose objekti i punës juridike ndodhet jashtë vendit (në
shtetin e huaj), ose të drejtat dhe detyrimet krijohen sipas të dre-
jtës së huaj, situatat e atilla juridike nuk lidhen vetëm me sistemin e
brendshëm juridik, dhe për rregullimin juridik të tyre nuk aplikohen
normat e rregullta të së drejtës së brendshme. Situatat e këtilla juridi-
ke dukshëm dallohen nga të parat për arsye të prezencës së elementit
të huaj. Për rregullimin e këtyre situatave përveç që mund të aplikohet
e drejta e vendit, mund të aplikohet edhe e drejta e huaj, ose njëkohë-
sisht në mënyrë kumulative mund të aplikohet edhe e drejta e vendit
edhe e drejta e huaj.
Konflikti i ligjeve, përkatësisht shfaqja e konkurrencës aktive
të kolizionit të sistemeve juridike të më tepër shteteve krijohet te
marrëdhëniet juridiko-civile ku përfshihen marrëdhëniet nga e drejta
familjare, detyrimore, trashëgimore, ekonomike dhe nga e drejta e
punës.255
Këta norma të konkurrencës që janë potencialisht të „thirrura”
për t’i rregulluar marrëdhëniet juridiko-civile me element të huaj,
mund t’u takojnë sistemeve juridike që aplikohen në territore (shtete)
254
M. Pak. Međunarodno privatno pravo, Beograd, 2000, f.299.
255
N. Katičić, Prolegomena nauci o Međunarodnom privatnom pravu, Zbornik
Pravnog Fakulteta, Zagreb, nr.3-4, f. 38-396.
187
të ndryshme, ose aplikohen në kuadër të një territori me më tepër

rajone juridike ose aplikohen për grupe të ndryshme etnike në kuadër
të një territori (shteti). Varësisht nga rasti konkret, dallohen kolizioni
territorial, kolizioni kohor dhe kolizioni personal i ligjeve. Nëse ka
hamendje (dilema) p.sh.: se a do të aplikohet e drejta e vendit ose e
drejta e huaj te forma e martesës kur bashkëshortët e ardhshëm janë
me shtetësi të ndryshme, shtrohet çështja e konfliktit territorial të lig-
jeve.256 Nëse pjesëtarët e punës juridike lidhin kontratë për shitblerje
të paluajtshmërive që ndodhen në territorin e një shteti me më tepër
rajone juridike juridikisht të pavarura, dhe shtrohet pyetja se e drejta
e cilit rajoni juridik duhet të aplikohet, shtrohet çështja e konfliktit in-
terlokal (të brendshëm) të ligjeve. Nëse shkurorëzohet martesa midis
shtetasve të Burundit dhe shtrohet çështja e ushqimisë (alimentacio-
nit) për bashkëshortin që nuk ka mjete për ekzistencë, shtrohet pyetja
se a do të aplikohet e drejta fisnore e burrit ose e gruas, bëhet fjalë për
konfliktin personal të ligjeve. Të gjitha këto lloje të konfliktit të ligjeve
janë të rëndësishme në të drejtën ndërkombëtare private: konflikti
kohor i ligjeve është i rëndësishëm në rast të ndryshimit të normave të
kolizionit të vendit ose ndryshimit të normave substanciale (materiale
dhe procedurale) dhe kolizive të së drejtës së huaj kompetente, kurse
konflikti personal i ligjeve është i rëndësishëm në rastet kur norma
e kolizionit dërgon në aplikimin e të drejtës së shtetit të huaj sistemi
juridik i të cilit është i përbërë, dhe i krijuar nën ndikimin e më tepër
religjioneve, kurse banorët e tij u takojnë konfesioneve të ndryshme
(më tepër konfesioneve). Mirëpo, konflikti territorial i ligjeve është
postulati (bazamenti) mbi të cilin mbështetet dhe shtrohet e tërë ma-
teria juridiko-private me element ndërkombëtar.
Në vazhdim do të shtrohet materia e konfliktit interlokal (të
brendshëm) të ligjeve dhe pastaj përpunohet konflikti ndërkombëtar
i ligjeve në të drejtën ndërkombëtare private.
256
T. Varadi; B. Bordaš; G. Knežević, Međunarodno privatno pravo, Beograd, 2010,
f. 184.
188
Kapitulli I
KONFLIKTI (KOLIZIONI) INTERLOKAL I LIGJEVE
1. PARAQITJA DHE ZHVILLIMI HISTORIK

Në një numër të konsiderueshëm të shteteve mbulohen, përkatë-
sisht përputhen territori shtetëror dhe ai juridik. Por, ka edhe shtete
në territoret e të cilave ekzistojnë më tepër rajone juridike. Pra, pro-
blematika e të drejtës së brendshme nuk paraqitet tek të gjitha shtetet,
por vetëm tek ato shtete ku ekzistojnë më tepër rajone të ndryshme
juridike.
Problematika e konfliktit të brendshëm juridik e ka historinë e
vet të gjatë dhe mund të ndiqet gjatë tërë historisë së civilizimit, duke
filluar nga: Asiria, Babilonia, Greqia dhe Roma, dhe vazhdon gjatë
mesjetës e deri në ditët e sotme. Kontribut të madh për zgjidhjen e
këtyre konflikteve si në aspektin praktik po ashtu edhe në atë teorik
kanë dhënë shkollat e statuteve dhe të kytymeve, midis të cilave, po-
saçërisht dallohen: Shkolla italiane e statuteve e shekullit XIII, Shkolla
franceze e kytymeve e shekullit XVI dhe Shkolla holandezo-flamane
e shekullit XVII.
Mirëpo, gjatë shekullit XIX-kolizioni i brendshëm (intern) i lig-
jeve e fiton gjerësinë dhe paraqitet në një numër të konsiderueshëm
shtetesh. Kjo për arsye se pikërisht në atë periudhë krijohet një nu-
mër i madh i shteteve të përbëra, në formë të konfederatës, federatës,
unionit personal ose real, pra, të shteteve me më pak ose më shumë
njësi shtetërore, që janë krijuar si territore të pavarura juridike.
Në kushte bashkëkohore, numri i shteteve në të cilat legjislacioni
civil nuk është centralizuar plotësisht, është mjaft i madh. Mirëpo,
është shumë më i vogël numri i atyre shteteve ku sot diferencat midis
territoreve juridike janë të konsiderueshme, dhe ku funksionon sis-
temi i formësuar i normave të brendshme të konfliktit. Në ato shtete,
me sistem të përbërë (pluralist) juridik paraqitet problemi se si të
përcaktohet e drejta kompetente që do t’i rregullojë ato marrëdhënie
juridike të cilat janë të lidhura me dy ose më tepër rajone juridike në
kuadër të njëjtit shtet.
Në këto situata imponohet nevoja e miratimit të normave të ko-
lizionit për rregullimin e konfliktit të brendshëm (intern) të ligjeve,
përkatësisht përcaktimin e normave substanciale për rregullimin e
189
marrëdhënieve me element ndërkombëtar, që të dihet se cila e drejtë

do të zbatohet gjatë rregullimit të këtyre rasteve. Andaj, në këto situ-
ata, normat e kolizionit nuk përmbajnë zgjidhje konkrete, por vetëm
e përcaktojnë të drejtën kompetente substanciale të rajonit juridik
brenda për brenda shtetit me sistem të përbërë juridik, që do të zba-
tohet gjatë rregullimit të marrëdhënies juridike ku paraqitet elementi
interlokal juridiko-civil.
Çështje më vete dhe me rëndësi gjatë formimit të normave të
kolizionit, për zgjidhjen e konfliktit të ligjeve, si në planin ndërkom-
bëtar, ashtu edhe në planin e brendshëm (të shteteve me sisteme të
përbëra), pa dyshim se është çështja e fakteve vendimtare (pikave të
lidhjes), përkatësisht rrethanave në bazë të së cilave do të caktohet e
drejta kompetente sipas së cilës do të rregullohet marrëdhënia juridi-
ko-civile me element ndërkombëtar, për arsye se gjatë përcaktimit të
faktit vendimtar (pikës së lidhjes) tek formulimi i normës së kolizionit
çdoherë duhet të kihet kujdes.
Sado që normat e kolizionit dhe faktet tjera vendimtare, pra (pi-
kat e lidhjes), të duken vetëm rregulla të teknikës juridike, përmes të
cilave arrihet deri tek e drejta materiale (substanciale) që do të zba-
tohet për rregullimin e marrëdhënieve juridike konkrete, në esencë,
norma e kolizionit ka efekt të rëndësishëm përmbajtësor. Çdoherë
duhet të kihet kujdes në pasojat që do të shkaktohen me zbatimin
e normës së kolizionit në sistemin juridik të një shteti konkret. Për
arsye se në shikim të parë nga norma e kolizionit, përkatësisht faktet
vendimtare (pikat e lidhjes), pasojat nuk vërehen, sidomos nëse kemi
të bëjmë me ndonjë rast konkret, por çdoherë duhet pasur kujdes
gjatë formulimit të normës së kolizionit, përkatësisht faktit vendimtar
në një shtet të caktuar. Nëse nuk parashikohen pasojat gjatë kohës,
mund të aplikohen të tilla fakte tjera vendimtare që për sistemin ju-
ridik të atij shteti mund të shkaktojnë pasoja të padëshiruara. Andaj,
çdo herë, në çdo kohë duhet të kihen parasysh suazat themelore të
zhvillimit shoqëror të atij shteti, si dhe politika juridike gjatë përcakti-
mit të fakteve vendimtare, përkatësisht gjatë formulimit të normave
të kolizionit.
Problematika që trajtohet në vazhdim, pa dyshim se ka të bëjë
me kolizionin intern të ligjeve, përkatësisht përcaktimit të së dre-
jtës kompetente në shtetet me më tepër rajone juridike. Kjo çështje
është me rëndësi të veçantë, ngase nuk paraqitet si problem vetëm
në qarkullimin juridik brenda një shteti në suaza interne, por, pa-
raqitet edhe në raportet juridike të atij shteti me shtetet tjera, që
do me thënë se nëse norma e kolizionit e shtetit të huaj dërgon tek
zbatimi i të drejtës substanciale (materiale) të shtetit ku ekzistojnë
më tepër rajone juridike, atëherë shtrohet pyetja se cila nga këto të
190
Pjesa e tretë Kapitulli I
drejta partikulare do të zbatohet për rregullimin e një marrëdhënie

të atillë juridike.
Lidhur me problematikën që imponohet si problem i kolizionit të
brendshëm (intern) të ligjeve në shtetet e konkrete teoria dhe shkenca
e së drejtës ndërkombëtare private ka dhënë kontribut të konsideru-
eshëm, kurse në shtete konkrete janë paraparë edhe zgjidhje ligjore.
Andaj, edhe vëmendja jonë është përcaktuar në mënyrat dhe kriteret
e përcaktimit të së drejtës kompetente në këto shtete.
2. MËNYRAT E RREGULLIMIT TË MARRËDHËNIEVE

JURIDIKO-CIVILE ME ELEMENT NDËRKOMBËTAR
DHE INTERLOKAL
Njëra nga mënyrat juridike të rregullimit të marrëdhënieve juri-
diko-civile me element ndërkombëtar (të huaj) është edhe mënyra e
kolizionit (indirekte, e tërthortë).257
257
Marrëdhëniet juridiko-civile me element ndërkombëtar mund të rregullohen
në dy mënyra: me anë të rregullave substanciale (materiale) që e rregullojnë
marrëdhënien (çështjen) drejtpërsëdrejti dhe deri në fund, dhe me rregullat
e kolizionit, që dërgojnë te zbatimi i së drejtës së shtetit të caktuar për rreg-
ullimin e marrëdhënies (çështjes) drejtpërsëdrejti dhe deri në fund, pra, që e
rregullojnë marrëdhënien në mënyrë indirekte dhe pjesërisht. Më tepër për
mënyrat e rregullimit të marrëdhënieve juridiko-civile me element ndërkom-
bëtar, shih: Natko Katičić, Međunarodno privatno pravo, Bilješke za predavanja,
Zagreb,1976, f. 5; Katičić, Činjenično stanje i pravni odnos u Međunarodnom
privatnom pravu; Međunarodno privatno pravo-privatno pravo eksteritorijalnih
odnosa, të botuara në përmbledhjen e punimeve. Ogledi o Međunarodnom pri-
vatnom pravu, Zagreb, 1971, faqe 13, përkatësisht 27; Katičić, Kolizijska pravila
u odnosu prema više mjerodavnih poredaka, Zbornik pravnog fakulteta, Zagreb,
1957, f. 304; Katičić, Prolegomena nauci o Međunarodnom privatnom pravu.
Pravo koje se primenjuje na činjenična stanja s medjunarodnim obilježjem,
Novi ogledi o Međunarodnom privatnom pravu, Zagreb, 1977, f. 11; Krešimir
Sajko, Međunarodno privatno pravo , Opči dio, Zagreb, 1982, f. 3; Mihajlo
Jezdić, Međunarodno privatno pravo I, Beograd, 1983, f. 46; Tibor Varadi,
Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, 1987, f. 28; Varadi, Strani elemenat
kao pretpostavka za primjenu kolizionih normi, Zbornik pravnog fakulteta, Novi
Sad, 1974, f. 65; Anali Pravnog fakulteta u Beogradu, 1982, f. 5-numër i veçantë
lidhur me ndarjen e së drejtës publike dhe private, Bosnić, Neka opča zapažanja
191
Kjo mënyrë (mënyra e kolizionit) dërgon tek e drejta kompeten-

te, normat substanciale (materiale)258 e së cilës i rregullojnë situatat e
tilla juridike, kur një marrëdhënie juridike lidhet me më tepër rajone
juridike, normat juridike të cilit potencialisht mund të zbatohen.
Në ato raste organi para të cilit shtrohet çështja në çdo shtet niset
nga zbatimi i normave të veta të kolizionit.
1. Normat e kolizionit (nëse plotësohen supozimet e caktuara)
dërgojnë tek zbatimi i së drejtës substanciale të shtetit të huaj. Por,
shtrohet pyetja se cila e drejtë do të zbatohet në ato raste kur norma e
kolizionit dërgon te zbatimi i të drejtës së shtetit me sistem kompleks
(jo unik) juridik, përkatësisht të përbërë nga më tepër sisteme (rajone)
juridike territorialisht të kufizuara. Ato njësi territoriale, në mes të
cilave normat e kolizionit e përcaktojnë të drejtën kompetente mund
të jenë, shtete, republika, krahina, kantone, por, mund të jenë edhe
koloni, territore nën protektorat, territore të aneksuara ose njësi loka-
le. Gjithashtu, kolizioni (përcaktimi i të drejtës kompetente) paraqitet
edhe ndërmjet territoreve që fare nuk janë të natyrës territoriale: janë
të njohura edhe kolizionet fetare të ligjeve, posaçërisht në terrenin e
të drejtës statusore dhe familjare.259
2. Distribuimi (shpërndarja) i funksionit normativ te shtetet me
sisteme komplekse (jo unike) juridike bëhet sipas postulateve (baza-
ve) të ndryshme dhe me përmbajtje heterogjene (të ndryshme). Për
përcaktimin e kompetencave legjislative në ish-federatën jugosllave,
për shembull, ka qenë e domosdoshme që qartazi të zgjidhen çështjet
themelore, ato që kanë të bëjnë me statusin dhe marrëdhëniet reci-
proke të njësive ish-federale, për atë arsye edhe qasjet për zgjidhjen e
kësaj problematike janë të ndryshme, gjë që e parasheh edhe e drejta
o metodama koje se koriste u Jugoslaviji za reguliranje odnosa s međunarodnim

(inozemnim) elementom, Zbornik pravnog fakulteta, Split 1968, nr.6, f. 147.
258
Termin: “dispozitat substanciale”, përkatësisht “normat substanciale” në vend të
“dispozitave materiale” në doktrinën e ish- Jugosllavisë e përdor prof. Katicić. Në
domethënie të njëjtë po kështu e përdorë edhe literatura angleze dhe franceze,
për arsye se emërtimi “dispozitat materiale” përdoret në domethënie të dyfishtë:
e drejta materiale kundruall asaj procesuale, dhe, e drejta materiale kundruall
asaj të kolizionit. Që t’ju shmangemi mosmarrëveshjeve që mund të burojnë nga
ajo që u tha më lartë (“....nga aspekti i procedurës, e drejtë materiale është edhe
e drejta meritore materiale dhe ajo e kolizionit, kurse nga aspekti i së drejtës së
kolizionit do të ishte materiale edhe ajo e drejtë materiale meritore që nuk është
e drejtë e kolizionit dhe e drejtë procedurale...”), si duket edhe për të drejtën e
ish-Jugosllavisë duhet të pranohet termi “dispozitat substanciale”, derisa të gjen-
det emërtimi më adekuat që të përcaktonte “dispozitat për rregullim direkt”. Më
tepër për këtë çështje shih: Natko Katičić, Novi ogledi o Međunarodnom privat-
nom pravu i procesu prava-Terminološke napomene uz teoriju Međunarodnog
privatnog prava, Zagreb, 1977. f. 63-74.
259
T. Varadi, Međunarodne i unutrasnje kolizione norme,Beograd, 1975.f.11.
192
pozitive, praktika juridike dhe teoria juridike. Në harmoni me për-

caktimin e marrëdhënieve me rëndësi në ish-federatën (RSFJ) gjatë
rregullimit kushtetues juridik të ndarjes së funksionit normativ janë
marrë parasysh më tepër kritere. Në aspektin e autorizimeve legjislati-
ve në federatë kanë ekzistuar tri lëmi të rregullimit, edhe atë: a) lëmia
e rregullimit juridik, ku ka qenë kompetente ekskluzivisht federata, b)
lëmia e rregullimit juridik ku kanë qenë kompetente njësitë federati-
ve, dhe c) lëmia e rregullimit juridik ku kanë qenë kompetente edhe
federata edhe njësitë federative. Në dy rastet e para është shprehur
kompetenca ekskluzive, kurse në rastin e tretë është zbatuar kompe-
tenca e përbashkët.
Autorizimet reglementare në federatë lidhur me ndarjen e funk-
sioneve normative janë dhënë edhe në formën e kompetencës eksklu-
zive, edhe në formën e kompetencës së përbashkët. Kompetenca eks-
kluzive ka qenë forma e realizimit të funksionit legjislativ ku federata,
përkatësisht njësia federative ka pasur të drejtë të rregullojë lëmi të
caktuar të raporteve shoqërore. Domethënë se, nga aspekti legjislativ
i federatës ka qenë në pyetje materia juridike që ka pasur karakter
federativ, përkatësisht në legjislacionin federativ ekskluzivisht është
rregulluar materia juridike ku janë shprehur interesat e përgjithshme
dhe të përbashkëta të federatës. Ish njësitë federative në mënyrë të
pavarur (autonome) e kanë rregulluar atë materie juridike që ka pasur
të bëjë me interesat e tyre.
Kjo domethënë se në pyetje kanë qenë raportet (marrëdhë-
niet) që sipas karakterit dhe funksionit të vetë, shikuar nga aspekti
shoqëror, do të duhej të rregullohen me aktet federative.
Për rregullimin e raporteve shoqërore kompetenca e ndarë në
aspektin e shtruarjes së raporteve kushtetuese në federatë lidhur me
autorizimet ligjore shfaqej si kompetencë ekskluzive e federatës, ose
si kompetencë ekskluzive e njësisë federative (shtetit anëtar të fede-
ratës).
Te një numër i konsideruar shtetesh në sistemet e tyre kush-
tetuese, parashiheshin zgjidhje të kësaj natyre me disa modifikime
dhe dallime prej shtetit në shtet, ku rolin vendimtar e luanin kushtet
ekonomike dhe politike, konceptet ideologjike, rrethanat dhe kushtet
historike.
Kompetenca e përbashkët, për dallim nga kompetenca e ndarë
përherë i përcakton „materiet e përziera”, për rregullimin e të cilave
çdoherë caktohet kompetenca edhe e federatës edhe e njësive fede-
rative. Te realizimi dhe vendosja e kësaj kompetence për rregullimin e
marrëdhënieve shoqërore, krijohen vështirësi të caktuara, për arsye se
kushtetuta nuk mund në mënyrë objektive dhe të saktë të konstatojë
kufijtë se ku pushon kompetenca e federatës dhe ku fillon kompetenca
e njësisë federale dhe e kundërta. Është fakt se format e ndarjes së
193
kompetencës legjislative në federatë janë politikisht të kushtëzuara,

dhe janë shprehje e marrëdhënieve të krijuara shoqërore-ekonomike
dhe shoqërore-politike në një shtet të tillë.
Ndarja e funksionit normativ në federatë është çështje dhe pro-
blematikë që në mënyrë të vazhdueshme i përcjell marrëdhëniet në
federatë, dhe, ai distribuim (shpërndarje) i funksioneve normative
nuk duhet të ngelë, e as që duhet të mbetet si i përhershëm dhe i
pandryshueshëm për një periudhë të caktuar kohore. Kjo për arsye se
do të ishte në kundërshtim me zhvillimin objektiv të marrëdhënieve
në përgjithësi në federatë, dhe për këtë arsye është e domosdoshme
që të vijë deri tek ndryshimi i normave me të cilat është konstituar
kompetenca.
3. Kjo shumëllojshmëri e problemeve të kolizionit për të drejtën
e ish-Jugosllavisë ka qenë, siç thotë Varadi, më tepër çështje akade-
mike, ngase nuk ka pasur kolizion të ligjeve-as kolizion territorial e as
kolizione tjera të ligjeve-brenda për brenda Jugosllavisë, kështu që me
norma të kolizionit i kemi kuptuar vetëm ato norma që kanë vendosur
se për shqyrtimin e një marrëdhënie juridike a është kompetente e
drejta e vendit ose ndonjë e drejtë e huaj, e në qoftë se është e huaj,
atëherë cila e drejtë e huaj.260
Kolizioni i brendshëm i ligjeve në të drejtën e ish RSFJ-së pa-
raqitet pas miratimit të Amendamenteve të vitit 1971, e posaçërisht
pas miratimit të Kushtetutës së RSFJ-së dhe kushtetutave të repu-
blikave dhe të krahinave në vitin 1974. Konstituimin dhe zhvillimin
e sistemit kushtetues të ish Jugosllavisë vazhdimisht e ka përcjellë
çështja e ndarjes së autorizimeve normative në mes të federatës dhe
republikave. Me Kushtetutën e ish- Jugosllavisë të vitit 1974 dhe me
Amendamentet kushtetuese të vitit 1971 raportet e legjislaturës fe-
derative dhe republikane, përkatësisht krahinave janë të parapara
(përcaktuara) në mënyrë paralele e jo hierarkike, ashtu që në leg-
jislacionin e ish-Jugosllavisë është paraparë një paralelizëm në mes
të të gjitha ligjeve-federative, republikave dhe krahinave. Ajo është
arritur me pozitën e re të legjislacionit republikan përkatësisht krahi-
nor. Kushtetuta e republikës përkatësisht krahinës ka qenë shprehje e
autorizimeve të tyre legjislative, e jo legjislacioni federativ i cili kishte
humbur parimet ndaj ligjeve republikane dhe krahinore, ngase më nuk
është burim i tyre (përveç rasteve kur kompetenca e Federatës me ligj
federativ bartet në republikë, përkatësisht krahinë, si dhe autorizimet
e dhëna republikës dhe krahinës, se ato i rregullojnë marrëdhëniet në
rastet kur nuk është miratuar ligji federativ). Ashtu që republikat dhe
krahinat nëpërmjet ligjeve të tyre e kanë realizuar pavarësinë e vet
kushtetuese, të drejtat dhe detyrimet e veta.
260
T. Varadi, Međunarodne i unutrašnje kolizione norme, Beograd, 1975. f.11.
194
Legjislacioni republikan, përkatësisht krahinor, nuk është bartur

ose krijuar nga ana e pushtetit qendror (federativ). Nga kjo që u tha
më lartë, duke u nisur nga parimi themelor, kur janë në pyetje funk-
sionet legjislative të republikave dhe krahinave, janë krijuar edhe disa
parime të veçanta. Ashtu që republikat dhe krahinat në suaza të të
drejtave dhe obligimeve të veta: a) në mënyrë të pavarur (autonome) i
kanë miratuar ligjet e veta; b) republikat dhe krahinat në suazat e veta
të të drejtave dhe detyrimeve kanë pasur mundësi të miratojnë ligje të
veta edhe në lëmitë që kanë qenë të rregulluara me ligj federativ, që
do të thotë se kjo kompetencë ka pasur mundësi të realizohet jo vetëm
në ato raste kur ligji federativ ka munguar, por edhe në ato situata
kur ligji federativ është miratuar, por nuk i ka rregulluar ato lëmi për
të cilat republikat dhe krahinat kanë qenë të interesuar; c) republikat
dhe krahinat kanë marrë pjesë në përgatitjen dhe miratimin e ligjeve
të caktuara federative, edhe atë si nëpërmjet kuvendeve të veta, ashtu
edhe nëpërmjet delegacioneve të veta në Kuvendin e RSFJ-së.
Kjo shpërndarje e funksioneve normative (pavarësia legjislative)
në mes të Federatës dhe njësive federative tek rregullimi i marrëdhë-
nieve shoqërore e ka krijuar mundësinë për rregullimin e ndryshu-
eshëm të këtyre marrëdhënieve, e njëkohësisht edhe parakushtet për
shfaqjen e kolizionit të brendshëm të ligjeve në lëmitë e theksuara
juridike në çdo shtet të përbërë (kompleks) përkatësisht federatë.
Duke shqyrtuar problematikën e kompetencës legjislative të
Federatës, nga njëra anë, dhe njësive federative të reja nga ana tje-
tër, në një mënyrë të përgjithësuar ka pasur mundësi të përfundohet
se „aplikimi i dispozitave kushtetuese mbi ndarjen e kompetencave
legjislative në mes të Federatës dhe republikave, përkatësisht krahi-
nave është jashtëzakonisht e rëndësishme, veprimtari delikate dhe me
përgjegjësi, si nga aspekti i procedurës dhe mjeteve të interpretimit,
ashtu edhe nga aspekti i rëndësisë së raporteve që janë krijuar ose
kanë qenë të krijuara në Federatë”.261
4. Nga kjo që u tha më lartë, pas miratimit të Kushtetutës së
ish RSFJ-së dhe kushtetutave të ish- republikave dhe ish-krahinave
Blagojeviq-i shkruan se: „në shumë lëmenjë të së drejtës është bërë
shpërndarja e re legjislative mes Federatës dhe republikave, përkatë-
sisht krahinave. Me këtë shpërndarje një pjesë të madhe të lëmive
juridike e rregullojnë republikat përkatësisht krahinat, kështu që
kompetenca e Federatës në tërësi, dhe në lëminë e rregullimit nor-
mativ dhe rregullimit të veçantë ligjor, në raport me situatën e mëpar-
shme, dukshëm është ngushtuar”262 . E gjithë kjo situatë në veçanti,
261
S. Blagojević, Ovlašćenja federacije i republika u uređivanju svojinsko-pravnih
odnosa, “Praksa”, nr.4/1982. Titograd.
262
B. Blagojević, Unutrašnji sukob zakona, Enciklopedija imovinskog prava i prava
udruženog rada, tom III, Sl.list SFRJ, Beograd, 1978, f. 596.
195
ishte e paraparë në pikën 1 të Amendamentit XX dhe në pikën 3

të Amendamentit XXIX, që posaçërisht ishin të konkretizuara në
Amendamentin XXX. Në disa lëmi veprimtaria legjislative e republi-
kave, përkatësisht krahinave ka qenë e përjashtuar si për shembull,
në arsim, kulturë, avokaturë, në të drejtën familjare, të drejtën trashë-
gimore etj. Nga ajo që u tha më lartë vërehet po ashtu veprimtaria
legjislative e republikave dhe krahinave e cila është shumë e theksuar
edhe në ata lëmi tek të cilët Federata vetëm i konstatonte dhe i pa-
rashihte parimet për rregullimin e marrëdhënieve në to.263
Zgjerimi i dukshëm i veprimtarisë juridike të republikave dhe
krahinave, në shumë lëmi, e posaçërisht në fushën e marrëdhënie-
ve juridiko-civile dhe juridiko-familjare, që do të rregullohen me li-
gjet e republikave, përkatësisht krahinave, krijoi mundësinë që një
marrëdhënie e njëjtë juridike në mënyra të ndryshme të rregullohet në
disa republika, përkatësisht krahina. Kjo situatë e ka krijuar mundë-
sinë reale të shfaqjes së kolizionit të ligjeve, me fjalë të tjera, është
shtruar pyetja se cili prej ligjeve republikane, përkatësisht krahinore
do të zbatohet në ato raste tek të cilat paraqitet edhe i ashtuquajturi
element i brendshëm.264
Në ato situata tek të cilat, për shembull, paraqitet si subjekt i
marrëdhënies juridike personi që ka shtetësi ose vendbanim të republi-
kës tjetër e jo të asaj republike para gjykatës të së cilës shtrohet çështja
ose organeve tjera, ku çështja në fjalë shqyrtohet ose rregullohet; ose
kur një person ka fituar diplomën në shkollat e një republike për-
katësisht krahine dhe kërkon që ajo të njihet edhe në republikën ose
krahinën tjetër; dhe shumë raste tjera tek të cilat paraqitet elementi i
brendshëm; shtrohet pyetja se në cilën masë gjatë zgjidhjes së këtyre
çështjeve do të kihet kujdes mbi këtë element të brendshëm, dhe çfarë
domethënie t’i jepet atij.265
5. Të gjitha këto çështje të kolizionit të ligjeve në planin e
brendshëm të një shteti federativ, e gjithashtu edhe në ish-RSFJ,
janë shtruar dhe patjetër është dashur të zgjidhen pa marrë parasysh
rrethanat që përmbajtësisht, de facto, normat që do ta rregullojnë
këtë materie do të jenë të njëjta në të gjitha republikat, përkatësisht
263
Regulisanje sukoba republičkog odnosno pokrajinskih zakona sa zakonima
drugih republika odnosno pokrajina (kolizione norme)-Elaborat za pripremu
predloga za donošenje saveznog zakona o unutrašnjim kolizionim normama -Në
botim të Institutit për të drejtën e krahasuar, Beograd, 1973.
264
Për dallim nga termi që përdoret në literaturën tonë të së drejtës ndërkombëtare
private te marrëdhëniet që shtrihen përtej kufijve të një shteti: “elementi i huaj”,
përkatësisht “elementi ndërkombëtar”, për qëllimet e këtij punimi te konflikti i
brendshëm i ligjeve do ta përdorim termin “elementi interlokal”.
265
B. Blagojević-I. Puhan, Unutrašnje kolizione norme, në botim të Institutit për të
drejtën e krahasuar, Beograd, 1975, f. 5.
196
krahinat. Kjo për arsye se gjykata, respektivisht organi kompetent

është dashur të thirret në ligjin që do të zbatohet në rastin konkret me
element të brendshëm, përkatësisht se a do të jetë ai ligj i republikës
ose krahinës. Te kjo situatë domosdo shtrohet nevoja e rishqyrtimit
e të ashtuquajturave norma të kolizionit për zgjidhjen e kolizionit
të ligjeve të kësaj natyre, përkatësisht në instancë të fundit norma-
ve për caktimin e të drejtës materiale kompetente për rregullimin
e marrëdhënieve juridike me element të brendshëm, që të mund të
dihet se cili nga ligjet e mundshme të „interesuara” përkatësisht të
drejta do të zbatohen gjatë rregullimit të rasteve të këtilla. Duhet
theksuar se këto norma të kolizionit nuk kanë paraparë zgjidhje për
marrëdhënien juridike në fjalë, por, vetëm e kanë caktuar të dre-
jtën materiale të republikës, përkatësisht krahinës që do të zbatohej
gjatë rregullimit të marrëdhënies juridike ku paraqitet i ashtuquajturi
element i brendshëm.266 Për arsye se janë paraqitur dallime në mes
të zgjidhjeve legjislative të ish-republikave dhe ish- krahinave, është
paraqitur edhe nevoja për përcaktimin e kritereve në bazë të cilëve do
të caktohet se cila e drejtë brenda për brenda në ish-Jugosllavi do të
ishte kompetente për shqyrtimin e marrëdhënies juridike, e cila lidhet
me më tepër republika dhe krahina.
6. Lidhur me këtë problematikë B. Blagojeviq ka propozuar dhe
është angazhuar për një lloj kompromisi që duhet të arrihet në mes
të republikave dhe krahinave gjatë miratimit të normave substanciale
për rregullimin e marrëdhënieve të caktuara juridike. Në bazë të atij
kompromisi në praktikë do të arrihej unifikimi i dispozitave substan-
ciale juridike tek ata lëmi ku republikat, përkatësisht krahinat sipas
kushtetutës kanë pasur kompetencë ekskluzive juridike. Një mendim
i këtillë në teori theksohet se ka pasur mundësi të zbatohej edhe në
praktikë dhe do të kishte për qëllim zvogëlimin e shfaqjes së kolizi-
onit interlokal të ligjeve, përkatësisht për shfaqjen sa më të vogël të
mundësive që republikat dhe krahinat një marrëdhënie të njëjtë ju-
ridike të kenë mundësi ta rregullojnë në mënyra të ndryshme dhe në
qoftë se është e mundshme të evitohet kolizioni i brendshëm (intern)
i ligjeve në shtetet e tipit federativ. Çdoherë ka ekzistuar mundësia
që njësitë federative, përkatësisht krahinat, një raport të tillë, të njëjtë
gjatë veprimtarisë së vetë legjislative të mund ta rregullojnë në mënyra
të ndryshme.267
Nën këto kushte është dashur të vihen themelet për miratimin e
normave të brendshme të kolizionit, çka është bërë edhe me aman-
266
Regulisanje sukoba republičkih odnosno pokrajinskih zakona sa zakonima dru-
gih republika odnosno pokrajina (kolizione norme)-Elaborat za pripremu pred-
loga za donošenje saveznog zakona o unutrašnjim kolizionim normama-Institut
za uporednu pravo, Beograd, 1975. f.5-6.
267
B. Blagojević, po aty, f. 596-598.
197
damentin XXX, pika 14. Teksti i kësaj dispozite është inkorporuar

pa asnjë ndryshim në nenin 281 pika 15 të Kushtetutës së RSF të
Jugosllavisë, ku ka qenë përcaktuar se: „Federata nëpërmjet organeve
federative..... e rregullon zgjidhjen e kolizionit të ligjeve të republika-
ve, përkatësisht krahinave me ligjet e republikave tjera, përkatësisht
krahinave (normat e kolizionit) dhe kolizioni i kompetencave në mes
të organeve republikane përkatësisht krahinave nga territoret e repu-
blikave të ndryshme dhe e rregullon zgjidhjen e kolizionit të ligjeve
me dispozitat e shteteve të tjera”. Nga ajo që ka qenë paraparë në
Kushtetutën e RSF të Jugosllavisë kolizioni i ligjeve në planin ndër-
kombëtar dhe kolizioni i ligjeve në planin e brendshëm në RSF të
Jugosllavisë ka qenë në kompetencë të Federatës. Nga dispozita e
cituar kushtetuese dukshëm vërehet se nuk është dhënë përgjigja në
pyetjen se kolizioni i ligjeve që krijohet brenda RS të Serbisë dhe që
nuk i tejkalon kufijtë e republikës a bënë pjesë në dispozitat federa-
tive që do të miratohen në bazë të nenit 281 pika 15 e Kushtetutës.
Sipas zgjidhjes që ka qenë paraparë në Kushtetutën e RS të Serbisë
(neni 300), Kushtetutën e RS të Vojvodinës (neni 284) dhe Kushtetuta
e KSA të Kosovës (neni 284) me dispozita republikane do të rre-
gullohet kolizioni i ligjeve në mes të republikës dhe krahinave në RS
të Serbisë.268
7. Nga ajo që u tha më lart mund të konstatojmë se kolizioni i
brendshëm i ligjeve në ish RSF të Jugosllavisë, (për dallim nga kolizi-
oni ndërkombëtar i ligjeve, realiteti i të cilit mbështetet në kolizionin
real të sovranitetit të shteteve të caktuara si subjekte ndërkombëtare)
ka qenë „shprehje e bashkëpunimit të njësive federative në suazat e
një shteti të përbërë, pa marrë parasysh faktin se njësitë federative
edhe vetë janë sovrane”.269
Gjithashtu i pakontestueshëm është fakti se kolizioni i brendshëm
i ligjeve në shtetet me sisteme jo unike (të përbëra) juridike, e gjithash-
tu edhe në ish RSF të Jugosllavisë, ka qenë produkt i dallimeve të
caktuara që kanë ekzistuar në mes të njësive federative, në radhë të
parë, të karakterit historik, posaçërisht në kushtet shoqërore-historike
që kanë ekzistuar në Jugosllavi, ngase është fakt se njësitë federative
kanë pasur zhvillim specifik. Kolizioni i brendshëm i ligjeve në ish RSF
të Jugosllavisë, ka qenë si pasojë e krijimit dhe zhvillimit të ndryshëm
të çdo ish-republike dhe ish-krahine në veçanti, që padyshim ka sjellë
edhe deri te veçoritë e caktuara në rregullimin e raporteve të më her-
shme shoqërore-ekonomike në ato territore, që gjatë historisë u kanë
takuar sistemeve të ndryshme juridike. Këto shkaqe kanë ndikuar në
përcaktimin e kompetencës legjislative të njësive federative.
268
T.Varadi, Međunarodne i unutrašnje kolizione norme, Beograd, 1975, f.12.
269
B. Blagojević, po aty, f. 597,
198
Në bazë të analizës së bërë rezulton se kolizioni i brendshëm i

ligjeve në sistemin juridik të ish RSF të Jugosllavisë nuk ka qenë pro-
dukt i konfliktit të interesave të njësive federative. Gjithashtu edhe
disa dallime që kanë ekzistuar në rregullimin juridik të disa raporteve
te këto njësi federative nuk kanë mund asnjëherë të kenë karakter
kontradiktor, për arsye bëhet fjale me një sistem politik dhe juridik
në suazat e një shteti federativ, dhe se në instancë të fundit ai sistem
juridik, në radhë të parë, shërben për ruajtjen e interesave të klasës
në pushtet.
3. KONTRIBUTI I SHKENCËS JURIDIKE

PËR ZGJIDHJEN E KONFLIKTIT
INTERLOKAL TË LIGJEVE
Konflikti interlokal juridik paraqitet shumë herët dhe përcillet
gjatë tërë historisë së civilizimit, duke filluar nga Asiria, Babilonia,
Greqia dhe Roma, nëpërmjet mesjetës e deri më sot. Në të gjitha këto
shtete për arsye të ndryshme të strukturës etnike, luftërave pushtuese,
zakoneve dhe moralit të ndryshëm, zhvillimit specifik gjatë historisë,
ndikimeve të ndryshme ekonomike kulturore dhe faktorëve politikë,
dallimeve sociale dhe gjeografike etj., ngase nuk ka pasur rregullim
unik, paraqiten probleme të kolizioneve juridike në formën e kolizi-
onit të statuteve e më vonë edhe në formën e kolizionit të kytymeve
te marrëdhëniet ekonomiko-shoqërore të lidhura me dy ose më tepër
rajone me rregulla të ndryshme të sjelljes.270
Këto probleme shtohen me rritjen e numrit të rregullave të sjell-
jes dhe me thellimin e specifikave në grupet e caktuara shoqërore. Në
fazat më të hershme të historisë marrëdhëniet shoqërore ekonomike
kryesisht kanë qenë të rregulluara me rregulla sakrale, kështu që në
këtë materie specifike përfshihen edhe dispozitat e kolizionit.271
Kontribut të rëndësishëm në zgjidhjen e atyre konflikteve si dhe
të zhvillimit të mendimit teorik në atë kohë kanë dhënë shkollat
e statuteve dhe kytymeve, në mesin e të cilave posaçërisht dallohen
shkolla italiane e statuteve e shekullit XIII, shkolla franceze e statu-
teve dhe kytymeve e shekullit XVI dhe shkolla holandeze-flamane
e statuteve dhe kytymeve e shekullit XVII. Pikërisht mund të themi
se normat e së Drejtës ndërkombëtare private rrjedhin nga normat
që i rregullojnë kolizionet interlokale. Tekstet e së Drejtës ndërkom-
bëtare private shqyrtimin historik si zakonisht e fillojnë me shkollën
italiane të statuteve, që ka krijuar dispozita për kolizionin e statuteve
270
M. Pak, Radni odnosi i socijalno osiguranje-unutrašnji i međunarodni sukob za-
kona, Beograd, 1973. f. 3.
271
M. Pak, po aty, f. 3.
199
të qyteteve, e jo për kolizionet e të drejtave të shteteve sovrane.272

Përkufizimet e problematikës me të cilën janë marrë statutistët, pas
suksesit të Legnanit, në vitin 1176, dukshëm i ka kontribuar Traktati
i Konstancës i vitit 1183, me të cilin u është pranuar pavarësia qyte-
teve italiane që kanë qenë ekonomikisht dukshëm të zhvilluar, siç
kanë qenë Bolonja, Firenca, Padova, Piza, Milano, Modena, Ferara,
Verona, etj.
Këto qytete nuk janë trajtuar si shtete të posaçme edhe pas tra-
ktatit të Konstancës, por, autorizimet e tyre kanë qenë dukshëm të
afërta me prerogativat e shtetit, pushteti i tyre shumë pak ishte i ku-
fizuar. Qytetet kanë pasur të drejtë që në mënyrë të pavarur të mira-
tojnë akte në fakt ligje të përgjithshme juridike. Ato akte në fakt ligje
janë quajtur statute. Pasi që në mes të qyteteve tregtia ka qenë shumë
intensive, të shumta kanë qenë kontaktet dhe lidhjet në mes njerëzve,
andaj, paraqiten edhe probleme juridike që kanë qenë të lidhura me
më tepër qytete. Për këtë arsye shtrohej edhe pyetja se për kontratën
mbi shitblerjen të blerësit nga Piza dhe shitësit nga Verona do të duhej
të zbatohet statuti i Pizës apo statuti i Veronës; apo martesa në mes të
të fejuarës nga Milano dhe të fejuarit nga Bolonja do të lidhet sipas
statutit të Milanos ose të Bolonjës. Kjo është problematikë shumë e
afërt me problemet e të Drejtës ndërkombëtare private. Ato i ndan
vetëm një përkufizim formal, domethënë, e Drejta ndërkombëtare
private e rregullon çështjen e përcaktimit të së drejtës kompetente në
mes të drejtave të dy ose më tepër shteteve, kurse statutet italiane e
kanë kërkuar të drejtën kompetente të ndonjë qyteti që ka prerogati-
va ligjore, por, i cili megjithatë nuk mund të barazohet plotësisht me
shtetin sovran.273 Edhe pse kjo shkollë nuk e studion problematikën e
të Drejtës ndërkombëtare private, është e rëndësishme për zhvillimin
e kësaj dege të së drejtës në atë drejtim, që i ka caktuar disa rregulla
(fakte vendimtare-pika të lidhjes) të cilat për ato kolizione i ka pro-
pozuar Bartolus de Saxoferrato në shekullin XIV. Ato rregulla kanë
qenë, locus regit actum-lidhur me formën e punës juridike, ose lex rei
sitae-për marrëdhëniet juridiko-reale te sendet e paluajtshme, që zba-
tohen edhe në kushte të sotme në të Drejtën ndërkombëtare private.274
Shkolla franceze e statuteve e cila posaçërisht zhvillohet në she-
kullin XVI, dhe gjithashtu llogaritet si një ndër faktorët historik që i
ka paraprirë zanafillës të së Drejtës ndërkombëtare private, i zgjedh
kolizionet që janë krijuar në mes të dokeve (zakoneve) lokale, „coutu-
mes”275 kytym (që në frëngjishte do të thotë zakon). Edhe pse në she-
272
T. Varadi, Međunarodne i unutrašnje kolizione norme, Beograd, 1975. f.14.
273
T. Varadi, Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, 1983, f.58.
274
Živojin Perič, O sukobu zakona u Međunarodnom privatnom pravu,
Beograd,1926. f.51.
275
T.Varadi, Međunarodne i unutrašnje kolizione norme, Beograd, 1975, f. 14.
200
kullin XVI është kryer bashkimi politik i Francës, në fushën juridike

ende kanë ekzistuar ndasi.276 Çdo krahinë e ka pasur të drejtën e vetë
(të veçantë) zakonore, (coutumes) për rregullimin e marrëdhënieve
mall-para në suazat lokale në mes të provincave të ndryshme franceze,
përkatësisht në territorin e çdo province që njëkohësisht ka qenë edhe
feud dhe ka pasur në krye feudalin ku në mënyrë absolute janë zba-
tuar vetëm kutymet dhe juridiksioni i vendit që ka qenë i pavarur nga
juridiksioni i feudalëve tjerë dhe nga juridiksioni i mbretit francez.277
Sipas autorit francez Arminjon (Armenzhon) të drejtat janë
shumë në numër-kanë qenë 344 në territorin e Francës së vjetër.278
Voltaire (Volter) thekson se „udhëtarët e dilizhansave postare më
shpesh e ndërrojnë të drejtën se kuajt, ngase një kalë pa lodhje ka
pasur mundësi t’i dërgojë nëpër më tepër rajone juridike”. Charles
Dumoulin konsiderohet krijues i teorisë së autonomisë së vullnetit
të palëve që edhe sot është një ndër institutet qenësore të së drejtës
ndërkombëtare private. Sipas tij subjektet e një raporti juridik mund
vetë ta zgjedhin kytymin (zakonin e shkruar) të këtij ose atij qyteti,
përkatësisht provincës brenda shtetit freng, që do të jetë kompetent
për rregullimin e marrëdhënieve detyrimore të tyre. Dimuleni au-
tonominë e vullnetit të palëve e ka sugjeruar edhe te marrëdhëniet
bashkëshortore. Ai e ka përfaqësuar qëndrimin se nëse bashkëshortët
kanë lidhur martesë në Paris, heshtazi e kanë pranuar të drejtën që
do të zbatohet për rregullimin e marrëdhënieve bashkëshortore, që
vlen në Paris, vendi i tyre i domicilit të përbashkët bashkëshortor ose
e drejta e Lionit, ndodheshin paluajtshmëritë. Në Paris është zbatuar
parimi i të mirave materiale të njësuara, kurse zakonet e Lionit kanë
paraparë parimin e të mirave materiale të ndara. Është shtruar pyetja
se paluajtshmëritë që ishin në Lion a hyjnë në pasurinë e përbashkët të
bashkëshortëve, ose bëjnë pjesë në pasurinë e ndarë të bashkëshortit
(burrit). Dimuleni e ka sugjeruar zgjidhjen (që është përkrahur) se
palët heshturazi e kanë pranuar regjimin e pasurisë së përbashkët
të drejtën e Parisit, përkatësisht heshturazi e kanë zgjedhur zakonin
përkatës.279
Edhe Bertrand D’Argantre, një përfaqësues tjetër me rëndësi i
shkollës franceze ka paraparë ide të reja gjatë përcaktimit të kritereve
dhe parimeve për zgjidhjen e kolizionit të kytymeve. Idetë e veta i ka
prezantuar në veprën e tij të njohur: „De statutiburs personalibus et
realibus”. Merita e D’Argantre konsiston në atë që i pari e ka parapa
276
Bertold Eisner, Međunarodno privatno pravo I, Zagreb, 1953, f.17-19.
277
A. Lane, Introduction au droit international privé, Paris, 1888, f.285.
278
Arminjon, Les systemes juridiques complexes et les conflicts de lois et de juridic-
tions aux quels ils donnent lieu, Recueil des Cours, Vëllimi 74, 1949, f.82.
279
H. Battifol, Tendances doctrinelles actuelles en droit international prive, rec.des
Cours, 1984, nr. 220, f. 243.
201
sistemin e përgjithshëm të së drejtës së kolizionit. Ai i ndan zakonet

(coutumes) në tri kategori: statuta personalia, statuta realia dhe statuta
mixta. Reale janë ato statute që kanë të bëjnë me paluajtshmëritë (de
rebus soli). Ato ekskluzivisht dhe pa përjashtim zbatohen në kufijtë
e njësisë territoriale në fjalë. Vetëm statutet personale, ato që kanë
të bëjnë me individët, përkatësisht ato që në mënyrë direkte u de-
dikohen të drejtave personale, duke i përfshirë këtu edhe të drejtat
që kanë të bëjnë me sendet e luajtshme (de personarum iure in quo
et mobilia continentur), kanë mundësi të veprojnë jashtë territorit të
vet shtetëror, pra, e ndjekin personin (pronarin). Megjithatë, këto
ide për dallim nga idetë e bashkëkohanikut të tij Dimulenit, edhe pse
kanë qenë të reja nuk kanë qenë në përputhshmëri me ligjshmëritë
e zhvillimit shoqëror. Me paraqitjen e statuteve të përziera „statuta
mixta”, Darzhantre e mbron parimin mbi të cilin bazohet sistemi fe-
udal dhe partikularizmi i Francës së atëhershme dhe në esencë me
zgjidhjet e veta i afrohet përsëri rregullës së vjetër, se të gjitha statutet
janë territoriale.280 Kështu, në doktrinën e Darzhantreut e kemi pari-
min e territorialitetit në frymën e ideve të feudalizmit, pra doktrinën
që ka karakter konservativ dhe reaksionar. Për atë arsye angazhimi
i tij për zgjidhjen e kolizionit të zakoneve (coutumes) as në aspektin
shoqëroro-ekonomik, e as në atë shoqëror-politik nuk është progresiv
në raport me zhvillimin e atëhershëm të shoqërisë.
2. Përderisa përfaqësuesit e shkollës italiane së pari e kanë zgji
dhur kolizionin e ligjeve në mes të qyteteve fqinje, përfaqësuesit e
shkollës franceze kryesisht janë marrë me të drejtën inter provinciale
private. Me krijimin e Holandës së lirë (Holanda në luftë me Spanjën
e ka fituar pavarësinë), territorin juridik të së cilës përfaqësuesit e
shkollës holandeze në shekullin XVII e vendosën në qendër të vë-
mendjes të studimit të tyre së bashku me shtetin sovran. Holanda në
shekullin XVII ka qenë e përbërë nga më tepër provinca të pavarura,
ku çdo njëra prej tyre e ka pasur të drejtën e veçantë, ashtu që është
shfaqur nevoja për rregullimin e marrëdhënieve interlokale dhe situ-
atave me element ndërkombëtar. Holanda pas Kontratës mbi paqen
në Utreht (1648) e ka përjetuar periudhën e vet të ashtuquajtur të
artë, dhe e ka pasur shumë të zhvilluar tregtinë e jashtme dhe ka lindur
nevoja për zbatimin e të drejtës së shteteve të huaja për rregullimin
e marrëdhënieve juridiko-civile me element ndërkombëtar. Shkolla
Holandezo-Flamane e statuteve e shekullit XVII është nismëtare për
gjetjen e rregullave, jo vetëm për zgjidhjen e konfliktit (kolizionit)
interlokal të ligjeve, që janë zbatuar në qytetet e ndryshme në kuadër
të të njëjtit sovranitet, por edhe të atyre ligjeve që janë zbatuar në
territoret e shteteve të ndryshme. Andaj, me të drejtë konsiderohet
se përfaqësuesit e kësaj shkolle Paulus Voet (Pol Fut), Ulrich Huber
280
A.Weis, Manuel de droit international prive, Paris, 1920, f. 349.
202
(Ulri Huber) dhe Johanes Voet (Xhon Fut) të parët e kanë vërejtur
kolizionin e ligjeve në planin ndërkombëtar. Gjatë zgjidhjes së kësaj
problematike juristët holandez si pikënisje e kanë marrë parimin e
sovranitetit (të cilin parim më herët e ka zhvilluar Bodeni në veprën:
„Six livres de la Republique”- në vitin 1576) dhe kanë konsideruar se
nuk ekziston detyrimi juridik për zbatimin e së drejtës së huaj, por,
ajo zbatohet për arsye të gjentilencës (mirësjelljes) ndërkombëtare
(comitas gentium). Qëndrimet e juristëve holandezë janë të formuluar
në tri aksioma që Huberi sistematikisht i ka ekspozuar në veprën e tij
me titull: „De conflictum legum diversarum in diversis imperiis” (Mbi
kolizionin e ligjeve në perandoritë e ndryshme) edhe atë në kreun
me titull: „Praelections iuris civilis”. Këto aksioma janë: a) Ligjet e
çdo shtetit zbatohen brenda kufijve të tij dhe i detyrojnë të gjithë ata
që pushtetit të atij shteti i janë nënshtruar, por, nuk i detyrojnë jashtë
kufijve të tij; b) Konsiderohen si të nënshtruar të pushtetit shtetëror të
gjithë ata të cilët në territorin e tij kanë vendbanimin ose përkohësisht
qëndrojnë; c) Qeveritë e shteteve nga mirësjellja-gjentilenca (comitas)
e mundësojnë që e drejta e një shteti pasi është zbatuar brenda kufijve
të tij, çdokund ta ruajë fuqinë e vetë, nëse nuk është në kundërshtim
me pushtetin shtetëror ose me të drejtën e sunduesit tjetër ose shte-
tasve të tij.281
Këto ide të shkollës Holandezo-Flamane kanë pasur ndikim me
rëndësi në miratimin e rregullave juridike për zgjidhjen e kolizionit
ndërkombëtar të ligjeve në zhvillimin e mëtejmë të marrëdhënieve
ekonomiko-shoqërore të shteteve të atëhershme evropiane.
3. Në teori ekziston mendimi (Bonnichon) sipas të cilit konside-
rohet se kolizioni interlokal i ligjeve në kohën e shkollës franceze dhe
italiane të statuteve ka pasur shumë pika të përbashkëta me kolizionin
ndërkombëtar të ligjeve, ngase sipas këtyre botëkuptimeve kolizioni
i statuteve ka pasur gati karakter të njëjtë si dhe kolizioni i ligjeve të
shteteve sovrane.282 Nga ana tjetër, përkundrejt këtij mendimi, është i
përfaqësuar edhe mendimi (Varadi) se nuk mund të arsyetohet bara-
zimi i kolizionit lokal të ligjeve në shekullin e mesëm dhe kolizionit të
ligjeve në të Drejtën ndërkombëtare private, ngase është e mundshme
që gjatë propozimit të zgjidhjeve të caktuara, statutistët italianë të
kenë patur parasysh rregullat juridike të rajoneve jashtë Italisë, por,
rregullat, në fakt, nuk shndërrohen në rregulla të kolizionit ndërkom-
bëtar të ligjeve, ngase në kohën e Bartolusit, Italia nuk ka ekzistuar
si shtet i formësuar.283
281
T. Varadi, Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, 1987, f. 151-153. B. Eisner,
Međunarodno privatno pravo, Zagreb, 1953, f.20; etj.
282
Bonnichon, La notion de conflict de souverainetes dans la science des conflicts
de lois, Revue critique de droit international prive, Paris, 1949, f. 618.
283
Varadi, Međunarodne i unutrašnje kolizione norme, Beograd, 1975, f. 15.
203
4. Mendojmë se përfaqësuesit e shkollës holandezo-flamane të

statuteve të shekullit XVII janë nismëtarë të gjetjes së rregullave jo
vetëm për zgjidhjen e kolizionit interlokal të ligjeve që janë zbatuar në
qytetet e ndryshme në kuadër të së njëjtit sovranitet, por, edhe të atyre
ligjeve që janë zbatuar në territoret e shteteve të ndryshme-kolizioni
i ligjeve në planin ndërkombëtar.
4. KUPTIMI DHE FUNKSIONI I KONFLIKTIT

TË BRENDSHËM TË LIGJEVE
Deri te kolizioni i ligjeve vjen në ato raste kur marrëdhënia ju-
ridiko-civile është e lidhur me më tepër subjekte sovrane. Për ato
marrëdhënie thuhet se përmbajnë në vete elementin e huaj ose ele-
mentin ndërkombëtar.284 Nëse elementet e marrëdhënies janë të lid-
hura me sovranitetin e vendit dhe të huaj, atëherë fjala është për
situatën juridike me element ndërkombëtar për të cilën zbatohen
normat e kolizionit ndërkombëtar të ligjeve. Për situatat juridike ku
elementet e marrëdhënies janë të lidhura me dy ose më tepër rajo-
ne juridike, përkatësisht sisteme juridike ose republika dhe krahina
autonome të cilat kanë autorizime të pavarura juridike në suaza të
të njëjtit shtet vlejnë normat e brendshme të kolizionit. Nga ajo që u
tha më sipër, del se problematika e kolizionit të brendshëm të ligjeve
nuk paraqitet në të gjitha shtetet, por, vetëm tek ato në territoret e të
cilave ekzistojnë më tepër rajone juridike të ndryshme, përkatësisht,
sisteme juridike, për të cilat nuk dyshohet se në formë dhe vëllim të
caktuar ndikojnë në rregullimin e marrëdhënieve juridiko-civile me
element ndërkombëtar.
1. Brenda një shteti me sistem të përbërë juridik objekt i kolizio-
nit të brendshëm të ligjeve mund të jenë marrëdhëniet e ndryshme ju-
ridike, si për shembull: penale, juridiko-financiare, juridiko-pronëso-
re, juridiko -trashëgimore, etj. Kolizioni i brendshëm i ligjeve i ka këto
karakteristika:
- numri i shteteve në të cilat ekziston kolizioni i brendshëm i
ligjeve në kushte bashkëkohore nuk është i madh;
- ky kolizion i brendshëm i ligjeve është i mundshëm (mund të
paraqitet) vetëm në shtetet me sistem juridiko-civil jo unik
(të përbërë), pa marrë parasysh se a janë ato të rregullimit
federativ ose unitar, si për shembull në: SHBA, Britani të
Madhe, deri vonë në BRSS, pjesërisht në Suedi, pastaj në disa
shtete të Azisë dhe Afrikës, kurse në ish-RSF të Jugosllavisë
284
B. Eisner, Međunarodno privatno pravo I, Zagreb, 1953, f. 3; N. Katičić, Novi
ogledi o Međunarodnom privatnom i o procesu prava, Zagreb, 1977, f. 14.
204
ka ekzistuar prej vitit 1971 (nga momenti i miratimit të

Amendamentit XXX, dhe Kushtetutës të RSFJ-së të vitit
1974) e deri në vitin 1991 kur shpërbëhet ish-Jugosllavia, etj.;
- në shtetet me sisteme të përbëra juridike nuk paraqitet në
formë të njëjtë, dhe për këtë arsye është e mundshme të pa-
raqiten lloje të ndryshme të këtij kolizioni të brendshëm të
ligjeve;
- paraqitet gjatë rregullimit të marrëdhënieve juridiko-civile që
njëkohësisht nëpërmjet elementeve të tyre juridikisht janë të
lidhura me më tepër njësi federative dhe autonome ose me
më tepër rajone juridike. Pra, kolizioni i brendshëm i ligjeve
shfaqet gjatë rregullimit të marrëdhënieve juridiko-civile me
element interfederal ose të brendshëm, dhe
- ky kolizion i ligjeve rregullohet me anë të normave të njësive
federative ose të njësive autonome të cilat përcaktojnë se e
drejta e cilës njësi federative ose njësie autonome, ose e rajo-
nit juridik do të duhej të zbatohet që të rregullohen katego-
ritë e caktuara të marrëdhënieve juridiko-civile me element
interfederal ose interlokal.285
2. Nga kjo që u tha më lartë, konstatojmë se kolizioni i brendshëm
i ligjeve mund të përkufizohet si tërësi e normave juridike me anën
e të cilave në një shtet të caktuar me sistem të përbërë juridiko-civil
përcaktohet, se kur, dhe nën cilat kushte duhet zbatuar të drejtën
civile të njërës nga njësitë federative ose autonome ose rajoneve juri-
dike në marrëdhënien juridiko -civile që është e lidhur me dy ose më
tepër nga këto njësi ose rajone juridike, përkatësisht në marrëdhënien
juridiko-civile me element interfederal ose interlokal.286
3. Lidhur me përcaktimin e funksionit të kolizionit të brendshëm
të ligjeve, si në teorinë juridike ashtu edhe në praktikë, nuk ekzisto-
jnë sqarime të qarta, edhe përkundër faktit se shfaqja e kolizionit të
brendshëm të ligjeve daton qysh herët.287
Me qëllim të përcaktimit të funksionit të brendshëm të ligjeve do
të nisemi nga funksioni i kolizionit të ligjeve në planin ndërkombëtar
ku lidhur me këtë çështje ekzistojnë tri qëndrime. Sipas qëndrimit
të parë, funksioni i kolizionit të ligjeve konsiston në përkufizimin e
285
Më tepër për karakteristikat e kolizionit të brendshëm të ligjeve: Mihajlo Jezdić
dhe Milan Pak, Međunarodno privatno pravo III, Beograd, 1982, f.19-21.
286
M. Jezdić dhe M. Pak, po aty, f.22;
287
Habib Hašani, Određivanje merodavnog prava prema zakonu o obligacionim
odnosima u slučaju sukoba zakona republika odnosno autonomnih pokrajina,
Pravni život, Beograd, 1979, br. 2, f. 8.
205
sferave të veprimtarisë së legjislacioneve të ndryshme lidhur me rre-

gullimin e marrëdhënieve juridiko-civile me element ndërkombëtar.
Sipas qëndrimit të dytë, funksioni i kolizionit të ligjeve konsiston në
dhënien e udhëzimeve gjykatësit ose organit tjetër se si të veprojë
në rastin kur para tij shtrohet çështja e rregullimit të marrëdhënies
konkrete juridiko-civile me element ndërkombëtar. Sipas qëndrimit
të tretë, funksioni i kolizionit të ligjeve konsiston në rregullimin e
marrëdhënieve juridiko-civile me element ndërkombëtar në mënyrë
indirekte (të tërthortë), përkatësisht me norma të kolizionit dhe nor-
ma materiale, në të cilat udhëzojnë normat e kolizionit.288
Prej qëndrimeve të theksuara më sipër, vetëm qëndrimi i tretë
përcakton funksionin e vërtetë të kolizionit të ligjeve, për dallim nga
dy qëndrimet tjera, por, edhe ky qëndrim nuk jep sqarime të plota mbi
funksionin real të kësaj tërësie juridike. Kjo për arsye se kolizioni i
ligjeve nuk mund të shqyrtohet si i izoluar dhe i pavarur nga tërësitë
tjera juridike që e sajojnë të Drejtën ndërkombëtare private, dhe që
gjithashtu kanë funksion të caktuar në rregullimin e marrëdhënieve
juridiko-civile me element ndërkombëtar. Rregullimi i marrëdhënieve
juridiko-civile me element ndërkombëtar do të thotë se është funksi-
on i përgjithshëm dhe i përbashkët edhe i kolizionit të ligjeve, edhe i
të drejtave civile të të huajve edhe i të drejtave civile të shtetasve të
vendit që të mund të krijojnë marrëdhënie juridiko-civile me element
ndërkombëtar, edhe i kolizionit të juridiksioneve. Por, gjithashtu për-
veç këtij funksioni të përbashkët çdo njëra nga tërësitë juridike të
theksuara më lartë e ka edhe funksionin e vet të veçantë.
Funksion të veçantë ka edhe kolizioni i ligjeve që konsiston në
rregullimin e marrëdhënieve juridiko-civile me element ndërkombëtar
që nuk kanë qenë në kontakt direkt (të drejtpërdrejtë) me organin
e sovranitetit të huaj, që të mund të drejtat dhe detyrimet nga një
marrëdhënie e tillë të krijohen sipas të drejtës së shtetit të huaj. Këtë
funksion e kryen kolizioni i ligjeve nëpërmjet normave të kolizionit,
të cilat së bashku me normat materiale (substanciale) të shtetit në
zbatimin e të cilave dërgojnë (normat e kolizionit), i rregullojnë të
drejtat dhe detyrimet nga marrëdhëniet juridiko-civile që nuk kanë
qenë në kontakt të drejtpërdrejtë me organin e sovranitetit të huaj.289
4. Duke u nisur nga analogjia e kolizionit të brendshëm të ligjeve
me kolizionin e ligjeve në të Drejtën ndërkombëtare private, mund të
konstatohet se teoritë e theksuara më sipër mbi funksionin e kolizionit
të ligjeve në kuptimin juridiko-civil ndërkombëtar mutadis mutandis,
mund të zbatohen edhe te kolizioni i brendshëm i ligjeve. Në qoftë
se më për së afërmi i analizojmë qëndrimet e theksuara më sipër mbi
funksionin e kolizionit të ligjeve vijmë deri te përfundimi se qëndrimi
288
M. Jezdić; M. Pak, po aty, f. 12-13.
289
M. Jezdić; M. Pak, Po aty, f. 12.
206
i tretë është më i afërt me natyrën juridike të kolizionit të brendshëm

të ligjeve. Andaj, mund të themi se funksioni i kolizionit të brendshëm
të ligjeve konsiston në rregullimin e marrëdhënieve juridiko-civile me
element intern (inter -regjional) me ndihmën e normave materiale
juridike-ligjeve në të cilat dërgojnë normat e kolizionit të sistemit të
caktuar juridik.290
5. VËSHTRIM KRAHASUES JURIDIK I SISTEMEVE

TË NORMAVE TË KOLIZIONIT TE KOLIZIONI
I BRENDSHËM I LIGJEVE
Përveç kolizionit të ligjeve me karakter ndërkombëtar i cili
shfaqet për shkak të ekzistimit të dallimeve në sistemet juridike të
shteteve, me të cilat shtete (dy ose më tepër) mund të jetë e lidhur
marrëdhënia juridiko-civile nëpërmjet subjektit ose objektit ose të
drejtave dhe detyrimeve, në një numër të konsideruar të shteteve ek-
ziston edhe kolizioni i brendshëm i ligjeve. Kjo do me thënë se proble-
matika e kolizionit të brendshëm të ligjeve nuk ekziston në të gjitha
shtetet, por, vetëm në ato në territorin e të cilave ekzistojnë më tepër
rajone të ndryshme juridike, përkatësisht sisteme juridike.
Numri i shteteve në botë te të cilët legjislacioni civil dhe familjar
parimisht nuk është në tërësi i unitarizuar është i madh. Në të gjitha
ato shtete me sisteme juridike jo unike, me të drejtë të ndryshme terri-
toriale ose personale, paraqitet problemi se si të përcaktohet e drejta
e cila do të jetë kompetente për rregullimin e atyre marrëdhënieve
shoqërore, elementet e të cilave janë të lidhura me dy ose më tepër
rajone juridike në suaza të së njëjtit shtet.
1. Problematika specifike e kësaj natyre (të kolizionit të
brendshëm të ligjeve) ka ekzistuar edhe në shtetet socialiste, ekzis-
ton edhe në kohën e sotit në shtetet kapitaliste, qofshin ato shtete
të thjeshta (unitare) ose të përbëra. Ekzistojnë më tepër arsye për
të cilat sot në disa shtete paraqitet kolizioni i brendshëm i ligjeve,
brenda kufijve të të cilëve funksionojnë sisteme të ndryshme juridike
territoriale ose personale, e diku-diku edhe njëri edhe tjetri. Kolizioni
i brendshëm i ligjeve në shtetet me rregullim federativ dhe konfede-
rativ paraqitet për arsye të pavarësisë dhe autorizimeve legjislative
që i kanë këto shtete, qoftë t’i kenë pasur më herët, qoftë t’u jenë
dhënë me kushtetutë të përbashkët. Në shtetet unitare më tepër arsye
ndikojnë në paraqitjen e rajoneve juridike komplekse. Te disa shtete
një gjendje e tillë juridike është trashëguar nga koha më e hershme,
autonomitë krahinore, si për shembull në: Mbretërinë e Bashkuar,
Spanjë etj. Rast tjetër do të ishin shtetet e reja që krijohen, dhe në
290
H. Hashani, po aty, f. 8.
207
territorin e vetë hasin në një partikularizëm juridik, si për shembull:

Polonia, Çekosllovakia e dikurshme, Rumania, Jugosllavia pas Luftës
së Parë Botërore, dhe shtetet e Azisë dhe të Afrikës që vonë kanë
fituar pavarësinë.
Poashtu, kanë ekzistuar situata ku pas ndodhive të ndryshme
shoqërore, territore të caktuara u janë bashkangjitur shteteve të ca-
ktuara, kurse deri atëherë i kanë pasur institucionet e veta juridi-
ke ose të drejtën vetanake dhe sovranitetin, që ende e kanë ruajtur.
Shembull karakteristik për këtë rast është bashkëngjitja e ujdhesave
Jone, Thesalisë, Samosit dhe Kretës, gjithashtu Alzasit dhe Lorenit të
Francës, pas Luftës së Parë Botërore, etj. Nga ana tjetër, rol me rëndë-
si për paraqitjen e kolizionit të brendshëm të ligjeve në disa shtete
në të kaluarën ka pasur dhe sot ka parimi personal, sipas të cilit janë
zbatuar rregulla të ndryshme për kategori të ndryshme të banorëve
në suazat e një shteti të njëjtë, në bazë të religjionit, dallimeve racore
dhe dallimeve në mes të civilizimeve sipas të cilave vjen deri te ndasia
e banorëve (sipas parimit personal) në lëmitë statusore, familjare dhe
trashëgimore.
Është fakt se kolizioni i brendshëm i ligjeve në masë më të madhe
paraqitet në shtetet evropiane, ku ka më tepër shtete me sisteme juri-
dike jo unike, dhe ku kryesisht ekzistojnë të gjitha rastet e theksuara
më parë që shpijnë deri te një situatë e tillë juridike.
2. Në vazhdim do të shohim se cilat lloje të kolizionit të brendshëm
të ligjeve aplikohen në disa nga shtetet e theksuara më lart dhe si zgji
dhen ato.
Në të drejtën sovjetike normat e kolizionit të brendshëm krye-
sisht kanë qenë të përmbajtura në ligjin themelor civil, kurse në masë
të theksuar kanë qenë të përsëritura edhe në Kodin civil të RSFR-së,
si dhe në kodet tjera civile, që do të thotë se rregullat mbi kolizionin e
brendshëm të ligjeve shtjellohen në tekstet e së drejtës civile dhe qar-
tazi janë të ndara nga rregullat e së drejtës ndërkombëtare private.291
Në BRSS në vitin 1936 është miratuar Kushtetuta e cila në nenin
14, pika ç ka paraparë se në kompetencë të Federatës janë normat që i
rregullojnë çështjet martesore dhe familjare, kurse pika s) ka paraparë
miratimin e Kodit unik civil. Kodi civil nuk u miratua, kurse ndryshi-
met kushtetuese të vitit 1955 e ndryshuan pikën 14, dhe prej atëherë
lidhur me legjislacionin civil kompetenca federative kushtëzohet. Para
miratimit të ligjit themelor civil të BRSS-së dhe të republikave fe-
derative të vitit 1961, kanë ekzistuar dallime të caktuara në mes të
dispozitave të republikave. Normat e kolizionit për përcaktimin e të
291
Krasavćikov, Sovetskoe graždanskoe pravo, Moskva, 1972, tom I, f. 48-50.
208
drejtës përkatëse republikane kanë qenë të parapara me Vendimin e

Plenumit të Gjykatës Supreme të BRSS-së të datës 10 shkurt 1931.292
Bazat e ligjit civil të BRSS dhe të republikave federative kanë
krijuar një situatë të re si në aspekt të së drejtës materiale civile, ashtu
edhe në aspektin e normave të brendshme të kolizionit. Pas ndryshimit
të nenit 14 të Kushtetutës dhe miratimit të Ligjit themelor civil janë
krijuar mundësitë për zhvillim të ndryshueshëm të legjislacionit civil
në republika lidhur me rregullimin e detajuar të materies së theksu-
ar. Mirëpo, për arsye se nuk ekzistojnë dallime të rëndësishme në
mes të Kodit civil të RSFR-së të vitit 1964, që u miratua i pari prej
kodeve civile të republikave të tjera deri te rregullimi i ndryshueshëm
të kësaj materie nuk ka ardhur. Normat e kolizionit kanë qenë të
përfshira në nenin 18 të Ligjit themelor dhe janë të përsëritura në
nenin 8 të Kodit Civil të RSFSR-së, e gjithashtu edhe në kodet tjera
civile. Republikat me normat e veta nuk mund ta ndryshojnë nenin
18 të Ligjit themelor..., përkatësisht nuk mund të miratojnë norma të
veçanta të kolizionit të brendshëm të ligjeve, por, dispozitat ekzistuese
mund t’i plotësojnë ose t’i përpunojnë. Kjo çështje nuk është qartë e
rregulluar as me Kushtetutë, e as me Ligjin themelor.
Nga vetë natyra e ligjit themelor del se dispozitat e nenit 18
nuk do të mund të ndryshohen me norma republikane. Për çdo rast
rregullativa e brendshme e kolizionit në BRSS ka qenë unike.293 Pas
ndryshimeve të reja në Bashkimin Sovjetik mbetet që të shihet se si
do të rregullohet kjo materie?
3. Polonia pas Luftës së Parë Botërore ka trashëguar pesë rajone
juridike: në ish-Poloninë e Kongresit zbatohej Kodi civil polak i hartu-
ar sipas versionit të Kodit të Napoleonit, në ish-vendet ruse zbatohej
e drejta germane, në territoret e dikurshme austriake, në Viln ligji rus
(Svod Zakonov), dhe në një pjesë e drejta hungareze. Polonia në vitin
1926 e miratoi Ligjin mbi të Drejtën ndërkombëtare private dhe Ligjin
mbi të drejtën që zbatohet në marrëdhëniet private ndër-provinciale,
ashtu që bënte pjesë në numrin e paktë të shteteve që e kanë të ndarë
dhe të formësuar sistemin e dispozitave mbi kolizionin ndërkombëtar
dhe të brendshëm të ligjeve. Ligji mbi kolizionin e brendshëm nuk
është në fuqi e as që ekziston baza për kolizionin e brendshëm, ngase
pas Luftës së Dytë Botërore e Drejta civile dhe familjare është unifi-
kuar, ashtu që më nuk shprehet kolizioni i brendshëm i ligjeve. Ligji
mbi të Drejtën ndërkombëtare private nga viti 1926 është zëvendësuar
me një ligj të ri në vitin 1966, i cili e përmban dispozitën (neni 5) ku
parashihet se, në qoftë se në territorin e shtetit e drejta e të cilit duhet
292
Varadi, Međunarodne i unutrasnje kolizione norme, Beograd, 1975, f. 18.
293
Varadi, po aty, f. 18,
209
të zbatohet, janë në fuqi më tepër sisteme juridike, e drejta e atij shteti

cakton se cili sistem juridik është kompetent.294
4. Ligji çeko-sllovak mbi të drejtën ndërkombëtare private dhe
të drejtën ndër-regjionale dhe pozitën juridike të të huajve në fushë-
veprimin e të drejtës private i vitit 1948 në nenin 54 ka paraparë se:
„dispozitat e të drejtës ndërkombëtare private zbatohen edhe për
rregullimin e kolizionit të brendshëm të ligjeve”. Mirëpo, ligji i ri çe-
ko-sllovak mbi të drejtën ndërkombëtare private i cili është miratuar
në vitin 1963 nuk përmban asnjë dispozitë mbi kolizionin e brendshëm
të ligjeve.
5. Në të drejtën zvicerane edhe sot e kësaj dite shtrohen çështjet
e kolizionit të brendshëm të ligjeve, për arsye të së drejtave të kanto-
neve që ndryshojnë, dhe që në një kohë të gjatë kanë pasur pavarësi
legjislative.
Kushtetuta e vitit 1948 përmban një deklaratë mbi bashkësinë
juridike, por, në vitin 1981 autonomia e kantoneve në kuptimin leg-
jislativ në masë të madhe ngushtohet. Pastaj, në disa lëmi të së drejtës
vjen deri te unifikimi i së drejtës, si për shembull në vitin 1881 mira-
tohet ligji mbi detyrimet (i ndryshuar në vitin 1911 dhe 1936), Kodi
civil i vitit 1907, dhe disa ligje tjera federative, që shpijnë kah unifikimi
gradual i së drejtës së Kantoneve u lihet pavarësia legjislative në disa
lëmi të marrëdhënieve juridiko-civile, si për shembull, te trashëgimia,
te të drejtat sendore mbi paluajtshmëritë, te kujdestaria, te kontratat
tipe (formulare) mbi punën etj.
Në situata të tilla, te ekzistimi, si i kolizionit të brendshëm (kolizi-
oni i ligjeve në mes të kantoneve) të ligjeve po ashtu dhe të kolizionit
ndërkombëtar të ligjeve (kolizioni i ligjeve të kantoneve dhe ligjeve
ndërkombëtare) miratohen dispozita për rregullimin e tyre. Ligji fe-
derativ i cili është miratuar në vitin 1891 (Loi sur les rapports de droit
civil des citoyens etabilis on en sejour) e rregullon kolizionin e ligjeve
si në mes të kantoneve ashtu edhe atë të brendshëm në lëmenjtë e
marrëdhënieve statusore, familjare dhe trashëgimore, ku si pikë e
lidhjes (fakt vendimtar) merret vendbanimi.295
6. Në Mbretërinë e Bashkuar ku ekzistojnë rajone juridike të
ndryshme, si dhe në shtetet tjera anglo-saksone, për dallim nga një
numër i madh i shteteve të Evropës kontinentale, ekziston një situ-
atë mjaft specifike kur është në pyetje kolizioni i brendshëm i ligje-
ve. Rajonin juridik të Mbretërisë së Bashkuar e përbëjnë të drejtat
e veçanta të Anglisë me Uelsin, Skotlandën, duke i përfshirë edhe
294
Ligji mbi të Drejtën ndërkombëtare private i RP të Polonisë i vitit 1966, është i
publikuar në Strani pravni život, Beograd, 1960, Seria D, nr.62-63.
295
Ligji federal i vitit 1991 është përkthyer dhe botuar në Zbirka tekstova iz MPP,
në botim të Institut za uporedno pravo, Beograd, 1957, f. 121.
210
ujdhesat Orkni dhe Setlend, (që janë pjesë e Skotlandës), Irlandës

Veriore, e drejta e ujdhesës Man edhe e drejta e veçantë e ujdhe-
save në Lamansh.296 Në bazë të raporteve që ekzistojnë në mes të
drejtës së Anglisë dhe Skotlandës, që do të na shërbejnë si shembull,
më së miri do ta vërejmë situatën që shpie deri te kolizioni i ligjeve
brenda Mbretërisë së Bashkuar.297 Siç është e njohur, Skotlanda dhe
Anglia qysh në vitin 1707 kanë lidhur Traktat mbi unionin, sipas të cilit
ka mbetur në fuqi pavarësia e gjykatave të Skotlandës dhe sistemi i
atëhershëm juridik. Karakteristikat e këtij kolizioni të ligjeve konsis-
tojnë në atë se Anglia dhe Skotlanda kanë legjislacione të ndara dhe
që në shumë çështje dallohen.298
Për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve midis tyre shërbejnë dispozitat
e së drejtës ndërkombëtare private, për arsye se mbisundon mendimi
se ato janë të drejta të huaja. „Në qoftë se gjykata angleze duhet të
zbatojë të drejtën e Skotlandës, Irlandës ose të drejtën e ujdhesave të
Anglo-Normandisë, atëherë ajo për të është një e drejtë e huaj, mu
sikur të jetë në pyetje e drejta italiane ose portugeze”.299 Pra, mund të
përfundojmë se ekzistojnë të drejta të veçanta të kolizionit të Anglisë
dhe të Skotlandës (nuk ekziston unitet i rregullativës së kolizionit në
Mbretërinë e Bashkuar), por, kjo nuk do të thotë se normat e kolizi-
onit nuk janë të afërta.300
Duhet të theksohet se në marrëdhëniet e tyre reciproke juridike
ekziston edhe kolizioni i juridiksioneve, më së shpeshti për shkak të
diferencave në kompetenca të caktuara, ashtu që edhe kjo çështje
kontribuon në komplikimin e zgjidhjes së kolizionit të brendshëm të
ligjeve. Përndryshe, sipas Conflict of Laws të Britanisë fakt vendim-
tar (pikë e lidhjes) për rregullimin e marrëdhënieve statusore është
domicili (vendbanimi), por, duhet të kihet kujdes për atë se a është
në pyetje vendbanimi sipas prejardhjes, apo vendbanimi i zgjedhur,
pastaj, se a është ai vendbanim skotlandez apo anglez.
Edhe zgjidhjet e kolizionit të ligjeve dallohen (ndryshojnë), ngase
Skotlanda dhe Anglia kanë dy të drejta ndërkombëtare private, kështu
që Mbretëria e Bashkuar nuk ka zgjidhje unike për kolizionin e ligjeve.
Kohëve të fundit mendohet për unifikimin e domosdoshëm të së dre-
jtës në ujdhesat Britanike, që t’u shmangen kolizionit të brendshëm të
ligjeve, kurse dispozitat e të Drejtës ndërkombëtare private do të ishin
unike për tërë vendin, por, konsiderohet se deri te unifikimi shumë
vështirë do të arrihet.301
296
Dicey, Conflict of Laws, 7 Ed. f. 31, 34-35.
297
Morris, The Conflict of Laws, London, 1971, f. 6-9.
298
Graveson, The Conflict of Laws, London 1969, f. 3.
299
Cheshire, Private International Law, 4 Ed. f. 9.
300
Varadi, vep. e cituar, f. 21.
301
Dubravka Alagić, po aty, f. 61-62.
211
7. Spanja gjithashtu është një shtet në të cilin normat partiku-

lare për çështje të caktuara në lëmenjtë e ndryshme juridike ende
zbatohen, që nga koha kur disa provinca spanjolle kanë qenë shtete
të pavarura. Ujdhesat e Boleros, katër provincat e Katalonisë, tre
provincat e Aragonit, Navara dhe një pjesë e Baskisë i kanë rajonet
e veta juridike. Kolizioni në mes të të drejtave partikulare dhe Kodit
civil nga viti 1889, janë zgjidhur sipas normave të kodit të përmendur,
që në fakt kanë të bëjnë me të Drejtën ndërkombëtare private, por,
me ndihmën e analogjisë zbatohen edhe te kolizionet në Spanjë. Kodi
civil i vitit 1889 edhe pse nuk e unifikoi të drejtën, përmbante dispozita
të shumta të së Drejtës ndërkombëtare private të cilat zbatohen edhe
te zgjidhja e kolizionit të brendshëm të ligjeve.302
8. Greqia deri te miratimi i Kodit civil të vitit 1946 ka qenë e kon-
stituar nga më tepër rajone juridike. Pas anektimit të ujdhesave Jone,
Samosit, Kretës dhe Maqedonisë së Veriut së Egjeut, kanë ngelur në
fuqi të drejtat që deri atëherë janë zbatuar në ato territore. Përveç
Kodit civil të vitit 1856 janë aplikuar edhe tre legjislacionet lokale, në
ujdhesat Jone zbatohej Kodi civil Jon i vitit 1841; Samosi në vitin 1899
e ka miratuar Kodin civil të vetin, kurse në Kretë është zbatuar Kodi
civil i vitit 1903. Ekzistimi i më tepër rajoneve juridike ka shkaktuar
kolizionin lokal të ligjeve, por, në Greqi kanë ekzistuar edhe kolizionet
personale, përkatësisht konfesionale të ligjeve. Pas marrëveshjes së
Athinës të vitit 1913 në Thesali, Epir dhe Maqedoni për rregullimin e
marrëdhënieve familjare dhe trashëgimore të popullatës myslimane
është aplikuar e drejta islame, bashkësia hebreje në Selanik ka jetuar
sipas zakoneve të veta. Greqia në vitin 1914 e miraton Ligjin mbi le-
gjislacionin që zbatohet në provincat e anektuara dhe në organizimin
e tyre gjyqësor, me të cilin tenton ta zgjidh kolizionin e brendshëm të
ligjeve. Zgjidhjet e kolizionit të brendshëm të ligjeve janë të ngjashme
me zgjidhjet që i ka përmbajtur Kodi civil grek i vitit 1856. Kodi i ri
civil grek i vitit 1946 përmban vetëm dispozita të së Drejtës ndërkom-
bëtare private.303
9. Në Francë kolizioni i brendshëm i ligjeve shfaqet pas Luftës së
Parë Botërore, me anektimin e Alzasit dhe Lorenit,304 ku edhe pas vitit
1918 ngel në fuqi e drejta civile germane dhe procedura civile germa-
ne. Këto ligje janë përfshirë në një ligj të veçantë që e miratoi Franca
në vitin 1921, me qëllim që të zgjidh kolizionet e ligjeve franceze me
302
Mbi kolizionin e brendshëm në Spanjë shih: Arminjon, Les Systemes juridiques
complexes et les conflicts de lois et de juridictions auxiiuels ils donnent lieu,
Recueil des cours, 1949, tom I, f. 138; D. Alagic, po aty; Varadi, po aty; Kegel,
Internationales Privatrecht, Munchen- Berlin, 1964, f. 14-15.
303
D. Alagić, po aty, f. 63.
304
Mbi anektimin e Alzasit dhe Lorenit nga Franca shih: Čedomir Popov, Od
Versaja do Danciga, Beograd, 1976, f. 174-175.
212
ligjet e Alzasit dhe Lorenit. Sipas këtij ligji parashihen këto zgjidhje:
„te statusi i personave fizik vendimtar është fakti i prejardhjes së per-
sonit, kurse domicili fare nuk është marrë parasysh, e njëjta zgjidhje
zbatohet edhe te marrëdhëniet familjare dhe trashëgimore, me faktin
që te trashëgimia zbatohet ligji i prejardhjes së trashëgimlënësit, por,
kompetente është gjykata e vendit ku gjendet trashëgimia. Rregullat
tjera të cilat zbatohen janë: lex rei sitae, locus regit actum, te kontra-
tat autonomia e shprehur dhe e heshtur e vullnetit të palëve, etj.”.
Mirëpo, në vitin 1924 në Francë përsëri miratohet një ligj sipas të cilit
ngushtohet e drejta lokale, në lëmenjtë e legjislacionit civil dhe tregtar,
dhe ajo gjendje ka ngelur deri më sot.
10. Kolizionet e ligjeve në SHBA janë shumë të shpeshta dhe
të komplikuara. E gjithë kjo është e kuptueshme meqë nëse kihet
parasysh se 50 shtetet e SHBA-ve kanë pavarësi të gjerë legjislative,
dhe çdo shtet anëtare e Unionit e ka sistemin e vet të normave të koli-
zionit. Me kolizionin e brendshëm të ligjeve në SHBA para së gjithash
nënkuptohen kolizionet në mes të normave të pavarura juridiko-civile
të shteteve anëtare të federatës amerikane. Legjislacionet e shteteve
anëtare i kanë rregullat e veta mbi kompetencën dhe procedurën.
Çdo shtet anëtar e ka edhe sistemin e vet të normave të kolizionit i cili
përveç disa dallimeve të vogla, dispozitat mbi zgjidhjen e kolizionit të
brendshëm të ligjeve janë të njëjta si dhe te marrëdhëniet e së Drejtës
Dispozitat për rregullimin e të gjitha kolizioneve të ligjeve (si atë
të brendshëm ashtu edhe ndërkombëtar)-Conflict of law rules datojnë
në SHBA që nga koha e Stori-t, i cili në vitin 1834 e ka botuar veprën
„Commentaries of the conflict of laws”, që është baza e doktrinave të
së Drejtës ndërkombëtare private amerikane. Instituti amerikan për
të drejtën ndërkombëtare (American Law Institut) e filloi procedurën
për kodifikim, dhe jep sugjerime për unifikimin e të drejtës në SHBA,
përmes Restatmenteve mbi kolizionin e ligjeve, ku është tentuar që
në bazë të analizës së praktikës gjyqësore dhe legjislacioneve në shte
tet anëtare të ekspozohen zgjidhjet e përbashkëta të kolizionit të li-
gjeve për të gjitha shtetet anëtare, duke mos bërë dallime në mes të
kolizioneve të brendshme, të ligjeve dhe kolizioneve ndërkombëtare
të ligjeve. Me kohë Restatment-i te disa zgjidhje ka pësuar ndryshi-
me, pasi qëndrimi kryesor ndaj kolizionit të brendshëm të ligjeve ka
mbetur i njëjtë, që shihet nga paragrafët hyrës të Restatementit, ku në
Paragrafin 10 shprehimisht thuhet se Restatmenti zbatohet te dy llojet e
kolizionit të ligjeve.305 Nga ajo që u tha më sipër, mund të konstatojmë
se në të drejtën amerikane „conflict of law rules” i zgjedhin kolizionet
e brendshme të ligjeve dhe konsiderohen si dispozita të përgjithshme
për zgjidhjen e kolizionit ndërkombëtar të ligjeve. Faktet vendimtare
305
American Law Institute, Restatement of the Law, Conflict of Laws, Maj, 1967.
213
(pikat e lidhjes) në të dy rastet janë të njëjta, përveç se e drejta e shtetit

anëtar para gjykatave në SHBA zbatohet pa rezervat e aplikimit të
rendit publik, kurse instituti i rendit publik te zbatimi i së drejtës së
shtetit të huaj luan një rol me rëndësi.
11. Kanadaja është një shtet i përbërë nga dhjetë provinca, ku
çdo njëra prej tyre ka autorizime të gjera legjislative në lëmenjtë e
së Drejtës civile. Për këtë arsye, në praktikë ekziston kolizioni in-
ter-provincial i ligjeve, që zgjidhet me normat në nivel të provincave
të caktuara, ku parimisht nuk ekziston dallimi në mes të normave
të brendshme dhe ndërkombëtare të kolizionit. Në fushëveprimin e
Parlamentit të Otavës bëjnë pjesë Kushtetuta, dispozitat juridiko-pe-
nale etj., që janë dispozita federative dhe zbatohen në mbarë territorin
e Kanadasë.306
Common Law me prejardhje angleze është bazë e së drejtës mbi
të cilën mbështetet sistemi juridik i dhjetë provincave. Përkundrejt
kësaj që u tha, e drejta e provincës së Kuebekut është zhvilluar nën
ndikimin e së drejtës franceze-Coutume de Paris dhe Code Napoleon,
kështu që në vitin 1866 e ka miratuar Kodin civil të vetin. Edhe pro-
vincat tjera kanë miratuar ligje nga lëmenjtë e të Drejtës civile.307
12. Në shtetet e Afrikës situata juridike edhe sot e kësaj dite
është dukshëm e komplikuar, duke pasur parasysh faktin se Afrika
gjatë kohë ka qenë e kolonizuar, e që edhe sot ka shenja dhe relikte
të së ashtuquajturës „Të drejtës moderne dhe të drejtës lokale”. Deri
në vitin 1958 vetëm disa shtete afrikane kanë qenë të pavarura ashtu
që pjesa më e madhe e territoreve të Afrikës ka qenë nën regjimin
kolonial anglez ose francez.308
Që nga zanafilla e kolizionit në të drejtën afrikane vërehen ndi-
kimet e huaja, në atë masë që ndryshohen zakonet lokale, ashtu që
ato e humbin karakterin sakral nën ndikimin e misioneve krishtere
dhe të islamizimit që është zhvilluar dhe ka përfshirë Afrikën perën-
dimore, Somalinë dhe bregun e Oqeanit të Indisë. Kolonizimi shpie
deri te recipimi i të drejtave evropiane, edhe pse qëndrimet e të gjithë
kolonizatorëve në atë drejtim nuk kanë qenë të njëjta, rezultatet kanë
qenë shumë të ngjashme. Francezët, spanjollët dhe portugezët, duke u
nisur nga superioriteti i civilizimit të tyre ndaj zakoneve të Afrikës, e
zbatojnë të drejtën e vetë, duke u lënë banorëve të vendit zbatimin e
zakoneve në lëminë e statusit personal. Ndërkaq, anglezët në mënyrë
indirekte e zbatojnë të drejtën e vet nëpërmjet gjykatave, ashtu që
shtetet që sot janë të pavarura, kurse kanë qenë nën pushtetin kolonial
306
Castel, Private International Law, Toronto, 1960, f. 3-18
307
D. Alagić, po aty, f. 66.
308
K. Sajko, O nekim internim sukobima zakona u afričkim državama, Zbornik
pravnog fakulteta, Zagreb, 1967, br. 1, f. 176.
214
anglez, konsiderohen vendet të Common law, kurse ato që kanë qenë

koloni franceze ose belge i takojnë sistemit juridik roman.309
Nga ajo që u tha, mund të përfundojmë se gjatë kohës së sun-
dimit kolonial zhvillimi juridik në shtetet afrikane ka shkuar në atë
drejtim që e drejta e huaj moderne ka depërtuar në ato lëmi të jetës
që i ka sjellë me vete civilizimi i huaj, dhe që nuk kanë mund të rre-
gullohen me zakone. Edhe vetë zakonet janë ndryshuar varësisht nga
raportet jetësore. Në fillim të kolonizimit zakonet i kanë rregulluar
të gjitha raportet shoqërore, por pasi nuk kanë mundur t’i rregullojnë
marrëdhëniet e reja të shumënumërta, recipimi i të drejtave evropi-
ane është imponuar në shumë lëmenj, posaçërisht në këmbimin e të
mirave, kurse zakonet ende zhvillohen në drejtim të rregullimit të
marrëdhënieve në mes të anëtarëve të bashkësisë, dhe janë ndryshuar
në harmoni me rrethanat. Me instalimin e juridiksionit të vetë kolo-
nizatorët ndikojnë në zgjerimin e zbatimit të të drejtave evropiane,
ashtu që zakoni dalëngadalë fiton karakter përjashtimi.310
Në shtetet në të cilat ka depërtuar e drejta franceze ka ekzistuar
dualizmi juridik në mes të së drejtës franceze dhe të drejtës zakono-
re. Ligjvënësi francez për arsye psikologjike, praktike dhe fetare ka
vendosur që për banorët lokal (të vendit) të mbetet kompetente (të
aplikohet) e drejta e tyre zakonore, përveç rasteve (në vijim) ku është
kompetente e drejta „moderne”, edhe atë:
a) Kur është francezi palë i ndonjë raporti juridik;
b) Kur pjesëtari i banorëve lokal (të vendit) e pranon të ashtuqu-
ajturën „të drejtë moderne”, dhe
c) Kur me zbatimin e së drejtës lokale nuk mund të zgjidhet
rasti.
Ekzistimi i të drejtave të ndryshme zakonore në Afrikën fran-
ceze ka sjellë deri te kolizioni në mes tyre si për shembull, kur ra-
porti konkret juridik ka qenë i lidhur me më tepër (së paku me dy)
të drejta të ndryshme zakonore afrikane. Ato kolizione janë zgji
dhur me vendime të ndryshme që i ka miratuar ligjdhënësi francez
për territore të ndryshme të Afrikës si për shembull për Afrikën
perëndimore franceze, vendimi është miratuar me 22 mars të vitit
1924, për Afrikën franceze ekuatoriale, vendimi është miratuar më
29 prill të vitit 1927, etj. Shumë zgjidhje sipas dispozitave franceze
kanë qenë të ndryshme, varësisht nga natyra e raportit juridik, ku
është dashur të zgjidhet kolizioni i ligjeve në mes të dispozitave të
„metropolës” dhe të drejtës lokale. Kur është në pyetje kolizioni
interpersonal i ligjeve (kolizioni i ligjeve i të drejtave të ndryshme
309
Rene David, Les grands systemes de droit contemporain, 1964, f. 552-553
310
Rene David, po aty, f. 554-555
215
zakonore), atëherë zgjidhjet gjithashtu kanë qenë të ndryshuesh-

me varësisht nga natyra dhe kategoria e raportit juridik që është
dëshiruar të rregullohet. Kështu për shembull, për çështjet e lidhjeve
të martesës dhe të shkurorëzimit të saj, kompetente është e drejta
zakonore që e rregullon kontratën mbi martesën, kurse në mënyrë
subsidiare zbatohet e drejta zakonore e bashkëshortes. Te trashëgi-
mia zbatohet e drejta zakonore e de kujusit, për marrëdhëniet de-
tyrimore (kontratat) kompetente është e drejta zakonore e territorit
ku është lidhur kontrata, etj.311
Në Afrikën angleze me dispozitë të veçantë është paraparë zba-
timi i së drejtës zakonore lokale në të gjitha dispozitat mbi gjykatat
koloniale. Ajo dispozitë parasheh edhe zbatimin e së drejtës zakono-
re për popullatën lokale me përjashtim në qoftë se ajo nuk është në
kundërshtim me të drejtën natyrore, „equity” dhe ndërgjegjes së pas-
tër „clause of repugnancy” ose në qoftë se është në kundërshtim me
frymën e dispozitave që janë në fuqi.
Përveç asaj që u përmend, dispozita ka paraparë zbatimin e së
drejtës zakonore kur palët në procedurë janë vendas (autokton), dhe
asnjëra palë në procedurë nuk është deklaruar për zbatimin e ndonjë
të drejte tjetër. Të drejtën zakonore gjykata nuk ka qenë e detyruar
ta zbatojë çdoherë kur ajo ka qenë në kundërshtim me „clause of
repugnancy” ose e papajtueshme me dispozitat lokale, ngase është
konsideruar se e drejta zakonore duhet të zbatohet vetëm në rastet
kur gjykata e zgjedh lëndën ku janë palë ndërgjygjësore pjesëtarët e
banorëve lokalë ose kur të gjitha rrethanat relevante të rastit konkret
janë të lidhura me jetën e banorëve vendas. Në qoftë se gjykata nuk
ka mund të gjejë dispozitë me anën e së cilës do të rregullohej rasti
konkret juridik, atëherë e ka zbatuar parimin „equity” dhe të ndërg-
jegjes së mirë.312
Pas fitimit të pavarësisë, shtetet afrikane trashëgojnë një sistem të
përbërë juridik në territoret e veta, ashtu që shtetet e reja të pavarura
edhe sot e kësaj dite kanë situatë juridike dukshëm të komplikuar. Tek
ata vijnë në shprehje edhe kolizionet interlokale dhe ndërkombëtare
të ligjeve. Kolizioni i brendshëm i ligjeve te këto shtete ekziston për
arsye se të drejtën nuk e kanë unifikuar, kurse shkaktar i kësaj gjendje
nuk është pavarësia legjislative e disa pjesëve të territorit, por, trashë-
gimia e konglomeratit juridik, që këto shtete e kanë trashëguar në for-
më të së drejtës zakonore nga kolonizatorët e dikurshëm evropianë,
dhe të drejtave konfesionale.313
311
K. Sajko, po aty, f. 180.
312
313
Franceskakis Ph. Problemes de droit international prive de l’Afrique noire inde-
pendente, Recueil des cours, 1964, II, f. 336.
216
Në zhvillimin e mëtejmë shtetet afrikane përpiqen që të krijojnë

një sistem të ri juridik, ku vërehen dy tendenca të kundërta. Njëra
është e orientuar kah e drejta tradicionale dhe kthimi i saj (e drejta
zakonore me tendencë që zakonet të „spastrohen” nga deformimet
që i kanë pësuar gjatë kolizionit) që është pasqyrë e kulturës afrika-
ne. Tendenca tjetër e zhvillimit juridik synon në krijimin e të drejtës
që ka për qëllim përparimin e zhvillimit ekonomik dhe të marrëdhë-
nieve shoqërore. Ky synim konsiston në braktisjen edhe të së drejtës
tradicionale edhe të së drejtës evropiane të imponuar gjatë kohës së
kolonizimit.
Braktisen format e deformuara të së drejtës tradicionale afrika-
ne, por e drejta evropiane që më herët ka qenë në fuqi, nuk abrogohet,
por u përshtatet kërkesave të rregullimit të ri, ashtu që në shtetet ku
ka sunduar ndikimi juridik francez tentohet që të kodifikohet e drejta,
kurse në rajonet e Common law tentohet në zhvillimin e së drejtës
nëpërmjet gjyqësisë.
Nga ajo që u tha më sipër, mund të vërehet se gati për të gjitha
shtetet afrikane ku ekziston kolizioni i brendshëm i ligjeve, karakte-
ristikë themelore është se kolizioni në mes të së drejtave zakonore
rregullohet sipas dispozitave juridike të miratuara qysh në kohën e
kolonizimit, me kusht që ato rregulla më parë të mos jenë abroguar
ose ndryshuar. Në këto shtete ka ekzistuar edhe „lloji” i kolizionit
të ligjeve që është quajtur „drufe”, e që në fakt, ka qenë kolizion në
mes të drejtës „moderne” dhe të drejtës zakonore dhe formalisht e
kanë të njëjtën fuqi juridike. Por, praktika tregon se në të gjitha si-
tuatat dhe rastet juridike që janë të lidhura me të dyja këto të dre-
jta, kryesisht zbatohet e drejta moderne, pajtohemi me mendimin e
profesorit Kreshimir Sajko se ajo nuk është rregull.314 Mirëpo, sot,
në disa shtete afrikane zhvillohet e drejta e shkruar për rregullimin e
materies së caktuar sipas modelit të zgjidhjeve që i parasheh e drejta
zakonore. Mund të supozojmë se në shtetet tjera afrikane për atë
materie, në raste të kolizionit në mes të së drejtës „moderne” dhe të
drejtës zakonore, duhet të zbatohet e drejta zakonore. Në ato raste,
organi para të cilit shtrohet çështja është i detyruar që të ketë kuj-
des në zhvillimin e të drejtës zakonore dhe ta zbatojë këtë të drejtë
që është zbatuar në kohën kur është krijuar situata juridike për të
cilën vendoset. Përndryshe, „kolizionet e ligjeve në shtetet afrikane
mund të eliminohen me unifikimin e të drejtës së brendshme, gjithsesi
duhet të merret parasysh e drejta zakonore, e cila duhet më parë të
konfirmohet. Përmbajtja e asaj të drejte, njësoj sikurse edhe e drejta
„moderne”, duhet pastaj t’i nënshtrohet analizës kritike, ashtu që me
314
217
unifikim të fitohen zgjidhje juridike sa më përparimtare, për të cilat

synojnë edhe shtetet e pavarura afrikane”.315
13. Shtetet aziatike që gjithashtu kanë qenë nën pushtetin kolo-
nial, kanë trashëguar situatë të ngjashme juridike si ajo që ka qenë
në Afrikë. Përveç numrit të madh të zakoneve lokale dhe të drejtave
religjioze, që kanë ekzistuar qysh më herët, Azia ka pasur numër të
madh të popullsisë, deri në atë masë të civilizuar, që nuk kanë mundur
të konsiderohen inferiorë në raport me civilizimin evropian. Mu për
këtë arsye situata me depërtimin e të drejtës evropiane ka qenë diçka
më e ndryshueshme (në krahasim me Afrikën), rol të rëndësishëm
ka luajtur edhe religjioni për të cilin civilizimet aziatike kanë qenë
ngushtë të lidhura, andaj, shpesh herë edhe besimet fetare kanë qenë
pengesë për recipimin (pranimin) e të drejtës dhe nocioneve juridike
të Perëndimit.
Këtë më së miri mund ta ilustrojë rasti i Indisë, që para fitimit të
pavarësisë në vitin 1947, ka qenë e ndarë në katër grupe territoresh.
Përveç provincave guvernante dhe të komisarit kanë ekzistuar edhe
560 shtete të vogla të vendasve, në njëfarë mënyre gjysmë sovrane,
por, që kanë qenë të lidhura me Mbretërinë e Bashkuar me traktate.
Në vitin 1947 Indian Indipedence Act (Akti mbi Pavarësinë e Indisë)
i bashkon në njëzet unione. Autonomia që kanë pasur më parë këto
territore u ka mundësuar ekzistimin e numrit të madh të zakoneve
lokale dhe më tepër të së drejtave religjioze, ashtu që i kanë rregullu-
ar të gjitha llojet e marrëdhënieve shoqërore. Të drejtat religjioze
që janë zbatuar ka pasur mundësi të përfshihen në dy sisteme: në
atë islam dhe hindus, që kanë qenë të bazuar në ligjet Manu. Të
drejtat religjioze kanë pasur karakter personal. Varësisht nga numri
i banorëve njëra nga rregullat religjioze çdoherë ka mbisunduar në
një pjesë të territorit.
Pavarësisht nga sektet e ndryshme në Indi, e drejta islame megj
ithatë ka qenë e njësuar, kurse e drejta hinduse ka pasur dallime sipas
sekteve dhe rajoneve të veçanta, ku ka pasur ndikim edhe e drejta
zakonore; edhe vetë zakonet dallohen sipas kasteve, fiseve, por edhe
sipas familjeve. Pas kolonizimit, anglezët kanë tentuar ta zbatojnë të
drejtën e vet, por e kanë kufizuar vetëm në mes të shtetasve të vet dhe
banorëve të vendit. Megjithatë, e drejta angleze deri diku ndikon në
të drejtën tradicionale hinduse nëpërmjet gjyqësisë. Me fjalë të tjera,
në rastet kur e ka zbatuar të drejtën hinduse, gjykatësi anglez e ka
aplikuar ashtu siç e ka kuptuar, duke e interpretuar në mënyrën e vet,
dhe kjo gjithsesi se ka ndikuar në krijimin e „case law” të llojit të vet.316
315
316
Dubravka Alagić, po aty, f. 72.
218
Pas fitimit të pavarësisë, ndryshimet e thella shoqërore e shpiejnë

Indinë kah reforma serioze legjislative në lëmenjtë e të drejtës fami-
ljare, trashëgimore dhe pasurore. Megjithatë, ky proces i kodifikimit
ende nuk është përfunduar dhe në materiet juridike të paunifikuara
ende zbatohen zakonet, disa të modernizuara, e disa ende të vjetra.
Në disa rajone juridike edhe të drejtat religjioze kanë mbetur në fuqi.
Situata e theksuar ka dërguar deri te kolizioni i brendshëm i ligjeve,
si i atyre lokal ashtu edhe atyre personal.317
Në zgjidhjen e kolizionit të ligjeve në Indi ndikim të rëndësishëm
ka pasur Common law në qoftë se ato rregulla i kanë krijuar gjykatësit
që janë shkolluar në Angli. Kryesisht ato janë rregullat: lex rei sitae,
lex loci actus, lex loci executionis, kurse kolizionet personale të ligjeve
zgjidhen me aplikimin e ligjit të prejardhjes, përkatësisht në disa raste
ligjit të domicilit.
Duke e vështruar në mënyrë krahasuese problematikën e kolizio-
nit të ligjeve në disa shtete, mund të konstatojmë se arsyet dhe kushtet
për krijimin e kolizionit të brendshëm të ligjeve janë të ndryshme,
ngase partikularizmi juridik i cili ekziston në këto shtete është pasojë
e arsyeve të shumta dhe të ndryshueshme historike, shoqërore, ekono-
mike, ideologjike dhe shkaqeve të tjera që kanë ndikuar për krijimin
e tij.
Për atë arsye edhe ekzistojnë zgjidhje të ndryshueshme që shqyr-
tojnë dhe rregullojnë problematikën e kësaj materije. Megjithatë, ësh-
të fakt se kolizioni i brendshëm i ligjeve në të gjitha shtetet në të cilat
ekziston është çështje shumë delikate dhe komplekse dhe shtetet në
veprimtarinë e vet legjislative gjejnë zgjidhje të ndryshme, se si kjo
problematikë të tejkalohet e në qoftë se jo, në masë sa më të madhe
të pakësohet (zbutet).
317
Ramo Rao, Conflict of Laws in India, Rabels Z, 1958, f. 259.
219
6. RELACIONI MIDIS KONFLIKTIT INTERLOKAL

DHE KONFLIKTIT NDËRKOMBËTAR TË LIGJEVE
Në shkencën e së drejtës ndërkombëtare private është e njohur
se kolizioni i brendshëm i ligjeve i ka paraprirë kolizionit të ligjeve në
planin ndërkombëtar.
Me paraqitjen e kolizionit ndërkombëtar të ligjeve kolizioni i
brendshëm i ligjeve fare nuk e humb rëndësinë e vet e as që nuk
humbet, përkundrazi, mund të themi se me paraqitjen e kolizionit
ndërkombëtar të ligjeve edhe kolizioni i brendshëm i ligjeve fiton
rëndësinë e vet ashtu që problematika e tij fiton peshë edhe në planin
ndërkombëtar. Mirëpo, në mes të kolizionit interlokal të ligjeve që
ka ekzistuar në shtetet feudale të shekullit të mesëm dhe të kolizionit
të ligjeve që ekziston në kushte bashkëkohore, ekzistojnë disa dallime
në bazën ekonomiko-shoqërore të njërit dhe të tjetrit. Me fjalë të
tjera, kolizioni i brendshëm i ligjeve e humbi karakterin e dukurisë
së përgjithshme, dhe përveç rëndësisë interlokale fiton edhe rëndësi
ndërkombëtare. Kolizioni sovran i ligjeve i karakterit ndërkombëtar
shndërrohet në çështje juridike me rëndësi jo vetëm për shtetet me
rajone juridike jo unike, por edhe për ato shtete që kanë një sistem
juridiko-civil unik, posaçërisht në ato situata juridike kur në bazë të
normës së kolizionit duhet ta zbatojnë të drejtën materiale të shtetit
me rajon juridik kompleks në marrëdhëniet juridiko-civile me element
ndërkombëtar. Nga ajo që u tha më sipër mund të flitet për paraqitjen
e një lloji të ri të kolizionit të brendshëm të ligjeve që është karakte-
ristike për disa shtete të periudhës së ndërtimit të sistemit shoqëror
socialist. Në shpërfaqjen e kolizionit të brendshëm të ligjeve kanë
ndikuar ndryshimet në shoqëri-në bazën ekonomike, ngase në vend të
shteteve mesjetare feudale lidhur me zhvillimin e mëtejmë shoqëror
paraqiten shtetet kapitaliste, disa nga të cilat janë të rregullimit fede-
rativ, kurse të tjerat të rregullimit unitar, por me rajone juridiko-civile
dhe me sisteme juridike të përbëra, kurse me vonë edhe shtetet soci-
aliste me rregullim shtetëror federativ. Gjithashtu, rol me rëndësi ka
luajtur edhe zhvillimi i hovshëm ekonomik, ngase përveç këmbimit të
brendshëm të mallrave dhe të shërbimeve vjen deri të këmbimi ndër-
kombëtar i mallrave dhe shërbimeve dhe krijimit të tregut botëror.
1. Nga ana tjetër, një numër i teoricienëve (Ehrenzweig, Cavers,
etj.) e përfaqësojnë mendimin se është e domosdoshme që në mënyrë
të ndarë të shqyrtohet problematika e kolizionit të brendshëm të ligje-
ve nga problematika e kolizionit ndërkombëtar të ligjeve dhe se në atë
drejtim ekzistojnë dallime shumë të rëndësishme lidhur me metodën
dhe mënyrën e zgjidhjes së kolizionit të brendshëm dhe ndërkombëtar
të ligjeve. Zbatimi i dispozitave për rastet e kolizionit të brendshëm të
ligjeve në një shtet në situatat nga marrëdhënia me element ndërkom-
bëtar, në mënyrë mekanike, pa ndërhyrje në përmbajtjen e atij raporti
220
juridik, do të ishte shumë gabim, për arsye se do të arrihej deri te një

situatë absurde juridike, në qoftë se në momentin e zbatimit të së
drejtës, organet kompetente do të ishin të verbuar me dogmë. Kështu
për shembull, në qoftë se dy shtetas nga shteti me më tepër rajone
juridike (p.sh. SHBA) udhëtojnë së bashku dhe gjatë udhëtimit lidhin
ndonjë kontratë juridiko-civile, me kusht që detyrimet t’i përmbushin
në shtetin e vet, e nëse vjen deri te kontesti shtrohet pyetja e të drejtës
kompetente lidhur me këtë kontratë.
Në qoftë se sipas normës së kolizionit të shtetit të tyre do të
zbatohej e drejta e shtetit ku është lidhur kontrata, sipas rregullës
locus regit actum, (formën e punës juridike e përcakton ligji i shtetit
të lidhjes) atëherë në këtë rast, me të vërtetë nuk shohim shkaqe të
arsyeshme, duke mos i marrë parasysh argumentet tjera, sipas të ci-
lave drejtësia do të ishte e kënaqur në atë mënyrë që në kontratën e
përmendur më lart të zbatohej e drejta e shtetit në territorin e të cilit
është e lidhur një kontratë e tillë.318
E gjithë kjo do të thotë se kolizioni i brendshëm i ligjeve sipas
rëndësisë së vet për rregullimin e marrëdhënieve juridiko-civile me
element ndërkombëtar u bë dukuri me rëndësi ndërkombëtare. Në atë
konstelacion si veçori karakteristike kolizioni i ligjeve e fitoi universa-
litetin, ngase si bazë për këtë dukuri, ku kolizioni i ligjeve e fitoi llojin e
vet të ri, duhet para së gjithash të kërkohet në faktin se përveç këmbi-
mit të brendshëm të mallrave dhe të shërbimeve erdhi deri te këmbimi
ndërkombëtar, që pati ndikim edhe në marrëdhëniet juridiko-civile që
rezultojnë nga një këmbim i tillë i mallrave dhe i shërbimeve.
2. Mu për këtë arsye, u shtrua edhe çështja e zgjidhjes së këtyre ko-
lizioneve të ligjeve drejtpërsëdrejti me traktate ndërkombëtare (multi-
laterale) shumëpalëshe.319 Projekti paraprak i tekstit të Konventës mbi
kolizionin e ligjeve lidhur me formën e testamentit, i cili iu dorëzua
Konferencës së IX të Hagës për të Drejtën ndërkombëtare private
në vitin 1960, është i formuluar ashtu që në vend të zbatimit të ligjit
të brendshëm të shtetit kontraktues, është paraparë zbatimi i ligjit të
territorit konkret në kuadër të shtetit kontraktues. Inicimi i pyetjeve të
kësaj natyre në kuadër të Konferencave të Hagës ka paralajmëruar se
mënyra e këtillë e rregullimit të kolizionit të brendshëm të ligjeve në
mes të shteteve kontraktuese me rajone juridike jounike (komplekse),
dhe atyre me rajone juridike unike me traktate multilaterale (shumë-
318
Scoles Eugen, Dallimet në mes të kolizionit interlokal dhe ndërkombëtar të lig-
jeve në SHBA, California Law Review, 1964. f. 4.
319
Ideja për këtë çështje buron nga Wortey, profesor nga Mançesteri, i cili në vitin
1959 Komisionit special të konferencave të Hagës të tubuar për hartimin e pro-
jektit të Konventës mbi kolizionin e ligjeve për formën e testamentit, ua bëri me
dije vështirësitë juridiko-teknike lidhur me zbatimin e të drejtës së shtetit me
sistem juridiko-civil të përbërë.
221
palëshe) bëhet një metodë e re e rregullimit të kësaj lëmie dhe e zg-

jidhjes së kolizionit të brendshëm të ligjeve të kësaj natyre. Megjithatë,
krejtësisht është e qartë se në kushte bashkëkohore të ekzistimit të
shteteve me sisteme të përbëra (komplekse) juridiko-civile (qofshin
ato të tipit federativ ose unitarist) gjatë rregullimit të marrëdhënie-
ve juridiko-civile vjen deri te vështirësi të karakterit juridiko-teknik.
„Vështirësi të asaj natyre paraqiten lidhur me zbatimin e së drejtës të
brendshme të shtetit me sistem të përbërë juridiko -civil, kurse atë të
drejtë duhet zbatuar si kompetente në bazë të kontratës multilatera-
le, kurse në atë rast nuk ekziston mundësia juridike që të zbatohet e
drejta e huaj, qoftë për arsye se personi në fjalë nuk ka domicil ose do-
micil të fundit në territorin e shtetit ku ekziston kolizioni i brendshëm
i ligjeve, kurse ekzistimi i domicilit ose domicili i fundit në atë shtet
është vendimtar për zgjidhjen e kolizionit të brendshëm të ligjeve”.320
Megjithatë, duhet theksuar edhe atë se problemet e këtij lloji
paraqiten vetëm te shtetet kontraktuese me rajone juridiko-civile të
përbëra, kurse te shtetet me sistem juridiko-civil unik, vështirësi juri-
diko-teknike të atij lloji nuk ka, ngase në ato raste kryesisht zbatohet
ose lex fori, për arsye se konsiderohet se nuk është e mundur të kon-
firmohet e drejta e huaj që duhet të zbatohet, ose dispozitat e veçanta
juridike me të cilat caktohet se pikë së pari duhet të zbatohet e drejta
e rajonit juridik të shtetit të huaj, që zbatohet në atë rajon ku është
kryeqyteti. Këtë zgjidhje e parasheh për shembull: Ligji suedez mbi
martesën, tutorinë dhe adoptimin, i vitit 1904, ku në nenin 1 thuhet
se çështja se cili nga më tepër ligjet lokale duhet të zbatohet, zgjidhet
ashtu siç është paraparë në shtetin ku ekziston kolizioni i brendshëm
i ligjeve të atij lloji. Mirëpo, nëse nuk ekzistojnë këto dispozita, do të
zbatohet e drejta e domicilit, në qoftë se personi në fjalë ka domicil,
e në qoftë se nuk ka domicil në vendin e vet parashihet zbatimi i ligjit
të domicilit të fundit të vendit të tij. Në rastet kur personi nuk ka as
domicil, as domicil të fundit në vendin e vet, atëherë duhet zbatuar të
drejtën e kryeqytetit.321 Konventa e Hagës mbi kolizionin e ligjeve tek
forma e testamentit, në projektin e vet, nuk e pranon në kësi rastesh
as zbatimin e lex fori, e as zbatimin e të drejtës së kryeqytetit të shtetit
me më tepër rajone juridiko-civile, por ka paraparë zbatimin e ligjit
të brendshëm të shtetit kontraktues, pa mos i marrë parasysh faktet
se a është në pyetje shteti me sistem të përbërë ose me sistem unik
juridik dhe në këtë mënyrë Konventa në planin ndërkombëtar e eviton
kolizionin e brendshëm të ligjeve. Sipas nenit 6 të kësaj Konvente „dis-
ponimi testamentar është i plotfuqishëm lidhur me formën, në qoftë
320
M. Jezdić, “Unutrašnji sukob zakona i međunarodni ugovori”, Jugoslavenska re-
vija za Međunarodno pravo, Beograd, 1959, nr. 3, f. 367.
321
Shih ligjet e shteteve të tjera te R. de Nova, Les sistemes juridiques complexes
de droit international prive, nr. 1, f. 6 dhe 7.
222
se i përgjigjet ligjit të brendshëm: a) të vendit ku testatori e ka hartuar

testamentin, ose b) të shtetësisë së testatorit, qoftë në momentin e
disponimit testamentar, qoftë në momentin e vdekjes ose c) të vendit
ku testatori e ka pasur domicilin, qoftë në momentin e disponimit tes-
tamentar qoftë në momentin e vdekjes. Çështja se a ka pasur testatori
domicil në vendin e caktuar rregullohet sipas ligjit të atij vendi, ose d) të
vendit në të cilin testatori e ka pasur vendbanimin e zakonshëm, qoftë
në momentin e disponimit (testamentar), qoftë në momentin e vdekjes.
Nga ajo që u tha deri më tani, del se zbatimi i ligjit të brendshëm
të vendit të një shteti kontraktues, në vend të ligjit të atij shteti, vësh-
truar juridikisht, shpie deri te mënjanimi nga përdorimi i atyre fak-
teve vendimtare (pikave të lidhjes) që janë të zakonshme për këtë
lloj të marrëdhënieve juridiko -civile, siç janë shtetësia, vendbanimi
(domicili) dhe vendqëndrimi i zakonshëm, respektivisht atyre fakteve
vendimtare që bazohen në lidhjen juridike të një personi me shtetin
e caktuar si subjekt juridik ndërkombëtar, por, në këto raste krijohen
fakte vendimtare krejtësisht të reja të karakterit lokal.
3. Kolizioni i brendshëm i ligjeve në shtetet me sistem të përbërë
juridiko-civil e inicion çështjen e aplikimit të së drejtës kompetente për
rregullimin e kategorive të caktuara të marrëdhënieve juridiko-civile
në suaza të një shteti sovran, dhe lidhur me ndihmën e zgjidhjeve që
gjenden në normat e brendshme të kolizionit arrihet deri te përgjigja
në çështjen e parashtruar. Te kolizioni ndërkombëtar i ligjeve e kemi
situatën e ngjashme, por këtu nuk shtrohet çështja e kolizionit të ligjeve
në suazat e të njëjtit shtet, por shtrohet çështja e kolizionit të ligjeve në
mes të shteteve sovrane, dhe kjo problematikë zgjidhet me ndihmën e
normave të kolizionit, në funksion të së cilave janë faktet vendimtare
(pikat e lidhjes), të cilat dërgojnë te zbatimi i të drejtës të një shteti ose
të shtetit tjetër, ose edhe të njërës edhe të tjetrës, varësisht nga faktet
vendimtare që ndërlidhin marrëdhënien juridiko-civile në fjalë.
Mirëpo, është evidente se problematika e kolizionit të brendshëm
të ligjeve në shikim të parë ka mjaft pika takuese me problematikën
e kolizionit ndërkombëtar të ligjeve. Për këtë arsye shpeshherë nga
disa teoricientë sugjerohet në mundësinë e shfrytëzimit të zgjidhje-
ve partikulare që në këtë lëmi zbatohen në planin ndërkombëtar.
Mendim të kundërt ka Blagojeviq, i cili thekson se: „derisa kolizioni
ndërkombëtar i ligjeve shprehet si kolizion i vërtetë në mes të sovrani-
teteve të shteteve si subjekte ndërkombëtare, kolizioni i brendshëm i
ligjeve është shprehje e bashkëpunimit të njësive federative në suazat
e shtetit të përbërë, pa marrë parasysh se ato njësi federative e kanë
sovranitetin e vet.
Ky është dallimi kualitativ dhe esencial në mes të këtyre dy llo-
jeve të kolizionit të ligjeve dhe kjo çdoherë duhet të kihet parasysh.
Prandaj, zgjidhjet e kolizionit ndërkombëtar të ligjeve bazohen në
223
idenë e mbrojtjes së sovranitetit të vet nga depërtimi i së drejtës së

huaj, kurse zgjidhjet e kolizionit të brendshëm të ligjeve patjetër duhet
të bazohet në bashkëpunim në mes të njësive federative sovrane, nga-
se patjetër duhet të nisemi nga supozimi se dallimi i sistemeve juridike
të njësive federative në shtetin federativ asnjëherë nuk mund të ketë
karakter kontradiktor; kështu për shembull te kolizioni i brendshëm
i ligjeve kurrë nuk mund të zbatohet instituti i „rendit publik” (ordre
public), i cili përndryshe është shumë me rëndësi dhe i domosdoshëm
te kolizioni ndërkombëtar i ligjeve”.322
Vështirësitë e theksuara juridike që i japin shkas edhe kolizio-
nit të brendshëm, edhe kolizionit ndërkombëtar të ligjeve lidhur me
ekzistimin e shteteve me sistem juridiko-civil të përbërë dhe sistem
unik juridik, mund të evitohen me miratimin e konventave shumë-
palëshe (multilaterale). Konventat do të përmbanin rregulla juridike
për rregullimin e marrëdhënieve juridiko-civile me element ndërkom-
bëtar, ashtu që si e drejtë kompetente çdoherë do të ishte e drejta e
shtetit kontraktues. Në asnjë mënyrë nuk duhet të evitohet kolizioni
i brendshëm i ligjeve me konventa multilaterale, ngase ky do të ishte
një tentim i pamundshëm, ngase ekziston mundësia e përhershme që
shteti në fjalë të thirret në cenimin e rendit publik „ndërkombëtar”.
7. PROBLEMI I SOVRANITETIT NË RELACION

ME KONFLIKTIN NDËRKOMBËTAR
DHE TË BRENDSHËM TË LIGJEVE
Sistemet juridike si tërësi e normave juridike, zbatohen në
marrëdhënie që krijohen në territorin e po atij shteti sovran në mes të
subjekteve që e kanë përkatësinë e atij shteti lidhur me të drejtat dhe
detyrimet që krijohen në atë shtet. Megjithatë, ka edhe raste kur sub-
jektet e marrëdhënies juridike kanë përkatësi të ndryshme shtetërore,
ose objekti i punës juridike gjendet në territorin e shtetit tjetër, për-
katësisht të drejtat dhe detyrimet krijohen sipas dispozitave të shtetit
tjetër. Në raste të tilla ekziston lidhshmëria e marrëdhënies juridike
me më tepër sisteme juridike autonome të shteteve sovrane dhe të
pavarura, që shkakton paraqitjen e kolizionit ndërkombëtar të ligjeve.
Ekzistojnë shtete që kanë sistem juridik unik, te të cilët është
legjislacioni i unifikuar, por ekzistojnë edhe shtete unitare dhe të për-
bëra, me sistem juridik jounik ose të përbërë, përkatësisht kur sistemi
juridik i një shteti përbëhet nga më tepër sisteme juridike territoriale,
ose më tepër sisteme juridike personale, kur e drejta nuk është e uni-
fikuar, përkatësisht kur ekzistojnë rregulla të ndryshme në territore
322
B. Blagojević, Enciklopedija imovinskog prava i prava udruženog rada, vëll. III,
Beograd, 1978, f. 597.
224
të caktuara ose për individë të caktuar. Ekzistimi i organeve të për-

bashkëta qendrore legjislative mund të shpie deri te krijimi i sistemit
të përbashkët juridik, por dallimet në këto sisteme partikulare mund
të jenë aq të mëdha sa që mund të paraqitet problemi i kolizionit të
brendshëm të ligjeve-konflikti i sistemeve juridike në suazat e të njëjtit
shtet. Pyetje shumë me rëndësi që shtrohet në kushtet e ekzistimit
të më tepër sistemeve të kolizionit, kur një marrëdhënie shoqërore
paraqitet njëkohësisht edhe me rregullativën e brendshme të kolizi-
onit dhe ndërkombëtare është përcaktimi i të drejtës kompetente në
situatën konkrete juridike. Kjo pyetje përveç rëndësisë teorike ka edhe
rëndësi të veçantë praktike, ngase me miratimin e Amendamenteve
kushtetuese të vitit 1971 dhe Kushtetutës së vitit 1974 në ish-Jugos-
llavi u krijuan dallime në mes të ligjeve të republikave dhe krahinave.
Lidhur me situatën e krijuar shtrohet pyetja se cila nga të drejtat në
ish-Jugosllavi do të zbatohet në marrëdhëniet e caktuara juridiko-ci-
vile me element ndërkombëtar kur norma e kolizionit dërgon në zba-
timin e të drejtës ish-jugosllave. Duke e shqyrtuar këtë problematikë
Tibor Varadi ka theksuar se: „Ajo mund të arrihet vetëm në bazë të
ndonjë koncepcioni mbi bashkëpunimin e normave të brendshme dhe
ndërkombëtare të kolizionit në procesin e përcaktimit të të drejtave
materiale kompetente, ngase shpeshherë marrëdhëniet shoqërore sh-
trihen në më shumë lëmenj dhe nivele të normave, imponohet komu-
nikimi dhe bashkëpunimi në mes të dispozitave të llojeve të ndryshme
që kanë ingerenca mbi një marrëdhënie shoqërore. Në qoftë se janë
në pyetje marrëdhëniet që lidhen për sovranitetin që kanë më tepër
rajone juridike, shtrohet pyetja se cilat janë interaksionet e norma-
ve të llojeve të ndryshme që shërbejnë për konstatimin e të drejtave
kompetente materiale; si dhe pyetja se komunikimi dhe krahasimi
i përshtatshmërisë bëhet në mes të rajoneve juridike që përmbajnë
dispozita materiale për zgjidhjen e kontestit, ose megjithatë me ndër-
mjetësimin e sovranitetit që përfshin rajone pak a shumë me të drejtë
të pavarur dhe origjinale. Në qoftë se si pikënisje na shërbejnë normat
e së drejtës ndërkombëtare private, shtrohet pyetja, se a janë ato të
zbatueshme edhe në kontaktet me sistemet e përbëra juridike, e në
qoftë se nuk janë, me cilat norma plotësohen dhe në cilën mënyrë,
që të arrihet rezultati i dëshiruar: konstatimi i të drejtave materiale
kompetente”. Sipas këtij autori pikënisje më me rëndësi teorike e
kësaj problematike është përcaktimi i rolit dhe rëndësisë së sovra-
nitetit në kontaktet që i kanë në mes vete rajonet juridike të rangut
të ndryshëm që janë, përkatësisht nuk janë, shtete sovrane. Gjatë
orvatjeve që të gjendet metodë efikase për konfirmimin e normave
përkatëse për marrëdhëniet që mund t’u japin shkas kolizioneve në
planin ndërkombëtar ashtu edhe në planin e brendshëm, nuk duhet
225
megjithatë të lihen pas dore as problemet dhe rrethanat praktike që

më për së afërmi e përcaktojnë çështjen.323
1. Gjithashtu edhe Milan Bartosh e ka theksuar rëndësinë e so-
vranitetit si karakteristikë diferencuese gjatë përcaktimit të demarka-
cionit në mes të kolizionit ndërkombëtar dhe të brendshëm të ligjeve.
Ai ka theksuar se në mes të kolizionit të ligjeve në suazat e një
shteti dhe kolizionit të ligjeve në të Drejtën ndërkombëtare private ek-
ziston një dallim me rëndësi i cili vetvetiu sqarohet logjikisht me vetë
karakterin e këtyre dy llojeve të kolizionit të ligjeve, edhe atë kolizioni
ndërkombëtar në një anë dhe kolizioni i brendshëm në anën tjetër. I
pari presupozon ekzistimin e kolizioneve të dy sovraniteteve në mes
vete të koordinuar në marrëdhëniet e tyre juridike-ndërkombëtare.
Kolizioni i dytë i ligjeve, përkundrazi apelon në një (nga vetë nocioni i
tij i pandashëm) sovranitet. Derisa te kolizioni ndërkombëtar i ligjeve
ekziston konflikti i sovraniteteve, kurse te kolizioni i brendshëm i ligje-
ve, fare nuk ekziston mundësia që të paraqitet konflikti i sovraniteteve,
ngase shprehet vetëm një sovranitet.324 Shtrohet pyetja: se te dallimi
që ekziston në mes të kolizionit ndërkombëtar të ligjeve dhe kolizionit
të brendshëm të ligjeve, a është sovraniteti faktori kryesor që i dallon
këto dy lloje të kolizionit të ligjeve, në një anë dhe a paraqet pengesë
sovraniteti që ndikon në kufizimin e zbatimit të normës së kolizionit
në një regjion, në anën tjetër, a mund njëkohësisht normat e kolizionit
të cilat për rregullimin e marrëdhënies së caktuar juridiko-civile me
element ndërkombëtar të dërgojnë në zbatimin e së drejtës materiale
të shtetit me rajon të përbërë juridik të caktojnë edhe të drejtën e
rajonit juridik që do të zbatohet në marrëdhënien konkrete.
2. Në teori, në legjislacionet e shteteve të ndryshme si dhe në pra-
ktikë, ekzistojnë dy qëndrime themelore mbi vendin e normave për
zgjidhjen e kolizionit të brendshëm të ligjeve, respektivisht për kom-
petencën e miratimit të tyre. Sipas njërit-i njohur si qëndrim univer-
salist, dispozitat e së drejtës ndërkombëtare private mund në mënyrë
të drejtpërdrejtë t’i caktojnë dispozitat kompetente substanciale për
rregullimin e marrëdhënies juridiko-civile me element ndërkombëtar
dhe funksioni i tyre nuk pushon me udhëzimin në sistemin juridik të një
shteti (në qoftë se është jounik), por normat e së drejtës ndërkombëtare
private janë të thirrura t’i caktojnë normat konkrete substanciale për
shqyrtimin e marrëdhënies së caktuar shoqërore. Sipas qëndrimit të
dytë i njohur si qëndrim partikularist, normat e së drejtës ndërkombëta-
re nuk janë më kompetente që nga momenti kur problemi koliziv bartet
nga plani ndërkombëtar në planin e brendshëm, por për miratimin e
normave të kolizionit janë kompetente rajonet juridike normat e të
323
T. Varadi, po aty, f. 45-46.
324
M. Bartoš, Potreba donošenja zakona u međupokrajinskom sukobu zakona, X, Iz
Međunarodnong privatnog prava, Članci i rasprave, Beograd, 1932, f. 76-77.
226
cilave janë në kolizion. Nga ajo që u tha më lart, janë të mundshme dy

solucione. Sipas solucionit të parë duhet t’i njihet mundësia normës së
kolizionit të së drejtës ndërkombëtare private që në rast të ekzistimit
të kolizionit të brendshëm të ligjeve vetë të jetë e thirrur ta zgjidhë atë
problematikë plotësuese, dhe të udhëzojë në të drejtën kompetente
brenda për brenda shtetit me sistem juridik të përbërë. Sipas solucio-
nit të dytë duhet të kufizohet fushëveprimi i normës së kolizionit të së
drejtës ndërkombëtare private vetëm në përcaktimin e shtetit konkret,
kurse zgjidhjet e kolizionit të brendshëm të ligjeve, respektivisht shpall-
jes kompetente të së drejtës së njësisë territoriale, t’u lejohet normave
të brendshme të kolizionit të shtetit me sistem të përbërë juridik.
Koncepcioni universalist e ka prejardhjen qysh nga shkolla italia-
ne e statuteve, ku normat e kolizionit i krijojnë autoritetet mbi rajonet
juridike, dispozitat e të cilave janë në kolizion. Ky qëndrim është tejet
logjik, në qoftë se merret parasysh fakti se zgjidhjet miratohen nga
një burim i vetëm i cili qëndron mbi të drejtat partikulare ajo është
e drejta romake. Ky koncepcion ka luajtur rol me rëndësi edhe te
shkolla franceze e kytymeve, e deri diku edhe te shkolla holandeze.
Në mendimin juridik holandez të shekullit XVII, kolizioni i ligjeve
kuptohet si kolizion që ka të bëjë me shtetet, dhe se është e drejtë
sovrane e çdo shteti që në territorin e vet ta zbatojë të drejtën e vet,
kurse e drejta e huaj zbatohet vetëm për shkak të „mirësjelljes ndër-
kombëtare” (comitas gentium), dhe kur njëkohësisht konsiderohet se
ajo është çështje e gjykatës e jo e legjislacionit nacional.
Gjithashtu është konsideruar se rregullat e comitas gentium janë
të vetme dhe se janë parime të përgjithshme me mbështetje në të
Drejtën ndërkombëtare publike dhe krijohen me pëlqimin heshtazi të
popujve „ex tacito populorum consensu”, sipas qëndrimit të Huberit.
Koncepcioni universalist është i pranuar edhe në shtetet e sis-
temit Common Law, për arsye se ato kolizionin e ligjeve e konsidero-
jnë si kolizion në mes të rajoneve juridike, që posedojnë norma rele-
vante substanciale (materiale) për rregullimin e kësaj problematike, e
jo si kolizion të ligjeve në mes të shteteve sovrane, pa marrë parasysh
se ato territore a përputhen ose jo me shtetet sovrane.
Shtetet anglosaksone (Morris, Graveson, Castel, etj.)325 e për-
faqësojnë mendimin e „njëshkallshmërisë”, sipas të cilit normat e së
Drejtës ndërkombëtare private drejtpërsëdrejti i caktojnë normat
kompetente, e jo vetëm shtetin brenda të cilit do të konfirmohen ato
rregulla. Karakteristike është mënyra e observacionit të Morrisit, i cili
thekson se në kolizionin e ligjeve me nocionin element i huaj dhe vend
i huaj nënkupton elementin joanglez. Nga pikëpamja e kolizionit të
325
Morris, The Conflict of Laws, London, 1971, f. 3; Graveson, The Conflict of Laws,
London, 1969, f. 3; Castel, Private International Law, Toronto, 1960, f. 3-18.
227
ligjeve Skotlanda gati për të gjitha kuptimet është njëlloj shtet i huaj,
sikurse janë Franca dhe Gjermania.326Këtë qëndrim të vetin autori e
arsyeton me faktin se nocioni „vendi” nuk ka të njëjtën domethënie
në të drejtën ndërkombëtare private si në të drejtën ndërkombëta-
re publike, ngase si vend në kuptimin ndërkombëtar juridiko-privat
mund të konsiderohet edhe çdo njësi federative me kusht që ta ketë
sistemin e vet juridik.
Te një situatë e tillë, nga aspekti i kolizionit të ligjeve del se sh-
tetet e huaja sovrane dhe rajonet juridike nën sovranitet të njëjtë
përfaqësojnë njëlloj „shtetin e huaj”, ngase në shtetet anglosaksone
nuk bëhet dallimi në mes të normave të kolizionit ndërkombëtar dhe
normave të brendshme të kolizionit. Meqenëse rregullativa kolizive
kryesisht bëhet në nivel të njësive federative, e jo shtetit federativ,
kolizionet e ligjeve zgjidhen nëpërmjet komunikimit të drejtpërdre-
jtë në mes të rajoneve të interesuara juridike dhe gjendet e drejta
materiale.327
Kjo pikëpamje në të drejtën anglosaksone është e lehtësuar me
rrethanën se këto vende e pranojnë ligjin e domicilit e jo ligjin e shtetë-
sisë si lex personalis. Mirëpo, në qoftë se për shembull: norma angleze
e kolizionit dërgon në zbatimin e të drejtës materiale të shtetit ku fakt
vendimtar (pikë e lidhjes) është shtetësia e personit për statusin e të
cilit bëhet fjalë e jo domicili, atëherë shtetësia si fakt vendimtar e pa-
mundëson komunikimin drejtpërsëdrejti në mes të njësive federative,
ngase na shpie te një shtet dhe na lë pa zgjidhje juridike brenda atij
shteti në qoftë se është në pyetje shteti me sistem juridik të përbërë.
Përkundër asaj që u tha më sipër, domicili është fakt vendimtar
dhe i përshtatshëm që ta caktojë menjëherë edhe të drejtën kompe-
tente të rajonit të caktuar brenda shtetit të përbërë, ngase personi
(individi) në qoftë se ka domicil në shtetin e përmendur, banon në
njërin nga rajonet juridike brenda atij shteti.
3.Në vendet e Evropës kontinentale dhe shtetet tjera jashtë sis-
temit të së drejtës anglosaksone është i përfaqësuar qëndrimi tjetër, ku
edhe territori edhe legjislacioni edhe praktika janë të ndara. Në ligje
zgjidhjet shprehimore janë të pakta, ashtu që nuk japin bazë të mjaftu-
eshme për të marrë qëndrim për tendencat ekzistuese. Ligji mbi të dre-
jtën ndërkombëtare private dhe procedurën e Çekosllovakisë(1963)
dhe Ligji mbi të drejtën ndërkombëtare private të RP së Polonisë
(1966) e pranojnë parimin e „dyshkallshmërisë”. Sipas nenit 5 të li-
gjit polak: „Kur janë në fuqi më tepër të drejta në territorin e shtetit
e drejta e të cilit duhet të zbatohet me më tepër sisteme juridike, e
326
Morris, The Conflict of Laws, London, 1971, f. 3.
327
T. Varadi, Kolizione norme pred nejedistvenim pravnim poretkom, Jugoslovenska
revija za Međunarodno pravo, Beograd, 1974, nr. 1-3, f. 110-111.
228
drejta e atij shteti cakton se e drejta e cilit sistem duhet të zbatohet”.

Dispozitë të ngjashme përmban edhe neni 34 i ligjit çekosllovak: „Në
qoftë se duhet të zbatohet sistemi juridik i shtetit që është i ndarë në
më tepër rajone juridike, dispozitat e atij shteti e caktojnë zbatimin e
të drejtës së njërit nga ato rajone”.
4. Legjislacioni i ish-RSF të Jugosllavisë ka bërë pjesë në numrin
relativisht të vogël të të drejtave ku në mënyrë decidive ka paraparë
dispozitë mbi përcaktimin e të drejtës kompetente brenda sistemit
juridik jounik. Në nenin 10 të Ligjit mbi zgjidhjen e kolizionit të ligjeve
me dispozitat e shteteve të tjera në marrëdhënie të caktuara është pa-
raparë se: „Në qoftë se është kompetente e drejta e shtetit sistemi i të
cilit nuk është unik, kurse dispozitat e këtij ligji nuk dërgojnë në rajon
të caktuar juridik në atë shtet, atëherë e drejta kompetente caktohet
me dispozitat e atij sistemi juridik”.
Nëse e drejta kompetente e shtetit, sistemi juridik i të cilit nuk
është unik nuk mund të konstatohet në mënyrën e paraparë në alinenë
1 të këtij neni, atëherë kompetente është e drejta e rajonit të atij shteti
me të cilin ekziston lidhja më e afërt.
Ky nen i jep përparësi parimit të „njëshkallshmërisë” dhe pa-
rasheh dy mundësi:
Nëse e drejta e kolizionit të vendit ka mundësi ta caktojë rajo-
nin juridik brenda shtetit të përbërë-atëherë caktimin definitiv të së
drejtës të rajonit të caktuar e bën vetëm norma e së Drejtës ndërkom-
bëtare private e vendit ku shtrohet çështja. Numri më i madh i fakteve
vendimtare që zbatohen në të Drejtën ndërkombëtare private, vendi
i lidhjes së kontratës, selia e shitësit, vendi ku gjendet sendi, vendi i
lidhjes së martesës, etj... dërgojnë në mënyrë direkte te një rajon juri-
dik brenda shtetit me sistem juridik jounik (të përbërë).
Ndërkaq, tjetër është situata kur fakti vendimtar (pika e lidhjes)
sikurse është lex nationalis që na shpie deri te e drejta kompetente
nuk është e përshtatshme që në mënyrë direkte të dërgojë në rajonin
e caktuar juridik brenda një shteti. Për raste të këtilla, neni 10 i Ligjit
mbi të drejtën ndërkombëtare private (i përmendur më lart) parasheh
dy zgjidhje subsidiare. Zgjidhja së pari do të kërkohet te normat e
brendshme të kolizionit të shtetit me sistem jounik juridik.
Nëse ai shtet nuk ka norma të brendshme të kolizionit në nivel
federativ, atëherë gjykata do t’i caktojë dispozitat kompetente brenda
shtetit të përbërë, ashtu që do të konstatojë se me cilin rajon juridik
brenda atij shteti ekziston lidhja më e afërt.
5. Në bazë të analizës së bërë mund të konstatohet se numri më
i madh i shteteve evropiane te situata juridike e përmendur më lart,
kur norma e huaj e kolizionit dërgon në zbatimin e së drejtës materi-
ale (substanciale) të shtetit me sistem juridik jounik për rregullimin
229
e marrëdhënies juridiko-civile me element ndërkombëtar, kurse fakt

vendimtar është lex nationalis (ligji i shtetësisë), e kanë pranuar zgji
dhjen se e drejta kompetente te rajoni i caktuar juridik në suazat e atij
shteti caktohet me ndihmën e normave të brendshme të kolizionit të
shtetit me të drejtë partikulare, ashtu që nëpërmjet kësaj rregulle në
mënyrë rigoroze është përkufizuar funksioni i normave ndërkombëta-
re të kolizionit, në një anë dhe normave të brendshme të kolizionit në
anën tjetër. Pastaj, funksioni i normave ndërkombëtare të kolizionit
kur është fjala për problematikën e sovranitetit te kolizioni ndërkom-
bëtar dhe i brendshëm i ligjeve konsiston në përcaktimin e të drejtës
së shtetit që do të zbatohet te marrëdhënia konkrete në fjalë, kurse
normat mbi kolizionin e brendshëm të ligjeve që janë pjesë përbërë-
se të sistemit juridik të shtetit të caktuar, janë kompetente vetëm të
udhëzojnë në të drejtën e rajonit të caktuar të shtetit konkret, që do
të zbatohet në marrëdhënien e caktuar juridike. Megjithatë, ekzistojnë
situata konkrete juridike kur lejohet efekti direkt i normës së kolizio-
nit të karakterit ndërkombëtar edhe brenda shtetit me sistem juridik
jounik. Zgjidhje të kësaj natyre gjejmë, për shembull, në Konventën e
Hagës mbi kolizionin e ligjeve për formën e dispozitave testamentare
të vitit 1961 e cila parasheh se: „Me ligjin e vendit të hartimit (për-
pilimit) të testamentit ose me ligjin e vendit ku trashëgimlënësi e ka
vendqëndrimin e rëndomtë, nënkuptohet ligji i atij rajoni juridik ku
ato vende gjenden”. Përjashtimi është paraparë vetëm te shtetësia,
kur paraqitet si fakt vendimtar. Sipas kësaj konvente, në qoftë se ësh-
të lex nationalis-rajon jo unik, e drejta kompetente brenda atij shteti
caktohet sipas rregullave të kolizionit që janë në fuqi në atë sistem,
e në qoftë se nuk ka rregulla të atilla atëherë zbatohet e drejta e atij
rajoni me të cilin testatori më së afërmi është i lidhur.328
Zgjidhje karakteristike gjejmë në Konventën e Hagës për të dre-
jtën kompetente te fatkeqësitë në komunikacionit rrugor të vitit 1971,
e cila parasheh se për qëllimet e normave të kolizionit të Konventës,
çdo shtet me rajon juridik jounik që i ka normat e veta mbi përgje-
328
Në Konventën e Hagës për kolizionin e ligjeve për fomën e dispozitave testamen-
tale parashihet si vijon: “Dispozita testamentale vlen lidhur me formën në qoftë
se forma i përgjigjet lgjit të brendshëm: a) të vendit ku testatori e ka përpiluar tes-
tamentin, ose b) të shtetësisë që testatori e ka pasur qoftë në momentin kur e ka
përpiluar testamentin qoftë në momentin e vdekjes, ose c) të vendit ku testatori
e ka pasur vendbanimin, qoftë në momentin kur e ka përpiluar testamentin qoftë
në momentin e vdekjes, ose d) të vendit kur testatori e ka pasur vendbanimin
e përhershëm qoftë në momentin kur e ka përpiluar testamentin qoftë në mo-
mentin e vdekjes, ose e) për paluajtshmërinë vendi ku ato gjenden. Sipas kësaj
Konvente në qoftë se ligji nacional përbëhet nga sistemi i pa unifikuar, ligji i cili do
të zbatohet caktohet sipas dispozitave në fuqi në atë sistem, e në qoftë se dispozita
të atilla nuk ka, atëherë caktohet sipas lidhjes më të afërt të cilën testatori e ka
pasur me njërin nga legjislacionet që e përbëjnë atë sistem. Çështja se a ka pasur
vendbanim testatori në ndonjë vend zgjidhet sipas ligjit të atij vendi.
230
gjësinë jashtë kontraktuese që shkaktohet për shkak të fatkeqësive

rrugore, do të konsiderohet si shtet i veçantë.329
Lex loci delicti commissii, në mënyrë të drejtpërdrejtë është ligji i
atij rajoni brenda shtetit të përbërë ku është shkaktuar delikti.
Pra, mund të konstatohet se Konventat e Hagës në masë të ma-
dhe bazohen në qëndrimin se normat e kolizionit janë drejtpërdrejt
operative edhe në territorin e shtetit me sistem juridik jounik, përveç
rastit kur është fakt vendimtar shtetësia, ngase në ato raste operati-
vizimi direkt unik nuk është i mundshëm. Mirëpo, atë zgjidhje nuk e
pranojnë të gjitha Konventat e Hagës, kështu që edhe më pak mund
të flitet për ndonjë qëndrim të pranuar të përgjithshëm në lëmenjtë e
konventave ndërkombëtare në përgjithësi, edhe në legjislacionet na-
cionale zgjidhjet nuk janë të numërta (të shumta), që të ketë mundësi
të merret qëndrim për tendencat e theksuara.
6. Në teori qëndrimet janë të ndryshme.330 Shumë autorë
(Lampue,331 Arminjon332) e mohojnë rëndësinë e sovranitetit si fak-
tor determinant në përcaktimin e marrëdhënieve në mes të kolizionit
ndërkombëtar dhe kolizionit të brendshëm të ligjeve. Një grup tjetër
autorësh (Bartin,333 Zitelman334) konsiderojnë se kategoria e sovrani-
tetit është kriter që i ndan kolizionin ndërkombëtar dhe të brendshëm
të ligjeve dhe se vetëm kolizionet e karakterit ndërkombëtar të ligjeve
e përbëjnë objektin e së drejtës ndërkombëtare private. Ndërkaq për-
caktimi i së drejtës brenda kufijve të një legjislacioni nacional duhet
lejuar legjislacionit të shtetit në fjalë.
7. Lidhur me atë që u tha më sipër, pajtohemi me mendimin e T.
Varadi se: „ekzistojnë shumë arsye të fuqishme praktike që e impo-
nojnë „njëshkallshmërinë” si zgjidhje (përveç kur është fjala për lex
nationalis si pikë e lidhjes). Me lejimin e zgjidhjes me anë të normave
të brendshme të kolizionit të shtetit në të cilin ka dërguar norma juri-
diko-civile, shpeshherë ngelim pa zgjidhje, ngase është tejet i vogël nu-
mri i shteteve me sistem të përbërë juridik që kanë norma të brendsh-
me të kolizionit unik. Një numër i madh i shteteve federative nuk kanë
fare norma të tilla ose siç është rasti me shtetet anglo-saksone nuk
kanë norma të brendshme unike të kolizionit, por çdo njësi federative
e ka sistemin e vet të kolizionit. Normat partikulare të kolizionit nuk
329
Neni 13 i Konventës.
330
Më tepër për këtë çështje shih te T. Varadi, po aty, f. 52.
331
Lampue, Les conflicts de lois interregionaux interpersonales dans le systeme ju-
ridique francais, Revie critique, 1954, f. 249.
332
Arminjon, Les systemes juridiques complexes les conflicts de lois et de juridici-
tons auxqueles ils donnent lieu, Requeil des cours, 1949, vëll.74, f. 94-95.
333
Bartin, Principles de droit international privé, Paris, 1930, vëll. I., f. 16.
334
Zitelman, International privatrecht, 1897, vëll. 4., f. 397.
231
mund të na ndihmojnë, ngase nën supozimin se normat e së drejtës

ndërkombëtare private na shpijnë vetëm deri te shteti, e jo edhe deri
te njëra nga njësitë federative-mbesin pa kritere sipas të cilëve do të
mundej ta zgjidhnin njërin nga sistemet e brendshme të kolizionit.335
8. Mendojmë se është më e arsyeshme që normat e së Drejtës
ndërkombëtare private në mënyrë direkte t’i zgjedhin dispozitat kom-
petente edhe në rastet kur normat e një shteti nuk janë unike, por janë
norma të një njësie federative. Kjo zgjidhje nuk është adekuate vetëm
në rastet kur është fjala për lex nationalis, ngase ky fakt vendimtar
nuk mund të lokalizohet në rajon më të ngushtë. Dallimet në mes të
lex nationalis dhe fakteve të tjera vendimtare konsiston në atë se lex
nationalis bazohet në elementin që drejtpërdrejt lidhet me shtetin,
kurse faktet vendimtare tjera, si lex loci solutionis, lex rei sitae, lex loci
contractus, lex fori, lex loci executionis, etj., e kanë si bazë lidhjen me
një vend (të caktuar në kuadër të shtetit). Mirëpo, është e mundshme
edhe lidhja me njësi më të ngushtë territoriale, kurse dallimi nga pikat
tjera të lidhjes, lex nationalie parimisht nuk është i përshtatshëm që të
lokalizohet në rajon më të ngushtë.
335
T.Varadi, po aty, f. 53.
232
Kapitulli II
KONFLIKTI NDËRKOMBËTAR I LIGJEVE
SHFAQJA E ELEMENTIT TË HUAJ

JURIDIKO-CIVIL NË TË DREJTA DHE DETYRIME
1. KUPTIMI DHE ARSYET E SHFAQJES

Konflikti (kolizioni) i ligjeve që trajtohen në këtë disiplinë është
i karakterit territorial ngase u dedikohet marrëdhënieve në të dre-
jtën private që krijohet midis subjekteve të shteteve të ndryshme (sis-
temeve të ndryshme juridike). Sistemet midis tyre vijnë në kontakt
nëpërmjet prezencës së elementit të huaj336 në marrëdhëniet konkrete
ashtu që normat adekuate të çdonjërit prej tyre njëkohësisht vijnë në
shprehje që të aplikohen për rregullimin e marrëdhënies konkrete.
Për shembull, shtetasi turk në punë të përkohshme në Gjermani gjatë
kthimit në vendlindje, ndalet në kafenetë e njohura të Pirotit për të
pushuar dhe në nisje, nën ndikimin e alkoolit e në përcjellje të gjinisë
delikate që e njofton në kafene, me veturë e godet në vendparking
një veturë tjetër dhe i shkakton dëme të konsiderueshme. Për kom-
pensimin e dëmit mund të aplikohen normat e të drejtës detyrimore
të Turqisë (shtetasi turk është shkaktar i dëmit), ose të Gjermanisë
(ku ka vendqëndrim të rregullt dhe ku është regjistruar vetura), ose
të Serbisë (në territorin e së cilës është shkaktuar dëmi). Në këtë rast
normat juridike të tri shteteve njëkohësisht pretendojnë të aplikohen
(midis tyre mund të ketë dallime), ndërmjet vete i konkurrojnë me
njëra-tjetrën, pra janë në „konflikt”.
Termi „konflikt i ligjeve” në të drejtën ndërkombëtare private te
ne aplikohet nga përkthimi i conflict of laws (aplicable law) në gjuhën
angleze, përkatësisht conflict de lois në gjuhën frënge. Gjithashtu në
terminologjinë juridike franceze aplikohet edhe „la loi competente”,
në atë gjermane „massgeblicht recht”-e drejta kompetente.
Në të drejtën tonë përcaktimet gjuhësore janë të pakta, mendo-
jmë se mund të përdoren emërimet: e drejta kompetente, e drejta që
336
Bilalli A., Elementi formiranja i primjene norme u međunarodnom privatnom
pravu, Zbornik na trudovi, Skopje-Zagreb, 2010.
233
aplikohet, e drejta e aplikueshme. Te këto emërtime nuk ka dallime

përmbajtësore, përdoret ai i cili më tepër ka ndikuar tek autori. Edhe
pse më së shpeshti përdoret emërimi kolizioni ose konflikti i ligje-
ve, megjithatë i bëhen vërejtje se nuk është shumë i qartë dhe nuk
e qartëson problematikën që e emëron, e cila shfaqet në rastet kur
marrëdhënia konkrete lidhet me më tepër sisteme juridike.
Bëhet vërejtje se termi nuk është i qartë dhe nuk mundet me
siguri të konstatohet se a bëhet fjalë për „konfliktin” e ligjeve në vësh-
trim të teksteve ligjore (dispozitave substanciale të ligjeve) të shtete-
ve të ndryshme (sistemeve të ndryshme juridike), ose bëhet fjalë për
„konfliktet” e vet sistemit juridik, përkatësisht sistemeve të së drejtave
private të shteteve të ndryshme. Mos harmonizimi i kuptimit juridik
me atë gjuhësorë më së miri vërehet në doktrinën bashkëkohore, ku
si zakonisht flitet dhe shkruhet se si „konflikti i ligjeve” zgjidhet në
atë mënyrë që caktohet e drejta kompetente. Në një rast, pra, kur
është fjala për problemin, konkurrencën e ligjeve (ose të drejtave,
sistemeve juridike) përdoret termi „ligj”, kurse në rastin tjetër, gjatë
rregullimit të marrëdhënies përdoret termi „e drejta”. Gjatë zgjidhjes
së konfliktit të ligjeve duhet të merrën në konsideratë se shpeshherë
janë të rëndësishme edhe normat tjera të së drejtës kompetente, e
jo vetëm ato që duhet të aplikohen në rastin konkret, mendojmë se
emërimi si „konflikt i ligjeve” më për së afërmi e nënkupton konfliktin
e sistemeve juridike.337
Gjithashtu vërejtje tjetër është se nuk është e qartë krejtësisht
(deri në fund) se kur do të konsiderohet se ekziston konflikti i ligjeve:
a ekziston nëse më tepër sisteme juridike ndërlidhen me gjendjen e
njëjtë faktike (rastin e njëjtë), pavarësisht në rastin konkret se nor-
mat e shteteve të interesuara për caktimin e të drejtës kompetente
a e caktojnë aplikimin e normave të veta substanciale, ose për ek-
zistimin e „konfliktit të ligjeve” duhet të parashihet edhe aplikimi
i normave të veta, për rregullimin e kontestit konkret. Për këto dy
raste në teori bëhen edhe krahasime figurative duke e parashtruar
pyetjen se a ekziston konflikti „me faktin e ekzistimit të dy ushtrive”
ose „konflikti” ekziston nëse ushtritë janë në konflikt.338 Mundësia e
tretë e shfaqjes së konfliktit të ligjeve do të vinte në shprehje vetëm
nëse dallohen normat substanciale të sistemeve juridike me të cilat
ndërlidhet marrëdhënia konkrete. Jemi të mendimit se deri te konfli-
337
Fjala (termi) “ligj” në emërimin “konflikt i ligjeve” ... nuk do të thotë asgjë tjetër
por e drejtë ose sistem juridik. Nuk bëhet fjalë te e drejta që është e caktuar si
kompetente ky ose ai ligj, p.sh., i familjes, i procedurës civile, vetëm se a duhet
të aplikohet e drejta (sistemi juridik) e ndonjë shteti dhe e cilit. Katičić N., Novi
ogledi o međunarodnom privatnom pravu o procesu prava, Zagreb, 1977, f.28.
338
Knežević G, Međunarodno pravo za trgovački ugovor u međunarodnoj prodaj
robe, Beograd,1989, f.15.
234
Pjesa e tretë Kapitulli II
kti i ligjeve vjen në rastet kur marrëdhënia juridike-private përmban

element të huaj, i cili e krijon mundësinë që të drejtat substanciale të
dy ose më shumë shteteve të aplikohen te rregullimi i marrëdhënies
së njëjtë juridiko-civile.
Gjithashtu, emërtimi „konflikt i ligjeve” nuk është adekuat edhe
për arsyet se gjatë zgjidhjes (rregullimit) së marrëdhënies konkre-
te shpeshherë konstatohet se të drejtat kompetente potenciale nuk
e përjashtojnë njëra-tjetrën, por ato të drejta me të cilat ndërlidhet
marrëdhënia konkrete mund të aplikohen në mënyrë kumulative.339
Nga ajo që u tha lidhur me hamendjet (dilemat) gjuhësore për
emërimin e kësaj tërësie (që e sajon të drejtën ndërkombëtare pri-
vate) si „konflikt i ligjeve” mund të përdoret, por duhet të jemi të
vetëdijshëm për kufizimet konkrete. Andaj sugjerojmë që në vend të
„konflikt të ligjeve” të shfrytëzohet sintagma „përcaktim i të drejtës
kompetente”, ose e drejta e aplikueshme (applicable law).
Nga ajo që u sqarua më lart lidhur me dilemat gjuhësore të
emërtimit të konfliktit të ligjeve do të marrim edhe një shembull kon-
kret për sqarim më për së afërmi të shfaqjes së konfliktit të ligjeve.
Një shtetas i Republikës së Kosovës për hir të situatës së krijuar në
Kosovë në vitin 2001 vendoset, dhe më tepër vite jeton në Angli; atje
lidh martesë me një shtetase franceze dhe papritmas vdes. I ndjeri lë
trashëgimi të konsiderueshme të sendeve të luajtshme në Angli dhe
në Kosovë, përveç sendeve të luajtshme ka qenë pronar i paluajt-
shmërive (shtëpisë, lokalit afarist dhe tokës). Si trashëgimtar potencial
përveç bashkëshortes (shtetases franceze) paraqiten edhe fëmijët e
tij nga martesa e parë në Kosovë. Rastin konkret, më tepër fakte e
ndërlidhin me të drejtën e Anglisë, ku de cuiusi jetonte dhe punonte,
ka fituar pronësi të luajtshme dhe është martuar-ka jetuar me shte-
tasen franceze dhe ka ndërruar jetë. Po ashtu rasti ndërlidhet edhe
me të drejtën e Kosovës ngase de cuiusi ka qenë shtetas kosovar, aty
ka lënë trashëgimi dhe trashëgimtar. Pra, shtetësia dhe vendbanimi i
trashëgimlënësit, shtetet ku ndodhet masa trashëgimore, shtetësia ose
vendbanimi i trashëgimtarëve, e ndërlidhin këtë gjendje faktike (rast
konkret) me dy shtete të cilat janë të interesuara (janë të thirrura)
që marrëdhënia trashëgimore të rregullohet sipas të drejtave të tyre.
Shtetësia e trashëgimlënësit dhe e trashëgimtarëve, vendbanimi i
tyre, vendi (shteti) ku ndodhet pasuria (masa trashëgimore) janë fakte
vendimtare (pika të lidhjes)340 që e ndërlidhin gjendjen konkrete fakti-
ke me të drejtën e Anglisë dhe të Kosovës. Njëri nga faktet (shtetësia,
339
Stanivuković M.; Živković M. Međunarodno privatno pravo, Novi sad-Niš, 2015,
f.241-250.
340
Për faktet vendimtare shiqo: A.Bilalli, H.Kuqi, E drejta ndërkombëtare private
I, Prishtinë 2012, f.119.
235
domicili, vendi ku gjendet trashëgimia) ka rol vendimtar, dhe ndikon

që gjendja faktike të jetë në lidhje më të afërt, përkatësisht të nënvihet
(subsumohet) nën sistemin juridik të njërit nga shtetet e drejta e të cilit
do të aplikohet për rregullimin e marrëdhënies konkrete.
Nëse normat e kolizionit e të dyja shteteve të interesuara për
rregullimin e marrëdhënies juridiko-private (civile) me element të
huaj aplikojnë fakte vendimtare (pika të lidhjes) të njëjta, në atë rast
nuk ka kundërthënie për caktimin e të drejtës kompetente, pra nuk
shfaqet konflikti i ligjeve.
Por, nëse në ligjet e shteteve me të cilat lidhet marrëdhënia juri-
diko-private me element të huaj dallohen pikat e lidhjes (faktet ven-
dimtare) në ato raste vjen deri te konflikti i ligjeve.
Konflikti i ligjeve është pjesë (tërësi) e së drejtës ndërkombëtare
private që e sajojnë normat (rregullat, dispozitat) juridike të shtetit
konkret me të cilat rregullohen marrëdhëniet juridiko-private (civile)
me element të huaj që nuk kanë rënë në kontakt (nuk janë shtruar
dhe nuk janë zgjidhur) me organin e huaj dhe caktojnë se të drejtat
dhe detyrimet a do të rregullohen sipas të drejtës së vendit ose të të
drejtës së huaj, kur dhe nën cilat kushte.
Për rregullimin e të drejtave dhe detyrimeve me element të huaj
që krijohen midis palëve mund të zbatohet e drejta e huaj, e drejta
e vendit, ose në mënyrë kumulative njëkohësisht mund të aplikohet
edhe e drejta e vendit edhe e drejta e huaj, përkatësisht të drejtat e
atyre shteteve me të cilat marrëdhënia është e lidhur.
Fakti se marrëdhënia konkrete ndërlidhet me dy ose më tepër
shtete, nuk do të thotë se automatikisht për rregullimin e saj janë
të „thirrura” (janë të „interesuara”) të gjitha shtetet, përkatësisht se
duhet të aplikohet e drejta e të gjitha shteteve. Ndërlidhja e marrëdhë-
nies me shtetin e huaj është sinjal se gjendja faktike nuk është pastër e
brendshme, se për rregullimin e saj nuk aplikohen normat e rregullta
të së drejtës së brendshme dhe se për rregullimin e këtyre situatave
duhet të gjendet rregulla në të drejtën ndërkombëtare private.341 Për
shembull, para gjykatës kosovare mund të iniciohet procedurë për
rregullimin e trashëgimisë së shtetasit kosovar i cili jeton në Belgjikë,
ku është martuar me shtetasen angleze dhe ka lënë pasuri të luajtshme
dhe të paluajtshme, e cila pjesërisht ndodhet në Belgjikë, e pjesërisht
në Kosovë. Në këtë rast ka më tepër fakte (shtetësia e trashëgimlënë-
sit, e ndryshme me bashkëshorten mbijetuese, përkatësisht vendba-
nimi i bashkëshortit si trashëgimtar dhe i trashëgimtarëve të tjerë,
vendi i trashëgimisë në më tepër shtete) që këtij rasti i japin karakter
ndërkombëtar, marrëdhënien e lidhin me më tepër sisteme juridike,
përkatësisht për rregullimin e tij janë të „interesuar” dhe mund të
341
Džunov T, Međunarodno privatno parvo, Skopje, 1995, f.169.
236
jenë „kompetentë”, pra mund të aplikohen: e drejta e Kosovës, ajo

angleze dhe belge. Në këtë rast shtetësia e trashëgimlënësit, përkatë-
sisht domicili i bashkëshortit dhe i personave tjerë që pretendojnë të
trashëgojnë dhe vendi ku ndodhet trashëgimia në këtë rast janë fakte
të rëndomta (të zakonshme).
Të gjithë ato dërgojnë tek aplikimi i të gjitha të drejtave (koso-
vare, belge, angleze) për rregullimin e situatës juridike. Zakonisht
vetëm njëra nga faktet e përmendura më lart (p.sh., shtetësia e trashë-
gimlënësit) shfaqet si fakt vendimtar të cilin e drejta e një shteti (ose
traktati ndërkombëtar) e konsideron si më të rëndësishme, që të ca-
ktohet se sipas të drejtës së cilit shtet me të cilin marrëdhënia është
më për së afërmi (më ngushtë) e lidhur do të rregullohet. Për arsye se
këto fakte ndërlidhen me sistemin konkret juridik tek i cili kërkohen
rregulla për rregullimin e rastit konkret (situatës juridike), ato ndryshe
quhen edhe pikat e lidhjes. Pra, në rastet e këtilla duhet të caktohet
e drejta kompetente që do ta rregullojë marrëdhënien juridiko-civile
me element të huaj. Rregullat për caktimin e të drejtës kompetente,
ose siç quhen ndryshe normat e kolizionit duhet ta ndihmojnë orga-
nin kompetent të shtetit të vendit që të gjej normat materiale të atij
shteti me të cilin marrëdhënia juridiko-private është më për së afërmi
e lidhur.342
Normat e kolizionit si instrumente juridike janë rregulla të veçan-
ta juridike me strukturë konkrete. Llojllojshmëria (llojet e ndrysh-
me) e marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj që duhet
të rregullohen me ndihmën e normave të kolizionit, si dhe problemet
që mund të shfaqen gjatë gjetjes dhe dëshmimit të së drejtës kompe-
tente e imponojnë nevojën e analizës më të detajuar të strukturës të
normave të kolizionit, si dhe efektet dhe rezultatet e funksionimit.343
2. KUPTIMI DHE OBJEKTI I NORMËS

SË KOLIZIONIT
Norma e kolizionit është rregull juridike që e cakton aplikimin e
të drejtës kompetente të shtetit të vendit, ose të huaj për rregullimin
e marrëdhënies juridiko-civile me element të huaj.344
Gjatë rregullimit të marrëdhënies konkrete juridiko-civile, organi
i vendit para të cilit shtrohet çështja (gjykata ose organi administrativ)
nuk ballafaqohet, përkatësisht nuk mendon për problemin e caktimit
të së drejtës kompetente, nëse në rastin konkret që duhet ta rregullojë
marrëdhënia nuk ka element të huaj, nuk ndërlidhet me sistemin e
342
Sajko K, Međunarodno privatno pravo, Zagreb, 1996, f.55
343
P. Gavroska; T. Deskoski; Megjunarodno privatno pravo, Skopje, 2011.
344
237
huaj juridik (një ose më tepër), as nuk mendon për aplikimin e të dre-
jtës së huaj. Në ato raste organi e zbaton vetëm të drejtën substanciale
të shtetit të vendit, përkatësisht gjendjen faktike (factum) e nënvendos
(subsumon) nën normën e përgjithshme juridike dhe i cakton efektet
juridike (da mihi facta, dabo tibi ius).345 Për shembull, nëse shitësi dhe
blerësi janë shtetas të vendit dhe kontrata lidhet sipas të drejtës së
vendit për objektin e punës juridike që ndodhet në shtetin e vendit, ose
bashkëshortët e ardhshëm janë shtetas të vendit dhe martesa lidhet
para organit të shtetit të vendit etj.
Por kur bëhet fjalë për marrëdhëniet me element të huaj, organi
i vendit nuk mund të jetë i sigurt se do të aplikohet vetëm e drejta e
vendit, p.sh. njëri nga subjektet e kontratës është shtetas i huaj, ose
njëri nga nupturientët e ardhshëm që lidhin martesë te ne ka shtetësi
të huaj. Në ato raste para organit të vendit shtrohet dilema se si me
ndikimin e normës së kolizionit të gjendet e drejta që do të aplikohet.
Objekt i normës së kolizionit janë gjendjet (statusi) personale,
marrëdhëniet shoqërore dhe ekonomike me element të huaj. Këto
marrëdhënie dallohen nga ato shoqërore dhe ekonomike, përkatë-
sisht nga marrëdhëniet juridiko-civile për arsye se përmbajnë në vete
element të huaj me subjekt, objekt ose në të drejta dhe detyrime të
marrëdhënies konkrete. Lidhja e marrëdhënies me sistemin e huaj ju-
ridik, përkatësisht me sistemin e vendit dhe të huaj, ose me më tepër
sisteme të huaja juridike krijohet me anë të shtetësisë, vendbanimit
ose selisë së subjektit, si dhe nga vendi ku gjendet sendi-objekti i punës
juridike përkatësisht vendi ku përmbushen të drejtat dhe detyrimet.
Në teorinë juridike elementi i huaj juridiko-civile shfaqet në sub-
jekt, objekt dhe të drejtave dhe detyrimeve, në forma të ndryshme the-
melore dhe plotësuese që ndikojnë te caktimi i të drejtës kompetente,
përkatësisht tek sensibilizimi i normave të kolizionit.346
Prezenca (shfaqja) e elementit të huaj juridiko-civil në subje-
kt konstatohet sipas shtetësisë së huaj, vendbanimit përkatësisht
vendqëndrimit të personit fizik në territorin e huaj, ose sipas përkatë-
sisë (nacionalitetit) së huaj të personit juridik. Prezenca e elementit të
huaj në objekt konstatohet sipas vendit ku gjendet sendi në territorin
e shtetit të huaj ose sipas përkatësisë (nacionalitetit) së huaj të ani-
jes përkatësisht aeroplanit. Ekzistenca (prezenca) e elementit të huaj
juridiko-civil në të drejta dhe detyrime konstatohet nëpërmjet vendit
të lidhjes së punës juridiko (lex loci actus), vendit të përmbushjes së
detyrimeve nga kontrata (lex loci solutionis), vendit të selisë të organit
345
M. Stanivuković, M. Živković, Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, Niš,2015.
f. 241.
346
Për format e shprehjes së element të huaj juridiko-civil, rëndësinë e prezencës së
tij në një marrëdhënie konkret dhe ndikimi tek caktimi i të drejtës kompetente
shih; A. Bilalli; H. Kuçi, DNP I.
238
(gjykatës) para së cilës shtrohet çështja (lex fori), vendit të shkaktimit

të veprimit kundërligjor (lex loci delicti commissi) dhe fakteve të tjera
vendimtare nga të cilat sipas ligjit krijohen të drejta dhe detyrime
(p.sh. sipas vendit të nxjerrjes së vendimit gjyqësor ose të arbitrazhit).
Intensiteti i lidhjes juridike të fakteve në marrëdhënien juridi-
ko-civile me element të huaj, me shtetin e vendit ose atë të huaj, për-
katësisht me sovranitetin personal ose territorial matet sipas numrit
dhe rëndësisë së fakteve konkrete individuale të marrëdhënies juridi-
ke. Në lidhje juridike me shtetin e huaj mund të jenë një ose më tepër
fakte të elementeve të marrëdhënies (p.sh. shtetësia ose vendbanimi),
por njëkohësisht mundet që më tepër fakte nga më tepër elemente
të marrëdhënies juridiko-civile të ndërlidhen me sovranitetin e huaj
(p.sh. njëkohësisht shtetësia edhe vendi ku gjendet sendi). Nga kombi-
nimet dhe mundësitë e ndryshme që mund të krijohen lidhjet juridike
ndërmjet marrëdhënieve shoqërore dhe ekonomike me shtetin e ven-
dit dhe atë të huaj, të gjitha marrëdhëniet juridiko-civile me element
të huaj kategorizohen me marrëdhënie juridiko-civile me element të
thjeshtë të shprehur (ose në subjekt, ose në objekt ose në të drejta dhe
detyrime), dhe marrëdhënia juridiko-civile ku elementi i huaj shprehet
si i shumëfishtë (së paku në dy elemente të marrëdhënies, elementi
i huaj njëkohësisht i shprehur, p.sh. në subjekt dhe objekt, ose në të
gjitha elementet e marrëdhënies: subjekt, objekt dhe të drejta dhe
detyrime).347 Intensiteti i ndërlidhjes së marrëdhënies konkrete ju-
ridiko-civile me element të huaj me sistemet juridike të shteteve të
ndryshme (më tepër shteteve) përveç që e sensibilizon normën e koli-
zionit gjithashtu i përcakton edhe shtetet potencialisht të interesuara
për rregullimin e marrëdhënies konkrete.
Në vazhdim me shembull konkret do ta sqarojmë esencën e nor-
mës së kolizionit si dhe objektin e saj tek marrëdhëniet juridiko-pri-
vate me element të huaj. Shtetasi i Kosovës pas diplomimit në infor-
matikë, fiton bursë për studime master në një universitet në Kanada,
ku i përfundon studimet me sukses të dalluar dhe atje punësohet.
Ndërkohë njoftohet me një shtetase franceze e cila jeton në Kanada
që nga fëmijëria kështu që e ka edhe shtetësinë e Kanadasë. Dashuria
e tyre kurorëzohet me martesë (thënia popullore dashuria nuk njeh
kufij) dhe për shkak të martesës e fiton edhe shtetësinë kanadeze.
Pas një kohe u lind djalë (shtetas kanadez). Bashkëshortit (shtetas i
Kosovës dhe i Kanadasë) i jepet mundësia të punësohet në SHBA, me
çka nuk pajtohet gruaja. Për hir të pagës më të lartë, bashkëshortët
me insistim të gruas merren vesh që pas katër vjetësh do të kthehen
në Kanada. Koha kaloi shumë shpejt. Burri për shkak të honorareve
347
Më tepër për format plotësuese të shprehjes së elementit të huaj juridiko-civil:
A Bilalli, H Kuçi, DNP I, f,111-119. M. Jezdić, MPP II, f-10, dhe Pak M. MPP,
Beograd 2000, f.314-316.
239
(mëditjeve) të larta, vazhdimisht ishte i angazhuar me punë në shte-

te të ndryshme. Pakënaqësia e gruas për shkak të angazhimeve dhe
mungesës së burrit (udhëtim për hir të detyrës në shtete të ndrysh-
me) prej ditës në ditë rritej dhe kulminacionin e arriti pas ofertës për
vazhdimin e kontratës së burrit me pagesë në Evropën Lindore, dhe
vendosmëria e tij që ta nënshkruajë kontratën. Kjo situatë ndikojë te
gruaja që burrin ta kushtëzojë (t’i vërë ultimatum), kthimin e tij në
Kanada, ose shkurorëzim (divorc). Megjithatë, burri nuk u kthye në
Kanada (siç thotë shprehja popullore turke, pare vezir, pare rezil).
Gruaja (me djalin) shkoi në Francë, atje u punësua dhe ngriti padi
për prishjen e martesës; kërkon që t’i ndahet fëmija dhe burri të pa-
guajë alimentacion. Për të gjitha këto çështje do të vendosë gjykata
e Francës. Por pyetja shtrohet se sipas cilës të drejtë (cilën të drejtë)
do ta aplikojë: të drejtën franceze, të Kanadasë, të SHBA-ve, ose të
drejtën e Kosovës? I njëjti problem juridik shtrohet nëse padia ngritet
para gjykatës në Kosovë.
Detyra themelore (esenciale) e normës së kolizionit është që ta
zgjidhë hamendjen (dilemën) me të cilën ballafaqohen gjykatat në
Francë dhe Kosovë, të konstatojë se cila e drejtë do të jetë kompe-
tente. Këtë dilemë normat e kolizionit e zgjidhin (rregullojnë) në atë
mënyrë që nga kontaktet e shumta që i ka marrëdhënia juridike me
shtetet konkrete e zgjedhin një si vendimtare dhe në atë mënyrë e
orientojnë (udhëzojnë, dërgojnë) organin tek e drejta kompetente.
Në mesin e pikave të ndryshme të lidhjes (shtetësia dhe vendbanimi
i bashkëshortëve, shtetësia dhe vendbanimi i fëmijës, përkatësisht
vendi ku zgjidhet kontesti) duke e pasur në konsideratë edhe faktin
se të gjitha palët në perioda të ndryshme kohore kanë edhe vende të
ndryshme të qëndrimit (vendqëndrime të ndryshme), e po ashtu edhe
më tepër shtetësi etj, duhet të zgjidhet një pikë vendimtare e lidhjes.
Atë zgjedhje (pikën vendimtare të lidhjes) e bënë ligjvënësi, dhe
nuk niset nga një marrëdhënie konkrete juridike, por nga një kate-
gori e marrëdhënieve juridike dhe pyetjeve konkrete juridike. Gjykata
franceze ose ajo kosovare lidhur me këtë çështje e shtron pyetjen se
cila e drejtë do të jetë kompetente për shkurorëzimin e martesës së
shtetasit kosovar/kanadezë dhe shtetases franceze/kanadeze, si dhe
se kujt do t’i besohet fëmija i tyre, për ruajtjen dhe edukimim e që
ka shtetësi kanadeze. Gjithashtu, gjykata (kosovare ose franceze) e
ka në konsideratë edhe faktin se palët, gjatë zhvillimit të procedurës
nuk ndodhen në të njëjtin shtet (shtrohet pyetja se e drejta e cilit shtet
duhet të aplikohet në rastin konkret).
Në doktrinën juridike mbisundon qëndrimi se çdo marrëdhënie
juridike e ka qendrën (selinë) e vet që e lidh për të drejtën e caktu-
ar (konkrete), pa marrë parasysh se a është ajo e vendit ose e huaj.
Selia e marrëdhënies juridike identifikohet me anë të elementit i cili
240
konsiderohet si më karakteristik për natyrën e marrëdhënies konkre-

te dhe është i përshtatshëm për lokalizimin e marrëdhënies.348 Kjo
metodë e miratimit të normave të kolizionit u bë dominuese në pra-
ktikën legjislative të shteteve (mangësitë ndikuan që sipas nevojës ajo
të modifikohet). Megjithatë, konsiderohet se ligjvënësi në momentin
e formulimit dhe miratimit të normave të kolizionit, përcaktohet për
kompetencën e asaj të drejte (sistemit juridik konkret) që është në
lidhje më të ngushtë me gjendjen faktike. Për shembull, ligji për të
drejtën ndërkombëtare private i Austrisë (1978), në paragrafin 1 në
mënyrë shprehimore e parasheh këtë parim: „Gjendja faktike me ele-
ment ndërkombëtar në materien e të drejtës private rregullohet sipas
sistemit juridik me të cilin ekziston lidhja me e afërt”.
Pasi e drejta ndërkombëtare private është degë e së drejtës së
brendshme (nacionale) njëlloj siç janë p.sh. e drejta civile, e drejta
familjare, e drejta detyrimore, e drejta sendore, e drejta kushtetuese, e
drejta penale, e drejta administrative etj, ligjvënësi i çdo shteti konkret
në bazë të kritereve të veta të politikës juridike, që i konvenojnë dhe u
përgjigjen qëndrimeve dhe interesave të tij, sjell vendim se cila lidhje
është vendimtare (esenciale) për një kategori konkrete të marrëdhë-
nieve, në atë mënyrë dhe e formon normën e kolizionit.
Nëse sipas botëkuptimit dhe bindjes së ligjvënësit se te shkurorë-
zimi i martesës shtetësia e bashkëshortëve është lidhja më e rëndë-
sishme e mundshme, gjykata e Kosovës do të aplikojë, këtu shtrohet
hamendja (dilema), të drejtën e Kanadasë (ngase të dy e kanë shtetë-
sinë e Kanadasë) ose të drejtën e Kosovës ngase (burri e ka shtetësinë
e Kosovës), ose të drejtën e Kosovës dhe të drejtën e Francës (ngase
gruaja e ka edhe shtetësinë e Francës). Nëse ligjvënësi konsideron
se në rast të shtetësive të ndryshme të bashkëshortëve lidhjen më të
rëndësishme e përfaqëson vendbanimi i fundit i përbashkët, gjykata
në Kosovë do të aplikojë të drejtën e Kanadasë.
Cilat rrethana ligjvënësi do t’i ketë si udhërrëfyese që të mundet
të konstatojë se cilat kritere duhet t’i ketë në konsideratë që të mund
të vendosë se cila nga mënyrat konkrete të lidhjes me një rast konkret
është vendimtare, e cilat janë lidhje irelevante (të parëndësishme),
është çështje e legjislacionit konkret, përkatësisht politikës juridike
në çdo shtet.
3. STRUKTURA E NORMËS SË KOLIZIONIT

E drejta ndërkombëtare private si degë e sistemit juridik të çdo
shteti i rregullon marrëdhëniet juridiko-civile (private) me element
të huaj. Normat që i rregullojnë këto marrëdhënie, përkatësisht që e
348
Savigny F, System des heutigen roemischen recht, VIII, Berlin, 1849.
241
bëjnë zgjedhjen (përcaktimin) e të drejtës kompetente, janë normat

e kolizionit. Këto norma me anë të elementeve të tyre caktojnë se a
do të aplikohet e drejta e vendit, ose e drejta e huaj, ose njëkohësisht
në mënyrë kumulative do të aplikohet edhe e drejta e vendit dhe më
tepër të drejta të huaja. Ndërmjetësuesi midis gjendjes (marrëdhënies)
faktike fillestare dhe efektit juridik definitiv është norma e kolizionit,
norma juridike që ka për qëllim të caktojë se cila e drejtë do të zbatohet
në marrëdhëniet konkrete që lidhet me dy, ose më tepër territore ku
aplikohen sisteme të ndryshme juridike. Norma e kolizionit është urë
kaluese nëpërmjet së cilës kryhet (vihet) lidhja ndërmjet fakteve dhe
të drejtës substanciale që i cakton efektet (pasojat) juridike.349
Normat e kolizionit kanë dy elemente: a) kategoria juridike dhe
b) pika e lidhjes (fakti vendimtar). Nëse norma e kolizionit p.sh. pa-
rasheh se: për zotësinë juridike dhe zotësinë e veprimit të personit
fizik kompetente është e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit e ka ai per-
son. Në këtë rast kategori juridike është zotësia juridike dhe zotësia
e veprimit e personit fizik, kurse pikë e lidhjes (fakt vendimtar) është
shtetësia. Ose shembulli tjetër: për formën e punës juridike kompe-
tente është e drejta e shtetit ku lidhet puna juridike. Në këtë normë
të kolizionit kategori juridike është forma e punës juridike, kurse pikë
e lidhjes është vendi i lidhjes së punës juridike.
Nëse krahasohet struktura e normës së kolizionit me normat tjera
juridike, kategoria juridike dhe pika e lidhjes bashkërisht e sajojnë
dispozicionin përkatësisht urdhrin drejtuar organit të veprimit se si
ta caktojë të drejtën kompetente. Aplikimi i të drejtës kompetente
(të vendit ose të huaj) e përfaqëson pasojën juridike (sanksionin) të
normës së kolizionit.350
a) Kategoria juridike (marrëdhënia juridike)

Kategoria juridike e përfaqëson objektin e rregullimit të nor-
mës së kolizionit, emërohet me terma të ndryshme si: marrëdhënie
juridike, marrëdhënie juridiko-civile, marrëdhënie juridiko-private,
kategori për ndërlidhje.
Normat e kolizionit i nxjerr ligjvënësi i çdo shteti (ligjvënësi na-
cional). Gjatë formulimit ligjvënësi e ka lirinë e plotë në përzgjedhjen
e kategorive juridike. Kategoritë juridike mund të formulohen gjerë-
sisht, duke përfshirë degë të tjera të së drejtës (p.sh., marrëdhëniet
trashëgimore, marrëdhëniet familjare, etj.), ose formulimi i tyre mund
të jetë më i ngushtë, merren parasysh institutet konkrete (p.sh. pronë-
sia, kontrata, martesa), ose mund të formulohen edhe më ngushtë si
349
M. Stanivuković, M. Živković, Međunarodno privatno pravo, Novi Sad, Niš,2015.
f. 241.
350
K. Sajko, Međunarodno privatno pravo, Zagreb, 2005, f.84.
242
kategori juridike (p.sh. parashkrimi, mënyra e dorëzimit të sendit,

afati i liferimit të mallit, forma e kontratës, etj.).351
Me intensifikimin e qarkullimit të mallrave, ideve, kapitalit,
njerëzve midis shteteve në të drejtën ndërkombëtare private bash-
këkohore gjithnjë e më tepër është e shprehur tendenca që të mos
parashihen dhe shfrytëzohen kategori të gjëra juridike. Me kategori
më të ngushta juridike krijohen më tepër norma të kolizionit dhe
mundësia që ato t’u përshtaten problemeve reale, përkatësisht për
çdo problem të ekzistojë zgjidhje kolizive adekuate.
Me nënvënien (subsumimin) e rastit konkret nën kategori ju-
ridike të normës së kolizionit, krijohet parakusht për veprim të asaj
norme, përkatësisht mund të aplikohet me pikë adekuate të lidhjes e
cila dërgon tek aplikimi i të drejtës kompetente.352
b) Pika e lidhjes (fakti vendimtar)

Pikat e lidhjes janë nocione (kuptime) konkrete që e krijojnë lidh-
jen midis elementit të zgjedhur të marrëdhënies juridike dhe gjykatës
në shtetin konkret, përkatësisht janë udhëzues deri tek e drejta kom-
petente. Përzgjedhjen e pikave të lidhjes e bën ligjvënësi në mënyrë të
lirë. Si pikënisje e ka rastin konkret që duhet ta rregullojë. Ligjvënësi
nga marrëdhënia konkrete e veçon (ndanë) një fakt, i jep rëndësi të
posaçme (veçantë), përkatësisht i jep rang të faktit vendimtar (pikës
së lidhjes) dhe e inkorporon (përfshin) në normën e kolizionit. Për
shembull, kur dëshiron ta rregullojë çështjen e trashëgimisë (kategori
juridike), ligjvënësi ka disa mundësi në disponim: mund të përcak-
tohet për shtetësinë e personit konkret, ose për vendbanimin e tij,
vendqëndrimin e rregullt, ose vendin se ku ndodhet trashëgimia. Me
përzgjedhjen e çdonjërës nga këto pika të lidhjes (fakte vendimtare),
ligjvënësi do të bëjë edhe zgjedhjen (caktimin) e të drejtës kompeten-
te-të drejtën e shtetit, shtetas i të cilit është ai person (lex nationalis),
të drejtën e shtetit ku e ka vendbanimin ai person (lex domicilii), të
drejtën e shtetit të vendbanimit të rregullt të tij, ose të drejtën e sh-
tetit ku ndodhet trashëgimia (lex rei sitae). Më në fund supozojmë se
ligjvënësi përcaktohet për shtetësinë e personit trashëgimia e të cilit
shqyrtohet dhe e formulon normën e kolizionit me këtë përmbajtje:
për marrëdhëniet trashëgimore kompetente është e drejta e shtetësisë
së trashëgimlënësit. Zgjedhja e pikës konkrete të lidhjes në këtë rast
nuk është e karakterit teknik, përkundrazi, ligjvënësi kujdeset për in-
teresat ekonomike dhe juridiko-politike të shtetit të vet.
Nocioni pika e lidhjes, që më së shpeshti përdoret në doktrinën
juridike, me siguri është krijuar nga përkthimi i termit „point de
351
K. Sajko, Međunarodno privatno parvo, Zagreb, 1996, f.65.
352
P. Gavroska; T. Deskoski; Megjunarodno privatno pravo, f. 228.
243
rattachement” prej gjuhës franceze. Përveç këtij termi, nga autorë të

ndryshëm përdoren edhe emërtimet: „faktet vendimtare”,353 „rrethana
lidhëse”354 „ndërlidhëse”,355 pikat e përthekimit.
Përmes (nëpërmjet) pikës së lidhjes në mënyrë direkte (të dre-
jtpërdrejtë) realizohet efekti i normës së kolizionit, rastin konkret e
ndërlidh me të drejtën që duhet të aplikohet. Pika e lidhjes në mënyrë
direkte (të drejtëpërdrejtë) cakton se e drejta e cilit shtet duhet të
aplikohet si e drejtë kompetente, por vetë norma e kolizionit vetëm
në mënyrë indirekte (të tërthortë) e rregullon marrëdhënien konkrete.
Përcaktimi për pikën konkrete të lidhjes mundëson që rasti konkret
të rregullohet sipas të drejtës materiale të shtetit konkret. Aplikimi i
të drejtës materiale kompetente e realizon efektin juridik të normës
së kolizionit.
Në sistemet juridike të shteteve të ndryshme aplikohen pikat e
lidhjes (faktet vendimtare) që janë tipike për marrëdhënie konkrete
juridike, përkatësisht lëmi konkrete juridike.
Për marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore:
- Lex nationalis (ose lex patriae)-ligji i shtetësisë,
- Lex domicili-ligji i vendbanimit,
- Lex autonomia (ose lex electa, lex voluntatis) autonomia e vull-
netit të palëve,
Për marrëdhëniet juridiko-sendore:
- Lex rei sitae-vendi ku gjendet (ndodhet) sendi,
Për marrëdhëniet kontraktore:
- Lex loci contractus-ligji i vendit të lidhjes së kontratës,
- Lex loci solutionis-ligji i vendit të përmbushjes (ekzekutimit),
- Lex loci venditoris-ligji i vendit të shitësit,
- Parimi i lidhmërisë më të afërt (më të ngushtë),
- Lex voluntatis (autonomia e vullnetit të palëve).
Për deliktet juridiko-civile:
- Lex loci delicti commissi-ligji i vendit të kryerjes së deliktit.
Për formën e punëve juridike:
- Locus regit actum (vendi ku është krijuar puna juridike).
353
M. Jezdić, MPP I
354
B. Eisner, po aty.
355
N. Katičić, po aty.
244
Në situata (raste) të ndryshme shpesh herë shfrytëzohet si pikë

e lidhjes (fakt vendimtar):
- Lex fori-ligji i gjykatës, ligji i forumit (përkatësisht ligji i orga-
nit që ndërmerr veprime në rastin konkret). Si zakonisht për
emërimin e organit që vepron te rastet konkrete me element
të huaj shfrytëzohet termi latin për gjykatë-forum- pa marrë
parasysh se në rastin konkret organi që ndërmerr veprime
a është i gjykatës i arbitrazhit, organ i administratës (p.sh.
organi i kujdestarisë, ofiqari) etj.
Nëse i analizojmë më hollësisht pikat e lidhjes nuk janë ligji i
shtetësisë, ligji i domicilit, ligji i vendit ku gjendet sendi, ligji i vendit
të kryerjes së veprimit kundërligjor, por shtetësia, domicili vendi ku
gjendet sendi etj. Pikat e lidhjes (faktet vendimtare) në esencë janë
ato elemente fakte tek të cilat ligjvënësi e vëren lidhjen esenciale (ven-
dimtare) dhe organin para të cilit shtrohet çështja, ata dërgojnë deri
tek e drejta konkrete, përkatësisht ligji që duhet të aplikohet.
Flitet për ligjin e shtetësisë, ligjin e domicilit, ligjin e vendit ku
gjendet sendi etj., ato janë përkthime nga sintagmat në gjuhën latine të
cilat janë botërisht të pranuara në sistemet juridike. Në sintagmat në
gjuhën latine, krahas pikës së lidhjes, përfshihet edhe efekti i saj-ligji,
e drejta deri tek e cila na dërgon.356
4. KRITERET PËR KATEGORIZIMIN E PIKAVE

TË LIDHJES (FAKTEVE VENDIMTARE)
Pikat e lidhjes mund të klasifikohen sipas më tepër kritereve,
varësisht se çka merret si bazë për kategorizim.
a) Kategorizimi (ndarja) sipas gjerësisë së organit të forumit

(organit të aplikimit)
Sipas autorizimeve, përkatësisht udhëzimeve që ia japin organit
(forumit) i cili e aplikon normën e kolizionit, pikat e lidhjes (faktet
vendimtare) ndahen në: norma me detyrim të drejtpërdrejtë dhe nor-
ma suazore.
Drejtpërdrejtë të detyrueshme janë ato pika të lidhjes te të cilat
ligjvënësi vetë e ka bërë vlerësimin e formave të mundshme të lidhjes
së një kategorie (marrëdhënieje) me më tepër sovranitete dhe është
përcaktuar për një lidhje si më relevante që do të na dërgojë deri te
e drejta kompetente. Këto pika të lidhjes në teori emërohen si „hard
and fast rules”, pika të shpejta dhe të fuqishme të lidhjes, ngase forumit
356
Varadi T, dhe të tjerët: po aty, f.91.
245
nuk i lënë asnjë mundësi që të vlerësojë se e drejta në të cilën dërgon

norma e kolizionit si e drejtë kompetente a është me të vërtetë në
lidhje më të afërt me marrëdhëniet që shprehet përmes kategorisë ju-
ridike. Para forumit shtrohet detyra e vetme që ta nënvejë (subsumoj)
faktin konkret nën pikën e lidhjes, dhe ashtu siç është e formuluar ta
aplikojë të drejtën kompetente. Të tilla janë pothuajse të gjitha pikat
e lidhjes të përmendura më lart, përveç parimit të lidhjes më të afërt.
Nëse për shembull tek aftësia juridike si pikë e lidhjes parashihet lex
nationalis, ajo drejtpërdrejt (direkt) do të na lidhë me të drejtën kom-
petente (të drejtën e shtetit shtetasi i të cilit është personi në fjalë).
Vlerësimin e ekzistimit të lidhjes potenciale e ka bërë ligjvënësi dhe
ka konstatuar se lidhja vendimtare është shtetësia, e jo për shembull
vendbanimi ose vendi i lidhjes së punës juridike.
Suazore janë ato pika të lidhjes që i japin mundësi dhe autorizim
organit të vendosjes (gjykatës) ta caktojë të drejtën kompetente. Pikë
e atillë e lidhjes suazore është parimi i lidhjes më të afërt, i jep vetëm
urdhrin suazor gjyqtarit që si kompetente ta zgjedhë atë të drejtë që
është më ngushtë (më afër) e lidhur me rastin konkret. Këto norma
në fillim u pranuan në të drejtën anglosanksone (gjykatat i krijojnë
normat e së drejtës ndërkombëtare private), por aplikohen edhe në
të drejtën tonë, p.sh. Ligji i DNP-së si pikë të lidhjes për caktimin e të
drejtës kompetente tek marrëdhëniet kontraktore midis palëve është
e drejta e shtetit me të cilën marrëdhënia kontraktore është më së
afërmi e lidhur.
Pika suazore e lidhjes i le mundësinë gjykatësit që ta caktojë
të drejtën kompetente duke e hulumtuar lidhjen më të afërt (më të
ngushtë) të kontratës me shtetin konkret. Shfrytëzimi i pikës suazo-
re të lidhjes i jep mundësinë që të aplikohet e drejta më adekuate,
përkatësisht e drejta që më për së afërmi është e lidhur me rastin
konkret.357
b) Ndarja e pikave të lidhjes në të thjeshta dhe komplekse

Të thjeshta janë ato pika të lidhjes që dërgojnë deri tek aplikimi i
një të drejte kompetente, ku respektohen udhëzimet e ligjvënësit, për-
katësisht ajo e drejtë mund të jetë në mënyrë direkte e detyrueshme,
e caktuar si e tillë nga ligjvënësi, ose e drejta suazore ngase ligjvënësi
i lejon mundësinë forumit vetë ta përcaktojë pikën e lidhjes që është
më për së afërmi e lidhur me rastin konkret. Për shembull: nëse për
kontratën është kompetente lex loci contractus, do të aplikohet e drejta
e shtetit ku është lidhur kontrata. Ose nëse parashihet lex personalis,
përkatësisht lex nationalis ose lex domicilii për rregullimin e marrëdhë-
nieve statusore të personave fizik, çdoherë kompetente do të jetë e
drejta e shtetësisë ose e vendbanimit të personit fizik.
357
P. Gavroska; T. Deskoski; Megjnarodno privatno pravo, f. 229-230.
246
Komplekse janë ato pika të lidhjes në suaza (në kuadër) të nor-

mës së njëjtë të kolizionit të cilat dërgojnë deri te më tepër të drejta
kompetente. Për shembull, nëse norma e kolizionit parasheh se: Për
kushtet materiale për lidhjen e martesës kompetente është e drejta
e shtetësisë (lex nationalis) së bashkëshortëve të ardhshëm. Në këtë
rast në mënyrë kumulative aplikohen dy të drejta (pika kumulative
të lidhjes).358
Pikat kumulative të lidhjes mund të jenë edhe alternative. Për
shembull, sipas Konventës së Hagës për konfliktin e ligjeve te forma
e testamentit me element të huaj e vitit 1961: testamenti është i plot-
fuqishëm për nga forma nëse është i plotfuqishëm sipas njërës nga
këto të drejta:
1. Sipas të drejtës së vendit ku është përpiluar testamenti;
2. Sipas të drejtës së shtetit shtetas i të cilit ka qenë testatori
qoftë në kohën e disponimit testamentar qoftë në kohën e
vdekjes;
3. Sipas të drejtës së vendbanimit të testatorit qoftë në kohën e
përpilimit të testamentit, qoftë në kohën e vdekjes;
4. Sipas të drejtës së vendbanimit të testatorit qoftë në kohën e
disponimit, qoftë në kohën e vdekjes;
5. Sipas të drejtës së Republikës së Kosovës;
6. Për paluajtshmëritë edhe sipas të drejtës së vendit ku ato
ndodhen.
Ose të marrim një shembull tjetër: Për zotësinë kambialore kom-
petente është e drejta e shtetësisë e detyruesit kambialor, nëse ai sipas
asaj të drejte nuk ka aftësi, do të aplikohet e drejta e shtetit ku është
marrë detyrimi kambialor.
Karakteristikë e përbashkët e këtyre pikave alternative të lidhjes
është qëllimi që të njihet plotfuqishmëria e punëve juridike, puna
juridike të mbetet në fuqi. Që të arrihet qëllimi, organi para të cilit
shtrohet çështja, gjykata (forumi) para se të vendosë për të drejtën
kompetente, patjetër duhet ta hulumtojë përmbajtjen e të drejtës
potenciale kompetente dhe ta aplikojë atë të drejtë që shpie deri te
rezultatet konkrete. Alternativa, nuk nënkupton lirinë e zgjedhjes
së pikave të lidhjes nga organi i cili e aplikon normën e kolizionit.
Ekzistojnë arsye të justifikuara për kalesën nga një pikë e lidhjes në
tjetrën që i sugjeron ligjvënësi.359 Kalesa nga një pikë e lidhjes në
tjetrën (alternacioni) bëhet për arsye se pika e parë e lidhjes nuk bën
358
359
T. Varadi, dhe të tjerët, po aty, f. 93-94.
247
zgjidhje (personi p.sh. nuk ka zotësi kambialore sipas lex nationalis).

Ose të marrim shembull tjetër: Zotësia e veprimit vlerësohet sipas të
drejtës të shtetësisë nëse personi nuk ka shtetësi, aplikohet e drejta
e vendbanimit.
Në këtë rast deri te zgjidhja alternative vjen për arsye se në pikën
e parë të lidhjes (faktin vendimtar) nuk arrihet rezultat konkret, por
për arsye se pika e parë e lidhjes nuk mund të aplikohet ngase personi
është pa shtetësi (apatrid).
c) Ndarja e pikave të lidhjes në të përhershme

dhe të ndryshueshme (variabile)
Faktet relevante mbi të cilat bazohen pikat e lidhjes (faktet ven-
dimtare) dhe të cilat njihen si lidhje relevante që forumin e lidh me
të drejtën kompetente janë të përhershme dhe të ndryshueshme, ky
klasifikim bëhet në bazë të këtyre kritereve.
Të përhershme janë ato pika të lidhjes (fakte vendimtare) që
janë të fokusuara në kohë dhe hapësirë. Janë ato pika të lidhjes te të
cilat baza faktike është një ngjarje, p.sh. lidhja e kontratës, kryerja e
deliktit. Mund të paraqiten vështirësi rreth kualifikimit (cilësimit) të
vendit të lidhjes së kontratës, por fjala është për mundësitë e ndrysh-
me të interpretimit të faktit të njëjtë, e jo për fakte të ndryshme suk-
sesive. Mund të jetë kontestuese se çka mund të kuptohet me vendin
e lidhjes së kontratës, nëse kontrata lidhet ndërmjet palëve që fizikisht
nuk janë prezent në të njëjtin vend, ngase mund të nxirren përfundime
të ndryshme nga i njëjti fakt, por vet fakti nuk ndryshohet, ai është i
përhershëm. Si pikë e përhershme e lidhjes konsiderohet edhe lex rei
sitae, por kur është fjala për vendin ku gjenden sendet e paluajtshme
që nuk mund të ndryshojnë vendndodhjen.360
Të ndryshueshme (variabile) janë ato pika të lidhjes (fakte ven-
dimtare) të cilat nuk janë njëherë e përgjithmonë të fiksuara në një
rast konkret as në kohë, as në hapësirë. Ato bazohen në fakte që
mund të ndryshohen edhe në atë mënyrë udhëzojnë në të drejta të
ndryshme si të drejta kompetente. I atillë është rasti me lex rei sitae
nëse është në pyetje sendi i luajtshëm. Kjo pikë e lidhjes bazohet në
faktin e vendndodhjes së sendit në një vend, kurse nga momenti i kri-
jimit të marrëdhënies juridike e deri te realizimi i saj, sendi mund ta
ndërrojë vendin e ndodhjes. Nëse vendet se ku gjendet sendi janë në
shtete të ndryshme, krijohet „konflikti mobil i ligjeve”.361 Në këtë rast
(kësaj here) nuk është fjala për interpretimet e ndryshme të faktit të
njëjtë, por bëhet fjalë për më tepër fakte që paraqiten në momente
të ndryshme kohore. Për shembull kërkohet e drejta kompetente që
360
M. Kostić-Mandić, MPP, Podgorica, 2017, f.56
361
T. Varadi, Conflict mobile u međunarodnom privatnom pravu, Godisnjak,
Sarajevo 1977, f, 359.
248
duhet të aplikohet tek posedimi, norma e kolizionit dërgon te lex rei

sitae, kurse sendi një vit ndodhet në Holandë, pastaj gjashtë muaj
në Kosovë, tetë muaj në Shqipëri dhe përsëri në Holandë. Shtrohet
pyetja se cili vend ku gjendet sendi është relevant? Përkatësisht, lex rei
sitae, por kur, në cilin moment pasi sendi ndodhet në më tepër vende
në kohë të ndryshme.
Pika variabile (të ndryshme) të lidhjes mund të jenë: shtetësia,
vendbanimi, selia e personit juridik, ngase këto pika të lidhjes ba-
zohen në fakte që ndryshojnë nga momenti i krijimit të marrëdhë-
nies juridike e deri te shfaqja e kontestit. Nga momenti i krijimit të
marrëdhënies juridike e deri tek shfaqja e kontestit, një person mund
të ndërrojë më tepër vendbanime, mund ta ndërroj edhe shtetësinë.
Pikat variabile të lidhjes mund të krijojnë probleme gjatë caktimit të
drejtës kompetente, ngase me ndryshimin e fakteve relevante, ndrys-
hohen edhe pikat e lidhjes dhe shtrohet pyetja e fiksimit kohor të
tyre. Këtë çështje ndonjëherë e zgjidh (e rregullon) ligjvënësi ashtu
që e precizon momentin kohor të aplikimit të pikës së lidhjes, p.sh.
norma e kolizionit parasheh se: te trashëgimia ligjore kompetente
është e drejta e shtetësisë së trashëgimlënësit në momentin e vdekjes.
Shtetësia është pikë e ndryshueshme e lidhjes de cuiusi mund të ketë
gjatë jetës më tepër shtetësi, por nëse saktësohet se bëhet fjalë për
shtetësinë në momentin e vdekjes, fakti konkret kohësisht fiksohet,
kështu që, pika e lidhjes (fakti vendimtar) bëhet i përhershëm i pan-
dryshueshëm.362
d) Llojet e normave të kolizionit

Ekzistojnë më tepër ndarje të normave të kolizionit, më e rëndë-
sishme është ndarja në norma të njëanshme dhe të dyanshme, për-
katësisht të shumanshme (të kolizionit). Ndarje tjetër e normave të
kolizionit është në alternative dhe kumulative, të plota dhe jo të plota.
Pasi burimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare ndahen në
ato nacionale dhe ndërkombëtare, atëherë edhe normat e kolizionit
janë nacionale dhe ndërkombëtare.
Të njëanshme janë normat e kolizionit të cilat dërgojnë tek apli-
kimi i një të drejte të njëjtë, dhe atë tek e drejta e vendit. Sipas disa
qëndrimeve, normat e njëanshme të kolizionit janë rregulla jo të plota
të kolizionit, ngase kufizohen vetëm në rregullimin e rasteve që janë
nën kompetencën e organit të vendit, pa mos mundësuar zgjidhje uni-
versale për rregullimin e të gjitha marrëdhënieve që përfshihen në
lëminë konkrete të marrëdhënieve juridike.363
362
T. Varadi, dhe të tjerët, po aty, f.95-96.
363
Bertold Eisner, Međunarodno privatno pravo I, Zagreb, 1953, f. 43; Kаtičić N,
Ogledi o međunarodnom privatnom pravu, Zagreb, 1971, f. 43.
249
Qëllimi i krijimit të normave të njëanshme të kolizionit është

kufizimi i kompetencave të sovraniteteve të ndryshme lidhur me qën-
drimet e rregullimit të marrëdhënieve konkrete juridike, ngase shteti
i vendit që e ruan të drejtën e vet ekskluzive për aplikimin e të drejtës
së vet materiale, të drejtën ekskluzive patjetër duhet t’u lejohet edhe
shteteve tjera, kuptohet për rregullimin e atyre rasteve për të cilat nuk
ka interes jetik.364
Normë e njëanshme e kolizionit do të ishte p.sh. për të drejtat
sendore në sende të paluajtshme që ndodhen në Kosovë, kompetente
është e drejta e Kosovës, norma është e njëanshme sepse e parasheh
aplikimin vetëm e të së drejtës kosovare. Mundësitë e bashkëpunimit
ndërkombëtar nuk janë të përmbyllura, por nuk janë as të definuara,
sepse norma nuk jep përgjigje në pyetje se cila e drejtë do të apli-
kohet në rastin kur paluajtshmëritë nuk ndodhen në Kosovë. Në të
drejtën e krahasuar njihen (ekzistojnë) normat e njëanshme, por në
kodifikimet më të reja mbisundojnë normat e shumanshme, sepse e
mundësojnë parimin e bashkëpunimit midis sistemeve juridike.
Normat e shumanshme të kolizionit janë instrument më adekuat
dhe më i përshtatshëm për caktimin e të drejtës kompetente, dhe
për intensifikimin e bashkëpunimit ndërkombëtar midis sistemeve
juridike (midis shteteve). Në të drejtën tonë, përkatësisht në LDNP,
si dhe në normat tjera nga lëmia e të drejtës ndërkombëtare private,
kryesisht aplikohen normat e dyanshme, përkatësisht normat e shu-
manshme të kolizionit.
Vetë fakti se një normë e kolizionit është e formuluar si e njëan-
shme, e tregon interesin e posaçëm të shtetit që disa lloje konkrete
të marrëdhënieve juridike të rregullohen sipas të drejtës së vendit.365
Normat e dyanshme, përkatësisht të shumanshme të kolizionit
janë ato norma që dërgojnë tek aplikimi i të drejtës së vendit, ose të
drejtës së huaj (ose më tepër të drejtave të huaja) për rregullimin
e marrëdhënieve juridiko-private (civile) me element të huaj. Këto
norma mund të udhëzojnë njëkohësisht tek aplikimi i të drejtës së
vendit dhe të drejtës së huaj, varësisht nga lloji i pikës së lidhjes
(fakti vendimtar). Për shembull, nëse është shtetësia pikë e lidhjes
për zotësinë e veprimit të personit fizik, pasi të verifikohet shtetësia
e personit konkret kemi përgjigje në pyetjen se cila e drejtë do të
jetë kompetente për rregullimin e asaj çështjeje. Për dallim nga
norma e njëanshme e kolizionit, e cila parasheh se për zotësinë
juridike të shtetasve të vendit kompetencë është e drejta e vendit,
dhe e përjashton mundësinë e aplikimit të drejtës së huaj, norma
e shumanshme e kolizionit synon t’i rregullojë marrëdhëniet juri-
364
Battifol, Lagarde, traité de droit international privé, I, Paris, 1993, f.424.
365
M. Kostić-Mandić, MPP, Podgorica, 2017, f.57
250
diko- private me element të huaj pavarësisht nga fakti se a është

fjala për shtetasit e vendit, ose shtetasit e huaj dhe tek aplikimi i
pikës konkrete të lidhjes do ta mundësojë aplikimin e të drejtës së
vendit ose të huaj.
Normat e shumanshme të kolizionit nuk kanë për qëllim ta cak-
tojnë të drejtën kompetente te zotësia juridike vetëm për shtetasit e
vendit, por parashohin rregulla që do të vlejnë për të gjithë personat,
pa marr parasysh shtetësinë e tyre, nëse ajo çështje shtrohet para or-
ganit të vendit. Varësisht nga marrëdhënia që rregullohet dhe qëllimi
që dëshirohet të arrihet, normat e shumëfishta të kolizionit mund të
formulohen në mënyra të ndryshme.
Përveç pikave të thjeshta të lidhjes (u shtruan më lartë), në të
drejtën ndërkombëtare private ekzistojnë edhe norma të përbëra të
kolizionit. Për dallim nga ato të thjeshtat, normat e përbëra të kolizi-
onit kanë më tepër pika të lidhjes.
Mënyrat e aplikimit të pikave të lidhjes (fakteve vendimtare) cak-
tohet me vet normën e kolizionit që është e përmbajtur në ligj, traktat
ndërkombëtar, ose urdhëresë tek e drejta e Bashkimit Evropian. Kur
norma e kolizionit përmban më tepër pika të lidhjes, aplikimi i tyre
mund të parashihet në mënyrë kumulative, alternative ose subsidia-
re.366
Norma kumulative e kolizionit, përkatësisht aplikimi kumulativ i
pikave të lidhjes shpie njëkohësisht deri tek aplikimi i dy ose më tepër
të drejtave në mënyrë kumulative. Për shembull, përkitazi me kushtet
për lidhjen e martesës kompetente për çdo person është e drejta e
shtetit shtetas i të cilit është ai person në kohën e lidhjes së martesës
(sipas Ligjit për të drejtën ndërkombëtare private).367
Kur nupturientët e ardhshëm kanë shtetësi të ndryshme, te kush-
tet materiale për lidhjen e martesës aplikohen në mënyrë kumulative
dy të drejtat dhe plotësimi i kushteve vlerësohet për çdo person sipas
të drejtës së shtetësisë së tij, në këtë rast ekziston kumulacioni distri-
butiv. Kumulacioni i thjeshtë do të ekzistonte nëse për të dy personat
aplikohen kushtet nga të dyja të drejtat.
Normat alternative të kolizionit, përkatësisht tek aplikimi al-
ternativ i pikave të lidhjes aplikohet vetëm një e drejtë si e drejtë
kompetente, cila do të jetë ajo e drejtë do të varet nga rasti konkret.
Norma e kolizionit përmban dy ose më tepër pika të lidhjes të cilat
ndahen me përdorimin e termit (fjalës) „ose”, p.sh. kompetente është
e drejta e shtetësisë, ose e vendbanimit, ose e vendqëndrimit të za-
konshëm. Me pikat alternative të lidhjes të përmbajtura në normën
366
T. Džunov, Međunarodno privatno pravo, Skopje, 1995, f. 171
367
M. Stanivuković; M. Živković; Međunarodno privatno parvo, Novi sad-Niš, 2015,
f.248.
251
e kolizionit mund të aplikohet njëra e drejtë, ose e drejta tjetër, dhe

çdoherë konsiderohet se marrëdhënia është e rregulluar sipas të dre-
jtës kompetente (p.sh. norma të këtilla të kolizionit hasen te kontra-
tat me element të huaj që ta lehtësojnë lidhjen e tyre). Rregullimi i
marrëdhënies me aplikim të pikave të lidhjes në mënyrë alternative
mund të ketë për qëllim mbrojtjen e palës më të dobët dhe të sigurojë
aplikimin e të drejtës që është më e favorshme për palën, për shem-
bull: për marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve kompetente
është e drejta e shtetit ku e ka fëmija vendqëndrimin e zakonshëm,
ose e drejta e shtetit shtetas i të cilit është fëmija nëse ajo është më e
favorshme për të (Projekt LDNP).
Pikat e lidhjes te norma e kolizionit mund të formulohen edhe si
subsidiare. Këto pika të lidhjes zakonisht aplikohen vetëm nëse nuk
plotësohen kushtet për aplikimin e pikës së parë. Shembull konkret
të aplikimit të këtyre normave hasen te marrëdhëniet kontraktore, ku
si pikë themelore e lidhjes parashihet autonomia e vullnetit të palëve,
kurse deri tek aplikimi i pikave subsidiare të lidhjes vjen ekskluzivisht
nëse palët nuk e caktojnë me vullnetin e tyre (autonomisë) të drejtën
për rregullimin e marrëdhënies.368
Në literaturën juridike haset edhe ndarja e normave të kolizi-
onit sipas kriterit se kush i ka nxjerr: a janë nxjerrë ato nga ana e
ligjvënësit nacional (të përmbajtura në dispozitat nacionale), ose janë
të përmbajtura në ndonjë instrument ndërkombëtar që ka pasur për
qëllim unifikimin e rregullave konkrete. Pra, sipas kriterit se ku janë
të përmbajtura normat e kolizionit, ndahen në norma nacionale dhe
norma ndërkombëtare të unifikuara.369
5. NATYRA JURIDIKE DHE KARAKTERISTIKAT

E NORMËS SË KOLIZIONIT
Një ndër pyetjet më të rëndësishme që shtrohet te normat e ko-
lizionit, është ajo e natyrës juridike të tyre, përkatësisht se a janë ato
norma të natyrës imperative ose dispozitive. Çdo shtet i ka normat e
veta të kolizionit, të cilat në disa shtete janë të kodifikuara e në disa
jo, dhe kanë për qëllim që me ndihmën e kritereve të paracaktuara të
dërgojnë tek e drejta kompetente, nëse marrëdhënia juridiko-civile
(private) lidhet me më tepër sisteme juridike (të shteteve të ndrysh-
me). Shtrohen pyetjet se gjyqtari ose ndonjë organ tjetër që e aplikon
të drejtën për rregullimin e marrëdhënies juridiko-civile nëse e kon-
staton prezencën e elementit të huaj në atë marrëdhënie a është i
368
M. Kostić-Mandić, po aty, f.58-59
369
M. Stanivuković; M. Živković, Međunarodno privatno pravo, Novi sad-Niš, 2015,
f.167.
252
detyruar ex officio (zyrtarisht) ta aplikoj normën e vendit të kolizionit?

A ka detyrim sipas detyrës zyrtare (ex officio) ta aplikojë jo vetëm të
drejtën e vendit, por edhe të drejtën kompetente të huaj, në të cilën
dërgon norma e kolizionit?
Nga mënyra e zgjidhjes së çështjes së shtruar në dy pyetjet
paraprake dallohen dy sisteme juridike. Në grupin e parë bëjnë
pjesë ato sisteme juridike që normat e veta të kolizionit i trajtojnë si
rregulla imperativë juridike, dhe gjyqtari nga shteti që i takon këtij
grupi është i detyruar pavarësisht nga dëshira dhe qëllimi i palëve,
rastin ta zgjidh ashtu siç parasheh norma e kolizionit, edhe nëse
pala është kundër aplikimit të normës së kolizionit dhe kërkon që të
aplikohet lex fori (përjashtohen vetëm marrëdhëniet juridiko private
me element të huaj ku palëve u lejohet t’i rregullojnë marrëdhëniet
sipas autonomisë së vullnetit të tyre). Për shembull, nëse ligjvënësi
parasheh se për fitimin e pronësisë duhet të aplikohet e drejta e
vendit ku gjendet sendi kurse sendi ndodhet në Francë, gjyqi duhet
ta aplikojë të drejtën e Francës, konform dëshirës imperativë të
ligjvënësit, pa marr parasysh se njëra nga palët nuk e kërkon atë.
Ose të marrim një shembull tjetër, nëse sipas normës tonë të koli-
zionit kushtet për lidhjen e martesës vlerësohen sipas të drejtës së
bashkëshortëve të ardhshëm (vlerësohen sipas shtetësisë së tyre),
duhet të aplikohet e drejta nacionale e të dy personave pavarësisht
se a dëshirojnë ata.370
Në pjesën më të madhe të sistemeve juridike të Evropës konti-
nentale, normat e kolizionit janë të natyrës imperative, këtë e dëshmo-
jnë kodifikimet e shumta nacionale. Ligji i të drejtës ndërkombëtare
private i Austrisë në paragrafin 3, parasheh: „E drejta kompetente e
huaj aplikohet sipas detyrës zyrtare”. Ligji i të drejtës ndërkombëtare
private dhe i procedurës civile ndërkombëtare të Turqisë (1982) në
nenin 1, alineja 2, përcakton: „Gjyqtari sipas detyrës zyrtare i apli-
kon normat e kolizionit të së drejtës turke dhe të së drejtës së huaj
e cila është kompetente sipas këtyre normave”. Kodi civil i Spanjës
në nenin 12, alineja 6, i vitit 1889, përcakton „Gjykatat dhe organet
tjera i aplikojnë sipas detyrës zyrtare normat e kolizionit të së drejtës
spanjolle”. Normat e kolizionit kanë karakter imperativ edhe në të
drejtën e Gjermanisë. Gjyqtari gjerman është i detyruar që ta apli-
kojë të drejtën ndërkombëtare gjermane sipas detyrës zyrtare.371 Në
Holandë gjykatat i aplikojnë ex officio edhe normat e pashkruara të
kolizionit.372
370
M. Stanivuković; Živković M., po aty, f.244.
371
Raape L; Sturm F. Internationles Privatrecht, Munchen, 1997. I f. 302-324.
372
D’oliviera J, Foreign Law and Legal Cooperation, Hague-Zagreb Essays II, The
Hagues 1978, f.218-219.
253
Në grupin e dytë bëjnë pjesë sistemet juridike që normat e koli-

zionit i trajtojnë për nga natyra juridike si dispozitave, sjellja e palëve
dhe propozimi ose mungesa e propozimit mund të ndikojnë në atë se a
do t’i aplikojë gjykata normat e veta të kolizionit, ose fare nuk i aplikon
gjatë rregullimit të marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj.
Në disa shtete normat e kolizionit nuk janë të natyrës impera-
tivë, sidomos në rastet kur dërgojnë deri tek aplikimi i të drejtës së
huaj. Gjykata do ta aplikojë normën e kolizionit vetëm nëse njëra
nga palët e kërkon atë, dhe do ta detyrojë gjykatën (përmes normës
së kolizionit), ta konfirmoj se në rastin konkret e drejta e huaj a është
kompetente. Në shtetet e common law, p.sh. në të drejtën angleze,
gjykatat ua lënë palëve të deklarohen se a do të aplikohet norma e
kolizionit dhe e drejta e huaj në të cilën ajo dërgon. Në SHBA dhe në
Francë gjykatave u lejohet mundësia t’i aplikojnë normat e kolizionit
edhe pa iniciativën e palëve,373 që do të thotë se normat e kolizionit
nuk janë pastër të natyrës imperativë. Në Francë p.sh. i detyrueshëm
është aplikimi i normave të kolizionit të përmbajtura në konventat
ndërkombëtare, në rastet tjera aplikimi i normave të kolizionit është
fakultativ.374
Kodifikimet bashkëkohore kryesisht nuk deklarohen në mënyrë
eksplicite për natyrën juridike të normave të veta të kolizionit.
Shmangia nga natyra juridike imperativë e normës së kolizionit
nuk bëhet në bazë të rregullave të parapara në mënyrë shprehimore
në të drejtën ndërkombëtare private, por tërthorazi, duke lejuar që
normat e kolizionit dhe e drejta e huaj të mos aplikohen, nëse atë
dikush e kërkon me kohë dhe në formë adekuate.375
Jemi të mendimit se aplikimi ex officio i normës së kolizionit
qëndron mbi baza të forta të argumentuara nga njëra anë, por nga ana
tjetër duhet t’u lejohet palëve vetëm te lëmia kontraktore ta shprehin
autonominë e vullnetit të tyre, e gjithashtu t’u lejohet që efektivisht
të ndikojnë në zgjedhjen e të drejtës kompetente në të gjitha lëmitë,
në atë mënyrë që do të deklarohen për aplikimin e të drejtës së huaj
si të drejtë kompetente. Nëse një herë (në normën e kolizionit) kon-
statohet se te një marrëdhënie ku palët nuk mund të ndikojnë në ca-
ktimin e të drejtës kompetente (p.sh. te shkurorëzimi i martesës, ose
parashkrimi etj.), si lidhje më relevante dhe vendimtare është e drejta
e huaj, ajo e drejtë e huaj duhet të aplikohet, pa marr parasysh se a
pajtohen palët. Përndryshe, normat e vendit të kolizionit do të shndë
rrohen në deklarime të zbrazëta (boshe) se janë për bashkëpunimin
373
T. Varadi, O mogućnosti dosledne primene kolizionih normi, JRMP, nr.1-3, 1981.
374
H. Sikurič, Primena kolizijskih pravila i stranog prava u sudiskom postupku,
Zbornik Pravnog Fakulteta, Zagreb, nr.2-3, f. 618.
375
T. Varadi, dhe të tjerët MPP, Beograd 2000, f. 99.
254
ndërkombëtar dhe koordinim, në vend që të shndërrohen në instru-

ment të koordinimit të vërtetë të sistemeve juridike. Situata nuk do
të përmirësohet dukshëm nëse vetëm gjykatës i lejohet që ta aplikojë
të drejtën e huaj pa iniciativën e palëve.
Në të drejtën e Kosovës normat e LDNP, si dhe normat e koli-
zionit të përmbajtura në burimet tjera janë të formuluara si rregulla
imperativë. Kjo do të thotë se gjykatat janë të detyruara t’i aplikojnë
normat e kolizionit sipas detyrës zyrtare (ex officio). Gjithashtu janë
të detyruara që ta aplikojnë të drejtën e huaj, nëse pika e lidhjes (fa-
kti vendimtar) dërgon te sistemi juridik i huaj. Duhet të theksohet se
ende është herët që të verifikohet aplikimi konsekuent i këtij parimi
në praktikë. Mendojmë se për shumë gjykata probleme të veçanta
do të krijojë prezenca e elementit të huaj në marrëdhënie konkrete,
përkatësisht këto probleme që nuk njihen në masë të mjaftueshme,
gjyqtarët nuk hezitojnë t’u shmangen, nëse vetë palët nuk ndikojnë
që të nxirret vendim i veçantë se cila e drejtë është kompetente. Nga
analizat e hollësishme paraprake mund të konstatohet se norma e
kolizionit ka katër karakteristika (veçori): karakteri indirekt, karakteri
bilateral, karakteri neutral dhe karakteri imperativ.
Karakteri indirekt shprehet në faktin se norma e kolizionit nuk
e rregullon çështjen (pyetjen) konkrete juridike, por vetëm ndër-
mjetëson në rregullimin e saj, në atë mënyrë që dërgon te sistemi
juridik sipas të cilit çështja konkrete do të rregullohet, përafërsisht
e bën përzgjedhjen midis dy, ose më tepër të drejtave me të cilat
marrëdhënia lidhet dhe e drejta e zgjedhur aplikohet për rregullimin
e marrëdhënies juridiko-civile me element të huaj.376
Karakteri bilateral (i dyanshëm) i normës së kolizionit vërehet
në mundësitë e njëjta të aplikimit të normës së vendit dhe të huaj të
kolizionit. Kriteri i cili shfrytëzohet për lokalizimin e marrëdhënies
konkrete, përkatësisht për lidhjen e tij me një sistem juridik është
abstrakt dhe nuk e favorizon nga fillimi të drejtën e vendit në dëm të
drejtës së huaj, për shembull personi në fjalë a ka shtetësi të vendit
ose të huaj në hipotezën se e drejta kompetente caktohet sipas shte-
tësisë, se sendi i paluajtshëm a ndodhet në shtetin e vendit ose të huaj
nëse caktohet e drejta kompetente tek paluajtshmëritë sipas vendit ku
gjendet sendi, etj.377
Neutraliteti i normës së kolizionit-ligjvënësi gjatë formulimit të
normës së kolizionit nuk e bën zgjidhjen definitive të kontestit, por
me aplikimin e normës së kolizionit përmes fakteve relevante caktohet
e drejta kompetente, për shembull a do të jetë kontrata e vlefshme
ose jo, martesa a do të jetë e plotfuqishme ose do të shpallet nule, se
376
A. Bilalli, H. Kuçi, E drejta ndërkombëtare private I,
377
M. Stanivuković, M. Živkovič, po aty, f.244.
255
shkaktuesi i dëmit do të jetë i detyruar ta kompensojë dëmin ose jo,

etj. Norma e kolizionit e cakton të drejtën kompetente sipas kritereve
paraprakisht të caktuara, të cilët nuk ndërlidhen me përmbajtjen e të
drejtës konkurente. Mundësia e vetme e shmangies nga aplikimi i të
drejtës së huaj mund të ndodh vetëm nëse cenohet rendi publik i ven-
dit, në këtë rast nuk favorizohet aplikimi i të drejtës konkrete të huaj
por mbrohet sistemi juridik i shtetit të vendit për shkak të aplikimit
të rendit publik ndërkombëtar.378
Karakteri imperativ i normës së kolizionit u trajtua më lartë.
378
A. Bilalli; H. Kuçi, E drejta ndërkombëtare private I, f.235.
256
Kapitulli III
KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARRËDHËNIET
STATUSORE DHE FAMILJARE
ME ELEMENT TË HUAJ
Më lartë u shtruan nocionet elementare lidhur me kuptimin e

konfliktit të ligjeve, llojet, arsyeja e shfaqjes, si dhe kriteret bazike për-
mes të cilave norma e kolizionit i rregullon marrëdhëniet juridiko-pri-
vate (civile) me element të huaj. Pa njohuri të përgjithshme për pjesët
përbërëse të normës së kolizionit dhe pa ndërlidhjen e tyre në tërësi
unike as nuk mund të paramendohet funksionimi i marrëdhënieve ju-
ridike ndërmjet sovraniteteve (shteteve) të ndryshme. Normat juridike
të kësaj tërësie ngushtë janë të lidhura me normat e tërësive tjera (të
së drejtës ndërkombëtare private me të drejtat civile të subjekteve të
vendit dhe konfliktit të juridiksioneve), por edhe me degët tjera të së
drejtës, të drejtën familjare, trashëgimore, civile, ekonomike dhe të
drejtën e punës.
Njohja dhe pranimi i efekteve juridike të marrëdhënieve konkre-
te në shtetet e huaja kërkon harmonizimin adekuat për aplikimin e
rregullave për të drejtën kompetente përmes instrumenteve të ndrysh-
me të cilët patjetër duhet të njihen mirë. Çdo çështje që është shtruar
deri tani e ka rëndësinë dhe funksionimin e vet në lëmitë e veçanta të
konfliktit (kolizionit) të ligjeve.
Sistematizimi i pjesës së posaçme e përfshin kolizionin e ligjeve
në lëmitë statutore, familjare, trashëgimore, kontraktore dhe delikto-
re, marrëdhëniet juridiko-sendore, letrat me vlerë (kambiali dhe çeku)
dhe marrëdhëniet nga e drejta e punës.
Konflikti i ligjeve te marrëdhëniet statusore dhe familjare i përm-
ban rregullat që e përcaktojnë të drejtën kompetente për gjendjen dhe
marrëdhëniet statusore, për lidhjen, efektet dhe pushimin e martesës
dhe për marrëdhëniet tjera familjare midis prindërve dhe fëmijëve,
adoptuesit dhe të adoptuarit kujdestarit dhe të përkujdesurit, etj.
Normat e kolizionit te marrëdhëniet statusore dhe familjare dallohen
nga ato të lëmive tjera të konfliktit të ligjeve. Një nga karakteristikat
është se te shumica e normave të kolizionit si primar shfrytëzohet
shtetësia si fakt relevant, kurse si subsidiar vendbanimi i personit në
ato situata kur është irelevante dhe e panevojshme të aplikohet e
257
drejta e shtetësisë. Veçoria e dytë është se me anë të normave të ko-

lizionit bëhet përpjekje që të mundësohet rregullimi i një numri të
madh të marrëdhënieve të ndryshme me fakte që ndërlidhen edhe
me të drejtën e huaj edhe të drejtën e vendit. Karakteristikë e tretë
është se te një numër i madh i normave juridike nëse nuk mund të
aplikohet shtetësia, e as vendbanimi si rezervë aplikohet rregulla lex
fori (shpesh kritikohet në teori). Rastet e atilla te kjo lëmi janë më të
shpeshta se te lëmitë tjera, kështu që e drejta e shtetit të vendit do të
aplikohet më shpesh se te marrëdhëniet tjera.379
1. KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARRËDHËNIET

STATUSORE TË PERSONAVE FIZIK
Gjendja statusore e personave fizik e përfshin zotësinë juridike
dhe zotësinë e veprimit të personave fizik. Konflikti i ligjeve shtrohet
për arsye se në sistemet juridike ekzistojnë dallime për momentin
(kohën) e krijimit, pushimit të zotësisë juridike, zotësisë së veprimit,
dhe mënyrën se si krijohet dhe si pushon aftësia e veprimit. Aftësia
juridike nënkupton kohën kur personi fizik bëhet subjekt i së drejtës
dhe bartës i të drejtave dhe detyrimeve që nga lindja, nëse është në
interes të fëmijës edhe para lindjes (nasciturus). Për zotësinë juridi-
ke nuk është me rëndësi mosha madhore dhe aftësia e gjykimit, ajo
pushon me vdekjen e personit. Mënyra e krijimit të zotësisë juridike
në të gjitha shtetet llogaritet (konstatohet) në mënyrë të njëjtë, por
dallime ekzistojnë te pushimi i saj, andaj shfaqet edhe konflikti i
ligjeve.
Caktimi i të drejtës kompetente për krijimin dhe humbjen e aftë-
sisë juridike ka rëndësi, pra te komorientët dhe te nasciturisi (fetusi).
Për momentin e konstatimit të vdekjes së personave që kanë pë-
suar (vdekjen) në fatkeqësinë e përbashkët (p.sh. rrëzim i aeroplanit,
përmbytje e anijes), në të drejtën e krahasuar ka dy qëndrime.
Sipas qëndrimit të parë, në sistemet juridike të shteteve bëhen
dallime ndërmjet këtyre personave për nga mosha dhe gjinia, dhe kon-
siderohet se një kategori e ka mbijetuar kategorinë tjetër. Sipas qën-
drimit të dytë, konsiderohet se personat që kanë pësuar në fatkeqësi
të përbashkët vdesin në të njëjtin moment. Andaj, se a do të thirret
(caktohet) ose jo dikush të trashëgojë, varet nga e drejta kompetente
për zgjidhjen e çështjes së komorientëve.
Pasi momenti (koha) i vdekjes është i rëndësishëm për të trashë-
guar e drejta kompetente sipas të cilës vlerësohet pushimi i zotësisë
juridike të bashkëshortëve të cilët kanë shtetësi të ndryshme mund
379
M. Pak, MPP, Beograd 1986, f. 729.
258
Pjesa e tretë Kapitulli III
të jetë vendimtar për ta caktuar rrethin e trashëgimtarëve nga ana e

burrit dhe nga ana e gruas, varësisht nga fakti se a kanë vdekur në të
njëjtën kohë, ose njeri e ka mbijetuar tjetrin.
Probleme të natyrës së njëjtë krijohen edhe tek nasciturus (fëmija
i pa lindur). E drejta kompetente cakton se a mund t’i njihet fëmijës të
pa lindur (paralindjes) aftësia juridike, ose ai parim është i panjohur
në sistemin juridik.
Në të drejtën e krahasuar për aftësinë e veprimit ka dallime të
mëdha, ajo nuk fitohet në moshë të njëjtë në të gjitha shtetet. Mund
të konstatohet se arrihet në moshën 18 vjeçare. Gjithashtu në siste-
met juridike ekzistojnë dallime se kur do të njihet aftësia e kufizuar
e veprimit. Disa shtete bëjnë dallime midis gjinive, dhe femrave ua
njohin zotësinë e veprimit më vonë se meshkujve, kurse gruas së mar-
tuar ia njohin nën kushte të caktuara, përkatësisht me kufizime. Në
një numër më të vogël të shteteve, ku vjen në shprehje diskriminimi
racor ose fetar, personave konkret mund t’u kufizohet ushtrimi i ve-
primtarive konkrete. Në të drejtën tonë norma e kolizionit e parasheh
shtetësinë si kriter për caktimin dhe pushimin, ose kufizimin e zotësisë
së veprimit dhe zotësisë juridike gjithashtu edhe në shtetet evropiane
shtetësia merret si kriter nga kjo lëmi.380
2. KONFLIKTI I LIGJEVE TE MARRËDHËNIET

STATUSORE TË PERSONAVE JURIDIK
Personat juridik, njëlloj si personat fizik kanë zotësi veprimi (sub-
jektivitet juridik), mund të jenë bartës i të drejtave dhe detyrimeve.
Dallimet midis subjektivitetit juridik të këtyre subjektëve të së drejtës
dalin vetvetiu nga natyra juridike e tyre. Personat fizik mund të jenë
bartës i të drejtave konkrete që nuk përputhen me natyrën e per-
sonave juridik në lëminë juridiko-private, si për shembull të drejtat
familjare, të drejtat aktive trashëgimore, (disponimi në rast të vdekjes)
etj. Subjektivitetin personi fizik e fiton me lindje kurse i pushon me
vdekje pa ndonjë formalitet të posaçëm përveç në rastet kur personi i
zhdukur shpallet si i vdekur. Ndërsa për fitimin dhe shuarjen e zotësisë
së veprimit të personave juridik çdoherë duhet të plotësohen kushtet
dhe formalitetet strikte të parapara individualisht në sistemin juridik
të çdo shteti (falimentimi, barazimi i detyrueshëm etj.). Te personat
fizik vetë fakti i arritjes së moshës madhore ua mundëson aftësinë e ve-
primit dhe vetvetiu u jep autorizime personave fizik që vetë të vendo-
sin për punët juridike, por edhe të kenë përgjegjësi nga marrëdhëniet
jokontraktore. Kurse te personat juridik patjetër duhet të plotësohen
380
M. Pak, MPP, Beograd 1986, f. 731.
259
kushtet e parapara në ligj që një rreth i caktuar i personave fizik të

ketë autorizime ex lege për lidhje të punëve juridike.381
Edhe përkundrejt dallimeve të theksuara më lartë në çështjet
statusore të personave fizik dhe juridik parimi i zgjidhjes së konfliktit
të ligjeve është shumë i përafërt gati identik. Në praktikë aplikohet e
drejta e shtetit të përkatësisë (nacionalitetit) të personit juridik.
Te ne Projekt LDNP në nenin 23 parasheh se për statusin juri-
dik, përkatësisht për zotësinë juridike të personit juridik kompetente
është e drejta e shtetit në regjistrin publik e të cilit është regjistruar.
Nëse personi juridik është i regjistruar në regjistrat publik të më tepër
shteteve sipas paragrafit 2 të nenit 23, kompetente është e drejta e
atij shteti në të cilin ai e ka selinë e caktuar me statut ose me aktin e
themelimit të personit juridik. Në nenin 25 të LDNP rregullohet lëmia
e aplikimit të së drejtës kompetente për themelimin, natyrën juridike,
emrin, firmën, subjektivitetin dhe sistemin e udhëheqjes, kompetente
është e drejta e përkatësisë së personit juridik. Gjithashtu në Projekt
LDNP parashihet se e drejta e përkatësisë shtetërore e personit juridik
aplikohet edhe për përbërjen, kompetencat, funksionimin e organeve,
përfaqësimin e personit juridik, fitimin dhe humbjen e anëtarësisë, si
dhe të drejtat dhe detyrimet që ndërlidhen me anëtarësimin e perso-
nit juridik. E drejta e përkatësisë së personit juridik aplikohet edhe
për përgjegjësinë dhe detyrimet e personit juridik, përgjegjësinë për
cenimin e ligjit dhe për pushimin e personit juridik.
3. KONFLIKTI I LIGJEVE TE
MARRËDHËNIET FAMILJARE
Marrëdhëniet juridiko-familjare me element të huaj në çdo
shtet e sajojnë njërën nga lëmitë më të rëndësishme dhe më intere-
sante të së drejtës ndërkombëtare private. Legjislacionet nacionale
në këtë lëmi dallohen dukshëm më tepër se në cilën do qoftë lëmi të
marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj. Dispozitat me të
cilat rregullohet lidhja e martesës, aftësia për të lidh martesë, pavle-
fshmëria (nulitet) dhe shkurorëzimi i martesës janë shumë ngushtë
të lidhura me moralin, zakonet, religjionin dhe me parimet juridike
fundamentale (bazike) të një shteti (shpesh herë konsiderohen si pjesë
përbërëse të rendit publik të shtetit). Edhe pse në këtë lëmi nuk ka
interesa të theksuara për unifikimin e rregullave juridike familjare
siç ka interes për shembull në lëminë e qarkullimit ndërkombëtar të
mallrave dhe shërbimeve, te kontratat e shitblerjes dhe kontratat tjera
në të cilat bazohet qarkullimi ndërkombëtar i mallrave, megjithatë
bëhen përpjekje konkrete që të unifikohen rregullat nga kjo lëmi.
381
M. Pak, MPP, Beograd, 2000, f. 359.
260
Deri te zvogëlimi i dallimeve në lëminë e rregullimit material juridik

të marrëdhënieve familjare arrihet kryesisht për ato çështje që janë të
rregulluara me Kartën e OKB-së, Deklaratën universale për të dre-
jtat e njeriut, Paktin ndërkombëtar për të drejtat civile dhe politike,
Konventën evropiane për mbrojtjen e të drejtave të njeriut dhe lirive
themelore. E gjithë kjo tregon se zvogëlohet numri i rregullave që i
trajton gjinitë në mënyrë të pabarabartë, ose fëmijët e lindur jashtë
martese. Gjithnjë e më tepër zvogëlohet numri i shteteve që në siste-
met e tyre juridike nuk e lejojnë ndarjen e martesës, në ato që e lejojnë
shkurorëzimin-dispozitat e reja shpesh herë e lehtësojnë. Në favor
të unifikimit të rregullave konkrete nga marrëdhëniet juridiko-fami-
ljare është edhe Konventa për aspektet juridiko-civile të grabitjes së
fëmijëve e vitit 1980, e miratuar nga Konferenca e Hagës për të dre-
jtën ndërkombëtare private. Gjithashtu Unioni Evropian në kuadër
të bashkëpunimit gjyqësor në çështjet civile, në vitin 2004 e miratoi
Rregullativën e Këshillit të Bashkimit Evropian mbi kompetencën
dhe njohjen dhe ekzekutimin e aktgjykimeve në çështjet martesore
dhe çështjet e përgjegjësisë prindërore.382
Koha moderne solli (krijoi) edhe probleme të llojit të ri për shkak
të dallimeve të theksuara në të drejtat nacionale lidhur me të drejtat
e reja rishtazi të krijuara, siç janë partneriteti i regjistruar i personave
me gjini të njëjtë, martesat një gjinore (e gjinisë së njëjtë) materniteti
surrogat, me të lidhet edhe adoptimi. Në këto raste shtrohet pyetja
e mundësive së njohjes së efekteve të këtyre të drejtave në shtetet
ku nuk i lejojnë këto të drejta, përkatësisht lidhjen e martesës midis
personave me gjini të njëjtë (meshkuj ose femra).383
Megjithatë, edhe përkundrejt përpjekjeve për harmonizimin dhe
afrimin e legjislacioneve nga e drejta familjare, dallimet midis tyre
ende janë të mëdha, andaj vjen deri tek konflikti i ligjeve në lëminë e
të drejtës familjare.
Përveç dallimeve që ekzistojnë në dispozitat ligjore nga e drejta
familjare në shtetet konkrete, në shfaqjen e konfliktit të ligjeve nga kjo
lëmi ndikojnë edhe intensiteti i zmadhuar i lëvizjes së njerëzve përtej
kufijve dhe tani ky udhëtim nuk është i kufizuar kryesisht në shtetet
382
Council Regulation No. 2201/2003 of 27 November 2003 concerning juridisc-
tion and the recognition and enforcement of judgements in matrimonial matters
and the matters of parental responsibility, No 1347/2020, Official Journal L338,
23/12/2003, p.1-29.
383
Shteti i parë që e lejoi në sistemin juridik regjistrimin e partneritetit të gjinisë
së njëjtë është Danimarka në vitin 1989. Holanda e lejoi martesën midis gjin-
ive të njëjta në vitin 2001. Tash martesat midis gjinisë së njëjtë lejohen në të
gjitha shtetet skandinave, në Belgjikë, Luksemburg, Spanjë, Portugali, Francë,
Itali, Angli, Skoci, dhe Uells. Shiqo: Pintens, Scherpei Same Sex Marriages,
Encyclopedia of Private International Law.
261
fqinje (që kanë kulturë përafërsisht të njëjtë, religjion të njëjtë ose të

përafërt dhe të drejta të ngjashme) por gjithnjë e më tepër udhëtohet
në vendet gjeografikisht të largëta, ku aplikohen norma dhe botë-
kuptime të ndryshme. E gjitha kjo ndikon që të tejkalohen jo vetëm
barrierat juridike, por edhe ato kulturore dhe psikologjike që të lidhet
martesë me person të kombësisë tjetër, konfesionit ose racës tjetër,
ose të adoptohet fëmija i fesë, kombësisë ose racës tjetër. E gjithë kjo
ndikon që të rritet numri i shkurorëzimit te martesave, i kërkesave për
alimentacion të fëmijëve të mitur, kështu që rritet numri i pyetjeve
juridike që dalin nga ato marrëdhënie.
4. CAKTIMI I SË DREJTËS KOMPETENTE

TE FEJESA ME ELEMENT TË HUAJ
4.1. Arsyet e shfaqjes së konfliktit të ligjeve
Në të drejtën e krahasuar sistemet juridike dallohen për nga
trajtimi i fejesës si marrëdhënie juridike, përkatësisht institut juridik.384
Për nga trajtimi dhe rëndësia juridike e fejesës, shtetet mund të ndahen
në tre grupe.
Shtetet e sistemit anglosakson, fejesën e trajtojnë si kontratë të
rëndomtë (zakonshme), shtetet e Evropës kontinentale, fejesën e kon-
siderojnë si kontratë specifike me efekte juridiko-familjare, kurse në
shtetet e sistemit roman, fejesa trajtohet si gjendje faktike, dhe nuk
ka (nuk krijon) efekte juridike.385 Nga ajo që u tha më lartë konflikti
i ligjeve shtrohet përkitazi me plotfuqishmërinë, efektet dhe pasojat
e shkëputjes së fejesës.
Në sistemet juridike bashkëkohore vërehet se fejesa gjithnjë e më
tepër nuk e ka trajtimin e institutit juridik në drejtësi, e po ashtu edhe
në marrëdhëniet personale, as për së afërmi nuk e ka atë rëndësi që e
ka pasur dikur. E gjithë kjo ndodh për shkak të avancimit të parimit të
lirisë së individit që ka për pasojë lirinë e plotë tek zgjedhja e partnerit
të martesës dhe dhënien e pëlqimit për lidhjen e saj. Kjo do të thotë se
të dyja palët duhet të lidhin martesë në bazë të pajtimit reciprok, pa
detyrim (trysni) moral ose ndonjë detyrim tjetër, përfshirë këtu edhe
kanosjet nga sanksionet juridike. Këtë më së miri e dëshmojnë normat
nga kjo lëmi në shtetet skandinave (Norvegjia, Suedia, Danimarka)
shtetet e sistemit common law (SHBA, Anglia) dhe shtetet e Evropës
Lindore pas Luftës së Dytë Botërore, të cilat në sistemet e tyre juridi-
384
B. Eisner, Porodično privatno pravo , Zagreb, 1950, f.42.
385
Rabel E, The Conflict of Law, A Comparative Study, Family Law, Michigan,
1958, f.215, Eisner B, Međunarodno privatno pravo I, Zagreb, 1953, f.279; B.
Blagojević, Međunarodno privatno pravo, Beograd, 1950, f.258.
262
ke (ligjet e familjes) përfshihet parimi i lirisë së plotë në zgjedhjen e

bashkëshortit dhe deklarimin e lirë për ta lidh martesën.386
4.2. Efektet juridike të fejesës

Në ato sisteme juridike që e njohin fejesën si institut (kategori)
juridik shtrohet pyetja e plotfuqishmërisë përkatësisht efekteve juri-
dike të saj. Rregullimi koliziv i fejesës varet nga trajtimi juridik i saj
në sistemin e të drejtës substanciale. Trajtimi juridik i ndryshëm i saj
në shtete të ndryshme e krijon problemin e cilësimit (kualifikacionit)
në të drejtën ndërkombëtare private.
Në sistemet anglosaksone tek të cilat fejesa konsiderohet (traj-
tohet) si kontratë detyrimore, kushtet për plotfuqishmërinë dhe efek-
tet juridike të saj vlerësohen sipas të drejtës kompetente sipas të cilës
vlerësohen kushtet materiale për plotfuqishmërinë e kontratës. Ajo
do të ishte e drejta që e kanë zgjedhur palët, një gjë e tillë nuk mund
të pritet tek fejesa, që e drejta kompetente të caktohet sipas metodës
të „qendrës së gravicionit”. Kjo do të nënkuptonte qoftë vendin ku
gjendet (ndodhet) qendra e marrëdhënieve jetësore e të fejuarve në
kohën e fejesës (vendbanimi ose vendqëndrimi i rregullt i të fejuarve),
qoftë vendin e ardhshëm të vendbanimit të fejuarve, qoftë vendin e
lidhjes së fejesës si lex loci contractus.387
Në grupin e dytë të shteteve, fejesa trajtohet si kontratë specifike
që ka efekte juridiko-familjare. Kushtet për plotfuqishmërinë e fejesës
vlerësohen sipas parimeve dhe rregullave që vlerësohet martesa të
cilës i paraprin fejesa. Në të drejtën substanciale të këtyre shteteve
kushtet për plotfuqishmërinë e fejesës janë të njëjta si te martesa me
element të huaj.
Kjo do të thotë se fejesa do të jetë e plotfuqishme vetëm nëse
të fejuarit kanë zotësi veprimi (aftësi martesore), martesa ekzistuese
gjithsesi është pengesë e po ashtu edhe dëshira (hiri) e palëve duhet të
jetë serioze për ta lidh fejesën. Edhe mosha gjithashtu është pengesë
por e evitueshme përveç tek incesti.
Kushtet materiale për plotfuqishmërinë e fejesës vlerësohen sipas
të drejtës personale të të fejuarve përkatësisht të drejtës së shtetësisë
(lex nationalis), ose të drejtës së vendbanimit (lex domicili) të tyre.388
386
Palson L, Marriage and Divorce, International Encyclopedia of Comparative
Law, Tubingen, 1978,f.4-11.
387
Rabel E, The Conflict of Law, A Comparative Study, Family Law, Michigan,
1958, f.215,
388
Më tepër për këtë çështje shiqo: B.Bordaš, Porodično pravni odnosi u međun-
arodnom privatnom pravu, Novi Sad, 2000, f.19.
263
4.3. Konflikti i ligjeve te forma e fejesës

me element të huaj
Forma e martesës caktohet sipas ligjit të vendit të lidhjes lex loci
actus, përkatësisht lex loci celebrationis (nëse fejesës i njihet karakteri
joformal solemn). Por, njëlloj edhe si te martesa, edhe te fejesa e dre-
jta e përbashkët personale mund të jetë zgjidhje subsidiare.
Në të drejtën ndërkombëtare private të krahasuar nuk ka shumë
rregulla të kolizionit që në mënyrë eksplicite e rregullojnë fejesën
me element të huaj. Ligji për të drejtën ndërkombëtare private dhe
procedurën civile ndërkombëtare i Turqisë i vitit 1982 në nenin 11/1
e rregullon fejesën, përcakton se: „Te aftësia dhe kushtet për lidh-
jen e fejesës aplikohet për çdo të fejuar, e drejta nacionale e tij”.389
Gjithashtu edhe Ligji Italian për reformimin e sistemit të së drejtës
ndërkombëtare private (1995) për premtimin e lidhjes së martesës e
parasheh aplikimin e të drejtës nacionale të fejuarve si të drejtë kom-
petente, nëse ajo nuk ekziston, kompetente është e drejta Italiane si
lex fori (neni 26).390
4.4. Konflikti i ligjeve tek efektet juridike

të fejesës me element të huaj
Efektet juridike të fejesës vijnë në shprehje (aplikohen) vetëm
nëse ajo është institut juridik dhe është e plotfuqishme. Megjithatë
fejesa si gjendje faktike mund të krijojë efekte juridike nëse përfun-
don me shkëputje. Më së shpeshti pasojat shfaqen pas shkëputjes së
fejesës, i fejuari që e shkëput fejesën duhet t’ia kompensojë palës
tjetër dëmin e shkaktuar. Të drejtat substanciale të shteteve përki-
tazi me këtë detyrim (kompensimin e dëmit) dallohen. Në disa sh-
tete nuk njihet detyrimi për pagimin e dëmit, kurse në shtetet tjera
kompensohet si dëm material (vetëm kompensimi i shpenzimeve të
bëra për përgatitjen e lidhjes së martesës, fitimi i humbur), në atë
mënyrë kompensohet dëmi jomaterial (dhimbja shpirtërore, humbja
e nderit), e deri tek pagimi i dëmit me para. E drejta kompetente për
këto çështje do të varet nga natyra juridike e fejesës si institut juridik.
Nëse trajtohet si institut juridik aplikohet lex personalis i të fejuarve
(lex nationalis ose lex domicili). Nëse për nga natyra juridike fejesa traj-
tohet si kontratë detyrimore, kompetente është e drejta që aplikohet
te kontratat (proper law of the contract).
389
A. Bilalli, E drejta Private, Prishtinë, 1986, f. 4.
390
M. Stanivuković, Međunarodno privatno pravo, Nacionalne kodifikacije,
Beograd, 1996, f.477.
264
Në sistemet juridike ku fejesa përfshihet në lëminë e të drejtës

familjare, qëndrimet për caktimin e të drejtës kompetente për efektet
e plotfuqishmërisë së fejesës bazohen në të drejtën personale të të fe-
juarve. Si zakonisht nënkuptohet e drejta e shtetësisë së përbashkët e
të fejuarve. Nëse ata janë shtetas të shteteve të ndryshme, propozohen
këto zgjidhje:
a) e drejta personale e paditësit, që nuk është fajtor për shkë-
putje,
b) e drejta personale e të paditurit,
c) aplikimi kumulativ i të drejtës personale të të fejuarve.391
Efektet juridike të fejesës si marrëdhënie faktike, përkatësisht
nëse ajo nuk është institut juridik, por marrëdhënie faktike, mos plo-
tësimi i premtimit të martesës nuk mund të jetë bazë për ta parash-
truar kërkesën për kompensimin që do të vlerësohej sipas të drejtës
kompetente për efektet e fejesës. Kjo nuk do të thotë se një situatë
e tillë nuk ka efekt juridik. Shpenzimet e bëra në pritje të lidhjes së
martesës, (dhuratat gjatë fejesës), janë pasoja konkrete për të cilat
mund të shtrohet kërkesa për kompensim, përkatësisht kthim të dhu-
ratave. E drejta franceze p.sh. shkëputjen e fejesës e cilëson si delikt,
dhe e parasheh aplikimin e lex loci delicti commissi. Ky qëndrim është
i përfaqësuar edhe në doktrinën juridike.392 Nëse aplikohet e drejta
e vendit të kryerjes së deliktit shtrohet problemi i cilësimit (kualifi-
kacionit), propozohet aplikimi i të drejtës së vendbanimit të palës së
dëmtuar, ose e drejta e vendit ku është shkëputur fejesa.
Si e drejtë kompetente tek efektet juridike të fejesës aplikohet
edhe lex fori, për shembull Ligji për marrëdhëniet konkrete juridiko-
formale të natyrës ndërkombëtare i Finlandës, i vitit 1967 në nenin
46, përcakton: „Për kërkesat e shkëputjes së fejesës vendosin gjykatat
finlandeze sipas të drejtës finlandeze edhe kur fejesa lidhet jashtë
shtetit, ose të fejuarit janë të huaj, ose njëri prej tyre është shtetas i
huaj. Gjithashtu të huajit nuk mundet t’i njihen më tepër të drejta se
sa i njihen sipas të drejtës së tij nacionale”.393 Kjo dispozitë e parasheh
aplikimin e lex fori tek efektet e shkëputjes së fejesës. Gjithashtu kjo
rregull e ka edhe rolin e normës së rendit publik, ngase e vendos ku-
firin më të lartë të kompensimit që mund të arrihet kjo bazë. Lex fori
aplikohet në funksion të mbrojtjes së rendit publik edhe në praktikën
e shteteve e drejta e të cilave nuk përmban norma për fejesën.
391
Më tepër: B.Bordaš, po aty, f.21.
392
B. Eisner, po aty, f.280; Katičić N, Nočela ravnopravnosti muža i žene i dobro-
biti djeteta u jugoslavenskom međunarodnom porodičnom pravu, Zagreb, 1971,
f.299.
393
M. Živković, po aty, f. 504.
265
Fejesa në ish-Jugosllavi nuk ishte institut juridik, por nëse shkë-

putej krijonte efekte juridike për kompensimin e dëmit material dhe
moral, si dhe kthimin e dhuratave. Doktrina juridike lidhur me cakti-
min e të drejtës kompetente te fejesa me element të huaj dhe efektet
e saja juridike e ka arsyetuar aplikimin e lex fori, pavarësisht se cilën
shtetësi e kanë të fejuarit dhe në cilin vend është lidhur fejesa. Në
rast të shkëputjes së fejesës e ka paraparë aplikimin e lex loci delicti
commissi për kompensimin e dëmit.394 Ligji për zgjidhjen e kolizionit
të ligjeve me dispozitat e shteteve tjera në marrëdhënie të caktuara i
vitit 1982 nuk e ka rregulluar fejesën me element të huaj.395
Ligji për familjen i Kosovës, i vitit 2006396 për efektin juridik të
fejesës në nenin 10, parag.1 përcakton: „Askush nuk mund të paraqes
padi për lidhjen e martesës nga fakti që ai ka qenë i fejuar”. Kjo do
të thotë se efektet juridike të fejesës nuk i detyron të fejuarit që në
të ardhmen të martohen. Megjithatë fejesa prodhon efekte juridike
midis të fejuarve për kompensimin e dëmit në rastin e shkëputjes së
saj (LFK, ne.13) sipas rregullave të pasurimit të pabazë.

TE MARRËDHËNIET MARTESORE
Te marrëdhëniet familjare, qofshin ato marrëdhënie marteso-
re ose midis prindërve dhe fëmijëve, elementi i huaj për shkak të
pjesëmarrësve së më tepër personave mund të shprehet në mënyra të
ndryshme,397 për arsye se një person mund të ketë shtetësi, vendbanim
dhe vendqëndrim të zakonshëm në shtete të ndryshme. Elementi i
huaj te marrëdhënia konkrete martesore, shikuar nga këndvështrimi i
organit të shtetit të vendit, përveç shtetësisë së njërit nga bashkëshor-
tët, mund të shprehet edhe në vendbanim, përkatësisht vendqëndrim
të njërit ose të dy bashkëshortëve. Gjithashtu elementi i huaj mund
të shfaqet edhe te një numër i martesave të lidhur ndërmjet shtetasve
të vendit, nëse kanë qëndruar jashtë, përkatësisht vendi i lidhjes së
martesës, vendbanimi i përbashkët i bashkëshortëve ose vendqëndrimi
i zakonshëm i tyre ka qenë jashtë shtetit.
Në të drejtën e krahasuar faktet më të rëndësishme vendimta-
re (pikat e lidhjes) për marrëdhëniet martesore dhe familjare janë:
shtetësia, domicili, vendqëndrimi i zakonshëm, kohën e fundit edhe
autonomia e vullnetit të palëve. Me anë të shtetësisë si fakt vendimtar
(pikë e lidhjes) ruhet lidhja e individëve me shtetin e tyre të prejar-
394
B. Eisner, po aty, f.280; B. Blagojević, po aty, f.274; Katićić N, po aty, f.318.
395
Službeni list SFRJ 42/82.
396
Fletorja zyrtare e Kosovës, 2006, Ligji nr. 2004/32, Ligji për Familjen i Kosovës
397
A, Bilalli; H, Kuqi, E drejta ndërkombëtare private I, Prishtinë 2012, f. 110-116.
266
dhjes, pavarësisht se ku jeton, kurse vendbanimi dhe vendqëndrimi i

zakonshëm, si pika territoriale të lidhjes mundësojnë që ndaj të gjithë
individëve në shtetin e njëjtë të aplikohet e drejta e njëjtë pavarësisht
se cilin shtetësi e kanë.
Në atë mënyrë mundësohet integrimi i shtetasve të huaj në ambi-
entin e ri. Kohën e fundit edhe nga kjo lëmi rritet mundësia e zgjidhjes
së të drejtës kompetente ngase pjesëmarrësit në këto marrëdhënie
më së miri e dinë se me cilin sistem juridik (shtet) kanë lidhje më të
rëndësishme që u shkon në interes. Te marrëdhëniet martesore, au-
tonomia e vullnetit të palëve është e kufizuar për këtë arsye kërkohet
lidhshmëria e marrëdhënies me të drejtën e zgjedhur. Gjatë caktimit
të së drejtës bashkëshortët mund të zgjedhin në mes pikave të lidhjes
(fakteve vendimtare) që i ka caktuar ligjvënësi, ose të atyre me të cilat
ekziston afërsia e theksuar e bashkëshortëve me shtetin konkret.398
6. KUSHTET MATERIALE PËR LIDHJEN

E MARTESËS
Martesa është institut nën mbrojtjen e posaçme të shtetit, dhe të
shoqërisë në përgjithësi. Që të lidhet martesë e plotfuqishme duhet të
plotësohen kushtet materiale dhe formale që i cakton e drejta kompe-
tente e çdo shteti, dhe kanë për qëllim që t’i evitojnë ato martesa që
nuk u përgjigjen botëkuptimeve të shoqërisë konkrete.
Në numrin më të madh të shteteve për shembull martesa kup-
tohet si bashkësi jetësore e një burri dhe një gruaje, kështu që martesa
ekzistuese konsiderohet si pengesë martesore. Monogamia megjithatë
nuk është çdokund parakusht i lumturisë në martesë, pasi një numër i
legjislacioneve (shtetet islame) e përkufizojnë martesën si bashkësi e
një burri dhe më tepër grave (deri në katër). Gjithashtu dallime midis
legjislacioneve ekzistojnë edhe te vlerësimi i sëmundjes shpirtërore, si
pengesë absolute për lidhjen e martesës së plotfuqishme.
Gjinia në vijë të tërthortë si pengesë martesore gjithashtu rre-
gullohet në mënyra të ndryshme në sistemet juridike të shteteve (në
disa sisteme juridike pengesë martesore është gjinia në vijë të tërthortë
në shkallë të dytë, diku në të tretë, e diku në të katërt). Gjithashtu në sis-
temet juridike të shteteve ka dallime lidhur me gjininë e krushqisë dhe
të adoptimit (gjinisë civile) si pengesë për lidhjen e martesës. Mosha që
kërkohet për lidhjen e martesës gjithashtu dallohet në sistemet juridike
të shteteve (si zakonisht caktohet prej moshës 14 deri në 20 vjet). Sot
gjithashtu shtrohet pyetja (në disa shtete) se dallimi i gjinive a është
kusht i domosdoshëm për lidhjen e martesës, e gjithë kjo për juristin e
shtron çështjen e cilësimit dhe të interpretimit të kuptimit të martesës.
398
M. Kostić-Mandić, po aty, f.375.
267
Nëse është esenciale për ekzistimin e martesës gjinia e kundërt (mbi

të gjitha për funksionimin reprodukues), atëherë bashkësia jetësore
e personave me gjini të njëjtë nuk është martesë, ajo bashkësi duhet
të emërohet ndryshe (me emër tjetër). Edhe në këtë segment të jetës
njerëzore nuk përjashtohet shfaqja e konfliktit të ligjeve. Gjatë for-
mulimit të normave të kolizionit për kushtet materiale për lidhjen e
martesës në të drejtën ndërkombëtare private të krahasuar ekzistojnë
dy sisteme për caktimin e të drejtës kompetente. Sistemi i parë e apli-
kon të drejtën personale të bashkëshortëve të ardhshëm. Plotësimi i
kushteve materiale për lidhjen e martesës, vlerësohet sipas të drejtës
së shtetësisë së tyre (Zvicra, Rusia), kurse më rrallë sipas të drejtës së
vendbanimit (Anglia, aplikimi i parimit të common law), ose të drejtës
së vendqëndrimit të tyre (Kina). Sistemi i dytë, më pak i përfaqësuar në
të drejtën e krahasuar, të drejtën kompetente e cakton sipas vendit të
lidhjes së martesës lex fori (Paraguai, Argjentina, Uruguai). Aplikimi i
të drejtës së vendit të lidhjes së martesës nënkupton aplikimin e një të
drejte, edhe atë të drejtës së vendit (lex fori), të cilën organi i aplikimit
më së miri e njeh (ana pozitive e këtij sistemi). Gjithashtu e eliminon
problemin e cilësimit (kualifikacionit) ndërmjet kushteve materiale dhe
formale për lidhjen e martesës dhe krijon siguri juridike, saktë dihet e
drejta që do të zbatohet. Mirëpo, mund të paraqitet problem nëse ajo
e drejtë parasheh zgjidhje të cilat janë inkopatibile me zgjidhjet e të
drejtës personale të njërit nga të fejuarit dhe mund të shpijë deri tek
ajo, që martesa nuk mund të njihet në shtetin shtetësinë e të cilit e ka ai
person (p.sh, martesa lidhet derisa të fejuarit janë në udhëtim turistik).
Vërejtje tjetër që mund t’i bëhet kësaj zgjidhjeje kolizive (aplikimi i lex
fori) është se mundëson bishtërimin e ligjit, e mundëson lidhjen e mar-
tesës kundër kushteve që i cakton e drejta personale e bashkëshortëve
të ardhshëm. Njohja (pranimi) e këtyre martesave refuzohet në shtetet
tjera me anë të institutit të rendit publik.399
Kjo formë e caktimit të së drejtës kompetente për lidhjen e mar-
tesës, aplikimi i lex fori, është më e vjetra dhe e ka prejardhjen nga
teoria e statuteve, sipas të cilës lex loci actus përveç që e cakton for-
mën, e cakton edhe përmbajtjen e punës juridike.400 Martesa e lidhur
në një shtet në mënyrë të vlefshme çdokund është e vlefshme. Ky
qëndrim aplikohet edhe sot në të drejtën amerikane, ku nuk bëhet
dallimi midis validitetit formal dhe material të martesës.401 Aplikimit
të legis loci celebrationis në kushtet materiale për lidhjen e martesës në
399
Rabel E, The Conflict of Law, A Comparative Study, Family Law, Michigan Law
school , 1958, f.266; Palson L, Marriage and Divorce, International Encyclopedia
of Comparative Law, Tubingen, 1978,f.60.
400
Muminović E, Osnovi međunarodnog privatnog prava, Sarajevo , 1997, f.106;
Wolff, Private International Law, 324-325.
401
North P, Developments of Rules of Private International Law in the Field of
Family Law, Hague, 1980, f.21.
268
të drejtën amerikane, kur shtrohet çështja e njohjes së martesave të

lidhura jashtë, i vetmi kufizim që i vihet është rendi publik, edhe atë
vetëm në rastet kur shtrohet pyetja e njohjes së martesave poligame
dhe atyre nga incesti.
Në të drejtën e Anglisë gjithashtu u aplikua rregulla e përgjithsh-
me se plotfuqishmëria e martesës do të vlerësohet sipas të drejtës së
shtetit ku ajo lidhet.402 Mirëpo, së shpejti Dhoma e lordëve në vitin
1861, bazuar në autoritetin e Story-it, përjashtimet në dobi të legis
personalis, kur është në pyetje poligamia dhe incesti i shndërroi në
rregull të përgjithshme sipas të cilës vlefshmëria materiale e martesës
në përgjithësi duhet të bëhet sipas ligjit personal të bashkëshortëve
(në Angli sipas të drejtës së domicilit). Ashtu që lex loci celebrationis
aplikohet vetëm te forma e martesës. Me pranimin e këtij distinkcioni
u krijua qëndrimi i përgjithshëm se forma nënvehet nën maksimën
locus regit actum (vendi sundon me aktin) kurse vlerësimi i kushteve
materiale për lidhjen e martesës bëhet sipas të drejtës personale të
nupturientëve (e drejta e domicilit).403
Në të drejtën ndërkombëtare private të krahasuar më së tepërmi
është përfaqësuar sistemi i parë, te kushtet materiale për lidhjen e
martesës aplikohet e drejta personale e bashkëshortëve të ardhshëm.
Megjithatë ka hamendje (dilema) të ndryshme rreth caktimit të kri-
tereve për përkatësinë e një shteti, përkatësisht shtrohet pyetja se a
duhet përparësi t’i jepet vendbanimit ose shtetësisë. Si zgjidhje koli-
zive që bazohet në aplikimin e të drejtës personale të të fejuarve te
kushtet materiale për plotfuqishmërinë e martesës, domicili përveç
shkaqeve (arsyeve) politike dhe sociologjike që ndikojnë ai të zba-
tohet dhe është interes i shteteve të cilat pranojnë numër të mardh të
emigrantëve për shkak të natalitetit të ulët të tyre, që ndaj këtyre të
huajve ta aplikojnë të drejtën e vet, si e drejtë e qendrës së marrëdhë-
nieve jetësore të atyre personave. Aplikimi i të drejtës personale në
përgjithësi krijon një stabilitet në rregullimin e statusit të bashkëshor-
tëve të ardhshëm dhe e pamundëson bishtërimin e ligjit në instancë të
fundit ka për qëllim ta zvogëloj mundësinë e lidhjes së martesave të
çala (matrimonium claudicons). Mangësi e këtij sistemi konsiderohet
kalimi i dëshmimit dhe aplikimi i të drejtës së huaj në organin para të
cilit lidhet martesa.404
Në një grup tjetër të shteteve (shtetet e emigracionit) te
marrëdhëniet statusore të të fejuarve kushtet materiale për lidhjen e
martesës vlerësohen sipas lex personalis (të drejtës personale) përkatë-
402
North P, po aty f.22-23.
403
E. Muminovič, po aty, f.107.
404
B. Bordaš, po aty, f.27-28. E drejta e domicilit te kushtet materiale për lidhje të
martesës aplikohet në Mbretërinë e Bashkuar, Zelandën e Re, Kanada, Brazil,
Peru, Meksikë, Danimarkë, Norvegji, Malajzi dhe Maltë.
269
sisht shtetësisë së të fejuarve. Shkaqet socio-politike ndikojnë që

shtetet e emigracionit në shtetasit e tyre që ndodhen jashtë vendit ta
aplikojnë të drejtën e vet, shtrohet pyetja se a është kjo me interes të
individëve që kanë vendosur përgjithmonë të jetojnë në shtet tjetër, e
jo në atë shtetësinë e të cilit e kanë. Megjithatë, sot numri më i madh
është i atyre shteteve që te kushtet materiale për lidhjen e martesës e
aplikojnë të drejtën e shtetësisë së të fejuarve. Aplikimi i të drejtës së
shtetësisë te kushtet materiale për lidhjen e martesës e parashohin të
drejtat e shteteve të Evropës kontinentale, shtetet e Evropës Lindore
(përveç Rusisë), Finlanda, Suedia, Egjipti, Burkina Faso, Gaboni,
Burundia, Japonia, Republika e Jemenit, Koreja e Veriut, Senegali,
Tajvani, Tajlanda, Tobago, Republika Qendrore e Afrikës.405 Në këto
raste shtrohet pyetja se si të veprohet nëse të fejuarit (bashkëshortët e
ardhshëm) kanë shtetësi (ose domicil) të ndryshme, kurse të drejtat e
tyre parashohin kushte të ndryshme materiale për lidhjen e martesës.
Në këto raste në të drejtën ndërkombëtare private shtrohet pyetja (di-
lema) se a duhet të aplikohet në mënyrë kumulative e drejta personale
ose për çdo njërin nga bashkëshortët e ardhshëm kushtet materiale
duhet të vlerësohen sipas të drejtës së shtetësisë së tij.
Në vazhdim do t’i shqyrtojmë zgjidhjet që i përmban Projekt Ligji
i të drejtës ndërkombëtare private të Kosovës, aplikimi kumulativ i lex
nationalis të bashkëshortëve të ardhshëm dhe lex fori.
6.1. Aplikimi kumulativ i lex nationalis (ligjit të

shtetësisë) të bashkëshortëve të ardhshëm
Ligjvënësi në Projekt LDNP (ne.26) kushtet materiale për lidh-
jen e martesës i vlerëson sipas ligjit të shtetësisë të bashkëshortëve
të ardhshëm, pavarësisht se a është njëri prej tyre shtetas i vendit
ose të dy kanë shtetësi të huaj. Në këtë mënyrë ligjvënësi dëshiron t’i
evitojë (t’iu shmanget) martesave të çala (matrimonium claudicans),
që nuk do të ishin të vlefshme në vendin e njërit nga bashkëshortët e
ardhshëm. Për këtë arsye duhet të respektohen kushtet materiale për
lidhjen e martesës të paraparë në normat juridike të shteteve shtetasit
e të cilëve lidhin martesë. Nëse bashkëshortët e ardhshëm janë shte-
tas të shteteve të ndryshme, në mënyrë kumulative, do të zbatohen
normat e atyre shteteve për plotësimin e kushteve materiale te lidhja
e martesës.
Shtrohet pyetja se çka nënkupton kumulacioni në këtë rast. Në
teorinë juridike ekzistojnë dy lloje të kumulacionit, i thjeshtë dhe ku-
mulacioni distributiv. Me anë të shembujve do t’i sqarojmë efektet
praktike të tyre. E paramendojmë rastin se i fejuari është shtetas i
405
M. Živković, po aty.
270
Kosovës, kurse e fejuara shtetase amerikane me vendbanim në një

shtet të SHBA-ve (Misisipi p.sh), ku mosha madhore arrihet me plotë-
simin e 21 vjet, dëshirojnë të lidhin martesë. E fejuara i ka 35 vjet dhe
i plotëson kushtet për nga mosha që i parasheh si e drejta e Kosovës,
ashtu edhe e drejta e SHBA-ve. I fejuari është i moshës 18 vjeçare,
dhe i plotëson kushtet që i parasheh e drejta kosovare për arritjen e
moshës madhore (18 vjet), por mosha 18 vjeçare do të ishte pengesë
sipas të drejtës së Misisipit.
Nëse aplikohet kumulacioni i thjeshtë, sipas të cilit i fejuari dhe
e fejuara patjetër duhet t’i plotësojnë kushtet për arritjen e moshës
madhore të parapara në të dy sistemet juridike, martesa nuk do të
mund të lidhej. Për dallim nga rasti i parë, nëse aplikohet kumulacioni
distributiv, sipas të cilit bashkëshortët e ardhshëm duhet t’i plotësojnë
vetëm kushtet e parapara në të drejtën e shtetit të tyre (shtetësinë e
të cilit e kanë), e jo edhe kushtet që i parasheh e drejta e shtetit të
tjetrit, nuk do të kishte pengesa për t’u lidh martesa. Në doktrinën
e të drejtës ndërkombëtare private të krahasuar primat në aplikim i
jepet kumulacionit distributiv, kurse kumulacioni i thjeshtë aplikohet
vetëm te pengesat absolute për lidhjen e martesës të parapara në të
drejtën nacionale.406 Në këtë rast mendohet në martesën ekzistuese,
gjininë dhe paaftësinë për të gjykuar.
Ligjvënësi jonë, si dhe ligjet e shteteve tjera që e parashohin apli-
kimin e ligjit të shtetësisë të bashkëshortëve të ardhshëm për kushtet
materiale te lidhja e martesës,407 e parasheh aplikimin e kumulacio-
nit distributiv. Neni 26 i Projekt LDNP cakton: „Lidhur me kushtet
materiale për lidhjen e martesës, për çdo person kompetente është e
drejta e shtetit, shtetas i të cilit është ai person në momentin e lidhjes
së martesës”. Megjithatë, edhe pse norma jonë e kolizionit e cakton
aplikimin e të drejtës së shtetësisë së tyre për vlerësimin e kushteve
materiale, disa kushte të caktuara në legjislacionin tonë, si e drejtë e
shtetit ku lidhet martesa, imponohen që të zbatohen edhe në rastet
kur dy shtetas të huaj lidhin martesë në Kosovë para organit tonë pa-
varësisht nga norma jonë e kolizionit e cila dërgon në aplikimin e të
drejtës së shtetësisë së tyre. Në këtë rast mendojmë në normat e apli-
kimit të drejtpërdrejtë (direkt) të së drejtës së Kosovës që u dedikohen
pengesave absolute për lidhjen e martesës (martesa ekzistuese, gjinia
dhe paaftësia për të gjykuar). Në teorinë juridike theksohet edhe pse
norma e kolizionit dërgon përmes pikës së lidhjes lex nationalis tek
aplikimi i të drejtës së huaj, organi kompetent në shtetin e vendit nuk
do të lejojë të lidhet martesa nëse ndaj atij personi ekziston njëra nga
406
N. Katičić, Međunarodno privatno pravo, Bilješke za predovanja, Zagreb, 1976,
f. 88
407
Neni 13 (1) i ligjit german të DNP-së, ne 17 (1) LDNP austriak, ne-19 LDNP
zviceran, etj.
271
tre pengesat, (martesa ekzistuese, gjinia dhe paaftësia për të gjykuar)

të parapara në normat e vendit, ligjvënësi në këtë mënyrë e saktëson
çka konsiderohet rend publik në shtetin e vendit.408
6.2. Aplikimi i lex fori

Në një numër të konsiderueshëm të shteteve normat e kolizionit
te kushtet materiale për lidhjen e martesës përveç që e parashohin
aplikimin e të drejtës personale (lex nationalis) të bashkëshortëve të
ardhshëm, e parashohin edhe aplikimin e lex fori. Gjithashtu edhe në
teori, praktikën gjyqësore dhe në legjislacionet e shteteve të ndryshme
ka raste ku kushtet materiale për plotfuqishmërinë e martesës me
element të huaj përveç që vlerësohen sipas lex personalis të të fejuarve
individualisht, plotësohen edhe me të drejtën e organit të shtetit të
forumit (lex fori)409
Normat e kolizionit të cilat përveç aplikimit kumulativ të së dre-
jtave personale të të fejuarve, e imponojnë edhe aplikimin e të drejtës
së shtetit të gjykatës (lex fori), kanë për qellim t’i evitojë matrimonium
claudicans, dhe thirren në aplikimin e rendit publik.
Sipas paragrafit 2. të nenit 26. të projekt LDNP, edhe pse sipas
lex nationalis të personit i cili dëshiron të lidh martesë janë plotësuar
kushtet që të lidhet martesa, organi kompetent i Kosovës nuk do ta
lejojë lidhjen e martesës, nëse ndaj atij personi ekziston ndonjëra nga
tre pengesat e parapara me të drejtën e Kosovës: martesa ekzistuese,
gjinia dhe paaftësia për të gjykuar. E drejta e Kosovës i parasheh tri
kushte konkrete që duhen të respektohen edhe nëse lidhin martesë
shtetasit e huaj në Kosovë që i plotësojnë kushtet sipas të drejtës së
tyre nacionale (p.sh., poligamia që lejohet në shtete ku aplikohet e
drejta e sheriatit). Nuk duhet të përfundohet se nga kjo çka u tha janë
përcaktuar kornizat e aplikimit të rendit publik. Organi i jonë edhe
për shkaqe tjera mund të thirret në aplikimin e rendit publik. Sipas
sistemit juridik të Kosovës, kushtet materiale për lidhjen e martesës
me element të huaj vlerësohen sipas ligjit personal të bashkëshorteve
të ardhshëm, përkatësisht në mënyrë kumulative do të aplikohen ligjet
nacionale të së fejuarit dhe të fejuarës, kumulimi është distributiv.
Pavarësisht nga ajo se a është vetëm njëri prej të fejuarve i huaj, ose të
dy janë shtetas të huaj, përveç kushteve nga të drejtat e tyre nacionale,
duhet të respektohen edhe tri kushtet që i parasheh e drejta e jonë.
408
T. Varadi, dhe të tjerët: po aty, f.295.
409
Palson L, Marriage and Divorce, Private International Law, Tubingen, 1978,f.8-
85; nga i njëjti Autor Marriage in Comparative Conflicts of Laws, Substentive
Conditions, 1981.
272
7. FORMA DHE KUSHTET FORMALE

PËR LIDHJEN E MARTESËS
Forma e martesës është një ndër elementet më të rëndësishme
me anën e të cilës asaj i garantohet siguri juridike dhe dinjitet ade-
kuat. Se si të arrihet deri te kjo ekzistojnë qëndrime të ndryshme. Në
një grup shtetesh konsiderohet se dinjitet dhe siguri juridike më së
tepërmi i mundëson forma fetare, kurse grupi tjetër i shteteve forma
civile. Në të drejtën ndërkombëtare private të krahasuar përveç këtyre
dy dallimeve (martesës civile edhe fetare), ka dallime edhe për çështje
tjera p.sh. lidhja e martesës me anë të prokurës, çështja e shpalljes
paraprake të martesës etj. Gjithashtu shtrohet edhe problemi i cilë-
simit (kualifikimit). Disa çështje në një të drejtë trajtohet si çështje
forme, kurse sipas të drejtës tjetër kuptohen si kushte materiale për
lidhjen e martesës, p.sh dallimet që kuptohet në mënyra të ndryshme
sipas të drejtës franceze dhe angleze lidhur me pëlqimin e prindërve
për lidhjen e martesës nga të miturit. Në të drejtë angleze pëlqimi i
dhënë nga prindërit që i mituri të lidh martesën trajtohet si çështje e
formës te martesa, kurse në të drejtën franceze është një nga kushtet
për lidhjen e martesës.
Te forma e martesës me element të huaj dallohen dy situata, në
rastin e parë martesa lidhet para organit të vendit dhe në territorin e
shtetit të vendit, elementi i huaj shprehet në subjekt, situata e dytë ka
të bëjë me njohjen e martesave të cilat lidhen jashtë shtetit (në shtetet
e huaja), elementi i huaj shfaqet në të drejta edhe detyrime. Te këto
situata shtrohen probleme konkrete të kolizionit të ligjeve. Në rastin
e parë shtrohet çështja e caktimit të së drejtës kompetente për formën
e martesës me element të huaj, kurse në të dytin caktimi i të drejtës
kompetente për njohjen e martesave që lidhen jashtë.410
Forma dhe kushtet formale, verifikohen sipas të drejtës së njëjtë
kompetente, por nënkuptojnë çështje të ndryshme. Forma e martesës
i përmban (përcakton) rregullat për kompetencën e lidhjes së saj dhe
mënyrën e lidhjes. Kushtet formale manifestohen në rrethanat dhe
faktet që janë pengesë për lidhjen e martesës.
Nga kjo që u tha më lart del se e drejta kompetente për formën
e martesës u dedikohet, përkatësisht i nënkupton të gjitha veprimet
që ndërmerren në procedurën e lidhjes së martesës para organit kom-
petent.
Kushtet formale për lidhjen e martesës u dedikohen verifikimit
të fakteve se a janë plotësuar të gjitha kushtet sipas të drejtës kompe-
tente që të mund të lidhet martesa.
410
Varadi T, dhe të tjerët, po aty, f. 295.
273
I fejuari i huaj para se ta lidh martesën, tek organi i shtetit të

vendit (ku lidhet martesa) duhet ta dorëzojë dokumentin publik (nulla
ostae) me të cilin vërtetohet se sipas të drejtës së shtetit që i takon nuk
ka pengesa martesore (dokumenti duhet të jetë i legalizuar edhe të
ekzistoj reciprociteti). Kusht formal për lidhjen e martesës është edhe
lidhja e saj me anë të prokurës, nëse mungon njëri ose dy të fejuarit
për shkaqe të justifikuara (martesa „me doreza”), nuk rregullohet në
mënyrë të njëjtë. Sipas të drejtës kompetente në vendin ku lidhet mar-
tesa caktohet se a mund të lidhet martesa e tillë dhe nën cilat kushte.
Në të drejtën e krahasuar edhe pse pranohet (aplikohet) rre-
gulla locus regit actum- lex loci celebrationis për formën e martesës,
megjithatë ekzistojnë dallime midis formës civile dhe fetare, konform
rregullës lex loci actus. Varësisht nga konfesioni konkret, forma ndër-
lidhet me ceremonitë në kishë (sipas religjionit kanonik krishter, kato-
lik, ortodoks, luteran, protestan, kalvinist) pastaj sipas botëkuptimeve
myslimane religjioze, budistike dhe fesë hebreje, ku ka specifika dhe
dallime në religjionet konkrete. Në disa religjione parashihen forma të
rrepta për regjistrimin e gjendjes civile, kurse në tjerat nuk parashihen
formalitete e as regjistrime të gjendjes personale, dhe në ato raste fjala
është për martesat konsensuale, ku nuk janë saktësisht të përcaktuara
të drejtat edhe detyrimet midis bashkëshortëve, si për nga mënyra e
krijimit, efektet, dhe mënyrës së pushimit, ajo martesë i afrohet bash-
kësisë jashtëmartesore (p.sh., në shtete konkrete arabe). Forma kon-
sensuale e martesës njihet në disa shtete të SHBA-ve, dhe në shumë
vendime të gjykatave të shteteve evropiane u njihet vlefshmëria dhe
efekti i atyre martesave pavarësisht nga mungesa e formaliteteve që
parashihen me legjislacionin e atyre shteteve.411
Nëse martesa lidhet në territorin e huaj në formën e cila nuk pa-
rashihet në rregullat e ati shteti, por parashihet në ceremoninë fetare
të pjesëtarëve të fesë konkrete (para priftit pravosllav ose rabinit he-
bre) ajo martës duhet të njihet, por vetëm nëse janë plotësuar kushtet
plotësuese; e para, ajo martesë të mos jetë e ndaluar sipas të drejtës së
shtetit ku lidhet (p.sh. nëse në atë shtet është formë e vetme ajo civile,
Francë, Gjermani etj.) dhe e dyta, të mos ketë dyshime eventuale në
bishtërimin e rregullave të shtetit të vendit për formën e martesës.
E drejta kompetente për formën e martesës që lidhet në terri-
torin e shtetit të vendit, përkatësisht zgjidhja kolizive për formën e
martesës me element të huaj është vendi i lidhjes së martesës-lex loci
celebrationis (e drejta e vendit të solemnitetit). Kjo zgjidhje është për-
caktuar sipas funksionit që forma e martesës duhet ta plotësoj, e cila
konsiston në sigurinë juridike dhe efektet e martesës. Siguria juridi-
ke garantohet me pjesëmarrjen e organit kompetent në momentin e
lidhjes së martesës, që më së shpeshti është organi shtetëror, kurse
411
Battifol, Lagarde, Droit international privé, I, Paris, 1971, f.44.
274
në disa shtete mund të jetë edhe fetar. Pasi autorizimin organi që e

lidh martesën e ka nga shteti, përkatësisht sistemi juridik, mënyra e
veprimit të organit të autorizuar, vetë pjesëmarrja në solemnitet, si
dhe veprimet që i paraprinë dhe ndërmerren pas lidhjes së martesës
janë të parapara në detale (numerus clausus) me të drejtën e shtetit
që i takon organi i autorizuar. Organi kompetent gjatë lidhjes së mar-
tesës vepron sipas të drejtës së shtetit të vet dhe në mënyrë të njëjtë
pavarësisht se nupturijentët a janë shtetas të vendit ose të huaj.
Ligji i vendit të lidhjes së martesës në shumicën e shteteve është i
karakterit imperativ. Pasi legjislacioni si zgjidhje alternative e aplikon
edhe lex nationalis, nëse shtetasit e huaj lidhin martesë në territorin e
shtetit të vendit. Ligji i të drejtës ndërkombëtare private i Gjermanisë
i viti 1986. në nenin 13. alineja 3 p.sh. përcakton se në Gjermani mar-
tesa mund të lidhet vetëm në formën e caktuar sipas të drejtës ger-
mane. Megjithatë, martesa midis të fejuarve nga të cilët asnjëri nuk
është shtetas german, mund të lidhet nga çdo person i autorizuar nga
qeveria i cili është shtetas i ndonjërit nga të fejuarit dhe në formën që
e cakton e drejta e atij shteti, kopja e vërtetuar e regjistrimit të asaj
martese nga librat e gjendjes civile që i udhëheq personi i autorizuar
është dëshmi e vlefshme për lidhjen e martesës.412 Projekt LDNP i
Kosovës në nenin 27 e përmban normën sipas të cilës: ‘‘Për formën
e martesës kompetent është e drejta e vendit ku lidhet martesa’’. Kjo
normë e kolizionit e LDNP për formën e martesës me element të
huaj është rregulla lex loci celebrationis (ligji i vendit të solemnitetit),
përkatësisht e drejta e shtetit në territorin e të cilit lidhet martesa.
Kjo është rregulla e vetme të cilën projekt LDNP e përmban
për formën e martesës me element të huaj, për të gjitha rastet kur
martesat lidhen në territorin e Kosovës. Rregulla vlen për rastet kur i
huaji lidh martesë me shtetasin e vendit në Kosovë, edhe në rastet kur
lidhet martesa midise dy të huajve që kanë shtetësi të njëjte ose kanë
shtetësi të ndryshme. LDNP nuk parasheh asnjë përjashtim që do të
aplikohej te forma e martesës që lidhet midis personave me shtetësi
të huaj. Kjo len të kuptohet se në Kosovë edhe për të huajt është
e detyrueshme forma civile e martesës, forma konfesionale (nëse të
huajit do ta lidhin) në Kosovë nuk ka efekt juridik.
E drejta kompetente për njohjen e martesës së lidhur jashtë ven-
dit, përkatësisht nëse nupturientët (bashkëshortët e ardhshëm) lidhin
martës para organit të shtetit të huaj, duhet t’i përmbahen formës së
paraparë në atë shtet, si vend i lidhjes së martesës. Nëse për shembull
martesa lidhet në Egjipt, ku aplikohet forma fetare, martesa do të
lidhet sipas riteve fetare. Por nëse martesa lidhet në Holandë, ku apli-
kohet forma civile, martesa do të lidhet në atë formë. Nëse të fejuarit
vendosin të lidhin martesën në një shtet ku aplikohet si forma konfe-
412
Henrich D, Internationales Familien Recht, Frankfurt 1989, f.10.
275
sionale ashtu edhe ajo civile, për shembullin në Greqi,413 ata mund ta
zgjedhin njërën nga ato forma. Në të gjitha rastet martesa do të jetë
e plotfuqishme sipas të drejtës së shtetit ku ajo lidhet. Megjithatë,
në praktikë shtrohet pyetja se a do të njihen martesat e lidhura në
shtetin e huaj, në atë shtet shtetësinë e të cilit e kanë nupturijentët.
Kjo çështje në të drejtën ndërkombëtare private trajtohet si problemi
i njohjes së martesave të huaja, përkatësisht si problem i të drejtës
kompetente për njohjen e martesave të lidhura në shtetet e huaja. Në
këtë raste shtrohet pyetja vetëm e plotfuqishmërisë formale të mar-
tesës. Pasi në të drejtën e krahasuar gjerësisht është pranuar rregulla
lex loci celebrationis, ajo vlen si rregull themelore edhe për pranimin
(njohjen) e martesës së lidhur jashtë shtetit.
Disa shtete aplikojnë edhe rregulla plotësuese alternative për
njohjen e formës së martesës së lidhur në shtetin e huaj nga shtetasit
e vendit. Për arsye të favor matrimonii dhe favor validatis këto rregulla
aplikohen tek martesat e shtetasve të huaj që lidhen në formën e huaj,
por duhet të njihen (pranohen) në shtetin e vendit , po ashtu edhe te
martesat e shtetasve të vendit që janë lidhur jashtë shtetit. Rregulla
alternative është paraparë në favor të së drejtës së shtetësisë ose do-
micilit të bashkëshortëve të ardhshëm. Esenca e zgjedhjes konsiston
në njohjen e martesës së huaj nëse është ajo e plotfuqishme për nga
forma qoftë sipas të drejtës se vendit të lidhjes, qoftë sipas të drejtës
së shtetësisë, ose të vendbanimit të njërit ose të dy bashkëshorteve të
ardhshëm. Një zgjidhje të tillë p.sh. e aplikon e drejta italiane, e cila
për plotfuqishmëri formale së martesës e cakton qoftë të drejtën e
lidhjes së martesës, qoftë të drejtën e shtetësisë të njërit bashkëshort
të ardhshëm ose të drejtën e vendqëndrimit të përbashkët në momen-
tin e lidhjes së martesës.414
8. NJOHJA (PRANIMI) E MARTESAVE TË

LIDHURA JASHTË SHTETIT TË VENDIT
Lidhja e martesës me element të huaj para ligjvënësit të vendit
e shtron çështjen e caktimit të së drejtës kompetente për formën e
këtyre martesave që i lidhin shtetasit e vendit me të huajt, ose shteta-
sit e huaj midis tyre ne territorin e shtetit të vendit dhe para organit
të vendit-ku elementi i huaj shprehet në subjekte. Gjithashtu para
ligjvënësit të vendit shtrohet edhe çështja e njohjes (pranimit) të mar-
413
Legjislacioni grek në Kodin civil (ne.1367) i ka shpallur inekzistente martesat që
nuk janë lidhur para priftit ortodoks. Kjo është ndryshuar me Ligjin për ndry-
shim plotësim të Kodit civil të vitit 1982, ku u parapa martesa civile dhe fetare.
414
Ligji nr.1250, i vitit 1982 mbi martesat civile, në nenin 2 e cakton si kompetent
lex nationalis të njërit nga bashkëshortët e ardhshëm, ose vendin e lidhjes së mar-
tesës.
276
tesave që i lidhin shtetasit e vendit ndërmjet tyre ose me të huajt, ose

shtetasit e huaj i lidhin pranë organit të huaj-elementi i huaj shprehet
në të drejta dhe detyrime (martesa me element të huaj). Këto martesa
janë të rëndësisë së veçantë sidomos në rastet kur shtetasit e vendit
lidhin martesë jashtë, si për shkak të efektit juridik që i krijon midis
bashkëshortëve e po ashtu edhe ndaj pasardhësve të tyre dhe ndaj per-
sonave të tretë, e sidomos për shkak të regjistrimit të këtyre martesave
në librat amëz të gjendjes civile në shtetin e vendit.
Nëse të fejuarit-shtetas të vendit vendosin të lidhin martesë jashtë
shtetit, atë duhet ta bëjnë sipas formës së paraparë në atë shtet, të dre-
jtës së vendit të lidhjes së martesës. Me të drejtë në praktikë shtrohet
pyetja se martesa e lidhur jashtë shtetit a do të njihen edhe në shtetet
tjera, para së gjithash në shtetet, shtetas të së cilëve janë bashkëshortët?
Kjo çështje në të drejtën ndërkombëtare private ndërlidhet me njohjen
e martesave të huaja, përkatësisht caktimin e të drejtës kompetente
sipas të cilës do të bëhet njohja e martesave me element të huaj. Te
martesat e këtilla mund të jetë diskutabile dhe kontestuese se në shtetin
e vendit ku aplikohet si e detyrueshme për formën e martesës, forma
civile, a do të njihet martesa që është lidhur në shtetin tjetër në formën
fetare? Në të drejtën Greke për shembull gjatë kohë për shtetasit e ven-
dit të konfesionit ortodoks forma e vetme valide e lidhjes së martesës
ka qenë forma fetare kudo që ajo të lidhet, kurse tash e drejta Greke
e parasheh mundësinë e zgjedhjes së formës së martesës nga bashkës-
hortet e ardhshëm, dhe në atë mënyrë është krijuar mundësia e njohjes
së martesës të shtetasve grek të lidhur jashtë Greqisë në formën civile.
Në Spanjë ekziston mundësia e njohjes së martesës të shtetasve span-
jollë të lidhura jashtë shtetit në formën civile nëse me qellim nuk është
bishtëruar forma fetare e paraparë në të drejtën pozitive spanjolle.415
E drejta kompetente për njohjen (pranimin) e martesave të li
dhura jashtë shtetit (me element të huaj) caktohet në bazë të pranimit
se martesa e plotfuqishme për nga forma në shtetin e lidhjes çdokund
është e plotfuqishme. Rregulla që aplikohet në të drejtën e krahasu-
ar, lex loci celebrationis, zbatohet edhe në të drejtën tonë. Kjo rregull
aplikohet si te martesat me element të huaj të lidhura në Kosovë,
ashtu edhe te njohja e martesave të lidhura jashtë Kosovës (për të
dy rastet aplikohet norma e njëjte e kolizionit). Martesat e lidhura
jashtë Kosovës, përkatësisht martesat me elemente të huaj nuk i nën-
shtrohen procedurës së njohjes (pranimit), siç është rasti me vendimet
e huaja gjyqësore ose të arbitrazhit. Në fakt njihet fuqia argumentuese
e ekstraktit nga librat amëz për të kurorëzuarit.416
415
Roćkomanović, po aty f.264.
416
M. Kostić-Mandić, MPP, f.383
277
8.1. Martesa diplomatike - konsullore

Këto martesa në të drejtën ndërkombëtare private konsiderohen
(trajtohen) si martesa të lidhura në shtetin e vendit pasi lidhen para
organit të autorizuar të shtetit të vendit dhe në territorin (pjesën)
eksterritoriale të shtetit të vendit. Martesat diplomatike-konsullore
në fakt janë martesa të cilat në realitet lidhen jashtë shtetit të vendit,
në hapësirën (objektin) e përfaqësisë diplomatike ose konsullore të
shtetit të vendit (shtetit të dërgimit) që sipas të drejtës diplomatike,
përkatësisht konsullore gëzojnë ekstra territorialitet, dhe përfaqësu-
esit e autorizuar (diplomatik ose konsullor) të shtetit të dërgimit e
aplikojnë të drejtën (normat e kolizionit) e shtetit të dërgimit.417 Në
të drejtën ndërkombëtare private martesat diplomatike-konsullore
trajtohen nga aspekti i formës së martesës, dhe së bashku me martesat
që lidhen para kapitenit të anijes ose para personit të autorizuar në
njësitin ushtarak që shërbejnë në shtetin e huaj, bën pjesë (përfshihet)
në të ashtuquajturat martesa eksterritoriale. Ndryshe thënë martesat
diplomatike-konsullore i nënkuptojnë martesat që lidhen para për-
faqësisë së autorizuar të shtetit të forumit (shtetit të emërimit) në
hapësirat e shtetit të pranimit. Emërimi i këtillë i martesave dërgon
në organet e shtetit të forumit të cilat ndodhen jashtë shtetit, dhe
gjatë veprimtarisë së tyre i aplikojnë rregullat e shtetit të vet, andaj
problematika e tyre kryesisht ka të bëj me formën. Këto martesa shi-
kuar nga aspekti i shtetit të emërimit (shtetit të forumit) janë martesa
të vendit edhe pse lidhen jashtë shtetit të vendit, kurse shikuar nga
aspekti i shtetit të pranimit janë martesa të huaja, edhe pse lidhen në
territorin e tij.
Kjo praktikë e lidhjes së martesës në këtë mënyrë u përhap në
shekullin XIX, që t’u mundësohet shtetasve të shteteve evropiane të
lidhin martesë në territorin e shteteve ‘‘ekzotike’’ në të cilat sipas for-
mës lokale që aplikohen në ato shtete nuk mund të lidhnin martesë,
ose forma e martesës kishte shumë rite fetare që ishin të pa njohura për
sistemin juridik të shteteve të Evropës perëndimore.418 Mu për këto ar-
sye për shkak të specifikave dhe dallimeve lidhur me plotfuqishmërinë
dhe njohjen e martesave konsullore u parapanë kushte të veçanta.
Kushti i parë është dhënia e autorizimit nga shteti i dërgimit (shteti i
forumit) përfaqësuesve të vet që ta ushtrojnë këtë funksion në shtetin
e pranimit, sepse lidhja e martesës nuk bën pjesë (nuk përfshihet) në
të drejtën diplomatike, përkatësisht kompetencën e atyre organeve.
Autorizimet nënkuptojnë aplikimin e të drejtës së shtetit të dërgi-
mit nga përfaqësia diplomatike-konsullore në shtetin e pranimit, pra
417
Me shtet të dërgimit kuptohet shteti i të cilit është përfaqësia diplomatike-kon-
sullore, kurse me shtet të pranimit shtetin ku ndodhet përfaqësia e shtetit të
dërgimit.
418
E. Rabel, po aty, f.256.
278
martesa për nga forma lidhet sipas të drejtës që aplikohet në shtetin

e dërgimit. Kushti i dytë është dhënia e pëlqimit nga shteti i pranimit
që organet e shtetit të huaj në territorin e saj të mund të ushtrojnë një
funksion të tillë (të lidhin martës). Pasi që përfaqësuesit e shteteve të
huaja kanë autorizime që i ka pushteti publik në territorin e shtetit të
pranimit dhe në atë mënyrë e tangojnë sovranitetin e saj territorial, si
dhe aplikimit ekskluziv të parimit locus regit actum, shteti i pranimit
nuk ka detyrime që të tolerojë aktivitete të këtilla. Kjo do të thotë
se shteti i pranimit duhet ta jep pëlqimin që përfaqësuesit e huaj në
territorin e tij të mund të lidhin martesa, pasi që ajo sipas të drejtës
ndërkombëtare publike nuk përfshihet në lëminë (veprimtarinë) e tij.
Këto çështje mund të rregullohen me anë të aktit të njëanshëm, ose
konventave ndërkombëtare bilaterale ose multilaterale. Konventa e
Vjenës për marrëdhënie konsullore e vitit 1963 në nenin 5 përcak-
ton se funksionet konsullore konsistojnë në: pikën (m) kryerjen e të
gjitha funksioneve tjera të cilat shteti i dërgimit ia beson shërbimit
konsullor dhe dispozitat ligjore të shteti të pranimit nuk e ndalojnë,
ose për të cilat shteti i pranimit nuk kundërshton. Pëlqimi do të thotë
se martesa e lidhur në përfaqësinë diplomatike-konsullore do të jetë e
plotfuqishme si në shtetin e dërgimit ashtu edhe në shtetin e pranimit.
Kushti i tretë ndërlidhet me shtetësinë e bashkëshortëve të ardhshëm
që mund të lidhin martesë në përfaqësinë konsullore. Përkatësisht
subjektët e vendit mund të lidhin martesë sipas formës së paraparë
në shtetin e vendit në përfaqësinë konsullore të akredituar në shtetin
ku aplikohet forma tjetër e lidhjes së martesës. Të dy bashkëshortët
e ardhshëm në këtë rast e kanë shtetësinë e shtetit të përfaqësisë
konsullore. Megjithatë shtrohet pyetja se a do të aplikohet forma e
martesës në përfaqësim konsullor edhe në rastet kur njëri nga të feju-
arit është shtetas i përfaqësisë konsullore kurse tjetri e ka shtetësinë e
shtetit ku është e akredituar kjo përfaqësi, edhe teoria edhe praktika
e përfaqësojnë qëndrimin se nga shteti i pranimit nuk mund të pritet
që ta njohë martesën e shtetasit të vet në këtë rast. Rast tjetër është që
shtetasi i shtetit të përfaqësisë konsullore të lidhë martesë me shtetas
të një shtetasi të tretë. Pasi për këtë çështje qëndrimet janë të ndara
(të ndryshme), për çdo rast konkret varet nga e drejta pozitive (e
drejta nacionale dhe burimeve ndërkombëtare) të shteteve konkrete.
Sipas dispozitave të mëhershme juridike para nxjerrjes së
Kushtetutës të RSFJ të vitit 1974 shtetasve të Jugosllavisë ju nda-
lohej lidhja e martesës pranë organit të huaj, nëse kishin vendbanim
në territorin e vendit. Me nxjerrjen e Ligjit për kolizionin e ligjeve me
dispozitat e shteteve tjera në marrëdhënie të caktuara419 (neni102),
martesa diplomatike konsullore lejohej midis shtetasve të vendit pa-
varësisht se ku e kanë pasur vendbanimin nëse ajo martesë njihej në
419
Gazeta Zyrtare e RSFJ, nr.43/82.
279
shtetin e akreditimit qoftë sipas traktatit ndërkombëtar, ose në bazë

të burimeve të brendshme, dhe e dyta përfaqësia diplomatike-kon-
sullore të jetë e autorizuar sipas të drejtës në fuqi të RSFJ-së.420 Pas
shpërbërjes së ish Jugosllavisë nga viti 1991, Republikat nxjerrën ligje
të veta për rregullimin e marrëdhënieve juridike- private me element
të huaj. Në Republikën e Kosovës në procedurë për miratim është
Projekt LDNP i vitit 2018. Sipas këtij ligji mundësia e lidhjes së mar-
tesës diplomatike-konsullore, përkatësisht martesës sipas formës së
paraparë në të drejtën e Kosovës (forma civile), e jo sipas formës që e
parasheh shteti i huaj ku lidhet martesa (ku p.sh. aplikohet forma feta-
re e martesës)-parashihet në pjesën e pestë të LDNP, janë të parapara
dispozita të posaçme. Në pajtim me nenin 174 shtetasit e Republikës
së Kosovës mund të lidhin martesë jashtë vendit pranë përfaqë-
sisë konsullore të autorizuar, ose pranë përfaqësisë diplomatike të
Republikës së Kosovës e cila kryen shërbime konsullore juridike, nëse
nuk e kundërshton shteti ku është akredituar përfaqësia e Kosovës,
ose kjo çështje është e rregulluar me marrëveshje ndërkombëtare,
Ministri i cili udhëheq me organin e administratës shtetërore kom-
petente për punë të jashtme cakton se në cilën përfaqësi të Kosovës
mund të lidhin martesa jashtë vendit shtetasit e Kosovës midis tyre.
Edhe në Republikën e Maqedonisë së Veriut në nenin 117 të
LDNP421 parashihet mundësia e lidhjes së martesës në shtetin e huaj
në formën e paraparë sipas të drejtës së Maqedonisë së Veriut ku
duhet në mënyrë kumulative të plotësohen këto kushte: 1.Martesa
të lidhet ndërmjet dy shtetaseve të Maqedonisë së Veriut, 2.Martesa
të lidhet pranë përfaqësisë diplomatike-konsullore të Maqedonisë së
Veriut, 3. Përfaqësija diplomatiko-konsullore të jetë e autorizuar nga
ministri që e udhëheqë organin e administratës shtetërore për punë
të jashtme, dhe 4. Mos ta kundërshtojë lidhjen e martesës shteti ku
është e akredituar përfaqësia diplomatike.
Përveç martesave diplomatiko-konsullore si martesa eksterrito-
riale konsiderohen edhe martesat e lidhura në anije në detin e hapur,
dhe martesat e lidhura në njësitet ushtarake që gjenden në shërbim
në shtetin e huaj (jashtë shtetit të vendit), qoftë në kohën e luftës, ose
në kohën e paqes.
Martesat e lidhura në anije e cila lundron në detin e lirë nga as-
pekti i të drejtës ndërkombëtare private shtrohen dy probleme, edhe
atë: 1. sipas cilës forme lidhen martesat, përkatësisht cila e drejtë është
kompetente për formën e atyre martesave (sipas cilës formë lidhet
martesa) dhe 2. kush e jep lejen për lidhjen e martesës.
420
Gazeta Zyrtare e RSFJ, nr.43/82
421
Služben veznik na Republika Makedonija, nr.87/2007.
280
Për të drejtën kompetente në mënyrë universale përkrahet qën-

drimi se si shtet i forumit i cili e përcakton formën e martesës konside-
rohet shteti nën flamurin e të cilit lundron anija-lex banderae.422 Nëse
kjo çështje shtrohet në shtetin me sistem të përbërë juridik, praktika e
SHBA-ve e sugjeron aplikimin e të drejtës së vendbanimit të persone-
lit të anijes, ose të drejtën e vendbanimit të të fejuarve,423 kurse prakti-
ka angleze angazhohet për aplikimin e të drejtës së vendit (limanit) të
regjistrimit të anijes. Në grupin e martesave eksterritoriale përfshihen
edhe martesat e lidhura pranë njësive ushtarake nga personat që janë
në shërbim ushtarak jashtë shtetit (në shtetin e huaj). Këto martesa
lidhen në territorin e shtetit të huaj para personit të autorizuar nga
shteti që i takon njësiti ushtarak. Njësitet ushtarake që ndodhen jashtë
shtetit, kanë status të posaçëm juridik dhe janë të përjashtuar (nuk i
nënshtrohen) juridiksionit të pushtetit lokal në kohën e paqes, e as në
kohën e luftës.424 Në kohën e luftës për pjestarët e njësitit nuk apli-
kohet legjislacioni juridik privat lokal, por për çështjet që përndryshe
do të rregulloheshin sipas lex loci aplikohet e drejta e shtetit kujt i
takon njësiti ushtarak, kurse në rastet e paqes këto çështje rregullohen
sipas traktateve ndërshtetërore ose atyre ndërkombëtare. Për plot-
fuqishmërinë dhe njohjen e këtyre martesave shtrohen problemet që
ndërlidhen me shtetësinë e të fejuarve (nëse kanë shtetësi të ndrysh-
me) dhe me njohjen e këtyre martesave nga ana e shteteve tjera.
Lidhur me problemin e parë, nëse të dy të fejuarit janë shtetas
(kanë shtetësinë) të shtetit që i takon njësiti ushtarak, ato martesa
janë valide (të vlefshme) në atë shtet, kurse dallimi i shtetësive, për-
katësisht shtetësia e huaj e njërit të fejuar e imponon aplikimin dhe
respektimin e detyrueshëm të lex loci celebrationis.425
Diskutabile është njohja e martesave të këtilla në rastet kur njësiti
është në luftë në shtetin e huaj. Mendimet janë të ndara sipas një qën-
drimi njohja (pranimi) e martesës së lidhur sipas lex loci celebrationis
nuk është e domosdoshme, vendimtare është qëndrimi i shtetit i kujt
është njësiti ushtarak, kurse sipas qëndrimit të dytë plotfuqishmëria
e martesës varet nga qëndrimi i shtetit të vendit të lidhjes së martesës
pas përfundimit të luftës. Nëse ai shtet i pranon ato martesa, ashtu do
të veprojnë edhe shtetet tjera.
422
Gamill Scheg, International Privatrecht, Berlin,1973, p. 421.
423
Morris, Mc Clean, The conflict of Laws, London, 1993 f. 149.
424
Palsson, po aty, f. 53-55.
425
A. Bergman; M. Ferid, Internationales Ehe- und Kindchafsterct, France 1982, f.
21-26.
281
9. PAVLEFSHMËRIA (NULITETI) E MARTESËS

Që të jetë martesa e plotfuqishme (të prodhojë efekt juridik)
duhet t’i plotësojë si kushtet formale ashtu edhe ato materiale që
parashihen në të drejtën e vendit të lidhjes. Nëse në kohën e lidhjes
së martesës nuk është përmbush ndonjëri nga kushtet materiale ose
formale, shtrohet çështja e plotfuqishmërisë përkatësisht anulimit të
martesës. Plotfuqishmëria e martesës (plotësimi i kushteve materi-
ale dhe formale) vlerësohet sipas të njëjtës të drejtë që është lidhur
martesa. Për lidhjen e martesës nuk është e detyrueshme që patjetër
të aplikohet një e drejtë, ashtu që forma e martesës vlerësohet sipas
vendit të lidhjes (lex loci celebrationis), kurse kushtet materiale për
lidhjen e martesës më së shpeshti vlerësohen sipas të drejtës personale
të të fejuarve (lex personalis) si e drejtë e shtetësisë (lex nationalis), e
drejta e vendbanimit (lex domicilii) ose e vendqëndrimit të zakonshëm.
Në këtë rast është me rëndësi që shkaqet e pavlefshmërisë (anulimit)
të martesës a kanë ekzistuar në momentin e lidhjes së martesës edhe
sipas të drejtës së lidhjes së martesës.
Sipas Ligjit të familjes së Kosovës (neni 62-68)426 e pavlefshme
është martesa nëse është e lidhur pa plotësimin e kushteve materiale
dhe formale. Pavlefshmëria absolute e martesës vjen në shprehje në
rastet kur gjatë lidhjes së saj nuk janë plotësuar kushtet e parapara në
interes të përgjithshëm dhe për atë arsye mund të anulohet me padi
nga rrethi më i gjerë i personave të interesuar pa afat të kufizuar. Këto
kushte janë të parapara në mënyrë taksative në ligj, kurse martesa do
të jetë absolutisht e pavlefshme nëse lidhet ndërmjet personave me
gjini të njëjtë, nëse të fejuarit nuk e deklarojnë të lirë vullnetin, nëse
nuk është lidhur me qëllim të jetesës së përbashkët, nëse është lidhur
përkundrejt ekzistimit të ndonjë pengese (martesat ekzistuese, gjinia
dhe paaftësia për të gjykuar), dhe nëse martesa nuk është lidhur para
organit kompetent. Martesat relativisht të pavlefshme anulohen sipas
padisë private, për shkak të cenimit vetëm të bashkëshorteve, dhe
kjo e drejtë është e kufizuar me afat për ngritjen e padisë. Deri te
pavlefshmëria relative e martesës vjen për arsye të mosrespektimit të
pengesave martesore, kur i mituri më i vjetër se 16 vjet lidh martesë
pa lejen e gjykatës, mungesa e vullnetit dhe paaftësia për të gjykuar e
cila në martesë ka pushuar të ekzistojë.
Sipas Projekt LDNP të Kosovës (ne. 28) për pavlefshmërinë
(nulitetin) e martesës aplikohet e drejta e cila ka qenë kompetente
për kushtet për lidhjen e martesës. Kur është kompetente gjykata e
Kosovës të vendos për pavlefshmërinë (nulitetin) e martesës sipas
LDNP, çështja e formës si shkas për pavlefshmërinë do të vlerësohet
sipas të drejtës së shtetit ku është lidhur martesa (lex loci celebratio-
426
Ligji nr 2004/32, Ligji për familjen i Kosovës dhe Ligji nr.06/L-077 për ndry-
shimin dhe plotësimin e LFK i datës 17.01.2019.
282
nis), kurse plotësimi i kushteve materiale për lidhjen e martesës do të

vlerësohen sipas të drejtës personale (lex personalis), përkatësisht të
drejtës së shtetësisë (lex nationalis) të të fejuarëve në momentin e lidh-
jes së martesës. Gjatë lidhjes së martesës në jetën e përditshme mund
të ndodh të jenë kompetente dy ose më tepër të drejta, nga të cilat disa
të drejta i parashohin kushtet për pavlefshmërinë e martesës, kurse
disa të drejta nuk i parashohin ato kushte për pavlefshmërinë (nulitet)
e martesës. Shkaku i cili theksohet si arsye për pavlefshmërinë e mar-
tesës duhet të vlerësohet sipas asaj të drejte sipas të cilës janë vlerësu-
ar kushtet materiale për lidhjen e saj. Në rast të ekzistimit të pengesës
së dyanshme materiale, p.sh. gjinia, nuliteti i martesës shfaqet nëse
ekzistojnë shkaqet në cilëndo nga të dyja të drejtat kompetente të
shtetësisë së të fejuarve, kurse nëse kjo çështje shtrohet para gjykatës
sonë, mjafton që kushti të jetë paraparë në të drejtën tonë ngase e
sajon normën e aplikimit të drejtpërdrejtë.
Sipas LDNP të Republikës së Maqedonisë së Veriut (ne.40), për
pavlefshmërinë e martesës kompetente është cila do qoftë e drejtë
sipas të cilës martesa është lidhur. Kjo nënkupton se gjatë lidhjes së
martesës nëse nuk janë plotësuar kushtet që parashihen sipas lex natio-
nalis të bashkëshortëve të ardhshëm konsiderohet se martesa nuk ësh-
të e plotfuqishme. Nëse gjatë lidhjes së martesës kanë qenë kompeten-
te më tepër të drejta, arsyet për pavlefshmërinë do të vlerësohen sipas
asaj të drejte që është aplikuar në momentin e lidhjes së martesës.427
9.1. Shkurorëzimi i martesës

Shkurorëzimi është zgjidhje e martesës së plotfuqishme gjatë
jetës së bashkëshortëve për shkaqe të parashikuara me ligj dhe me
procedurë gjyqësore pranë organit kompetent. Rëndësia e shkurorë-
zimit të martesës rezulton nga rëndësia që ka ajo në përgjithësi si
celulë themelore e familjes dhe e shoqërisë. Në legjislacionin nacional
të shteteve të ndryshme hasen (ekzistojnë) zgjidhje të ndryshme ma-
teriale juridike për shkurorëzimin e martesës, te të cilat ndikojnë më
tepër faktorë si p.sh, tradita historike, religjioni, a është shtet emigrues
apo imigrues etj. dhe për këtë arsye përcaktimi për një pikë konkrete
të lidhjes e shpreh interesin nacional të shtetit konkret. Për shtetet e
emigracionit dhe ato shtete ku aplikohet e drejta fetare në marrëdhë-
niet familjare karakteristikë është aplikimi i të drejtës së tyre ndaj
shtetasve të vet kudo që të ndodhen, kurse shtetet e imigracionit an-
gazhohen për aplikimin e të drejtës së tyre (të drejtës së vendit), qoftë
në formë të së drejtës së vendbanimit (lex domicilii), vendqëndrimit të
zakonshëm, ose të drejtës së shtetit të gjykatës (lex fori).
427
G. Poliksena; D. Toni, po aty f. 372.
283
Pushimi i martesës me shkurorëzim ose anulim në të drejtën e

krahasuar nuk është e rregulluar në mënyrë të njëjtë. Ende ka shtete të
cilat nuk e lejojnë shkurorëzimin (p.sh. Irlanda, Malta, Paraguai, Kili,
etj.,)428 por vetëm institutin e ndarjes nga tryeza dhe shtrati. Shtetet
tjera e lejojnë shkurorëzimin, por me arsye të kufizuara dhe me pro-
cedurë të komplikuar e cila zgjat shumë. Në Itali p.sh. ku u lejua sh-
kurorëzimi i martesës nga viti 1977, para shkurorëzimit të martesës
nëse nuk ekzistojnë shkaqe të arsyeshme serioze (p.sh., shkelja e bes-
nikërisë bashkëshortore), patjetër duhet të kalojnë pesë vite nga jetesa
e ndarë midis bashkëshortëve. Edhe në Francë në mënyrë të njëjtë
është i lejuar shkurorëzimi por afati i jetesës paraprake të ndarë është
më i shkurtër. Midis shteteve të SHBA-së ekzistojnë dallime shumë
të mëdha te shkurorëzimi. Shkurorëzimi lejohet vetëm nëse ekzisto-
jnë shkaqe të justifikuara për shkurorëzim. Në shtetin e Nju Jorkut
p.sh. shkurorëzimi lejohet vetëm për shkak të shkeljes së besnikërisë
bashkëshortore. Që ta bishtërojnë këtë dispozitë bashkëshortët që
dëshirojnë të shkurorëzohen me marrëveshje e organizojnë sigurimin
e argumenteve në mënyrë fiktive me angazhim të agjencioneve private
të specializuara për shkurorëzim, dhe në këtë mënyrë i bishtërojnë
rregullat për shkurorëzim të martesës.429 Grupi i tretë i shteteve lejojnë
shkurorëzimin e martesës nëse kushtet objektive dhe subjektive janë
të parapara me ligj (numri më i madh i shteteve socialiste).430 Në disa
shtete shkurorëzimin e martesës nuk e lejojnë gjykatat, por pas zhvi-
llimit të procedurës konkrete, e bëjnë organet fetare pa formalitete të
posaçme (më së shpeshti me kërkese të burrit), ose organet adminis-
trative me procedurë shumë të thjeshtësuar. Në disa shtete arabe mar-
tesa shkurorëzohet me dhënien e deklaratës me gojë nga burri para
udhëheqësit lokal shpirtëror, i cili me shkrim në procesverbal i shënon
të dhënat për burrin dhe gruan, datën se kur deklarata e burrit per-
sonalisht jepet para tij dhe sjell vendim për shkurorëzim. Kundër atij
vendimi nuk mund të ushtrohet ankesë dhe gruaja nuk është prezent.
Shtetet tjera jo myslimanë shpesh herë nuk i njohin ato vendime nga
martesat e përziera nëse njëri nga bashkëshortët është shtetas i tyre.431
Në të drejtën e krahasuar zgjidhjet kolizive për shkurorëzimin
e martesës janë të përfshira në pikat e lidhjes (faktet vendimtare) të
shtetësisë, vendbanimit, vendqëndrimit të zakonshëm dhe të drejtën e
gjykatës para të cilës shtrohet çështja. Pasi bëhet fjalë për dy persona,
intenca është që të aplikohet ajo pikë e lidhjes që është e përbashkët
428
Farrugia R, International Marriage and Divorce Regulation and Recognition
in Malta, Family Law Quarterly, 29.1995. f. 627; Kegel G, Internationales
Privatrecht Munchen 1995, f. 652.
429
M. Pak, MPP, f. 752.
430
M. Jezdić; M. Pak, MPP III, Beograd, 1986, f. 69.
431
M. Pak, MPP, f. 753.
284
dhe do të shpie tek aplikimi i një të drejte për shkurorëzimin e mar-

tesës. Përveç zgjidhjes bazike (themelore) pasojnë zgjidhjet subsidia-
re, kurse nga pikat e parapara të lidhjes do të aplikohet ajo që shpie
tek aplikimi i një të drejte. Në kushtet bashkëkohore rëndësi gjithnjë
e më të madhe ka autonomia e vullnetit të palëve, e cila në këtë lëmi
gjithmonë është e kufizuar në atë mënyrë që ligjvënësi e formon listën
e të drejtave nga e cila palët mund ta zgjedhin të drejtën kompetente.
Një numër i konsiderueshëm i legjislacioneve nacionale te ca-
ktimi i të drejtës kompetente për shkurorëzimin e martesës e aplikon
shtetësinë e përbashkët të bashkëshortëve. Nëse ata kanë shtetësi të
ndryshme, si zakonisht në mënyrë subsidiare aplikohet vendqëndrimin
i zakonshëm i përbashkët. Autonomia e vullnetit të palëve si pikë e
lidhjes te shkurorëzimi i martesës nuk aplikohet në të gjitha të drejtat
nacionale, por gjen vend në kodifikimet e reja të së drejtës ndërkom-
bëtare private.432
Urdhëresa nr. 1259/2010 për bashkëpunim në lëminë e të drejtës
kompetente për shkurorëzimin dhe ndarje, e vitit 2010 (urdhëresa Roma
III)433 në këtë lëmi parapa risi të rëndësishme që ndikuan në të drejtat
nacionale të shteteve anëtare.434 Urdhëresa ka karakter universal, dhe
si e drejtë kompetente mund të aplikohet e drejta e të gjitha shteteve në
botë. Zgjidhjet themelore kolizive janë: autonomia e kufizuar e vullnetit,
shtetësia, vendqëndrimi i zakonshëm dhe lex fori. Urdhëresa aplikohet
edhe ndaj martesave të lidhura midis gjinisë së njëjte. Bashkëshortët si
të drejtë kompetente për shkurorëzimin e martesës mund ta zgjedhin
(caktojnë) të drejtën e shtetit ku e kanë vendqëndrimin e zakonshëm (në
kohën e lidhjes së marrëveshjes); ose të drejtën e shtetit të vendqëndri-
mit të zakonshëm të fundit të përbashkët të bashkëshortëve, nëse njëri
prej tyre në kohën e lidhjes së marrëveshjes ende e ka vendqëndrimin e
zakonshëm, ose e drejta e shtetësisë së njërit nga bashkëshortët në mo-
mentin e nënshkrimit të marrëveshjes, ose e drejta e gjykatës para së cilës
është filluar procedura (ne. 5). Nëse bashkëshortët nuk e kanë caktuar
të drejtën që do të aplikohet, aplikohet një e drejtë e vendqëndrimit të
432
Ligji belg i të DNP në ne.55(4) e lejon zgjedhjen e të drejtës, kurse p.sh.,
LDNP zviceran dhe bullgar nuk e lejon zgjedhjen e të drejtës kompetente për
shkurorëzim.
433
Urdhëresa aplikohet në Austri, Belgjikë, Bullgari, Francë, Greqi, Gjermani,
Hungari, Itali, Letoni, Lituani, Luksemburg, Maltë, Portugali, Rumani, Slloveni,
Spanjë, më tepër shiko: Ch. Jessel . Holst, Dilemmas in application of EU inter-
national family law in most recent EU member state, në Private International
Law in the Jurisprudence of European Courts-Family as Focus, e përgatitur nga
Mirela Zhupan, Faculty of Law, Osijek, 2015, f.59-69.
434
Për ndikimin e zgjidhjeve të reja (risive) në shtetet e Ballkanit shiko: B.Bordaš,
Harmonizacija domačeg prava sa pravom Evropske unije na primeru razvoda
braka, në, “Suvremena pitanja Međunarodnog privatnog pravo i evropskog pri-
vatnog prava”, Pravni fakultet Kragujevac, 2011, f.169-187.
285
zakonshëm të përbashkët në kohën e inicimit të procedurës, nëse ajo nuk

ka pushuar më tepër se një vit para fillimit të procedurës, kurse njëri prej
tyre në momentin e inicimit të procedurës ende e ka vendqëndrimin e
zakonshëm në atë vend, shtetësia e përbashkët e personave në momen-
tin e inicimit të procedurës, dhe në fund e drejta e gjykatës para së cilës
iniciohet procedura (ne. 8).
Nga ajo që u tha më lart mund të konstatohet se ende ka shtete
sistemi juridik i të cilave nuk e lejon shkurorëzimin.
E drejta e numrit më të madh të shteteve e kushtëzojnë shku-
rorëzimin e martesës me plotësimin e kushteve të parapara me ligj,
në një numër të shteteve parashihen kushtet të ndryshme për burrin
dhe për gruan. Për shembull, shkelja e besnikërisë bashkëshortore
nga gruaja konsiderohet si shkak për shkurorëzim në të gjitha shtetet,
kurse shkelja e besnikërisë bashkëshortore nga ana e burrit në disa
shtete nuk konsiderohet si shkak për shkurorëzim.
Ka shtete te të cilat lejohet shkurorëzimi pa konstatimin e fajësisë
së bashkëshortit, kurse në shtetet tjera shkas themelor për shkurorë-
zim është fajësia (maltretimi i bashkëshortit, tentimi për vrasje, dënimi
për vepra konkrete penale, nënçmimi i bashkëshortit etj.).
Në një numër të konsiderueshëm të shteteve në mesin e shkaqeve
për shkurorëzimin e martesës konsiderohen sëmundjet shpirtërore,
sëmundjet ngjitëse, impotenca, refuzimi i përmbushjes së detyrave
bashkëshortore, prostitucioni etj.
Pas shpalljes së pavarësisë Republika e Kosovës nën udhëheqjen
e Ministrisë së Drejtësisë e formoi grupin punues për përgatitjen e
Ligjit për të drejtën ndërkombëtare private (LDNP).435
Grupi punues e përgatiti Projektin e LDNP dhe është në proce-
durë të miratimit.
Në aspektin koliziv lidhur me çështjen e shkurorëzimit të mar-
tesës dilema esenciale që na u shtrua si komision ishte se a duhet të
ndiqen tendencat për lehtësimin e shkurorëzimit, ose të parashihet
aplikimi kumulativ i të drejtës personale (lex personalis) që mund ta
vështirësojnë shkurorëzimin e martesës.
Para nxjerrjes së LDNP në Kosovë, aplikohej Ligji themelor mbi
martesën i RSF të Jugosllavisë në tërë territorin e ish RSFJ. Ky ligj
përmbante normë eksplicite vetëm për rastet nëse para gjykatës së
435
Ministri i Drejtësisë Hajredin Kuçi, njëkohësisht edhe anëtar i grupit punues për
përgatitjen e Projekt LDNP, më vendim nr. 97/2015 të datës 26.08.2015 e formoi
grupin punues në përbërje; Asllan Bilalli, Kryesues, anëtarë: Bedri Bahtiri, Vjosa
Osmani, Toni Deskoski, Donikë Qerimi, Lazim Salihu, Bardhyl Hasanpapaj, për-
faqësues nga GIZ-i, Baki Gimolli dhe Arbër Gegaj. Grupi punues Projek LDNP
ia dorëzoi Ministrisë së Drejtësisë për procedurë të mëtejshme në vitin 2018.
286
ish RSFJ kërkojnë të shkurorëzohen dy shtetas të huaj. LTHM e pa-

rashihte aplikimin kumulativ të ligjeve të shteteve shtetas të cilave
kanë qenë bashkëshortët, si dhe aplikimin e të drejtës së vendit pra
aplikimin e lex nationalis plus lex fori. Nuk ka qenë e rregulluar çështja
e të drejtës kompetente nëse shkurorëzim të martesës kanë kërkuar
një shtetas i RSFJ dhe një shtetas i huaj.
Ligji mbi zgjidhjen e kolizionit të ligjeve me dispozita e shteteve
tjera (LDNP) sjell risi në krahasim me Ligjin Themelor mbi martesën
(LTHM) te martesa. Dallimi themelor është aty se te LTHM më tepër
ishte e përfaqësuar tendenca që të ruhet martesa. Martesa e të huajve
mundë të shkurorëzohen vetëm nëse arsyeja (shkaku) i shkurorëzimit
parashihej si kusht për shkurorëzim njëkohësisht në të drejtat e shte-
teve, shtetas i të cilave janë bashkëshortët që shkurorëzohen dhe në të
drejtën e vendit ku shkurorëzohen. Përkundrejt kësaj, LDNP në plan
të parë e vendosi parimin e lirisë së personalitetit dhe krahas këtij atë
të zgjedhjes së martesës.
LDNP e ka paraparë aplikimin kumulativ të ligjeve të shteteve
shtetas i të cilëve kanë qenë bashkëshortet. Risi e rëndësishme ka
qenë se ka paraparë dispozitë subsidiare nëse martesa nuk mund të
shkurorëzohej sipas ligjit kompetent nacional të njërit, ose të tjetrit
bashkëshort. Në të tilla raste mund të aplikohej e drejta e RSFJ (e
drejta e republikës ose krahinës konkrete), me kusht që njëri nga
bashkëshortët të ketë qoftë shtetësi, qoftë vendbanimin në ish RSFJ.
Komisioni njëzëri u pajtua që gjatë hartimit të LDNP-së t’i apli-
kojë tendencat e lehtësimit të shkurorëzimit, duke e pasur para sysh
situatën e përgjithshme të krijuar në Kosovë ku një pjesë e madhe
e popullatës në mënyra të ndryshme u dëbuan nga vendi dhe u ven-
dosën në shtete të ndryshme të botës (SHBA, Angli, Australi, Kanada,
Gjermani, Zvicër, e në shumë shtete tjera), në këtë mënyrë kjo popull-
si krijoi marrëdhënie të ndryshme juridiko-private me element të huaj,
edhe marrëdhënie martesore dhe familjare. E gjithë kjo ndikoi që në
kushtet e sotme moderne të jetës, procesi i globalizimit dhe migrimi i
popullsisë për të kërkuar fat dhe lumturi (e te shqiptarët për fat të keq
lëvizja e popullsisë ndodhi në mënyrë të dhunshme), përveç që ndikoi
në lidhjen e martesave ndërmjet personave me shtetësi, zakone, tra-
dita dhe konfesione të ndryshme, ku sistemet juridike dallohen qoftë
për nga kushtet materiale për lidhjen e martesës ose për nga forma,
sjell edhe tek shkurorëzimi i martesave të përziera. Për këto arsye në
të drejtën ndërkombëtare private kosovare parapamë kushte liberale
për shkurorëzimin e martesës dhe respektimin e lirisë së personalitetit
të individit. Norma e kolizionit u formulua në mënyrë alternative me
qëllim të vetëm, që ta mundësojë shkurorëzimin e martesës sipas të
drejtës konkrete. Projekt LDNP e parasheh mundësinë e zgjedhjes e të
drejtës kompetente për shkurorëzimin e martesës, përkatësisht bëhet
287
fjalë për autonominë e kufizuar kolizive juridike të vullnetit të palëve,

ngase palët mund ta zgjedhin si kompetente njërën nga të drejtat me
të cilat ekziston lidhja e theksuar e bashkëshortëve. Përveç të drejtave
të parapara në formën e kolizionit për shkurorëzim të martesës, në
mungesë të zgjedhjes nga palët aplikohet e drejta e shtetit ku bashkë
shortët kanë vendqëndrim të zakonshëm kur e kanë bërë zgjedhjen, e
drejta e shtetit shtetësinë e të cilit e ka pasur njëri nga bashkëshortët
kur është bërë zgjedhja ose e drejta e Republikës së Kosovës (ne. 29).
Në të gjitha rastet marrëveshja për zgjedhjen e të drejtës kompetente
patjetër duhet të bëhet me shkrim, ta ketë të shënuar datën dhe të
jetë nënshkruar nga të dy bashkëshortët. Marrëveshja mund të lidhet
edhe nëpërmjet mjeteve për komunikim elektronik, nëse e mundëso-
jnë ruajtjen e përhershme të saj (ne. 30).
Në mungesë të zgjedhjes të së drejtës kompetente për shkurorë-
zimin e martesës nga bashkëshortët sipas nenit 29 të Projekt LDNP,
sipas nenit 31/1 kompetente është e drejta e shtetit ku të dy bash-
këshortët e kanë pasur vendqëndrimin e zakonshëm në momentin e
parashtrimit të padisë.
Sipas paragrafit 2 të nenit 31 nëse bashkëshortët nuk kanë pasur
vendqëndrim të zakonshëm në shtetin e njëjtë në kohën e parashtrimit
të padisë, kompetente është e drejta e shtetit në të cilin ata e kanë
pasur vendqëndrimin e zakonshëm të fundit, me kusht të mos ketë
kaluar mbi 1 vit nga pushimi i vendqëndrimit deri në momentin e pa-
rashtrimit të padisë, dhe nëse njëri nga bashkëshortët ka vendqëndrim
të zakonshëm në atë shtet në momentin e parashtrimit të padisë.
Sipas paragrafit 3 të këtij neni, nëse nuk plotësohen kushtet nga
paragrafi 1 dhe 2, kompetente është e drejta e shtetit shtetësinë e të
cilit e kanë të dy bashkëshortët në momentin e parashtrimit të padisë.
Nëse kushtet nga paragrafi 1, 2 dhe 3 të këtij neni nuk plotësohen,
kompetente është e drejta e Kosovës. Sipas nenit 32 të Projektligjit
nëse e drejta kompetente e caktuar sipas nenit 27 apo 29 nuk e pa-
rasheh mundësinë e shkurorëzimit të martesës, ose nuk mundëson të
drejtë të barabartë për shkurorëzim në bazë të seksit të bashkëshor-
tëve, kompetente është e drejta e Republikës ës Kosovës.
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut në LDNP, për shkurorë-
zimin e martesës norma e kolizionit është e formuluar në mënyrë
alternative me qëllim të vetëm që bashkëshortëve tu jepen më tepër
mundësi për shkurorëzim. Nëse bashkëshortët kanë shtetësi të njëjtë
në momentin e parashtrimit të padisë për shkurorëzim, kompetent
është lex nationalis i bashkëshortëve (LDNP, ne. 40/1). Nëse bashkë
shortët nuk kanë lex nationalis të njëjtë në momentin e parashtrimit
të padisë për shkurorëzim, kompetent është e drejta e lex domicilii të
fundit. Në rastet kur bashkëshortët nuk kanë shtetësi të përbashkët,
e as vendbanim të fundit të përbashkët në momentin e parashtrimit
288
të padisë për shkurorëzim, aplikohet lex fori (ne. 41/2). LDNP e pa-
rasheh aplikimin e të drejtës së Maqedonisë së Veriut në rastet kur
bashkëshortët nuk kanë vendbanim të përbashkët, kurse njëri nga
bashkëshortët është shtetas i Maqedonisë së Veriut.
9.2. Efektet e martesës

Përcaktimi i të drejtës kompetente te efektet e martesës me element
të huaj është një ndër çështjet më të komplikuara dhe komplekse të së
drejtës ndërkombëtare martesore, për arsye se marrëdhëniet midis bash-
këshortëve janë të rregulluara në mënyra të ndryshme me dispozita ma-
teriale juridike në të drejtat nacionale familjare të shteteve të ndryshme.
Martesa përkufizohet si bashkësi e përhershme jetësore e shkëput-
shme ndërmjet gruas dhe burrit, e cila në aspektin e pozitës juridike pa-
raprake të tyre krijon dallime, edhe atë si në aspektin e pozitës (statusit)
së tyre personale, ashtu edhe të asaj pasurore. Mënyra e manifestimit
të efekteve të martesës në marrëdhëniet personale dhe pasurore varet
shumë nga morali, zakonet, tradita, feja në çdo shoqëri konkrete, por e
gjithë kjo lartë-poshtë pëson ndryshime nën ndikimin e koncepcioneve
dhe botëkuptimeve të reja. E gjithë kjo ndikon edhe në rregullimin juri-
dik të efekteve të martesës. Në të drejtën e krahasuar ekzistojnë dallime
të theksuara rreth përcaktimit të vetë nocionit të efekteve personale dhe
pasurore të martesës, ndër to nuk është kontestuese se efektet pasurore
të martesës e përfshijnë çështjen e regjimit të pasurisë së bashkëshor-
tëve (si atë që e kanë poseduar para lidhjes së martesës, ashtu edhe
atë që e kanë krijuar gjatë martesës), si dhe çështjen e shpërndarjes
së autorizimeve midis bashkëshortëve në administrimin me pasurinë.
Përveç dallimeve të theksuara, gjerësisht është pranuar ndarja e
efekteve të martesës në efekte personale, personale-pasurore, dhe në
marrëdhënie me efekt pasuror midis bashkëshortëve, këto të fundit
ndahen në marrëdhënie pasurore ligjore dhe marrëdhënie pasurore
kontraktore.
Në të drejta dhe detyrime të natyrës personale midis bashkës-
hortëve bëjnë pjesë: jetesa e përbashkët, caktimi në mënyrë të pa-
varur i punës dhe profesionit, caktimi i vendit të banimit, edukimi i
fëmijëve, udhëheqja e përbashkët e familjes, caktimi i shtetësisë.436 Në
marrëdhëniet personale-pasurore bëjnë pjesë të drejtat dhe detyri-
met të cilat ndërlidhen me personalitetin e individit, por që mund të
vlerësohen me para, ushqimi reciprok midis bashkëshortëve nëse nuk
kanë mjete të mjaftueshme për jetesë, ushqimi i personave në gjini dhe
i fëmijëve nëse nuk kanë mjete të mjaftueshme. Me të drejta pronëso-
re nënkuptohet regjimi i pasurisë dhe administrimi me pasurinë.
436
Von Bar Ch, Personal Effects of Marriage, International Encyclopedia of
Comparative Law, Tubingen, 1986, f.3.
289
Në kohën e fundit në të drejtën e krahasuar e shteteve sekulare

është e përfaqësuar tendenca e unifikimit në rregullimin e të drejtave
konkrete individuale (p.sh. garantohet barazia midis bashkëshortë-
ve, parashihet me kontratë vendi i përbashkët i jetesës, etj.), kësh-
tu që disa nga ato të drejta mbrohen si të drejta të njeriut. Çështjet
e natyrës pasurore juridike edhe në këto raste janë të rëndësishme,
sepse nga rregullimi koliziv juridik mund të varet mundësia e rre-
gullimit të këtyre të drejtave, përkatësisht a do të tregohen si pasuri
e përbashkët ose pasuri e ndarë, a do të aplikohet e drejta e njëjtë te
sendet e luajtshme dhe sendet e paluajtshme, ose do të aplikohen të
drejta të ndryshme. Në sistemet juridike te të cilat në mënyrë të njëjtë i
rregullojnë marrëdhëniet personale dhe pasurore, përkatësisht e apli-
kojnë të njëjtën normë në efektet personale dhe pasurore te martesa
evitohet problemi i cilësimit (kualifikacionit).
Pavarësisht nga ajo që u tha më lartë, megjithatë ende ekzistojnë
dallime të theksuara lidhur me koncipimin e barazisë midis burrit
dhe gruas. Kjo më së miri vërehet tek efektet e martesës lidhur me
mbiemrin e familjes pas lidhjes së martesës, te detyrueshmëria e gruas
që ta ndjek vendbanimin e burrit, ose te njëanshmëria ose dyanshmëria
e detyrimeve për ushqim. Tek efektet personale juridike të martesës
ndoshta besnikëria bashkëshortore është më gjerësisht e përkrahur.
Në lëminë e efekteve pronësore juridike të martesës, konflikti i
ligjeve shfaqet për arsye të koncepcioneve të ndryshme për pronën,
në një numër të shteteve pronësia konsiderohet e përbashkët, kurse
në shtetet tjera prona trajtohet si e ndarë.
Në lëminë e marrëdhënieve personale dhe marrëdhënieve pasu-
rore ndërmjet bashkëshortëve, mund të shfaqet edhe konflikti mobil i
ligjeve (confflict mobiles). Shpeshherë ndodh gjatë martesës që burri ose
gruaja ta ndërrojë shtetësinë ose vendbanimin, përkatësisht të ndrys-
hohen pikat e lidhjes (faktet vendimtare) që e përcaktojnë të drejtën
kompetente. Në ato raste shtrohet pyetja se a është relevante shtetësia
ose domicili në kohën e lidhjes së martesës, ose shtetësia dhe domicili
në kohën e shtruarjes së çështjes. Në teori është i përfaqësuar qëndrimi
se tek efektet personale juridike të martesës duhet të aplikohet ndrys-
hueshmëria e pikave të lidhjes (fakteve vendimtare), përkatësisht të
aplikohet shtetësia ose vendbanimi që e kanë bashkëshortët në momen-
tin kur shtrohet çështja. Kurse tek efektet juridiko-pronësore duhet të
aplikohet parimi i pandryshueshmërisë, dhe të aplikohet lex nationalis
ose lex domicilii që e kanë pasur bashkëshortët në momentin e lidhjes
së martesës dhe kur kanë krijuar marrëdhënie juridiko-pronësore.437
437
B. Eismen, Međunarodno privatno pravo I, Zagreb, 1953, f.297-305; Ž. Matić.,
Bračno-imovinsko međunarodno privatno pravo, Prinosi (poseban broj), Zagreb,
1978, f.72-76.
290
Në të drejtën e krahasuar vërehet tendenca e aplikimit e një

të drejte të përbashkët të bashkëshortëve lidhur me marrëdhëniet
personale ligjore për pronësinë e bashkëshortëve. Në disa sisteme ju-
ridike aplikohet shtetësia e përbashkët e bashkëshortëve, parashihen
edhe rregulla subsidiare nëse bashkëshortët kanë shtetësi të ndryshme
(p.sh. Austri,438 Gjermani).439 Grupi i dytë i shteteve e aplikon vend-
banimin e përbashkët (Zvicra,440 Franca). Grupi i tretë i shteteve e
aplikon të drejtën e vendit (SHBA).
E drejta e Bashkimit Evropian ka paraparë risi të rëndësishme te
rregullimi koliziv juridik i marrëdhënieve juridiko-pasurore të bash-
këshortëve. Me urdhëresën nr.1103/2016 për bashkëpunim intenziv
në lëminë e kompetencës, të drejtës kompetente dhe njohjes dhe ek-
zekutimit të vendimeve në lëminë e regjimit pasuror bashkëshortor,
si dhe urdhëresën nr.1104/2016 për bashkëpunimin e intensifikuar në
lëminë e kompetencës, të drejtës kompetente njohjes dhe ekzekutimit
të vendimeve në çështjet e efekteve (pasojave) pasurore të partneri-
tetit të rregulluar. Rregullat e kolizionit tek urdhëresa për regjimin
pasuror bashkëshortor që sigurojnë (mundësojnë) se marrëdhëniet
pronësore të bashkëshortëve rregullohen me të drejtën me të cilën ek-
ziston lidhja me të drejtën më të afërt (më të ngushtë). Bashkëshortët
për regjimin e tyre familjar pasuror mund ta caktojnë (zgjedhin) të
drejtën kompetente pavarësisht nga lloji i pasurisë, ose vendi se ku ajo
ndodhet, mund ta zgjedhin të drejtën me të cilën më ngushtë janë të
lidhur, ku e kanë vendqëndrimin e zakonshëm ose shtetësinë e për-
bashkët (ne.22). Nëse për caktimin e të drejtës nuk e kanë shfrytëzuar
autonominë e vullnetit të tyre, aplikohet vendqëndrimi i zakonshëm i
përbashkët i bashkëshortëve pas lidhjes së martesës, kurse në mënyrë
subsidiare aplikohet e drejta e shtetësisë së përbashkët të tyre gjatë
martesës. Nëse nuk aplikohet asnjëri nga kriteret e theksuara, kriteri
i tretë është e drejta e shtetit me të cilën bashkëshortët kanë lidhje
më të afërt (ngushtë) në kohën e lidhjes së martesës. Parashihen edhe
përjashtime konkrete (ne.26).
Projekt LDNP për marrëdhëniet personale dhe marrëdhëniet
pasurore ligjore midis bashkëshortëve përmban norma alternative të
kolizionit, përkatësisht parashihen më tepër fakte vendimtare (pika të
lidhjes) me qëllim që të gjendet e drejta adekuate kompetente për rre-
gullimin e këtyre marrëdhënieve. Si zgjidhje e parë kolizive (ne.33/1)
për efektet e martesës te marrëdhëniet personale dhe pronësore li-
gjore të bashkëshortëve e parasheh shtetësinë e përbashkët të bash-
këshortëve (lex nationalis). Si pikë e parë subsidiare e lidhjes (ne.33/2)
nëse bashkëshortët janë shtetas të shteteve të ndryshme shërben e dre-
438
Neni 18 i LDNP të Austrisë.
439
Neni 14 i LDNP të Gjermanisë.
440
Neni 16 i LDNP të Zvicrës.
291
jta e shtetit ku bashkëshortët e kanë vendqëndrimin e zakonshëm të

përbashkët. Nëse bashkëshortët nuk kanë shtetësi të përbashkët, e as
vendqëndrim të përbashkët të zakonshëm në të njëjtin shtet (ne.33/3),
kompetente është e drejta e shtetit ku bashkëshortët e kanë pasur
vendqëndrimin e fundit të zakonshëm të përbashkët. Nëse e drejta
kompetente nuk mund të përcaktohet sipas paragrafit 1,2 dhe 3 të
nenit 33, kompetente do të jetë e drejta e Republikës së Kosovës.
Projekt LDNP e parasheh mundësinë që bashkëshortët mund të
merren vesh ta zgjedhin ose ta ndryshojnë të drejtën kompetente për
regjimin pasuror martesor. Norma e kolizionit e parasheh mundësinë
e aplikimit të së drejtës së shtetit në të cilin bashkëshortët e kanë
vendqëndrimin e zakonshëm në kohën kur bëhet zgjedhja (ne.34), ose
të drejtën e shtetit shtetësinë e të cilit e ka njëri nga bashkëshortët në
kohën kur është bërë zgjedhja e së drejtës. Marrëveshja për zgjedhjen
e së drejtës kompetente për regjimin pasuror martesor duhet të bëhet
me shkrim, të jetë e nënshkruar nga të dy bashkëshortët dhe të ketë
datën e arritjes së saj (ne.35/1).
Nëse bashkëshortët nuk e shfrytëzojnë autonominë e vullnetit të
tyre, përkohësisht në mungesë të zgjedhjes së të drejtës kompetente
për regjimin pasuror martesor, do të aplikohet e drejta e shtetit në
të cilin bashkëshortët e kanë pasur vendqëndrimin e parë të zakon-
shëm pas lidhjes së martesës (ne.36/1.1), kurse në mungesë të saj do
të aplikohet e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit e kanë pasur të dy
bashkëshortët në momentin e lidhjes së martesës (36/1.2), nëse kjo e
drejtë nuk mund të aplikohet, atëherë aplikohet e drejta e shtetit me
të cilën bashkëshortët kanë lidhje më të ngushtë (afër) në momentin
e lidhjes së martesës (36/1.3). Parashihet mundësia që sipas kërkesës
së njërit bashkëshort gjykata për regjimin pasuror martesor të bash-
këshortëve ta caktojë si kompetente të drejtën e një shteti tjetër nga
ajo e shtetit që do të ishte kompetente sipas paragrafit 1.1 të këtij neni,
nëse kërkuesi dëshmon se: bashkëshortët e kanë pasur vendqëndrimin
e përbashkët të zakonshëm në atë shtet për një kohë dukshëm më të
gjatë se sa në shtetin e përcaktuar sipas paragrafit 1.1 (ne.36/3.1).
Përveç marrëdhënieve personale dhe atyre pasurore ligjore (juri-
dike) që krijojnë efekte te martesa në këtë lëmi përfshihen edhe çësh-
tjet e marrëdhënieve kontraktore pasurore ndërmjet bashkëshortëve
(kontrata bashkëshortore dhe kontratat tjera që bashkëshortët mund
ti lidhin ndërmjet tyre, p.sh. kontrata për dhuratë ose ajo e ndarjes
së pasurisë së përbashkët), në legjislacionet nacionale kjo çështje rre-
gullohet në mënyra të ndryshme. Në numrin më të madh të shteteve
kërkohet që të ekzistojë lidhja me të drejtën e zgjedhur, përkatësisht
mundësia e zgjedhjes së të drejtës kufizohet me mundësitë që i pa-
rasheh ligji (shtetësia), vendbanimi, vendqëndrimi i zakonshëm, vendi
ku gjenden paluajtshmëritë. Zgjedhja mund të aplikohet për njërin
292
bashkëshort (p.sh. e drejta e shtetësisë të një bashkëshorti) ose të

dy bashkëshortëve (p.sh, vendqëndrimi i zakonshëm i përbashkët).441
Në disa shtete evropiane (Danimarkë p.sh.) mundësia e deklarimit të
bashkëshortëve që me kontratë (marrëveshje) ta caktojnë të drejtën
kompetente për rregullimin e marrëdhënieve pasurore bashkëshor-
tore, varet se a është e paraparë ajo mundësi në të drejtën e shtetit e
cila është kompetente për rregullimin e marrëdhënieve personale të
bashkëshortëve. Sipas kësaj të drejte lex causae në disa shtete (p.sh.
Poloni) vlerësohet edhe mundësia e aplikimit ose e shkëputjes së kon-
tratës bashkëshortore (ne. 17/1 i LDNP të Polonisë i vitit 1966). Ligji
i Turqisë e lejon mundësinë e zgjedhjes midis lex nationalis dhe lex
domicilii nga bashkëshortët në momentin e lidhjes së martesës.
Në shtetet ku aplikohet sistemi common law tek marrëdhëniet
kontraktore pasurore, bashkëshortët kanë liri maksimale. Sipas pra-
ktikës gjyqësore angleze nëse bashkëshortët nuk kanë lidhur kontratë
martesore supozohet se është kompetente e drejta e vendbanimit të
burrit për tërë pasurinë e bashkëshortëve.442 Autonomia e pakufizuar e
vullnetit të bashkëshortëve aplikohet edhe në Austri (ne. 19 i LDNP i
vitit 1978). Për dallim nga e drejta angleze praktika gjyqësore franceze
e lejon mundësinë e zgjedhjes së kufizuar, në mungesë të marrëveshjes
shprehimore për caktimin e të drejtës kompetente, gjykatat franceze
e aplikojnë të drejtën e cila është kompetente për regjimin pasuror
ligjor.443
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut normat e kolizionit të ci-
lat e caktojnë aplikimin e të drejtës kompetente te marrëdhëniet kon-
traktore pasurore, midis bashkëshortëve aplikohet autonomia e vull-
netit të palëve. Bashkëshortët me shkrim mund ta caktojnë të drejtën
kompetente për rregullimin e marrëdhënieve kontraktore pasurore.
Si e drejtë kompetente për rregullimin e këtyre marrëdhënieve
mund të jetë e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit e ka njëri bashkës-
hort, e drejta e shtetit në të cilin e ka vendbanimin njëri bashkëshort,
kurse te paluajtshmëritë aplikohet e drejta e shtetit ku ato gjenden
(ne.43/2) Në këtë mënyrë bashkëshortëve u lejohet mundësia që me
marrëveshje ta caktojnë të drejtën kompetente për rregullimin e
marrëdhënieve kontraktore pronësore.
441
Neni 52 i LDNP të Zvicrës.
442
M. Jezdić, MPP II, f. 107.
443
Vendimi i gjykatës franceze të apelit i datës 03.13.1980 (clunet, 1981.f.578).
293
10. MARRËDHËNIET PASURORE TE BASHKËJETESA

(BASHKËSIA JASHTËMARTESORE)
Kërkesa dhe nevoja natyrore e gruas dhe burrit për afërsi mi-
dis tyre në të kaluarën edhe tash realizohet në forma të ndryshme
të bashkëjetesës, kurse në drejtësi me shekuj ka qenë evidente dhe
ekziston dallimi ndërmjet martesës dhe bashkësisë jashtëmartesore
(bashkëjetesës). Veçori e përbashkët e tyre është përmbajtja e përafërt
jetësore, ngase në të dyja rastet bëhet fjalë për bashkësi në të cilat
plotësohen nevoja të ndryshme të personave madhor të sekseve të
ndryshëm (emocionale, seksuale, psikike, ekonomike, morale, etj.,).
Bashkëjetesa është bashkësi e jetesës së përbashkët faktike e një
burri dhe një gruaje që midis tyre dhe me persona tjerë nuk kanë
lidhur martesë. Dallimi midis martesës dhe bashkëjetesës është i kara-
kterit juridik, përkatësisht në të gjitha sistemet juridike martesa lidhet
dhe pushon sipas kritereve formale të parapara me ligj. Bashkëjetesa
themelohet dhe pushon (shkëputet) në mënyrë joformale kurse efe-
ktet juridike të këtyre bashkësive në sistemet juridike janë të llojllo-
jshme dhe të ndryshueshme.444
Në doktrinën juridike, edhe në legjislacionin e mëhershëm për-
dorej termi bashkësi jashtëmartesore (për ta identifikuar bashkëje-
tesën faktike të burrit dhe gruas konkubinat, martesat joformale, mar-
tesa de facto, të gjitha këto shprehje përdoren për t’i justifikuar çiftet
që jetojnë bashkërisht, por nuk e kanë kaluar ceremoninë e lidhjes së
martesës. Bashkëjetesa si dukuri shoqërore mund të krijojë pasoja si
në marrëdhëniet personale, ashtu edhe në ato pasurore midis part-
nerëve, por edhe ndaj personave të tretë. Të drejtat substanciale të
shteteve të ndryshme mund të mos e rregullojnë në veçanti këtë dukuri
(bashkëjetesën), në atë rast efektet midis partnerëve në rast të kontes-
tit nënvehen (subsumohen) nën normat ekzistuese të sistemit juridik
varësisht nga natyra e kontestit. Nëse ekzistimi i këtyre bashkësive
jashtëmartesore pranohet, pasojat e tyre mund të sanksionohen, qoftë
me analogji të aplikohen dispozitat që i rregullojnë efektet e martesës,
ose të nxirren dispozita të posaçme që do t’i rregullojnë specifikat e
efekteve të bashkëjetesës.445
Bashkëjetesat me element të huaj gjithashtu janë bashkëjetesa
si në kuadër të shteteve individuale konkrete midis partnerëve që
444
Në të drejtën romake në kohën antike martesa (matrimonium) nuk ka qenë
marrëdhënie formale juridike por fakt social. Bashkësia jashtë martesore ose
konkubinati (concubinatus) trajtohej si bashkësi e përhershme e burrit dhe gruas,
për dallim nga martesa e zakonshme romake nuk e përmbante qëllimin për të
jetuar në martesë (për shkak të dallimeve të profesioneve) pozitës në shoqëri
etj., A. Bilalli, B. Bahtiri, E drejta Romake, Prishtinë, 2017.
445
Šarčević, P. Pil Aspects of Legally Regulated Forms of Non-marital co-habitation
and Registered Partnerships, Year book of PIL, Vol.I, 1999, f.37.
294
janë shtetas të shtetit të vendit. Nëse partnerët që bashkëjetojnë kanë

shtetësi të përbashkët por jetojnë në ndonjë shtet tjetër (shtetësinë
e të cilit nuk e kanë), ose nëse partnerët janë shtetas të shteteve të
ndryshme, e drejta ndërkombëtare private duhet ta përcaktojë të dre-
jtën kompetente për rregullimin e marrëdhënieve ndërmjet tyre gjatë
bashkëjetesës, si dhe pas pushimit të saj, po ashtu duhet ta caktojë të
drejtën kompetente për rregullimin e marrëdhënieve midis partnerëve
dhe personave të tretë.446 E drejta ndërkombëtare private e krahasuar
megjithatë në rregullimin e kësaj problematike nuk ka shkuar larg,
edhe pse në disa shtete punohet në nxjerrjen e normave kolizive ade-
kuate (Holandë, Suedi, Belgjikë).447
E drejta kompetente për çështje konkrete kontestuese te bashkë-
jetesa përcaktohet me aplikimin e normave të kolizionit dhe parimeve
të cilat zbatohen në lëmitë adekuate juridiko-civile me element të
huaj, ose aplikohen normat e kolizionit të cilat vlejnë te martesa.448
Projekt LDNP përmban norma të kolizionit të cilat në mënyrë
shprehimore e rregullojnë bashkësinë jashtëmartesore (bashkë-
jetesën), të cilat nuk dallohen shumë nga normat që u dedikohen
efekteve të martesës. Sipas nenit 39 për marrëdhëniet pronësore të
personave që jetojnë në bashkësi jashtëmartesore, e drejta kompe-
tente caktohet konform neneve që u dedikohen efekteve të martesës
(ne.33-36). Sipas analogjisë si zgjidhje e parë kolizive për efektet e
bashkëjetesës (bashkësisë jashtëmartesore) te marrëdhëniet perso-
nale dhe pronësore juridike të partnerëve që bashkëjetojnë aplikohet
shtetësia e përbashkët e partnerëve (ne.33/1). Si fakt vendimtar sub-
sidiar nëse partnerët janë shtetas të shteteve të ndryshme aplikohet
e drejta e shtetit ku partnerët e kanë vendqëndrimin e zakonshëm të
përbashkët (ne.33/2).
Nëse ata nuk kanë shtetësi të përbashkët, e as vendqëndrim të
zakonshëm të përbashkët në të njëjtin shtet (ne.33/3), kompetente
është e drejta e shtetit ku partnerët që bashkëjetojnë e kanë pasur
vendqëndrimin e fundit të zakonshëm të përbashkët. Nëse e drejta
kompetente nuk mund të caktohet sipas nenit 33 kompetente do të
jetë e drejta e Kosovës.
Projekt LDNP e parasheh mundësinë që partnerët të cilët bash-
këjetojnë me marrëveshje mund ta zgjedhin, ose ta ndryshojnë të dre-
jtën kompetente për regjimin pasuror. Norma e kolizionit e parasheh
mundësinë e aplikimit të së drejtës së shtetit në të cilin partnerët e kanë
vendqëndrimin e zakonshëm në kohën kur bëhet zgjedhja (ne.34/1.1),
446
B.Bordaš; Porodičnopravni odnosi u MPP, Novi Sad. 2000, f.153.
447
Ligji i DNP të Belgjikës i vitit 2004 i rregulloj “marrëdhëniet e jetesës” së për-
bashkët” në nenin 58-60, Sarčevič P, po aty f.41.
448
Hague Conference on PIL, 17th Session, f.141-143.
295
ose të drejtën e shtetit ku njëri nga partnerët e ka vendqëndrimin e za-

konshëm në kohën kur është bërë zgjedhja e së drejtës (34/1.2), ose të
drejtën e shtetit shtetësinë e të cilit e ka njëri nga partnerët në kohën
kur është bërë zgjedhja e së drejtës. Marrëveshja për zgjedhjen e të
drejtës kompetente duhet të lidhet me shkrim, të jetë e nënshkruar
nga të dy partnerët që bashkëjetojnë dhe ta ketë të shënuar datën e
nënshkrimit të marrëveshjes (ne.35/1).
Nëse partnerët që bashkëjetojnë me marrëveshje nuk e zgjedhin
të drejtën kompetente (nuk e shfrytëzojnë autonominë) për regjimin
pasuror të bashkëjetesës, do të aplikohet e drejta e shtetit në të cilin
partnerët e kanë pasur vendqëndrimin e parë të zakonshëm pas kri-
jimit të bashkëjetesës (ne.36/1.1), në mungesë të tij, do të aplikohet
e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit e kanë pasur të dy partnerët në
momentin e krijimit të bashkëjetesës (ne.36/1.2), nëse kjo e drejtë
nuk mund të aplikohet, atëherë aplikohet e drejta e shtetit me të cilin
partnerët kanë lidhje me të afërt (ngushtë) në momentin e themelimit
të bashkëjetesës (ne.36/1.3). Parashihet mundësia që sipas kërkesës
së njërit partner gjykata për regjimin pasuror të bashkëjetesës të part-
nerëve ta caktojë si të drejtë kompetente të drejtën e një shteti tjetër
nga ajo e shtetit që do të ishte kompetente sipas paragrafit 1.1 të këtij
neni nëse kërkuesi dëshmon, se: partnerët e kanë pasur vendqëndri-
min e përbashkët të zakonshëm në atë shtet për një kohë dukshëm më
të gjatë se sa në shtetin e përcaktuar sipas paragrafit 1.1 (ne.36/3.1).
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut te marrëdhëniet nga
bashkësia jashtëmartesore aplikohen normat e kolizionit që vlejnë te
marrëdhëniet në martesë, përkatësisht rregullat e ne.45 të LDNP të
Maqedonisë së Veriut, që i rregullojnë marrëdhëniet pasurore të per-
sonave që jetojnë në bashkësi jashtëmartesore nuk dallohen dukshëm
nga normat që u dedikohen efekteve të martesës. Sipas nenit 45 për
personat që jetojnë në bashkësi jashtëmartesore kompetente është lex
nationalis. Nëse nuk kanë shtetësi të njëjtë, kompetente është e drejta
e shtetit ku e kanë pasur vendqëndrimin të përbashkët.

TE MARRËDHËNIET NDËRMJET
PRINDËRVE DHE FËMIJËVE
Marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve janë një ndër
lëmitë më komplekse dhe delikate të së drejtës familjare te çdo sis-
tem juridik. Krijohen në mënyrë natyrore dhe bazohen në faktin e
lindjes, por krijohen edhe në mënyrë artificiale me anë të adoptimit
(birësimit). Shikuar nga aspekti i rregullimit juridik marrëdhëniet
midis prindërve dhe fëmijëve gjithmonë prioritet i kanë pasur de-
tyrimet (dhe të drejtat) që prindërit i kanë ndaj personalitetit dhe
296
pasurisë (pronës) së fëmijëve. Fëmija pas lindjes pa mbrojtjen dhe

ndihmën nga prindërit nuk mund të mbijetojë, e as të krijojë kushte
për socializim (kyçje në shoqëri me të rriturit), e as për individualizim
(zhvillim të aftësive individuale deri te pjekuria). Mbrojtja fillestare e
fëmijëve gjatë kohë konsistonte vetëm në përkujdesje dhe përgatitje
për mbijetesë. Në marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve dhe
te marrëdhëniet tjera shoqërore gjithmonë kanë pasur ndikim normat
shoqërore të cilat anëtarët e bashkësisë duhej t’i respektojnë se për-
ndryshe u kanosej sanksioni.
Marrëdhëniet në familje në fillim i rregullonin zakonet dhe nor-
mat morale, kurse në fazën e mëvonshme të zhvillimit të civilizimit
normat juridike. Marrëdhëniet biologjike-shoqërore (marrëdhëniet
seksuale dhe të lindjes) për çdo shoqëri janë marrëdhënie jetike dhe
konfliktuoze prandaj çdo shoqëri patjetër duhet t’i rregullojë me nor-
ma juridike imperativë (të detyrueshme).449
Në fazat e para (fillestare) të rregullimit juridik të marrëdhë-
nieve ndërmjet prindërve dhe fëmijëve u përfshi sistemi patriarkal
tek i cili pushteti i kryefamiljarit ndaj anëtarëve tjerë të familjes ishte
i pakufizuar (absolut). Të gjitha të drejtat dhe autorizimet e të atit
(babait) ndaj fëmijëve përfshiheshin me termin pushteti atëror (patria
potestas). Në të drejtën romake e nënkuptonte pushtetin absolut të
atit mbi familjen, me të drejtë të vendosjes për jetën dhe vdekjen e
fëmijës (ius vitae ac necis).450
Instituti i pushtetit atëror (patria potestas) e mbijetoi formacio-
nin shoqëror skllavopronar dhe feudal, me disa kufizime të pushtetit
atëror u parapa në kodet civile të asaj kohe (francez 1804 dhe austriak
1811). Kah fundi i shekullit XIX në terminologjinë juridike fillojë të
aplikohet termi pushteti prindëror (kodi civil german 1896), në këtë
mënyrë nëna filloj të pranohet si prindi i dytë i fëmijës,451 por nuk ka
asnjë ndryshim te diskriminimi që u bëhet fëmijëve të lindur jashtë
martesës.
Me shfaqjen e martesës monogamike dhe pronësisë private, po-
zita (statusi) i fëmijës në familje varej nga trajtimi juridik i prejardhjes
së tij. Dukshëm më e favorshme është pozita e fëmijës së lindur në
martesë se atyre jashtë martese. Statusi martesor i fëmijës e nënkup-
ton atësinë e prezumuar të burrit të nënës dhe krijimit (vendosjes) të
marrëdhënies së gjinisë së gjakut me të gjithë anëtarët e familjes në
gjini nga ana e të atit dhe të ëmës.
449
M. Alinčić; A. Bakarić; D. Hrabar; Jakovac-Lazic D, A. Korač, Obiteljsko pravo,
Zagreb, 2001, f.136, Draškic M, Porodično pravo deteta, Beograd, 2005, f.158.
450
A. Bilalli, Fjalori shpjegues latinisht-shqip, Prishtinë 2015, f.184.
451
A. Prokop, Odnosi Roditelja i djece, Zagreb, 1972, f.13.
297
Gjatë shekullit XX në lëminë e rregullimit juridik të marrëdhë-

nieve ndërmjet prindërve dhe fëmijëve u shfaqën dallime të mëdha
dhe të rëndësishme si kurrë më parë në shoqëri. Definitivisht u braktis
mënyra patriarkale e organizimit të marrëdhënieve familjare, filloj
të aplikohet barazia midis burrit dhe gruas tek ushtrimi i të drejtave
familjare, fëmijëve të lindur jashtë martese u njihen të gjitha të drejtat
të cilat sistemi juridik ua njeh fëmijëve të lindur në martesë. Në vend
të institutit të pushtetit atëror ose prindëror, përkatësisht përkujdesjes
prindërore si nocion ligjor për tërësinë e të drejtave dhe detyrimeve
ndërmjet prindërve dhe fëmijëve. Më në fund që nga fillimi i shekullit
të kaluar u krijua bindja se të drejtat e fëmijëve duhet të pranohen
dhe të mbrohen në mënyrë të veçantë me anë të dokumenteve spe-
ciale ndërkombëtare.452 Procesi i internacionalizimit i të drejtave të
fëmijëve u krijua me bindje se në to duhet të aplikohen standardet e
miratuara nga bashkësia ndërkombëtare, në këtë drejtim u miratua
Deklarata për të drejtat e fëmijëve, e vitit 1924, Deklarata e OKB e
vitit 1959 për të drejtat e fëmijëve, Konventa e OKB, e vitit 1989 për
të drejtat e fëmijëve etj.
Në të drejtën e krahasuar ekzistojnë qëndrime të ndryshme për
rregullimin e të drejtave dhe detyrimeve ndërmjet prindërve dhe
fëmijëve si rezultat i ndikimit të traditës, moralit, botëkuptimeve të
ndryshme konfesionale etj. Për këtë arsye mënyra e rregullimit ma-
terial (substancial) juridik të këtyre marrëdhënieve ndikon edhe në
rregullimin koliziv juridik. Në ditët e sotme ka shumë raste që anëtarët
e të njëjtës familje të kenë shtetësi të ndryshme, kështu që çështja e
caktimit të së drejtës kompetente për rregullimin e marrëdhënieve
midis tyre ka rëndësi të veçantë.
Qëndrimi fillestar se e drejta personale e burrit dhe babait të
aplikohet ndaj të gjithë anëtarëve të familjes nuk qëndron (e humb
rëndësinë), përveç se në shoqëritë konkrete tradicionale (p.sh. në të
drejtën e Arabisë Saudite). Edhe në kushtet bashkëkohore ku apli-
kohet e drejta personale e të dy prindërve, bëhen përpjekje që të
gjendet fakti vendimtar (pika e lidhjes) që më së miri do t’u përgjigjet
nevojave dhe kërkesave të familjes bashkëkohore. Pas miratimit të
Konventës së OKB-së për të drejtat e fëmijëve në vitin 1989,453 në
qendër të vëmendjes vihet çështja e mbrojtjes së interesit të fëmijës.
Fëmijët janë krijesa në zhvillim që u takojnë jo vetëm të drejtat e
përgjithshme të njeriut por edhe të drejtat që ndërlidhen me nevojat
e tyre të veçanta (për shkak të papjekurisë dhe varshmërisë nga të
rriturit). Konventa parasheh që çdo vendim i cili ndikon në jetën e
fëmijës më së miri t’i mbrojë interesat e tij duke ju përshtatur af-
tësive individuale të çdo fëmije. Një ndër parimet themelore të kë-
452
A. Prokop, po aty, f.13.
453
Konventën e kanë ratifikuar 192 shtete anëtare të OKB-së, http://www.ohchr.org
298
saj konvente është mbrojtja më e mirë e mundshme e interesave të

fëmijës që realizohet nëpërmjet detyrimeve të organeve shtetërore
dhe institucioneve private, në rast të ndërmarrjes së çfarëdo veprimi
që u dedikohet fëmijëve, para se gjithash duhet të kihet kujdes për
interesat e fëmijës (ne. 3/1i Konventës). Kjo tendencë aplikohet edhe
në të drejtën ndërkombëtare private në zgjidhjet kolizive, përkatësisht
në rregullimin e kësaj lëmie me norma të kolizionit që në mënyrë më
të mirë të mundshme të mbrohet interesi i fëmijës. Në të drejtën e
krahasuar normat e kolizionit i parashohin zgjidhjet: aplikimi i të dre-
jtës personale të fëmijës (shtetësinë,454 vendqëndrimin e zakonshëm,
aplikimin e të drejtës personale të prindërve dhe fëmijëve, nënvënia
(subsumimi) i këtyre çështjeve në normat e kolizionit që i rregullojnë
efektet e martesës etj.
Nga kjo lëmi me rëndësi janë edhe zgjidhjet e Konventës së Hagës
për kompetencën, të drejtën kompetente, njohjen dhe ekzekutimin e
vendimeve dhe bashkëpunimin në materien e përgjegjësisë prindërore
dhe masave për mbrojtjen e fëmijëve e vitit 1996. E drejta kompe-
tente për ushtrimin, fitimin dhe pushimin e përgjegjësisë prindërore
është e drejta e shtetit ku fëmija e ka vendqëndrimin e zakonshëm.455
Të drejtën prindërore e realizojnë bashkërisht prindërit për interes
më të mirë të fëmijës pa marr parasysh se a janë ose jo në martesë,
jetojnë ose jo në bashkësi familjare. Nëse nuk ka kushte këtë të dre-
jtë e ushtron vetëm njëri prind sipas marrëveshjes së përbashkët ose
vendimit të organit kompetent për besimin e fëmijës në përkujdesje
dhe edukim, kurse tjetri do të ketë të drejtë të ketë takime personale
me fëmijën. Kjo është çështje shumë e ndjeshme dhe problematike
në kuadër të së drejtës prindërore, për arsye se e krijon mundësinë
e grabitjes së fëmijës nga prindi që i është besuar në përkujdesje dhe
edukim prej prindit tjetër ose të afërmve të tij.
Grabitja ndërkombëtare e fëmijëve ishte shkas për miratimin e
Konventës për aspektet juridiko-civile të grabitjes ndërkombëtare të
fëmijëve e vitit 1980. Konventa nuk merret me përcaktimin e të dre-
jtës kompetente por me sigurimin e ndihmës ndërkombëtare juridike
shteteve anëtare, me qëllim të kthimit urgjent të fëmijëve të cilët në
mënyrë kundërligjore janë marrë nga prindi, ose mbahen në mënyrë
të kundërligjshme nga prindi (ose personi) tjetër në cilindo shtet kon-
454
Gjatë caktimit të faktit vendimtar në këtë lëmi ligjvënësi duhet të vendos se a do
ti jep përparësi stabilitetit që arrihet me shtetësinë, ose integrimit në bashkësi
konkrete nëpërmes vendqëndrimit të zakonshëm. Shiko Dutta A, Uobičajeno bo-
ravište u odnosu na državljanstvo, Private International Law in the Jurisprudence
of European Courts-Family at Focus, e përgatitur nga Mirela Župan, Faculty of
Law Osijek, 2015. f.322.
455
K. Sajko, O priznanju ovrsi i suradnji u predmetu roditelsjke odgovornos-
ti i mjera zaštitu djece 1996-opća rješenja i neke napomene. Službeni glasnik,
Beograd,2007, f.172-188.
299
traktues.456 Me rëndësi të veçantë është se parashihet pranimi (njohja)

i efekteve të vendimeve të gjykatave të huaja dhe organeve të admi-
nistratës me të cilat vendime fëmija dorëzohet në përkujdesje, pa mos
e zhvilluar procedurën e njohjes (ne. 14 i Konventës).
Projekt LDNP i Kosovës e aplikon parimin e zgjidhjes më adeku-
ate (më të mirë) në interes të fëmijës, parimin që aplikohet në të dre-
jtën ndërkombëtare të krahasuar dhe në aktet ndërkombëtare. Projekt
LDNP përcakton (ne.41) se për marrëdhëniet midis prindërve dhe
fëmijëve kompetente është e drejta e shtetit ku ata e kanë vendqën-
drimin e zakonshëm, të përbashkët. Nëse prindërit dhe fëmija kanë
vendqëndrim të zakonshëm në shtete të ndryshme kompetente është
e drejta e shtetit ku fëmija ka vendqëndrim të zakonshëm (ne.41/2).
Qëllimi i rregullimit në këtë mënyrë është që organi i aplikimit të së
drejtës ta aplikojë atë fakt vendimtar (pikë të lidhjes) që shpie tek
aplikimi i të drejtës materiale që është më e favorshme për fëmijën.
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut marrëdhëniet ndërmjet
prindërve dhe fëmijëve rregullohen sipas lex nationalis të tyre (ne.46/1)
nëse prindërit dhe fëmijët janë shtetas të shteteve të ndryshëm kom-
petente është e drejta e shtetit ku të gjithë ata jetojnë (ne.46/4). Nëse
prindërit dhe fëmijët janë shtetas të shteteve të ndryshme dhe nuk
jetojnë në të njëjtin shtet, kompetente është e drejta e shtetit shtetë-
sinë e të cilit e ka fëmija (ne.46/3).

PËR STATUSIN E FËMIJËS
Statusi i fëmijëve në kuadër të së drejtës ndërkombëtare private
duhet të kuptohet si çështje paraprake në raport me të drejtat dhe
detyrimet e dyanshme që krijohen dhe rezultojnë nga marrëdhëniet
ndërmjet prindërve dhe fëmijëve. Me lindjen e fëmijës krijohet fami-
lja e bazuar në lidhjen e gjakut midis fëmijës, nënës dhe të atit nga
njëra anë, dhe fëmijës dhe të afërmeve të nënës dhe babait nga ana
tjetër. Në të drejtën bashkëkohore mbisundon qëndrimi i barazimit
të fëmijëve martesor dhe jashtëmartesor dhe afirmimi i qëndrimit të
mbrojtjes më të mirë të mundshme të interesave të fëmijës. Edhe pse
në të drejtën e sotme mund të thuhet se ekziston barazia deklarative
ndërmjet fëmijëve të lindur në martesë dhe jashtë martese, megjithatë
realizimi i barazisë nuk bëhet pa pengesa në rrethe konkrete shoqëro-
re. Nga ana tjetër edhe nëse barazia realizohet pa probleme për kri-
jimin dhe realizimin e marrëdhënieve midis prindërve dhe fëmijëve
456
Më tepër shiko, P. Đundić, Redovno Boravište deteta u praksi primene Haške
konvencije o građansko pravnim aspektima međunarodne otmice dece, e vitit
1980. Zbornik radovo Pravnog Fakulteta u Novom Sadu, nr, 2/2004, f.551-570.
300
është e domosdoshme që ato marrëdhënie juridikisht të rregullohen

pavarësisht se fëmija a është i lindur nga prindërit që janë në martesë
ose jo.
Martesa konstatohet në bazë të supozimit mater semper certa est
dhe pater est quem nuptiae demonstrant. Ky është prezumimi i bash-
këshortësisë i cili mund të rrëzohet me padi për mohimin e atësisë
dhe amësisë.457
Edhe përkundrejt koncepcioneve të reja dhe terminologjisë
aktuale megjithatë do ta përdorim terminologjinë pak sa të vjetruar
për arsye të burimeve juridike nacionale në fuqi që e përdorin atë.
Çështjet kolizive juridike nga kjo lëmi e marrëdhënieve familjare me
element të huaj e përfshijnë përcaktimin e të drejtës kompetente për
konstatimin dhe mohimin e atësisë dhe amësisë, pranimin (njohjen)
e atësisë dhe amësisë dhe legjitimimin.
Konstatimi (njohja ose mohimi) i atësisë ose amësisë fillimisht
ndërlidhet me argumentimin (dëshmimin) e fakteve dhe shfrytëzi-
min e mjeteve juridike në procedurë, se sa me aplikimin e rregullave
materiale juridike. Shtruarja dhe analizimi i konfliktit të ligjeve bëhet
për më tepër arsye. Ende ka shtete që në sistemin juridik të tyre nuk e
lejojnë hulumtimin dhe konstatimin e atësisë, ose atë e lejojnë vetëm
në raste konkretisht të kufizuara.458
Është e drejtë e gjykatës para së cilës shtrohet çështja të vendos
kur do ta lejojë ose kufizojë aplikimin e të drejtës së huaj duke u thi-
rrur në rendin publik (order public). Në disa shtete (p.sh. Danimarkë)
konstatimi i atësisë nuk mund të realizohet pa u iniciuar procedura
me padi për ushqim (mbajtje). Në mënyra të ndryshme rregullohen
edhe pasojat juridike të refuzimit të ekspertizës për konstatimin e
atësisë. Disa sisteme juridike nuk e lejojnë konstatimin e atësisë jash-
tëmartesore nëse nuk pajtohet bashkëshorti i nënës së fëmijës, ose
nëse fëmija jashtëmartesor nuk është i lindur nga shkelja e besnikërisë
bashkëshortore ose incesti.459
Në të drejtën e krahasuar përveç dallimeve të theksuara më lar-
të ndërmjet sistemeve juridike, ka edhe dallime tjera te rregullimi
material juridik, gjithashtu edhe te rregullimi dhe zgjidhjet kolizive
(për këto çështje). Përveç kushteve të ndryshme që parashihen për
konstatimin e atësisë, në disa shtete në të drejtën e krahasuar dallime
457
B.Bordaš, po aty, f.161.
458
Në Francë deri në vitin 1912 nuk lejohej konstatimi i atësisë. Gjykatat i refuzonin
kërkesat edhe në raste kur e drejta nacionale e fëmijës e njihte institutin e kon-
statimit të atësisë. Arsyetohej me anë të cilësimit se bëhet fjalë për deliktet nga
marrëdhëniet që nuk lejohen. Shiko: Bourel P, Les conflicts de lois en matiere
d’obligations extracontractuelles, Paris, 1961. f. 31.
459
Journal de droit international prive, 1963, f. 1050.
301
shfaqen lidhur me momentin se kur krijohet raporti juridik ndërmjet

nënës dhe fëmijës jashtëmartesor. Në një grup të shteteve ai është
momenti i lindjes së fëmijës, kurse në grupin tjetër kërkohet që para-
prakisht të plotësohen kushtet formale, që ndërlidhen me dhënien e
deklaratës për pranimin e fëmijës para organit konkret i cili e vërte-
ton shkresën (vërtetimin) si organ zyrtar (p.sh. Gjermani), kurse në
Francë mjafton që me shkrim të jepet deklaratë për pranimin e fëmijës
pa pasur nevojë të vërtetohet nga organi gjegjës, kurse në Holandë
dhe Zvicër duhet të plotësohen kushtet formale dhe procedurale para
organit kompetent.460
Gjithashtu ka dallime edhe te rregullimi koliziv juridik, përkatë-
sisht normat e kolizionit që aplikohen në këtë lëmi për caktimin e të
drejtës kompetente, ku dallohen tri tendenca në shtetet e emigracio-
nit, imigracionit dhe aplikimi i të drejtës së shtetit të vendit.
Tendenca e parë si kriter për ta caktuar të drejtën kompetente
e aplikon shtetësinë, zbatohet në shtetet evropiane. Për nga vëllimi i
aplikimit të shtetësisë si kriter për ta caktuar të drejtën kompetente
shtetet mund të klasifikohen në tre grupe.
Grupi i parë i shteteve në kuadër të së drejtës kompetente (nor-
mës së kolizionit) përfshihen vetëm çështjet e konstatimit, pranimit
dhe mohimit të atësisë (Austria, Gjermania, Rumania). E drejta kom-
petente caktohet sipas lex nationalis (shtetësisë) së fëmijës.
Grupi i dytë i shteteve në të drejtën kompetente e cila caktohet
sipas normës së njejtë të kolizionit i përfshinë konstatimin dhe mo-
himin e atësisë dhe amësisë, sipas të drejtës së shtetësisë së fëmijës
(Hungaria, Polonia).
Në grupin e tretë të shteteve e drejta kompetente aplikohet ve-
tëm në rast të konstatimit dhe mohimit të atësisë, por zgjidhja e ko-
lizionit të ligjeve varet nga më tepër fakte, p.sh. sipas një zgjidhjeje
përveç shtetësisë së fëmijës mund të aplikohet edhe e drejta e shtetit
të vendit nëse fëmija jeton në territorin e vendit nëse ajo është në
interes të tij (Çekia, Sllovakia).461
Tendenca e dytë e aplikon vendbanimin si kriter për caktimin e
së drejtës kompetente (Britania e Madhe dhe Shtetet e Komonveltit,
Amerika Jugore).
Sipas tendencës së tretë si kriter për ta caktuar së drejtën kom-
petente (normë e kolizionit), aplikohet e drejta e shtetit të vendit (lex
fori), si për konstatimin ashtu edhe për mohimin e atësisë (SHBA dhe
ish Bashkimi Sovjetik).
460
461
Më tepër: M. Pak, MPP, Beograd, 2000, f.41.
302
Sipas Projekt LDNP të Kosovës për konstatimin ose mohimin e

atësisë ose amësisë kompetente është e drejta e shtetit shtetësinë e të
cilit e ka pasur fëmija në momentin e lindjes (ne.40/1). Pavarësisht nga
paragrafi 1 nëse është më e favorshme për fëmijën mund të aplikohet
e drejta e shtetit shtetas i të cilit është fëmija, ose shtetit në të cilin
fëmija e ka vendqëndrimin e zakonshëm në momentin e inicimit të
procedurës për njohjen, konstatimin ose mohimin e atësisë përkatë-
sisht amësisë (ne.40/2.1).
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut sipas ne.46 të LDNP për
marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve kompetente është e
drejta e shtetit shtetas i të cilit janë ato (ne.46/1). Nëse prindërit dhe
fëmijët janë shtetas të shteteve të ndryshëm, kompetente është e dre-
jta e shtetit në të cilin ata të gjithë jetojnë (46/2). Nëse prindërit dhe
fëmijët janë shtetas të shteteve të ndryshëm dhe nuk jetojnë në shte-
tin e njëjtë, kompetente është e drejta e shtetit shtetas i të cilit është
fëmija (46/3). Vijnë në shprehje më tepër të drejta që të aplikohen,
përparësi ka ajo e drejtë që është më e favorshme për fëmijën.

TE LEGJITIMIMI
Legjitimimi është institut i së drejtës familjare me të cilin fëmija
i lindur jashtë martese e fiton statusin e fëmijës së lindur në mar-
tesë. Si zakonisht krijohet me lidhjen e martesës së mëvonshme nga
prindërit pas lindjes së tij (legitimatio per matrimonium subsequens),
por mundësohet edhe me anë të vendimit të organit kompetent (legi-
timato per rescriptum principis). Qëllimi i legjitimimit është që fëmija
ta fitojë statusin e fëmijës martesor, në atë mënyrë shërben edhe si
institut (instrument) i barazimit të fëmijëve të lindur jashtëmartesor
me ata të lindur në martesë. Proklamimi i barazisë së fëmijëve mar-
tesor dhe jashtëmartesor në sistemet juridike bashkëkohore është re-
alitet (edhe përkundrejt dallimeve në sistemet konkrete). Megjithatë,
instituti i legjitimimit mbetet si objekt i rregullimit si në të drejtën
substanciale, ashtu edhe në atë të kolizionit, dhe shërben si mënyrë
e verifikimit juridik të përgjegjësisë dhe angazhimeve prindërore.462
Në të drejtën substanciale të sistemeve të ndryshme juridike te
materia e legjitimimit ekzistojnë dallime për shkak të mënyrës së the-
melimit të tij (me lidhjen e mëvonshme të martesës nga prindërit,463
me vendim të organit kompetent) kushteve të parapara për lloje
konkrete (martesa gjithmonë a e ka për synim legjitimimin, ose për-
462
B. Bordaš, po aty, f. 172.
463
Për shembull në Belgjikë, Francë, Austri.
303
jashtimin e fëmijës nga tradhtia bashkëshortore dhe incesti,464 a është

legjitimimi i plotfuqishëm nëse fëmija nuk është nxënë nga burri a
nevojitet pëlqimi i fëmijës), efektet të cilat akti i legjitimimit i krijon
(a vepron në mënyrë retroaktive legjitimimi-nga momenti i lindjes së
fëmijës, ose nga momenti i lidhjes së martesës) etj.
Konflikti i ligjeve, përkatësisht caktimi i së drejtës kompetente tek
legjitimimi u zhvillua nënë ndikimin e faktorëve dhe botëkuptimeve
të njëjta si në rastet tjera nga lëmia e së drejtës familjare me element
të huaj. Në sistemet kontinentale të Evropës avancohet tendenca e
barazimit të fëmijëve martesor dhe jashtëmartesor, në planin koliziv u
parapanë në më tepër zgjidhje kolizive me qëllim që të gjendet ajo që
do ta mundësonte vlefshmërinë e plotë të legjitimimit. Legjislacionet
e mëhershme i jepnin përparësi shtetësisë ose vendbanimit të babait,
kurse në legjislacionet më të reja (si dhe në të drejtën tonë) bëhen
përpjekje që me anë të kombinimeve të ndryshme të zgjerohet apli-
kimi i të drejtës që legjitimimi të jetë i plotfuqishëm.
Nga ajo që u tha më lart në bazë të dallimeve dhe specifikave
të zgjidhjes së kolizionit të ligjeve grosso modo dallohen tre sisteme
themelore. Sipas sistemit të parë e drejta kompetente caktohet sipas
shtetësisë së të atit ose sipas vendbanimit të të atit i cili duhet ta le
gjitimojë fëmijën.465 Sistemi i dytë e parasheh aplikimin kumulativ të
drejtës së shtetit shtetësinë e të cilit e kanë fëmija dhe babai, ose të
drejtën e shtetit ku e kanë vendbanimin.466 Sistemi i tretë niset nga
interesi i fëmijës, dhe të drejtën kompetente e cakton sipas të drejtës
së shtetësisë së prindërve sipas të cilës legjitimimi është i vlefshëm
(plotfuqishëm), me kusht që në ndërkohë të lidhet martesa sipas të
drejtës së vendit.467
Ligji i familjes i Kosovës i vitit 2004 nuk e rregullon me dispozitë
të posaçme legjitimimin, me siguri për shkak të trendit botëror të
barazimit të statusit juridik të fëmijëve martesor dhe jashtëmartesor.
Sipas nenit 3 paragrafi 4, fëmijët e prindërve që nuk kanë qenë të
martuar në kohën e lindjes së tyre i gëzojnë të drejtat e njëjta dhe
kanë detyrime të njëjta sikurse fëmijët e lindur nga prindërit që kanë
qenë të martuar në kohën e lindjes së tyre. Edhe pse ky trend është i
preferuar dhe i përkrahur, dallimet e të drejtave nacionale edhe nga
kjo lëmi lanë hapësirë për shfaqjen e konfliktit të ligjeve nëse çështja e
legjitimimit shtrohet te marrëdhënia me element të huaj, përkatësisht
në rastet kur legjitimuesi dhe i legjitimuari kanë shtetësi të ndryshme,
464
Më herët nuk lejonte legjislacioni i Anglisë, Francës, Holandës, Italisë, shiko, E
Rabel, po aty, f. 622.
465
Shtetësia e të atit parashihet në nenin 22 të Kodit Civil të Greqisë, kurse vend-
banimi i të atit në Legitimacy Act të Britanisë së Madhe.
466
Ashtu parashihet në shtete e Amerikës Jugore dhe Japoni.
467
Ashtu është në Austri dhe Gjermani.
304
ose nuk e kanë vendqëndrimin e zakonshëm në një vend. Sugjerojmë

që Projekt LDNP ta pranojë këtë formulim si nen të posaçëm: 1)
Për legjitimimin e fëmijës së lindur jashtë martesës, kompetent ësh-
të e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit shtet e kanë pasur prindërit,
nëse prindërit nuk janë shtetase të së njëjtit shtet, aplikohet e drejta
e shtetit të atij prindi sipas të cilës legjitimimi është i plotfuqishëm.
2) Nëse sipas të drejtës së caktuar në paragrafin 1 të këtij neni nuk
plotësohen kushtet për legjitimim, kurse prindërit dhe fëmija e kanë
vendqëndrimin e zakonshëm në Republikën e Kosovës kompetent
është e drejta e Kosovës. 3) Për pëlqimin e fëmijës, personit tjetër ose
organit shtetëror për legjitimim, kompetente është e drejta e shtetit
shtetësinë e të cilit e ka fëmija.
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut sipas LDNP (ne 49/1) e
drejta kompetente te legjitimimi i fëmijës jashtëmartesor me anë të
lidhjes së martesës përcaktohet sipas lex nationalis të prindërve. Në
rast të shtetësive të ndryshme të prindërve aplikohet lex nationalis i
atij prindi sipas të cilit legjitimimi do të jetë i plotfuqishëm. Çështja e
të drejtës kompetente për pëlqimin e fëmijës, ose organit tjetër shte-
tëror, rregullohet përmes lex nationalis të fëmijës (ne. 49/2).

TEK ADOPTIMI (BIRËSIMI)
Në të drejtën substanciale (materiale dhe kolizive) të krahasuar
në lëminë e adoptimit shfaqet konflikti i ligjeve për shkak të dallime-
ve që ekzistojnë për natyrën juridike të birësimit, se a është adop-
timi marrëdhënie kontraktore (kontratë) ndërmjet adoptuesit dhe të
adoptuarit ose, është akt i organit shtetëror, për shkak të dallimeve
të kushteve që duhet të plotësohen për themelimin e adoptimit si nga
ana e adoptuesit ashtu dhe të adoptuarit, përfshirë këtu edhe pëlqi-
min e prindërve natyror të fëmijës lidhur me pushimin ose anulimin
e tij. Rëndësi të veçantë kanë efektet e adoptimit, ku shtrohet pyetja
e marrëdhënieve të të adoptuarit me adoptuesin (i adoptuari a e fiton
shtetësinë e fëmijës martesor të adoptuarit).468
Normat e kolizionit tek adoptimi me element të huaj veprojnë në
dy drejtime të ndryshme. E drejta kompetente sipas së cilës caktohen
kushtet për themelimin dhe pushimin e adoptimit caktohet sipas një
norme të kolizionit, kurse efektet e adoptimit caktohen sipas tjetër
norme të kolizionit. Aplikimi i të drejtës kompetente ka efekt praktik
për arsye se këto çështje nuk janë të rregulluara në mënyrë të njëjtë me
të drejtën nacionale të shteteve të ndryshme. Në disa sisteme juridike
468
Varadi dhe të tjerët, MPP, po aty, f. 332.
305
nuk lejohet adoptimi (p.sh. Lihtenshtajni, Paraguai dhe Portugalia),469

kurse të tjerët e njohin vetëm adoptimin jo të plotë. Gjithashtu midis
sistemeve juridike ekzistojnë dallime lidhur me krijimin dhe pushimin
e adoptimit. Efektet e adoptimit ndërmjet adoptuesit, të adoptuarit
dhe bashkëshortit të tij, si dhe pasojat ndaj personave në gjini me ta,
gjithashtu rregullohen në mënyra të ndryshme. Për të gjitha këto arsye
shumica e sistemeve juridike në normat e tyre kanë zgjidhje kolizive
për këtë institut.
Në të drejtën kolizive të krahasuar lidhur me mënyrën e theme-
limit të adoptimit ka dy qëndrime (tendenca), aplikimi i lex fori dhe
aplikimi i të drejtës personale, në formë të lex nationalis. Aplikimi i të
drejtës personale (e drejta e shtetësisë ose e vendbanimit) si të drejta
kompetente për çështjet kolizive të adoptimit, arsyetohet me natyrën
dhe veçoritë e adoptimit, efektet që krijohen për adoptuesin dhe të
adoptuarin, njohjes dhe pranimit të vendimeve për adoptim në shtetet
tjera etj. (Gjermania, Franca, Bullgaria, Greqia, Hungaria, Rumania,
Kuvajti, Tajvani, Tajlanda).470
Aplikimi i lex fori-t është zgjidhje tradicionale e sistemit common
law. Kolizionin e ligjeve lidhur me adoptimin, kompetencën e gjykatës,
efektin e adoptimit, kushtet për themelimin dhe pushimin i zgjidhin
duke u bazuar në parimin e interesit më të favorshëm për fëmijën, si-
pas lex fori, që konsiston shpeshherë në aplikimin e domicilit, vendqën-
drimit të rregullt të të adoptuarit ose adoptuesit në të cilat fakte si
zakonisht bazohet edhe kompetenca ndërkombëtare (Angli, SHBA,
Kanada, Australi, Irlande).471 Lex fori gjithashtu si fakt vendimtar për
rregullimin e adoptimit aplikohet në Izrael, Indi, Qipro, Shri Lanka.472
Gjithashtu edhe ligji i të DNP i Zvicrës i vitit 1987 e cakton të drejtën
zvicerane si bazë për rregullimin e kushteve të adoptimit (lex fori).473
Projekt LDNP në Kosovë përcakton se për kushtet për krijimin,
efektet dhe për pushimin e adoptimit aplikohet e drejta e shtetit sh-
tetas i të cilit është adoptuesi (ne. 52/1). Nëse adoptojnë bashkarisht
bashkëshortët, kompetente është e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit
e kanë të dy bashkëshortët në momentin e parashtrimit të kërkesës
për adoptim (ne. 52/2). Nëse bashkëshortët bashkërisht adoptojnë dhe
nuk kanë shtetësi të përbashkët, kompetente është e drejta e shtetit
në të cilin ata e kanë vendqëndrimin e zakonshëm të përbashkët në
momentin e parashtrimit të kërkesës për adoptim (ne.52/3). Të njëjtat
dispozita aplikohen edhe për pushimin e adoptimit.
469
M. Jazdić, M. Pak, MPP III, Beograd 1986 f. 781.
470
B. Bordaš, po aty, f. 239.
471
Conference de La Haye de droit international prive, Actes et documents de la 17
eme sesion, Tome II, Le Haye 1994, f. 65.
472
Po aty.
473
T. Varadi, dhe të tjerët, po aty f. 333.
306
Për formën e adoptimit kompetente është e drejta e vendit ku

krijohet adoptimi (ne. 52/4). Qëllimi i adoptimit (birësimit) është
që ndërmjet adoptuesit dhe të adoptuarit të krijojë marrëdhënie si
midis prindërve dhe fëmijës. Se ajo marrëdhënie a do të barazohet
me marrëdhënien e cila bazohet në lidhjen e gjakut, ose do të ketë
kufizime konkrete varet nga efekti dhe llojet e adoptimit. Efektet a
adoptimit do të caktojnë se si do të jenë marrëdhëniet ndërmjet të
adoptuarit dhe adoptuesit dhe të afërmve të tij në gjini, marrëdhë-
niet ndërmjet adoptuesit dhe të adoptuarit dhe pasardhësve të tij,
marrëdhëniet ndërmjet të adoptuarit dhe prindërve të tij natyrorë (bi-
ologjik), cilat do të jenë pasojat e adoptimit në të drejtën trashëgimore
(mundësia që i adaptuari ta trashëgojë adoptuesin, si dhe adaptuesi të
adoptuarin), cilat do të jenë efektet e adoptimit në lëminë e së drejtës
martesore (a është adoptimi pengesë martesore).
Normat që e caktojnë të drejtën kompetente tek adoptimi me
element të huaj më së miri kuptohen kur caktohet efekti i veprimit të
tyre. Pas themelimit të vlefshëm të adoptimit ndërmjet adoptuesit dhe
të adoptuarit krijohet marrëdhënie e përhershme. Nga efektet e adop-
timit varet se cilat pasoja do t’i krijojë ajo marrëdhënie (e përhershme)
në lëminë e të drejtës familjare dhe trashëgimore, dhe ato efekte janë
të pandryshueshme tërë kohën deri sa zgjat adoptimi. Nëse e drejta e
vendbanimit të përbashkët në kohën e krijimit të adoptimit, si e drejtë
kompetente për efektet e adoptimit e ka përkufizuar atë marrëdhënie
si adoptim të plotë, i adoptuari e fiton statusin e fëmijës martesor të
adoptuarit me të gjitha pasojat (efektet) në të drejtën familjare dhe
trashëgimore. Në këtë rast fakti vendimtar (pika e lidhjes) për efektin
e adoptimit është i përhershëm dhe nuk e shkakton konfliktin mobil
të ligjeve.474
Për realizimin e të drejtave dhe detyrimeve ndërmjet adoptuesit
dhe të adoptuarit që dalin nga adoptimi, kompetente është e drejta
që i rregullon marrëdhëniet midis prindërve dhe fëmijëve lidhur me
trashëgiminë, caktimit të emrit personal, shtetësisë, trashëgimisë së
domosdoshme, ushqimisë. Megjithatë, e drejta kompetente për the-
melimin e adoptimit, duhet të përmbajë zgjidhje edhe për efektet e
adoptimit lidhur me raportet ndërmjet adoptuesit dhe të adoptuarit.
Ndërmjet adoptuesit dhe të adoptuarit a aplikohet ai lloj i adoptimit
që e mundëson ushqiminë, përkatësisht trashëgimin midis tyre.475
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut LDNP përmban nor-
ma që e caktojnë të drejtën kompetente për kushtet për adoptim,
pushimin dhe formën e adoptimit, si dhe efektet e adoptimit. E dre-
jtë kompetente për krijimin dhe pushimin e adoptimit caktohet sipas
lex nationalis të adoptuesit dhe të adoptuarit. Fakt vendimtar primar
474
T. Varadi; B. Bordaš, G. Knežević, V. Pavić, MPP Beograd 2010, f. 334.
475
307
është shtetësia e adoptuesit dhe të adoptuarit me kusht që ta kenë

shtetësinë e të njëjtit shtet. Nëse nuk kanë shtetësi të së njëjtit shtet
në mënyrë kumulative aplikohen të drejtat e të dy shteteve shtetas të
të cilët janë adoptuesi dhe i adoptuari (ne. 50/2). Kur adoptues janë
të dy bashkëshortët, për kushtet për krijimin dhe pushim të adoptimit
kompetente janë të drejtat e të dy shteteve shtetas të cilëve janë të dy
bashkëshortët (ne. 50/3).
Për formën e adoptimit aplikohet parimi locus regit actum për
arsye se gjatë themelimit të adoptimit merr pjesë edhe organi shte-
tëror (ne. 50/4).

TE BESIMI I FËMIJËVE NË PËRKUJDESJE
DHE EDUKIM
Besimi i fëmijëve në përkujdesje (ruajtje) dhe edukim është një
ndër çështjet më të ndjeshme dhe më me rëndësi te marrëdhëniet
midis prindërve dhe fëmijëve për arsye të ekzistimit të familjeve jo të
plota, përkatësisht ndarjes së familjeve, pavarësisht se deri te ndarja a
vjen me pushim të martesës, ose për shkak të vendimit të qëllimshëm
të njërit ose të dy prindërve. Edhe përkundrejt rëndësisë dhe vëmend-
jes së madhe që i kushtohet kësaj çështjeje në të drejtat substanciale
nacionale, te caktimi i së drejtës kompetente përkatësisht në planin
koliziv nuk e ka atë jehonë. Konsiderohet se kjo materie është e për-
fshirë në normat e kolizionit të cilat e caktojnë të drejtën kompetente
te marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve. Megjithatë, në
legjislacionet e disa shteteve ka edhe përjashtime, p.sh. Ligji i të DNP
dhe procedurës ndërkombëtare civile të Turqisë të vitit 1982, në nenin
20 parashihet se në rast të shkurorëzimit të martesës, për pushtetin
atëror dhe çështjet që ndërlidhen me të kompetente është e drejta
e cila aplikohet për shkurorëzim të martesës, ajo është lex nationalis
i bashkëshortëve, e drejta e vendbanimit të përbashkët, e drejta e
vendqëndrimit të tyre të përbashkët, përkatësisht e drejta e Turqisë.
Edhe Kodi Civil i Kuebekut i vitit 1991 në nenin 3093 parasheh se
aplikohet e drejta e vendbanimit të fëmijës për rastet e përkujdesjes
dhe edukimit të fëmijës.476 Nëse prindërit nuk mund të merren vesh
për ruajtjen (përkujdesjen) dhe edukimin e fëmijës shfaqet problem
serioz gjatë vendosjes për këtë çështje, ashtu edhe kur duhet të ve-
prohet sipas vendimit konkret. Te marrëdhëniet ndërmjet prindërve
dhe fëmijëve me element të huaj kjo çështje është edhe më delikate
dhe e ndjeshme, për arsye se prindi i pakënaqur mund të dalë me
fëmijën jashtë kufirit të shtetit ku aktualisht ndodhen, organi i të cilit
476
B. Bordaš, po aty f. 196.
308
e ka nxjerrë vendimin për përkujdesje dhe edukim.477 Prindi i pakë-

naqur me vendim të organit, e nxjerr fëmijën jashtë shtetit aktual ku
e kanë pasur vendbanimin e përbashkët (fëmija edhe të dy prindërit),
shkon në shtetin shtetësinë e të cilit e ka, dhe bënë përpjekje të nx-
jerrë vendim të ri për përkujdesje dhe edukim të fëmijës sipas të dre-
jtës së atij shteti. Ne ato raste si qëllim parësor është kthimi i fëmijës
në shtetin ku e ka pasur vendqëndrimin e rregullt.478 Kjo mund të
realizohet në mënyrë të suksesshme nëse ekziston bashkëpunimi i
mirëfilltë dhe efikas ndërmjet organeve të shteteve të interesuara,
për arsye të kufirit sovranitetit territorial (juridiksionit) të organeve
të një shteti nuk mund të ndërmerr masa dhe veprime në territorin
e shtetit tjetër, e as vendimi për besimin e fëmijës nuk mund të ketë
fuqi juridike jashtë shtetit organet e të cilit e kanë nxjerrë pa zhvilli-
min e procedurës për njohje edhe ekzekutim. Për këtë arsye kjo lëmi
është objekt interesimi dhe bashkëpunimi ndërmjet shteteve.
Konferenca e Hagës për të drejtën ndërkombëtare private pas
takimeve të shumta e përgatiti tekstin e Konventës për aspektet juri-
diko-civile të grabitjes (rrëmbimit) ndërkombëtar të fëmijëve, në vitin
1980 ua dorëzoi qeverive të shteteve për nënshkrim dhe ratifikim.
Kjo konventë pati jehonë të madhe dhe konsiderohet ndër më të su-
ksesshmet në historinë e Konferencës. Shtetet nënshkruese të kon-
ventës të bindur se interesat e fëmijëve janë të një rëndësie të veçantë
në çështjet e përkujdesjes dhe edukimit të tyre, andaj u mundësuan
mbrojtje ndërkombëtare fëmijëve nga pasojat e dëmshme të largimit
ose mbajtjes së padrejtë të tyre, edhe për të sajuar procedura që sigu-
rojnë kthimin e tyre të menjëhershëm në shtetin e vendbanimit ose
vendqëndrimit të tyre të zakonshëm. Po ashtu edhe për të siguruar
mbrojtje për të drejtën e takimit (kontaktit) me prindin tjetër të cilit
nuk iu është ndarë fëmija në përkujdesje dhe edukim. Konventa ka
për qellim: a) të sigurojë kthimin e shpejt të fëmijëve që largohen, ose
mbahen pa të drejtë në shtetin kontraktues; b) të sigurojë që të drejtat
e përkujdesjes dhe të kontaktit me prindin tjetër sipas ligjit të një shte-
ti kontraktues të respektohen efektivisht në shtetin tjetër kontraktues
(neni 1). Nëse fëmija është larguar ose është mbajtur në shtetin që nuk
e ka nënshkruar Konventën, ose nëse para largimit, ose mbajtjes nuk
ka pasur vendqëndrimin të rregullt në shtetin kontraktues, konventa
nuk aplikohet (neni 4). Konventa do të pushojë së zbatuari kur fëmija
e arrin moshën 16 vjeçare.
477
Ž. Matić, Odvođenje djeteta od roditelja kojem je ono povjereno na odgoj i
uzdržavanje, privatnopravni problemi, Godišnjak Pravnog fakulteta u Banja Luci
III/1979, f. 132-141.
478
Neni 1 i Konventës së Hagës për aspektet juridiko-civile për grabitjen e fëmijëve
e vitit 1980.
309
Që të sigurohet realizimi i qëllimeve të Konventës është i do-

mosdoshëm bashkëpunimi i ngushtë midis organeve gjyqësore ose
administrative të shteteve kontraktues, i cili realizohet me ndërm-
jetësim të organeve qendrore ekzekutive. Këto organe (neni 6) i ca-
kton çdo shtet kontraktues dhe duhet të krijojë bashkëpunim ndër-
mjet shteteve nënshkruese për ta penguar dhe ndalur largimin dhe
mbajtjen e kundërligjshme të fëmijëve. Autoritetet qendrore do të
bashkëpunojnë me njëri tjetrin dhe do ta nxisin bashkëpunimin midis
autoriteteve kompetente në shtetin e tyre për ta siguruar kthimin e
shpejtë të fëmijëve dhe për t’u arritur objektivat tjera të kësaj marrë-
veshje. Sidomos në veçanti në mënyrë direkte ose me ndërmjetës do
të ndërmarrin të gjitha masat e duhura për ta zbuluar vendndodhjen
e fëmijës, i cili është larguar apo mbajtur pa të drejtë, për ta paran-
daluar cenimin e mëtejshëm ndaj fëmijës duke ndërmarrë masa të
përkohshme, për ta siguruar kthimin e vullnetshëm të fëmijës, për
ta filluar ose lehtësuar procedurën gjyqësore ose administrative, me
qëllim kthimin e fëmijës, dhe në rastin e duhur të bëjnë përgatitje
për organizimin ose sigurimin e të drejtave të kontaktit me fëmijën,
të sigurojë sigurimin e konsulencës dhe asistencës ligjore ku sipas
nevojës do të përfshihet edhe pjesëmarrja e konsulentëve ligjor, të
ndërmarrin masa të nevojshme administrative për ta siguruar kthi-
min e sigurt të fëmijës dhe të informohen në mënyre reciproke për
funksionimin e Konventës dhe sa të jetë e mundshme t’i eliminojnë
pengesat për zbatimin e saj (neni 7).
Realizimi i kthimit të fëmijës sipas dispozitave të Konventës fillon
me kërkesë për ndihmë për kthimin e fëmijës, i drejtohet autoritetit
qendror të shtetit ku fëmija e ka vendqëndrimin e përhershëm (shteti
i lutur). Kërkesën mund ta parashtrojë çdo person, institucion ose
organet tjera që pretendon se fëmija është larguar ose mbajtur, në
atë mënyrë janë shkelur të drejtat e përkujdesjes (kujdestarëve, neni
8). Autoriteti qendror i shtetit ku ndodhet fëmija do të urdhërojë
ose do t’i ndërmarrë të gjitha masat për sigurimin e kthimit vullnetar
të fëmijës (neni 10), por mund ta inicioj (vetë ose me anë të për-
faqësimit) edhe procedurën gjyqësore ose administrative. Procedura
gjyqësore ose administrative për realizimin e kthimit të fëmijës, ashtu
siç e parasheh Konventa, nuk ka për qëllim nxjerrjen e vendimit për të
drejtën e përkujdesjes, e as të caktojë se fëmija do të jetojë në njërin
shtet ose shtetin tjetër, por duhet të kujdeset dhe të siguroj se për ato
çështje do të vendos organi kompetent i shtetit në të cilin fëmija e ka
vendqëndrimin e zakonshëm, si organ më kompetent (më adekuat)
për të vendosur për ato çështje (neni 16).
E drejta e kontaktit, përkatësisht takimit të fëmijës me prindin
që nuk i është ndarë fëmija në përkujdesje rregullohet me nenin 21
të Konventës, ku përcaktohet se për shkak të avancimit, realizimit pa
pengesë të kontaktit dhe plotësimit të gjitha kushteve nga të cilat do
310
të varet realizimi i këtyre të drejtave, organet (autoritetet) qendrore

të shteteve kontraktuese do të ndërmarrin masa për realizimin e atyre
të drejtave, si dhe do të iniciojnë procedura për organizimin ose mbro-
jtjen e këtyre të drejtave.
Në Republikën e Kosovës aplikohet Ligji nr. 06/L-084 për
mbrojtjen e fëmijës, i cili është në përputhshmëri me Direktivën e
Parlamentit Evropian (BE 2011/92) kundër abuzimit të fëmijëve.
Ky ligj zbatohet për fëmijën me shtetësi kosovare, pa shtetësi, për
fëmijët e pa regjistruar, azilkërkues, refugjatë ose me shtetësi të huaj
që ndodhet brenda territorit të Republikës së Kosovës, dhe fëmija
me shtetësi kosovare që ndodhet jashtë territorit të Republikës së
Kosovës (ne. 2). Ligji ka për qëllim mbrojtjen e fëmijës nga të gjitha
fenomenet e dhunës fizike dhe mendore, abuzimit, keqpërdorimit,
shfrytëzimit, neglizhimet apo ndonjë formë tjetër që vë në rrezik je-
tën, sigurinë, shëndetin, edukimin, arsimimin dhe zhvillimin e fëmijës
(neni 1).
E drejta e Kosovës nuk e rregullon në veçanti me normë të kolizi-
onit besimin e fëmijës në përkujdesje (ruajtje) dhe edukim. Sugjerojmë
që Projekt LDNP ta përmbajë këtë formulim si nen të posaçëm:
1) Për përkujdesjen dhe edukimin e fëmijëve kompetente është

e drejta e shtetit shtetas i të cilit janë ata.
2) Nëse prindërit dhe fëmijët janë shtetas të shteteve të ndrysh-
me, kompetente është e drejta e shtetit të vendbanimit të tyre të për-
bashkët.
3) Nëse prindërit dhe fëmijët janë shtetas të shteteve të ndryshme
dhe nuk e kanë vendqëndrimin në të njëjtin shtet, kompetente është
e drejta e shtetit shtetësinë e të cilit e ka fëmija.
4) Nëse prindërit dhe fëmija janë shtetas të shteteve të ndryshme
dhe nuk kanë vendbanim në shtetin e njëjte, kompetente është e drejta
e Republikës së Kosovës, nëse fëmija ose ndonjëri nga prindërit është
shtetas i Republikës së Kosovës.
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut përkujdesja dhe edukimi
i fëmijës pas shkurorëzimit të prindërve nuk është rregulluar me nor-
më të posaçme të kolizionit, aplikohet norma e nenit 46 të LDNP për
marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve.
311

TE DETYRIMI I USHQIMISË (MBAJTJES)
E drejta e ushqimisë si detyrim ligjor ka për qëllim sigurimin e
mjeteve për ekzistencë personave të afërt në familje, dhe personave
tjerë në gjini nëse nuk kanë mjete të mjaftueshme për jetë, në mënyrë
universale përkrahet në të drejtën e krahasuar. Megjithatë, ka dalli-
me të theksuara në të drejtën materiale të shteteve individuale gjatë
rregullimit të këtij detyrimi edhe atë si për nga rrethi i personave që
e kanë këtë detyrim, afati kohor i detyrimit, lartësia dhe mënyra e
realizimit të detyrimit. Të gjitha këto dallime e shtrojnë çështjen e
konfliktit të ligjeve, përkatësisht caktimin e të drejtës kompetente, tek
ushqimija me element të huaj.
Realizimi i ushqimisë ligjore me element të huaj është çështje
komplekse dhe shumë me rëndësi në praktikën e përditshme. Nuk
mund të realizohet pa bashkëpunim të koordinuar dhe efikas ndër-
kombëtar, për këtë arsye bëhen përpjekje që me anë të miratimit
të marrëveshjeve ndërkombëtare të tejkalohet kjo problematikë.
Materia e ushqimisë ligjore rregullohet me shumë konventa multi-
laterale si p.sh: Konventa e Hagës për të drejtën e cila aplikohet te
detyrimet e ushqimisë ndaj fëmijëve e vitit 1956, Konventa e Hagës
për të drejtën e cila aplikohet te detyrimet e ushqimisë e vitit 1973,
Konventa e Hagës për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të ali-
mentacionit ndaj fëmijëve e vitit 1958 etj.
Detyrimi i ushqimisë ligjore krijohet nga marrëdhëniet familja-
re siç janë: martesa, marrëdhëniet prindërore, gjinia, me qellim që
t’u sigurohen mjetet për jetë atyre personave që nuk kanë mjete. Në
asnjë sistem juridik nuk kontestohet se detyrimi i ushqimisë bazohet
në martesë dhe tek marrëdhëniet prindërore (martesore edhe jashtë-
martesore). Por tek gjinia (vija e drejtë ose e tërthortë) civile ose ajo
e krushqisë të drejtat e shteteve individuale dallohen se sipas këtyre
lidhjeve të gjinive a ekziston detyrimi i ushqimisë dhe në cilat kushte,
si dhe cili është rrethi i personave që e ka këtë detyrim ligjor, lartësia
e ushqimisë, kushtet, afati i zgjatjes etj.479
Gjatë caktimit të së drejtës kompetente, përkatësisht gjetjes së
zgjidhjes adekuate kolizive të ushqimisë ligjore shtrohet pyetja e ca-
ktimit të kategorive juridike që lidhen me të drejtat e sistemeve kon-
krete juridike që njëra (kategori) të zgjidhet (caktohet) si fakt ven-
dimtar (pikë e lidhjes) që do të dërgojë deri tek e drejta kompetente.
Kategoritë e zgjedhura juridike mund të jenë kategori të gjëra nga e
drejta familjare ku përfshihet detyrimi i ushqimisë (efektet e martesës,
të drejtat reciproke të prindërve dhe fëmijëve etj).
479
P. Gavroska, T. Deskoski, po aty, f.379.
312
Në të drejtën dhe teorinë e ish Jugosllavisë e drejta e ushqimisë

nuk shtrohej si çështje e posaçme e kolizionit ku duhej të caktohen
një ose më tepër fakte vendimtare (pika të lidhjes).480 Në vend që të
bëhej një ose më tepër zgjidhje të kolizionit, ushqimia ndërlidhej (për-
fshihej) me kategori më të gjëra juridike, siç janë efektet e martesës
ose marrëdhëniet ndërmjet prindërve dhe fëmijëve, dhe aplikohej
nëpërmjet normës së kolizionit zgjidhja e cila vlente për kategorinë
e gjerë. Me analizën e rregullave pozitive të kolizionit të cilat apli-
kohen edhe te detyrimi i ushqimisë, mund të dallohen pesë situata,
përkatësisht pesë kategori juridike të cilat në vete përfshijnë detyrime
konkrete për dhënien e ushqimit dhe kanë trajtim të posaçëm koleziv.
Ato janë: ushqimia ndërmjet bashkëshortëve, ushqimia në bashkësi
jashtëmartesore, ushqimia ndërmjet prindërve dhe fëmijëve, ushqimia
ndërmjet adoptuesit edhe të adoptuarit, ushqimia ndërmjet personave
tjerë në gjini. Caktimi i të drejtës kompetente te detyrimi i ushqimisë
ndërmjet bashkëshortëve edhe personave që bashkëjetojnë (bashkësi
jashtëmartesorë) u shtrua më lartë te caktimi i të drejtës kompeten-
te tek efektet e martesës, përkatësisht te marrëdhëniet pasurore te
bashkësitë jashtëmartesore. Andaj në vazhdim do të shtrohet caktimi
i të drejtës kompetente, përkatësisht zgjidhja e kolizionit të ligjeve tek
ushqimia ndërmjet prindërve dhe fëmijëve, personave në gjini dhe
detyrimi i ushqimisë midis adoptuesit dhe të adoptuarit.
a) Ushqimia ndërmjet prindërve dhe fëmijëve

Pasi në këtë rast detyrim për dhënien e alimentacionit (ushqi-
misë) kanë si prindërit ndaj fëmijës, ashtu edhe fëmijët ndaj prindërve,
shtrohet pyetja se a është e arsyeshme të aplikohet zgjidhja e njëjtë e
kolizionit. Mbisundon qëndrimi se për shkak të interesimit dhe për-
kujdesjes që ka shoqëria ndaj fëmijëve në përgjithësi, kjo duhet të
vije në shprehje edhe në planin e kolizionit, duhet të aplikohen fa-
ktet vendimtare (pikat të lidhjes) që i mbrojnë interesat e fëmijëve.
Favorizimi i mbrojtjes së interesit të fëmijës me anë të normave të
kolizionit mundë të bëhet në dy mënyra. Njëra mënyrë është kur nor-
ma e kolizionit u jep përparësi interesave të fëmijës duke u zbatuar
lex nationalis të tij, ose lex domicilii të fëmijës.481
Mënyra e dytë është kur interesat e fëmijës mund të mbrohen
edhe në mënyrë më efikase, kur norma e kolizionit dërgon në apliki-
min e të drejtës që është më e favorshme për fëmijën.
480
T. Varadi, Merodavno pravo za obaveze izdržavanja u našen MPP, Zbornik, Novi
Sad, br. 3/1981, f.53.
481
N. Katičić, Načelo ravnopravnosti muža i žene i dobrobiti djeteta u jugoslavens-
kom međunarodnom privatnom pravu, ogledi o međunardnom privatnom pravu,
Zagreb, 1971, f.314.
313
Projekt LDNP i Kosovës gjithashtu përmban norma të kolizionit

që e favorizojnë pozitën e fëmijës. Në nenin 43 paragrafi 2 përcaktohet
nëse sipas nenit 40 shfrytëzuesi i ushqimit nuk mund ta realizoj ushqi-
min nga dhënësi i ushqimit (aplikohet lex nationalis i fëmijës ose lex
domicilii i fëmijës) aplikohet lex fori (e drejta e gjykatës para së cilës
zhvillohet çështja).482
Edhe LDNP i Maqedonisë së Veriut (ne.46) e favorizon pozitën
e fëmijës. Si fakt vendimtar (pikë e lidhjes) për caktimin e të drejtës
kompetente tek ushqimia ndërmjet prindërve edhe fëmijëve është lex
nationalis i përbashkët (LDNP, ne 46. al.1.). Fakt vendimtar supsidiar
është lex domicilii i përbashkët i prindërve dhe fëmijëve, aplikohet në
rastet kur prindërit edhe fëmija nuk kanë lex nationalis të përbashkët
(ne 46. al.2).
b) Detyrimi i ushqimisë midis personave në gjini

Në praktikën gjyqësore të gjykatave të vendit të rralla janë rastet
e kontesteve rreth detyrimit të ushqimisë me elementë të huaj ndër-
mjet personave në gjini ( përveç rasteve të prindërve dhe fëmijëve).
Në teorinë e ish Jugosllavisë pak ka qëndrime për rregullimin
koliziv të ushqimisë. Ajzner edhe Shtempihar propozojnë që e drejta
kompetente të caktohet sipas shtetësisë së ushqimdhënësit.483
Projekt LDNP për detyrimin e ushqimisë për personat tjerë (për-
veç prindërve dhe fëmijëve) në nenin 45 cakton se e drejta kompetente
caktohet sipas vendqëndrimit të zakonshëm të ushqimdhënësit, ose
sipas të drejtës së shtetësisë së përbashkët të palëve.
Në Maqedoninë e Veriut sipas LDNP detyrimi për ushqimi
(ne 48) ndërmjet personave në gjini të gjakut (përveç prindërve dhe
fëmijëve) ose për detyrimin e ushqimisë ndërmjet personave në gjini
të krushqisë, kompetente është e drejta e shtetit shtetasi i të cilit është
personi nga i cili kërkohet ushqimia.
c) Detyrimi i ushqimisë ndërmjet adoptuesit edhe të adoptuarit

Në teorinë juridike të ish Jugosllavisë për detyrimet e ushqimisë
Ajzner ka propozuar që të aplikohen ligjet nacionale (lex nationalis)
të adoptuesit edhe të adoptuarit, por nëse rregullat e atyre ligjeve da-
llohen të aplikohet e drejta e cila është më e favorshme për fëmijën.484
482
Shiko ne.40, par.2,2.1 të Projekt LDNP.
483
B. Eisner, po aty, f.336; Shtempihar J, Uvod v mednarodno zasebno pravo,
Ljubljana, 1953, f.76.
484
B. Eisner, po aty, f.328.
314
Gjithashtu është propozuar që te detyrimet e ushqimisë ndërmjet

adoptuesit dhe të adoptuarit të aplikohet lex fori.485
Projekt LDNP i Kosovës adoptimin e rregullon me normë të
veçantë të kolizionit (ne. 52) ku parashihen kushtet për krijimin, efek-
tet, pushimin dhe formën e birësimit. Për kushtet për krijimin, efektin
dhe pushimin e adoptimit kompetente është e drejta e shtetit shtetas i
të cilit është adoptuesi (ne 52.1). Për formën e adoptimit kompetente
është e drejta e shtetit ku krijohet adoptimi (ne 52.4).
Në Maqedoninë e Veriut LDNP në nenin 46 përmban zgjidhje
kolizive që e cakton të drejtën kompetente, kushtet për krijimin dhe
pushimin e adoptimit, formën, si dhe efektet e adoptimit.
485
B. Blagojević, po aty, f. 300.
315
Kapitulli IV
KONFLIKTI I LIGJEVE
TE MARRËDHËNIET TRASHËGIMORE
Rëndësia e trashëgimisë në një shoqëri në mënyrë tradicionale

konsiston në ruajtjen e pronës private, pasurisë dhe bazës ekonomike
të familjes. Derisa në të kaluarën trashëgimia lidhej vetëm me një sis-
tem juridik, në kushtet bashkëkohore trashëgimia me element të huaj
ndërlidhet më me tepër sisteme juridike. Qarkullimi i njerëzve dhe
kapitalit, krijimi i marrëdhënieve të ndryshme familjare dhe trashë-
gimore, ndikuan në rritjen e fuqisë blerëse të një kategorie të njerëzve,
blinin paluajtshmëri (për pushime dhe qëndrim të përkohshëm) në
shtete të ndryshme (jashtë shtetit të vendit), kurse njerëzit që një kohë
të gjatë punojnë jashtë shpesh herë bëhen pronar të paluajtshmërive
në atë shtet.
Problemi i konfliktit të ligjeve tek marrëdhëniet trashëgimore
shtrohet për arsye se të drejtat e shteteve të ndryshme përmbajnë zg-
jidhje të ndryshme materiale juridike për rregullimin e marrëdhënieve
trashëgimore. Në sistemet individuale të shteteve të ndryshme dallime
ekzistojnë edhe tek institutet më me rëndësi të së drejtës trashëgimo-
re, si për shembull, te radhët e trashëgimisë, disponimi i pasurisë në
rast të vdekjes me testament, pjesa e domosdoshme, arsyet për për-
jashtim nga trashëgimia. Në shtetet Anglosaksone (edhe disa shtete
tjera) trashëgimlënësi nuk ka asnjë kufizim, që të disponoj me pa-
surinë ngase nuk aplikohet instituti i trashëgimtarëve dhe trashëgimisë
së domosdoshme, kurse sistemet tjera juridike e zbatojnë institutin e
pjesës së domosdoshme ndaj një rrethi të caktuar të trashëgimtarëve
që nuk është i njëjtë në të gjitha shtetet.
Konflikti i ligjeve shfaqet për arsye se të drejtat e ndryshme në
mënyra të ndryshme e rregullojnë momentin e kalesës së trashëgimisë
në trashëgimtarët, përkatësisht se trashëgimia ipso iure a kalon në
trashëgimtarët, ose pasi trashëgimtari të jep deklaratë për trashëgim.
Shpeshherë konflikti i ligjeve shfaqet edhe për shkak të moshës së
nevojshme tek hartimi i testamentit. Disa sisteme juridike i barazojnë
vitet e nevojshme për përpilimin e testamentit me vitet e nevojshme
për arritjen e zotësisë së përgjithshme juridike, kurse në sistemet tjera
juridike parashihet moshë më e ulët për hartim të testamentit. Forma
317
e testamentit gjithashtu ndikon në shfaqjen e konfliktit të ligjeve, për

arsye se të drejtat e ndryshme parashohin kushte të ndryshme që tes-
tamenti për nga forma të jetë i plotfuqishëm, kurse në momentin e
diskutimit për plotfuqishmërinë e testamentit nuk ekziston mundësia
që vetë testatori të deklarohet, përkatësisht e konfirmon ose e mohon
deklaratën e tij.
Nga ajo që u tha më lart mund të konstatohet se ka shumë çështje
për të cilat shfaqet kolizioni i ligjeve, dhe se trashëgimia me element
të huaj konsiston në shfaqjen e problemeve edhe në lëmi tjera të së
drejtës ndërkombëtare private, siç janë lëmia e të drejtave të të hu-
ajve të krijojnë marrëdhënie juridiko-private (civile) dhe te lëmia e
konfliktit të juridiksioneve.
Te trashëgimia me element të huaj shfaqet edhe problemi i cilë-
simit (kualifikacionit), lidhur me kategoritë juridike, cilësimi i fakteve
vendimtare (pikave të lidhjes) nuk shfaqet si problem gjatë aplikimit
të normave të kolizionit. Në lëminë e trashëgimisë problemi i cilësi-
mit shtrohet te dallimi i marrëdhënieve juridiko-trashëgimore nga ato
personale. Çështjet statusore dhe juridiko-trashëgimore shpeshherë
ndërlidhen dhe gërshetohen, përkatësisht kushtëzohen midis tyre,
dhe shpeshherë shtrohet hamendja (dilema) se një çështje a duhet të
kuptohet si problem trashëgimor, statusor ose si çështje juridiko-fami-
ljare. Për shembull trashëgimlënësi tërë masën trashëgimore ja lenë
bashkëshortes pasi nuk kanë pasur fëmijë, por parashtron kërkesë për
ta trashëguar pjesën e domosdoshme fëmija jashtëmartesor i trashë-
gimlënësit. Po të mos ishte i adoptuar fëmija jashtëmartesor i trashë-
gimlënësit do të kishte të drejtë ta trashëgojë pjesën e domosdoshme.
Sipas të drejtës së shtetit B shtetas i të cilit është fëmija jashtëmar-
tesor dhe adoptuesi, fëmija i adoptuar nuk ka të drejtë t’i trashëgojë
prindërit e vetë biologjik, por vetëm prindërit që e kanë adoptuar.
Sipas të drejtës së shtetit A shtetas i të cilit është trashëgimlënësi,
fëmija i adoptuar ka të drejtë t’i trashëgojë edhe prindët biologjik.
Kontesti zhvillohet para gjykatës së shtetit A, në të cilin aplikohen
këto norma të kolizionit, për efektet e adoptimit, kompetente është
e drejta e shtetësisë së adoptuesve (e drejta e shtetit B), për çështjet
trashëgimore kompetente është e drejta e shtetësisë së trashëgimlënë-
sit (e drejta e shtetit A). Nëse problemi që shtrohet para gjykatës
cilësohet (kualifikohet) si çështje juridiko-trashëgimore, ashtu si pre-
tendon fëmija jashtëmartesor, do të aplikohet e drejta e shtetit dhe
fëmija do ta trashëgojë pjesën e domosdoshme. Nëse çështja cilësohet
si çështje e efekteve të adoptimit, do të aplikohet e drejta e shtetit B
dhe fëmija nuk mundet ta trashëgojë prindin biologjik.
Problemi i cilësimit shpesh herë shtrohet edhe lidhur me pjesën
e domosdoshme. Në disa sisteme juridike trajtohet si problem juridi-
318
Pjesa e tretë Kapitulli IV
ko-trashëgimor, kurse në sistemet tjera trajtohet si problem detyri-

mor.486
Konflikti i ligjeve te marrëdhëniet trashëgimore shtrohet te
trashëgimia ligjore dhe te trashëgimia testamentale, (shpërndarjen e
trashëgimisë me deklarimin e vullnetit të fundit, testament ose leg).

TE TRASHËGIMIA ME LIGJ
Në të drejtën ndërkombëtare të krahasuar caktimi i së drejtës
kompetente te marrëdhëniet trashëgimore, përkatësisht zgjidhja e
kolizionit të ligjeve (te këto marrëdhënie) bëhet sipas dy sisteme-
ve, sistemit të masës trashëgimore të njësuar, dhe sistemit të masës
trashëgimore të ndarë.
Sistemi i parë e aplikon parimin e trashëgimisë së njësuar, për-
katësisht tërë masa trashëgimore duhet të shqyrtohet sipas një sistemi
juridik (sistemit të njëjtë juridik, pavarësisht se a sajohet nga sendet e
luajtshme ose të paluajtshme). Duhet të zbatohet e drejta personale
(lex personalis) e trashëgimlënësit pavarësisht se pjesë të ndryshme të
trashëgimisë ndodhen në shtete të ndryshme dhe se masa e trashëgi-
misë a sajohet nga sende të luajtshme ose të paluajtshme. Megjithatë,
ekzistojnë dallime te faktet sipas të cilave caktohet e drejta kompe-
tente (faktet vendimtare) në shtetet e emigracionit dhe shtetet e imi-
gracionit. Në shtetet e emigracionit kompetente është e drejta e sh-
tetësisë (lex nationalis) së trashëgimlënësit në momentin e vdekjes së
trashëgimlënësit për tërë masën trashëgimore, (p.sh. në Austri ne.28
LDNP, Egjipt ne.17 i Kodit civil i vitit 1948, Holandë, ne 6 i Ligjit për
kushtet e përgjithshme të aplikimit të legjislacionit të Mbretërisë, i
vitit 1839, Itali, Hungari, Gjermani, Poloni, Suedi etj.).
Në shtetet e imigracionit kompetente është e drejta e vendbani-
mit të fundit të trashëgimlënësit në momentin e vdekjes (p.sh. Zvicër,
ne 88 i LDNP, Australi, Argjentinë, Ekuador, Kolumbi, Kili, Peru,
Paraguai etj.).
Sistemi i dytë e aplikon parimin e trashëgimisë së ndarë, për
sendet e paluajtshme aplikohet e drejta e vendit ku ato gjenden (lex
rei sitae), kurse për sendet e luajtshme disa shtete e aplikojnë të dre-
jtën e shtetësisë së trashëgimlënësit në momentin e vdekjes (p.sh.
Lihtenshtajni, Rumania, Bashkimi Sovjetik), kurse disa shtete e apli-
kojnë të drejtën e vendbanimit të fundit të trashëgimlënësit (p.sh.
Franca, Luksemburgu, Belgjika, India, Kanada, SHBA, Britania e
Madhe).
486
B. Blagojević, po aty, f.384-385
319
Në të drejtën bashkëkohore të krahasuar të sistemeve naciona-

le juridike, konventat ndërkombëtare dhe në të drejtën e Bashkimit
Evropian vendqëndrimi i zakonshëm gjithnjë e më tepër aplikohet si
fakt vendimtar (pikë e lidhjes) edhe te trashëgimia. Është e vërtetë se
shtetësia lehtë verifikohet dhe ofron siguri juridike sepse personi ka
një shtetësi tërë jetën (edhe nëse nuk jeton në shtetin e prejardhjes),
por probleme shfaqen te personat pa shtetësi, ose te personat me dy
shtetësi. Vendbanimi gjithashtu te marrëdhëniet trashëgimore është
tradicionalisht fakt vendimtar dhe në shumicën e rasteve dërgon deri
tek aplikimi i të drejtës së vendit, mirëpo aplikimi i vendbanimit si fakt
vendimtar mund të shpije deri te problemi i cilësimit (kualifikacionit).
Sistemet e ndryshme juridike që të konsiderohet se personi ka vend-
banim në një shtet, kërkojnë plotësimin e kushteve të ndryshme.487 Në
kuadër të Bashkimit Evropian vendqëndrimi i zakonshëm është fakti
vendimtar objektiv më i preferuar në të drejtën bashkëkohore ndër-
kombëtare private. Në dekretet e Bashkimit Evropian vendqëndrimi i
përkohshëm ka rol integrues për personat të cilët jetojnë në territorin
e bashkimit, kurse kanë shtetësi ose vendbanim në shtetet e treta.
Ata persona në bazë të vendqëndrimit të zakonshëm kanë lidhje
faktike me shtetin ku gjendet pasuria e tyre dhe në të cilin jetojnë
trashëgimtarët, ndryshe thënë për trashëgimtarët që kanë shtetësi të
ndryshme kurse jetojnë në të njëjtin shtet do të aplikohet e drejta
e njëjtë. Nëse aplikohet shtetësia si fakt vendimtar, shpie deri tek
ajo që nocioni shtetësi të cilësohet (kualifikohet) sipas asaj të drejte
nacionale, e jo sipas të drejtës së Bashkimit Evropian. Në raport me
vendbanimin, përparësia e aplikimit të vendqëndrimit të zakonshëm
vërehet në fleksibilitetin e këtij instituti, dhe se bëhet fjalë për çështje
faktike e cila në mënyrë autonome rregullohet për çdo rast konkret.488
Në Republikën e Kosovës sipas Projekt LDNP norma e për
gjithshme e kolizionit përcakton se në tërë masën trashëgimore apli-
kohet (është kompetente) e drejta e shtetit në të cilin trashëgimlënësi
e ka pasur vendqëndrimin e zakonshëm në momentin e vdekjes (neni
53). Arsyeja e aplikimit të vendqëndrimit të zakonshëm si fakt ven-
dimtar është bërë për arsye të sigurisë juridike, se e drejta kompetente
paraprakisht mund të caktohet dhe me atë të drejtë ekziston lidhje
e ngushtë (lidhja më e afërt). Gjithashtu ky fakt vendimtar është i
fiksuar në kohë me qëllim të shmangies të konfliktit mobil të ligjeve
në kohën e vdekjes së de cuiusit. Gjithashtu për interes të sigurisë
juridike e drejta kompetente aplikohet në tërë masën trashëgimore
pavarësisht nga çka përbëhet (sendet e luajtshme ose të paluajtshme)
487
Shih më tepër, A. Bilalli; H. Kuçi, E drejta ndërkombëtare private I, Prishtinë,
2013.
488
Comments on the Succesion Proposal, Max Planck Institute for Comparative
and International Private Law, 2010, f. 65.
320
dhe vendi se ku gjendet. Aplikohet sistemi i trashëgimisë së njësuar,

vendqëndrimi i zakonshëm i fundit i trashëgimlënësit aplikohet në
tërë masën trashëgimore (neni 53).
Në përputhje me tendencat e caktimit të së drejtës kompetente
te trashëgimia në të drejtën ndërkombëtare të krahasuar me Projekt
LDNP vend të rëndësishëm i jepet edhe autonomisë së vullnetit.
Trashëgimlënësi mund ta zgjedh si të drejtë kompetente të drejtën
e shtetit shtetësinë e të cilit e ka ai në momentin e zgjedhjes, ose në
momentin e vdekjes. Nëse trashëgimlënësi ka më tepër shtetësi, mund
ta zgjedh si kompetente të drejtën e cilit do shtet shtetësinë e të cilit e
ka ai në momentin e zgjedhjes, ose në momentin e vdekjes (neni 54).
Në Maqedoninë e Veriut LDNP te trashëgimia ligjore si pikë të
lidhjes (fakt vendimtar) e aplikon lex nationalis të trashëgimlënësit.
Nëse trashëgimlënësi ka më tepër shtetësi, relevante është ajo shtetësi
që e ka në momentin e vdekjes.

TE TRASHËGIMIA ME TESTAMENT
Konflikti i ligjeve te trashëgimia me testament në të drejtën ndër-
kombëtare private shfaqet për shkak të dallimeve që ekzistojnë në të
drejtat nacionale për aftësinë (zotësinë) për të bërë testament, kufijtë
e lirisë së testatorit të disponojë me masën trashëgimore, formën e
testamentit etj. Te trashëgimia me testament me element të huaj për-
fshihet caktimi i së drejtës kompetente për aftësinë për të hartuar tes-
tament, caktimi i së drejtës kompetente për përmbajtjen e testamentit
dhe caktimin e së drejtës për formën e testamentit.
Aftësia për të hartuar testament, si zakonisht caktohet sipas të
drejtës së shtetit shtetësinë e të cilit e ka pasur testatori në momentin
e hartimit të testamentit (lex nationalis). Çështjet që rregullohen me
këtë normë të kolizionit i dedikohen moshës minimale për të dispo-
nuar me pasurinë në rast të vdekjes dhe aftësinë për të bërë testa-
ment. Këto pyetje janë me rëndësi për arsye se të drejtat e shteteve të
ndryshme caktojnë mosha të ndryshme minimale për të pasur aftësi
për hartim të testamentit, dhe se për shkak të moshës atyre personave
mund t’u kufizohet liria e disponimit me pasurinë e tyre (p.sh. e drejta
franceze përcakton se të miturit më të vjetër se 16 vjet mund të dispo-
nojnë me pasurinë e tyre deri në gjysmën e vlerës).489
Nëse aftësia për të bërë testament rregullohet me normë të koli-
zionit, rregull është që të aplikohet ligji personal (lex personalis) i tes-
489
M. Dika; G. Knežević; S. Stojanovič, Komentar zakona o međunarodnom privat-
nom i procesnom pravnu, Beograd, 1991, f.103-104.
321
tatorit, si në të drejtën pozitive (Austri, Poloni, Turqi, etj.), ashtu edhe

në teori dhe në praktikën gjyqësore në Francë, Belgjikë, Holandë, etj.
E drejta kompetente për përmbajtjen e testamentit, përkatësisht
supozimet materiale për plotfuqishmërinë e testamentit (shprehja e
vullnetit të lirë, caktimi i trashëgimtarëve dhe legatarëve, përjashtimi i
trashëgimtarëve ligjor, kushtet dhe afatet e fitimit të trashëgimisë etj.),
si dhe mundësitë dhe kushtet për revokimin e tij, parimisht vlerësohen
sipas ligjit të njëjtë i cili është kompetent edhe për trashëgiminë ex
lege.490 Kjo do të thotë se në shtetet e ndryshme kompetente është e
drejta nacionale (lex nationalis) e drejta e vendbanimit (lex domici-
lii) e testatorit, ose lex rei sitae (e drejta ku gjenden paluajtshmëritë)
për vlerësimin e vlefshmërisë të përmbajtjes së testamentit, ose shteti
norma kolizive e të cilit aplikohet, e zbaton sistemin e dyfishtë të nor-
mës së kolizionit, e drejta personale e testatorit është kompetente për
vlerësimin e plotfuqishmërisë së testamentit për sendet e luajtshme,
kurse lex rei sitae për sendet e paluajtshme.
Në një grup të vogël të shteteve testatori ka të drejtë ta zgjidhë
të drejtën kompetente për vlerësimin e përmbajtjes së testamentit,
mirëpo vëllimi i asaj lirie dallohet në shtetet konkrete (p.sh. Gjermani,
Zvicër, Itali, Rumani, etj.).
E drejta kompetente për formën e testamentit caktohet sipas pari-
mit in favorem testamenti, ku bëhen përpjekje që të mbetet në fuqi de-
klarimi i vullnetit të testatorit (nëse është e mundshme), me tendencë
që të caktohen disa të drejta alternative sipas të cilave do të vlerësohet
plotfuqishmëria formale e testamentit. Qëllimi kryesor konsiston në
respektimin e vullnetit të fundit të trashëgimlënësit, e jo në krijimin e
problemeve dhe pengesave për realizimin e dëshirës së tij.
Bëhet fjalë për të drejtat që sigurojnë një garanci minimale për
ta realizuar vullnetin e fundit të një individi dhe se ai person e dëshi-
ron mu atë që në deklaratë e ka shprehur. Prandaj nuk ka arsye që të
insistohet në aplikimin e vetëm një të drejte për formën e testamentit,
nëse testatori i plotëson rregullat (kushtet) që parashihen për formën
sipas ndonjë të drejte tjetër me të cilën rasti lidhet, dhe se ajo mund
të aplikohet në mënyrë të arsyeshme.491
Për këtë arsye shpeshherë në të drejtën kolizive të krahasuar,
çështja e formës së testamentit ndërlidhet në mënyrë alternative për
lex loci actus në pajtim me maksimën locus regit actum, ose për lex
490
B. Eisner, po aty, f. 352-356.
491
Ž. Matić, Neki problemi sukoba zakona kod oblika oporuke i Prednacrt kon-
vencije predložen u IX Konferenciji za međunarodno privatno pravo u Hagu,
Naša zakonitost, 1960. f. 9-10.
322
nationalis të testatorit në kohën e vdekjes, kurse diku ndërlidhet me

trashëgiminë ligjore (lex causae).492
Në të drejtën e Kosovës Projekt LDNP bazohet në parimet e
Konventës së Hagës të konfliktit të ligjeve për formën e dispozitave
të testamentit, e vitit 1961. Parimet themelore të Konventës dhe të
Projekt LDNP janë aplikimi i parimit favor testamenti. Konventa me
qëllim që testamenti të mbetet në fuqi parasheh më tepër fakte ven-
dimtare (pika të lidhjes) alternative. Sipas Konventës testamenti do
të jetë i plotfuqishëm nëse është i plotfuqishëm sipas njërës nga të
drejtat: e vendit të bërjes (hartimit) të testamentit, shtetësisë, vendba-
nimit ose vendqëndrimit të zakonshëm të trashëgimlënësit në kohën e
shkrimit (hartimit) të testamentit ose në kohën e vdekjes, për sendet
e paluajtshme sipas vendit ku ato gjenden.
Sipas Projekt LDNP të Kosovës testamenti për nga forma është i
plotfuqishëm nëse është i plotfuqishëm sipas njërës nga këto të drejta:
1) të drejtës së vendit ku është përpiluar, ose
2) të drejtës së shtetit shtetas i të cilit ka qenë testatori në kohën
e përpilimit të testamentit ose në kohën e vdekjes, ose
3) të drejtës së vendbanimit të testatorit në kohën e përpilimit
të testamentit ose në kohën e vdekjes, ose
4) të drejtës së vendqëndrimit të zakonshëm të testatorit në mo-
mentin e përpilimit të testamentit ose në kohën e vdekjes, ose
5) të drejtës së Republikës së Kosovës, ose
6) për sendet e paluajtshme sipas të drejtës së vendit ku gjendet
sendi i paluajtshëm, ose
7) të drejtës që është kompetente ose do të ishte kompetente
për trashëgiminë në kohën kur është përpiluar testamenti.493
Siç mund të vërehet Projekt LDNP përveç fakteve vendimtare
(pikave të lidhjes) të parapara në Konventë përmban edhe dy shtesa,
të drejtën e Kosovës dhe të drejtën që është kompetente ose do të
ishte kompetente për të trashëguar në kohën e disponimit me testa-
ment. Gjithashtu në këtë nen si shtesë parashihet edhe marrëveshja
për trashëgimi dhe ka efektin e njëjtë si testamenti.
Nga analizimi i nenit 58 të Projekt LDNP vërehet se aty pa-
rashihen më tepër të drejta alternative dhe testamenti ose marrëveshja
për trashëgim do të jenë të plotfuqishme, nëse janë të plotfuqishme
sipas cilësdo nga ato të drejta.
492
P.sh. ne.22 i Ligjit Turk për të DNP, f.485.
493
Neni 58 i Projekt LDNP-së.
323
Në nenin 58 të LDNP parashihet se forma e revokimit të testa-

mentit është e plotfuqishme nëse është e plotfuqishme sipas cilësdo
të drejtë nga dispozitat e këtij neni.
Në Maqedoninë e Veriut për formën e testamentit aplikohet
Konventa e Hagës, për konfliktin e ligjeve lidhur me formën e testa-
mentit të vitit 1961. Sipas nenit 37 të LDNP të Maqedonisë së Veriut
testamenti do të jetë i plotfuqishëm për nga forma nëse është i plot-
fuqishëm sipas njërës nga këto të drejta: të drejtës së vendit ku është
përpiluar testamenti, të drejtës së shtetit shtetas i të cilit ka qenë tes-
tatori qoftë në kohën e disponimit me testament qoftë në kohën e vde-
kjes, të drejtës së vendit ku jeton testatori, të drejtën e vendqëndrimit
të testatorit, të drejtës së Republikës së Maqedonisë së Veriut, dhe për
paluajtshmëritë, sipas të drejtës së vendit ku ndodhen paluajtshmëritë.
324
Kapitulli V
KONFLIKTI I LIGJEVE
TE MARRËDHËNIET JURIDIKO-SENDORE
Rëndësia e posaçme e së drejtës së kolizionit te marrëdhëniet

juridiko-sendore (posaçërisht tek e drejta e pronësisë) është se janë
institute qendrore të çdo sistemi juridik të cilët dukshëm ndikojnë në
përcaktimin e natyrës juridike dhe të karakterit të instituteve tjera të
së drejtës civile të një vendi. Dallime të rëndësishme midis të drejtave
sendore ekzistojnë në sistemet juridike të shteteve konkrete përkitazi
me llojet e pronësisë dhe karakteristikat juridike të tyre. Pronësia
private përkatësisht prona shtetërore krijon autorizime dhe kufizime
të ndryshme në sistemet juridike të shteteve konkrete.
Nëse një marrëdhënie juridiko-sendore lidhet me më tepër shtete
nëpërmjet të subjektit, objektit ose të drejtave dhe detyrimeve, norma
e kolizionit do ta cakton të drejtën e sistemit juridik sipas të cilit do
të vlerësohet krijimi, rregullimi dhe plotësimi i të drejtave sendore.
Në këtë rast zgjidhja themelore kolizive është lex situs përkatësisht
lex rei sitae, që do të thotë se aplikohet ligji i vendit ku ndodhet sendi.
Kompetente do të jetë e drejta e shtetit në territorin e të cilit gjen-
det sendi i cili është objekt i të drejtës sendore kontestuese-situs rei
sitae. Ky fakt vendimtar (pikë e lidhjes) është një ndër më të vjetrit,
u aplikua edhe nga postglosatorët në shekullin XIV. Edhe në të dre-
jtën kolizive bashkëkohore rregulla lex rei sitae konsiderohet si rregull
themelor, e cila gjerësisht është e përkrahur dhe zbatohet në sistemet
juridike të shteteve të ndryshme te marrëdhëniet juridiko-sendore
që kanë për objekt paluajtshmëritë. Megjithatë ka disa përjashtime
nga kjo rregull, aplikohen edhe rregulla plotësuese te marrëdhëniet
juridiko sendore që kanë për objekt sendet e luajtshme.
Në vazhdim do ta shtrojmë caktimin e të drejtës kompetente,
përkatësisht konfliktin e ligjeve te të drejtat sendore në sende të palu-
ajtshme, sende të luajtshme dhe te letrat me vlerë. Paraprakisht do të
japim një vështrim për dallimet që ekzistojnë në materien e të drejtave
sendore në të drejtën e krahasuar, që të kemi një parafytyrim se sa
këto çështje janë komplekse dhe ta shohim domethënien dhe rëndë-
sinë e rregullimit koliziv dhe konsekuencat praktike që ato zgjidhje
mund t’i krijojnë në nxjerrjen e vendimit përfundimtar dhe definitiv.
325
Të drejtat sendore si të drejta absolute veprojnë erga omnes, pat-

jetër duhet të respektohen nga të gjithë. Lloji i të drejtave sendore dhe
përmbajtja juridike e tyre caktohen numerus clausus me norma impe-
rative, përkatësisht me ligje494 (autonomia e vullnetit përjashtohet),
dhe në atë mënyrë relativisht lehtë mund të krahasohen llojet e të dre-
jtave sendore që ekzistojnë në të drejtat nacionale. Megjithatë, edhe
pse numrin më të madh të së drejtave sendore i njohin të gjitha shtetet,
varësisht nga e kaluara dhe tradita juridike, përsëri ekzistojnë dalli-
me të rëndësishme në rregullimin material juridik të marrëdhënieve
juridike pronësore, si p.sh. te mënyra e fitimit (derivative, origjinere)
dhe pushimit (humbjes) së këtyre të drejtave, efektet ndaj personave
të tretë, mënyrës së mbrojtjes së këtyre të drejtave, afatet e parashkri-
mit, etj. Dallime ekzistojnë sidomos për pyetjet:495 cilat sende mund
të jenë objekt i të drejtës së pronësisë; pronësia a fitohet në mënyrë
originere ose derivative; a mund të fitohet pronësia me anë të punëve
juridike nga jopronari; për fitimin e pronësisë a është e nevojshme
forma e shkruar; a fitohet pronësia nga momenti i dorëzimit të sendit
ose mjafton vetëm lidhja e kontratës etj.
Konflikti i ligjeve mund të shfaqet për arsye se në të drejtën e
krahasuar ka dallime te kushtet që duhet të plotësohen që pronësia
të fitohet në mënyrë derivative. Sipas një sistemi përveç kontratës së
plotfuqishme të lidhur me shkrim për shitje duhet që të dorëzohet
edhe sendi (p.sh. Zvicra). Sipas sistemit të dytë, pronësi në sende të
luajtshme fitohet në momentin e lidhjes së kontratës, me kusht që
sendi të jetë i përcaktuar në mënyrë individuale ose të jetë i individu-
alizuar (Franca, Italia). Kështu që nuk do të jetë njëlloj se sipas cilës
së drejtë do të vlerësohet plotësimi i kushteve për fitimin e pronësisë.
Kolizioni i ligjeve shfaqet edhe për shkak të rregullave të ndrysh-
me që aplikohen në sistemet juridike për fitimin e pronësisë me anë
të parashkrimit. Ekzistojnë dallime si tek afatet ashtu edhe te kushtet
tjera që kërkohen për fitimin e pronësisë me parashkrim.
Sistemet juridike të disa shteteve e parashohin mundësinë e fi-
timit të pronësisë nga jopronari (si te ne p.sh.), kurse në sistemet
juridike të shteteve tjera kjo mundësi nuk ekziston (nuk e njohin këtë
institut), ose parashohin kushtet tjera. Problemet e kolizionit shfaqen
edhe lidhur me rregullat e posedimit, servitutet si dhe shumë çështje
tjera juridiko-sendore.496
Konflikti i ligjeve shfaqet edhe lidhur me vendim ku gjendet
sendi, përkatësisht sipas vendit ku gjendet sendi bëhet edhe cilësimi
494
Numri i të drejtave sendore në çdo sistem juridik është i kufizuar dhe me norma
imperative (ius cogens) caktohet përmbajtja e tyre.
495
B. Eisner. po aty, f. 168-169
496
T. Varadi, po aty, f. 350-363; K. Sajko, po aty, f. 95-97.
326
Pjesa e tretë Kapitulli V
(kualifikacioni) juridik, se sendi do të konsiderohet si send i luajtshëm

ose i paluajtshëm, caktohet sipas rregullës kolizive lex rei sitae (vendit
ku gjendet sendi).
Pra, gjatë kategorizimit të sendeve mund të aplikohet rregulla
e përgjithshme e cila zbatohet te cilësimi (kualifikacioni) i kuptime-
ve juridike lex fori, përkatësisht të aplikohet e drejta e vendit, ose të
aplikohet rregulla e posaçme e cila zbatohet vetëm te marrëdhëniet
juridiko sendore lex rei sitae (e drejta e vendit ku gjendet sendi), e
cila sot dominon në sistemet juridike të shteteve të ndryshme. Për
shembull, stabilimentet dhe pajisjet e fabrikës e cila gjendet jashtë
shtetit, mund të çmontohen dhe sipas të drejtës së shtetit të vendit
konsiderohen si sende të luajtshme, kurse sipas të drejtës së shtetit të
huaj trajtohen si sende të paluajtshme si pjesë e paluajtshmërive ku
gjendet fabrika. Cilësimi do të bëhet sipas të drejtës së huaj, që do të
thotë se stabilimentet dhe pajisjet do të kategorizohen si paluajtshmëri
dhe përtinencë e ndërtesës në të cilën gjenden.497

TE SENDET E PALUAJTSHME
Konfliktin e ligjeve te marrëdhëniet juridiko sendore në sende
të paluajtshme historikisht shikuar edhe në sistemet juridike bash-
këkohore në mënyrë të njëjtë e trajtojnë doktrina juridike, legjisla-
cionet e shteteve të ndryshme dhe praktika. Vendi ku gjendet sendi
(lex rei sitae) në mënyrë universale aplikohet te marrëdhëniet juridiko
sendore që kanë për objekt sendet e paluajtshme, gjithashtu u njihet
kompetencë ekskluzive gjykatave të situsit (forum rei sitae).
Me aplikimin e pikës së lidhjes (faktit vendimtar) vendi ku gjen-
det sendi i paluajtshëm te marrëdhëniet juridiko-sendore me element
të huaj, gjendet e drejta kompetente materiale e shtetit konkret që do
të aplikohet për rregullimin e këtyre marrëdhënieve.
Aplikimi i së drejtës së vendit ku gjendet sendi i paluajtshëm te
marrëdhëniet juridiko-sendore me element të huaj mundëson mbrojt-
jen e interesave nacionale, sovranitetit territorial, sigurisë, interesave
ekonomike etj. Në lëminë e drejtësisë krijohet siguri juridike498 për
titullarin e të drejtave sendore sepse në një numër të konsiderueshëm
të shteteve për fitimin, pushimin, dhe ndryshimin e të drejtave sen-
dore duhet të ndërmerren veprime zyrtare të organeve të shteteve ku
paluajtshmëritë gjenden, duhet të regjistrohen në evidenca të veçanta
(librat e tokës), në atë mënyrë krijohet edhe siguri juridike për perso-
nat e tretë, lehtë mund të informohen nga vendi ku paluajtshmëritë
497
M. Pak, po aty, f. 521-523.
498
A. Bilalli; H. Kuçi, E drejta ndërkombëtare private I,
327
gjenden lidhur me çështje konkrete të regjistruara në librat e eviden-

cës të sendeve të paluajtshme.
Nga ajo që u tha më lart mund të konstatohet se të drejtat sen-
dore në sende të paluajtshme krijohen sipas të drejtës së vendit ku
paluajtshmëritë gjenden, cilat kushte duhet të plotësohen për fitimin
e të drejtave konkrete, transmetimin ose pushimin e tyre.
Edhe pse fakti vendimtar (pika e lidhjes) vendi ku gjendet sendi
i paluajtshëm lex rei sitae është zgjidhje kolizivie e pakontestueshme
dhe universalisht e pranuar te të drejtat sendore në paluajtshmëri,
megjithatë ajo nuk është për çdo situatë, kriter i mjaftueshëm dhe
saktësisht i përcaktuar që dërgon deri tek e drejta kompetente për
marrëdhëniet juridiko sendore te sendet e paluajtshme të cilat gjen-
den në territoret e më tepër shteteve, p.sh. te servitutet sendore ku ka
mundësi të aplikohen dy të drejta të vendit se ku gjendet sendi i palu-
ajtshëm (te servitutet sendore mund të aplikohen dy të drejta, e drejta
e të mirave shërbyese dhe të mirave të privilegjuara). Në të drejtën e
krahasuar këto çështje si zakonisht nuk rregullohen me ligj, kurse në
teorinë juridike499 disa autorë propozojnë aplikimin e të drejtës së atij
shteti ku gjendet paluajtshmëria me ngarkesa.
Projekt LDNP i Kosovës përcakton se për të drejtat sendore në
sende të paluajtshme kompetente është e drejta e shtetit ku gjendet
sendi.500
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut në LDNP përcaktohet
lex rei sitae si pikë e lidhjes për caktimin e të drejtës kompetente për
pronësinë dhe të drejtat tjera sendore, në normën e kolizionit (ne.20/1)
nuk bëhet dallimi ndërmjet sendeve të luajtshme dhe të paluajtshme.
Mund të konstatohet se në Maqedoni e drejta kompetente për pronë-
sinë dhe të drejtat tjera sendore në sende të paluajtshme përcaktohet
sipas të drejtës së shtetit ku gjendet sendi lex rei sitae.501

TE SENDET E LUAJTSHME
Specifika e konfliktit të ligjeve, përkatësisht caktimit të së drejtës
kompetente tek marrëdhëniet juridiko-sendore që kanë për objekt
sendet e luajtshme konsiston në bartjen e sendit prej një shteti në shte
tin tjetër (ndërrimit të situsit). Ai ndryshim i vendit ku gjendet sendi
i luajtshëm mund të ndikojë në krijimin, ndryshimin dhe pushimin
(shuarjen) e të drejtave sendore që krijohen midis palëve. Te të drejtat
499
T.Varadi; B. Bordaš; G. Knežević; po aty, f. 352.
500
Neni 63 i Projekt LDNP të Kosovës.
501
P. Gavroska. T. Deskoski, po aty f. 304.
328
sendore në sende të luajtshme konflikti i ligjeve zgjidhet sipas lex rei

sitae (vendit ku gjendet sendi), por nuk është zgjidhje e vetme kolizive.
Si alternativë aplikohet parimi mobilia personam sequntur (mobilia
ossibus inhaerent), sendet e luajtshme e ndjekin pronarin dhe zbatohet
e drejta personale (e drejta e shtetësisë ose e vendbanimit) e pronarit
të sendit të luajtshëm. Në të drejtat e disa sistemeve juridike lex rei
sitae zëvendësohet me aplikimin e të drejtës së shtetit ku lidhet puna
juridike që kanë për objekt sendet e luajtshme lex loci actus. Kohën
e fundit në të drejtën anglo-amerikane sugjerohet aplikimi i parimit
të lidhjes më të ngushtë (më të afërt) edhe te të drejtat sendore në
sende të luajtshme.
Alternativa e parë për aplikimin e të drejtës së vendit ku gjendet
sendi i paluajtshëm (lex rei sitae) është aplikimi i parimit mobilia perso-
nam sequntur (luajtshmëritë e ndjekin individin), shfaqet në shekullin
e mesëm në shkollën italiane të statuteve, përhapet në Francë, Angli,
Gjermani.502 Ideja e aplikimit të së drejtës personale shpejt u braktis
në të drejtën kontinentale, ashpër e kritikuan Vehter dhe Savinji,503
dhe lëmia e aplikimit u ngushtua vetëm tek ato marrëdhënie juridike
te të cilat sendet e luajtshme transmetohen (barten) në „masë”, me su-
kcesion universal p.sh., te trashëgimia, ose te marrëdhëniet e regjimit
pronësor bashkëshortor. Marrëdhëniet juridike te të cilat realizohet
sukcesioni partikular ndërlidhet tani me anë të situsit të sendeve, dhe
nënvehen nën legi rei sitae. Sot kjo zgjidhje praktikisht është braktisur.
Për shkak të autoritetit të Storit parimi mobilia sequntur personam,
një kohë më të gjatë u aplikua në të drejtën anglo-amerikane.504 E
drejta amerikane, së shpejti e aplikoi zgjidhjen moderne kontinenta-
le, dhe në Restatement-in e parë haset lex situs, si rregull me të cilin
rregullohen të drejtat në sende të luajtshme, atë zgjidhje më vonë e
aplikoi edhe e drejta angleze.505
Caktimi i së drejtës kompetente te marrëdhëniet juridiko sen-
dore që kanë për objekt sendet e luajtshme sugjerohet të bëhet sipas
autonomisë së vullnetit të palëve në formë të kufizuar, dhe ashtu në
mënyrë efikase do të zgjidheshin disa probleme që krijohen te sendet
në transit (res in transitu), ose konflikti mobil i ligjeve.506
Zgjidhje tjetër kolizive që propozohet është parimi i „lidhjes më
të ngushtë”, ka përkrahje në të drejtën anglo-amerikane. Këtë zgjidhje
e përkrahu dijetari anglez Çeshajr (Chesire). Restatement-i Amerikan
502
Wolf M, Private International Law, Oxford, 1950, f. 508.
503
504
Wolf M, po aty, f.508; Cheshire and North, Private International Law, London,
1987, f.788
505
Graweson, Conflict of Law, London, 1974, f. 461.
506
Weber R. H. Parteiautonomie in internationalen sachetiecht, Rabelus.1980,
f.510.
329
i vitit 1971, gjithashtu e përkrah parimin e lidhjes më të ngushtë (më

të afërt) si zgjidhje kolizive te të drejtat sendore në sende te luajtshme
(ne.222 dhe 224).
Nga ajo që u tha më lart, edhe krahas ekzistimit të alternativa-
ve të ndryshme në teorinë e krahasuar, praktikë dhe legjislacionet e
shteteve të ndryshme, megjithatë lex rei sitae për marrëdhëniet juridi-
ko-sendore që kanë për objekt sendet e luajtshme, sot padyshim është
parim dominues në të gjitha të drejtat evropiane, si dhe në shumë të
drejta tjera në botë.
Në Republikën e Kosovës Projekt LDNP përcakton se për fitimin
dhe pushimin e të drejtave sendore në sende të luajtshme kompetente
është e drejta e shtetit ku gjendet sendi i luajtshëm në momentin e
ndërmarrjes së veprimit ose krijimit të rrethanave në të cilat bazohet
fitimi ose pushimi i të drejtës sendore.507
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut LDNP (ne.20. al.1) lex
rei sitae e cakton të drejtën kompetente për pronësinë dhe të drejtat
tjera sendore, por norma e kolizionit nuk bën dallim midis sendeve
të luajtshme dhe të paluajtshme. Mund të përfundohet se e drejta
kompetente për pronësinë dhe të drejtat tjera sendore për paluajt-
shmëritë dhe sendet tjera caktohet sipas të drejtës së shtetit ku ato
gjenden (lex rei sitae).
Nga ajo që u tha më lart mund të konstatohet se lex rei sitae është
zgjidhje kolizive e cila dominon në sistemet juridike të shteteve të
ndryshe te të drejtat sendore në sende të luajtshme. Në vazhdim do t’i
shtrojmë disa situata të posaçme të cilat ose e imponojnë shmangien
nga rregulla, parimi themelor ose e bëjnë plotësimin e tij. Probleme
të veçanta të kolizionit, përkatësisht të caktimit të drejtës kompetente
krijojnë ndërrimi i vendit ku gjendet sendi, pastaj sendet në transit, si
dhe pozita juridiko-sendore e mjeteve themelore të transportit.
Ndërrimi i vendit ku gjendet sendi i luajtshëm nuk është njëherë
e përgjithmonë i fiksuar në kohë dhe hapësirë, përkatësisht konside-
rohet fakt vendimtar i ndryshueshëm, kjo ndikon në shfaqjen e kon-
fliktit mobil të ligjeve (i njohur në doktrinën juridike sipas terminolo-
gjisë franceze conflict mobile).
Kur sendi i luajtshëm bartet nga një shtet në tjetrin shtrohet pye-
tja se si do të caktohet e drejta që duhet të aplikohet, a do të aplikohet
e drejta e vendit ku sendi paraprakisht gjendej, ose e drejta e vendit
ku gjendet sendi kur shtrohet çështja juridike. Zgjidhja themelore
kolizive është vendi ku gjendet sendi, por duhet konstatuar se do të
aplikohet e drejta ku paraprakisht gjendej sendi, ose e drejta ku në
momentin aktual ndodhet sendi. Sendi e ndërron vendin se ku gjendet
dhe në një moment ndodhet në një shtet, kurse në momentin tjetër
507
Projekt LDNP ne 64 par.1.
330
ndodhet në territorin e shtetit tjetër. Për rastet e këtilla aplikohen

rregulla të posaçme të kolizionit.
Ndërrimi i vendit ku gjendet sendi i luajtshëm, përkatësisht sen-
det në transit (res in transitu) konsiderohen të gjitha sendet e luajtshme
te trupshme që e kanë lëshuar vendin e ngarkesës dhe nuk e kanë
kaluar kufirin e vendit të destinimit.508
Në sistemet juridike që i rregullojnë çështjet e konfliktit mobil të
ligjeve aplikohen rregulla (parime) të ndryshme për sendet e luajtsh-
me që e ndërrojnë vendin se ku gjenden. Varësisht se konflikti mobil i
ligjeve a shtrohet te fitimi, shuarja ose përmbajtja (efektet) e të drejta-
ve sendore te sendet e luajtshme që e ndërrojnë vendin se ku gjenden,
në literaturën juridike bëhet dallim ndërmjet konfliktit të thjeshtë dhe
të përbërë të ligjeve (këto dallime i bën doktrina germane).
Te konflikti i thjeshtë i ligjeve gjendja faktike përfundimisht rre-
gullohet në aspektin juridik, kurse te marrëdhëniet juridiko-sendore,
konsiston në faktin se sendi i luajtshëm në fillim ndodhet në shtetin A
ku në mënyrë të plotfuqishme është fituar e drejta sendore, kurse ai
send më vonë bartet në shtetin B në të cilin ajo e drejtë sendore duhet
të krijojë efekte juridike. Këtë do ta shpjegojmë me një shembull,
supozojmë se blerësi i ndërgjegjshëm në Kosovë, blen një orë dore
dhe e merr me vete në Gjermani. Në Kosovë fituesi i ndërgjegjshëm
e ka fituar pronësinë në sendin e vjedhur sipas rregullave të fitimit
nga jopronari, kurse e drejta gjermane nuk e njeh institutin e fitimit
të pronësisë nga jopronari në sendin e vjedhur. Në këtë rast shtrohet
pyetja se në përmbajtjen dhe ushtrimin (efektet) e të drejtës sendore
do të aplikohet e drejta e Kosovës, sipas së cilës të drejtë është fituar
pronësia, ose e drejta e Gjermanisë.509 Për përmbajtjen dhe ushtrimin
e të drejtës sendore në sende të luajtshme e cila paraprakisht është
fituar në mënyrë të plotfuqishme në shtetin tjetër çdoherë do të jetë
kompetente e drejta e shtetit ku sendi gjendet në momentin kur sh-
trohet çështja-vendi aktual ku gjendet sendi (në shembullin tonë e
drejta Gjermane).510
Te konflikti i kualifikuar (i përbërë) i ligjeve (për dallim nga rasti
paraprak), e drejta sendore në sende të luajtshme që janë bartur nga
shteti A në shtetin B ende nuk është fituar, përkatësisht nuk ka pus-
huar sipas të drejtës së shtetit A, shtrohet pyetja se sipas cilës nga
këto dy të drejta duhet të përfundohet fitimi përkatësisht pushimi i
të drejtëve? Ky lloj i konfliktit mobil të ligjeve në veçanti shfaqet te
fitimi i së drejtës së pronësisë me parashkrim (usucapio), kur të drejtat
e shteteve p.sh. A dhe B parashohin afate të ndryshme, posaçërisht
508
509
T. Varadi, dhe të tjerët, po aty, f. 358.
510
M. Kostić-Mandć, Međunarodno privatno pravo, Podgorica, 2017, f.288.
331
nëse sendi i cili është objekt i parashkrimit bartet nga shteti ku është
paraparë afat më i gjatë për parashkrim, në shtetin ku ai afat është më
i shkurtër, ose e kundërta (p.sh. e drejta e shtetit A parasheh afat prej
6 viteve, kurse e drejta e shtetit B afat prej 3 viteve ose e kundërta).
Në të drejtën e krahasuar të drejtat e atyre shteteve që e rregullojnë
këtë çështje përcaktojnë se do të aplikohet e drejta e shtetit ku gjendet
sendi në momentin e shtruarjes së çështjes.511 Por nëse sipas të dre-
jtës së shtetit A e drejta sendore nuk mund të fitohej (p.sh. te fitimi i
pronësisë nga jopronari nëse blerësi i ndërgjegjshëm e blen sendin në
Gjermani dhe e bart (merr) me vete në Kosovë, me bartjen e sendit
në shtetin B, nuk do të krijojë të drejtë sendore në atë send-do të
aplikohet e drejta paraprake e vendit se ku gjendej sendi. Për shem-
bull, shtetasi i vendit me domicil në Kosovë, udhëton në Gjermani
me qëllim që të blejë automobil të vjetër nga shtitësi i autorizuar, në
Gjermani lidh kontratë, e paguan çmimin, e merr automobilin librezën
e qarkullimit dhe dokumentacionin e nevojshëm. Automobilin e sjell
në Kosovë, por gjatë regjistrimit të automobilit organi konstaton se
libreza e qarkullimit nuk është origjinale dhe ia konfiskon automo-
bilin. Blerësi i ndërgjegjshëm ngrit padi për kthimin e automobilit,
kurse gjyqtari duhet ta zgjidh çështjen e të drejtës kompetente. E
pa kontestueshme është se për çështjen e të drejtës së pronësisë të
automobilit duhet të aplikohet e drejta e vendit ku gjendet sendi, por
a është ajo e drejta fillestare ku gjendej sendi-Gjermania, ose ven-
di aktual-Kosova. Sipas të drejtës materiale germane,512 blerësi nuk
mund të fitojë pronësinë nga jopronari të cilit i është vjedhur sendi,
pavarësisht se blerësi është i ndërgjegjshëm dhe se automobili është
blerë te shitësi i autorizuar për atë veprimtari. Pasi të gjitha veprimet
janë ndërmarrë në Gjermani si vend i parë ku gjendej sendi, bartja
e sendit në territorin e Kosovës sipas të drejtës të së cilës ky blerës i
ndërgjegjshëm do ta fitonte të drejtën e pronësisë nuk do të krijonte
efekte juridike. Pra, për këtë lloj të kualifikuar të konfliktit mobil të
ligjeve kompetente është e drejta fillestare (paraprake) e vendit se ku
gjendej sendi-e drejta gjermane.
Pyetje e rëndësishme që shtrohet në praktikë është se a mbetet
në fuqi e drejta e pengut (garancionit), ose e drejtë tjetër sendore në
sende të huaja, kur sendi bartet në shtetin që atë iura in re aliena (të
drejtë sendore në sende të huaja) nuk e njeh. Në ato raste, nëse sistemi
juridik i vendit njeh ndonjë të drejtë sendore e cila sipas përmbajtjes
dhe efekteve është ekuivalente me të drejtën e huaj, ajo e drejtë e huaj
sendore e fituar do të njihet. 513
511
Neni 43 i LDNP të Gjermanisë, ne.100 i LDNP të Zvicrës, ne.87 i LDNP të
Belgjikës.
512
Kodi civil i Gjermanisë, ne.935 alinea 1.
513
Neni 29 alinea 1 e LDNP të Malit të Zi
332
Konfliktin mobil të ligjeve në lëminë e të drejtave sendore të

trupshme në sende të luajtshme e shqyrtoi edhe Instituti për të drejtën
ndërkombëtare. Në vitin 1911 bazuar në teorinë e të drejtave të fitu-
ara e nxjerr Rezolutën sipas të cilës të drejtat e fituara në mënyrë të
vlefshme në sende derisa ato gjenden në një territor të caktuar, duhet
të njihen (respektohen) kur sendi ndërkohë kalon në territor tjetër.514
Qëndrimet nga Rezoluta e Institutit sot kanë përkrahje të gjerë
në teorinë juridike.515 Gjithashtu janë të inkorporuara në legjislacio-
net që e rregullojnë këtë çështje(nuk janë në numër të madh).516 Nga
kjo që u tha më lartë mund të konstatojmë se ekziston pajtueshmëri
e gjerë për të drejtat sendore të fituara në mënyrë të plotfuqishme
sipas të drejtës së një shteti derisa sendi në atë shtet gjendet, ajo e
drejtë sendore nuk humbet nëse sendi bartet në shtetin e drejta e të
cilit kërkon (parasheh) më tepër kushte, ose kushte tjera, për fitimin
e atyre të drejtave.
Projekt LDNP për bartjen e sendeve të luajtshme në Republikën
e Kosovës (konflikti mobil i ligjeve), përcakton nëse në sendin e luajt-
shëm i cili gjendet në shtetin tjetër fitohet ndonjë e drejtë sendore dhe
bartet në Kosovë, e drejta sendore pranohet në Kosovë nëse e drejta
e jonë e njeh të drejtën sendore e cila sipas përmbajtjes dhe efekte-
ve juridike është adekuate me të drejtën sendore e cila është fituar
në shtetin tjetër. Për regjistrimin, përmbajtjen dhe shfrytëzimin i së
drejtës sendore në sendet e luajtshme aplikohet e drejta e Kosovës.517
Sendet në transport (transit).518 Te tregtia ndërkombëtare malli
që të arrij në destinacionin konkret, përkatësisht deri te blerësi kalon
nëpër territor të më tepër shteteve. Për atë qëllim gjithashtu shfrytë-
zohen shërbimet e transportit ndërkombëtar të mallrave. Si zakonisht
malli transportohet me transport rrugor, ajror ose ujor, dhe kalon
nëpër më tepër kufij deri sa të arrijë te blerësi. Gjatë transportimit
të mallit mund të lidhen punë të ndryshme juridike si për shembull
kontratë për shitjen e mallit, ose kontratë për garancinë (peng) etj.
Në këtë rast shtrohet pyetja e caktimit të së drejtës kompetente për
të drejtat sendore (pronësisë, përkatësisht pengut) që janë në transit
(transport).
Sendi në transit (res in transitu) është send i luajtshëm i trupshëm
që transportohet, përkatësisht është në transit dhe ndodhet në territo-
514
Annuaire de Institut de Droit International, 1911, f.395.
515
B. Eisner. MPP, I, Zagreb, 1953, f.179-180; Shnitzer. A, Hnadbluch des PR,
Basel, 1958, f.572-574; Kegel G, International, 1911, f.395.
516
Ligji i Austrisë, ne.31; Ligji i Egjiptit, ne.18; Ligji i Polonisë, ne 24.
517
Neni i 65 i Projekt LDNP
518
Shiko nga të njëjtit autor në të DNP, pjesa e përgjithshme, kapitulli XIX pikat
e lidhjes në objekt të marrëdhënies juridiko-private me element të huaj, pika 4,
pikat e lidhjes te sendet në transit.
333
rin e shtetit i cili nuk është as vendi i dërgimit (eksportit), e as vendi i

destinimit (importit), ose gjendet në territorin (hapësirën), e askujt, në
det të hapur ose në hapësirën detare mbi të. Që të konsiderohet sendi
se është në transit duhet së paku transporti të ndërlidhet me tre shtete
(importit, eksportit dhe transitit). Send në transit do të konsiderohej
malli i dërguar prej Shqipërisë nëpër Maqedoni për në Kosovë, por
nuk do të konsiderohej sendi i dërguar prej Shqipërisë në Kosovë. Në
shembullin e parë vendi i importit do të ishte Kosova, vendi i eksportit
Shqipëria, kurse vend i transitit do të ishte Maqedonia e Veriut. Në
rastin e dytë kur sendi prej Shqipërisë importohet në Kosovë nuk
bëhet fjalë për sendin në transit. Gjithashtu send në transit nuk kon-
siderohen sendet që i bartë me vete pronari.519
Aplikimi i legis rei sitae (të drejtës së vendit ku gjendet sendi), si
zgjidhje klasike te marrëdhëniet juridike-sendore te sendet e luajtsh-
me në transit mund të jetë e pamundshme ose jo adekuate, sepse nuk
mundet me siguri të konstatohet se ku ndodhet sendi në momentin,
kur për shembull lidhet kontrata për shitjen e atij sendi ose kontrata
e garancionit (pengut), kur transportuesi brenda një dite kalon më
tepër kufij të shteteve të ndryshëm.
Gjithashtu sendi mund të gjendet në detin e lirë ose në hapësirën
ajrore të lirë. Edhe nëse mund të konstatohet se në territorin e cilit sh-
tet gjendet sendi në momentin e krijimit të ndonjë të drejte sendore në
atë send, aplikimi i asaj të drejte mund të jetë joadekuat, sepse vendi
i ndodhjes së sendit aty mund të jetë i rastësishëm dhe nuk ekziston
ndonjë lidhje e rëndësishme midis marrëdhënies juridike dhe sistemit
juridik të atij shteti që do ta arsyetonte aplikimin e së drejtës së tij. Për
shkak të arsyeve të theksuara më lartë kur duhet të krijohet ndonjë
e drejtë sendore në sendin (mallin) i cili është në transport (transit)
dhe ndodhet në territorin e shtetit të tretë, shtetit të transitit, i cili
nuk është shteti nga i cili sendet eksportohen, e as shteti në të cilin
sendi importohet, teoria dhe legjislacionet komparative parashohin
shmangie nga aplikimi i rregullës themelore të situsit (vendit ku gjen-
det sendi). Në të drejtën e krahasuar mbisundon aplikimi i të drejtës
së shtetit të destinimit (importit) lex loci destinationis.520
Projekt LDNP i Kosovës në nenin 66 përcakton se te fitimi dhe
pushimi i të drejtave sendore te sendet në transit aplikohet e drejta e
shtetit të vendit të destinimit. Gjithashtu parasheh edhe dispozitë të
posaçme për të drejtat sendore për shfrytëzim personal të cilat pronari
i bartë me vete, kompetente është e drejta e shtetit në të cilën pronari
e ka vendqëndrimin e zakonshëm.521
519
B. Bordaš, Međunarodno pravo u pogledu stvari u prevozu, Zbornik P.F, Novi
Sad, 1979. f.262.
520
K. Sajko, MPP, Zagreb, 1982, f.59.
521
Projekt LDNP, ne. 66.
334
Në Maqedoninë e Veriut LDNP në nenin 20 alinea 2 parasheh

se e drejtë kompetente te pronësia dhe të drejtat tjera sendore te
sendet në transit (transport) është e drejta e vendit të destinimit (lex
loci destinationis).
Aplikimi i lex loci destinationis si rregull të veçantë (të posaçme)
të kolizionit te të drejtat sendore përkitazi me res in transitu (sendet
në transit) ka disa kufizime. Aplikimi i të drejtës së destinimit të sendit
në veçanti arsyetohet kur shtrohet çështja e efekteve juridiko-sendore
në bazë të punëve juridike që lidhen derisa sendi ende është në transit.
Tjetër është situata kur puna juridike lidhet para se sendi të jetë res in
transitu, përkatësisht para se sendi të ndodhet në territorin e shtetit i
cili nuk është as shteti nga i cili është dërguar sendi (vendi i eksportit),
e as shteti i destinimit (vendi i importit). Në atë rast nuk ka arsye të
aplikohet e drejta e shtetit në transit si lex rei sitae, mendojmë se në
vend të aplikimit të së drejtës së destinimit, zgjidhje duhet të kërkohet
në parimet me ndihmën e të cilave zgjidhet konflikti mobil i ligjeve,
përkatësisht të mos merren parasysh vetëm dispozitat e shteteve nëpër
të cilat sendi është vetëm në transit. Për shembull nëse është në pyetje
fitimi i pronësisë, kurse kushtet për fitimin e pronësisë paraprakisht
janë plotësuar sipas të drejtës së shtetit të eksportit, nuk ka asnjë arsye
për aplikimin e lex loci futuris lidhur me fitimin e pronësisë. E njëjta
zgjidhje duhet të aplikohet edhe te parashkrimi për res in transitu,
përkatësisht duhet të aplikohen dispozitat për zgjidhjen e konfliktit
mobil, dhe nuk merren në konsideratë rregullat e shtetit nëpër të cilin
sendi kalon transit.
Nëse vjen deri te ndërprerja e transitit kur për shembull seku-
estrohet sendi në shtetin e transitit, nuk ka arsyetim për aplikimin e
lex loci destinationis, ose nëse shtrohet çështja e pengut mbi sendin
(p.sh. në dobi të mjeteve transportuese të shtetit të transitit). Në atë
rast do të aplikohet rregulla e përgjithshme e kolizionit për të drejtat
sendore, përkatësisht lex rei sitae.522
Mjetet themelore të transportit,523 (aeroplanët, anijet dhe trenat)
mund të jenë objekt i marrëdhënieve konkrete juridiko-sendore. Për
shkak të kryerjes së funksionit për të cilin janë të destinuara këto mje-
te, shpeshherë qarkullojnë edhe jashtë kufijve shtetërore. Aplikimi i
të drejtës së zakonshme për marrëdhëniet juridiko-sendore vendi ku
gjendet sendi (lex rei sitae)524 nuk është i përshtatshëm, e as i arsyeshëm
për sendet që janë vazhdimisht në lëvizje dhe shumë shpesh i kalojnë
kufijtë e shtetit, janë të rëndësishme për sigurinë e një vendi dhe kanë
vlerë të madhe ekonomike.
522
T.Varadi; dhe të tjerët, po aty, f.364; Katičič N, Međunarodno privatno pravo,
Zagreb, 1976. f. 56; B. Eisner, po aty.
523
Shiko nga të njëjtët autor në të DNP, pjesa e përgjithshme, kapitulli XIX pika 5.
524
E. Muminović, Osnovi međunarodnog privatnog parva, Sarajevo, 2005, f. 160.
335
Kjo kategori e sendeve (mjeteve të transportit) funksionin e vet

përveç që e ushtrojnë (kryejnë) duke i kaluar kufijtë e shteteve të
ndryshme, shpesh herë ndodhen në territorin e askujt (në detin e lirë
ose në hapësirën e lirë ajrore). Pozita juridike e mjeteve të transpor-
tit (anijeve dhe aeroplanëve) për shkak të rëndësisë që e kanë për
çdo shtet është e njëjtë, si te paluajtshmëritë. Për këtë arsye njëlloj
si te paluajtshmëritë edhe për mjetet e transportit mbahet evidencë,
përkatësisht bëhet regjistrimi i tyre në regjistra. Me regjistrimin në
regjistër krijohet (fitohet) e drejta e pronësisë ose e drejta e garan-
cionit (hipotekës) në anije ose aeroplan, dhe e drejta e përkatësisë
(nacionalitetit) të tyre. Nga momenti i regjistrimit aplikohet regjim i
posaçëm juridik dhe zgjidhje e veçantë kolizive.525 Në vend të aplikimit
të së drejtës së vendit ku ndodhen këto mjete (lex rei sitae), pasi janë
vazhdimisht në lëvizje nganjëherë nuk mundet saktë të konfirmohet
(konstatohet) se ku gjenden (ose janë në detin e lirë ose mbi të, që
ndonjëherë nuk ka asnjë rëndësi), për të gjitha marrëdhëniet juridi-
ko-sendore që krijohen në këto mjete e drejta pozitive, komparative e
parasheh aplikimin e të drejtës së përkatësisë shtetërore, përkatësisht
ligjin e flamurit (lex bandera).
Në të drejtën ndërkombëtare private të Republikës së Kosovës
sipas nenit 67 të Projekt LDNP për fitimin dhe pushimin e të drejtave
sendore në anije, aeroplan ose mjet tjetër për transport që regjistrohet
në regjistër publik, kompetente është e drejta e shtetit në regjistrin e
të cilit mjeti i transportit është i regjistruar.
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut në LDNP në neni 20 ali-
nea 3, përcaktohet se e drejtë kompetente për marrëdhëniet pronëso-
re dhe të drejtat tjera juridiko-sendore te mjetet e transportit kompe-
tente është e drejta e shtetit përkatësinë e të cilit e kanë ato mjete.526
Të drejtat sendore te letrat me vlerë, letrat me vlerë nuk e për-
bëjnë (sajojnë) kategorinë e tretë të sendeve, si kategori e veçantë
nëse si kriter merret ndarja e sendeve në të luajtshme dhe të paluajt-
shme. Arsyet të cilat e imponojnë trajtimin e veçantë të letrave me
vlerë, përveç ndarjes së sendeve në të luajtshme dhe të paluajtshme
janë edhe shkaqet e konfliktit të ligjeve.527
Letrat me vlerë për nga natyra e të drejtave që i përmbajnë (kri-
jojnë) mund të jenë letra me vlerë që krijojnë detyrime (kambial dhe
çeku), letra me vlerë nga marrëdhëniet pronësore (konosmani, fletma-
gazinimi) dhe letra me vlerë me të drejtë në pjesëmarrje (akcionet).
Edhe pse simbolizojnë të drejtën, letra me vlerë është send i trupshëm
i luajtshëm në të cilën mund të krijohet e drejta e pronësisë (e drejta
525
Ž. Matić, Međunarodno privatno pravo, Zagreb, 1990, f.22.
526
Neni 20, alinea 3 e LDNP të Maqedonisë së Veriut
527
T. Varadi, dhe të tjerët, po aty, f.367.
336
në letër). Për të drejtat sendore në vetë letrën, e drejta kompetente

caktohet, përkatësisht konflikti i ligjeve zgjidhet sipas të drejtës ku
gjendet letra me vlerë-lex cartae sitae (qëndrim gjerësisht i përkrahur).
Rregulla kolozive lex cartae sitae është shprehje e posaçme për lex rei
sitae te letrat me vlerë.
Rregulla kolizive lex cartae sitae, njëlloj si te res in transitu, plo-
tësohet me rregulla tjera kolizive nëse shtrohet konflikti mobil i ligje-
ve, kur ndryshohet vend ndodhja e letrave me vlerë gjatë procesit të
fitimit ose humbjes të pronësisë në letër.
Përveç konfliktit të ligjeve që shfaqej te të drejtat sendore në vetë
letrën me vlerë (siç e vërejtëm më lartë), konflikti i ligjeve shfaqet
edhe nga të drejtat sendore të përmbajtura në letrat me vlerë. Në
këtë rast lidhur me të drejtat sendore nga letra me vlerë, konflikti i
ligjeve mund të shfaqet edhe lidhur me çështjen (pyetjen) se letra me
vlerë a përmban të drejtë sendore dhe cila është përmbajtja e asaj të
drejte sendore. Në këto raste kompetente është e drejta e vendit ku
gjendet sendi në momentin e emetimit të letrës me vlerë.528 Caktimi
i të drejtës kompetente në këtë mënyrë si duket është adekuate për
arsye se vendi ku gjendet sendi në momentin e emetimit të letrës me
vlerë në përputhje me vendin e emetimit të letrës me vlerë, e cila e
inkorporon të drejtën sendore në ato sende.
Gjatë caktimit të së drejtës kompetente te bartja e të drejtave
sendore nga letra me vlerë (rëndësi të veçantë kanë konosmani dhe
fletë magazinimi), vështirësi dhe dilema shkaktojnë dallimet midis
vendit ku gjendet sendi dhe vendi ku gjendet letra me vlerë. Shtrohet
pyetja se cilit nga këto dy vende duhet ti jepet përparësi si lex resi sitae
ose lex cartae sitae?
Të drejtat pozitive kryesisht nuk e rregullojnë këtë çështje. Në
teori theksohet se duhet të aplikohet lex rei sitae për caktimin e të
drejtës kompetente.529 Megjithatë, nëse përkrahet ky qëndrim, duhet
të plotësohet me rregulla nga lëmia e konfliktit mobil të ligjeve, si
te res in transitu. Kjo posaçërisht vlen për konosmanin, sendet tek të
cilat aplikohet janë në transport dhe shpeshherë ndodhen në detin e
hapur, për dallim për shembull nga sendet te të cilat aplikohet fletë
depozitimi i mallrave, vendi ku ato gjenden është relativisht stabil.
Koncepcionet teorike për këtë çështje janë të ndara. Përkrahje të
madhe ka lex carla sitae (vendi ku gjendet letra), ose bëhet përpjekje
të gjendet kompromis midis zgjidhjeve të ndryshme.
Doktrina amerikane duke u bazuar në më tepër vendime, pasi
që është bërë inkorporimi i të drejtës sendore në letrën me vlerë, ajo
bëhet çështje dominante, dhe për të gjitha ndryshimet e mëvonshme
528
Leflar R, po aty, f. 446
529
N. Katičić, po aty, f.71-72.
337
që kanë të bëjnë me bartësit e të drejtës sendore nga letra me vlerë,

kompetente është e drejta e vendit ku gjendet letra me vlerë-lex cartae
sitae.530
Në doktrinën zvicerane bëhen përpjekje që të gjendet zgjidhje
kompromisore midis aplikimit alternativ të lex rei sitae dhe lex cartae
sitae me kombinime dhe variante të ndryshme. Konsiderohet se për-
parësi duhet t’i jepet vendit ku gjendet sendi (lex rei sitae), nëse personi
të cilit i shkon në favor kjo ka qenë i ndërgjegjshëm, përndryshe duhet
të aplikohet e drejta e vendit ku gjendet letra me vlerë (lex cartae
sitae).531 Sipas një mendimi tjetër, bartja e të drejtave nga letra do të
jetë e plotfuqishme nëse ka qenë e vlefshme qoftë sipas lex rei sitae,
qoftë sipas lex cartae sitae.532
Kambiali dhe çeku janë instrumentet më të shfrytëzuara dhe më
të përhapura të pagesave dhe kredive. Janë instrumente shumë të
ndjeshme dhe formale kështu që kreditori dhe debitori duhet shumë
mirë të jetë i udhëzuar lidhur me shfrytëzimin e tyre ngase edhe lëshi-
met më të vogla (të parëndësishme) gjatë emetimit dhe shfrytëzimit të
kambialit dhe çekut mund të shkaktojnë pasoja serioze, ngase parimi
i rigorozitetit dhe formalitetit janë veçori e posaçme e tyre. Edhe da-
llimet më të vogla midis të drejtave të dy sistemeve juridike mund të
shkaktojnë efekte të mëdha juridike, shpesh herë dallimet nuk janë të
vogla. Ekzistojnë dallime të theksuara midis të drejtës anglosaksone
dhe asaj kontinentale tek e drejta kambialore dhe çekore.533
Në të drejtën e krahasuar nuk vërehen dallime të mëdha për
aftësinë juridike dhe të veprimit kambialor dhe çekor, nga dallimet
që shfaqen tek aftësia e përgjithshme juridike dhe e veprimit të per-
sonave fizik, për arsye se ligjet që e rregullojnë këtë materie kryesisht
udhëzojnë në aplikimin e rregullave të përgjithshme të të drejtës civile,
në atë mënyrë e barazojnë zotësinë juridike dhe zotësinë e veprimit
kambialor dhe çekor me atë të përgjithshme.
Kur e drejta kompetente për aftësinë kambialore caktohet sipas
shtetësisë së personit që ka detyrime nga kambiali, nga kjo rregull
parashihen tre përjashtime. Përjashtimi i parë aplikohet për shkak të
kthimit në aplikimin e të drejtës së vendit ose dërgimit në aplikimin
e të drejtës së huaj (renvoi), i dyti për shkak të aplikimit të teorisë së
vlerës më të lartë te detyrimit kambialor, dhe përjashtimi i tretë apli-
kohet te personat pa shtetësi (apatridët), përkatësisht te personat me
status të posaçëm.
530
Leflar R, po aty, f. 446-447.
531
Schnitzer A, po aty, f.584.
532
Niederer W, po aty, f.180.
533
M. Pak, Međunarodno privatno pravo, 2000, f. 481-482.
338
Përjashtimi i parë aplikohet nëse individi i cili nuk ka aftësi kam-

bialore sipas të drejtës nacionale (lex nationalis), kurse ka aftësi juridi-
ke përkatësisht aftësi kambialore sipas të drejtës së vendbanimit (lex
domicili) përkatësisht vendqëndrimit të zakonshëm, konsiderohet se
detyrimi kambialor është krijuar në mënyrë të vlefshme.
Përjashtimi i dytë aplikohet nëse personi është i paaftë sipas të
drejtës nacionale dhe sipas të drejtës së vendbanimit, kurse është i
aftë (ka aftësi veprimi) sipas të drejtës së shtetit ku krijohet detyrimi
kambialor (në shtetin ku u nënshkrua)-lex loci actus, sipas teorisë së
vlerës më të madhe të detyrimit kambialor.534
Përjashtimi i tretë nga aplikimi i të drejtës së shtetësisë për zo-
tësinë e veprimit të detyruesit kambialor sipas Konventës për apatrid
dhe refugjatë aplikohet ngase këta persona nuk kanë shtetësi dhe
konsiderohet se vendbanimi, përkatësisht vendqëndrimi i zakonshëm
i tyre në shtetin e vendit, ose në shtetin e huaj e zëvendëson shtetë-
sinë te zotësia kambialore. Gjithashtu vendqëndrimi i zakonshëm në
shtetin e vendit do ta zëvendësojë shtetësinë për personat që u njihet
statusi i refugjatëve ose u njihet e drejta e azilit nga shteti i vendit
pavarësisht shtetësisë së huaj, deri sa e kanë atë status. Nëse situata
ndryshon nga momenti i marrjes së detyrimit kambialor, për apliki-
min e normës së kolizionit merret në konsiderim koha kur krijohet
detyrimi, përkatësisht kur merret detyrimi kambialor.535
Në sistemet juridike të shteteve të ndryshme ekzistojnë dallime
të theksuara për formën e kambialit dhe çekut, sepse forma nuk e
ka vetëm rëndësinë e dëshmimit, por ajo është pjesë e rëndësishme
e përmbajtjes së detyrimit. Nëse mungon forma e paraparë me ligj
kambiali dhe çeku nuk krijojnë efekte juridike. Nocioni i formës në
lëminë e të drejtës së kambialit dhe çekut kuptohet shumë gjerë, dhe
i përfshin elementet e rëndësishme të kambialit dhe çekut, si.p.sh. në
vetë shkresën duhet të shkruhet se është kambial në gjuhën në të cilën
ajo është e përpiluar, shënohet se pa kushte duhet të paguhet shuma
e caktuar e parave, emri i paguesit (trasati), shënimi i afatit kur duhet
të bëhet pagesa, vendi i pagesës, emri i personit që i bëhet pagesa ose
sipas urdhrit të të cilit bëhet pagesa (remitenti), shënimi i datës dhe
vendit të emetimit të kambialit, nënshkrimi i emetuesit (trasanti).536
Për formën e kambialit dhe detyrimet nga kambiali shtrohet pyet-
ja se a aplikohen rregullat e konfliktit të ligjeve në këto raste. Për këtë
çështje ka dy qëndrime në doktrinën juridike.
534
Ž. Matić, Međunarodno privatno pravo, Zagreb, 1990, f.68.
535
M. Pak, Međunarodno privatno pravo, 2000, f. 483
536
Këtë formë dhe përmbajtje e ka kambiali në shtetet nënshkruese të Konventës
së Gjenevës për Ligjin uniform për kambialin e trasuar (p.sh. Austria, Belgjika,
Franca, Japonia, Gjermania etj.).
339
Sipas qëndrimit që aplikohet në teorinë dhe praktikën anglosa-

ksone në formën e kambialit aplikohet e drejta e vendit lex fori. Ajo e
drejtë cakton se kambiali a duhet të përpilohet (hartohet) si formular
konkret, a është e detyrueshme që të shënohet në formular „kambial”
dhe a duhet patjetër në kambial të jetë e shënuar taksa. Aplikimi i të
drejtës së vendit arsyetohet me faktin se elementet e theksuara më
lartë të kambialit janë të rregulluara me dispozita juridiko-publike
(fiskale) që veprojnë në aspektin territorial.
Sipas qëndrimit të dytë gjerësisht i aplikuar në shtetet e Evropës
kontinentale, rregulla themelore e kolizionit për formën e detyrime-
ve kambialore dhe veprimeve për ruajtjen e të drejtave nga kambiali
është rregulla locus regit actum. E drejta konkrete e rregullon formën
e kambialit dhe detyrueshmërinë e shtypjes së formularit me shënim
„kambial” dhe tarifë kambialore.537
Për të drejtat dhe detyrimet te kambiali (çeku) aplikohen dy
pika të lidhjes (fakte vendimtare), ligji i vendit të marrjes së detyrimit
kambialor, dhe ligji i vendit ku mund të bëhet realizimi i pagesës së
kambialit.
537
Cheshire G.C. IPL, f.617; Eisner B, MPP, f.163.
340
Kapitulli VI
KONFLIKTI I LIGJEVE
TE MARRËDHËNIET DETYRIMORE
Kur shtrohet çështja e konfliktit të ligjeve te marrëdhëniet detyri-

more (përfshirë marrëdhëniet kontraktore dhe jokontraktore) duhet
të merren parasysh disa specifika në raport me lëmitë e mëhershme.
Zgjidhja e konfliktit të ligjeve këtu është dukshëm më e unifikuar se
te marrëdhëniet statusore, familjare dhe trashëgimore, për arsye të
interesave të theksuara të shteteve që ta zhvillojnë bashkëpunimin
ndërkombëtar të këmbimit të mallrave, shërbimeve dhe marrëdhëniet
kontraktore. Derisa rregullat themelore për caktimin e të drejtës kom-
petente nuk janë ndryshuar nga momenti i krijimit të tyre, përkatësisht
rregulla lex loci delicti dhe lex autonomia, të cilat edhe sot aplikohen
me modifikime të vogla, në lëminë e marrëdhënieve kontraktore ek-
zistojë tendenca të theksuara që disa forma të qarkullimit të mallrave
dhe të shërbimeve të unifikohen, p.sh. shitblerja ndërkombëtare e
mallrave (konventa e UNCITRAL-it për shitblerjen ndërkombëtare
të mallrave etj.).
Në lëminë e përgjegjësisë jokontraktore dallimet ndërmjet siste-
meve juridike janë edhe më të mëdha, kështu që në të drejtën kompa-
rative në planin material juridik për një kohë të konsiderueshme nuk
pritet unifikimi i të drejtave të brendshme, por janë bërë kodifikime
në lëmi konkrete lidhur me zgjidhjen e konfliktit të ligjeve (p.sh. te
përgjegjësia e prodhuesve për prodhimet, te detyrimet për kompensi-
min e dëmit të shkaktuar nga aksidentet në komunikacionin rrugor).
Dispozita për caktimin e të drejtës kompetente te marrëdhëniet
detyrimore gjendet në normat e kolizionit të burimeve të ndryshme
nacionale dhe ndërkombëtare. zhvillimi dhe intensifikimi i qarkullimit
të mallrave, shërbimeve, njerëzve dhe kapitalit, bashkëpunimi dhe
ndërlidhja me ekonomitë e shteteve të ndryshme për bashkëpunim
në lëmi të ndryshme, anëtarësimi në shoqatë të ndryshme bashkësi
të shteteve, e imponon unifikimin e normave juridike, e gjithashtu
edhe normave të kolizionit jo vetëm te marrëdhëniet kontraktore por
edhe te marrëdhëniet jokontraktore. Këto dy kategori gjithnjë e më
tepër janë në ndërlidhje dhe varshmëri reciproke, si p.sh. rregullimi i
përgjegjësisë së prodhuesit për dëmin e shkaktuar ndaj personave të
tretë, sigurimi nga ajo përgjegjësi dhe zgjidhja e konfliktit të ligjeve
341
në atë lëmi imponohet si parakusht për zhvillimin e mëtutjeshëm të

qarkullimit të mallrave në shtetet tjera.538
Gjithashtu në unifikimin e rregullave nga kjo lëmi ndikojnë edhe
faktor tjerë si: arbitrazhet tregtare ndërkombëtare (i aplikojnë rre-
gullat e praktikës afariste) dhe konventat nga lëmia e komunikacionit
dhe përgjegjësisë për aktivitetet me rrezik të shtuar për ambientin si
dhe shoqatat e sigurimit të pasurisë dhe personave nga sigurimi social
në komunikacionin rrugor. Megjithatë, faktorët e theksuar nuk e zvo-
gëlojnë rëndësinë e zgjidhjes së konfliktit të ligjeve si te marrëdhëniet
kontraktore ashtu edhe ato jokontraktore, sepse edhe dallimet më të
vogla ndërmjet normave materiale juridike të së drejtave kompetente
mund të jenë vendimtare për zgjidhjen e kontestit midis palëve, p.sh.
afatet e parashkrimit, momenti dhe mënyrat e bartjes së rrezikut, llojet
dhe format e përgjegjësisë, mënyrat e konstatimit dhe të kompensimit
të dëmit nga përgjegjësia kontraktore ose jokontraktore në të drejtën
e krahasuar ekzistojnë dallime të cilat me unifikime të pjesshme nuk
janë evituar.

TE KONTRATAT
Kontratat janë instrumenti themelor për realizimin e qarkullimit
të mallrave dhe shërbimeve, përkatësisht janë rripa të transmisionit
përmes të cilëve realizohet ky qarkullim si në suaza nacionale (brenda
një shteti), ashtu edhe në suaza ndërkombëtare (ndërmjet shteteve
të ndryshme). E gjithë kjo qartë tregon për rëndësinë e kontratave
dhe caktimin e të drejtës kompetente, përkatësisht përpjekjet e va-
zhdueshme dhe të shumta që bëhen, ky instrument të bëhet sa më i
sigurt tek qarkullimi ndërkombëtar dhe të zvogëlohet faktori i papa-
rashikueshmërisë për arsye se te kontratat me element të huaj mund
të aplikohen më tepër të drejta të cilat për çështje të njëjta parasho-
hin zgjidhje të ndryshme. Në të drejtën e krahasuar substanciale te
materia e konfliktit të ligjeve në lëminë e të drejtës kontraktore për
shembull vërehen dallime, disa të drejta e parashohin përgjegjësinë
për ndërprerjen e bisedimeve, por dallohen si për nga baza e përg-
jegjësisë, ashtu edhe për nga kushtet që duhet të plotësohen të vijë
deri te përgjegjësia (sipas të drejtës germane, baza për përgjegjësi
për ndërprerjen e bisedimeve është kontraktore, kurse në të drejtën
franceze është përgjegjësi deliktore). Sistemet juridike dallohen për
nga momenti i lidhjes së kontratës, përkatësisht momenti i pranimit
të ofertës (teoria e deklarimit, të pranuarit dhe marrjes vesh). Në
shumicën e të drejtave kontratat parimisht mund të lidhen në mënyrë
538
342
Pjesa e tretë Kapitulli VI
joformale, kurse disa të drejta e parashohin formën e shkruar (për

kontrata të caktuara). Disa, të drejta kalimin e rrezikut e ndërlidhin
me momentin e lidhjes së kontratës (e drejta zvicerane), kurse tjerat
me bartjen e pronësisë (e drejta germane). Dëmtimi mbi gjysmën sjell
deri te shkëputja e kontratës (e drejta franceze), ose për këtë çështje
nuk shkëputet kontrata (e drejta germane) etj. Për pjesëmarrësit në
një transaksion ndërkombëtar (subjektet që lidhin kontratë me ele-
ment të huaj) rëndësi të madhe ka që të jenë të informuar në detaje
për të drejtat dhe detyrimet dhe eventualisht për pasojat e mundsh-
me. Të drejtat dhe detyrimet nga transaksioni ndërkombëtar mund
të dihen vetëm në rastet nëse dihet se cila e drejtë është kompetente
për vlerësimin e plotfuqishmërisë juridike të kontratës me element
të huaj.
Parashikueshmëria e të drejtës që mund të aplikohet dhe siguria
juridike mund të arrihet në dy mënyra: me unifikimin (njësimin) ndër-
kombëtar e të drejtave materiale që do ta rregullonin qarkullimin
ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve, ose me saktësimin (pre-
cizimin) dhe përpunimin, si dhe me unifikimin e normave të kolizio-
nit të cilat me anë të fakteve vendimtare do të dërgojnë tek e drejta
kompetente nacionale kontraktore.539
Mënyra e parë (unifikimi ndërkombëtar i dispozitave materiale),
me siguri është zgjidhje më adekuate, por tendencat për krijimin e një
të drejte ndërkombëtare kontraktore janë në fazën fillestare. Në këtë
drejtim më së tepërmi është arritur unifikimi i rregullave që e rre-
gullojnë shitblerjen e mallrave. Gjithashtu në këtë drejtim kontribut
të madh ka dhënë Ligji uniform i Hagës për shitjen ndërkombëtare
të sendeve të luajtshme të trupshme i vitit 1964, si dhe Konventa e
OKB-së për kontratat për shitblerjen ndërkombëtare të mallrave e
vitit 1980, e përpiluar në kuadër të UNCITRAL-it (Komisioni i OKB-
së për të drejtën ndërkombëtare tregtare). Konventa e Vjenës për
kontratat për shitblerjen ndërkombëtare të mallrave e vitit 1980, është
ratifikuar nga një numër i madh i shteteve, por nuk e rregullon në tërë-
si kontratën për shitje i rregullon vetëm disa lëmi të kësaj kontrate.
Nga kjo që u tha mund të konstatohet se në të ardhmen e afërt nuk
mund të pritet një e drejtë botërore që do ta rregullonte në aspektin
ndërkombëtar shitblerjen ndërkombëtare të mallrave.
Për këtë arsye mënyra kolizive e rregullimit të kontratave me
element të huaj gjatë kohë do të jetë aktuale dhe instrument i rëndë-
sishëm për rregullimin e kontratave me element të huaj. Mundësia
e caktimit të së drejtës kompetente te marrëdhëniet kontraktore me
element të huaj është me e ndërlikuar dhe më komplekse se te çdo
lëmi e marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj, për arsye se
tek ato lëmi shumë lehtë mund të konstatohet koneksiteti (lidhmëria)
539
343
midis të drejtës kompetente dhe marrëdhënies konkrete (p.sh. vendi

ku gjendet sendi i paluajtshëm-situs rei sitae, dërgon në të drejtën që
do të aplikohet te marrëdhëniet pronësore) etj.
Te marrëdhëniet kontraktore palët që në fillim janë të intere-
suar ta dinë se cila e drejtë do të jetë kompetente për rregullimin e
marrëdhënies së tyre, sepse sistemet juridike të shteteve të ndryshme
dallohen, dhe se nga momenti i lidhjes së kontratës e deri te momenti i
plotësimit të saj si zakonisht kalon një periudhë më e gjatë kohore (se
te kontratat e brendshme), dhe se në atë interval kohor mund të ketë
ndryshime lidhur me ndryshimin e çmimit të mallit, mund të shkatër-
rohet ose të prishet malli, të ndalohet eksporti ose importi i mallit etj.
Në të drejtën e krahasuar zgjidhjet që aplikohen në praktikë dhe
në legjislacionet e shteteve të ndryshme te kontratat me element të
huaj për caktimin e të drejtës kompetente dhe gjykatës kompetente
aplikohen dy lloje të pikave të lidhjes: pikat e lidhjes që aplikohen për
përmbajtjen e marrëdhënieve kontraktore dhe për formën e kontratave.
Te përmbajtja e marrëdhënieve kontraktore e drejta kompetente
caktohet sipas pikave të lidhjes (fakte vendimtare) primare dhe sub-
sidiare. Si fakt vendimtar primar për aplikimin e të drejtës së vendit
ose të huaj, dhe për caktimin e kompetencës së gjykatës së vendit ose
të huaj, merret vullneti i palëve (lex voluntatis). Si fakte vendimtare
subsidiare merren, vendi i lidhjes së punës juridike, vendi i plotësimit
të punës juridike, vendi i gjykatës para të cilës shtrohet çështja, vendi i
lidhshmërisë më të afërt të punës juridike me sistemin juridik konkret,
ose vendi i selisë së prestimit karakteristik të kontratës. Te forma e
marrëdhënieve kontraktore me element të huaj e drejta kompetente
caktohet sipas vendit të lidhjes së kontratës.
Caktimi i së drejtës kompetente te kontratat me element të huaj,
përkatësisht faktet vendimtare (pikat e lidhjes) për përmbajtjen dhe
formën tek ato marrëdhënie e kemi shtruar te pjesa e përgjithshme
e të DNP-së,540 këtu do t’i analizojmë disa kontrata që janë specifike
nga kjo lëmi dhe qëndrimet e BE-së për këtë çështje.
1.1. Caktimi i së drejtës kompetente te disa kontrata

Sa për ilustrim i zgjodhëm disa kontrata që kanë rëndësi të ma-
dhe për ekonominë e një shteti, dhe gjatë rregullimit koliziv të tyre
vërehen disa specifika të veçanta: kontrata për shitblerje, kontrata
për transport ajror, rrugor dhe hekurudhor, kontrata për transferin e
teknologjisë dhe kontrata për cedimin.
540
A Bilalli, H Kuçi, DNP I, f.283-323.
344
1.1.1. Normat e konfliktit të ligjeve

te kontrata për shitblerje
Kontrata për shitblerjen ndërkombëtare është instrumenti the-
melor juridik për këmbim ndërkombëtar. Objekt i kësaj kontrate janë
sendet e ndryshme të luajtshme dhe të paluajtshme, mjetet për pro-
dhim dhe mjetet për konsum të gjerë, sendet e trupshme, energjia dhe
të drejtat etj. Palë te kontrata për shitblerje ndërkombëtare mund të
jenë personat fizik dhe personat juridik, shteti dhe organet e tij.
Çdokund në botë kontrata për shitblerje e ka qëllimin e njëjtë
karakteristik, nëpërmjet saj të realizohet këmbimi i mallrave me para
ose mjete tjera pagese. Kuptimi i shitblerjes ndërkombëtare në esen-
cë është i njëjtë me atë të shitblerjes në të drejtën (qarkullimin) e
brendshëm. Shitblerja ndërkombëtare është kontratë me të cilën njëra
palë-shitësi, detyrohet se palës tjetër-blerësit, do t’ia liferojë (dërgo-
jë) mallin e caktuar dhe garanton për cilësinë (kualitetin) e tij, kurse
blerësi detyrohet (garanton) për atë mall ta paguaj çmimin e caktuar
për të cilin janë marr vesh.
Ajo që e dallon shitblerjen ndërkombëtare nga ajo nacionale (e
brendshme) është elementi i huaj i përmbajtur në kontratë, për këtë
arsye konsiderohet se për rregullimin e marrëdhënieve te kjo kontratë
janë të interesuar së paku dy shtete.
Në pjesën e parë i kemi shtruar rregullat e përgjithshme te
marrëdhëniet detyrimore dhe kontraktore, këtu vetëm shkurtimisht
do t’i trajtojmë normat e kolizionit për këtë kontratë.
Të drejtat dhe detyrimet te kjo kontratë midis shitësit dhe blerësit
rregullohen sipas të drejtës që ata e kanë zgjedhur me marrëveshje, në
mënyrë shprehimore ose heshturazi, përkatësisht aplikohet lex volun-
tatis. Nëse palët në mënyrë shprehimore e as heshturazi nuk e kanë
caktuar të drejtën kompetente për rregullimin e marrëdhënieve midis
tyre, do të aplikohet e drejta e cila më së afërmi lidhet me kontratën,
përkatësisht me kërkesë padinë e kontratës. Në kërkim të së drejtës
me të cilën ekziston lidhja më e afërt (me e ngushtë), gjykata ose ar-
bitrazhi fillimisht do të bazohet në lex loci venditoris, që në këtë rast
është fakt vendimtar ndihmës për caktimin e së drejtës kompetente.541
Projekt LDNP i Kosovës në nenin 75 paragrafi 1 përcakton se te
kontratat palët mund ta zgjedhin të drejtën kompetente në mënyrë
shprehimore, ose qartë të vërehet nga dispozitat e kontratës, ose nga
rrethanat tjera. Me marrëveshje palët mund ta zgjedhin të drejtën
kompetente për kontratën në tërësi, ose vetëm për një pjesë të saj.
Në paragrafin 2 të njëjtit nen përcaktohet se palët kontraktore me
marrëveshje në çdo kohë mund të merren vesh që për kontratën e tyre
541
345
të jetë kompetente ndonjë e drejtë tjetër. Sipas nenit 76, paragrafi

1, të Projekt LDNP nëse palët kontraktore nuk e kanë zgjedhur të
drejtën kompetente me marrëveshje, paragrafi 1, pika 1 parasheh se
te kontrata për shitje të mallrave, kompetente është e drejta e shtetit
në të cilin shitësi e ka vendqëndrimin e zakonshëm.
Nga rregullat e përgjithshme për caktimin e të drejtës kompeten-
te që i rregullon të drejtat dhe detyrimet ndërmjet palëve te kontrata
për shitblerje ka një përjashtim nëse objekt i shitblerjes janë palu-
ajtshmëritë. Tek ato kontrata aplikohet e drejta e vendit ku gjenden
paluajtshmëritë (lex rei sitae). Për formën e kontratës si zakonisht
aplikohet rregulla kolizive locus regit actum, ose nëse palët me marrë-
veshje zgjedhin një të drejtë konkrete për formën, do të aplikohet ajo
e drejtë. Te kontrata për shitblerje të sendeve të paluajtshme kompe-
tente është lex resi sitae në vend të locus regit actum.
Konventa e OKB-së për kontratat për shitblerjen ndërkombëtare
të mallrave përmban dispozita të unifikuara (uniforme) substanciale
që e rregullojnë shitjen ndërkombëtare. Përkatësisht këto norma e
rregullojnë materien e lidhjes së kontratës së shitjes, të drejtat dhe
detyrimet e palëve kontraktore dhe pasojat nga mosplotësimi i de-
tyrimeve kontraktore.
1.1.2. Normat e kolizionit te kontratat e transportit

1.1.2.1. Kontrata për transportin ajror të udhëtarëve
dhe mallrave
Në lëminë e transportit ajror rëndësi të madhe kanë konventat
ndërkombëtare që me norma të unifikuara materiale e rregullojnë
këtë materie, e gjithashtu përmbajnë edhe disa norma të kolizio-
nit. Marrëveshjet më të rëndësishme nga kjo lëmi janë: Konventa e
Varshavës për unifikimin e disa rregullave të transportit ndërkombëtar
ajror e vitit 1929 dhe Konventa e Çikagos për transportin ndërkom-
bëtar civil ajror e vitit 1944.
Marrëdhëniet midis palëve rregullohen sipas Ligjit nr. 04/L-077
për marrëdhëniet detyrimore.542 Të drejtat dhe detyrimet ndërmjet
palëve rregullohen sipas të drejtës që ata e kanë zgjedhur. Megjithatë
autonomia e vullnetit të palëve ka disa kufizime sipas lex fori përkatë-
sisht sipas dispozitave urdhëruese dhe rendit publik (neni 2 i Ligjit për
marrëdhëniet detyrimore).
Në mungesë të autonomisë së vullnetit përkatësisht caktimit të së
drejtës së plotfuqishme sipas të cilës do të caktoheshin normat kom-
542
Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, nr.16/2012
346
petente për të gjitha çështjet kontestuese, do të aplikohet e drejta e

cila është në lidhje me të afërt (me të ngushtë) me kontratën.
Te të drejtat dhe detyrimet sekondare, si për shembull mënyra
e pranimit dhe dorëzimit të mallrave, ose mënyra e pagesës së trans-
portit, do të aplikohet lex loci solutionis (e drejta e vendit ku kryhen
veprimet, ose ku duhet të kryhen). Megjithatë, ky fakt vendimtar (pikë
e lidhjes) është vetëm zgjidhje e supozuar, nga ajo mund të bëhet
shmangie nëse konstatohet nga rrethanat konkrete se ekziston lidhje
më e ngushtë (më e afërt) me ndonjë të drejtë tjetër.
Për nga forma kontrata sipas Projekt LDNP do të jetë e plot-
fuqishme nëse është e plotfuqishme qoftë sipas vendit të lidhjes, qof-
të sipas lex causae që precizon se për vlerësimin e formës vjen në
shprehje përveç aplikimit të locus regit actum edhe e drejta e cila është
kompetente për të drejtat dhe detyrimet kryesore.
1.1.2.2. Kontrata për transportin rrugor

Edhe te kjo kontratë situata është e ngjashme me kontratën e
transportit ajror të udhëtarëve dhe mallrave. Këtë materie e rregullon
në plan ndërkombëtar Konventa e Gjenevës për transportin rrugor të
mallrave e lidhur në vitin 1956. Te kjo konventë përjashtohet autono-
mia e vullnetit të palëve, palët nuk mund ta caktojnë me marrëveshje
as të drejtën materiale (klauzola materiale), as aplikimin e të drejtës
kompetente nëse në atë mënyrë bëhet shmangia nga rregullat e kon-
ventës.
Te kjo kategori e kontratave normat e përgjithshme të kolizionit
kanë aplikim të kufizuar për arsye se transporti rregullohet me norma
të veçanta (posaçme) materiale dhe të kolizionit, dhe se ngushtohet
lëmia e aplikimit të normave materiale për caktimin e të drejtës kom-
petente dhe në atë mënyrë zvogëlohet rëndësia e përgjithshme e zg-
jidhjes së kolizionit të ligjeve.
E drejta kompetente te kontrata e transportit si zakonisht cak-
tohet sipas të drejtës së vendbanimit përkatësisht selisë së transportu-
esit. Sipas asaj të drejte caktohen të drejtat dhe detyrimet e transpor-
tuesit, përgjegjësia dhe përjashtim nga përgjegjësia e transportuesit
për humbjen, dëmtimin ose vonesën në transport etj.
1.1.2.3. Kontrata për transportin hekurudhor

Te kjo kontratë aplikohen normat dhe parimet e përgjithshme
që vlejnë për kontratat, për arsye se nuk kemi norma të posaçme të
kolizionit që e rregullojnë këtë materie.
347
Në lëminë e transportit hekurudhor dukshëm është arritur unifi-

kimi i të drejtave materiale, posaçërisht në Konventën për transportin
e mallrave hekurudhore, të udhëtarëve dhe mallrave. Të dyja konven-
tat janë lidhur në Bern dhe janë reviduar disa herë.
Në vitin 1980 këto dy konventa zëvendësohen me një të re,
Konventën për transportin ndërkombëtar hekurudhor, u lidh në
Bernë. Nëse nuk mund të aplikohen rregullat e unifikuara materiale,
e as ato kolizive, kompetente për të drejtat dhe detyrimet do të jetë e
drejta që e kanë zgjedhur palët. Në mungesë të zgjedhjes të së drejtës
kompetente nga palët, do të aplikohet e drejta e shtetit në të cilin në
momentin e pranimit të ofertës gjendej selia e transportuesit, nëse
rrethanat konkrete nuk dërgojnë në aplikimin e ndonjë të drejte tjetër,
si e drejtë me të cilën ka lidhje më të ngushtë (me të afërt) marrëdhë-
nia. Për formën e kontratës kompetente janë locus regit actum dhe
lex causae.
1.1.3. Kontrata për transferin e teknologjisë

Transferi ndërkombëtar i teknologjisë kohën e fundit është fa-
ktor i rëndësishëm për zhvillimin e ekonomisë së një shteti. Për këtë
arsye rëndësi e veçantë i kushtohet formulimit juridik të kontratës
për transferin e teknologjisë. Kontrata për transferin e teknologjisë
është dëshmuar se në vete fshehin mundësi të gjëra për imponimin
e zgjidhjeve të njëanshme në dëm të shfrytëzuesit të teknologjisë.543
Për këtë arsye shtrohet pyetja se a mundet dhe a duhet në plan
koliziv t’i ofrohet mbrojtje pranuesit të teknologjisë? Ose duhet të
aplikohen rregullat që aplikohen edhe te kontratat tjera (në këtë rast
e drejta e bartësit të prestimit karakteristikë do të ishte domicili i
dhënësit të teknologjisë).
Gjithashtu shtrohet pyetja e aplikimit të autonomisë së vullnetit
të palëve te këto kontrata. Sipas një qëndrimi i përkrahur nga për-
faqësuesit e shteteve në zhvillim, autonomia duhet të përjashtohet,
çdoherë duhet të aplikohet e drejta e shtetit të shfrytëzimit të tekno-
logjisë. Ky qëndrim edhe pse ka përkrahje nuk është vendimtar edhe
në shtetet tjera.544
Në të drejtën dhe praktikën e shteteve industrialisht të zhvilluara
mbisundon qëndrimi se fakt vendimtar adekuat është selia e transfe-
ruesit të teknologjisë.
543
T.Varadi, Transfer teknologije u ugovorima o dugoročnoj industriskoj saradnji sa
stranim elementari, Pravni život, nr.11/82, f.1175.
544
T. Varadi, dhe tjerët MPP, f.408.
348
Sipas legjislacionit tonë te kontrata për transferin e teknologjisë

bëhet shmangia nga parimi i lidhshmërisë me bartësin e detyrimit
karakteristik dhe Projekt LDNP si pikë të lidhjes e përcakton selinë
e pranuesit të teknologjisë në kohën e lidhjes së kontratës, nëse palët
kontraktore nuk zgjedhin ndonjë të drejtë tjetër, ose nëse faktet kon-
krete nuk dërgojnë në ekzistimin e lidhjes më të afërt (më të ngushtë)
me ndonjë të drejtë tjetër.
1.1.4. Kontrata e cedimit

Kalimi (cedimi) i kërkesave nënkupton paraqitjen e subjektit të
ri në vend të kreditorit të mëparshëm, te një marrëdhënie kontrak-
tore ekzistuese (e krijuar më herët). Ndryshimi i kreditorit bëhet me
marrëveshje midis kreditorit të vjetër (cedentit) me kreditorin e ri
(cesionarin). Debitori (cesusi) mbetet i njëjtë, i njëjti person është
debitor.
Te kontrata e cedimit në aspektin koliziv dallohen dy lloje të
marrëdhënieve. Nga njëra anë marrëdhëniet që krijohen ndërmjet
cedentit (kreditorit të vjetër) dhe cesionarit (kreditorit të ri), dhe nga
ana tjetër marrëdhëniet midis cesionarit (kreditorit të ri) dhe cesusit
(debitorit). Për marrëdhëniet që krijohen ndërmjet cedentit dhe ce-
sionarit sipas Projekt LDNP kompetente është e drejta që aplikohet
te kontrata bazë për cedimin (p.sh. kontrata për shitjen e kërkesave).
Projekt LDNP në nenin 84 paragrafi 1 përcakton se për marrëdhëniet
midis kreditorit i cili e ka kaluar (ceduar) kërkesën ndaj personit tjetër
(debitorit) dhe kreditorit të ri, kompetente është e drejta e cila sipas
këtij ligji është kompetente për kontratën e cedimit të kërkesës. Po i
njëjti nen 84 në paragrafin 2 përcakton se e drejta e cila është kom-
petente për kërkesën e ceduar e parasheh lejueshmërinë e cedimit,
marrëdhëniet midis kreditorit të ri dhe debitorit, kushtet që duhet të
plotësohen që cedimi të realizohet ndaj debitorit dhe në cilën mënyrë
debitori lirohet nga detyrimi.
2. E DREJTA E UNIONIT EVROPIAN

- RREGULLORJA ROMA I
Në vazhdim shkurtimisht do ta shtrojmë mënyrën e caktimit të
së drejtës kompetente te marrëdhëniet kontraktore në shtetet anëta-
re të Unionit Evropian. Në ato shtete në fuqi është Rregullorja e
Romës për të drejtën kompetente te detyrimet kontraktore, e cila ësh-
të e inkorporuar në sistemet e brendshme juridike të atyre shteteve.
Rregullorja e Romës hyri në fuqi me 1 prill të vitit 1991. Kjo rregullore
u krijua si rezultat i synimeve për harmonizimin e të drejtës së shteteve
349
anëtare të bashkësisë së atëhershme evropiane, sepse u shfaq nevoja

që të tejkalohen dallimet ekzistuese gjatë rregullimit koliziv juridik të
marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj në përgjithësi, si
dhe të evitohet (ndërpritet) krijimi i dallimeve të reja.
Me propozim të përfaqësuesit të Belgjikës në komisionin e
Unionit Evropiane, me 9 shtator të vitit 1967 u shqyrtua mundësia e
unifikimit të së drejtës ndërkombëtare private (të kolizionit) në ku-
adër të Unionit, komisioni filloi punën.
Në mbledhjen e mbajtur në vitin 1969 u caktuan qëllimet dhe
lëmitë e unifikimit. Sipas mendimit të komisionit unifikimi urgjent
duhej të bëhet në katër lëmi juridike edhe atë: lëminë e të drejtës sen-
dore, detyrimore dhe forma e punëve juridike. Në vitin 1970 u formu-
an grupet punuese për lëmitë e theksuara. Por pas dhjetë vitesh vetëm
një komision (pas shumë diskutimesh dhe harmonizimesh) e përgatiti
projektin e tekstit të rregullores së konfliktit të ligjeve te marrëdhë-
niet detyrimore. Në Romë me 19 qershor të vitit 1980, Rregulloren
e nënshkruan Belgjika, Franca, Gjermania, Italia, Irlanda, Holanda
dhe Luksemburgu. Neni 29 i Rregullores së Romës përcakton se ajo
hynë në fuqi pas kalimit të afatit prej tre muajsh nga ratifikimi i shtatë,
kështu që Rregullorja e Romës ka hy në fuqi me 1 prill të vitit 1991,
pasi Irlanda ishte shteti i shtatë që e bëri ratifikimin e saj.545
Sipas nenit 1 të Rregullores së Romës kusht për aplikimin e saj
është prezenca e elementit të huaj në marrëdhënien detyrimore. Ky
nen e përcakton kuptimin e detyrimit me element të huaj, përkatë-
sisht është çdo detyrim që e shkakton konfliktin e ligjeve, mundësinë
e aplikimit të së drejtave të më tepër shteteve. Rregullorja e Romës
nuk aplikohet te marrëdhëniet detyrimore që nuk përmbajnë element
të huaj.
Rregullorja e Romës (neni 2) për t’u aplikuar nuk e parasheh si
kusht reciprocitetin. Përjashtimi i reciprocitetit do të thotë se normat e
kolizionit të përmbajtura në konventë aplikohen çdoherë pavarësisht
se norma e kolizionit dërgon deri tek aplikimi i të drejtës së shtetit
anëtar të UE-së, ose tek aplikimi i të drejtës së ndonjë shteti tjetër.
Kjo për arsye se konventa e ka unifikuar lëminë kolizive juridike të
shteteve anëtare të UE-së.
Rregullorja e Romës fakt vendimtar primar (neni 3) te marrëdhë-
niet kontraktore e cakton autonominë e vullnetit të palëve.546 E dre-
545
M.G- Korošec; R. Knez,. Rimska konvencija EU o uporabi prava pri pogodbenih
obligacijkih razmenjih in njen pomen za Republiko Slovenijo, Maribor, 1994, f.
7-11.
546
Për qëndrimet teorike shiko: N. Katičić, O pravnom osnovu autonomije stranaka
u međunarodnom privatnom pravo, Ogledi o MPP, Zagreb, 1971, f.198; Vischer
F, Antagonism in the Field of Contracts, Recueil des Cours, 1974, v-II, f. 37.
350
jta e zgjedhur nga palët aplikohet në tërësi, si e drejta imperative

ashtu edhe e drejta dispozitave. E drejta nga palët mund të zgjidhet
në mënyrë shprehimore (eksplicite) ose heshturazi. Rregullorja për-
cakton se zgjedhja heshturazi e së drejtës për shkaqe të arsyeshme
mund të konstatohet nga kontrata, ose rrethanat e përgjithshme gjatë
lidhjes së saj.
Rregullorja e Romës e parasheh mundësinë e „shqyerjes-copëzi-
mit” të së drejtës kompetente, që nënkupton mundësinë e zgjedhjes të
së drejtave të ndryshme për pjesë konkrete të kontratës (neni 3, alineja
1). Rregullorja shprehimisht e parasheh mundësinë që palët mund
ta zgjedhin me dëshirë të drejtën për rregullimin e marrëdhënieve
kontraktore ndërmjet tyre për kontratën në tërësi (përgjithësi), ose
vetëm për një pjesë të kontratës, kjo do të thotë se për marrëdhënien
(kontratën) e njëjtë aplikohen më tepër të drejta.
Në rregullore parashihet mundësia që palët pas lidhjes së kon-
tratës në cilën do kohë mund të merren vesh që të aplikohet ndonjë e
drejtë tjetër, e jo ajo të cilën e kanë caktuar (zgjedhur) në momentin
e lidhjes së kontratës (neni 3 alineja 2). E drejta rishtas e zgjedhur
mund të aplikohet në tërë kontratën, ose në një pjesë të caktuar të saj.
Neni 4 i Rregullores së Romës e cakton faktin vendimtar sub-
sidiar në mungesë të faktit vendimtar primar (autonomisë së vullne-
tit). Nëse palët nuk e kanë shfrytëzuar autonominë e vullnetit, ose
e kanë zgjedhur të drejtën kompetente për një pjesë të kontratës si
pikë e lidhjes (fakt vendimtar) subsidiare aplikohet lidhja më e afërt
(më e ngushtë) me sistemin konkret juridik. Gjykata ka për detyrë ta
konstatojë lidhjen më të afërt me sistemin juridik të shtetit konkret
dhe ta aplikojë të drejtën e atij shteti. Gjykata të drejtën e cakton
në bazë të lidhjes gjeografike (vendi i lidhjes së kontratës, vendi i
ekzekutimit, selia e palëve kontraktore etj.), dhe të gjitha indicjeve
(rrethanave) tjera, përmbajtja e kontratës, objekti i kontratës, si dhe
natyra e vetë çështjes (pyetjes) juridike që shtrohet.547 Për t’u gjetur më
lehtë e drejta e lidhjes më të afërt, Rregullorja në nenin 4 alineja 2 e
parasheh supozimin se kontrata është në lidhje më të afërt me shtetin
e vendqëndrimit të zakonshëm, përkatësisht selinë e administratës
kryesore të bartësit të prestimit karakteristik.
Sipas nenit 4 pika 5 të rregullores kjo do të thotë se kompetente
është e drejta e shtetit në territorin e të cilit në momentin e lidhjes së
kontratës e ka pasur vendqëndrimin e zakonshëm personi fizik, ose
selinë administrata kryesore e personit juridik. Edhe në Rregulloren
e Romës, si dhe në burimet më të reja të së drejtës ndërkombëta-
re private në vend të vendbanimit, si pikë e lidhjes (fakt vendimtar)
shfrytëzohet vendqëndrimi i zakonshëm. Rregullorja e Romës në ne-
547
Morris, J.H.C. Conflict of Laws, London, 1984, f. 277.
351
net 5-8 përmban rregulla të posaçme për caktimin e së drejtës kom-

petente për lloje të posaçme të kontratave të konsumatorëve, kontra-
tave për punë, kontratave për transport dhe kontratave për sigurim.
Shpesh herë konsumatorëve u mundësohet që në afat relativisht të
gjatë ta ndërrojnë mendimin (të pendohen) për mallin e blerë, ose
u mundësohet që shitësin ta padisin në vendbanimin e vet, pavarë-
sisht nga rregulla e përgjithshme actor sequitur forum rei. Rregullorja
e Romës si instrument koliziv juridik, u mundëson mbrojtje „palëve
të dobëta” në formë të intervencës së posaçme lidhur me mundësinë
e zgjidhjes së normave kompetente materiale, në atë mënyrë janë
të formuluara normat e kolizionit te kontratat e konsumatorëve dhe
kontratat e punës.
Edhe te kontratat e konsumatorëve aplikohet parimi i auto-
nomisë së vullnetit, palët kontraktore kanë të drejtë ta zgjedhin të
drejtën kompetente sipas vullnetit të tyre. Megjithatë, autonomia e
vullnetit në këtë rast ka kufizime, por jo ndaj palëve kontraktore, palët
kanë të drejtë ta zgjedhin cilëndo të drejtë kompetente, por ndaj efe-
kteve juridike që do t’i krijojë. Neni 5 alinea 2 përcakton se deklarimi
i vullnetit të palëve nuk mundet ta kufizojë dhe privojë konsumatorin
nga mbrojtja që ja mundësojnë dispozitat imperativë të vendit të tij të
vendqëndrimit të zakonshëm.
Megjithatë, ka mundësi që e drejta e zgjedhur nga palët mund
t’u mundësojë nivel më të lartë të mbrojtjes, dhe në atë rast nuk do të
ketë nevojë të aplikohen normat imperative të shtetit të konsumatorit.
Rregullorja e Romës u mundëson mbrojtje përveç konsumatorë-
ve edhe palës më të dobët socio-ekonomike, të punësuarve të cilët
lidhin kontrata individuale për punë (neni 6). Nëse në kontratë nuk
është zgjedhur e drejta kompetente nga palët, do të aplikohet e dre-
jta e shtetit në të cilin punëtori (i punësuari) e kryen punën (neni 6
alineja 2). Nëse puna kryhet në më tepër shtete, por në asnjërin prej
tyre rregullisht, do të aplikohet e drejta e vendit me të cilin kontrata
është në lidhje më të afërt (ngushtë), supozohet se ai është vendi i
selisë afariste përmes të cilës punëdhënësi i lidh kontratat (neni 6/2).
Nëse në kontratë është zgjedhur e drejtë kompetente, e drejta e
zgjedhur nuk mundet ta privojë të punësuarin nga mbrojtja e dispozi-
tave të detyrueshme (imperative), nga ajo e drejtë që do të aplikohej
në mungesë të autonomisë së vullnetit të palëve.
Për formën e kontratës, Rregullorja e Romës në nenin 9, përcak-
ton zgjidhje të ndryshme që me anë të fakteve vendimtare alternative
të ketë më tepër mundësi që kontrata të mbetet në fuqi sipas parimit
in favorem contractus. Nëse kontrata lidhet midis palëve kontraktore
që janë (ndodhen) në të njëjtin shtet, në aspektin e formës do të jetë
e plotfuqishme nëse i plotëson kushtet që i parasheh lex causa ose lex
352
loci contractus që relativisht lehtë mund të konstatohet se ku është

vendi i lidhjes së kontratës.
Nëse palët kontraktore në momentin e lidhjes së kontratës ndo-
dhen në shtete të ndryshme, në mënyrë alternative kompetente është
lex causae, ose e drejta e shteteve në të cilët palët kontraktuese gjen-
den.
Megjithatë Rregullorja e Romës në dy raste bën përjashtim nga
aplikimi i parimit in favorem contractus. Rasti i parë është te kontratat
e konsumatorëve, ku nuk parashihen alternativa, plotfuqishmëria e
formës vlerësohet sipas të drejtës së vendbanimit të zakonshëm të
konsumatorit. Gjithashtu forma e kontratave që kanë për objekt sen-
det e paluajtshme rregullohen sipas dispozitave imperativë lex rei sitae.
Rregullorja e Romës rëndësi të veçantë i kushton edhe zgjedhjes
adekuate (të plotfuqishme) të së drejtës materiale. Në nenin 8. alineja
1, parashihet se plotfuqishmëria materiale e kontratës vlerësohet sipas
lex causae, ekzistimi i kontratës dhe çdo dispozite të saj (përfshirë
edhe atë për zgjidhjen e të drejtës kompetente) do të vlerësohet sipas
të drejtës e cila do të ishte kompetente nëse kontratat do të ishin të
plotfuqishme. Kjo do të thotë se plotfuqishmëria materiale e kontratës
vlerësohet sipas lex causae.548
3. KONVENTA E VJENËS PËR SHITJEN

NDËRKOMBËTARE TË MALLRAVE
Konventa e Vienës për shitjen ndërkombëtare të mallrave u mira-
tua në Konferencën e Kombeve të Bashkuara në Vjenë me 11.prill në
vitin 1980, pas punës disa vjeçare të UNCITRAL-it. Hyri në fuqi me 1
nëntor 1988, pasi e ratifikuan 11 shtete. Kjo Konventë konsiderohet si
e drejtë e përgjithshme e Unionit Evropian për shitjen ndërkombëtare
të mallrave sepse aplikohet në të gjitha shtetet e Unionit Evropian.
Qëllimi kryesor i miratimit të konventës ishte unifikimi i dispo-
zitave që e rregullojnë shitjen ndërkombëtare të mallrave në suaza
të ndryshme ekonomike në sistemet juridike për t’i evituar pengesat
juridike dhe për ta avancuar zhvillimin e tregtisë ndërkombëtare. Për
t’i evituar vështirësitë që mund të shfaqen gjatë caktimit të drejtës
kompetente kjo konventë aplikohet në kontrata të lidhura ndërmjet
palëve që kanë seli në territoret e shteteve të ndryshme, edhe atë
kur ato shtete janë anëtare të kësaj Konvente, ose kur rregullat e së
drejtës ndërkombëtare private dërgojnë në aplikimin e të drejtës të
një shteti kontraktues.
548
T. Varadi, dhe të tjerët, po aty , f.420.
353
Kjo konventë e bëri unifikimin e një numri të konsiderueshëm të

dispozitave nga lëmia e shitjes ndërkombëtare të mallrave. Për dallim
nga Konventa e Romës, e cila i unifikoi normat e kolizionit, kjo kon-
ventë unifikoi një numër të konsiderueshëm të normave nga lëmia e
shtijës ndërkombëtare të mallrave.
Lëminë e aplikimit të Konventës së Vjenës e parasheh neni 1 i
cili përcakton se aplikohet te kontratat për shitjen e mallit, e lidhur
midis palëve që i kanë selitë në territoret e shteteve të ndryshme: a)
nëse shtetet janë palë kontraktore, ose b) nëse rregullat e të drejtës
ndërkombëtare private dërgojnë në aplikimin e të drejtës së shtetit
kontraktues.
Sipas nenit 1 Konventa e Vjenës aplikohet në dy raste:
1) nëse shitësi dhe blerësi i kanë selitë në shtetet anëtare të
Konventës së Vjenës në kontratën e tyre do të aplikohet konventa
(neni 1/1/a).
2) edhe nëse nuk plotësohet kushti i selisë, palët nëse i kanë
selitë në shtetet që janë anëtare të konventës, Konventa e Vjenës do
të aplikohet kur sipas dispozitave të nenit 1/1 (b) rregullat e të drejtës
ndërkombëtare private dërgojnë në aplikimin e të drejtës së shtetit
kontraktues që nuk e ka nënshkruar konventën.
Megjithatë, edhe nëse janë plotësuar të gjitha kushtet për apli-
kimin e Konventës së Vienës, palët mund ta përjashtojnë në kontratë
aplikimin e saj (neni 6). Përjashtimi mund të bëhet në rastet kur palët
nuk e kanë zgjedhur (caktuar) të drejtën kompetente, përkatësisht
kontrata nuk e përmban klauzolën për të drejtën kompetente, por
e përmban dispozitën sipas të cilës „në këtë kontratë nuk aplikohen
dispozitat e konventës së Vienës për shitjen ndërkombëtare të mallra-
ve”. Përjashtimi mund të bëhet në atë mënyrë që palët kontraktore e
caktojnë të drejtën e cila do të aplikohet te kontrata p.sh. me nen të
posaçëm parashohin se do të aplikohet e drejta zvicerane dhe i për-
jashtojnë nga aplikimi dispozitat e Konventës së Vjenës.
Neni 95 i Konventës e parasheh mundësinë që gjatë ratifikimit
shtetet të vendosin rezerva në aplikimin e nenit 1 pika 1. Neni 95 për-
cakton se gjatë deponimit të instrumenteve të ratifikimit, pranimit,
lejimit ose aderimit, çdo shtet mund të deklarojë se nuk e detyron,
përkatësisht nuk e aplikon dispozitën e pikës b) alineja 1. e nenit
1.të Konventës. Numri i shteteve që ka vënë rezerva në aplikimin e
nenit 95, është i vogël, aplikohen nga SHBA, Kina, Singapori, Çekia,
Vinsenti i Shenjtë dhe Sllovakia.
354
Kapitulli VII
KONFLIKTI I LIGJEVE
TE MARRËDHËNIET JOKONTRAKTORE
Kohën e fundit (sidomos nga fundi i shekullit të kaluar) në

doktrinën e së drejtës civile diskutohej për evoluimin (zhvillimin)
e rregullimit të përgjegjësisë jokontraktore për dëmin e shkaktuar.
Ndërmerren masa që në mënyrë efikase dhe më reale të kompensohet
dëmi i shkaktuar nga aktivitetet dhe prodhimet e rrezikshme.549
Zhvillimi teknik dhe teknologjik në kushtet bashkëkohore, in-
tensifikimi i të gjitha llojeve të komunikimit në territoret e më tepër
shteteve, këmbimi i zhvilluar i mallrave nga vende të largëta, dhe pro-
blemet ekologjike globale ndërshtetërore ndikojnë në rritjen e rasteve
që shkaktohen dëme dhe duhet të konstatohet përgjegjësia deliktore.
Ndërlidhja e të gjitha këtyre marrëdhënieve me më tepër sisteme
juridike, përkatësisht ekzistimi i elementit të huaj në këto marrëdhënie
i shpreh (thekson) dallimet ndërmjet të drejtave nacionale materiale
që i determinojnë kufijtë midis përgjegjësisë subjektive dhe objektive,
kompensimet për dëmet indirekte dhe dëmet ndaj personave të tretë,
kompensimet për dëmin jomaterial dhe për parashkrimin.550 Që të
tejkalohen këto dallime në plan ndërkombëtar janë nxjerr shumë kon-
venta ndërkombëtare që e rregullojnë përgjegjësinë jokontraktore.
Dispozita të unifikuara nga e drejta materiale për përgjegjësinë
jokontraktore përmbajnë Konventat nga lëmia e transportit rrugor
dhe mjedisit jetësor. Në lëminë kolizive juridike të unifikimit të dis-
pozitave për përgjegjësinë jokontraktore më e rëndësishme është
Rregullorja numër 593/2008 për të drejtën kompetente te detyrimet
jokontraktore e vitit 2007 (Rregullorja Roma II), aplikohet në të gjitha
shtetet e Bashkimit Evropian (përveç në Danimarkë), dhe në konven-
tat që janë nxjerrë në kuadër të Konferencës së Hagës për të drejtën
549
Josserand B, L’evaluation de la responsabilite, 1957, f.7.
550
Explonatory Memorandum of the Commision Proposal for a Regulation of the
European Parliament and the Council of the Law Applicable to Non-Contractual
Obligations (Rome II), Brussels, 22,7.2003, com (2003) 427 final 2003/0168 (cod),
str.5, qasje në linkun: http//eur-lex.europa.eu/lexuniserv/lexilriserc.docuri=com:
2003:0427:FIN:EN:PDF
355
Konventa për të drejtën kompetente te ndeshjet në komunikaci-

onin rrugor të vitit 1971 dhe Konventa për të drejtën kompetente për
përgjegjësinë e prodhuesit për prodhimet e veta e vitit 1973.
Te lëmia e përgjegjësisë jokontraktore rëndësi më të madhe me
siguri kanë deliktet-juridiko civile. Kjo rëndësi vërehet edhe gjatë rre-
gullimit të tyre me norma të kolizionit. Delikteve si zakonisht u kush-
tohet vëmendje (rëndësi) më e madhe si në të drejtën pozitive ashtu
edhe në teori, se sa burimeve tjera te përgjegjësitë jokontraktore, si
pasurimit të pabazë, kryerja e punëve të huaja pa autorizim (gjërim i
punëve të huaja) .

PËR DELIKTET JURIDIKO-CIVILE
NË TË DREJTËN E KRAHASUAR
Vendi i kryerjes së delikti juridiko-civil (lex loci delicti commissi)
si fakt vendimtar (pikë e lidhjes) është shumë i përhapur në sistemet
juridike nacionale por edhe në të drejtën e traktateve ndërkombëtare.
Deliktet juridiko-civile me element të huaj janë dukuri përcjellë-
se e këmbimit ndërkombëtar të mallrave dhe shërbimeve (posaçërisht
të turizmit) si dhe kontakteve tjera që zhvillohen ndërmjet shteteve.
Nga kontaktet e shumta dhe të shpeshta që zhvillohen midis shteteve
shpesh herë jashtë dëshirës së pjesëmarrësve shkaktohen delikte ju-
ridiko-civile që lidhen me më tepër shtete.
Sistemet juridike të shteteve të ndryshme shpesh herë parashohin
efekte (pasoja) të ndryshme juridike për veprimet e palejuara nga të
cilat është shkaktuar dëmi. Dallime të theksuara ekzistojnë në sis-
temet juridike lidhur me caktimin e përgjegjësisë. Në disa sisteme
juridike për bazë e marrin përgjegjësinë objektive. Konflikti i ligjeve
shfaqet edhe për shkak të llojeve të ndryshme të kompensimit të dëmit
që ekziston në sistemet juridike, mënyrave të caktimit të dëmit etj.
Për dallim nga të drejtat materiale të shteteve të ndryshme që
dallohen dhe parashohin zgjidhje të ndryshme, përkatësisht paras-
hohin një diapazon të gjerë të zgjidhjeve të ndryshme, për deliktet
juridiko-civile me element të huaj, rregullimi me norma të kolizionit
të kësaj lëmie deri vonë ka qenë shumë i unifikuar. Rregullimin e parë
juridik koliziv të delikteve që e njeh historia e së drejtës ndërkom-
bëtare private u aplikua në numrin më të madh të sistemeve juridike
të shteteve. Te deliktet aplikohej parimi lex loci delicti commissi, sipas
kësaj rregulle te deliktet aplikohet e drejta e shtetit në të cilin ësh-
të krijuar delikti. Ky parim edhe sot është më i përkrahuri, por nuk
karakterizohet me thjeshtësinë dhe bindjen klasike. Me krijimin e
kushteve të reja sociale dhe shoqërore, në veçanti dallohen kushtet
356
Pjesa e tretë Kapitulli VII
që krijohen me zhvillimin e komunikacionit, qëndrimi se duhet të

aplikohet e drejta e vendit ku është kryer delikti, vetvetiu është i pa-
kuptimtë, shfaqen kundërthënie, krijohen përjashtime dhe krijohen
suaza për zgjidhje tjera alternative si në teori, ashtu edhe në praktikë,
dhe në disa legjislacione.551
Një ndër problemet kryesore që shfaqet tek aplikimi i lex loci
delicti commissi si fakt vendimtar (pikë e lidhjes) është se pasojat nga
delikti nuk shkaktohen në të njëjtin shtet ku është kryer veprimi (ku
është shkaktuar delikti). Sipas disa qëndrimeve përveç lex loci delicti
commissi si parim plotësues duhet të aplikohet lex fori (e drejta e gjy-
katës). Ky parim aplikohet vetëm te vlerësimi i kundërligjshmërisë së
veprimit. Veprimi do të konsiderohet si i kundërligjshëm vetëm nëse
e konsiderojnë si të atillë si ligji i vendit të kryerjes së deliktit, ashtu
edhe ligji i gjykatës. Për të gjitha çështjet tjera aplikohet vetëm ligji i
vendit të kryerjes së deliktit.552
Vështirësitë e aplikimit të lex loci delicti commissi si kriter për
ta caktuar të drejtën kompetente (fakt vendimtar) u kritikuan po-
saçërisht te deliktet në komunikacion. Intensifikimi gjithnjë e më i
madh i komunikacionit ndërkombëtar dhe rritja e shpejtësive të au-
tomjeteve potencialisht shpijnë deri te rritja e numrit të aksidenteve,
dhe shkakton vështirësi rreth aplikimit të lex loci delicti commissi. Në
rastet kur brenda ditës së njëjtë mund të kalohen kufijtë e pesë, gjashtë
ose më tepër shteteve, vendi i aksidentit e humb rëndësinë vendimtare
dhe nuk është qendër ku është krijuar marrëdhënia juridike.
Në këtë rast vihet në pikëpyetje aplikimi i të drejtës së vendit
ku është shkaktuar aksidenti, posaçërisht në rastet kur viktima dhe
shkaktuesi i dëmit janë shtetas të shteteve të ndryshme. Në të drejtën
e krahasuar nuk ekziston zgjidhje unike që do të aplikohej në rastet
kur elementet nga marrëdhënia deliktore gravitojnë (janë të lidhur)
me sisteme të ndryshme juridike (p.sh. në një shtet shkaktohet veprimi
deliktor, kurse në vendin ose vendet tjera shkaktohen pasojat). Për
arsye të evitimit (shmangies) të pasigurisë juridike bëhen përpjekje që
të aplikohet ajo pikë e lidhjes e cila do t’u shmanget përkatësisht do
t’i evitojë pyetjet kontestuese. Për këtë arsye në Direktivën Roma II si
fakt vendimtar (pikë e lidhjes) te marrëdhëniet jokontraktore, në vend
të vendit të kryerjes së deliktit (lex loci delicti commissi), parashihet
vendi ku është shkaktuar dëmi direkt (lex loci damni). Përveç vendit
të kryerjes së deliktit dhe vendit ku është shkaktuar dëmi, si pikë e
pavarur e lidhjes (kriter për caktimin e të drejtës kompetente) në një
numër të shteteve mundësohet që i dëmtuari të zgjedh midis këtyre
dy të drejtave, atë të drejtë që është më e favorshme për të (p.sh.
551
552
Shiko më tepër nga të njëjtit autor, DNP I, Faktet vendimtare tek përgjegjësitë
jashtë kontraktuese-deliktet juridiko civile me element të huaj, f.325-332
357
neni 40/1 i ligjit german për të DNP). Edhe pse në formë të kufizuar
autonomia kolizive juridike e vullnetit të palëve tek marrëdhëniet jo-
kontraktore gjithnjë e më tepër është prezente. Në të drejtat nacionale
vazhdimisht është në rritje numri i shteteve që e lejojnë zgjedhjen e
së drejtës për këtë lloj të marrëdhënieve (p.sh. neni 35/1 i LDNP të
Austrisë, ne.101 i LDNP të Belgjikës, ne.113 i LDNP të Bullgarisë,
ne.42 i LDNP të Gjermanisë, ne.132 i LDNP të Zvicrës, etj.). Në disa
sisteme juridike si fakt vendimtar (pikë e lidhjes), përkatësisht si kriter
për caktimin e së drejtës kompetente merret vendqëndrimi i zakon-
shëm i kryesit të veprimit kundërligjor dhe i të dëmtuarit në shtetin e
njëjtë dhe parimi i lidhjes më të afërt (më të ngushtë) si p.sh., nenet
132-133 të LDNP Zviceran.
Rregullorja Roma I i sublimoi qëndrimet aktuale bashkëkohore
dhe vendosi parime dhe standarde të cilat si dikur lex loci delicti com-
missi që botërisht aplikohej, kështu që zgjidhjet kolizive gjithnjë e më
pak dallohen edhe në shtetet e largëta (Japoni, Kinë, Rusi).
Në të drejtat nacionale të shteteve të ndryshme ndikim të madh
kanë pasur përveç doktrinës dhe të drejtës zvicerane, edhe e drejta
germane dhe e drejta e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, si dhe
doktrina e këtyre shteteve.
2. E DREJTA E UNIONIT EVROPIAN -

RREGULLORJA ROMA II
Pas punës disa vjeçare për harmonizimin e tekstit të Rregullores
Roma II, në vitin 2007 u përfundua procedura ligjore e nxjerrjes së
rregullores i cili ka për qëllim unifikimin e rregullave për të drejtën
kompetente për çështjet e përgjegjësisë juridiko-civile për dëmin që
u është shkaktuar personave tjerë. Rregullorja nr. 593/2008 për të
drejtën kompetente te përgjegjësitë jokontraktore (Rregullorja Roma
II), u miratua në vitin 2007, kurse filloi të aplikohet nga janari i vitit
2009 (i vetmi shtet i UE në të cilin nuk zbatohet është Danimarka).
Rregullorja Roma II e mundëson dhe siguron aplikimin e së dre-
jtës së njëjtë varësisht se në cilin shtet anëtar të Unionit Evropian
fillohet procedura, që të mund të përmirësohet dhe të dihet efikasiteti
i procedurës, siguria juridike lidhur me rregullat që aplikohen dhe
lëvizja e lirë e aktgjykimeve, si dhe rregullat e kolizionit në shtetet
anëtare të caktojnë aplikimin e të drejtës së njëjtë nacionale pavarë-
sisht se para gjykatës së cilit shteti është parashtruar padia.553 Sipas
Rregullores Roma II në të gjitha shtetet anëtare të UE-së (përveç
Danimarkës) aplikohen zgjedhjet e njëjta kolizive.
553
Pika 6 e Preambulës Dekreti Roma II
358
Sipas pikës 11 të Preambulës së Rregullores Roma II, detyrimi

jokontraktor kuptohet si kuptim autonom i pavarur nga e drejta naci-
onale, përkatësisht nocioni përgjegjësitë jokontraktore dallohen ndër-
mjet shteteve anëtare, për këtë arsye për qëllimet e kësaj Rregulloreje
përgjegjësitë jokontraktore duhet të interpretohen si kuptim (nocion)
i pavarur dhe normat e kolizionit të parapara këtu gjithashtu duhet të
aplikohen te detyrimet që dalin nga përgjegjësia objektive.554
Rregullorja Roma II e përmban rregullën e përgjithshme të koli-
zionit për përgjegjësitë jokontraktore (neni 4), rregullën për mundë-
sinë e zgjedhjes të së drejtës kompetente (neni 14) dhe rregulla të
veçanta të kolizionit për përgjegjësinë për prodhimet, dëmtimet dhe
kufizimet e konkurrencës, dëmit për mjedisin (ambientin) jetësor, ce-
nimit të së drejtës së pronësisë intelektuale, akcioneve industriale, si
dhe pasurimit të pabazë, gjërimit të punëve të huaja dhe përgjegjësisë
para kontraktore (neni 5-13). Siguria juridike dhe procedura e drejtë
në rastet konkrete sigurohet me kombinim të aplikimit të rregullave
të sigurta, me shmangie nga ato rregulla dhe me mundësinë e apliki-
mit të autonomisë së vullnetit të palëve, ku parashihen edhe kufizime
konkrete. Me Rregulloren Roma II gjithashtu parashihet mundësia e
shmangies nga parimi i garantimit të sigurisë juridike dhe procedurës
së drejtë gjyqësore për rastet e theksuara më lartë, nëse nga rrethanat
konkrete konstatohet se veprimi i dëmshëm është dukshëm në lidhje
më të afërt me të drejtën e ndonjë shteti tjetër se sa me atë të caktuar
në rregullën themelore, në atë rast kompetente është e drejtë e atij
shteti tjetër. Rregullorja Roma II përmban një klauzolë të përgjithsh-
me555 dhe katër klauzola të posaçme për shmangie nga përgjegjësia
e prodhimit,556 fitimit të pabazë,557 gjërimit të punëve të huaja558 dhe
përgjegjësinë parakontraktore.559 Të gjitha këto raste aplikohen nëse
palët nuk e kanë zgjedhur të drejtën kompetente sipas kushteve që
parashihen në Rregullore
Një ndër parimet themelore të Dekretit Roma II është autono-
mia e vullnetit të palëve (lex autonomia), përkatësisht nën kushtet që
ajo i parasheh zgjedhja e palëve është vendimtare për caktimin e së
drejtës kompetente. Mundësia e zgjidhjes të së drejtës kompetente
nga palët në marrëdhëniet jokontraktore është risi e rëndësishme që e
aplikon Rregullorja Roma II. Për dallim nga marrëdhëniet jontraktore
ku autonomia e vullnetit është fakt vendimtar themelor për caktimin
554
Pika 11 e Preambulës Dekreti Roma I.
555
Neni 4 alineja 2 e Dekretit Roma II.
556
Neni 5 i Dekretit.
557
Neni 10, alineja 4 i Dekretit.
558
Neni 14 alineja 4 i Dekretit.
559
Neni 12 alineja 2 i Dekretit.
359
e së drejtës kompetente, rëndësia e këtij instituti te marrëdhëniet

jokontraktore është e natyrës tjetër.
Kjo vërehet edhe nga mënyra se si është e formuluar autonomia
në Rregulloren Roma II, për arsye se për dallim nga marrëdhëniet
kontraktore ku palët hyjnë me vetëdije të qëllimshme, andaj është e
logjikshme që paraprakisht të planifikojnë dhe ta caktojnë të drejtën
kompetente që do të aplikohet te kontrata, marrëdhënia jokontrak-
tore krijohet pa vullnetin dhe dëshirën e palëve, dhe shumë të rralla
janë rastet që palët paraprakisht ta caktojnë të drejtën kompetente
nëse krijohet marrëdhënia jokontraktore.
Rregullorja Roma II e aplikon autonominë kolizive juridike të
palëve me kufizime dhe përjashtime konkrete te të gjitha marrëdhë-
niet jokontraktore, pavarësisht se a bëhet fjalë për veprimet e dëm-
shme, fitim të pabazë, gjerim të punëve të huaja, ose për përgjegjësi
parakontraktore. Megjithatë, palët nuk mundet ta zgjedhin të drejtën
kompetente te detyrimet jokontraktore të krijuara nga konkurrenca
jolojale në treg, si dhe te cenimi i të drejtave nga pronësia intelektuale.
Zgjedhja e të drejtës (electio iuris) duhet të bëhet në mënyrë
shprehimore. Gjatë konstatimit të ekzistimit të marrëveshjes për zg-
jedhjen e të drejtës kompetente midis palëve, gjykata patjetër duhet
ta respektojë vullnetin e palëve, nuk i lejohet gjykatës që ta krijo-
jë vullnetin hipotetik të palëve, por vullneti duhet të jetë i vërtetë,
i shprehur qoftë shprehimisht ose heshturazi. Kjo e nënkupton sa-
ktësinë dhe qartësimin e parimit të sigurisë juridike që e promovon
Rregullorja. Pra, për nga lloji autonomia e vullnetit të palëve që e
përcakton Rregullorja e Romës e drejta kompetente nga palët duhet
të zgjidhet në mënyrë shprehimore ose qartë, ajo të kuptohet nga rre-
thanat e rastit, nuk vjen në shprehje autonomia hipotetike e palëve.560
Kufizimi i autonomisë së vullnetit të palëve u dedikohet kohës
së zgjedhjes të së drejtës dhe se zgjedhja e të drejtës kompetente nuk
ka efekt (nuk ndikon) në të drejtat e subjekteve të tretë. Rregullorja
Roma II e përcakton si parim themelor se palët mund të merren vesh
për të drejtën që do të aplikohet te detyrimi jokontraktor pas shkakti-
mit të ngjarjes që e ka shkaktuar dëmin. Ky kufizim kohor është para-
parë me qëllim të mbrojtjes së palës më të dobët (neni 31), të konsu-
matorëve dhe të punësuarve. Në këtë mënyrë përjashtohet mundësia
e imponimit të zgjedhjes sipas kontratave formulare. Mirëpo, nëse të
gjitha palët ushtrojnë veprimtari ekonomike, me marrëveshjen për
caktimin e të drejtës kompetente edhe para ngjarjes që e ka shkaktuar
dëmin mund ta caktojnë të drejtën kompetente, sepse konsiderohet
560
J. Kunda, Uredba Rim II, Ujednačena pravila o pravu mjerodavnom za izva-
nugovorne obveze u Evropskoj Uniji, Zg. Prav. Fak. Sveuč., Rijeka, br,2, 2007,
s.1282.
360
se profesionistët edhe paraprakisht mund ta parashohin riskun dhe

ta caktojnë të drejtën e shtetit konkret e cila do të aplikohet nëse
shkaktohet dëmi.
Kufizimet që u dedikohen të drejtave të personave të tretë më
së tepërmi vinë në shprehje te paditë kundër siguruesit të personit
përgjegjës. Kontrata për të drejtën kompetente te marrëdhëniet jo-
kontraktore midis personit të dëmtuar dhe shkaktuesit të dëmit nuk
aplikohet edhe për caktimin e së drejtës kompetente në rastin e ngrit-
jes së padisë kundër siguruesit të personit përgjegjës.561
Gjatë caktimit të së drejtës kompetente nga palët nuk kërkohet
që të ekzistoje lidhja midis të drejtës së zgjedhur dhe rastit konkret
detyrimor jokontraktor, nuk kërkohet të ekzistojë koneksiteti. Nëse
palët pajtohen si të drejtë kompetente mund ta zgjedhin ndonjë të dre-
jtë neutrale e cila ma së miri u përgjigjet interesave të tyre. Por, nëse
të gjitha elementet e marrëdhënies jokontraktore kur shfaqet veprimi
konkret nga i cili shkaktohet dëmi lidhur me shtetin tjetër, e jo me të
drejtën e shtetit që e kanë zgjedhur palët, me zgjedhjen e të drejtës
tjetër nga palët nuk mund të përjashtohet aplikimi i dispozitave im-
perative të së drejtës së shtetit me të cilën paraprakisht marrëdhënia
lidhej. Zgjedhja e së drejtës kompetente nga palët nuk ka ndikim në
aplikimin e dispozitave të detyrueshme të drejtës nacionale të shtetit
në të cilin në momentin e zgjedhjes të së drejtës udhëzojnë faktet tjera
konkrete, kurse gjithashtu parashikohet edhe aplikimi i dispozitave të
detyrueshme të Unionit Evropian që aplikohen në shtetet e forumit
(neni 14 i Rregullores Roma II). Nëse palët nuk e kanë shfrytëzuar
autonominë e vullnetit dhe vetë e zgjedhin të drejtën kompetente
me kufizimet që i përcakton vetë Rregullorja Roma II, ose nëse në
marrëdhënie konkrete nuk aplikohet ndonjë rregull e veçantë e për-
mbajtur në Rregullore ose në konventë ndërkombëtare që i detyron
shtetet anëtare, si p.sh rregullat e kolizionit të Konventës së Hagës
në lëminë e fatkeqësive në komunikacion rrugor, ose përgjegjësit për
prodhimet aplikohet rregulla e përgjithshme e kolizionit për detyrimet
jokontaktore. Në aplikimin e rregullës së përgjithshme si dhe në zg-
jidhjet e posaçme kolizive të përcaktuara me Rregullore eventualisht
mund të ketë ndikim aplikimi i instituteve të përgjithshme të së drejtës
ndërkombëtare private, para së gjithash instituti i rendit publik dhe
normat e aplikimit të drejtpërdrejtë (direkt), kurse ridërgimi (renvoi)
është përjashtuar nga aplikimi.
Rregulla e përgjithshme e kolizionit (neni 4 i Rregullores së
Romës) përcakton tri zgjidhje për detyrimet jokontraktore: zgjidhja
e parë është vendi i shkaktimit të dëmit, zgjidhja e dytë parasheh sh-
mangie nga zgjidhja themelore, përkatësisht nga solucioni i parë në
rastet kur i dëmtuari dhe shkaktuesi i dëmit e kanë vendqëndrimin e
561
A. Dickinson, The Rome II Regulation, Oxford Universty Press, 2001, f. 556.
361
zakonshëm në të njëjtin shtet, dhe zgjidhja e tretë e parasheh klau-

zolën e shmangies, e cila mund të aplikohet si te zgjidhja themelore,
ashtu edhe te zgjidhjet tjera.
Rregulla e përgjithshme për detyrimet jokontraktore që apli-
kohet për veprimet e dëmshme te këto marrëdhënie është e drejta e
shtetit ku është shkaktuar dëmi, pavarësisht se në territorin e cilit shtet
ndërmerret veprimi që e ka shkaktuar atë. Që të sigurohet aplikimi i
zgjidhjes së njëjtë në nivel të Bashkimit Evropian, rregulla themelore
(e përgjithshme) përcakton (precizon) se kriter relevant është vendi i
shkaktimit të dëmit direkt (lex loci damni ose lex loci laesionis). Neni
4 alineja 1 e Rregullores Roma II përcakton se e drejta kompetente
nga veprimet e dëmshme është e drejta e shtetit ku është shkaktuar
dëmi, pavarësisht se në cilin shtet ndërmerret veprimi që e ka shkak-
tuar dëmin dhe pavarësisht nga shteti ose shtetet se ku janë shkaktuar
pasojat indirekte nga ai veprim. Kjo do të thotë se nga tre elementet
e detyrimit jokontraktor: vendi i shkaktimit direkt të dëmit, vendi i
ndërmarrjes së veprimit që e ka shkaktuar dëmin dhe vendin e shka-
ktimit të pasojës direkt nga ai veprim, me rendësi është vetëm vendi
i shkaktimit të dëmit direkt. Pika 17 e Preambulës së Rregullores jep
sqarime se në rast të lëndimeve fizike ose të dëmeve materiale, shteti
tek i cili është shkaktuar dëmi duhet të konsiderohet ai shtet në të cilin
është shkaktuar lëndimi fizik, ose ai shtet në të cilin është shkaktuar
dëmi material.
Lidhja me shtetin në territorin e të cilit është shkaktuar dëmi
direkt vendos drejtpeshim midis interesit të personit që i konstatohet
(verifikohet) përgjegjësia dhe personit që ka pësuar dëm. Gjithashtu
në këtë mënyrë vjen në shprehje qasja bashkëkohore e përgjegjësive
civile që i përfshin njëlloj si përgjegjësinë subjektive ashtu edhe atë
objektive, si dhe orientohet në kompensimin e dëmit të shkaktuar.562
Sipas rregullës së përgjithshme të kolizionit te detyrimet jokon-
traktore nuk aplikohet e drejta e shtetit ku është shkaktuar dëmi
(lex loci damni), në rastet kurë i dëmtuari dhe shkaktuesi i dëmit e
kanë vendqëndrimin e zakonshëm në shtetin e njëjtë në momentin
e shkaktimit të dëmit. Në atë rast aplikohet e drejta e vendqëndri-
mit të zakonshëm të personit të dëmtuar dhe shkaktuesit të dëmit,
të dy personat vendqëndrimin e zakonshëm e kanë në të njëjtin shtet
(lex firmae habitationis communis).563 Në këtë mënyrë konsiderohet
se aplikimi i së drejtës së vendqëndrimit të zakonshëm (locus firmae
habitationis) të palëve në të njëjtin shtet u përgjigjet interesave të palë-
ve që në marrëdhënien jokontraktore të aplikohet e drejta që e kanë
më të afërt. Kjo rregull para se të parashihet në Rregulloren Roma II
562
Pika 16 e Preambulës së Dekretit Roma II.
563
Neni 14 alineja 2 e Dekretit Roma II.
362
është aplikuar në të drejtën nacionale të Holandës,564 Gjermanisë,565

Zvicrës,566 Hungarisë.567
Rregullat e përgjithshme që e përcaktojnë aplikimin e lex loci
damni dhe lex firmae habitationis communis në rastet konkrete nuk
mund të aplikohen sepse nga të gjitha rrethanat qartë mund të konsta-
tohet se veprimi kundërligjor dukshëm është në lidhje më të afërt (më
të ngushtë) me ndonjë shtet tjetër, se sa me të drejtën e shtetit ku është
shkaktuar dëmi (alineja 1 e nenit 4), ose me të drejtën e vendqëndrimit
të përbashkët të palëve (alineja 2 nenit 4), kompetente është e drejta e
shtetit tjetër. Për rastet e këtilla aplikohet klauzola e shmangies sipas
nenit 4, alineja 3 e Rregullores Roma II, e cila përcakton se kur nga të
gjitha rrethanat konkrete të rastit është e qartë se veprimi i dëmshëm
është në lidhje më të afërt me ndonjë shtet tjetër nga shteti i thek-
suar në alinenë 1 (e drejta e shtetit ku është shkaktuar dëmi) dhe 2
(vendqëndrimi i zakonshëm i përbashkët), kompetente është e drejta
e shtetit me të cilin veprimi i dëmshëm është në lidhje më të ngushtë
(më të afërt). Gjithashtu i njëjti nen në vazhdim sqaron (precizon) se
lidhja më e afërt me shtetin tjetër mundë të bazohet në marrëdhënien
paraprake të krijuar ndërmjet palëve, siç është kontrata e cila është
ngushtë e lidhur me veprimin e dëmshëm. Në marrëdhëniet paraprake
(edhe pse Rregullorja i përmend vetëm kontratat) bëjnë pjesë edhe
efektet e martesës,568 marrëdhëniet midis prindërve dhe fëmijëve, dhe
marrëdhëniet nga deliktet tjera.569 Për kriteret sipas të cilave do të
vlerësohet lidhja më e ngushtë me të drejtën e një shteti konkret te-
ksti i Rregullores Roma II nuk ka përgjigje konkrete, mirëpo mund
të konstatohet nga procedura dhe historiku i miratimit se me qëllim
është hequr dorë nga numërimi i kritereve të mundshme për konsta-
timin e lidhjes më të afërt, dhe duhet si pikënisje të shërbejnë kriteret
objektive, siç janë lidhja gjeografike përkatësisht ajo territoriale me
shtetin konkret.570
564
Neni 3/1 i Ligjit të Holandës për konfliktin e ligjeve për marrëdhëniet jokontrak-
tore, i viti 2001
565
Neni 40/1 i Ligjit hyrës të Gjermanisë për kodin civil, i viti 1999.
566
Neni 133/1 i Ligjit të Zvicrës për të drejtën ndërkombëtare private, i vitit 1987.
567
Neni 33/3 i Ligjit të Hungarisë nr. 13/1979 për të drejtat ndërkombëtare private,
i vitit 1978.
568
Bach, Torts (Delicts), Rome II Regulation, Munich, 2011. f. 104.
569
Cheshire, North and Faucent, Private International Law, Oxford, f. 801.
570
A. Dickenson, The Roma II Regulation, Oxford, 2008, f. 3422.
363

TE KVAZIDELIKTET (KVAZIKONTRATAT)
Në lëminë e përgjegjësisë jokontraktore siç u vërejt edhe më
lart vend qendror zënë deliktet juridiko-civile me element të huaj.
Rëndësi e veçantë u kushtohet si në të drejtat individuale të shte-
teve konkrete, ashtu edhe në doktrinën juridike. Formave tjera të
përgjegjësisë jokontraktore në sistemet juridike individuale të shte-
teve konkrete u kushtohet vëmendje më e vogël. Megjithatë, rëndësi
gjithnjë e më të madhe u kushtohet rregullimit me norma të kolizionit
gjërimit të punëve të huaja, fitimit të pabazë, përgjegjësi parakon-
traktore dhe disa burimeve tjera të përgjegjësisë jokontraktore. Kjo
formë e përgjegjësisë jokontraktore rregullohet me norma të veçanta
të kolizionit, burimet e të drejtës ndërkombëtare të këtyre shteteve
për shembull Austria, Belgjika, Italia, Gjermania, Zvicra, Hungaria,
Rumania, Kosova etj., përmbajnë norma të posaçme të kolizionit për
rregullimin e këtyre llojeve të përgjegjësisë jokontraktore.
Në të drejtën e krahasuar ndërkombëtare private materia e për-
gjegjësisë jokontraktore rregullohet në dy lëmi: lëmia e delikteve juri-
diko-civile me elementë të huaj dhe kvozikontratave me elementë të
huaj.571
Te disa lloje të përgjegjësisë jokontraktore aplikohen rregulla
të posaçme të kolizionit në rastet kur rregulla e përgjithshme nuk e
mundëson krijimin e baraspeshës ndërmjet interesave të ndryshme
të palëve.
3.1. Fitimi pabazë (pasurimi pabazë)

Gjatë rregullimit koleziv juridik të fitimit pabazë juridike, për-
katësisht pasurimit të pabazë teoria juridike dhe praktika e shteteve
të ndryshme konfrontohen me alternativa serioze.
Një mundësi është që e drejta kompetente të kërkohet në ekzis-
timin e ndonjë baze juridike, përkatësisht të ‘‘bazohet’’ në ndonjë lloj
të pasurimit të pabazë. Ndonjë bazë në plot kuptimin e fjalës me siguri
nuk ka, se përndryshe nuk shtrohej çështja e pasurimit të pabazë, por
me gjithë atë ekziston ndonjë bazë e supozuar, ndonjë shkak për fitim
pabazë. Ai shkak mund të jetë bazë për fitim, por juridikisht nuk është
i vlefshëm (nëse njëra palë e përmbush kontratën e pa vlefshme), ose
baza mund të ketë pushuar (dikush e paguan borxhin që e ka paguar
me herët). Gjithashtu baza mund të jetë krijuar nga lajthimi i supo-
zuar (pagesa e borxhit me bindjen se ai ekziston, kurse në fakte nuk
571
N. Katičić, O određivanju mjerodavnog prava za ugovorne obveze, Zbornik za
pomorsko pravo, Zagreb,1967, f. 249.
364
ekziston, ose ekziston ndaj ndonjë personi tjetër). Në të gjitha këto

raste nuk ka bazë të vlefshme juridike, por arsyeja e fitimit bazohet në
ndonjë punë (qoftë edhe ajo e pa vlefshme, e shuar ose e prezumuar)
përmes të cilës mund të arrihet (të gjendet) deri tek e drejta kompe-
tente. Për shembull nëse është bazë për fitim kontrata e shitblerjes e
cila është e pavlefshme, kompetente do të jetë e drejta e cila ka qenë
kompetente për atë kontratë. Në këtë mënyrë kontrata e shitblerjes
nuk konvalidohet në aspektin juridik, por shërben si bazë faktike për
ta gjetur lidhjen me të drejtën kompetente.572
Mundësia e dytë, alternativa themelore është që zgjidhja të kër-
kohet duke u bazuar në vendin ku është realizuar pasurimi i pabazë.
Në teorinë juridike (Madel dhe Vekesh, Hungari) është i përfaqësuar
mendimi se te fitimi i pabazë nuk mund të aplikohen normat e koli-
zionit që zbatohen te përgjegjësia kontraktore. Esenca e problemit
nuk konsiston në sjelljen e palëve, por në faktin objektiv „trasferin
e pronësisë” dhe në faktin se ajo realizohet pabazë. Këto rrethana
paditësi duhet t’i dëshmojë, prandaj lidhshmëria me të drejtën kom-
petente duhet të kërkohet mu në faktin e „trasferit të pronësisë”. Për
këtë arsye, kompetent duhet të jetë e drejta e shtetit ku është fituar,
përkatësisht realizuar fitimi i pabazë.
Në sistemin juridik të shteteve që kanë norma të posaçme të
kolizionit për pasurimin (fitimin) e pabazë, zgjidhjet juridike orien-
tohen kryesisht midis dy alternativave të theksuara më lartë. E drejta
Hungareze e përfaqëson qëndrimin se duhet të aplikohet e drejta e
shtetit në të cilin është realizuar fitimi.573 Ligji i Austrisë për të drejtën
ndërkombëtare private i vitit 1978 kërkon zgjidhje të mesme ndërmjet
dy alternativave. Si pikë të parë të lidhës e përcakton vendimin në të
cilin është arritur pasurimi dhe vazhdon nëse pasurimi bazohet në
veprime sipas sistemit juridik, kompetente janë të drejtat materiale
të shtetit rregullat e të cilit aplikohen në atë marrëdhënie.574 Ligji i
Zvicrës për të DNP i vitit 1987 gjithashtu bënë kombinime të më tepër
fakteve vendimtare. Fillimisht e përcakton aplikimin e së drejtës e
cila është kompetente për rregullimin e marrëdhënies juridike, por si
fakt vendimtar subsidiar parashihet ligji i cili aplikohet tek akti i cili
ka shkaktuar pasurimin, përkatësisht domicili edhe vendqëndrimi i
rregullt i personit të pasuruar.575
Në teorinë e hershme jugosllave vëmendje kësaj çështjeje i ka
kushtuar Bertold Ajzner, konsideronte se duhet të aplikohet statuti
572
573
Neni 38 i Dekretit Hungarez për të DNP.
574
Neni 46 i ligjit Federativ Austriak për të DNP.
575
Neni 128 i Ligjit Federativ Zvicrën për të DNP.
365
kontraktor i punës juridike që ka krijuar bazë për pasurimin e paba-

zë.576
Ligji i mëhershëm për zgjidhjen e kolizionit të ligjeve me dispozi-
tat e shteteve tjera në marrëdhëniet e caktuara577 në nenin 27 alineja 1
përcaktonte se: „Ndaj fitimit të pabazë aplikohet e drejta kompetente
për marrëdhënien juridike që është krijuar, është pritur ose është
supozuar, e në rastin e së cilës është krijuar fitimi”.
Projekt LDNP i Kosovës fitimin e pabazë e rregullon në nenin
97, në paragrafin 1 përcakton: ‘‘Nëse përgjegjësia jashtë kontraktore
e cila krijohet nga fitimi pabazë, përfshin edhe pagesa në të holla të
cilat janë bërë me gabim ndërlidhet me marrëdhënie tjetër ekzistu-
ese midis palëve, siç është marrëdhënia e krijuar me kontratë ose
veprim të dëmshëm, dhe nëse ajo marrëdhënie është ngushtë e lidhur
me fitimin pabazë, në atë rast kompetente është e drejta me të cilën
rregullohet ajo marrëdhënie tjetër’’. Nëse sipas paragrafit 1 të këtij
neni nuk mund të konstatohet e drejta kompetente, kurse palët në
momentin kur ka ndodhur ngjarja që e krijon fitimin e pabazë e kanë
pasur vendqëndrimin e zakonshëm në të njëjtin shtet, do të aplikohet e
drejta e atij shteti (paragrafi 2). I njëjti nen në paragrafin 3 përcakton:
‘‘Nëse sipas paragrafit 1 dhe 2 të këtij neni nuk mund të caktohet e
drejta kompetente, për fitimin e pabazë do të jetë kompetente e drejta
e shtetit ku është bërë fitimi i pabazë’’.
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut pasurimin pabazë e rre-
gullon Ligji i të DNP i viti 2010, në nenin 31 për fitimin e pabazë
është paraparë normë alternative e kolizionit, ku si zgjidhje themelo-
re përcaktohet nëse detyrimi jokontraktor që del nga fitimi i pabazë,
përfshirë edhe shuma pagesash që janë pranuar gabimisht ndërlidhet
me marrëdhënie tjetër ekzistuese midise palëve, siç është marrëdhënia
që del nga kontrata ose delikti dhe nëse ajo marrëdhënie e ngushtë
lidhet me fitimin pabazë, kompetente është e drejta me të cilën rre-
gullohet marrëdhënia tjetër (alineja 1). Por, nëse e drejta kompeten-
te nuk mund të caktohet sipas normës themelore të kolizionit, kurse
palët në kohen kur ka ndodhur ngjarja që e ka shkaktuar fitimin e
pabazë kanë pasur vendqëndrim të zakonshëm në shtetin e njëjtë, në
mënyrë supsidiare do të aplikohet e drejta e shtetit në të cilin palët e
kanë pasur vendqëndrimin e zakonshëm të përbashkët (alineja 2). Në
rastet kur e drejta kompetente nuk mund të konstatohet në asnjërin
nga dy mënyrat e parashikuara ma lartë, si zgjidhje e dytë supsidiare
parashihet të jetë kompetente e drejta e shtetit ku është krijuar fitimi
i pabazë (alineja 3). Pavarësisht nga zgjidhjet e më larta të kolizionit,
kurë nga të gjitha rrethanat e rastit qartë del se detyrimi jokontraktor
te fitimi pabazë është më ngushtë i lidhur me shtet tjetër që dallohet
576
B. Eismer, MPP I, Zagreb, 1953. f.273.
577
Gazeta Zyrtare e ish RSFJ-së nr.43/82.
366
nga shteti i theksuar në këto zgjidhje (paraparë me alinetë (1), (2), dhe
(3) të nenit 31), për fitimin pabazë, kompetente do të jetë e drejta e
atij shteti tjetër.578
3.2. Gjërimi i punëve të huaja pa autorizim

Te gjërimi i punëve të huaja pa autorizim (negotiorum gestio),
e drejta kompetente që do t’i rregullojë këto marrëdhënie caktohet
(kërkohet) përmes personave që në këtë marrëdhënie paraqiten si
kreditor dhe debitor. Kompetente duhet të jetë e drejta daminus nego-
tii: (e personit në dobi të së cilit, përkatësisht për të cilin veprim është
kryer), ose e drejta negotiorum gestior (e personit që e kryen veprimin
pa autorizim). Në teorinë juridike është i përfaqësuar mendimi se
zgjidhje të mundshme janë aplikimi i domicil dominus negotii, për-
katësisht domicil negotiorum gestior. Ajzner përcaktohet për zgjidhjen
e dytë, përkatësisht për aplikimin e domicil negotiorum gestior.579
Sistemet juridike bashkëkohore si fakt vendimtar (pikë të lidhjes)
nuk e aplikojnë vendbanimin e negotiorum gestior, por vendin ku është
kryer veprimi. Këtë qëndrim (vendi i kryerjes së veprimit) e aplikojnë
e drejta austriake, spanjolle si dhe e drejta portugeze. Sipas së drejtës
austriake ky fakt vendimtar është vetëm zgjidhje e prezumuar, nga e
cila mund të bëhet shmangia për shkak të lidhjes më të afërt.580
Projekt LDNP i Kosovës në nenin 98 paragrafi 1 përcakton
nëse detyrimi jokontraktor i krijuar nga gjërimi i punëve të huaja
ndërlidhet me marrëdhënie ekzistuese ndërmjet palëve, siç është
marrëdhënia e krijuar me kontratë, ose nga efekti i dëmshëm, dhe
nëse ajo marrëdhënie është ngushtë e lidhur me gjërimin e punëve të
huaja pa autorizim, për atë detyrim kompetente është e drejta sipas të
cilit rregullohet ajo marrëdhënie. Sipas paragrafit 2 të njëjtit nen nëse
e drejta kompetente nuk mund të caktohet sipas paragrafit 1 të këtij
neni, kurse të dy palët e kanë pasur vendqëndrimin e zakonshëm në të
njëjtin shtet në kohen kur ka ndodhur ngjarja që ka shkaktuar dëmin,
kompetent do të jetë e drejta e atij shteti sipas paragrafit 3 të njëjtit
nen nëse e drejta kompetente nuk mund të caktohet në mënyrën që
parashihet në paragrafin 1 dhe 2 të këtij neni, kompetente do të jetë
e drejta e shtetit në të cilin është kryer gjërimi i punëve të huaja pa
autorizim.
578
P. Gavroska; T. Deskoski, MPP, f. 358-359.
579
B. Eisner, MPP, Zagreb, f.273-274.
580
Shiko nenin 47 të LDNP federativ austriak, neni 109/2. Kreu IV i Kodit Civil
spanjolle, me ndryshimet e vitit 1974 dhe Kreu III neni 43 i Kodit civil të
Portugalisë.
367
Në Maqedoninë e Veriut Ligji DNP i vitit 2010 përcakton nëse

detyrimi juridik i krijuar nga gjërimi i punëve të huaja lidhet me
marrëdhënie tjetër ekzistuese midis palëve siç është marrëdhënia që
del nga kontrata ose delikti dhe nëse ajo marrëdhënie është ngushtë
e lidhur me gjërimin e punëve të huaja pa autorizim, për atë kom-
petente është e drejta me të cilën rregullohet ajo marrëdhënie tjetër
(neni 31/1).
Në nenin 32 janë të parapara edhe dy fakte vendimtare (pika të
lidhjes) alternative (alineja 2,3 dhe 4 e nenit 32). Përkatësisht nëse e
drejta themelore nuk mund të aplikohet si e drejtë e vendqëndrimit të
përbashkët të zakonshëm, ose e drejta e shtetit në të cilin është krijuar
gjërimi i punëve të huaja pa autorizim. Nëse nga të gjitha rrethanat
e rastit qartë del se gjërimi i punëve të huaja pa autorizim është më
ngushtë i lidhur me të drejtën e ndonjë shteti tjetër që dallohet nga e
drejta paraprake e caktuar në tre zgjidhjet e kolizionit, për gjërimin
e punëve të huaja kompetente do të jetë e drejta e atij shteti tjetër,
përkatësisht e drejta që është në lidhje më të afërt (më të ngushtë)
me marrëdhënien (neni 32, alineja 4).581

PËR PËRGJEGJËSITË JOKONTRAKTORE
SIPAS PROJEKT LDNP TË KOSOVËS
Në Republikën e Kosovës në procedurë është Projektligji për të
drejtën ndërkombëtare private.582 Zgjidhjet e përmbajtura këtu nga
lëmia e caktimit të së drejtës kompetente për detyrimet jokontraktore
janë në përputhje me Dekretin e Roma II.
Nga 11 janari i vitit 2009 shtetet anëtare të Bashkimit Evropian,
përkatësisht gjykatat e këtyre shteteve janë të detyruara ta aplikojnë
Rregullativin e Parlamentit Evropian nr. 864/2007 për të drejtën
kompetente për përgjegjësinë jokontraktore (Roma II), e cila u nxor
me 11 korrik të vitit 2007. Me këtë dekret unifikohen rregullat e
shteteve anëtare të BE për caktimin e së drejtës kompetente për
detyrimet jokontraktore që krijohen nga deliktet, pasurimi i pabazë,
gjërimi i punëve të huaja pa autorizim dhe përgjegjësisë për dëmin
e shkaktuar gjatë bisedimeve paraprake (negociatave) për lidhjen e
kontratës.
Projektligji për të DNP ngjashëm me Dekretin Roma II, në nenin
90 paragrafi 1 si pikë themelore të lidhjes për përgjegjësitë jokontra-
581
P. Gavroska; T. Deskoski, MPP. f. 360.
582
Projektligji për të Drejtën Ndërkombëtare Private është miratuar në mbledhjen
e 59-të të Qeverisë së Republikës së Kosovës me vendimin Nr. 05/59 të datës
31.07.2018.
368
ktore e përcakton të drejtën e shtetit ku është shkaktuar dëmi, pa-

varësisht se në cilin shtet është ndërmarrë veprimi që e ka shkaktuar
dëmin. Por nëse dëmtuesi dhe personi i dëmtuar kanë vendqëndrimin
të zakonshëm në të njëjtin shtet ku është shkaktuar dëmi, zbatohet e
drejta e atij shteti ( ne. 90 paragrafi 2). Nëse sipas rrethanave konkrete
vërehet se marrëdhënia më së ngushti është e lidhur me ndonjë shtet
tjetër, në ato raste kompetente është e drejta e atij shteti (ne.90/3).
Për përgjegjësin jokontraktore-për dëmin e shkaktuar nga
prodhimi, parashihen më tepër pika të lidhjes përkatësisht e dre-
jta e shtetit të vendqëndrimit të zakonshëm të personit që i është
shkaktuar dëmi, në mungesë të tij aplikohet e drejta e shtetit ku
është fituar prodhimi, nëse nuk mund të konstatohet vendi i fitimit
të prodhimit, aplikohet e drejta e vendit ku është shkaktuar dëmi
nëse prodhimi është shitur në atë shtet. Pavarësisht nga ajo që u
tha, nëse nga rrethanat konkrete të rastit konstatohet se veprimi i
dëmshëm ka lidhje dukshëm më të ngushtë me një shtet tjetër, do
të aplikohet e drejta e atij shteti. Lidhshmëria më e ngushtë me
të drejtën e ndonjë shteti tjetër mund të konstatohet në bazë të
marrëdhënies ekzistuese midis palëve, p.sh. kontrata ekzistuese e
lidhur midis palëve (neni 91).
Për përgjegjësinë jokontraktore për dëmin e shkaktuar nga kon-
kurrenca jolojale aplikohet e drejta e shtetit ku janë cenuar apo mund
të cenohen interesat e konsumatorëve. Te përgjegjësit jokontraktore
të shkaktuara për shkak të kufizimit të konkurrencës, kompetent ësh-
të e drejta e shtetit tregu i të cilit është cenuar apo pritet të cenohet
(neni 90).
Te përgjegjësit jokontraktore të shkaktuara ndaj ambientit je-
tësor (dëmi ekologjik) norma e kolizionit e nenit 93 të Projekt LDNP
është e ngjajshme me zgjidhjen e Dekretit Roma II. Rregulla i dedi-
kohet përgjegjësisë jokontraktore që kryhet nga dëmi ndaj ambientit
jetësor, ose nga dëmi që e pësojnë individët, ose prona si pasojë e
dëmit ndaj ambientit jetësor. Fakt vendimtar (pika e lidhjes) sipas
të cilës caktohet e drejta kompetente është vendi ku është shkaktuar
dëmi (neni 93).
Projekt LDNP përmban norma të veçanta të kolizionit për ca-
ktimin e së drejtës kompetente në rast të cenimit të së drejtave
të personalitetit. Kjo çështje nuk u rregullua me Dekretin Roma
II për arsye se nuk u arrit harmonizimi i qëndrimeve të shteteve
anëtare të Bashkimit Evropian, të drejtat nacionale të cilëve kanë
zgjidhje të ndryshme.583 Norma e kolizionit e rregullon cenimin e
të drejtës së personalitetit me anë të mendimeve nga shtypi, inter-
neti, televizori, radio ose mjetet tjera të informimit. Sipas nenit 95
583
G. Van Claster, European Private Intirnational Law, Oxford, 2013, f. 160.
369
të Projektit personi e drejta e të cilit është cenuar mund ta zgjedh

si kompetente njërën nga më tepër të drejta që i ka në dispozicion:
të drejtën e vendqëndrimit të zakonshëm të personit përgjegjës, të
drejtën e shtetit në të cilin personi i dëmtuar e ka vendqëndrimin
e zakonshëm, të drejtën e vendit ku është shkaktuar ose mund të
shkaktohet dëmi.
Projektligji për të DNP si formë të përgjegjësisë jokontraktore
në nenin 99 e parasheh edhe përgjegjësin parakontraktore (culpa in
contrahendo). E drejta kompetente për detyrimet jokontraktore të
krijuara për shkak të veprimeve që i kanë parapri lidhjes së kontratës,
pavarësisht se kontrata a u lidh ose jo, kompetente është e drejta e
shtetit ku lidhet kontrata (paragrafi 1 i nenit 99). Nëse e drejta kom-
petente nuk mund të caktohet sipas paragrafit 1, kompetente është e
drejta e shtetit ku është shkaktuar dëmi, pavarësisht se në cilin shtete
është ndërmarrë veprimi që e ka shkaktuar dëmin, por aplikohet locus
damni, siç parashihet në Dekretin Roma II (paragrafi 2/1), nëse palët
kanë pasur vendqëndrim të zakonshëm në të njëjtin shtet në momen-
tin kur ka ndodhur ngjarja që e ka shkaktuar dëmin aplikohet e drejta
e atij shteti (neni 99 paragrafi 2/2).
Projekt LDNP e parasheh mundësinë në nenin 100 që palët te
marrëdhëniet jokontraktore me marrëveshje ta caktojnë të drejtën
kompetente për detyrimet e tyre jokontraktore. Me marrëveshje të
drejtën kompetente palët mund ta zgjedhin (caktojnë) pas ngjarjes
që e ka shkaktuar dëmin, ose të lidhin kontratë para ngjarjes që e ka
shkaktuar dëmin, nëse të gjitha palët merren me veprimtari tregtare.
Zgjedhja e të drejtës kompetente nga palët duhet të bëhet qartë, ose
dukshëm të kuptohet nga rrethanat e rastit, që do të thotë se nuk vjen
në shprehje autonomia hipotetike e vullnetit të palëve. Mundësia e
zgjedhjes të së drejtës kompetente nga palët për marrëdhëniet jokon-
traktore është risi e rëndësishme që e parasheh Dekreti Roma II. Siç
u vërejt edhe më lartë Konventa Roma II e ka paraparë autonominë
kolizive juridike të palëve (me përkufizime dhe përjashtime konkrete)
për të gjitha detyrimet jokontraktore, pavarësisht se a krijohen ato nga
veprimi i dëmshëm, ose pasurimi i pabazë, gjërimit të punëve të huaja
pa autorizim ose nga përgjegjësia parakontraktore. Megjithatë palët
nuk mund të zgjedhin të drejtën kompetente te përgjegjësit jokontra-
ktore të krijuara në bazë të kontratës jolojale në treg, si dhe cenimi
i pronësisë intelektuale. Dekreti Roma II për nga lloji e parasheh
autonominë e shprehur të vullnetit, përkatësisht e drejta kompeten-
te të caktohet në mënyrë shprehimore, ose qartë të konstatohet nga
rrethanat e rastit, kjo do të thotë se nuk vjen në shprehje autonomia
hipotetike e vullnetit të palëve.
370
5. KONVENTA E HAGËS PËR CAKTIMIN

E SË DREJTËS KOMPETENTE TE FATKEQËSITË
NË KOMUNIKACION RRUGOR
Kohën e fundit fatkeqësitë në komunikacion rrugor janë burimet
më të shpeshta të detyrimeve jokontraktore në botë. Në gjysmën e
dytë të shekullit 20 e këndej, zhvillimi teknologjik i mjeteve të komuni-
kacionit dhe të transportit ndikoi në intensifikimin e të gjitha llojeve të
komunikacionit, kjo ndikoi në rritjen e fatkeqësive me element të huaj
në komunikacionin rrugor. Gjithnjë e më tepër vërehen vështirësi në
aplikimin e lex loci delicti commissi, zgjedhja tradicionale e njohur që
nga koha e teorisë së shteteve të shekullit XIV në kohën e Bartolusit,
ku si e drejtë kompetente aplikohej e drejta e vendit të kryerjes së de-
liktit, tash nuk është adekuate dhe e përshtatshme në të gjitha rastet.
Frekuenca gjithnjë e më e madhe e komunikacionit ndërkombëtar
dhe shpejtësitë e larta që i zhvillojnë disa mjete të komunikacionit, ku
brenda ditës së njëjtë kalojnë nëpër territorin e tre ose katër shteteve,
e gjithë kjo e rrit numrin e delikteve dhe përgjegjësive te fatkeqësitë
në komunikacion rrugorë me element të huaj; dhe vendi i fatkeqësisë
(aksidentit) e humb rëndësinë e qendrës së krijimit të marrëdhënies
juridike. E gjithë kjo ndikoi që në teori të paraqiten ide të reja për
zgjidhjen e këtyre problemeve. Për shkak të dallimeve të mëdha në
të drejtën e krahasuar, u braktis ideja e Konferencës së Hagës për
të drejtën ndërkombëtare private (nëntor 1964) që me një konventë
të rregullohet lëmia e caktimit të së drejtës kompetente për deliktet
në përgjithësi, u bënë përpjekje që të krijohet konventa në një lëmi
më të ngushtë, te deliktet në komunikacion, përkatësisht edhe më të
ngushtë te deliktet në komunikacion rrugor. Konsiderohej se unifikimi
i normave të kolizionit nga kjo lëmi do të ndihmojë të tejkalohen
vështirësitë që dalin nga qasjet e ndryshme të caktimit të së drejtës
kompetente për deliktet, përkatësisht për përgjegjësit jokontraktore
në shtetet konkrete.
Nën këto rrethana u hartua teksti i konventës në tetor të vitit
1968, dhe hyri në fuqi me 4 maj të vitit 1971. Konventa e Hagës për të
drejtën kompetente për fatkeqësitë në komunikacion rrugor (e njohur
si Konventa për ligjin i cili aplikohet te fatkeqësitë në komunikacion),
e kanë nënshkruar 22 shtete. Në shtetet e Bashkimit Evropian varë-
sisht nga vendi pranë gjykatës së cilës fillohet procedura aplikohen dy
kritere: rregullat e përgjithshme nga Dekreti Roma II, ose rregullat
e Konventës së Hagës.584 Synimet e Konventës së Hagës ishin që t’i
harmonizojë dhe unifikojë qëndrimet e ndryshme. Kompromisi u arrit
midis përkrahësve të rregullës lex loci delicti commissi dhe atyre që
584
T. Von Heib,, The Roma II Regulation the Law Applicable (Article 4 and Traffic
Accident) to Non-Contractual Obligatons: A New International Litigation
Regine, Athern Birichy, Leiden, 2009, f. 153-773.
371
janë kundër zbatimit të kësaj rregulle, në favore të rregullës së lidhjes

më të afërt, përkatësisht qendrës së gravitacionit.
Konventa e Hagës si zgjidhjen përfundimtare e përcakton rre-
gullën lex loci delicti commissi, përkatësisht kjo rregull mbetet si zgji
dhje themelore, por parashihet edhe një numër i konsiderueshëm i
përjashtimeve nga ajo: Rregulla e cila përmes përjashtimeve të para-
para e zëvendëson lex loci delicti commissi, nuk është parimi fleksibil
dhe jo aq i sigurt, por është fakti vendimtar (pika e lidhjes) e cila
relativisht lehtë verifikohet, ai është vendi i regjistrimit të automje-
tit. Edhe përkundrejt përpjekjeve dhe dëshirës që të harmonizohen
qëndrimet kundërthënëse për problemet dhe çështjet delikate te de-
liktet në komunikacion rrugor me element të huaj, Konventa e Hagës
nuk ka paraparë zgjidhje të thjeshta, përkundrazi zgjidhjet janë të
komplikuara dhe kuptimi i tyre kërkon vëmendje mbi mesataren. Në
nenin 1 Konventa thekson se zbatohet në përgjegjësin jokontraktore
civile që krijohet nga fatkeqësitë në komunikacion. Me këtë formulim
përfshihen të gjitha llojet e përgjegjësive përveç asaj penale dhe kon-
traktore. Konventa aplikohet edhe te caktimi i të drejtës kompetente
për kërkesat pasurore juridike në procedurën penale.
Konventa saktëson edhe sqaron përmbajtjen dhe çka përfshihet
me nocionin „fatkeqësi në komunikacion”. Konventa njëlloj aplikohet
si në mjete motorike ashtu edhe në jo motorike, kjo do të thotë se apli-
kohet edhe në fatkeqësitë ku janë të përfshira biçikletat, kuajt, karro-
cat e tërhequra nga kuajt. Që të konsiderohet se ekziston fatkeqësia në
komunikacion sipas Konventës duhet ajo të ndodh në rrugë publike,
ose në hapësira private që mund ta shfrytëzojnë vetëm persona të
caktuar (oborret e fabrikave, kampet për rekreacion).
Krahas lex loci delicti commissi si kriter për ta caktuar të drejtën
kompetente përkatësisht fakt vendimtar (pikë e lidhjes) Konventa
përcakton vendin e regjistrimit të automjetit. Për shkak të kuptimit
të gjerë të vendit të regjistrimit të automjetit, Konventa jep sqarime
që t’i evitojë problemet (vështirësitë) që mund të shfaqen gjatë in-
terpretimit. Vështirësitë (problemet) mund të shfaqen në rastet kur
automjeti nuk është i regjistruar, ose është i regjistruar në më tepër sh-
tete. Pasi Konventa aplikohet edhe ndaj mjeteve pa motor (biçikleta,
moped, karroca me kuaj), kurse këto mjete të komunikacionit në një
numër të konsiderueshëm të shteteve nuk i nënshtrohen regjistrimit,
në këto raste, si dhe në rastet kur automjeti ka më tepër regjistrime
në shtete të ndershme, kompetent është e drejta e vendit të vendosjes
së rregullt (stacionimi) të automjetit. Konventa e saktëson (precizon)
kuptimin e lex loci delicti commissi (vendi i shkaktimit të deliktit), dhe
vendi i deliktit nënkupton vendin e veprimit deliktor, e jo vendin e
shkaktimit të pasojës.
372
5.1. Marrëdhëniet që i rregullon Konventa e Hagës

Konventa aplikohet në mënyrë universale, nuk e parasheh ekzis-
timin e reciprocitetit midis shteteve si kusht (neni 11). Pas ratifikimit
bëhet pjesë e sistemit juridik intern të shteteve anëtare, dhe aplikohet
pavarësisht se me cilin shtet lidhet marrëveshja (pavarësisht se e drejta
kompetente a lidhet me shtetin anëtar ose që nuk është anëtar).
Konventa nuk aplikohet te konflikti i brendshëm i ligjeve. Nëse
marrëdhënia juridike ndërlidhet me më tepër shtete, njëri prej tyre ka
sistem të përberë (jo unik) juridik, faktet vendimtare të Konventës në
mënyrë direkte e caktojnë të drejtën materiale të shtetit me sistem të
përbërë juridik. Problemi i cilësimit (kualifikimit) të kuptimit të termit
(nocionit) përgjegjësi jokontraktore nuk zgjidhet në Konventë, por
u lihet shteteve që ta zgjedhin në bazë të parimit lex fori. Konventa
aplikohet te të gjitha llojet e procedurës, edhe te kërkesat juridike
pasurore (për kompensim të dëmit) të personit të dëmtuar në proce-
durën penale.
Konventa e Hagës aplikohet në komunikacion, para së gjithash
te mjetet me motor (automobil, mauna, autobus, tramvaj, motor, etj.),
por me termin mjet komunikacioni nënkuptohen edhe mjetet pa mo-
tor (pajton, rimorkio, kuaj, biçikleta).
Konventa nuk aplikohet në:
1. Përgjegjësitë e prodhuesit, distributorit dhe servisuesit të au-
tomjetit,
2. Përgjegjësinë e pronarit të rrugës, ose ndaj çdo personi që ka
për detyrë mirëmbajtën e rrugës,
3. Përgjegjësinë e veprimeve të tjerëve, përveç përgjegjësisë së
pronarit të automjetit ose të urdhërdhënësit,
4. Kërkesat e regresit midis personave përgjegjës për dëmin,
5. Kërkesat e regresit ndaj kompanive të sigurimit dhe
6. Kërkesat e regresit dhe kërkesat që i parashtrojnë kompanitë
e sigurimit ose fondet publike që japin garancinë lidhur me
dëmet e automjetit.
5.2. Caktimi i së drejtës kompetente

sipas Konventës së Hagës
E drejta kompetente sipas Konventës së Hagës për fatkeqësitë
në komunikacion rrugor caktohet sipas vendit ku është shkaktuar fat-
keqësia , përkatësisht fakt vendimtar (pikë e lidhjes) është lex loci
373
delicti commissi (zgjidhje themelore), dhe sipas fakteve vendimtare,

vendit të regjistrimit të automjetit (që e zëvendëson faktin vendimtar
themelor nëse plotësohen kushtet konkrete), vendi i stacionimit të
automjetit (aplikohet nëse nuk mund të aplikohet vendi i regjistrimit
të automjetit) dhe vendqëndrimi i zakonshëm (si kritere plotësues).
Që të caktohet e drejta kompetente sipas vendit të regjistrimit
të automjetit duhet të plotësohen kushtet e parapara me nenin 4 të
Konventës, që ndërlidhet me shkaktuesin e fatkeqësisë dhe autom-
jetin, pra me vetë fatkeqësinë, dhe kushtet që ndërlidhen me parash-
trimin e kërkesës, përkatësisht personin përgjegjës për shkaktimin e
fatkeqësisë (ndërlidhet me situatën procedurale e cila krijohet për
shkak të fatkeqësisë). Shmangia nga aplikimi i lex loci dhe aplikimi i
të drejtës së shtetit ku është regjistruar automjeti në rastet e përca-
ktuara në nenin 4 dhe 5 të Konventës tregojnë se lidhja me vendin e
domicilit ka qenë e rastësishme edhe jo me rendësi. Ato janë rastet
kur pjesëmarrësit në fatkeqësi janë të regjistruar, nëse janë automjete,
ose kanë vendqëndrim të rregullt (zakonshëm), nëse janë në pyetje
individi në shtetin e njëjte, edhe ndaj tyre do të aplikohet e drejta
e shtetit të regjistrimit, në vend të drejtës së vendit të shkaktimit të
fatkeqësisë (lex loci).
Zgjidhjet e Konventës së Hagës për fatkeqësitë në komunikacion
rrugor në parim parashohin që kontestet mos të zgjidhen në procedurë
gjyqësore, por me aktivitete dhe angazhim të kompanive të sigurimit,
më së shpeshti në bazë të marrëveshjeve ndërkombëtare (p.sh. kar-
tonëve të gjelbër), ose në shtetet anëtare të Bashkimit Evropian me
aplikimin e Direktivës për sigurim nga përgjegjësia e automjeteve.585
585
Për burimet e së drejtës së Bashkimit Evropian në këtë lëmi shiko: J. Popettas,
Choice of Low for cross-border raod traffic accidents (2002), Europian
Parliament, f. 8.
374
4
Pjesa e katërt
§4 Pjesa e katërt
Kapitulli I
E DREJTA NDËRKOMBËTARE PROCEDURALE
(KONFLIKTI I JURIDIKSIONEVE)
1. EMËRTIMI DHE KUPTIMI

Lidhur me emërtimin e kësaj tërësie që e sajon të drejtën
ndërkombëtare private në doktrinën juridike nuk ka qëndrim unik,
shfrytëzohen emërimet: e drejta ndërkombëtare procedurale, pro-
cedura civile gjyqësore me element ndërkombëtar, procedura civile
ndërkombëtare, kolizioni i procedurave, konflikti i juridiksioneve.586
Emërtimi procedura civile gjyqësore me element të huaj si duket më
për së afërmi i përcakton specifikat (veçoritë) dhe natyrën e kësaj
lëmie (tërësie) të së drejtës ndërkombëtare private.
Gjatë shqyrtimit të marrëdhënieve juridike me element të huaj
çdo shtet mund ta aplikojë procedurën, t’i nënvejë nën juridiksionin
e vet, përkatësisht kontestet mund t’ia besojë që t’i zgjidhin gjykatat
e veta nacionale (bazuar në parimin e sovranitetit). Mirëpo, nëse në
të njëjtën kohë marrëdhënia ndërlidhet edhe me sistem tjetër juridik
(p.sh. njëra nga palët ndërgjygjëse është i huaj), për këtë arsye edhe
shteti tjetër mund të pretendoj që për zgjidhjen e atij kontesti të
jenë kompetente gjykatat e tija. Nëse të dy shtetet në të njëjtën kohë
pretendojnë se gjykatat e tyre janë kompetente për shqyrtimin e të
njëjtit kontest juridik-kjo situatë e krijon konfliktin e juridiksioneve
(kompetencave). Të dy shtetet njëkohësisht pretendojnë se gjykatat
e çdonjërit shtet janë kompetente për shqyrtimin e kontestit të njejtë
juridik. Konflikti i juridiksioneve i rregullon marrëdhëniet juridiko
-civile të cilat elementi i huaj shprehet (shfaqet) në të drejta dhe
detyrime, marrëdhënia është shtruar dhe është zgjidhur nga organi
i huaj (ka rënë në kontakt të drejtpërdrejtë me organin e huaj), dhe
duhet të krijojë efekte juridike në shtetin e vendit.587 Pra, konflikti
i juridiksioneve sajohet nga rregullat juridike të shtetit konkret për
procedurën gjyqësore gjatë shqyrtimit të marrëdhënieve juridiko-pri-
vate me element të huaj.
586
E. Rietzler, Internationales prozessreht, 1948; I. Szasy, International Civil
Procedure, 1967, f. 9; I. Kropholler, Inernationales Privatrecht, 1994, f. 481; P.
Mayer, Droit international prive series, Bern, 1995, f. 259.
587
M. Jezdić, Međunarodno privatno pravo, Beograd, 1985, f. 8.
377
Nga ajo që u tha më lart mund të konstatohet se gjatë zhvilli-

mit të procedurës para gjykatave tona për shqyrtimin e konteste-
ve nga marrëdhëniet juridiko-civile, familjare, ekonomike, ose nga
marrëdhëniet e punës çdoherë do të zbatohet e drejta procedura-
le e vendit. Gjykatat e vendit para të cilave shtrohet çështja (gjy-
katat tona) e zhvillojnë procedurën (me përjashtime të vogla) sipas
rregullave të procedurës së shtetit të vendit lex fori. Përjashtime
aplikohen te nxjerrja e provave sipas lutjes së gjykatave të huaja,
të aplikohet procedura e shtetit që kërkon nxjerrjen e provave, dhe
në rastet e procedurave para arbitrazheve të shtetit të vendit nëse
palët me marrëveshje e kanë caktuar aplikimin e të drejtës së huaj
procedurale. Megjithatë, prezenca e elementit të huaj ka rëndësi te
procedura civile gjatë shqyrtimit të marrëdhënieve juridiko-private
me element të huaj, për shkak të situatave specifike që krijohen dhe
për të cilat nuk ka zgjidhje në rregullat e procedurës që aplikohen
për rregullimin e marrëdhënieve pa element të huaj. Për këtë arsye
me rregulla të veçanta procedurale duhet të rregullohen marrëdhë-
niet që përmbajnë element të huaj juridiko-private. Me burime të
posaçme të së drejtës ndërkombëtare private rregullohen çështjet
e kompetencës ndërkombëtare, përkatësisht rastet e kompetencës
së jurisprudencës sonë për shqyrtimin e kontesteve që ndërlidhen
me më tepër sovranitete. Gjithashtu gjatë zhvillimit të procedurës
gjyqësore për shkak të prezencës së elementit të huaj shtrohet çësh-
tja e njohjes dhe aplikimit të së drejtës së huaj në të cilën dërgon
norma e kolizionit, dëgjimi i dëshmitarëve dhe nxjerrja e provave
në shtetin e huaj etj. Shtrohet çështja e pozitës juridike e të huajve
kur procedura zhvillohet para gjykatave tona (deponimi i kaucionit
aktorial) dhe kushtëzimi i ndihmës gjyqësore pa pagesë. Me rëndësi
të veçantë është çështja e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të
huaja gjyqësore. Kjo materie rregullohet me normat për njohjen dhe
ekzekutimin e vendimeve të huaja gjyqësore.
Kompetenca e gjykatave të Republikës së Kosovës gjatë shqyr-
timit të kontesteve nga marrëdhëniet juridiko-private me element të
huaj caktohet sipas detyrës zyrtare në bazë të fakteve dhe rrethanave
që ekzistojnë në momentin e inicimit të procedurës.
Pozita procedurale e të huajve para gjykatave të vendit nuk është
e njëjtë si e shtetasve të vendit, përkatësisht të huajt nuk barazohen
plotësisht me shtetasit e vendit. Kjo vërehet në rastet kur i huaji është
paditës para gjykatave të vendit, duhet të deponojë garancion (letra
me vlerë, para) për pagesën e shpenzimeve gjyqësore, si dhe të plo-
tësojë kushte konkrete kur i huaji duhet ta gëzojë ndihmën juridike
pa pagesë (të drejtën skamnore).
Ndihma juridike ndërkombëtare i nënkuptonte veprimet që i
ndërmerr gjykata e vendit sipas fletëlutjes së gjykatës së shtetit të
378
Pjesa e katërt Kapitulli I
huaj, si dhe veprimet e gjykatës së huaj sipas fletëlutjes së shtetit të

vendit sepse parimisht veprime procedurale në territorin e shtetit të
vendit mund të kryejnë vetëm organet e vendit dhe sipas dispozitës
të shtetit të vendit. Veprimet procedurale që realizohen me anë të
ndihmës juridike janë dorëzimi i shkresave të ndryshme, nxjerrja e
provave etj.
Vendimet gjyqësore si akte të organeve shtetërore të një shteti
krijojnë efekte juridike vetëm në territorin e shtetit ku janë nxjerr.
Megjithatë, te vendimet gjyqësore nga lëmia e së drejtës civile dhe së
drejtës ekonomike, për shkak të respektimit të bashkëpunimit ndër-
kombëtar, të drejtave të njeriut, sigurisë juridike dhe ekonomizimit
të procedurës, parimisht mund të njihet efekti juridik i vendimit të
sovranitetit të huaj në shtetin e vendit, nëse bëhet njohja e vendimit
të huaj përkatësisht nëse vendimi i plotëson kushtet e parapara sipas
ligjit të shtetit ku duhet të njihet dhe të ekzekutohet.
2. BURIMET JURIDIKE
Në pjesën e parë të librit kur u shtrua çështja e burimeve të së
drejtës ndërkombëtare private u konstatua se Republika e Kosovës
bën pjesë në grupin e shteteve që kanë nxjerr ligje të posaçme për
rregullimin e marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj.
Tash në procedurë është Projekt LDNP, burim themelor në
lëminë e së drejtës ndërkombëtare procedurale. Ky ligj e rregullon
materien e kompetencës ndërkombëtare, aftësinë e palëve, kaucionin
aktorial, litispendecën ndërkombëtare, ndihmën juridike pa pagesë,
kushtet dhe procedurën për njohjen e vendimeve të huaja gjyqëso-
re dhe të arbitrazhit. Projekt LDNP është burim i përgjithshëm i së
drejtës ndërkombëtare procedurale dhe aplikohet çdo herë, përveç
rasteve nëse aplikimi i tij nuk përjashtohet me ligj të posaçëm, ose
me traktat ndërkombëtar.
Përveç ligjit të theksuar si burime plotësuese të së drejtës ndër-
kombëtare private janë edhe Ligji i procedurës kontestimore, Ligji
për arbitrazhet tregtare ndërkombëtare etj.
Gjithashtu materia e së drejtës ndërkombëtare procedurale rre-
gullohet edhe me burime ndërkombëtare, përkatësisht me konventa
bilaterale dhe multilaterale. Konventat më të rëndësishme multila-
terale janë Konventa e Hagës për procedurën civile gjyqësore e vitit
1905 dhe 1954, Konventa e Hagës për abrogimin e legalizimit të do-
kumenteve të huaja publike e vitit 1961, Konventa e Nju Jorkut për
njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit
1958 etj.
379
Kapitulli II
KOMPETENCA GJYQËSORE NDËRKOMBËTARE
1. KUPTIMI DHE RËNDËSIA E KOMPETENCËS

NDËRKOMBËTARE
E drejtë sovrane e çdo shteti është të vendosë se kur janë kompe-
tente gjykatat e tija, pavarësisht se a shqyrtohen marrëdhëniet juridiko
-private me element të huaj ose pa të. Megjithatë, rregullat juridike
për kompetencën gjyqësore ndryshojnë.
Njëpalë rregulla aplikohen te procedura gjyqësore gjatë shqyr-
timit të kontesteve te marrëdhëniet juridiko-private pa element të
huaj, kurse rregulla tjera aplikohen gjatë shqyrtimit të kontesteve te
marrëdhëniet juridiko-private me element të huaj. Për shkak të pre-
zencës së elementit të huaj te kontestet juridiko-private, çdo shtet
individualisht e përcakton kompetencën e gjykatave të veta duke pa-
sur parasysh ndërlidhjen e elementeve të marrëdhënies (subjektin,
objektin, të drejtat dhe detyrimet) si me sovranitetin e tij, ashtu edhe
me sovranitetin e huaj. Gjatë caktimit të kompetencës së gjykatës tek
kontestet juridiko-private me element të huaj sistemet juridike të sh-
teteve individuale e kanë në konsideratë edhe respektimin e parimeve
konkrete të komunikimit ndërkombëtar.588
Gjatë krijimit të marrëdhënieve juridiko-private me element të
huaj intenca e palëve pjesëmarrëse është realizimi, por edhe mbrojtja
e tyre, përkatësisht organit-gjykatës të cilit shteti duhet t’i drejtohet
për mbrojtjen e interesave të veta. Çështja e kompetencës gjyqësore
ndërkombëtare gjithsesi është pyetja më e rëndësishme në kuadër të
kompetencës ndërkombëtare, andaj i kushtohet më tepër vëmendje
në teori, praktikë dhe në të drejtën pozitive se sa kompetencës ndër-
kombëtare të organeve tjera. Kompetenca ndërkombëtare gjyqësore
përkufizohet si e drejtë dhe detyrë e judikaturës nacionale të ndër-
marrë veprime në rastet kur ekziston elementi i huaj në marrëdhënien
juridiko-private. Për shqyrtimin e marrëdhënieve juridiko-private me
element të huaj përveç gjykatës, për marrëdhënie tjera konkrete mund
të jenë kompetente edhe organet tjera, p.sh. ofiqaritë e gjendjes civile
për lidhje të martesave me element të huaj, organet e kujdestarisë
588
M.Jezdić, Međunarodo privatno pravo II, Beograd, 1985, f. 174.
381
(Qendra për Punë Sociale), noterët, arbitrazhi tregtar ndërkombëtar

etj.
Kompetenca gjyqësore ndërkombëtare nuk ka të bëjë me cakti-
min e kompetencës së ndonjë gjykate mbinacionale ose ndërkombëta-
re, por çdoherë konstatohet dhe verifikohet kompetenca e judikaturës
nacionale (vendore) për marrëdhëniet juridiko-private me element
të huaj. Çdo shtet i ka rregullat e veta për caktimin e kompetencës
ndërkombëtare, dhe ligjvënësi i çdo sistemi juridik gjatë caktimit të
këtyre rregullave para së gjithash kujdeset për interesat e shtetit të
vet. Por, kujdeset që me rregullat e kompetencës ndërkombëtare t’i
përfshijë ato marrëdhënie (konteste) juridiko-private për zgjidhjen e
të cilave shteti i vendit është i interesuar, e gjithashtu i ka në konsi-
deratë parimet e komunikimit ndërkombëtar dhe interesat legjitime
të shteteve tjera.
Kompetenca ndërkombëtare e nënkupton kompetencën e judi-
katurës së një shteti konkret, e jo kompetencën e një gjykate konkre-
te në atë shtet. Rregullat e kompetencës ndërkombëtare caktojnë se
gjykatat e cilit shtet kanë të drejta dhe detyra që të veprojnë (të ndër-
marrin veprime procedurale), por nuk e caktojnë konkretisht gjykatën
kompetente. Gjykata kompetente konkrete në atë shtet caktohet në
bazë të normave të kompetencës lëndore dhe territoriale. Gjatë cakti-
mit dhe vlerësimit të kompetencës së vet lëndore dhe territoriale, çdo
gjykatë pikënisje e ka sistemin juridik të shtetit të vendit, e aplikon të
drejtën e vet lex fori.
Rëndësia e kompetencës ndërkombëtare gjatë rregullimit të
marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj është e madhe.
Nga kompetenca ndërkombëtare gjyqësore mund të varet zgjidhja
definitive e kontestit, sepse përcakton një numër të konsiderueshëm
të pyetjeve dhe veprimeve që mund të kenë ndikim në zgjidhjen për-
fundimtare të kontestit. Nëse në rastin konkret konstatohet se janë
kompetente gjykatat e një shteti, ajo do të thotë se gjatë procedurës
do të aplikohen rregullat procedurale të sistemit juridik (shtetit) të
gjykatës (lex fori processualis). Gjithashtu mënyra e dorëzimit të shkre
save të ndryshme, nxjerrja e provave, nxjerrja e vendimeve, mjetet
juridike etj, do të përcaktohen sipas lex fori, që dukshëm mund të
ndikojë në zgjidhjen përfundimtare të kontestit.
Rëndësia e kompetencës gjyqësore ndërkombëtare konsiston
në zgjidhjen përfundimtare të kontestit sepse gjykatat e çdo judika-
ture nisen nga e drejta ndërkombëtare private e vet. Çdoherë apli-
kohen normat e shtetit të vendit për të drejtat e të huajve që hyjnë
në marrëdhënie juridiko-private, dhe aplikohen normat e vendit të
kolizionit nga të cilat varet se cila e drejtë do të jetë kompetente, kurse
nga e drejta kompetente gjithmonë varet zgjidhja meritore (definitive)
e rastit konkret.
382
Pjesa e katërt Kapitulli II
Mënyra më e përshtatshme dhe adekuate e rregullimit të kom-

petencës ndërkombëtare do të ishte ekzistimi i normave unike për
kompetencën ndërkombëtare që do të vlenin për të gjitha shtetet.
Edhepse në këtë fazë të zhvillimit të shoqërisë kjo është e pamundur
(ide utopiste) mirëpo kjo ide realizohet në plan regjional, në kuadër
të Bashkimit Evropian, në lëmi të rëndësishme që ndërlidhen me
kompetencën ndërkombëtare aplikohen rregulla të njëjta për shtetet
anëtare.
Është me rëndësi të theksohet se me dispozitat për kompeten-
cën ndërkombëtare përcaktohet se në cilat raste duhet të veprojnë
(janë kompetentë) gjykatat e shtetit të vendit, kjo përcakton edhe
mënyrën juridike të rregullimit të kësaj lëmie. Më e përshtatshme dhe
më së shpeshti aplikohet mënyra e njëanshme e rregullimit, ligjvënësi
nacional i përcakton kushtet për kompetencën e gjykatave vendore
ose organeve tjera. Përjashtohet mundësia që ligjvënësi i një shteti të
përcaktojë se në cilat raste do të jenë kompetente gjykatat e shtetit të
huaj për të ndërmarrë veprime procedurale. Gjithashtu kompetenca
ndërkombëtare mund të rregullohet edhe me norma të dyanshme, të
përmbajtura në traktate ndërkombëtare. Në fakt, traktatet ndërkom-
bëtare që përmbajnë norma për kompetencën ndërkombëtare e bëjnë
distribuimin e kompetencës midis gjykatave të shteteve anëtare sipas
kritereve që në marrëveshje i kanë caktuar.589
Për dallim nga normat e kolizionit që janë të njëanshme ose të
shumanshme, normat për kompetencën ndërkombëtare gjithmonë
janë të njëanshme. Ato përcaktojnë se a është kompetente judikatura
e shtetit të vendit, nëse nuk janë kompetente gjykatat e vendit nuk
udhëzojnë se cilat gjykata janë kompetente.
Në të kaluarën konsiderohej se mjafton fakti që i padituri ose
pasuria e tij të ndodhen në shtetin e vendit që të jenë kompetente
gjykatat e vendit, për arsye se lëvizja e njerëzve ka qenë e kufizuar (më
pak është udhëtuar) dhe prezenca e të paditurit në shtetin e vendit
nuk ka qenë e rastësishme. I padituri dhe pasuria e tij kanë qenë të
disponueshme për pushtetin shtetëror që e ka lehtësuar ekzekutimin e
mëvonshëm të vendimit. Detyrë e ligjvënësit është që kompetencën e
organeve të veta ta caktojë në bazë të lidhshmërisë së fakteve vendim-
tare konkrete me forumin. Kriteret që më së tepërmi aplikohen për
caktimin e kompetencës janë vendbanimi, përkatësisht selia e perso-
nave juridik (forum domicili), vendqëndrimi i zakonshëm. Gjithashtu
si kriter për caktimin e kompetencës shërben vendi ku gjendet sendi,
qoftë te pasuria e luajtshme ose paluajtshme (forum rei sitae), vendi
i lidhjes së punës juridike (forum loci contractus), vendi i përmbush-
jes së punës juridike (forum loci solucionis) dhe vendi i shkaktimit të
deliktit (forum delicti commissi). Shtetësia (forum patriae) në suaza
589
383
ndërkombëtare konsiderohet si kriter relativ joadekuat për caktimin e

kompetencës, për këtë arsye nuk aplikohet si bazë për caktimin e saj.590
2. LLOJET E KOMPETENCËS
GJYQËSORE NDËRKOMBËTARE
Kompetenca ndërkombëtare është e drejtë dhe detyrë e një judi-
kature të veprojë në një çështje juridiko-private me element të huaj,
dhe çdoherë rregullohet me legjislacionin e shtetit të forumit (lex fori).
Në doktrinën juridike hasen lloje të ndryshme të kompetencës ndër-
kombëtare,591 por të përbashkët e kanë kategorizimin në: kompetencë
ndërkombëtare direkte dhe indirekte, ekskluzive, konkurrente, e për-
gjithshme, e veçantë, kompetencë ndërkombëtare e caktuar me ligj
dhe me marrëveshje (prorogative).
Që të kuptohen më qartë normat për kompetencën ndërkom-
bëtare në vazhdim do të shtrohen sipas kritereve për kategorizim të
bëra më lartë.
2.1. Kompetenca ndërkombëtare direkte dhe indirekte

Kriter për kategorizimin (ndarjen) e rregullave të kompetencës
ndërkombëtare në rregulla për kompetencën ndërkombëtare direk-
te (të drejtpërdrejtë), përkatësisht rregulla për kompetencën ndër-
kombëtare indirekte (të tërthortë) është momenti procedural kur
vlerësohet kompetenca, përkatësisht se a është kompetente judikatura
e vendit (gjykata e vendit) dhe qëllimi i vlerësimit të kompetencës.592
Me aplikimin e rregullave për kompetencën direkte ndërkom-
bëtare në momentin e krijimit të kompetencës shqyrtohet mundësia
dhe vendoset se a është një judikaturë kompetente, përkatësisht, a ka
të drejta dhe detyrime që të vendos për një çështje konkrete juridi-
ko-private me element të huaj.
Rregullat për kompetencën indirekte aplikohen në një fazë më
të vonshme, pas nxjerrjes së vendimit të plotfuqishëm, kur shtrohet
çështja e efektit juridik të atij vendimi në shtet tjetër. Në atë rast do
të aplikohen rregullat për kompetencën indirekte të atij shteti tjetër
590
T.Varadi; dhe të tjerët, MPP, f. 498; Ð. Vuković, E. Kunštek, Međunarodno
građansko postupavno pravo, Zagreb, 2005. f. 49.
591
Shih më tepër: S.Triva; M. Dika, Građansko parnično procesno pravo, Zagreb,
2004, f.257; H. Shack, Internationales Zivilverfahrenstrecht, Munchen, 2010,
f.80.
592
T.Varadi; dhe të tjerët, MPP, 2010,f. 499.
384
ku kërkohet njohja e vendimit të huaj gjyqësor, që të konstatohet se

judikatura e cila e ka nxjerr vendimin a ka qenë kompetente.
Rregullat e Kosovës për kompetencën direkte përcaktojnë se a
mundet gjykatat kosovare të veprojnë në rast konkret me element të
huaj, kurse rregullat për kompetencën indirekte caktojnë se a mundet
të pranohet kompetenca e gjykatës së huaj që e ka nxjerrë vendimin,
i cili duhet të njihet në Kosovë.
2.2. Kompetenca ekskluzive (forum necessitatis)

Çdo shtet në mënyrë individuale i përcakton interesat e veta gjatë
rregullimit të marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj. Kur
vlerëson se për marrëdhënie konkrete ka interes të veçantë, për rre-
gullimin e tyre parasheh kompetencë ekskluzive ndërkombëtare ve-
tëm të judikaturës së vet, në atë mënyrë e përjashton kompetencën e
gjykatave të shteteve tjera që të vendosin për të njëjtat çështje.
Respektimi i normave të kompetencës ekskluzive ndërkombëtare
(forum exclusivum) shpesh herë ndërlidhet me rendin publik të shtetit
ose me interesat e t’ia ekonomike dhe politike. Respektimi i këtyre
normave nga palët, përkatësisht mbrojtja e cenimit të tyre nga shteti
sigurohet me anë të instrumenteve të ndryshme juridike. Në këto raste
palëve nuk u lejohet (u ndalohet) që me marrëveshje (prorogatio fori)
ta caktojnë kompetencën e gjykatës, ose arbitrazhit të huaj. Po ashtu
parashihet se nuk do të njihen efektet e procedurës gjyqësore para
gjykatës së huaj (litispendenca e huaj), përkatësisht se gjykatat vendo-
re do të shpallen kompetente për kontest konkret, edhe përkundrejt
faktit se në shtet tjetër zhvillohet procedura midis palëve të njëjta për
çështje (rast) të njëjtë. Gjithashtu parashihet se vendimet e nxjerra nga
gjykata e huaj për raste të këtilla, nuk do të njihen dhe ekzekutohen
nga shteti i vendit.593
Në teorinë juridike bëhen dallime midis kompetencës ndërkom-
bëtare absolute dhe relative, si kriter për klasifikim merret numri i
shteteve që për një kategori të marrëdhënieve parashohin zgjidhje të
njëjtë. Kompetenca ekskluzive ndërkombëtare i përfshin rastet që në
mënyrë universale (në një numër të madh të shteteve), përfshihen nën
kompetencën ekskluzive të gjykatave të vendit. Ato janë kontestet nga
të drejtat sendore në paluajtshmëri, kontestet e përfaqësuesve të huaj
diplomatik lidhur me marrëdhëniet juridiko-civile me element të huaj,
dhe kontestet lidhur me anulimin e të drejtave konkrete nga pronë-
sia industriale që janë të regjistruar në regjistrat e shtetit të vendit.
Kompetenca relative ndërkombëtare i përfshin rastet që janë karak-
teristike për një rreth të caktuar të shteteve, ku bëjnë pjesë kontestet
593
385
statusore me element të huaj nëse u dedikohen shtetasve të vendit,

dhe ajo kategori e marrëdhënieve juridiko-civile me element të huaj
që me marrëveshje ndërkombëtare u lihet kompetencës legjislative
dhe gjyqësore të shteteve kontraktore.594
Kompetenca ekskluzive ndërkombëtare mund të rregullohet
edhe me konventa ndërkombëtare. Konventa Evropiane për kompe-
tencën dhe ekzekutimin e vendimeve në çështjet civile dhe tregtare
e vitit 1968, i përcakton rastet te të cilat gjykatat e shteteve konkrete
anëtare do të kenë kompetencë ekskluzive, (kontestet për pronësinë
e paluajtshme dhe marrjes me qira të tyre etj.).595
Kompetenca ekskluzive parashihet edhe në Dekretin e Këshillit
të BE-së për kompetencën njohjen dhe ekzekutimin e aktgjykimeve
në çështjet civile dhe tregtare, e vitit 2000.596
Rregullat me të cilat parashihet kompetenca ekskluzive ndër-
kombëtare aplikohen përjashtimisht, vetëm në raste saktësisht të
përcaktuara, kur rasti konkret ka lidhje juridike të theksuara me ju-
dikaturën vendore dhe ekziston interes i qartë se shqyrtimi i atyre
rasteve rezervohet për gjykatat e vendit. Për këtë arsye në të drejtën
ndërkombëtare aplikohet qëndrimi se kompetenca ekskluzive mund
të përcaktohet shprehimisht vetëm me ligj.597
Kompetencën ekskluzive ndërkombëtare të gjykatave të vendit
(dhe organeve tjera) e parasheh edhe e drejta kosovare. Ajo ekziston
vetëm në rastet kur në mënyrë shprehimore parashihet në Ligjin për
të drejtën ndërkombëtare private.
Projekt LDNP në nenin 120 përcakton se Gjykatat e Kosovës
kanë kompetencë ekskluzive kur ajo caktohet në mënyrë shprehimore
me ligj. Kompetenca ekskluzive e gjykatave kosovare ekziston:
1) për lejimin dhe zbatimin e ekzekutimit nëse ekzekutimi bëhet
në Kosovë;
2) për kontestet për themelimin, pushimin dhe ndryshimin sta-
tusor të personave juridik;
3) për kontestet lidhur me plotfuqishmërinë e regjistrimit në
regjistrat publik që mbahen në Republikën e Kosovës;
4) për kontestet juridiko-sendore për paluajtshmëri, përfshirë
edhe kontestet e marrjes me qira të tyre nëse gjenden në
Kosovë;
594
M. Jezdić, Međunarodo privatno pravo II, Beograd, 1985, f. 178.
595
Neni 16 i Konventës.
596
Neni 22.
597
Projekt LDNP, neni 120.
386
5) për kontestet nga pronësia industriale;

6) për mos njohjen e vendimit të huaj gjyqësor nëse çështja ësh-
të në kompetencën ekskluzive të gjykatës së Republikës së
Kosovës;
7) për shpalljen e shtetasit të Republikës së Kosovës të zhdukur
për të vdekur;
8) për konteste martesore nëse bashkëshorti i paditur është
shtetas i Republikës së Kosovës dhe e ka vendbanimin në
Kosovë;
9) për kontestet për konstatimin ose mohimin e atësisë ose amë-
sisë, nëse fëmija, nëna, i ati ose personi i cili pretendon të jetë
babai ose nëna e fëmijës është shtetas ose ka vendqëndrimin
e zakonshëm në Republikën e Kosovës;
10) për kontestet për përkujdesjen, rritjen dhe edukimin e fëmijë-
ve të cilët janë nën përkujdesje prindërore kompetente është
e drejta e Republikës së Kosovës, nëse fëmija është shtetas i
Kosovës ose ka vendqëndrim të zakonshëm në Kosovë;
11) për dhënien e lejes për lidhjen e martesës së personit të mitur,
kompetente është gjykata e Republikës së Kosovës, përkatë-
sisht nëse njëri nga parashtruesit e kërkesës është shtetas i
Kosovës, pavarësisht se ku e kanë vendbanimin ose vendqën-
drimin personat që dëshirojnë të lidhin martesë;
12) për të vendos për adoptimin dhe pushimin e tij nëse njëri
nga adoptuesit ose i adoptuari është shtetas i Republikës së
Kosovës, ose ka vendqëndrim të zakonshëm në Republikën
e Kosovës.
Republika e Maqedonisë së Veriut me Ligjin për të drejtën ndër-
kombëtare private të vitit 2010 parasheh kompetencë ekskluzive të
gjykatave të veta përafërsisht për rastet e njëjta si në Projekt LDNP
të Republikës së Kosovës.
2.3. Kompetenca konkurrente (forum electivum)

Kompetenca konkurrente ose fakultative (competentio internatio-
nalis facultativa) është lloji më së tepërmi i shfrytëzuar i kompetencës
në të drejtën ndërkombëtare private të çdo shteti. Për shqyrtimin e
të njëjtit rast në të njëjtën kohë mund të jenë në mënyrë konkurrente
kompetente juridikcionet (sistemet juridike) e më tepër shteteve. Kjo
do të thotë se ekziston bazë juridike për kompetenca të judikaturës së
387
vendit, por nuk përjashtohet mundësia e kompetencës edhe të judika-

turave tjera. Për shembull nëse në kontestin për kompensimin e dëmit
vendbanimi i shkaktuesit të dëmit është në shtetin e vendit, ekziston
kompetenca e judikaturës së vendit, por ajo nuk është ekskluzive,
kontesti mund të zhvillohet edhe para gjykatës së huaj, kompetenca
bazohet në faktin se dëmi është shkaktuar në atë shtet të huaj, vendimi
i gjykatës së huaj nëse plotësohen kushtet mund të njihet në shtetin e
vendit. Rregullat e kompetencës ndërkombëtare konkurrente lejojnë
që për zgjidhjen e të njëjtit rast me element të huaj, në të njëjtën kohë
të jetë kompetente edhe ndonjë judikaturë tjetër dhe paditësi mund
të zgjedh se para judikaturës së cilit shtet do ta inicioj procedurën.
Te kompetenca gjyqësore konkurrente njëkohësisht për të njëjtin
kontest juridiko-privat me element të huaj mund të jenë kompetente
gjykatat e më tepër shteteve dhe palët sipas vullnetit të tyre mund ta
ndryshojnë kompetencën e gjykatës konkrete.598 Nëse palët vendosin
për juridiksionin e huaj, vendimi i huaj gjyqësor do të njihet në shtetin
e vendit nëse plotësohen kushtet e parapara sipas ligjit të vendit ku
bëhet njohja dhe do të barazohet për nga efektet juridike me vendimin
e gjykatës së vendit ku bëhet njohja.
Judikatura e vendit e aplikon këtë lloj të kompetencës për kontes-
tet që nuk janë me interes vital për shtetin. Kompetenca konkurrente
ose fakultative ndahet në kompetencë e forumit të përgjithshëm, për
të gjitha llojet e kontesteve (kompetenca e përgjithshme vendore)
dhe kompetencë e forumit të posaçëm, për kategori të posaçme të
marrëdhënieve juridiko-private me element të huaj.
2.4. Kompetenca e përgjithshme

Kompetenca e përgjithshme ndërkombëtare gjyqësore është
kompetencë e një judikature për të gjitha llojet e kontesteve dhe pro-
cedurave tjera me element të huaj. Kriter në bazë të cilit caktohet
kjo kompetencë është lidhja faktike e palës ndaj të cilës zhvillohet
procedura me shtetin e forumit. Kjo lidhje shprehet përmes vendba-
nimit, ose shpeshherë edhe përmes vendqëndrimit të personit fizik të
paditur, përkatësisht selisë së personit juridik. Në këtë rast kompe-
tenca e përgjithshme ndërkombëtare përcaktohet në bazë të parimit
të njëjtë në të cilin bazohet edhe kompetenca vendore-actor sequitur
forum rei. Nëse për shembull norma për kompetencën ndërkombëtare
parasheh se gjykatat e vendit çdoherë janë kompetente nëse i padituri
e ka vendbanimin në shtetin e vendit, është e qartë se një kompetencë
e tillë ekziston pavarësisht se për çfarë lloji të kontestit bëhet fjalë. Në
ato raste shtrohet çështja e kompetencës së përgjithshme ndërkom-
598
M.Jezdić, po aty, f. 178.
388
bëtare, ose e kompetencës ndërkombëtare të forumit të përgjithshëm

(forum generale). Te kjo kompetencë është me rëndësi të theksohet
se të gjitha paditë kundër një personi si dhe kërkesat e llojeve tjera
ndaj një personi mund të parashtrohen para gjykatave të shtetit në
të cilin ai person e ka vendbanimin, përkatësisht selinë nëse është
person juridik.
Kompetenca e përgjithshme ndërkombëtare e gjykatave (ose or-
ganeve tjera) të Republikës së Kosovës caktohet në bazë të vendbani-
mit ose vendqëndrimit të zakonshëm të paditurit (për personin fizik),
kurse në bazë të selisë për personin juridik, përkatësisht sipas parimit
actor sequitur forum rei. Kompetente janë gjykatat tona nëse i padituri
personi fizik e ka vendbanimin ose vendqëndrimin e zakonshëm në
Kosovë, kurse personi juridik e ka selinë në Republikën e Kosovës.599
Në këto raste pavarësisht se a është kontesti nga lëmia familjare, juri-
diko-sendore, detyrimore, trashëgimore ose nga marrëdhënia e punës
etj, Gjykata e Republikës së Kosovës janë të detyruara të vendosin
kur parashtrohet padia kundër personit i cili e ka vendbanimin (ose
selinë) në Kosovë.
Në procedurën jokontestimore ku nuk ka person të paditur, kom-
petenca e përgjithshme ndërkombëtare e gjykatës së Republikës së
Kosovës ekziston nëse personi kundër të cilit parashtrohet kërkesa e
ka vendbanimin ose vendqëndrimin e zakonshëm, përkatësisht selinë
në Republikën e Kosovës.600
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut kompetenca e përgjithsh-
me ndërkombëtare e gjykatave të këtij shteti ekziston nëse i padituri
person fizik e ka vendbanimin, përkatësisht nëse është person juridik
e ka përkatësinë e Maqedonisë së Veriut.601
2.5. Kompetenca e posaçme

Për dallim nga kompetenca e përgjithshme ndërkombëtare që
u dedikohet të gjitha llojeve të kontesteve (statusore, trashëgimore,
detyrimore, juridiko-sendore, etj.) dhe krijohet në bazë të kriterit të
vetëm (unik), vendbanimit ose vendqëndrimit të personit të paditur,
për lloje të caktuara të kontesteve si burimet nacionale ashtu edhe
burimet ndërkombëtare parashohin edhe kritere tjera për krijimin e
kompetencës. Legjislacionet nacionale njëkohësisht përveç parimit të
përgjithshëm (vendbanimit të paditurit) parashohin edhe parime tjera
që për marrëdhënie konkrete të caktohet kompetenca e organeve të
vendit edhe atëherë kur nuk ka kritere për caktimin e kompeten-
599
Neni 111, paragrafi 1 dhe 2 i PLDNP.
600
Neni 116, paragrafi 1 dhe 2 i PLDNP.
601
Neni 53 dhe 54 i LDNP të Maqedonisë së Veriut.
389
cës së përgjithshme ndërkombëtare, përkatësisht kur vendbanimi i

të paditurit nuk është në territorin e shtetit të vendit. Në ato raste
shtrohet çështja e kompetencës së posaçme ndërkombëtare. Kriteret
(fakt vendimtar) në bazë të së cilave mund të krijohet kompetenca
ndërkombëtare e veçantë janë: shtetësia, vendqëndrimi i zakonshëm,
vendi ku gjendet sendi, vendi i lidhjes së kontratës, vendi i përmbush-
jes së kontratës, vendi i kryerjes së deliktit etj.
Nëse për shembull norma juridike parasheh se te kontestet për
kërkesat juridiko-pasurore është kompetente gjykata e shtetit në terri-
torin e të cilit gjendet pasuria e të paditurit. Mund të vërehet se në
këtë rast për sendet që janë objekt i marrëdhënieve juridiko-pasurore
parashihet kompetenca e organit të vendit edhe në rastet kur i padituri
nuk ka vendbanim në territorin e vendit, nëse në territorin e shtetit të
vendit gjendet pasuria e tij.
Ose të marrim një shembull tjetër, nga lëmia e delikteve juridiko
civile, përkatësisht shkaktimi i dëmit ndaj tjetrit, padia për kompen-
simin e dëmit mund të parashtrohet jo vetëm para gjykatës së shtetit
ku e ka vendbanimin shkaktuesi i dëmit (kompetenca e përgjithshme
ndërkombëtare e forumit), por edhe para gjykatës së shtetit ku është
shkaktuar delikti, ose ku është shkaktuar dëmi (kompetenca e posaç-
me ndërkombëtare e forumit), por edhe para gjykatës së shtetit ku
është shkaktuar delikti ose ku është shkaktuar dëmi (kompetencë e
posaçme ndërkombëtare e forumit, përkatësisht forum delicti commis-
si ose forum laesionis).
Paditësi ka mundësi të zgjedh, a do të padisë në forumin e përg-
jithshëm (vendbanimi ose selia e të paditurit) ose do ta iniciojë pro-
cedurën para judikaturës së ndonjë shteti tjetër sipas rregullave të
kompetencës së posaçme që i përcakton ligjvënësi. Rregullat për kom-
petencën e veçantë formulohen, nxirren për marrëdhënie të caktuara
në bazë të lidhjes së personave me rastet konkrete ose ngjarjet në
një shtet. Në të drejtën e krahasuar gjatë nxjerrjes së këtyre normave
rëndësi e posaçme u kushtohet interesave të paditësit, supozohet se
vendbanimi (selia) i të paditurit më së tepërmi u konvenon të paditur-
ve. Caktohet kompetenca e veçantë me qëllim të mbrojtjes së rrethit
të caktuar të personave, si zakonisht palës më të dobët, e cila është në
rolin e të paditurit, parashihet p.sh. në bazë të vendbanimit të konsu-
matorit, vendqëndrimit të zakonshëm të dhënësit të alimentacionit,
vendit të kryerjes së punës të punësuarit etj.
Në të drejtën tonë parashihen më tepër raste te të cilat me
norma juridike përcaktohet kompetenca e posaçme gjyqësore ndër-
kombëtare, do t’i theksojmë disa nga normat. Për shembull Projekt
LDNP (ne.134) e parasheh mundësinë te kontestet për përkujdesjen
prindërore, rritjen dhe edukimin e fëmijëve, kompetente është gjykata
ose organi tjetër i Republikës së Kosovës nëse fëmija është shtetas i
390
Kosovës ose ka vendqëndrim të zakonshëm në Kosovë, pavarësisht se

i padituri nuk e ka vendbanimin në territorin e Republikës së Kosovës.
Gjithashtu Projekt LDNP parasheh rregulla për kompetencën e
posaçme te kontestet martesore (ne.132). Gjykata e Republikës së
Kosovës është kompetente te kontestet për konstatimin e ekzistimit
apo mos ekzistimit të martesës; anulimit ose shkurorëzimit nëse njëri
bashkëshort është shtetas i joni në momentin e inicimit të procedurës;
ose ka qenë shtetas i Kosovës në momentin e lidhjes së martesës; ose
bashkëshortët kanë pasur vendqëndrim të zakonshëm në Republikën
e Kosovës në momentin e inicimit të procedurës; ose nëse bashkë
shortët vendqëndrimin e zakonshëm të fundit e kanë pasur në Kosovë;
ose paditësi nëse e ka vendqëndrimin e fundit në Kosovë së paku një
vjet para inicimit të procedurës. Siç mund të konstatohet në të gjitha
rastet parashihet që lidhja e kontestit me Kosovën të jetë e theksuar
dhe me rëndësi.
Në Maqedoninë e Veriut gjithashtu parashihen me LDNP raste
të kompetencës së posaçme ndërkombëtare, mund të iniciohet pro-
cedura para gjykatave vendore edhe pse i padituri nuk ka vendbanim
në territorin e Maqedonisë së Veriut, te kontestet për ruajtjen, përkuj-
desjen dhe edukimin e fëmijëve që janë nën përkujdesje prindërore,
me kusht që të dy prindërit të jenë shtetas të Maqedonisë së Veriut,
ose nëse fëmija është shtetas i Maqedonisë së Veriut me vendbanim
po aty (ne.78. al.1).
Gjithashtu kompetencë e posaçme ndërkombëtare ekziston në
rastet te të cilat ekziston lidhje esenciale ndërmjet fakteve të marrëdhë-
nies juridike dhe gjykatës së shtetit të forumit, p.sh. vendi i kryerjes
së deliktit (ne.60), kompetenca te kërkesat pasurore caktohet sipas
vendit ku gjendet sendi për të cilin është ngritur padia (ne.62) etj.602
2.6. Kompetenca e kontraktuar (progratio fori)

Përveç që kompetenca gjyqësore ndërkombëtare caktohet me
ligj, ajo mund të caktohet edhe me marrëveshje ndërmjet palëve (pro-
rogatio fori). Mirëpo, zgjedhja e kompetencës së juridiksionit nga palët
nuk është jashtë suazave që i përcakton ligji (lex fori).
Marrëveshja prorogative është kontratë juridiko-procedurale mi-
dis palëve me të cilën caktohet kompetenca e juridiksionit (prorogatio
iurisdictionis) të një shteti për kontestin që është shfaqur, ose do të
shfaqet midis palëve në të ardhmen në një marrëdhënie konkrete ju-
ridiko-private me element të huaj. Me kontraktimin e kompetencës
së gjykatës së shtetit konkret, vjen në shprehje (aplikohet) autonomia
procedurale e vullnetit të palëve.
602
Më tepër, P. Gavroska, T. Deskoski, po aty f. 415-416.
391
Marrëveshja me të cilën kontraktohet kompetenca e gjykatës mi-

dis palëve mund të bëhet në mënyrë të qartë, shprehimore (expressis
verbis) ose në mënyrë të heshtur (prorogatio tacita), i padituri lëshohet
në kontest me dorëzimin e përgjigjes në padi (pa mos e kontestuar
kompetencën).603
Marrëveshja shprehimore për kompetencën e gjykatës (proroga-
tio fori) është deklaratë me shkrim e palëve kontraktore, që mund ta
ketë formën e shkresës (deklaratës) së posaçme, ndaras nga marrë-
veshja, ose në shumicën e rasteve është pjesë përbërëse e kontratës
për punën kryesore në formë të klauzolës për zgjedhjen e gjykatës.
Caktimi në mënyrë të heshtur i forumit (prorogatio tacite) del
nga veprimet konkludente të palëve kontraktore që më së shpeshti
shprehet në moskundërshtimin e kompetencës së gjykatës së një shteti
të caktuar nga paditësi.
Marrëveshja për kompetencën gjyqësore ndërkombëtare mund
të lidhet para se të krijohet kontesti, në momentin e lidhjes së kon-
tratës për punën kryesore në formë të klauzolës të përmbajtur në
kontratë, se të gjitha kontestet që mund të shfaqen nga ajo kontratë
do të zgjidhen nga gjykata që e kanë zgjedhur palët (klauzola proro-
gative). Gjithashtu marrëveshja për kompetencën gjyqësore mund të
lidhet edhe pasi të shfaqet kontesti në formë të shkresës së veçantë të
shkruar (kontratë prorogative).
Nga kjo që u tha më lart mund të konstatohet se deklarimi i vull-
netit nga palët për caktimin e kompetencës së gjykatës mund të jetë i
shprehur ose i heshtur. Në mënyrë shprehimore mund të kontraktohet
kompetenca e gjykatës së ndonjë shteti me klauzolë të përmbajtur në
punën kryesore juridike (p.sh. kontrata për shitblerje), ose kompeten-
ca mund të caktohet me anë të marrëveshjes së veçantë e cila mund të
lidhet para ose mbas se të shfaqet kontesti ndërmjet palëve.
Projekt LDNP i Republikës së Kosovës nuk parasheh formë të
posaçme për lidhjen e marrëveshjes prorogative. Në teorinë juridike
është i përfaqësuar mendimi se për marrëveshjen prorogative nuk
kërkohet formë e posaçme, por duhet të jetë e përpiluar në formën
që aplikohet për punën kryesore.604 Megjithatë, në teorinë juridike
dominon qëndrimi se forma e shkruar e marrëveshjes prorogative
duhet të jetë kusht për plotfuqishmërinë e saj.
Projekt LDNP i Republikës së Kosovës e lejon marrëveshjen pro-
rogative për caktimin e kompetencës së gjykatës sonë për çështje me
element ndërkombëtar, për zgjidhjen e kontestit që është krijuar ose
mund të krijohet nga marrëdhënia konkrete juridike (ne.123, para-
603
Wedam-D. Lukič, Mednarodno i medrepubličke pristajnost, Ljubljana, 1983,
f.160, Dika M.; Knezevič, G.; Stojanovič S., po aty f. 183.
604
392
grafi 1). Për plotfuqishmërinë materiale të marrëveshjes për kompe-

tencën e gjykatës së Republikës së Kosovës kompetente është e drejta
e Kosovës (ne.123.paragrafi 3).
Gjithashtu Projekt LDNP e parasheh mundësinë që palët me
marrëveshje te marrëdhëniet me element të huaj ta caktojnë kompe-
tencën e gjykatës së huaj për zgjidhjen e kontestit që është krijuar ose
mund të krijohet nga marrëdhënia konkrete juridike (ne.124 paragrafi
1). Për plotfuqishmërinë materiale dhe formale të marrëveshjes, si dhe
për vlerësimin e kompetencës së gjykatës së huaj kompetente është
e drejta e shtetit të gjykatës së zgjedhur, ndërsa për lejueshmërinë
e marrëveshjes kompetente është e drejta e Republikës së Kosovës
(neni 124. Paragrafi 5).
Me prorogacionin e kompetencës ndërkombëtare judikatura e
një shteti ka kompetencë ekskluzive për shqyrtimin e kontestit nga
marrëdhënia konkrete juridike, dhe njëkohësisht e derogon kompe-
tencën e judikaturës së caktuar me ligj. Megjithatë, pasojat juridike
të prorogacionit ekskluziv ligjor, nuk duhet trajtuar njëlloj sepse ato
dallohen. Cenimi i rregullave për kompetencën ekskluzive prorogati-
ve të palëve për shembull nuk ndikon në njohjen dhe ekzekutimin e
vendimeve të huaja gjyqësore, siç ndikon cenimi i rregullave të kom-
petencës ekskluzive ligjore, e gjithashtu nuk e kanë të njëjtin efekt te
litispendenca.
Për ekzistimin e marrëveshjes prorogative midis palëve, gjykata
nuk kujdeset sipas detyrës zyrtare (ex officio), por vetëm me kërkesë
të palëve të interesuara.
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut lejohet mundësia që
palët të merren vesh për caktimin e kompetencës së gjykatës së huaj
nëse njëra prej tyre është shtetas i huaj kurse kontesti sipas dispozitave
të këtij ligji ose ndonjë ligji tjetër nuk është në kompetencë ekskluzive
të gjykatës së Maqedonisë së Veriut (LDNP, ne.56). Gjithashtu lejohet
edhe prorogacioni i heshtur (zgjedhja e kompetencës së gjykatës në
mënyrë të heshtur), në rastet kur nuk ka bazë tjetër juridike për kom-
petencën e gjykatës së Maqedonisë së Veriut, përveç marrëveshjes së
palëve (LDNP ne.57).
2.7. Kompetenca eksesive dhe retorsive

(forum retorsionis)
Çdo shtet në mënyrë individuale i cakton suazat dhe kriteret e
gjykatave të veta (dhe organeve tjera) për rregullimin e marrëdhë-
nieve juridiko-private me element të huaj. Për hir të bashkëpunimit
ndërkombëtar efikas shtetet bëjnë përpjekje që kompetencën ndër-
kombëtare të gjykatave të veta ta kufizojnë deri në atë shkallë (pa
393
mos i cenuar interesat e veta) që mundëson respektimin e interesave

të shteteve të tjera. Bazë dhe kriter për një kufizim të atillë duhet të
shërbejë ekzistimi i lidhjes së arsyeshme midis palëve, kontestit juri-
diko-privat me element të huaj dhe shtetit konkret.
Në teorinë juridike është i përfaqësuar mendimi, nëse nuk ek-
ziston lidhja e arsyeshme, faktike dhe reale ndërmjet palëve, kontes-
tit dhe shtetit fjala është për kompetencën eksesive (të tepruar).605
Nocioni i kompetencës eksesive nënkupton kufizimin e shtetit në
caktimin e bazave për kompetencën ndërkombëtare, përkatësisht
shtrohet pyetja se a ekzistojnë suaza dhe kufijtë për caktimin e kom-
petencës, ku gjenden dhe me çka përcaktohen (me çka kufizohen).
Në të drejtën ndërkombëtare nuk ekzistojnë rregulla koncize
që do t’i caktonin kufijtë e kompetencës së gjykatave nacionale.606
Megjithatë disa konventa ndërkombëtare me dispozita të posaçme ua
ndalojnë shteteve anëtare që në konventa të caktojnë rregulla konkre-
te që konsiderohen se janë në kundërshtim me kompetencën eksesi-
ve (eccesive competence). Norma të atilla përmbajnë p.sh. Konventa
e Hagës për njohje dhe ekzekutim të vendimeve të huaja gjyqësore
(1971), Konventa Evropiane për imunitet të shteteve (1971), Konventa
e Luganos për kompetencën dhe ekzekutimin e vendimeve gjyqësore
në çështjet civile dhe tregtare (2007) etj. Normat e përmbajtura në
konventat e theksuara e shprehin harmonizimin e qëndrimeve të shte
teve anëtare se cilat lloje të kompetencave janë në kundërshtim me
parimin e bashkëpunimit ndërkombëtar dhe të rendit publik. Më së
shpeshti si baza të ndaluara për caktimin e kompetencës konsiderohet,
kompetenca në bazë të shtetësisë, vendbanimit ose vendqëndrimit të
paditësit, kompetenca në bazë të pasurisë së të paditurit që lidhet me
lëndët e kontestit, kompetenca sipas dorëzimit të padisë së paditurit
në territorin e gjykatës etj.
Nga ajo që u tha më lart mund të konstatohet se eksesive është
ajo kompetencë e cila krijohet mbi bazat që nuk përfaqësojnë lidhje
të mjaftueshme (të fuqishme) ndërmjet palëve, kontestit dhe gjykatës.
Kompetenca eksesive është si zakonisht kompetencë e përgjithshme
dhe krijohet te të gjitha llojet e kontesteve. Kritere (baza) të vetme
për krijimin e kompetencës së përgjithshme për personat fizik janë
vendbanimi ose vendqëndrimi i zakonshëm i të paditurit, kurse për
personat juridik bazë është selia e tij. Të gjitha bazat (kriteret) tjera
për caktimin e kompetencës së përgjithshme, si p.sh. shtetësia, vend-
banimi ose vendqëndrimi i zakonshëm i paditësit, pasuria e vlerës
605
M. Stanivuković; M. Živković, po aty f,190.
606
Në vendimin e gjykatës së përhershme të drejtësisë në Hagë në rastin Lotus
theksohet se shtetet përveç në rastet e posaçme lirshëm e caktojnë kompetencën
e gjykatave të veta dhe aplikimin e të drejtës së vetë (Lotus/France vs Turkey
No.10.1927).
394
së vogël në territorin e gjykatës etj, duhet të konsiderohen si baza

eksesive. Pasojë juridike e vendimit të gjykatës të bazuar në kompe-
tencën eksesive si zakonisht është refuzimi i njohjes dhe ekzekutimit
të vendimeve të atilla nga gjykatat e shteteve tjera.
Refuzimi i njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të huaj gjyqësor
i bazuar në kompetencën eksesive nuk është çdoherë sanksion efikas
kundër kompetencës eksesive, për arsye se vendimi nuk do të ekze-
kutohet në shtetin gjykatat e të cilit e kanë nxjerrë, ose në ndonjë
shtet tjetër që atë lloj të kompetencës nuk e konteston. Për këtë arsye
shtetet në sistemet e tyre juridike e parashohin kompetencën retorsive
ndërkombëtare.607 Sipas kompetencës retorsive gjykata e shtetit të
vendit ka autorizime në kontestet juridiko-private ku si të paditur janë
shtetasit e huaj, të aplikojë të njëjtën bazë për caktimin e kompetencës
që do ta aplikonte gjykata e shtetit shtetësinë e të cilit e ka i padituri
në rastin e njëjtë në të cilin i padituri do të ishte shtetas i vendit. Ose
ndryshe thënë kompetenca retorsive ndërkombëtare përkufizohet si
kompetencë e gjykatave të një shteti për zgjidhjen e kontesteve juri-
diko’private me element të huaj në bazë të parimeve të caktuara në
judikaturën e shtetit tjetër.
Kompetenca retorsive rrallë herë haset në praktikën gjyqësore të
shteteve të ndryshme. Ajo dallohet nga kompetenca e rregullt dhe në
një farë mënyre është antipod i kritereve sipas të cilave gjykata e ven-
dit shpallet kompetente. Në sistemin juridik të çdo shteti kompetenca
e gjykatës së vendit bazohet në rregullat dhe faktet e përcaktuara
në normën vendore (vendbanimi i të paditurit, shtetësia e paditësit
etj.). Kompetenca retorsive e gjykatës së vendit bazohet në faktet e
së drejtës së huaj. Bazë juridike për kompetencë retorsive ekziston
nëse gjykatat e huaja shpallin kompetente kundër shtetasve të vendit
sipas kritereve që nuk janë të njohur në të drejtën e vendit. Në atë rast
gjykata e vendit do të jetë kompetente sipas padisë kundër shtetasve
të atij shteti të huaj sipas kritereve të njëjta.
Bazë për kompetencë retorsive më së shpeshti gjendet në normat
e huaja që kanë karakter nacional protekcionist. Të asaj natyre janë
nenet 14 dhe 15 të Kodit Civil Francez të vitit 1804 (code civil), ku
parashihet kompetenca e gjykatave franceze për çdo kontest kur është
palë shtetasi francez (paditës ose i paditur). Qëllimi i këtyre neneve
ka qenë që shtetasve francez t’iu mundësohet në shtetin e vendit t’i
realizojnë të drejtat të cilat në ndonjë shtet tjetër do t’ju cenoheshin,
përkatësisht për detyrimet e marra ndaj francezëve mund të shpallet
kompetente vetëm gjykatat franceze. Këto norma janë në kundërsh-
tim me parimin e forumit të përgjithshëm (sipas vendbanimit të padi-
turit) dhe në shtetet tjera mund të jenë bazë për kompetencë retorsive.
607
Shiqo: A. Bilalli; H. Kuçi, DNP I, f. 383-386.
395
Projekt LDNP i Republikës së Kosovës nuk e rregullon çështjen

e kompetencës retorsive ndërkombëtare. Jemi të mendimit se te pjesa
e tretë, kompetenca ndërkombëtare dhe procedura të formulohet nen
i posaçëm për kompetencën në bazë të kritereve të përmbajtura në
të drejtën e huaj. Neni përafërsisht do të formulohej: nëse në shtetin
e huaj ekziston kompetenca e gjykatës së huaj në konteste kundër
shtetasve të Republikës së Kosovës sipas kritereve për kompetencë që
nuk parashihen për kompetencën e gjykatës së Republikës së Kosovës,
ato kritere do të jenë vendimtare për ekzistimin e kompetencës së
gjykatës së Republikës së Kosovës në kontestet te të cilat i paditur
është shtetasi i atij shteti të huaj.
Në Maqedoninë e Veriut kompetenca ndërkombëtare retorsive
parashihet në LDNP (ne.55), i cili përcakton nëse në shtetin e huaj
është kompetente gjykata e huaj në kontestet kundër shtetasve të
Maqedonisë së Veriut sipas kritereve për kompetencë që nuk janë të
parapara në dispozitat për kompetencën e gjykatës së Maqedonisë së
Veriut, ato kritere do të jenë vendimtare për ekzistimin e kompetencës
së gjykatës së Maqedonisë së Veriut në kontestet te të cilat i padituri
është shtetas i atij shteti të huaj.
3. LITISPEDENCA (GJYQVARËSIA)
NDËRKOMBËTARE (LITISPENDENS)
Në të drejtën e brendshme (nacionale) gjykata e cakton kom-
petencën e vet territoriale sipas detyrës zyrtare (ex officio). Një ndër
arsyet (faktet) për të cilat ajo shpallet jo kompetente dhe e hedh
poshtë padinë është procedura e filluar më herët para gjykatës tjetër
kompetente në aspektin territorial sipas kërkesëpadisë së njëjtë dhe
midis palëve të njëjta. Në këto raste shtrohet çështja e institutet te
litispendences (lis alibi pendens) në të drejtën e brendshme, sipas të
cilit nuk mund të fillohet procedurë e re për lëndën e njëjtë ndërmjet
palëve të njëjta para ndonjë gjykate tjetër territorialisht kompetente.
Nëse njëra nga palët e fillon procedurën, padia hedhet poshtë. Siguria
juridike dhe ekonomizimi i procedurës civile e imponojnë ndalesën e
zhvillimit të më tepër procedurave për çështje të njëjta.608
Për shkaqe të njëjta i njihet efekti juridiko-procedural edhe litis-
pedences ndërkombëtare, përkatësisht për shkak të ekonomizimit të
procedurës (shpenzimeve më të vogla gjatë zhvillimit të procedurës),
dhe për shkak të evitimit të pasigurisë juridike që mund të krijohet me
nxjerrjen e vendimeve kundërthënëse në të drejtën procedurale ndër-
kombëtare civile, shtetet vet nxjerrin rregulla ku përcaktojnë se a do
të njihet dhe me cilat kushte do të njihet kompetenca ndërkombëtare
608
M.Dika; G,Knežević; S Stojanovič, po aty f, 255.
396
e gjykatës së huaj para së cilës më herët është filluar procedura ose

nuk do të njihet, përkatësisht se gjykata e shtetit në të cilin procedura
është filluar më vonë do ta hedh poshtë padinë duke u shpallur si jo
kompetente ose në instancë të fundit do ta ndërpres procedurën deri
sa të përfundohet procedura në shtetin e huaj.
Në të drejtën e krahasuar gjykatat dhe legjislacionet e shteteve
të ndryshme nuk kanë qëndrim konkret lidhur me kundërshtimin e
litispedencës para gjykatës së huaj. Kjo për arsye se edhe gjykata para
së cilës më vonë mund të fillohet procedura ka kompetencë ndër-
kombëtare sipas rregullave të së drejtës së vet, kurse nga ajo gjykatë
kërkohet që të hjekë dorë nga kompetenca e vet në favor të gjykatës
së huaj. Për dallim nga litispedenca e brendshme (nacionale), në atë
ndërkombëtare nuk është çdoherë e sigurt se një veprim i tillë t’i ul
shpenzimet, do ta shkurtojë kohën e procedurës gjyqësore, dhe para
se gjithash do të jetë në favor të palëve. Vendimet e gjykatës së huaj
me automatizëm nuk njihen dhe ekzekutohen në territorin e shtetit
tjetër. Në momentin kur fillohet procedura tjetër ende nuk është e
sigurt, se vendimi i gjykatës së huaj para së cilës procedura është zhvi
lluar më herët, do të njihet dhe ekzekutohet në shtetin tjetër. Nëse
njohja dhe ekzekutimi i vendimit të nxjerrë nga gjykata e shtetit tjetër
refuzohet, palët janë të detyruar që rishtas ta fillojnë procedurën para
gjykatës në shtetin tjetër që ta realizojnë të drejtën e vet, dhe në atë
rast konsiderohet se zhvillimi i procedurës para gjykatës së huaj është
shpenzim i kotë i parave dhe kohës, e gjithashtu mund ta shkaktojë
edhe humbjen e së drejtës për shkak të afatit të parashkrimit (zhvi-
llimi i procedurës para gjykatës së huaj nuk konsiderohet si arsye e
ndërprerjes së rrjedhjes të afatit të parashkrimit).609 Këto probleme
nuk shtrohen te litispedenca e brendshme sepse vendimi i gjykatave të
vendit në aspektin territorial me automatizëm ipso facto dhe propriemi
vigoren është titull ekzekutiv në tërë territorin e shtetit (nuk shtrohet
çështja e njohjes dhe ekzekutimit), vendimi i plotfuqishëm është res
iudicata. Si pengesë për zhvillimin e dy procedurave para judikaturës
së shtetit të njëjtë nga palët e njëjta për të njëjtin çështje konsiderohen
arsyet e sigurisë juridike dhe të ekonomizimit të procedurës. Për shkak
të këtyre arsyeve Ligji NR.03/ L-006 për procedurën kontestimore i
Republikës së Kosovës610 në nenin 262 paragrafi 3, përcakton se midis
palëve të njëjta gjatë kohës së ekzistimit të gjyqvarësisë për të njëjtën
kërkesëpadi nuk mund të iniciohet gjykimi i ri, nëse bëhet një gjë e
tillë, gjykata e hedhë poshtë padinë. Gjatë gjithë procedurës gjykata
609
M. Stanivuković; G. Knežević, po aty, f. 207; B. Eisner, Po aty, f. 245; M. Pak,
Procesnopravno i materijalnopravno dejstvo parnice isvan zemlje njenog
pokretanja, Enciklopedija imovinskog prova i prava, udruženog rada II, Beograd
1978 fq. 144-148.
610
Ligji nr. 03/L-006 për procedurën kontestimore, Gazeta Zyrtare nr-38/2008, e
datës 20.09.2008.
397
ex officio kujdeset se a është në zhvillimin e sipër gjykim tjetër për të

njëjtën kërkesëpadi midis palëve të njëjta (ne 262. paragrafi 4).
Për dallim nga juridiksioni i njëjtë (nacional) ku dy vendime të
miratuara për të njëjtën çështje përjashtohen mes veti, përkatësisht
kur një gjykatë nxjerr vendim të plotfuqishëm ai është res iudicata
proveritate habetur në territorin e të gjithë judikaturës, në planin
ndërkombëtar kjo çështje ndryshon. Vendimi i huaj gjyqësor do të
barazohet me vendimin e gjykatës së vendit, përkatësisht do të konsi-
derohet res iudicata pasi ta kaloj verifikimin konkret ne fazën e ekze-
kvaturës (njohjes nga gjykatat e vendit).
Një ndër llojet e kompetencës gjyqësore ndërkombëtare është
edhe kompetenca konkurente (elektive), palët me marrëveshje ca-
ktojnë se gjykatat e cilit shtet do të jetë kompetente për shqyrtimin
e marrëdhënies së tyre juridiko-private me element të huaj. Përveç
që palët mund ta iniciojnë procedurën para gjykatave të Kosovës,
nuk përjashtohet mundësia që palët për të njëjtin kontest ta shtrojnë
çështjen para gjykatës së ndonjë shteti të huaj. Që të ekzistojë ndonjë
mundësi e tillë varet nga faktet të cilat ndikojnë në caktimin e kom-
petencës gjyqësore ndërkombëtare, se a janë të shpërndara (vendo-
sura) nëpër territoret e shteteve të ndryshme, përkatësisht se a është
vendbanimi, ose vendqëndrimi i zakonshëm i të paditurit në një shtet,
pasuria në shtet tjetër, vendi i shkaktimit të deliktit në shtetin e tre-
të, ndërsa pala tjetër e inicion procedurën për çështjen e njëjtë në
shtet tjetër në bazë të rregullores për kompetencën e posaçme (në
bazë të shtetësisë të njërës palë, ose vendqëndrimit të zakonshëm) etj.
Litispedenca (ndërgjyqësia) ndërkombëtare ekziston në rastet kur për
çështje (kontest) të njëjta njëkohësisht procedura gjyqësore në mënyrë
sukcesive zhvillohet para gjykatave të dy ose më tepër shteteve ndër-
mjet palëve të njëjta. Këtë e mundëson specifika e procedurave civile
gjyqësore me element të huaj që kompetenca e ndonjë judikature të
caktohet dhe të bazohet në kritere dhe baza të ndryshme, kështu që
paditësi mund ta iniciojë procedurën për çështje të njëjta para judi-
katurave të ndryshme. Këtë veprim paditësi mund ta bëjë p.sh. për
shkak të afateve të ndryshme të parashkrimit në sistemet e ndryshme
juridike, ose për shkak të shikanimit të të paditurit dhe shkaktimit
të shpenzimeve të panevojshme për të. Pra, në rastet kur ekzistojnë
situata reale që procedura të iniciohet para gjykatave të më tepër
shteteve palët në kontest mund të preferojnë forume të ndryshme,
kështu që shpesh herë ndodh që procedura në mënyrë efikase të ini-
ciohet dhe zhvillohet në gjykatat e më tepër shteteve. P. sh. ndërmjet
bashkëshortëve kosovar të domiciluar në Belgjikë, gruaja e inicion
procedurën e shkurorëzimit kundër burrit në Belgjikë, kompetencën
e gjykatës belge për këtë rast e bazon në vendbanimin e burrit të padi-
tur i cili është në Belgjikë. Pas disa muajsh burri e inicion procedurën
për shkurorëzim kundër gruas në Kosovë, kompetencën e gjykatës
398
kosovare e bazon në faktin se të dy bashkëshortët janë shtetas të

Republikës së Kosovës. Shtetësia e përbashkët e të dy bashkëshortë-
ve (siç u tha më lart) është bazë e vlefshme juridike për kompetencën
e judikaturës tonë, pavarësisht se ku e kanë vendbanimin palët në
kontest. Në këtë rast bëhet fjalë për konfliktin pozitiv të kompeten-
cave, kur palët në kontest zgjedhin forume të ndryshme (për të njëjtin
kontest). Procedurat gjyqësore paralele janë të padëshirueshme për
arsye se krijojnë pasiguri juridike për shkak të mënyrës së ndryshme
të vendosjes në zgjedhje të rastit, kurse për palët dhe gjykatën krijon
shpenzime të panevojshme. Në Republikën e Kosovës gjyqëvarësinë
(litispedencën) e rregullon Projekt LDNP. Gjykata e Republikës së
Kosovës me kërkesën e palës, do ta ndërpres procedurën nëse pro-
cedura është në zhvillim para gjykatës së huaj për çështje të njëjtë
juridike dhe midis palëve të njëjta nëse: 1. procedura para gjykatës së
huaj ka filluar më herët, 2. kontesti për të cilin zhvillohet gjykimi nuk
është në kompetencë ekskluzive të gjykatës së Kosovës, dhe 3. të mund
të pritet se gjykata e huaj do të nxjerr vendim në kohë të arsyeshme,
i cili do të mund të njihet në Republikën e Kosovës (Projekt LDNP,
neni 121).
Projekt LDNP bën dallime midis gjyqvarësisë nacionale dhe asaj
ndërkombëtare përkatësisht me element të huaj. Për litispedencën e
brendshme gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare gjatë gjithë proce-
durës,611 kurse për litispedencën ndërkombëtare kujdeset vetëm me
kërkesën e palës të paditur.612
Në Maqedoninë e Veriut me kërkesë të palës gjykata e ndërpret
procedurën nëse midis palëve të njëjta për çështje të njëjta zhvillohet
procedura para gjykatës së huaj, për kontest që nuk është ekskluzivisht
kompetente gjykata e Maqedonisë së Veriut.613
4. KOMPETENCA GJYQËSORE NDËRKOMBËTARE

NË UNIONIN EVROPIAN
Nga dekadat e para të funksionimit të Bashkësisë Ekonomike
Evropiane me rëndësi të madhe për funksionimin e tregut evropian
ishte unifikimi i normave të ndryshme nacionale të shteteve antare
për kompetencën gjyqësore dhe lehtësimin e qarkullimit të vendi-
meve gjyqësore evropiane brenda bashkësisë. Në bazë të marrëvesh-
jes së Romës të vitit 1968 (neni 220) për themelimin e Bashkësisë
Ekonomike Evropiane (BEE) u miratua Konventa e Brukselit për
kompetencën dhe ekzekutimin e vendimeve gjyqësore në çështje ci-
611
LPC, neni 262.paragrafi 4.
612
Projekt LDNP, neni 121.paragrafi 1.
613
LDNP, neni 93.
399
vile dhe tregtare e cila hyri në fuqi në vitin 1973, kurse shtetet e reja
anëtare të UE-së e kishin të detyrueshëm aderimin.
Konventa e Brukselit u zëvendësua me rregulloren e Brukselit l
(44/2001), pasi Unioni Evropian çështjet nga e drejta procedurale civi-
le me element të huaj filloi t’i rregulloj në mënyrë direkte. Pas ndryshi-
meve të rëndësishme të parapara me Marrëveshjen e Amsterdamit
filloi të krijohet hapësira gjyqësore evropiane bazuar në aktet e të
drejtës sekondare të UE-së.
Marrëveshja për funksionimin e UE-së i përcakton suazat dhe
bazën juridike për miratimin e kritereve që kanë për qëllim nxjerrjen e
rregullave unike për shtetet anëtare. Parlamenti Evropian dhe Këshilli
sipas nevojës kur është e nevojshme dhe në përputhje me procedurën
legjislative nxjerrin rregulla për funksionimin pa pengesa të tregut
të brendshëm që ka për qëllim njohjen reciproke dhe ekzekutimin
e vendimeve ndërmjet shteteve anëtare, dorëzimin e dokumenteve
gjyqësore dhe jo gjyqësore jashtë kufijve, harmonizimin e rregullave
të shteteve anëtare që aplikohen te konflikti i ligjeve dhe i kompeten-
cave, bashkëpunimi në tubimin e fakteve, evitimit të pengesave për
zhvillimin e procedurave civile, zhvillimit të metodave alternative për
zgjedhjen e kontesteve etj.614
Parimet e përgjithshme të së drejtës procedurale në të cilat ba-
zohet Unioni Evropian janë besimi reciprok ndaj vendimeve gjyqëso-
re nga shtetet anëtare të UE-së. Këtyre vendimeve u mundësohet
qarkullimi i lirë në hapësirën e UE-së. Parimi tjetër është ai i sigurisë
juridike që e mundëson aplikimin e njëllojshëm të dekretit në kuadër
të shteteve anëtare. Në këtë mënyrë palët ndërgjyqëse (paditësi dhe i
padituri) e dinë se cila gjykatë do të jetë kompetente.
Një ndër aktet themelore të sistemit juridik të BE-së është rre-
gullorja e Brukselit l (44/2001), që e rregullon çështjen e kompetencës
së gjykatave të shteteve anëtare të UE-së, njohjen ndërkombëtare dhe
ekzekutimin e vendimeve gjyqësore në çështjet civile dhe tregtare.
Në vazhdim do të shtrohen zgjidhjet themelore të kësaj rregullore të
UE-së për kompetencën gjyqësore ndërkombëtare.
5. KOMPETENCA PËR ÇËSHTJE CIVILE

DHE TREGTARE NË TË DREJTËN E UE-SË
RREGULLORJA BRUKSELI I
Brukselin I e sajojnë instrumentet e ndryshme juridike të Unionit
Evropian që e rregullon materien e njëjtë, përkatësisht kompeten-
cën, njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve gjyqësore në çështjet ci-
614
Neni 81 alinea 2 e marrëveshjes për funksionimin e BE-së.
400
vile dhe tregtare. Në kuadër të shteteve të UE-së nga njëra anë të

pamundësohet zhvillimi paralel i procedurave gjyqësore për çështje
të njëjta, dhe nga ana tjetër të mundësohet lëvizja e lirë e vendimeve
gjyqësore në këto shtete.
Ideja për krijimin e hapësirës unike evropiane të gjyqësisë në
nivel të Unionit Evropian të sotëm e ka zanafillën nga viti 1968, kur
gjashtë shtete themeluese të Bashkësisë Ekonomike Evropiane (BEE)
e nënshkruajtën Konventën e Brukselit për kompetencë dhe ekzekuti-
min e vendimeve në çështje civile dhe tregtare, e cila hyri në fuqi në
vitin 1973. E përafërt (ekuivalente) me këtë konventë është Konventa
e Luganos e viteve 1988 për kompetencën dhe ekzekutimin e vendi-
meve në çështjet civile dhe tregtare.
Kjo konventë ka qenë gati identike me përmbajtjen e asaj të
Brukselit dhe u lidh midis shteteve anëtare të BEE dhe të Bashkësisë
Evropiane për tregti të lirë (EFTE).
Që të arrihet qarkullimi i lirë i vendimeve gjyqësore në lëminë
civile dhe tregtare, me themelimin e Bashkimit Evropian (neni 81) kjo
materie me ndryshime të vogla në vazhdim u rregullua me dekretin
si burim sekondar i të drejtës që mundëson siguri juridike për shkak
të aplikimit të drejtpërdrejtë dhe unik në të gjitha shtetet anëtare.
Fillimisht kjo materie rregullohej me dekretin nr.44/2001 për kom-
petencën, njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve gjyqësore në çështje
civile dhe tregtare, përkatësisht Rregulloren Brukseli l i vitit 2001, më
pastaj Rregullorja nr.1215/2012 (me emërim të njëjtë) Rregullorja
Brukseli I (i ndryshuar) i vitit 2012.
Kompetenca e forumit të përgjithshëm caktohet sipas vendbani-
mit të të paditurit. Rregullorja Brukseli l aplikohet nëse i padituri ka
vendbanim në ndonjërin prej shteteve të UE-së.615 Që të konstatohen
se personi fizik ka vendbanim në ndonjërin prej shteteve anëtare të
UE-së aplikohet e drejta e atij shteti ku shtrohet çështja.616 Për perso-
nat që nuk janë shtetas të shtetit anëtar të UE-së ku e kanë vendbani-
min, do të aplikohen rregullat për caktimin e kompetencës gjyqësore
që aplikohen në shtetin shtetas të së cilit janë.617
Për personat juridik rregullorja Brukseli I, „vendbanimin” e për-
kufizon si vend ku gjendet selia e përcaktuar me statut të personit
juridik, ose e organit qendror të administratës, ose selia e tij kryesore
afariste.618 Për trustet kuptimin e vendbanimit e cakton gjykata e shte-
tit anëtar para së cilës zhvillohet procedura për këtë çështje, gjykata i
615
Neni 2 alinea 1 e Rregullores.
616
Neni 59 i Rregullores.
617
Neni 2 alinea 2 e Regullores.
618
401
aplikon rregullat e së drejtës ndërkombëtare private të shtetit të vet.619

Vendbanimin (selinë) e trustit gjykata do të caktojë sipas normave të
veta të kolizionit.
Përveç kompetencës së përgjithshme të gjykatës së shtetit ku i
padituri e ka vendbanimin, Rregullorja Brukseli I e parasheh, edhe
kompetenten e forumit të posaçëm, gjykatat para të cilave mund të
iniciohet procedura (ngritet padia) edhe në shtetin ku i padituri nuk
e ka vendbanimin. P.sh. te kontestet në marrëdhëniet kontraktore,
mund të iniciohet procedura para gjykatës së përmbushjes së detyrimit
kontraktor, ku është dorëzuar malli (lex loci solutionis).620
Te deliktet dhe kvazideliktet kompetente është gjykata ku është sh-
kaktuar veprimi kundërligjor (forum delicti commissi). Këtu përfshihen
vendi ku ndërmerret veprimi dhe vendi ku shkaktohet pasoja.621
Rregullorja Bruksel l parasheh, kompetencë ekskluzive gjyqësore
për gjykatën e shteteve anëtare të BE-së pavarësisht se ku e ka vend-
banimin i padituri. Kompetencën ekskluzive pavarësisht se i padituri
a e ka vendbanimin në territorin e shteteve të BE-së, parashihet për
gjykatat e këtyre shteteve:
1. Në procedurat lidhur me të drejtat sendore në paluajtshmëri
përfshirë edhe qiranë, ekskluzivisht është kompetent gjykata
e shtetit ku gjenden paluajtshmëritë (forum rei sitae). Nëse
qiramarrësi është person fizik i domiciluar në të njëjtën sh-
tet me qiradhënësin, kurse qiraja është lidhur në afat më të
shkurtër se gjashtë muaj, në mënyrë alternative mund të jetë
kompetente edhe gjykata e vendit të domicilit të paditurit
(neni 22/1 i rregullores së Brukselit I).
2. Në procedurë lidhur me konstatimin ose pushimin e funksi-
onimit (falimentimi) të personave juridik, kompetent është
forumi i selisë së personit juridik. Në këtë rast kuptimi i selisë
së personit juridik vlerësohet sipas lex fori.
3. Në procedurë lidhur me regjistrim në regjistrat publike, kompe-
tente janë gjykatat e shteteve ku mbahet evidenca në regjistër.
4. Në procedurat lidhur me regjistrimin, ose plotfuqishmërinë e
patentave, vurratave, dizajnëve industrial ose të drejtave tjera
të përafërta që duhet të regjistrohen, kompetente janë gjykatat
e shteteve ku është parashtruar kërkesa për regjistrim.
619
Neni 60 aliena 3 e Rregullores.
620
621
402
5. Në procedurat lidhur me ekzekutimin e aktgjykimit kompe-

tent është gjykata e vendit ku bëhet ekzekutimi.
Përveç që Rregullorja Brukselit I i numëron dhe saktësisht i për-
cakton forumet që konsiderohen adekuat për kategori të caktuara të
kontesteve, autonomia e vullnetit të palëve ka përparësi dhe lejohet
prorogacioni i kompetencave. Forma e marrëveshjes prorogative
duhet të jetë e përpiluar me shkrim, ose me gojë, ose e konfirmuar
me vërtetim të shkruar në bazë të praktikës së krijuar më herët ndër-
mjet palëve, ose në përputhje me formën e zakonshme të komunikimit
ndërkombëtar tregtar. Marrëveshja midis palëve mund të arrihet edhe
me këmbimin e dokumenteve elektronike, konsiderohet se forma me
shkrim është plotësuar me kusht që të sigurohet verifikimi dhe ruajtja
e përhershme e marrëveshjes së njëjtë me atë të formës së shkruar.622
Nëse njëra nga palët e marrëveshjes prorogative ka vendbanim
në UE, ajo gjykatë me automatizëm është kompetente nëse palët nuk
janë marrë vesh ndryshe.623 Nëse palët e marrëveshjes prorogative
e kanë domicilin jashtë UE-së, kurse e kontraktojnë kompetencën
e ndonjë gjykate në UE, plotfuqishmëria e marrëveshjes nuk do të
vlerësohet sipas dispozitave të Rregullores Brukseli I, por sipas lex fori
prorogati, përkatësisht sipas të drejtës së gjykatës që e kanë zgjedhur
palët.624
Rregullorja Brukseli I e parasheh edhe prorogacionin e heshtur.
Nëse i padituri pas pranimit të padisë lëshohet në kontest (merr pjesë
në procedurë) pa mos e kontestuar (kundërshtuar) kompetencën e
gjykatës. Në atë rast konsiderohet se palët në procedurë heshturazi e
kanë proroguar (caktuar) kompetencën e gjykatës. Nëse i padituri së
bashku me kundërshtimin e kompetencës do ta paraqes edhe mbro-
jtjen e vet lidhur me meritumin e kontestit, kjo nuk do të thotë (nuk
nënkupton) se heshturazi pajtohet me prorogimin e kompetencës së
gjykatës.
Në kuadër të shteteve të UE-së siç u tha më lart ekzistojnë më
tepër baza për shfaqjen e kompetencave konkurrente, përkatësisht
pranë më tepër gjykatave të këtyre shteteve të iniciohet procedura
midis palëve të njëjta për rastin e njëjtë. Dispozita e litispedencës
(gjyqëvarësisë) të Rregullores Bruskeli I aplikohen nga gjykatat e të
gjitha shteteve anëtare të UE-së me qëllim që të pamundësohet zh-
villimi i procedurave paralele para gjykatave të shteteve të ndryshme
anëtare pavarësisht se në çfarë mënyre gjykatat e kanë krijuar atë
kompetencë nuk është me rëndësi domicili i palëve në kontest, e as
baza e kompetencës.
622
623
624
403
Litispedenca sipas rregullores Brukseli I i nënkupton procedurat

paralele (në të njëjtën kohë) para gjykatave të shteteve të ndryshme
anëtare të UE-së midis palëve të njëjta për çështje (rast) të njëjtë.
Përparësi ka gjykata para se cilës më herët ka filluar procedura, kurse
gjykata para se cilës më vonë iniciohet procedura sipas detyrës zyrta-
re duhet ta pezullojë procedurën derisa të konstatohet (verifikohet)
kompetenca e gjykatës që e ka iniciuar procedurën e para. Nëse gjy-
kata para së cilës për të parën herë iniciohet procedura shpallet kom-
petente të gjitha gjykatat tjera shpallen si jo kompetente.625
6. ZGJEDHJA E GJYKATËS KOMPETENTE

(FORUM SHOPPING) DHE GJYKATA
JOADEKUATE (FORUM NON CONVENIENS)
Paditësi sipas dëshirës mund ta zgjedh juridiksionin para të cilit e
inicion procedurën kundër të paditurit, duke u përcaktuar për normat
procedurale dhe kolizive që do t’i mundësonin sukses më të madh.
Këtë e mundëson kompetenca gjyqësore konkurrente, përkatësisht
një ndër veçoritë e saja është edhe mundësia që paditësi mund ta
zgjedh juridiksionin para të cilit mund ta iniciojë procedurën konkre-
te. Gjatë zgjedhjes së juridiksionit paditësi ka parasysh shumë kritere
dhe rrethana konkrete, por para së gjithash si qëllim e ka mundësinë e
suksesit në kontest (fitimin e kontestit). Në suksesin e kontestit mund
të ndikojnë faktorët: zgjidhjet e përmbajtura në të drejtën procedurale
si p.sh kohëzgjatja dhe shpenzimet e procedurës, qëndrimet lidhur me
njohjen edhe ekzekutimin e vendimeve të huaja gjyqësore, zgjidhjet e
parapara në normat e kolizionit si p.sh. faktet e ndryshme vendimtare
të cilat dërgojnë tek aplikimi i të drejtave të ndryshme kompetente
(qëllimi për t’u aplikuar e drejta e vendit) etj. Zgjedhja e gjykatës para
se cilës paditësi do ta iniciojë procedurën me shpresë për zgjidhje më
të favorshme të kontestit, emërohet (quhet) edhe si tregti me forumin
(forum shopping). Kjo dukuri është shprehur në veçanti në të drejtën
amerikane, në të drejtën e brendshme kur pala zgjedh se a do ta ini-
ciojë procedurën para gjykatës së shtetit konkret (statecourt), ose para
gjykatës federale (federal court).626
Instituti forum shopping në vazhdim do të ilustrohet me një shem-
bull. India ne vitet e gjashtëdhjeta bëri përpjekje ta zhvillojë dhe avan-
cojë bujqësinë me rritjen e përdorimit të pesticideve. Në afërsi të
qytetit Bopal627 në shtetin Madia Pradesh të Indisë kompania multin-
625
626
Në internet: https://www law.cornell.edu(wex) forum-shopping
627
Rasti Bopal:Jn re Union Carbide Conporation gas plant disaster,http: elr.info\
sites\default files\litigation\17.20580 htm
404
acionale amerikane Union Carbride ndërtojë fabrikën për prodhimin

e pesticideve. Në dhjetor të vitit 1984 pas një reaksioni të rrezikshëm
kimik 40 tonelata metil-isocianid rrjedhin nga vendet e deponuara
në fabrikë dhe avullohen në atmosferën mbi tërë hapësirën e qytetit
përafërsisht me një milion banor. Materia që ka rrjedhur ka qenë
toksike dhe ka shkaktuar dëme të mëdha.
Menjëherë kanë vdekur rreth katër mijë njerëz, kurse rreth
dyqind mijë kanë pësuar dëmtime të rënda të shëndetit. Pasojat e
helmimit të qytetit kanë qenë të mëdha, kanë pasur pasoja edhe pas
dy dekadave të incidentit, kjo është vërejtur te vdekshmëria e të por-
salindurve që ka qenë gati dy herë më e madhe se në qytetet tjera.
Avokatët amerikan, sidomos ata që merren me delikte masive u an-
gazhuan në shumë aspekte, e sidomos nga viktimat (dhe anëtarët e
familjes) që të sigurojnë sa më tepër autorizime. Qëllimi përfundimtar
është se i padituri Union Carboide sipas forumit të përgjithshëm të
SHBA-ve dhe kombinimit të aplikimit të dispozitave materiale dhe
procedurale amerikane të arrihet deri te kompensimi adekuat i dëmit.
Të gjitha seancat gjyqësore (145) u mbajtën në gjykatën e forumit te
përgjithshëm në Nju Jork. Më në fund kjo gjykatë u shpall jo kompe-
tente (e shpëtoi kompaninë amerikane nga falimentimi) dhe e proce-
doi lëndën për zgjidhje të mëtutjeshme nga gjykatat e Indisë.628
Mundësia e transferimit të lëndës nga juridiksioni i një sistemi
juridik në tjetrin, në sistemin juridik anglo-amerikan e mundëson
doktrina forum non convenies (forumi joadekuat, i papërshtatshëm).
Sipas këtij instituti edhe nëse ekziston kompetenca, përkatësisht nëse
është kompetente gjykata e cila e shqyrton rastin, ndonjë juridiksion
tjetër do të ishte më adekuat dhe më i përshtatshëm ta shqyrtojë dhe
ta zgjedh rastin. Ne rastin Bopal gjykata amerikane vlerësoi se India
është vend më i përshtatshëm për shqyrtimin e rastit për arsye se atje
ndodhi fatkeqësia, palët e dëmtuara dhe dëshmitarët kryesisht janë të
atij vendi, pjesa më e madhe e dëshmive atje gjenden. Nëse vazhdohej
procedura gjyqësore në SHBA për shkak të nevojave të përkthimit të
materialeve, dëgjimit të dëshmitareve me përkthyes dhe transportit
të tyre, shpenzimet do të ishin dukshëm më të larta se sa të zhvillohet
procedura para gjykatës së Indisë. Rasti u gjykua në Indi, shuma e
dëmshpërblimit qe u kompensuan të paditurit konsiderohet se është
shumë më e ulët se ajo që pritej nëse kontesti zgjidhej në SHBA.
Instituti forum non conveniens u krijua nga praktika gjyqësore
e të drejtës precedenciale në Skotlandë.629 Nga fundi i shekullit XIX
prej aty u përhap në tërë Mbretërinë e Bashkuar, pastaj e akceptuan
628
Cituar sipas: T. Varadi, dhe të tjetër po aty ,f. 510
629
Instituti u krijua në Skotlandë, me vendim të lordit Kinear (Kinnear) në rastin
sim v. robi.
405
shtetet tjera që e aplikojnë common law, SHBA, Kanada, Australi,

Zelanda e Re etj.
Në sistemet juridike të Evropës kontinentale, normat që e për-
caktojnë kompetencën gjyqësore janë të natyrës imperative, gjyqtarët
nuk kanë të drejtë diskrecionale që ta refuzojnë kompetencën në fa-
vor të judikaturës së shtetit tjetër, dhe nuk e njohin doktrinën forum
non convenies. Nëse ligjvënësi e ka bërë përzgjedhjen e bazave për
caktimin e kompetencës, gjykatat nuk mund ta vlerësojnë se a është
në mënyrë adekuate. Konsiderohet që ajo do të ishte cenimi i sigurisë
juridike, sepse as paditësi dhe as i padituri nuk do të jenë të sigurt se
gjykata para së cilës është ngritur padia a do të shpallet kompetente,
ose nëse i kontestohet kompetenca, do t’ua kaloj judikaturës së shte-
tit tjetër ta zgjidh rastin. Në Evropë e drejta e Belgjikës, kurse jashtë
Evropës e drejta e Japonisë e aplikojnë këtë institut.630 Gjithashtu
edhe Konventa e Hagës për marrëveshjet për kompetencën e gjy-
katave e vitit 2005, anëtare e se cilës është edhe Bashkimi Evropian
e parasheh mundësinë që shteti të vendos rezervë dhe gjykatat e atij
shteti mund të shpallen inkompetente edhe përkundrejt marrëveshjes,
nëse përveç lokacionit të gjykatës së zgjedhur nuk ekziston lidhja e
këtij shteti me palët, ose me kontestin, në atë rast për atë shtet lejohet
aplikimi i doktrinës forum non conveniens.631
E drejta e Unionit Evropian nuk e aplikon doktrinën forum non
conveniens, për këtë çështje është deklaruar edhe Gjykata e Drejtësisë
e UE-së në mendimin e dhënë në rastin Owsu vs. Jackson.632
630
Ligji i DNP te Belgjikës neni 6 alineja 2; neni 3-9 i Ligjit te DNP të Japonisë.
631
Neni 19 i Konventës së Hagës lidhur me marrëveshjet për kompetencën e
gjykatës.
632
Rasti C-281\02,(2005) ECR I-1383, shiqoi: Jessel -Holst Sikrić, Bouček, po aty, f.
288-305.
406
Kapitulli III
PROCEDURA GJYQËSORE
ME ELEMENT TË HUAJ
Para gjykatave të vendit procedura çdoherë zhvillohet sipas lex

fori (e drejta e shtetit të gjykatës-lex fori regit processum). Megjithatë
prezencë e elementit të huaj krijon situata të veçanta procedurale
që kërkojnë rregullim të posaçëm për çështje konkrete. Situatat dhe
çështjet për të cilat aplikohen rregulla të veçanta procedurale nuk
janë të shumta, parimi themelor është se procedura zhvillohet sipas
rregullave procedurale të lex fori. Gjatë shqyrtimit të marrëdhënieve
me element të huaj veprohet sipas normave të njëjta procedurale të
cilat vlejnë edhe për shqyrtimin e marrëdhënieve pa element të huaj.
Përjashtimisht, gjykatat mund të veprojnë sipas rregullave procedu-
rale të së drejtës së huaj në procedurën e dhënies së ndihmës juridike
ndërkombëtare, me kusht që mënyra e kërkuar e veprimeve procedu-
rale mos të jetë në kundërshtim me rendin publik të shtetit nga i cili
kërkohet ndihma juridike.
1. AFTËSIA PËR TË QENË PALË

DHE AFTËSIA PROCEDURALE E TË HUAJVE
Për zhvillimin e procedurës gjyqësore me element të huaj pa-
rakusht është që palët në procedurë të kenë aftësi për të qenë palë
dhe aftësi procedurale. Aftësi për të qenë palë nënkupton vetinë e
subjektit që të jetë palë në procedurë, përkatësisht që të jetë bartës i
të drejtave dhe detyrimeve. Kurse aftësia procedurale është aftësi e
palës që të ndërmerr veprime të plotfuqishme në procedurë, si dhe
ndaj saj të ndërmarrin veprime të plotfuqishme procedurale që kanë
efekt juridiko-procedural.633
Në të drejtën bashkëkohore të huajt (shtetasit e huaj dhe apa-
tridët) kanë të drejta konkrete (gëzojnë të drejta konkrete) në shtetet
e huaja. Këto të drejta të të huajve nuk u njihen vetëm nga të drejtat
interne të shteteve, por edhe nga e drejta ndërkombëtare (nuk janë
633
S. Triva; V. Belajac; M. Dika, Građansko procesno pravo, Zagreb, 1986,
Međunarodno privatno pravo ll, Zagreb, 1953, f 278.
407
domain reserve). Deklarata e përgjithshme për të drejtat e njëriut e

vitit 1948, në nenin 6 shprehimisht përcakton se secili ka të drejtë që
të njihet (pranohet) çdokund si subjekt i së drejtës. Dispozita e këti-
llë është e përmbajtur edhe në nenin 16, të Paktit ndërkombëtar për
të drejtat civile dhe politike të vitit 1996. Kjo e drejtë konkretizohet
në një numër të madh të konventave bilaterale dhe multilaterale të
lidhura mes shteteve. Në këtë aspekt flitet për tendencat e krijimit
të sistemit të pozitës juridike të të huajve i cili në aspektin teknik
vlerësohet sipas të drejtës ndërkombëtare private, kurse në aspektin
përmbajtësor realizohet dhe mbrohet sipas të drejtës ndërkombëtare
publike. Midis të drejtave tjera që i gëzojnë të huajt në këtë drejtim
përfshihet edhe e drejta në qasje të lirë para gjykatave të shteteve të
huaja. Të huajve u njihen të drejta materiale, dhe si pasojë e kësaj
u njihen qasje e lirë në gjykatë. Mohimi i kësaj të drejte (denegatio
iustitiae) është cenimi i të drejtës ndërkombëtare.634
Aftësia e një personi për të qenë palë në procedurë gjyqësore me
element të huaj nënkupton mundësinë që ai preson në rast konkret
sipas të drejtës kompetente për shqyrtimin e rastit a mund të jetë
palë në procedurë. Projekt LDNP i Republikës së Kosovës përcakton
se për aftësinë e veprimit dhe aftësinë procedurale të personit fizik
kompetente është e drejta e shtetit shtetas i të cilit është (lex nationa-
lis). Nëse shtetasi i huaj nuk ka aftësi procedurale sipas të drejtës së
shtetit shtetas i të cilit është, por e ka sipas të drejtës së Republikës
së Kosovës, në atë rast vet mund të ndërmerr veprime në procedurë.
Aftësia për të qenë palë e personit juridik të huaj vlerësohet sipas të
drejtës së shtetit të regjistrimit.635
Në Maqedoninë e Veriut për aftësinë për të qenë palë dhe aftë-
sinë procedurale të personit fizik kompetente është e drejta e shtetit
shtetas i të cilit është (lex nationalis).636

NË PROCEDURËN GJYQËSORE
Për të mbrojtur ose për të realizuar ndonjë të drejtë shpesh herë
duhet të iniciohet procedura në gjykatë. Nëse iniciohet procedura nga
një i huaj (person fizik ose juridik), shtrohet pyetja se a mundet i huaji
ta iniciojë procedurën para gjykatave të vendit. E drejta e të huajve
që të kenë qasje para judikaturës së vendit është e rëndësishme për
më tepër arsye. Para së gjithash për arsye se ende nuk ekziston forum
ndërkombëtar për çështje juridike me element ndërkombëtar (si p. sh.
634
Ð. Vuković; E. Kunštek, po aty f. 134.
635
Neni 152 i Projekt LDNP.
636
Neni 92 i LDNP të Maqedonisë së Veriut.
408
Pjesa e katërt Kapitulli III
në kuadër të BE-së ose në Qendrën ndërkombëtare për zgjidhjen e

kontesteve nga investimet ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve
tjera, sipas Konventës së Uashingtonit të vitit 1965, etj.). Për këtë arsye
të huajt duhet t’u drejtohen gjykatave interne të shteteve të ndryshme
për mbrojtjen dhe realizimin e të drejtave të veta. Gjithashtu inicimi
dhe zhvillimi i procedurës para gjykatave interne të shtetit të vendit
nga të huajt është supozim për mbrojtje diplomatike. Përkatësisht,
që i huaji të fitojë (gëzojë) mbrojtje diplomatike të shtetit të vet për
realizimin e të drejtave, duhet që të shteren të gjitha mundësitë e
procedurave sipas të drejtës së shtetit ku kërkohet mbrojta.637
E drejta në mbrojte gjyqësore përveç shtetasve të vendit u njihet
edhe të huajve. Pozita e të huajve para gjykatave tona në parim ba-
razohen me pozitën juridike të shtetasve të vendit. Këtë qëndrim pa-
rimor e aplikon një numër i madh i sistemeve juridike. Të huajve në
shtetin e vendit (personave fizik dhe juridik) u njihet e drejta materiale
si pasojë e kësaj duhet t’u lejohet qasje e lirë para gjykatave. Njohja
e të drejtave materiale përkatësisht mundësia e ushtrimit (gëzimit) të
tyre nga të huajt kërkon mbrojtje adekuate para gjykatave.
Megjithatë, të huajt nuk barazohen plotësisht me shtetasit e ven-
dit, dhe disa të drejta procedurale mund t’i ushtrojnë (gëzojnë) me
plotësimin e kushteve të caktuara. Gati në të gjitha shtetet, edhe në të
drejtën tonë ekzistojnë dallime ndërmjet pozitës juridike të të huajve
dhe të shtetasve të vendit në procedurë civile. Këto dallime i krijojnë
faktor të ndryshëm, si p.sh. mosnjohja e gjuhës zyrtare të shtetit të
gjykatës së huaj është i detyruar të angazhojë përkthyes të autorizuar
gjyqësor që të mundet ta realizojë të drejtën e vetë procedurale. Për
shkak të largësisë së të huajit nga vendi i gjykatës, dorëzimi i shkre-
save gjyqësore me anë të ndihmës juridike ndërkombëtare mund të
zgjasë edhe e zvarrit procedurën. Nëse i drejtohet direkt gjykatës, i
huaji ballafaqohet me kufizime të ndryshme të dispozitave, si dhe me
dispozitat e vendit të gjykatës lidhur me hyrjen, lëvizjen dhe qëndrimin
e të huajve. Faktor kufizues për të huajt gjithashtu janë shpenzimet e
udhëtimit dhe të qëndrimit në një vend etj.
Në të drejtën e krahasuar në veçanti potencohen lidhur me po-
zitën e pabarabartë të të huajve ndaj shtetasve të vendit instituti i sigu-
rimit të shpenzimeve gjyqësore (cautio iudicatum solvi), dhe kufizimet
gjatë njohjes të së drejtës skamnore.
637
Đ. Vuković; E.Kunštek, po aty, f 135.
409
3. GARANCIONI PËR SHPENZIMET E PROCEDURËS

(CAUTIO IUDICATUM SOLVI)
Gjatë shqyrtimit të marrëdhënies juridiko-private me element
të huaj para gjykatave të vendit, njëra nga palët është i huaj (person
fizik ose juridik).
Procedurën para gjykatave të vendit mund ta iniciojnë si sub-
jektët e vendit ashtu edhe të huaj, lidhur me të drejtën e inicimit
të procedurës para gjykatave të vendit, nuk barazohen plotësisht me
subjektet e vendit. Mbrojta e të drejtave të subjektit të huaj si paditës,
patjetër duhet të jetë e baraspeshuar me mbrojtën e të drejtave legji
time të të paditurve të vendit. Në një numër të madh të shteteve638
kur paditësi është i huaj paraprakisht i padituri shtetasi i vendit, ka
të drejtë të kërkojë që paditësi të deponojë garancinë për sigurimin e
shpenzimeve të procedurës. Parapagesa për shpenzimet e procedurës,
përkatësisht kaucion aktorial më së shpeshti jepet në para të gatshme,
por ekzistojnë edhe mundësi tjera si deponimi i sendeve me vlerë, kri-
jimi i hipotekës në paluajtshmëri, letra me vlerë (kambial dhe çek) etj.
Parapagesa për sigurimin e shpenzimeve gjyqësore (kaucioni ak-
torial) cautio iudicatum solvi është masë juridiko-procedurale e cila
ndërmerret me qëllim të mbulimit të shpenzimeve gjyqësore nga të
huajt në procedurë para gjykatave te vendit (taksat gjyqësore, page-
sa e dëshmitarëve, avokatit, ekspertit etj.). Kur subjektet e huaja e
iniciojnë procedurë para gjykatave të vendit, kërkesëpadia mund të
pranohet dhe parimisht i kanë të njëjta të drejta procedurale si paditë-
sit e vendit. Mirëpo, padia e të huajit mund të refuzohet dhe i padituri
shtetasi i vendit të ketë pësuar dëm dhe të ketë pasur shpenzime, kurse
paditësi i huaj refuzon t’i paguajë shpenzimet procedurale, në shtetin
e vendit nuk ka pasuri dhe pas përfundimit të procedurës largohet
nga shteti i vendit.
Instituti i kaucionit aktorial e ka prejardhjen nga e drejta roma-
ke. Përmendet në Institucionet e Gait si cautio iudicatum solvi, pastaj
në Kodeksin e Justinanit si cautio pro expensis, ka qenë mjet juridik
kundër procedurave veksatone (nga inati). Në të drejtën nacionale ky
institut nuk aplikohet, por në procedurën kontestimore me element të
huaj aplikohet në shumë sisteme juridike për arsye të njëjta.639
Në të drejtën ndërkombëtare private ky institut për herë të parë
u paraqit në fillim të shekullit XIX, në Kodin Civil Francez (neni 16).
638
Këtë institut nuk e aplikojnë p.sh. Shqipëria, Bulgaria, Egjipti Ekuadori,
Finlanda, Franca Islandi, Irani, Meksiko, Mongolia, Persi, Portugalia, Rumania,
Siria etj.
639
M. Jezdić, po aty, f. 122
410
Sigurimi i shpenzimeve të procedurës (kaucioni aktorial) është

detyrim i subjektit të huaj, i cili është paditësi, sipas kërkesës të pa-
diturit shtetas të vendit, që të deponojë garancion në gjykatë, nëse i
refuzohet padia (e humb kontestin) se nga garancia do t’i kompen-
sohen shpenzimet gjyqësore.
Që të deponohet garancion në gjykatë për sigurimin e shpenzi-
meve gjyqësore duhet të plotësohen tre kushte.
Kushti i parë është se kaucioni jepet për mbulimin e shpenzimeve
gjyqësore gjatë shqyrtimit të kontestit juridiko-privat me element të
huaj.
Kushti i dytë është që paditësi të jetë shtetas i huaj, person pa
shtetësi ose person juridik i cili nuk është i regjistruar (nuk e ka për-
katësinë) në regjistrin e Republikës së Kosovës.640
Kushti i tretë për sigurimin e shpenzimeve procedurale (kaucio-
nit) është që i padituri të parashtrojë kërkesë për deponim të kauci-
onit.641 Gjykata nuk i detyron të huajt sipas detyrës zyrtare ex officio
të bëjë deponimin e garancionit për sigurimin e shpenzimeve te pro-
cedurës gjyqësore.642
Kërkesa për deponimin e garancioneve mund të bëhet edhe me
gojë në procesverbal. Kërkesa parashtrohet në seancën përgatitore,
nëse ajo nuk është mbajtur në seancën e parë për shqyrtim kryesor.
Përjashtimisht kërkesa për deponimin e kaucionit mund të parash-
trohet edhe me vonë, kur i padituri ndërkohë kupton se paditësi është
i huaj. Në atë rast kërkesa duhet të parashtrohet menjëherë, si të kup-
tohet se janë plotësuar kushtet, por më së voni deri sa të përfundojë
procedura e shkallës së parë.643 Për lejimin e sigurimit të shpenzimeve
(kaucionit) gjykata vendos me vendim,644 në mënyrë të lirë, por nuk
mund të caktojë shumë më të lartë se sa kërkon i padituri.645 Deri në
nxjerrjen e vendimit gjyqësor i padituri nuk ka detyrim ta vazhdojë
procedurën mund t’i pezullojë të gjitha veprimet procedurale. Nëse
paditësi në afatin e caktuar nuk e deponon kaucionin, konsiderohet
se padia është tërhequr.646
Kaucioni deponohet në gjykatë në para, por gjyqi mund të lejojë
që ai te jepet edhe në formë tjetër të përshtatshme.647 Vendimi për ka-
640
Neni 153 paragrafi 1 i Projekt LDNP.
641
642
643
644
645
Dika Knežević, Stojanovič, po aty ,f 264.
646
647
Neni 153 31 i Projekt LDNP.
411
ucionin aktorial gjatë procedurës mund të ndryshohet nëse ndryshojnë

rrethanat (shkaqet) për nxjerrjen e tij p.sh. paditësi gjatë procedurës
e fiton shtetësinë tonë.
Projektligji për të drejtën ndërkombëtare private i përcakton
rastet e lirimit nga detyrimi i sigurimit të shpenzimeve gjyqësore. I
padituri nuk ka të drejtën në sigurimin e shpenzimeve gjyqësore nëse :
1 Në shtetin shtetas i të cilit është paditësi, shtetasit e Republikës
së Kosovës nuk kanë detyrim që të japin sigurim,
2 Paditësi e gëzon të drejtën e azilit, ose e ka statusin e refu
gjatit në Republikën e Kosovës,
3 Padia është nga marrëdhënia e punës të paditësit në
Republikën e Kosovës,
4 Janë në pyetje konteste martesore ose konteste për konstatim
ose mohimin e atësisë ose amësisë, ose shtrohet çështja e
ushqimisë ligjore, dhe;
5 Nëse padia është nga lëmia kambialore ose çekatore ose
lëshimit të urdhërpagesës.648
Në plan ndërkombëtar lirimi nga cautio iudicatum solvi bëhet me
anë të konventave bilaterale ose multilaterale për shtetasit e shteteve
nënshkruese të konventës ku parashihen kushte konkrete ose lirimi
behet pa kushte. P. sh. Konventat e Hagës të vitit 1905 dhe 1954 i liron
nga deponimi i kaucionit shtetasit e shteteve anëtare të konventës me
kusht që të kenë vendbanim në territorin e njërit nga shtetet nënshkru-
es. Nëse i huaji e humb kontestin dhe ka qenë i liruar nga deponimi
i kaucionit, vendimi për shpenzimet e procedurës do të ekzekutohet
në procedurë të shkurtuar. Gjithashtu lirimin nga kaucioni aktonial e
parasheh edhe Konventa e Hagës për lehtësimin e qasjes në gjykata
e vitit 1980.
Ne Maqedoninë e Veriut lirimin nga kaucioni aktorial e rregullon
LDNP në nenin 96. Si kusht për lirim parasheh reciprocitetin midis
shtetit të paditësit dhe Maqedoninë, paditësi ta gëzojë të drejtën e azi-
lit në Maqedoni, padia e të huajit të jetë nga marrëdhënia e punës në
Maqedoni. Gjithashtu lirimi aplikohet edhe te kontestet bashkëshor-
tore, ose kontestet për konstatimin ose mohimin e atësisë dhe amësisë.
Aplikohet edhe te paditë nga kambiali dhe çeku, kundërpadia ose
lëshimit të urdhërpagesës.
648
Neni 154 i Ligjit të DNP.
412
4. NDIHMA JURIDIKE FALAS (E DREJTA SKAMNORE)

Gjatë shqyrtimit të marrëdhënies juridiko-private me element
të huaj pavarësisht se a është në rolin e paditësit ose të paditurit,
subjekti i huaj mund të kërkojë nga gjykata që të lirohet nga pagesa
e shpenzimeve të procedurës për shkak të gjendjes së dobët pasurore
(ekonomike). Në shpenzimet e procedurës përfshihen taksat gjyqëso-
re, mëditjet për dëshmitarët, ekspertët, shikimi në vendin e ngjarjes
dhe pagesat për personat e autorizuar.
Ligji për ndihmë juridike falas i Republikës së Kosovës,649 i cak-
ton kriteret për dhënien e ndihmës kualifikuese, kriter financiar dhe
kriteri juridik.650 Sipas kriterit kualifikues, shfrytëzim të ndihmës ju-
ridike falas kanë të drejtë shtetasit e Kosovës që kanë vendbanimin
në territorin e Republikës së Kosovës, të gjithë personat me qëndrim
të përkohshëm në Kosovë, personat tjerë të përcaktuar me ligj ose
me traktet ndërkombëtare, dhe personat që u mundësohet ndihmë
juridike në bazë të reciprocitetit.651
Sipas kriterit financiar u ofrohet ndihmë juridike primare të gjithë
personave të cilët e shfrytëzojnë të drejtën e ndihmës sociale, kurse
ndihmë juridike sekondare u ofrohet të gjithë personave të ardhurat
e përgjithshme familjare e të cilëve janë më të ulëta se të ardhurat
mesatare familjare.652 Gjykata palën e liron nga pagesa e shpenzimeve
të procedurës nëse sipas gjendjes së përgjithshme pasurore (ekonomi-
ke) nuk është në gjendje t’i mbulojë pa mos e rrezikuar ekzistencën e
vet dhe të familjes. Qe ta shfrytëzojnë ndihmën juridike procedurale
falas, shtetasit e vendit duhet t’i plotësojnë kushtet sipas lex fori (sipas
të drejtës interne procedurale të shtetit të gjykatës).
E drejta skamnore përkatësisht ndihma juridike falas në
Republikën e Kosovës, të huajve që kanë vendbanim ose apartridëve
që kanë vendqëndrim në shtetin tonë u njihet nën kushte të njëjta si
shtetasve të vendit (gëzojnë trajtim nacional).653 Të huajt që nuk e
kanë vendbanimin në Kosovë mund ta shfrytëzojnë ndihmën juridi-
ke falas nëse plotësohet kushti i reciprocitetit, mjafton reciprociteti
faktik.
649
Ligji ,Nr. 44-017 për ndihmën juridike falas. Gazeta zyrtare e Republikës së
Kosovës’\Nr 03\22.02.2012.
650
Neni 6 i Ligjit për ndihmën juridike falas.
651
652
653
Projekt LDNP neni 156.
413
Ndihma juridike falas në parim u lejohet vetëm personave fizi-

k.654 Në disa shtete u lejohet edhe personave juridik nën supozime të
caktuara.655
Ndihma juridike falas (e drejta skamnore) i mundësohet palës
të cilës pagesa e shpenzimeve gjyqësore për shkak të gjendjes së do-
bët të tij pasurore (ekonomike) do t’ia vështirësonte (rrezikonte) ek-
zistencën atij dhe familjes. Në një grup të shteteve për konstatimin
e gjendjes së palës aplikohet kriteri absolut ose objektiv (Australi,
Angli, Kanada, SHBA) sipas të cilit lirohet nga pagesa e shpenzimeve
gjyqësore pala vlera e pasurisë së të cilit nuk e tejkalon lartësinë e
caktuar me para (p.sh. sipas ligjit anglez për ndihmën gjyqësore falas
të vitit 1926, kjo e drejtë mund t’i njihej personit të cilit nuk posedon
pasuri me tepër se 50 funta sterling, pa mos u përfshi instrumentet
për ushtrimin e profesionit dhe objekti i kontestit). Ne shtetet tjera
aplikohet kriteri relativ ose subjektiv, minimumi i mjeteve të nevo-
jshme për ekzistencë nuk caktohet me vlerë fikse të pasurisë në para,
por e drejta skamnore i njihet të huajit të cilit pagesa e shpenzimeve
gjyqësore do t’ia rrezikonte minimumin e ekzistencës atij dhe famil-
jes. Konstatimi i minimumit të mjeteve të nevojshme në këto shtete
(shtetet evropiane) konsiderohet si çështje (pyetje) faktike.
Ndihma juridike falas rregullohet edhe me konventa ndërkom-
bëtare. Ma të rëndësishme nga kjo lëmi janë konventat e Hagës për
procedurë civile gjyqësore të vitit 1905 dhe 1954. Për ndihmën juri-
dike falas barazohen shtetasit e shteteve tjera nënshkruese me shte-
tasit e vendit, pavarësisht se a kanë vendbanim apo vendqëndrim të
përkohshëm në njërin nga ato shtete (neni 29 ).Dëshmimi i gjendjes
skamnore i këtyre personave bëhet me anë të dokumenteve publike që
i lëshojnë organet kompetente të shtetit anëtar të konventës në të cilin
parashtruesi i kërkesës e ka vendqëndrimin e zakonshëm. Nëse vend-
banimi i tij është jashtë rrethit të shteteve nënshkruese të Konventës të
Hagës në atë rast mjafton vërtetimi për gjendjen skamnore që e lëshon
përfaqësia diplomatiko-konsullore e shtetit shtetas i të cilit është ai
person. Konventa e Hagës për lehtësimin ndërkombëtare të qasjes në
gjykata e vitit 1980 ua njeh të drejtën skamnore jo vetëm shtetasve por
edhe personave që kanë vendqëndrim të zakonshëm në territorin e
njërit nga shtetet nënshkruese, pavarësisht se vendqëndrimi i zakon-
shëm i tyre është në shtetin pranë gjykatës ku zhvillohet procedura,
ose në ndonjë shtet tjetër nënshkrues të konventës (neni 1). Edhe në
këtë rast „vendqëndrimi i zakonshëm” në rregullimin bashkëkohor
654
M. Pak, po aty ,f 116 , M. Jezdić, po aty, f 128.
655
P.sh. në Kroaci u lejohet organizatave humanitare dhe organizatave qe merren
me mbrojtjen e individëve dhe familjeve të të vrarëve dhe të zhdukurve në ush-
trimin e veprimtarisë humanitare. Neni 15 i ligjit për shpenzimet gjyqësore i
Kroacisë, Narodne novine 26/2003.
414
ndërkombëtar gjithnjë e më shpesh e zëvendëson vendbanimin. Kjo

kategori e fakteve vendimtare mundëson interpretimin më të gjerë të
lidhshmërisë të një personi me territorin e një shteti kontraktor dhe
në mënyre indirekte ndikon në zgjerimin e rrethit të personave të
privilegjuar që është në përputhje me qëllimet humane të konventës.
Në Maqedoninë e Veriut shtetasit e huaj që kanë vendbanimin
dhe apatridët që kanë vendqëndrim në territorin e Maqedonisë së
Veriut kanë mundësi ta shfrytëzojnë të drejtën skamnore në të njëjtat
kushte si shtetasit e vendit. Të huajt që kanë vendbanimin jashtë mund
të lirohen nga pagesa e shpenzimeve procedurale me kusht të ekzis-
timit të reciprocitetit faktik.656
5. IMUNITETI NGA KOMPETENCA GJYQËSORE

(KUFIZIMI I KOMPETENCËS NDËRKOMBËTARE)
Për rregullimin e marrëdhënieve juridiko-private me element
të huaj sipas dispozitave të kompetencës ndërkombëtare gjykata
dhe organet e çdo shteti ndërmarrin veprime konkrete procedurale.
Megjithatë ka raste të cilat për një kategori të caktuar të subjektëve
kompetenca ndërkombëtare me norma të posaçme përjashtohet, këta
subjekt kanë pozitë të favorizuar. Këta persona mund të iniciojnë pro-
cedurë para gjykatave, por parimisht ajo për të qenë palë dhe aftësi
nuk mund të zhvillohet kundër tyre, edhe pse kanë aftësi procedurale,
për arsye se nuk ekziston kompetenca ndërkombëtare. Ky privilegj i
një kategorie të caktuar të subjekteve konsiderohet si përjashtim nga
juridiksioni civil, penal ose administrativ, përjashtim nga gjyqësia ose
imuniteti.
Imuniteti nënkupton të drejtën e personit fizik ose juridik për
arsye të vetive speciale të përjashtohet nga juridiksioni në procedurë
civile, penale ose administrative. Qëllimi i imunitetit është sigurimi i
hapësirës për ushtrimin e funksioneve të parapara në të drejtën ndër-
kombëtare publike, kurse efektet e tij në lëminë e së drejtës ndër-
kombëtare private shfaqen të përjashtimi nga kompetenca gjyqësore
dhe te përmbarimi. Rrethin e subjektëve që gëzojnë imunitet dhe
suazat brenda të cilave ai ushtrohet e caktojnë rregullat e të drejtës
ndërkombëtare publike, kurse rregullat relevante të së drejtës ndër-
kombëtare private shpesh herë vetëm e konfirmojnë se në ketë lëmi
vlejnë standardet e të drejtës ndërkombëtare publike.
Me rregullat e të drejtës ndërkombëtare publike nënkuptohen
dispozitat e konventave ndërkombëtare, zakonet ndërkombëtare, si
dhe parimet përgjithësisht të pranuara të së drejtës ndërkombëtare.
656
P. Gavroska; T. Deskoski, po aty ,f 441.
415
Nga aspekti i së drejtës ndërkombëtare private i rëndësishëm

është imuniteti qe u takon shteteve, përfaqësive diplomatike dhe kon-
sullore dhe organizatave ndërkombëtare.657
Megjithatë, në dekadat e fundit u ndryshua qasja dhe kriteret për
vlerësimet e imunitetit ndaj shtetit. Arsyeja e rishqyrtimit të parimeve
ekzistuese dhe krijimi i qasjeve të reja për imunitetin ndodh për arsye
se shteti shume shpesh filloi të paraqitet si subjekt afarist në ekonomi
(palë në marrëdhëniet tregtare). Për shkak të imunitetit gjyqësor
dhe përmbarues shteti në marrëdhënie tregtare ndërkombëtare nuk
u nënshtrohej sanksioneve që aplikoheshin ndaj subjekteve tjerë që
nuk iu përmbahen normave të tregtisë ndërkombëtare. Për këtë arsye
u krijua teoria e imunitetit restriktiv (funksional). Sipas kësaj teorie
shteti ka imunitet vetëm kur paraqitet si bartës i pushtetit shtetëror
(pushtetit Sovran) kur ndërmerren veprime ex iure imperii, e jo edhe
kur është pjesëmarrës në marrëdhëniet juridiko-private, kur paraqitet
ex iure gestionis. Në fillim bëheshin këto dallime, sipas imunitetit abso-
lut mjaftonte që normat e së drejtës ndërkombëtare publike ta iden-
tifikojnë subjektin e autorizuar, dhe shteti çdoherë gëzonte imunitet.
Në dekadat e fundit kur shteti gjithnjë e më tepër paraqitej si subjekt
ekonomik, përkatësisht si palë në transaksionet tregtare sipas kon-
cepcioneve të imunitetit restriktiv duhet të bëhet analizë e detalizuar
dhe të konstatohen (verifikohen) rastet se kur shteti gëzon imunitet,
dhe rastet kur nuk ka imunitet.658 Midis shteteve nuk ka qëndrim unik
për imunitetin. Megjithatë në plan ndërkombëtar bëhen përpjekje për
përpunimin e imunitetit me anë të marrëveshjeve ndërkombëtare.
Këshilli i Evropës në vitin 1972 e miratoi Konventën Evropiane për
imunitetin e shtetit (hyri në fuqi në vitin 1976) por u ratifikua vetëm
nga tete shtete.659 Asambleja e përgjithshme e KB në vitin 2004 e
miratoi konventën për juridiksionin e shteteve dhe pasurisë se tyre.660
Burime më të rëndësishme për imunitetin diplomatik dhe konsullor
janë Konventa e Vjenës për marrëdhënie diplomatike e vitit 1961 dhe
Konventa e Vjenës për marrëdhënie konsullore e vitit 1963.
Tek imuniteti i përfaqësuesve diplomatik dhe konsullor dhe i orga-
nizatave ndërkombëtare nuk ka ndryshime, çështjet mbeten kryesisht në
suazat e të drejtës ndërkombëtare publike për arsye se këto subjekte nuk
janë pjesëmarrës në transaksionet ekonomike siç ishte rasti me shtetin.
657
Ligji nr. 03/L-003 për statusin imunitetet dhe privilegjet e misioneve diplomatike,
konsullore dhe personelin e Kosovës dhe praninë ndërkombëtare ushtarake si dhe
personelin e saj, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës, Nr.26,2008.
658
Varandi.T, dhe të tjerët, po aty, f 571.
659
Austria, Belgjika, Luksemburgu, Mbretëria e Bashkuar, Gjermania, Holanda,
Zvicra dhe Qipro.
660
Deri tash kanë aderuar 18 shtete, një shtet e ka ratifikuar. Që të hyjë në fuqi
nevojiten 30 ratifikime.
416
5.1. Imuniteti i shtetit nga juridiksioni

Imuniteti i shtetit të huaj njihet nga koha e postglosatoreve (Hugo
Grotius). Parimi par in parem non habet imperium-iurisdictionem (i
barabarti ndaj të barabartit nuk ka pushtet-kompetencë) ka qenë i
pakontestueshëm. Deri në përfundimin e Luftës së Dytë Botërore
aplikohej teoria e sovranitetit absolut (të pa kufizuar) të shtetit të huaj.
Nga ajo kohë u rrit pjesëmarrja e shtetit dhe ndërmarrjeve shtetërore
në qarkullimin tregtar ndërkombëtar, kështu që teoria e sovranitetit
absolut e shtetit të huaj nuk i përgjigjej rolit të ri të shtetit në qarkulli-
min ndërkombëtar ekonomik. Nga ajo kohë filloi të aplikohej teoria e
sovranitetit relativ (të kufizuar) të shtetit të huaj. Shteti filloi të traj-
tohet në marrëdhëniet tregtare si person juridik i të drejtës private që
mund të paditet. Mbisundoi qëndrimi sipas të cilit shteti nuk duhet në
çdo rast të përjashtohet nga juridiksioni. Imuniteti gjyqësor i shtetit të
huaj i njihet vetëm në raste kur ai ndërmerr veprime juridike (punë
juridike) ex iure imperii që përfshihen në funksionet sovrane të shtetit.
Kurse për veprimet juridike dhe punët juridike që shteti i ndërmerr
ex iure gestionis, si subjekt i së drejtës private, shtetit të huaj nuk do të
njihet imunitet gjyqësor.
Gjatë cilësimit (kualifikimit) të veprimtarisë së shtetit si veprim-
tari komerciale (ex iure gestionis) ose veprimtari të sovranitetit (ex iure
imperi) mund të përcaktohemi për kriterin e natyrës së veprimtarisë,
ose t’i jepet përparësi qëllimit të veprimtarisë. Në teorinë juridike për-
krahet qëndrimi sipas të cilit dallimi i veprimtarisë nuk duhet të bëhet
në harmoni (pajtim) me qëllimin për të cilin puna juridike lidhet, por e
kundërta, për dallimet (divergjencat) vendimtare është natyra juridike
e punës juridike. Pra, vendimtare është se shteti në qarkullim juridik a
paraqitet si subjekt juridiko-privat, ose aktin që e ka ndërmarrë është
akt që i shpreh ingerencat sovrane të shtetit. P. sh. një konsorcium
evropian lidh kontratë për ndërtimin e pendës me shtetin e Irakut. Për
t’u vlerësuar se puna e porositur nga shteti a përfshihet në veprimet
ex iure gestionis, aspak nuk është me rëndësi që shteti i Irakut synon
me realizimin e kësaj pune juridike t’u sigurojë ujë për pije banorëve,
ose ta rregullojë problemin e energjisë elektrike. Puna që realizohet
përfshihet në veprimtarinë ex iure gestionis të shtetit për arsye se për-
mbushet kontrata që është punë juridike nga lëmia e së drejtës private.
Kontratat që i lidhin subjektet e së drejtës private gjatë ushtrimit të
veprimtarisë me qëllim të realizimit të përfitimit përfshihen në lëminë
komerciale. P. sh. kontratat lidhur për blerjen e uniformës për ushtrinë
me furnizues privat jashtë shtetit, është punë komerciale pavarësisht se
qëllimi i kësaj pune juridike është furnizimi i ushtrisë me uniformë që
ndërlidhet me funksionimin e mbrojtjes së shtetit. Për ilustrimin e ve-
primtarisë të sovranitetit të shtetit (ex iure imperii) do ta marrim rastin
e një kompanie amerikane e cila lidh kontratë për ndërtimin e fabrikës
për prodhimin e paketimeve për këpucë në Tajvan me Ministrinë e
417
Tregtisë të këtij shtetit. Në kontratë parashihej se kompania amerika-

ne nga qeveria e Tajvanit do ta fitojë statusin e duty free për import të
materialit të nevojshëm për ndërtim të kutive për këpucë, si dhe be-
nefiteve tjera të parapara sipas të drejtës tajvaneze. Qeveria e Tajvanit
nuk i plotëson detyrimet sipas kontratës, gjykata amerikane e morri
parasysh kundërshtimin e parashtruar nga shteti i Tajvanit për imuni-
tet, me arsyetim se disa dispozita të kontratës nënkuptojnë ushtrimin
e funksionit sovran dhe se paditësi nuk mund të parashtrojë padi për
shkak të mos përmbushjes të detyrimeve të këtij lloji.
Nëse sipas kritereve dhe rregullave të së drejtës ndërkombëtare
publike nuk mund të bëhet diferencimi në punë juridike ex iure imperii
dhe ex iure gestionis, atëherë bëhet sipas lex fori.
Përveç që imuniteti nuk i njihet shtetit për shkak të ushtrimit të
veprimtarisë tregtare (komerciale), ekzistojnë edhe baza tjera për mos
njohjen e imunitetit të shtetit të huaj. Në të drejtën ndërkombëtare
dhe të drejtën e krahasuar janë të njohur rastet p. sh. heqja dorë nga
imuniteti në mënyrë shprehimore (me anë të deklaratës të dhënë, para
gjykatës, lidhje të marrëveshjes ndërmjet shtetit të gjykatës dhe shtetit
të të paditurit), ose heshturazi, kur shteti parashtron padi heshturazi
heq dorë nga imuniteti; dorëzon përgjigje në padi ose lëshohet në
seancë pa mos e theksuar çështjen e imunitetit; nëse procedura zhvi-
llohet për paluajtshmëritë që gjenden në territorin e shtetit të gjykatës;
nëse objekt i procedurës është cenimi i të drejtave nga pronësia inte-
lektuale të regjistruar ose mbrojtur në shtetin e gjykatës; nëse shteti
ka lidhur marrëveshje për arbitrazh me personat juridiko-privat, kurse
objekt i procedurës është plotësimi i asaj marrëveshjes, ose njohja e
vendimit të arbitrazhit etj.
Përpjekjet që me traktate ndërkombëtare të rregullohet imuni-
teti i shteteve një kohë të gjatë nuk dha rezultat të rëndësishëm. Në
bazë të teorisë së imunitetit të kufizuar (imunitetit relativ) të shtetit
të huaj u hartua Konventa Evropiane për imunitetin e shteteve e cila
u miratua në Bazel në vitin 1972. Parimet e kësaj konvente janë të
përmbajtura edhe në Konventën e OKB-së për imunitetin e shtetit
dhe pasurinë e tij nga juridiksioni, e vitit 2004. Në të dy konventat
përcaktohet se shteti i huaj nuk gëzon imunitet në çështje tregtare
kur lidh kontratë me personin e huaj fizik ose juridik te kontestet
për të drejtën nga lëmia e pronësisë intelektuale, te kontestet ju-
ridiko-sendore lidhur me palujtshmërinë që ndodhet në shtetin e
pranimit etj.
Në plan ndërkombëtar parashihet mundësia që të zhvillohet pro-
cedura kundër shtetit për aktet ex iure imperii. Ne teorinë juridike
nuk i kushtohet vëmendja e mjaftueshme, mirëpo kjo është një ndër
risitë në të drejtën ndërkombëtare. Përkatësisht sipas Konventës se
Uashingtonit të vitit 1965 në kuadër të kompetencave të Qendrës
418
Ndërkombëtare për zgjidhjen e kontesteve nga investimet e huaja

përfshihen edhe kontestet ku shteti është paditur për aktet e veta iure
imperii. Shteti nuk mund të thirret në imunitet në procedurë që zhvi-
llohet pranë Qendrës p. sh. për shkak të nacionalizimit, eksproprijimit
etj. të cilët për nga natyra e vetë juridike mund të përfshihen në akte
që i ndërmerr shteti ex iure imperii.661
Në plan intern ligjet nacionale dhe gjykatat me norma juridike të
brendshme i përpunuan parimet për imunitetin e kufizuar të shteteve.
Në të drejtën e krahasuar Shtetet e Bashkuara të Amerikës të parët
nxorrën ligjin që e rregullonte çështjen e imunitetit të shteteve të hu-
aja (Foreign Sovereing Immunities Act 1976), pastaj, Anglia (Foreing
Sovereign Imunities Act 1978), Kanadaja (States Immunity Act 1982)
etj. Mënyra juridike e rregullimit të imunitetit të shtetit dallohet në
sistemin anglo-amerikan nga ai kontinental evropian. Në shtetet e të
drejtës së përgjithshme (common law) kjo materie është kodifikuar
(p. sh. Britania e Madhe, SHBA, Australia, Kanada etj.) kurse në të
drejtën e shteteve kontinentale (civil law) rregullimi i çështjes së imu-
nitetit kryesisht i lihet praktikës gjyqësore.662 Në disa shtete imuniteti
rregullohet me ligjet e së drejtës ndërkombëtare private (p.sh ligji turk
neni 33, ligji çek neni 47 etj).
Shtetet e huaja e gëzojnë të drejtën e imunitetit nga ekzekutimi
në Republikën e Kosovës. Ligji në procedurën përmbarimore663 për-
cakton se në pasurinë e shtetit të huaj në Kosovë nuk mund të cak-
tohet përmbarimi pa pëlqimin paraprak të Ministrisë së Drejtësisë
dhe Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe pëlqimin e shtetit të huaj
për përmbarimin (neni 12).
Në Maqedoninë e Veriut sipas Ligjit për përmbarim664 shteti i
huaj gëzon imunitet nga përmbarimi. Përmbarimi ndaj pasurisë së
shtetit të huaj në Maqedoni nuk mund të bëhet pa pëlqimin paraprak
të Qeverisë së Maqedonisë së Veriut, propozimi duhet të jepet nga
Ministria e Drejtësisë ose nëse shteti i huaj e jep pëlqimin në mënyrë
shprehimore (neni 9).
661
Vuković, Đ; Kunštek, E. po aty ,f 93.
662
Stanivuković, M; Živković, M, po aty, fq. 214.
663
Ligji nr 04/L-139 për procedure përmbarimore, Gazeta Zyrtare e Republikës së
Kosovës, Nr.3/2013
664
Zakon za izvršuvanje, Služben Vesnik na R.M br- 72/2016.
419
5.2. Imuniteti i përfaqësuesve diplomatik (konsullor)

dhe i organizatave ndërkombëtare nga juridiksioni
Shtetet dhe organizatat ndërkombëtare me anë të organeve të
veta zhvillojnë bashkëpunime të shumta dhe të llojllojshme me sub-
jektë tjerë të së drejtës ndërkombëtare.
Shteti përmes organeve në emër të së cilave veprojnë personat
zyrtar i realizojnë synimet dhe detyrimet e veta, për këtë arsye sh-
trohet çështja e imunitetit të këtyre personave nga juridiksioni, e sido-
mos nëse selitë e tyre rregullisht ndodhen ne territorin e shteteve tjera.
Imuniteti nga juridiksioni i përfaqësuesve diplomatik (konsullor)
dhe i organizatave ndërkombëtare rregullohet me të drejtën zakono-
re ndërkombëtare dhe me konventa multilaterale ndërkombëtare.
Imuniteti i përfaqësuesve diplomatik dhe konsullor në të drejtën
ndërkombëtare rregullohet me Konventën e Vjenës për marrëdhëniet
diplomatike të vitit 1961, dhe Konventa e Vjenës për marrëdhëniet
konsullore e vitit 1963. Përfaqësuesit diplomatik dhe konsullor të shte-
teve gëzojnë imunitet në shtetet e akredituara, përkatësisht në shtetet
e pranimit ku e ushtrojnë detyrën. Në shtetin ku janë të akredituara
përfaqësuesit diplomatik kanë imunitet absolut, nuk mund të paditen
para gjykatave të atij shteti dhe kundër tyre nuk mund të iniciohet
procedura e përmbarimit të dhunshëm, as në bazë të veprimeve zyr-
tare, as sipas veprimeve të ndërmarra me veprime private. Përjashtim
nga kjo rregull përkatësisht nga juridiksioni civil këta persona gëzojnë
imunitet nëse është në pyetje: 1) padia juridiko-sendore që mund të
iniciohet për palujtshmëritë private që ndodhen në shtetin e pranimit,
2) padia për trashëgimi përfaqësuesi diplomatik është ekzekutues i
testamentit administrator, trashëgimtar ose legatar edhe atë si person
privat, 3) padia që u dedikohet profesioneve të lira, ose veprimtarive
komerciale që e ushtron përfaqësuesi i profesioneve të lira ose ve-
primtarive diplomatike në shtetin e pranimit jashtë funksionit te tij
zyrtar.665
Nëse përfaqësuesit diplomatik janë shtetas të shtetit të pranimit
ose në atë shtet e kanë vendqëndrimin e përhershëm gëzojnë imu-
nitet vetëm për veprimet zyrtare qe i ndërmarrin gjate ushtrimit te
profesionit.666
Imunitet gëzojnë edhe anëtarët e familjes së përfaqësuesit diplo-
matik nëse jetojnë në bashkësi familjare me përfaqësuesin diplomatik
dhe nëse nuk janë shtetas të shtetit të pranimit.667
665
Neni 31 i Konventës së Vjenës për marrëdhënie diplomatike
666
Po aty, neni 38.
667
Po aty, neni 37.
420
Shtetet në mënyrë shprehimore mund të heqin dorë nga imunite-

ti gjyqësor i përfaqësuesit të vet diplomatik. Heqja dorë nga imuniteti
gjyqësor lidhur me parashtrimin e padisë nuk e nënkupton me auto-
matizëm edhe heqjen e dorës nga imuniteti i përmbarimit gjyqësor.
Imuniteti gjyqësor i funksionarëve konsullor nga kompetenca
ndërkombëtare e gjykatave të shtetit të pranimit është i kufizuar ve-
tëm në veprime që ndërmerren për ushtrimin e funksioneve konsullo-
re. Imuniteti i këtyre personave nga juridiksioni zgjidhej në mënyrë
të ndryshme. Tash këtë materie e rregullon Konventa e Vjenës për
marrëdhënie konsullore sipas së cilës u njihet imuniteti konsujve sipas
karrierës funksionarëve dhe nëpunësve konsullor. Këta persona janë
të liruar nga juridiksioni i shtetit të pranimit për veprat e kryera gjatë
ushtrimit të funksioneve konsullore. Por nuk do të gëzojnë imunitet
nëse: 1) iniciohet procedura civile në bazë të kontratës që ka lidhur
ndonjë funksionar konsullor, kontratën nuk e ka lidhur si i autori-
zuar i shtetit të dërgimit; 2) iniciohet procedura nga ndonjë person i
tretë për dëmin e shkaktuar nga fatkeqësia në shtetin e pranimit nga
ndonjë automjet, anije ose aeroplan.668 Përfaqësuesit konsullor nuk
janë të përjashtuar nga juridiksioni, përkatësisht nuk gëzojnë imunitet
gjyqësor edhe në raste kur merren me ndonjë veprimtari private të
karakterit llukrativ.669
Anëtarët e zyrës konsullore gëzojnë imunitet nga momenti i hyr-
jes në territorin e shtetit të pranimit, ose nëse ndodhen në shtetin e
pranimit, nga momenti i pranimit të detyrës për ushtrimin e funk-
sionit. Imuniteti u zgjat derisa e ushtron funksionin me pushimin e
funksionit pushon edhe imuniteti.
Organizatat ndërkombëtare ushtrojnë funksione publike me in-
teres për bashkësinë ndërkombëtare. Për shkak të përmbushjes së
funksioneve të tyre organizatat ndërkombëtare dhe përfaqësuesit e
tyre gëzojnë imunitet gjyqësor. Si zakonisht rregullat për imunitet janë
të përmbajtura në marrëveshjet e themelimit, ose në aktet e organi-
zatës përkatësisht, statut, kushtetutë etj. Ndër burimet më të rëndë-
sishme për imunitetin e organizatave ndërkombëtare janë: Konventa
për privilegjet dhe imunitetet e Kombeve të Bashkuara e vitit 1946.
Konventa për privilegjet dhe imunitetet e agjencioneve të specializu-
ara, e vitit 1947, dhe Konventa e Vjenës për përfaqësimin e shteteve
në marrëdhëniet e tyre në organizatat ndërkombëtare të karakterit
universal e vitit 1977.
668
Konventa e Vjenës për marrëdhëniet konsullore neni 43.
669
Po aty, neni 57.
421
Kapitulli IV
NDIHMA JURIDIKE NDËRKOMBËTARE
1. KUPTIMI, BAZA JURIDIKE DHE OBJEKTI

I NDIHMËS JURIDIKE
Sipas parimit të sovranitetit në territorin e shtetit të vendit vetëm
gjykata e vendit dhe organet tjera të atij shteti mund të ndërmarrin
veprime konkrete për nevojat e procedurave gjyqësore që zhvillohen
në atë shtet. Prania e elementit të huaj në një marrëdhënie konkrete
që shqyrtohet para gjykatave të vendit do të thotë se ajo marrëdhënie
ndërlidhet me më tepër sisteme juridike dhe se veprime konkrete
procedurale duhet të ndërmerren në territoret e shteteve të ndryshme.
Gjatë zhvillimit të procedurës civile me element të huaj shpesh herë
duhet të ndërmerren veprime procedurale në shtetin e huaj (dërgimi i
shkresave, dëgjimi i dëshmitareve, nxjerrja e provave, shikimi në ven-
din e ngjarjes) dhe të konstatohet (verifikohet) përmbajtja e të drejtës
së huaj. Mirëpo, sipas parimit të së drejtës ndërkombëtare gjykatat e
një shteti nuk mund të ndërmarrin veprime procedurale në territorin
e shtetit tjetër. Për shkak të zhvillimit të procedurës me element të
huaj pa pengesa është i nevojshëm bashkëpunimi juridik ndërmjet
shteteve, që nënkupton se gjykata e shtetit të lutur të ndërmarrin ve-
prime konkrete procedurale sipas kërkesë së gjykatës së shtetit lutës.
Të gjitha veprimet që ndërmerren në ketë rast e sajojnë procedurën
e dhënies së ndihmës juridike ndërkombëtare. Përkatësisht ndihma
juridike ndërkombëtare e nënkupton tërësinë e veprimeve juridike
qe i kryen gjykata (dhe organet tjera) e një shteti për nevojat e proce-
durës civile gjyqësore që zhvillohet para gjykatës (ose organeve tjera)
së shtetit tjetër.
Ndihma juridike ndërkombëtare rregullohet me burime ndër-
kombëtare-traktatet ndërkombëtare (bilaterale dhe multilaterale)
dhe me burime nacionale-ligje interne të shteteve. Ndihmë juridike
ndërkombëtare japin gjykatat e shteteve të ndryshme njëra tjetrës
gjatë zhvillimit të procedurës me element të huaj. Gjykatat e shtetit
konkret kanë të drejtë të kërkojnë ndihmë juridike ndërkombëtare
nga shteti tjetër, kurse ajo ka për detyrë t’iu japë ndihmë nëse pa-
rashihet në traktatet ndërkombëtare. Megjithatë, diskutabile është
se a ka detyrim shteti për dhënie të ndihmës juridike, nëse nuk ka
nënshkruar traktat. Në teorinë juridike sipas një qëndrimi konside-
423
rohet se baza e ndihmës juridike është detyrë e një shteti, kurse sipas
qëndrimit tjetër ajo bazohet me mirësjelljen ndërkombëtare (comitas
gentium). Ndihma juridike do të ishte detyrë e një shteti nëse shteti ka
nënshkruar traktat ndërkombëtar, ose nëse aplikohet reciprociteti mi-
dis dy shteteve lidhur me dhënien e ndihmës juridike.670 Nëse ndihma
juridike bazohet në mirësjellje-kurtoazi (comity), shtrohet pyetja se a
ekzistojnë rregulla ndërkombëtare zakonore për dhënien e ndihmës
juridike? Detyrueshmëria e dhënies së ndihmës juridike ndërkom-
bëtare mund të shtrohet nga aspekti i bashkëpunimit të detyrueshëm
ndërmjet shteteve sipas së drejtës ndërkombëtare.671
Ndihma juridike ndërkombëtare përfshin më tepër lëmi. Nga
ky aspekt objekti i ndihmës juridike kategorizohet si objekt i rregullt
dhe i veçantë. Objektin e rregullt të ndihmës juridike ndërkombëtare
e sajon dërgimi i akteve gjyqësore dhe jo gjyqësore të adresuarve në
shtetin tjetër, si dhe dërgimi i lutjeve për nxjerrjen dhe sigurimin e
provave në shtetin e lutur. Gjithashtu si objekt i rregullt i ndihmës
juridike me marrëveshje mund të caktohet edhe dërgimi i certifikatave
nga librat e gjendjes civile të një shteti në shtetin tjetër, ose informimi
i shtetit tjetër për ndryshimet që një shtet i bën në burimet interne
(nacionale) të së drejtës ndërkombëtare private.
Objekti i veçantë i ndihmës juridike ndërkombëtare, përveç
rasteve të theksuara më lart, rregullohet edhe me konventa konkrete
ndërkombëtare. Dërgimin e akteve gjyqësore dhe jogjyqësore e rre-
gullon Konventa e Hagës për procedurë civile gjyqësore e vitit 1905,
Konventa e Hagës për procedurë civile e vitit 1954, Konventa e Hagës
për dorëzimin e akteve gjyqësore dhe jo gjyqësore në çështjet civile
dhe tregtare, e vitit 1965, Konventa e Hagës për tubimin e provave
jashtë vendit në çështje civile dhe tregtare e vitit 1970, Konventa e
Hagës për lehtësimin e qasjes para gjykatave ndërkombëtare e vitit
1980 etj. Gjithashtu konventat bilaterale që i lidhin shtetet përmbajnë
një numër të konsiderueshëm të normave me të cilat rregullohet ndih-
ma juridike.
Në të drejtën interne të shteteve kjo materie rregullohet me li-
gjet e procedurës civile, ligjet e të drejtës ndërkombëtare private etj.
Në Republikën e Kosovës dorëzimin e shkresave për personat fizik
dhe juridik në botën e jashtme e rregullon Ligji për procedurën kon-
testimore.672 Ky ligj me nenin 105 paragrafi 1 përcakton se dorëzimi
i shkresave duhet t’u bëhet personave ose institucioneve në botën
e jashtme ose të huajve që gëzojnë të drejtën e imunitetit, dërgimi
bëhet në mënyrë diplomatike nëse me marrëveshje ndërkombëtare
670
M. Jezdić, po aty, f.144.
671
Ð. Vuković, E. Kunštek, po aty, f .220.
672
Ligji Nr 03/L-006 për procedurën kontestimore, Gazeta zyrtare e Republikës së
Kosovës, Nr.38/2008
424
Pjesa e katërt Kapitulli IV
nuk është caktuar ndryshe. Kurse sipas paragrafit dy të së njëjtit nen,

dërgimi personit juridik që e ka selinë në botën e jashtme mund të
bëhet edhe ndërmjet përfaqësisë së tij në Kosovë.
Në Maqedoninë e Veriut ndihmën juridike ndërkombëtare në
procedurën civile gjyqësore e rregullon Ligji i procedurës kontes-
timore (nenet 171-174).673 Si kusht për dhënien e ndihmës juridike
parashihet ekzistimi i reciprocitetit me gjykatën e shtetit të huaj që
kërkon ndihmë juridike. Reciprocitet mund të jetë diplomatik, por
mjafton reciprocitet faktik.
Që të rregullohet marrëdhënia juridiko-private me element të
huaj gjykata para të cilës shtrohet çështja përveç që duhet të kon-
statojë se cila e drejtë është kompetente, përkatësisht e drejta e cilit
sistem juridik do të duhej të aplikohet, duhet edhe ta njeh (dëshmo-
je) atë të drejtë. Një ndër mënyrat e njohjes të asaj të drejte është
edhe marrja e informatave nga shteti e drejta e të cilit do të duhej të
aplikohet për rregullimin e marrëdhënies konkrete me element ndër-
kombëtar. Kjo është mënyrë shumë e rëndësishme e bashkëpunimit
midis shteteve për arsye se nga njohja e përmbajtjes të së drejtës së
huaj mund të varen edhe rezultatet e procedurës. Për këtë arsye kjo
materie gjithnjë e më tepër rregullohet në plan ndërkombëtar. Në
kuadër të Bashkimit Evropian me rëndësi është Konventa Evropiane
për informacionet mbi të drejtën e huaj, e lidhur ne Londër në vitin
1968 dhe protokolli shtesë i vitit 1978. Sipas kësaj konvente, shtetet
nënshkruese detyrohen të japin informata për të drejtën e vet materi-
ale dhe procedurale në lëminë juridiko-civile dhe juridiko-ekonomike,
si dhe organizimin e jurisprudencës.674
2. SUPOZIMET, PARIMET DHE PROCEDURA

E NDIHMËS JURIDIKE NDËRKOMBËTARE
Për zhvillim e procedurës civile kontestimore me element ndër-
kombëtar shpesh herë duhet të ndërmerren veprime procedurale nga
gjykatat ose organet e shteteve tjera. Pasi gjykata e vendit nuk mund
të ndërmerr veprime procedurale në territorin e shtetit tjetër, andaj
nevojitet bashkëpunim për ndihmën juridike me organet e shteteve
tjera. Ndihma juridike ndërkombëtare jepet nëse plotësohen supozi-
met konkrete që mund të përfshihen në tre grupe: grupi i parë sajohet
nga kërkesat e ndryshme për të dhënë ndihmën juridike; grupi i dytë
përbëhet nga reciprociteti ndërmjet shtetit lutës dhe shtetit të lutur;
dhe grupi i tretë ndërlidhet me rendin publik, përkatësisht veprimet që
673
Закон за парнична постапка, Службен весник на Република Македонија,
бр. 07/2011
674
Neni 1 alinea 1 e Konventës Evropiane për informimin mbi të drejtën e huaj.
425
kërkohen të ndërmerren nga shteti i lutur mos të jenë në kundërshtim

me rendin publik.
Supozimet që ndërlidhen me kërkesën (shkresën) për dhënien
e ndihmës juridike ndërkombëtare mund të jenë të ndryshme. Mund
tu dedikohen përmbajtjes së kërkesës, mënyrës së dorëzimit, kompe-
tencës së organit, formës së shkresës. Përkatësisht gjykata e lutur nuk
është e detyruar të veprojë sipas shkresës së gjykatës së huaj nëse ajo
nuk i plotëson kushtet konkrete teknike, respektivisht nëse nuk është
e shkruar në gjuhën e shtetit të lutur, ose nuk ka të bashkangjitur
përkthim të vërtetuar. Këto supozime parashihen në burimet interne
të shteteve dhe në traktatet ndërkombëtare. Nëse janë të parapara
qoftë në burimet interne ose në traktatet ndërkombëtare dhe nuk
përmbushen, nuk jepet ndihmë juridike. Konventa e Hagës për pro-
cedurën civile e vitit 1954 përcakton se refuzohet dhënia e ndihmës
juridike nëse nuk verifikohet autentiteti i kërkesës dhe nëse kryerja e
veprimit të kërkuar nuk përfshihet në veprimtarinë e gjykatës.675
Dispozitat interne të disa shteteve e parashohin refuzimin e dhë-
nies në ndihmën juridikë për shkak të jo kompetencës .
Shpesh herë si prezumim për dhënien e ndihmës juridike ndër-
kombëtare kërkohet ekzistimi i reciprocitetit midis shtetit që kërkon
ndihmë juridike (shteti lutës), dhe shtetit që jep ndihmë juridike (sh-
teti i lutur). Për pjesën me të madhe të shteteve mjafton ekzistimi i
reciprocitetit faktik. Në Republikën e Kosovës si kusht për dhënien
e ndihmës juridike parashihet reciprociteti i cili mund të jetë faktik
ose formal.
Ekzistimi i reciprocitetit supozohet. Në rast të dyshimit për ek-
zistimin e reciprocitetit me shtet konkret, njoftimin e jep Ministria e
Drejtësisë.
Në Maqedoninë e Veriut si kusht për dhënien e ndihmës juridike
Ligji për Procedurën Kontestimore e parasheh reciprocitetin me shte-
tin gjykata e të cilit kërkon ndihmë juridike.676 Reciprociteti mjafton
të jetë faktik, por mundet të jetë edhe diplomatik. Në rast të dyshimit
se a ekziston reciprociteti, sqarim jep Ministria e Drejtësisë.677
Gjykata e huaj (gjykata e lutur) nuk do të veprojë sipas shkresës
së gjykatës lutëse, përkatësisht nuk do të jep ndihmë juridike nëse
veprimi që kërkohet të ndërmerret është në kundërshtim me rendin
publik të shtetit të lutur (ordre public). Mosdhënia e ndihmës juridike
për shkak të cenimit të rendit publik të shtetit të lutur është qëndrimi
dominues që e aplikojnë konventat ndërkombëtare dhe burimet in-
terne të shteteve. Kundërshtimi, përkatësisht kundërthënia e vepri-
675
Neni 11. alinea 3.pika 1 dhe 2.
676
LPK, ne.171 alinea 1.
677
Neni 11. alinea 3.pika 1 dhe 2.
426
meve ndaj sistemit juridik të një shteti nuk nënkupton kundërshtim

të normave të tija juridike, e as të normave kogente, por nënkupton
kundërshtim të parimeve fundamentale politike dhe juridike mbi të
cilat mbështetet sistemi juridik i një shteti. P.sh nuk mund të ndër-
merren veprime me të cilat do të rrezikohej siguria e shtetit të lutur,
ose veprime që do të ishin diskriminuese racore ose i ngjashëm për
persona konkret.678
Edhe sipas të drejtës në Republikën e Kosovës përcaktohet se
gjykata nuk do t’i jep ndihmë juridike gjykatës së huaj nëse ajo kërkon
kryerjen e veprimeve që janë në kundërshtim me rendin publik të
Republikës së Kosovës. Në rast të tillë gjykata kompetente për dhë-
nien e ndihmës juridike sipas detyrës zyrtare do t’ja dërgojë lëndën
gjykatës supreme për dhënie të vendimit definitiv.679
Nëse kërkohet ndërmarrje të veprimeve që janë në kundërshtim
me rendin publik të Maqedonisë së Veriut, gjykata e cila është kom-
petente për dhënie të ndihmës juridike do ta refuzojë lutjen, kurse
lëndën sipas detyrës zyrtare do ta dërgojë në Gjykatën Supreme të
Maqedonisë së Veriut.680
Nga ajo që u tha më lart mund të konstatohet se funksionimi
i ndihmës juridike ndërkombëtare bazohet në disa parime, më të
rëndësishme janë: parimi i sovranitetit, parimi i barazisë dhe parimi
i efikasitetit.
Parimi i sovranitetit i përcakton arsyet dhe suazat e ushtrimit
të ndihmës juridike. Organet e një shteti për shkak të kufizimit të
sovranitetit territorial nuk mund të ndërmarrin veprime procedurale
në territorin e shtetit tjetër (pa leje të atij shteti).
Parimi i barazisë te ndihma juridike ndërkombëtare realizohet
përmes reciprocitetit, përkatësisht shprehjes së aspiratës që të garan-
tohet bashkëpunim i barabartë dhe i ndërsjellë midis sovraniteteve.
Në këtë rast reciprociteti është instrument i harmonizimit të
sistemeve juridike pa marrëveshje të veçantë. Në të drejtën tonë në
mungesë të reciprocitetit diplomatik i cili krijohet me marrëveshje
ndërkombëtare, mjafton reciprociteti faktik.
Parimi i efikasitetit te ndihma juridike ndërkombëtare konsiston
në zgjidhjen e përshpejtuar dhe efikase të marrëdhënieve juridike që
ndërlidhen me më tepër sisteme juridike.
678
Konventa e Hagës për dorëzim në botën e jashtme e akteve gjyqësore dhe jo
gjyqësorë në çështjet civile dhe tregtare (neni 13), Konventa Evropiane për in-
formimin për të drejtën e huaj (neni 11) etj.
679
LPK, neni 284, paragrafi 2.
680
LPK ne 171 ,alinea 2
427
Rritja dhe intensifikimi i këmbimit ndërkombëtar të mallrave dhe

shërbimeve, si dhe shtimi i lëvizjes së njerëzve nëpër kufij të ndryshëm
ndikuan në ndryshimin e trajtimit juridik të ndihmës juridike ndër-
kombëtare. Për këto arsye është e kuptueshme se ndryshimet që bëhën
dekadën e fundit konsistojnë në gjetjen e mekanizmit me adekuat dhe
efikas për dhënien e ndihmës juridike ndërkombëtare.
Ndihma juridike ndërkombëtare jepet sipas rregullave të cak-
tuara në marrëveshjet ndërkombëtare. Nëse nuk ka marrëveshje të
atilla, aplikohen të drejtat interne të shteteve konkrete. Mbisundon
qëndrimi se ajo e drejtë është lex fori, përkatësisht parimi locus regit
actum. Pra, procedura lidhur me dorëzimin e akteve gjyqësore dhe
jo-gjyqësore, dhe ndërmarrjes së veprimeve procedurale sipas kër-
kesës së gjykatës së huaj çdoherë zhvillohet sipas mënyrës së paraparë
në ligjin e shtetit të vendit (lex fori). Gjykata e huaj mund të kërkojë që
veprime konkrete procedurale të kryhen në formë të caktuar, kjo do
të lejohet nëse nuk është në kundërshtim me rendin publik të shtetit
të lutur (është e drejtë diskrecionale).
Sipas Konventës së Hagës për nxjerrjen e provave në botën e
jashtme në çështjet civile dhe tregtare, gjykata e shtetit të lutur e
aplikon të drejtën e vet dhe procedurën e vet. Gjithashtu parashihet
mundësia se mund të veprohet sipas procedurës së kërkuar nëse ajo
nuk është inkopatibile me të drejtën e brendshme të shtetit të lutur.681
3. MËNYRAT E DHËNIES SË NDIHMËS

JURIDIKE NDËRKOMBËTARE
Ndihmë juridike ndërkombëtare kërkojnë dhe japin gjykatat dhe
organet tjera shtetërore si dhe disa individë të autorizuar. Gjatë bise-
dimeve për këto çështje organet e shteteve te ndryshme komunikojnë
në mënyrë direkte dhe indirekte.
Komunikimi direkt (i drejtpërdrejtë) ekziston atëherë kur gjykata
e vendit i drejtohet direkt gjykatës se huaj me kërkesë (lutje) që ajo të
ndërmarrë ndonjë veprim konkret procedural (dëgjimi i dëshmitareve,
nxjerrja e provave etj.), ose të bëjë dorëzimin e ndonjë akti (p. sh. padi
thirrje për seancë etj.). Kjo mënyrë e komunikimit është mënyra më
e shpejtë, më e thjeshtë dhe më e lirë e komunikimit. Me anë të kësaj
mënyre mund të kërkohen informatat për përmbajtjen e së drejtës së
huaj. Te kjo mënyrë komunikimit mund të shfrytëzohen edhe shër-
bimet e postës (supozohet ekzistimi i marrëdhënieve të mira midis
shteteve). Ajo aplikohet nëse shtetet midis tyre kanë lidh marrëveshje,
ose nëse nuk kundërshton shteti i lutur.
681
Neni 9 i Konventës së Hagës.
428
Konventa e Hagës për procedurën civile e vitit 1954 e parasheh

dorëzimin e akteve nga një shtet në tjetrin me anë të postës direkt të
personave të interesuar, nëse këtë çështje shtetet e kanë rregulluar me
marrëveshje, ose nuk kundërshton shteti në territorin e të cilit duhet
të bëhet dorëzimi.682
Sipas mënyrës indirekte (të tërthortë) të komunikimit kontakti
ndërmjet gjykatës së vendit dhe të huaj vendoset me ndërmjetësimin
e organeve tjera shtetërore (Ministrisë së Punëve të Jashtme, për-
faqësisë diplomatike ose konsullore të shtetit të lutur, Ministrisë së
Drejtësisë). Kjo mënyrë e komunikimit ndërmjet gjykatave të shtete-
ve të ndryshme është formë e rregullt e komunikimit, dhe aplikohet
çdoherë nëse me marrëveshje ndërkombëtare nuk parashihet ndonjë
mënyrë tjetër e komunikimit.
Një ndër mënyrat indirekte të dhënies së ndihmës juridike ndër-
kombëtare është mënyra diplomatike. Kjo është mënyra me komplek-
se formaliste, më e shpejta dhe e ngadalshme, por shpesh shfrytëzohet.
Parashihet edhe në Ligjin e procedurës kontestimore të Kosovës nëse
me traktate ndërkombëtare nuk është përcaktuar ndryshe, lutjet e
gjykatave të vendit për ndihmë juridike u dërgohen gjykatave të huaja
në rruge diplomatike.683 Në mënyrë të njëjtë do t’ju dërgohen lutjet
gjykatave të huaja për ndërmarrje të veprimeve procedurale në terri-
torin e tyre, përkatësisht nëse me marrëveshje ndërkombëtare nuk
është e përcaktuar ndryshe, gjykatat do t’i marrin në procedim lutjet
për dhënien e ndihmës juridike të gjykatave të huaja vetëm nëse janë
dërguar në rrugë diplomatike.684
Konventa e Hagës për procedurë civile e vitit 1954 përcakton
se aktet që duhet t’u dorëzohen personave që ndodhen në botën e
jashtme do t’u dorëzohen në rrugë diplomatike.685 Edhe Konventa
Evropiane për imunitetin e shtetit parasheh dorëzimin në mënyrë di-
plomatike përmes Ministrisë së Punëve të Jashtme.686
Mënyrë tjetër indirekte e dhënies së ndihmës juridike ndërkom-
bëtare është rruga konsullore e komunikimit. Kjo është mënyra më e
thjeshtë dhe më e shpejtë e komunikimit. Realizohet në relacion gjy-
kata e vendit-ministria e vendit e punëve të jashtme-konsulli i vendit
në shtetin e huaj-organi adekuat (kompetent) i huaj. Kjo mënyrë e
komunikimit parashihet edhe në Konventën e Hagës për procedurë
civile gjyqësore e vitit 1954: te nxjerrja e provave në botën e jashtme,
konsulli i shtetit lutës do t’ja dorëzon fletëlutjen organit që e cakton
682
683
Neni 287 LPK.
684
Neni 287 LPK.
685
686
Neni 16 i Konventës Evropiane.
429
shteti i lutur. Mirëpo, secili shtet mund të kërkojë që fletëlutja t’i

dorëzohet në rrugë diplomatike.687
Kohën e fundit si formë e re e dhënies së ndihmës juridike
ndërkombëtare gjithnjë e me tepër aplikohet komunikimi ndërmjet
organeve të caktuara nga shtetet e interesuara. Në këtë mënyrë th-
jeshtësohet dhe shkurtohet procedura e dorëzimit të shkresave indi-
vidëve në botën e jashtme, si dhe nxjerrjen e pronave dhe ndërmarrja
e veprimeve tjera procedurale. Shtetet e tjera të interesuara vet i ca-
ktojnë organet përmes të cilëve do të pranohen dhe do të dërgohen
fletëdërgesat, fletëthirrjet dhe shkresat e ndryshme. Më së shpeshti
këto organe janë Ministria e Drejtësisë e shteteve të interesuara.
P.sh. Konventa e Hagës për dorëzimin në botën e jashtme e akte-
ve gjyqësore dhe jo gjyqësorë në çështje civile dhe tregtare përcakton
që çdo shtet ta caktojë organin i cili do të pranojë kërkesat (shkresat)
e shtetit të huaj dhe do t’i procesojë te organi adekuat.688
Edhe Konventa Evropiane për informimin për të drejtën e huaj e
vitit 1968,dhe protokolli shtesë i vitit 1978, përcakton se shtetet anëta-
re duhet të japin informatat për të drejtën e vet materiale dhe proce-
durale në lëminë juridiko-civile dhe juridiko-ekonomike. Ata janë të
detyruar të caktojnë një organ qendror për t’i pranuar kërkesat dhe
për të vepruar sipas tyre.689
Në sistemet juridike të disa shteteve parashihet mundësia e
ndërmarrjes së disa veprime në botën e jashtme nga individë (perso-
na) posaçërisht të angazhuar (autorizuar) për nevojat e procedurës
gjyqësore të gjykatës së vendit (si zakonisht këto persona janë gjyqtarë
ose avokatë nga shteti ku zhvillohet procedura).
Në Maqedoninë e Veriut mënyrë e rregullt e dërgimit të kërkesës
(lutjes) për ndihmë juridike ndërkombëtare është rruga diplomati-
ke,690 dhe mënyrat e parapara me traktate ndërkombëtare (multilate-
rale dhe bilaterale). Konventat më të rëndësishme multilaterale për
dhënien e ndihmës juridike ndërkombëtare anëtare e te cilave ësh-
të Maqedonia e Veriut janë: Konventa e Hagës për procedurë civile
gjyqësore, e vitit 1905; Konventa e Hagës për procedurë civile e vitit
1954; Konventa e Hagës për dërgimin në botën e jashtme e akteve
gjyqësore dhe jogjyqësorë për çështjet civile dhe tregtare e vitit 1965
etj. Maqedonia e Veriut ka nënshkruar një numër të konsiderueshëm
të konventave bilaterale me të cilat rregullohet dhënia e ndihmës ju-
ridike ndërkombëtare.
687
Neni 9 i Konventës se Hagës.
688
Neni 2 i Konventës së Hagës për dorëzimin në botën e jashtme.
689
Neni 4 i Konventës Evropiane.
690
Ligji i procedurës kontestimore, ne 173.
430
4. NJOHJA E FUQISË PROVUESE

SHKRESAVE TË HUAJA PUBLIKE
4.1. Kuptimi dhe llojet e legalizimit
Në procedurën që zhvillohet para organeve të vendit faktet kon-
krete mund të jenë të lidhura me botën e jashtme. Verifikimi i tyre
bëhet vetëm me njohjen e fuqisë provuese të shkresave të huaja pu-
blike (p.sh. lindja, vdekja, lidhja e martesës, shkurorëzimi, shtetësia,
pronësia, pronësia intelektuale etj.). Me anë të këtyre shkresave mund
të dëshmohet edhe përmbajtja e të drejtës se huaj. Shkresat e huaja
publike lëshohen në botën e jashtme gjatë procedurës së ndihmës
juridike ndërkombëtare, ose vetë pala e interesuar ia dorëzon organit
para të cilit zhvillohet procedura.
Edhe në të drejtën tonë shkresat publike shërbejnë si argument
për verifikimin e fakteve që dëshmohen në procedurë e cila zhvillohet
para gjykatave dhe organeve tjera. Sipas Ligjit për procedurën kon-
testimore,691 me shkresë publike nënkuptohet çdo shkresë të cilën e
ka hartuar në formën e caktuar organi shtetëror në kuadër të kompe-
tencës se vet, si dhe shkresat të cilat me atë forme i ka lëshuar orga-
nizatat ose institucion tjetër gjatë ushtrimit të autorizimeve publike
që janë besuar me ligj (dokument publik) provon saktësinë e asaj
që konfirmohet ose caktohet në të (neni 329 paragrafi 1). Në proce-
durën që zhvillohet para gjykatave vendore (dhe organeve tjera) të
Republikës së Kosovës palët si provë mund të parashtrojnë shkresa
publike të lëshuara nga organet e shteteve të huaja. Që të mundet në
këtë rast shkresa e huaj publike ta ketë fuqinë e njëjtë argumentuese
si shkresa publike lëshuar nga organet e vendit, patjetër duhet të jetë e
legalizuar, dhe të jetë plotësuar kushti i reciprocitetit, përkatësisht në
shtetin e huaj e njëjta fuqi argumentuese t’u njihet shkresave publike
të lëshuara nga organi i Republikës së Kosovës.692
Njohja e fuqisë provuese shkresave të huaja publike, përkatë-
sisht legalizimi nënkupton vërtetimin e autenticitetit të shkresave që
e bëjnë organet kompetente.693
Në teorinë juridike dhe praktikën e shteteve të ndryshme nuk
ka qëndrim unik për legalizimin. Varësisht nga ajo se çka vërtetohet
te shkresat publike, se a vërtetohen të gjitha elementet e saja, për-
katësisht përmbajtja, nënshkrimi dhe vula e organit që e ka lëshuar
691
Ligji nr 03/L-006,Gazeta Zyrtare e Republikës se Kosovës, nr.38/2008.
692
Neni 330 i LPK të Kosovës.
693
Legalizimi nënkupton procedurën formale të propozuar me ligj me të cilën or-
ganit të huaj i kumtohet (bëhet me dije) fakti se dokumenti konkret i shkruar
është dokument publik i shtetit nga i cili e ka prejardhjen (është lëshuar) dhe se
është përpiluar, lëshuar, ose vërtetuar nga organi kompetent i atij shteti.
431
shkresën, ose vetëm disa nga këto elemente, dallohen legalizimi në

kuptim të ngushtë dhe legalizim në kuptim të gjerë.
Legalizim në kuptim të ngushtë nënkupton vërtetimin (verifi-
kimin) e autenticitetit të nënshkrimit të personit të autorizuar që e
ka nënshkruar shkresën, dhe vërtetimin e autenticitetit të vulës së
vendosur në shkresë.
Legalizimi në kuptim të gjerë nënkupton vërtetimin e autenticite-
tit të nënshkrimit, cilësisë së personit të autorizuar që e ka nënshkruar
shkresën dhe të vulës së vendosur në shkresë.
4.2. Fazat e legalizimit të shkresave të huaja publike

Shkresat e huaja publike që ta kenë fuqinë e njëjtë argumentuese
në shtetin e vendit njëlloj si shkresat publike të lëshuara nga organet
e vendit, duhet të plotësohen dy kushte: shkresa e huaj publike duhet
të jetë e vërtetuar (legalizuar) në mënyrë adekuate, kështu që në atë
mënyrë konfirmohet autenticiteti, dhe në shtetin e huaj t’u njihet fuqia
e njëjtë argumentuese shkresave publike të vendit, dhe të ekzistojë
reciprociteti.
Karakteri i shkresës publike, përkatësisht se a ka përkatësi (pre-
jardhje) të huaj, ose të vendit, caktohet sipas kritereve të së drejtës
së vendit të lëshimit dhe të traktateve ndërkombëtare që i ka nënsh-
kruar dhe ratifikuar ai vend. Kjo çështje është me rëndësi për arsye
se në shtetet e huaja për lëshimin e shkresave publike mund të jenë të
autorizuar personat fizik dhe juridik që nuk kanë autorizime të atilla
sipas të drejtës së shtetit të vendit (të drejtës sonë).
Legalizimi i shkresave të huaja publike për t’u përdor në
Republikën e Kosovës, si dhe të shkresave tona publike për t’u për-
dor në botën e jashtme është i rregulluar me Ligjin për legalizimin e
shkresave në komunikimin ndërkombëtar.694 Sipas këtij ligji shkresat
publike të lëshuara në botën e jashtme mund të përdoren te ne pasi
vërtetohen nga Ministria e Punëve të Jashtme, përkatësisht nga për-
faqësia diplomatike ose konsullore e Republikës së Kosovës e akre-
dituar në shtetin që e ka lëshuar shkresën.
Legalizimi i shkresave të huaja publike për t’u përdorë në
Republikën e Kosovës sipas Ligjit për legalizimin e shkresave në ko-
munikimin ndërkombëtar nënkupton vërtetimin e autenticitetit të
nënshkrimit të personit që ka nënshkruar shkresën dhe autenticitetit
694
Fletorja zyrtare e RSFJ, Nr. 6/73. Sipas rregullores së UNMIK-ut Nr.1999/24
të datës 12.12.1999 u bënë të aplikueshme ligjet që kane qene në fuqi para
dt.22.03.1989 si dhe ligjet tjera pas kësaj date të cilat nuk kane pasur dispozita
diskriminuese.
432
të vulës së vendosur në shkresë.695 Ligji për legalizim aplikon legalizi-

min e shkresave publike në kuptim të ngushtë.
Shkresa publike e huaj (e lëshuar në botën e jashtme) mund
të shfrytëzohen (përdoret) në Republikën e Kosovës pa u vërtetuar
(legalizuar) me kusht që shkresat publike të lëshuara në shtetin tonë
mund të përdoren (shfrytëzohen) në shtetin ku është lëshuar shkresa
pa u vërtetuar (legalizuar). Në këtë rast mundësohet lirimi nga de-
tyrimi i legalizimit nëse është plotësuar kushti i reciprocitetit fakti-
k.696 Nëse dyshon në autenticitetin e shkresave organi i Republikës së
Kosovës të cilit i dorëzohet shkresa publike e huaj mund të kërkojë
nga Ministria për Punë të Jashtme ta verifikojë se shkresa a është e
lëshuar nga organi i shënuar në shkresë.697
Shkresat publike të vendit për t’u përdor në botën e jashtme
duhet të legalizohen. Gjatë procedurës se verifikimit të autenticitetit
të shkresës publike të vendit dallohen dy faza. Ajo patjetër duhet të
jetë legalizuar në aspektin nacional dhe ndërkombëtar. Legalizimi
i brendshëm (nacional) bëhet në tre faza. Në fazën e parë shkresa
publike vërtetohet nga gjykata themelore në territorin e të cilës është
lëshuar. Gjykata me vulosje të shkresës e konfirmon autenticitetin e
nënshkrimit dhe të vulës të lëshuesit të shkresës. Pastaj në fazën e
dytë Ministria e Drejtësisë e konfirmon autencitetin e vulës së gjykatës
themelore dhe të nënshkrimit të kryetarit të gjykatës. Në fund, faza
e tretë e legalizimit të brendshëm është në kompetencë të Ministrisë
së Punëve të Jashtme, e cila e vërteton nënshkrimin dhe vulën e
Ministrisë së Drejtësisë. Pasi shkresa publike i kalon procedurat e le-
galizimit të brendshëm, vazhdohet me legalizim ndërkombëtar, të cilin
e kryejnë përfaqësuesit diplomatik konsullor ose Ministria e Punës
të Jashtme e shtetit të huaj në të cilin ajo shkresë duhet të përdoret.
Për arsye se procedura e legalizimit të shkresave publike kalon
nëpër disa faza të procedurës (te çdo vërtetim paguhen taksa të kon-
siderueshme) dhe për shkak të procedurave komplekse, shtetet midis
tyre lidhin marrëveshje ndërkombëtare për abrogimin e legalizimit.
Konventa më e rëndësishme multilaterale është Konventa e Hagës
për heqjen e nevojës së legalizimit të shkresave të huaja publike e
vitit 1961.698 Sipas kësaj Konvente legalizimi intern është formalitet
që verifikon autenticitetin e nënshkrimit, cilësinë e nënshkruesit dhe
në rast nevoje vulën e vendosur në shkresë.
Konventa aplikohet vetëm ndaj shteteve nënshkruese për legali-
zimin e shkresave publike. Si shkresa publike të lëshuara në botën e
695
Neni 2 i Ligjit për legalizim.
696
Neni 3 alinea 2 e Ligjit për legalizim.
697
Neni 4 alinea 1 e Ligjit për legalizim.
698
Fletorja zyrtare e RFPJ, nr. 6/62.
433
jashtme konsiderohen: 1). shkresat e lëshuara nga organi ose zyrtari i

judikaturës shtetërore, përfshirë edhe prokurorinë publike, zyrtarin e
arkivit të gjykatës ose ekzekutuesin gjyqësor; 2). shkresat administra-
tive; 3). shkresa të lëshuara ose të vërtetuara në noter; 4). deklaratat
publike si deklarata për regjistrim në libra publik, verifikimi i datës
së saktë, vërtetimi i nënshkrimit kur vendoset në shkresat private.699
Shtetet nënshkruese të Konventës detyrohen t’i lirojnë nga legalizimi
shkresat e përmendura më lart që duhet të aplikohen në territorin
e tyre. I vetmi kusht për t’u përdorë shkresat e huaja publike i para-
parë në Konventë është që ato të jenë të pajisur (vulosur) me apostil
(apostille) nga gjykatat kompetente, ose organ tjetër i shtetit ku është
lëshuar shkresa (dokumenti). Apostili është vulë që vendoset në for-
mular konkretisht si shtesë (pertinencë) e Konventës për ta verifikuar
vulën dhe nënshkrimin në shkresën (dokumentin) origjinal. Pra me
vulë apostile nuk vërtetohet përmbajtja e shkresës (dokumentit) por
verifikohet se vula dhe nënshkruesi përkatësisht nënshkrimi janë au-
tentik. E lëshon organi kompetent i shtetit që e ka lëshuar shkresën
(dokumentin), më së shpeshti Ministria e Drejtësisë. Organ i autori-
zuar mban evidencë të posaçme për vërtetime të lëshuara ku shënohet
numri rendor, data e lëshimit, emri i nënshkruesit të shkresës publike
dhe cilësia e tij.
Heqjen e legalizimit shtetet e rregullojnë midis tyre edhe me
traktate bilaterale. Legalizohen si zakonisht shkresat (dokumentet)
publike, kurse ato private nëse konfirmohen në shkresa publike.
699
Neni 1, alinea 2 e Konventës se Hagës.
434
Kapitulli V
NJOHJA DHE EKZEKUTIMI I VENDIMEVE
TE HUAJA GJYQËSORE
1. SHFAQJA DHE ARSYET E NJOHJES

Njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja gjyqësore do të thotë
njohjen e tyre si vendime të plotfuqishme dhe titull ekzekutiv, përkatë-
sisht barazimin e tyre për nga efektet juridike me vendimet e gjykatave
të vendit. Për arsye se vendimet gjyqësore dhe aktet e gjykatave sh-
tetërore si zakonisht efektet juridike i kanë të kufizuara dhe shtrihen
vetëm në territorin që i takon gjykatës, e cila i ka lëshuar përkatësisht
vendimet gjyqësore nuk kanë efekt eksterritorial jashtë gjykatës së
shteteve në territorin e të cilit janë nxjerr.
Mirëpo, bashkëpunimi ndërkombëtar, ekonomizimi dhe siguria
juridike në kushte bashkëkohore imponojnë që vendimeve gjyqësore
t’u garantohet dhe sigurohet efekt eksterritorial. Përndryshe, pala e
cila ka fituar mbrojte juridike të interesave të veta te marrëdhëniet
juridiko-private me element të huaj në një shtet, do të duhej që prej
fillimi të iniciojë procedurë të re para gjykatës së shtetit tjetër nëse
don të fitojë mbrojte juridike të të drejtave të veta edhe në shtetin
tjetër. Për këto arsye dhe për shkak të zhvillimit dhe intensifikimit të
bashkëpunimit ndërkombëtar në të drejtën ndërkombëtare private
aplikohet instituti i ekzekutimit të vendimeve të huaja gjyqësore, ku
secili shtet individualisht i cakton kushtet nën të cilat do të njihet dhe
ekzekutohet vendimi i huaj gjyqësor. Objekt i njohjes dhe ekzekutimit
mund të jetë vendim i gjykatës së huaj nga lëmia civile ose tregtare,
përkatësisht nëse me vendim rregullohen çështjet personale (statuso-
re) familjare, pronësore dhe marrëdhëniet tjera juridiko-pasurore me
element ndërkombëtar.
Instituti i njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja gjyqëso-
re e ka prejardhjen nga shekulli XVIII, përkatësisht marrëveshjet e
para për këtë çështje janë nënshkruar në kohën e revolucionit fran-
cez.700 Nga fillimi i shekullit XIX dhe në vazhdim nga shtetet evropiane
janë nxjerr një numër i konsiderueshëm i ligjeve dhe akteve nënligjore
700
Franca me Sardininë në vitin 1760, ka nënshkruar marrëveshje për njohjen e
vendimeve të huaja gjyqësore, me Zvicrën në vitin 1778 etj., shih, M. Jezdić, po
aty f, 165.
435
te të cilat ka edhe dispozita për efekte ndërkombëtare juridike të ven-

dimeve të huaja gjyqësore (p.sh. Austria në vitin 1809 e nxori dekretin
për doganat, Greqia në vitin 1834 e nxjerr ligjin e procedurës civile
gjyqësore etj.).
E gjithë kjo tregon se me shfaqjen dhe zhvillimin e qarkullimit
gjithëpërfshirës ekonomik që i ndërlidhi ndërmjet veti regjionet më të
largëta të botës, u shfaq edhe nevoja që qarkullimi i njerëzve, kapitalit
dhe mallrave ndërmjet shteteve të organizohet dhe të zhvillohet me
mbrojte dhe siguri juridike. Është e sigurt se një siguri e tillë juridike
nuk do të ekzistonte në rastin kur të drejtat dhe detyrimet e krijuara
në një shtet lidhur me këmbimin e mallrave ndërlidhen me një shtet
tjetër, përkatësisht në suaza ndërkombëtare krijohen të drejta dhe
detyrime midis subjekteve të së drejtës. Në kushte të atilla është e
sigurt se edhe personat fizik edhe personat juridik më vështirë do të
vendosin për këmbim të mallit jashtë shtetit të vet nëse nuk kanë ga-
rancion dhe siguri juridike. Gjithashtu revolucioni industrial, zbulimet
shkencore dhe paraqitja (angazhimi) e mjeteve moderne të transportit
patën ndikim të madh në intensifikimin e këmbimit në suaza ndërkom-
bëtare. Si një ndër kushtet më me rëndësi të zhvillimit të tij (këmbimit
gjithëpërfshirës të qarkullimit të njerëzve, mallrave, kapitalit në suaza
ndërkombëtare) u shfaq nevoja për siguri juridike për një këmbim të
atillë. Të gjitha këto kushte dhe rrethana kontribuan (ndikuan) që nga
mohimi i tërësishëm i efektit juridik të vendimeve të huaja gjyqësore
të hiqet dorë, dhe nga fillimi i shekullit XIX u fillua me njohjen dhe
ekzekutimin e vendimeve të huaja gjyqësore si kategori historike dhe
juridike në këmbim ndërkombëtar të mallrave, shërbimeve, ideve dhe
kapitalit me element të huaj në suaza ndërkombëtare.
2. KUPTIMI I VENDIMEVE TË HUAJA GJYQËSORE

DHE EFEKTET JURIDIKE
Vendimet e gjykatave të një shteti njihen dhe ekzekutohen në
tërë territorin e atij shteti. Mirëpo, kur shtrohen çështja e njohjes dhe
ekzekutimit të vendimeve të huaja gjyqësore, kriteret për përcaktimin
e prejardhjes (përkatësisë) së saj, kushtet të cilat kërkohen për njohjen
(pranimin) e efekteve juridike, si dhe procedura e cila aplikohet për
atë rast dukshëm dallohen.
Shtetet këtë çështje e arsyetojnë me faktin se vendimi i huaj
gjyqësor është akt juridik i shtetit të huaj, dhe se është nxjerr me apli-
kimin e të drejtës dhe parimeve juridike të sistemit juridik të huaj, të
cilat nuk janë dhe nuk është patjetër të jenë identik me qëndrimet dhe
parimet e legjislacionit vendor, por mundet edhe të kenë qëndrime të
kundërta nga e drejta e vendit.
436
Pjesa e katërt Kapitulli V
Duke e pasur në konsideratë kufizimin hapësinor të sovranitetit

(pushtetit) dhe të judikaturës së shtetit të vendit, është logjike dhe e
domosdoshme të parashihen disa kushte plotësuese për njohje të ven-
dimeve të huaja në shtetin ku njihet dhe ekzekutohet vendimi i huaj
gjyqësor. Në këtë mënyrë njihet (pranohet) juridiksioni i gjykatave të
huaja te marrëdhëniet juridiko-private me element të huaj, por në të
njëjtën kohë caktohen edhe suazat në kuadër të së cilave tolerohen
vendimet e nxjerra nga gjykatat e huaja që duhet të njihen dhe të
ekzekutohen në territorin e shtetit të vendit.
Megjithatë, problemi komplikohet rreth vështirësive lidhur me
përkufizimin e nocionit „vendim i huaj gjyqësor”, përkatësisht cilat
vendime mund të jenë objekt i njohjes dhe ekzekutimit nga gjykatat
e vendit.
Dallimi midis vendimeve të gjykatave të vendit dhe atyre të huaja
mund të bëhet në bazë të dy kritereve, parimit të territorialtetit dhe
parimit të personalitetit. Sipas parimit të territorialitetit prejardhja
(nacionaliteti) e vendimit gjyqësor caktohet sipas vendit (shtetit) ku
është nxjerr vendimi. Vendimi i huaj gjyqësor do të konsiderohet ai i
cili është nxjerr jashtë shtetit ku shtrohet çështja e njohjes dhe ekze-
kutimit të atij vendimi.701
Sipas parimit të personalitetit si kriter për caktimin e prejardhjes
(nacionalitetit) së vendimit gjyqësor merret nacionaliteti (përkatësia)
i organit, nëse vendimi është nxjerr nga organi i shtetit të huaj, ka për-
katësi (nacionalitet) të huaj.702 Sipas këtij parimi nuk është me rëndësi
vendi (shteti) ku është nxjerr vendimi. Kështu që vendimet e nxjerra
nga përfaqësuesit diplomatik dhe konsullorë të shtetit të vendit të
akredituar në botën e jashtme, konsiderohen si vendime të cilat kanë
nacionalitet të vendit.
Caktimin e përkatësisë (nacionalitetit) të vendimit gjyqësor shte
tet midis tyre mund ta rregullojnë me marrëveshje ndërkombëtare.
Nëse kjo çështje nuk është rregulluar me marrëveshje ndërkombëtare,
shtetet i aplikojnë qëndrimet individuale të parapara në sistemet e
tyre juridike.
Nga situata aktuale në të drejtën e krahasuar vërehet së për këtë
çështje ka pak qëndrime eksplicite në legjislacionet e një numër të
vogël të shteteve. Një numër i konsiderueshëm i sistemeve juridike e
aplikon kriterin territorial, për shembull Austria, Britania e Madhe,
Franca, Izraeli etj.
701
H. Battifol, Droit International Privé, 1967 f . 807.
702
H. Battifol, po aty, f. 806.
437
Qëndrime të njëjta ka edhe Projekt LDNP, vendimi i huaj gjyqësor

konsiderohet edhe vendimi i organit tjetër i cili në shtetin ku është
nxjerr barazohet me vendimin gjyqësor.703
Njohja e vendimit të huaj gjyqësor te ne nënkupton pranimin e
tij si vendim të plotfuqishëm (res iudicata proveritate habetur), kurse
ekzekutimi do të thotë që vendimit të huaj i njihet cilësia e titullit ek-
zekutiv (titulus executionis), përkatësisht efektet juridike t’i barazohen
me vendimet e vendit. Efektet më të rëndësishme të vendimit të huaj
mund të jenë: plotfuqishmëria, ekzekutueshmëria, konstituimi dhe
veprimi faktik (intervenues). Disa vendime të huaja mundet vetëm të
njihen, kjo do të thotë se nuk kanë efekte ekzekutive (p.sh. vendimet
për çështje statusore ose vendime me të cilat refuzohet kërkesëpadia).
Mirëpo, pjesë konkrete të atyre vendimeve mund të ekzekutohen,
sidomos te pjesa ku vendoset për shpenzimet e procedurës.704
Nga ajo që u tha më lart, vendimi i huaj gjyqësor parimisht ba-
razohet për nga efektet juridike me vendimin e vendit, i krijon të
gjitha efektet juridike të res iudicata në territorin e shtetit të pranimit,
mirëpo shtrohet pyetja e efekteve juridike të vendimit të huaj gjyqësor
që nuk i plotëson të gjitha kushtet e parapara për njohje dhe ekze-
kutim, a ka ai vendim ndonjë efekt midis palëve? Çdo vendim i huaj
gjyqësor vetvetiu është fakt i pakontestueshëm, kështu që marrëveshja
eventuale ndërmjet palëve për ekzekutimin e tij nuk do të ishte pabazë
juridike. Nga ana tjetër, për gjykatën në shtetin e pranimit vendim ka
fuqi dëshmuese (argumentuese), si çdo akt juridik i organit të huaj,
kështu që nga këndvështrimi i palës në dobi të së cilës është nxjerr
vendimi është (përfaqëson) bazë juridike për përmbushjen e kërkesa-
ve të veta (të bëj konfiskimin e sendit) pa leje të gjykatës së vendit.
3. SISTEMET PËR NJOHJEN DHE EKZEKUTIMIN

E VENDIMEVE TË HUAJA GJYQËSORE
Vendimi i gjykatës së vendit i nxjerr në një kontest juridiko-civil
me element të huaj, njihet dhe ekzekutohet në tërë territorin dhe nga
të gjitha gjykatat e vendit (nuk kërkohen kushte të posaçme), dhe
mund të jetë titull ekzekutiv pavarësisht se në territorin e shtetit të
vendit ku gjendet pasuria që ekzekutohet, dhe pa marr parasysh se a
bëhet fjalë për kontest me element ndërkombëtar ose jo.
Mirëpo, kur shtrohet çështja e njohjes së vendimit të huaj gjyqësor
ose ekzekutimit të tij me dhunë, situata ndryshon për arsye se ai ësh-
të nxjerr nga organi i shtetit të huaj, ku janë marrë në konsideratë
dhe janë respektuar parimet juridike mbi të cilat bazohet ai sistem
703
Projekt LDNP, neni 157 paragrafi 3.
704
Varadi, T, dhe të tjerët, po aty, f . 538.
438
juridik. Për arsye të atyre shkaqeve dhe rrethanave është e mundur

që vendimi i huaj gjyqësor të dallohet në dispozitiv nga vendimi që
do ta nxirrte gjykata e vendit. Megjithatë, përveç arsyes të theksuar
të karakterit praktik, nga aspekti juridiko-teorik ndikon edhe ajo se
vendimi i huaj gjyqësor nuk njihet dhe nuk ekzekutohet nën kushte të
njëjta si vendimi gjyqësor i vendit për shkak të kufizimit territorial të
sovranitetit të një shteti, dhe për shkak të respektimit të sovranitetit
të shtetit tjetër.705
Mirëpo, nën ndikimin gjithnjë e më të madh të intensifikimit
të qarkullimit juridik në bashkësinë ndërkombëtare ndërmjet vet
shteteve u konstatua se interesi i shteteve e imponon zbutjen e kë-
saj rregulle. Me parashikim të kushteve në ligjet e shteteve të vendit
që vendimet e huaja gjyqësore duhet t’i plotësojnë që të njihen dhe
ekzekutohen, asnjë shtet nuk heq dorë nga sovraniteti, përkundrazi
më për së afërmi e përcaktonte. Shtetet duke e vendosur sovranitetin
në shërbim të interesave të përgjithshme, krijohen prezumime për
realizimin e drejtë, i të drejtave dhe detyrimeve të individëve që janë
krijuar në botën e jashtme, e gjithashtu mundësohet që në të ardhmen
të krijohen marrëdhënie juridiko-private të ndryshme (të llojllojshme)
me element ndërkombëtar.
Nga vështrimi juridiko-krahasimor i sistemeve juridike nacionale
vërehet se nuk ekziston qëndrim unik lidhur me trajtimin e vendimeve
të huaja gjyqësore në sistemet konkrete juridike. Nëse merret si kri-
ter vëllimi i hulumtimit dhe efektet (pasoja) juridike të vendimeve të
huaja gjyqësore në teorinë juridike bëhet klasifikimi dhe sistematizimi
i legjislacioneve nacionale lidhur me njohjen dhe ekzekutimin e ven-
dimeve të huaja gjyqësore në pesë sisteme. Si kriter në bazë të së cilit
në nivele të ndryshme i jepet përkrahje bashkëpunimit ndërkombëtar
në favor (dobi) të mbrojtjes të sistemit juridik vendor (nacional), ose
e kundërta, mbrohet sistemi juridik vendor (nacional), në favor të
bashkëpunimit ndërkombëtar merret (shërben) vëllimi i kontrollit të
vendimit të huaj gjyqësor, si dhe mundësia e intervenimit në dispo-
zitivin e tij.
3.1. Sistemi i kontrollit të kufizuar (controle limite)

Në të drejtën e krahasuar është sistemi më i aplikuar në botë.
Aplikohet edhe në sistemin juridik të Republikës së Kosovës. Sipas
këtij sistemi gjykata e shtetit që e bën njohjen e vendimit të huaj
gjyqësor gjatë procedurës së njohjes kontrollon se vendimi a i plotëson
kushtet e parapara sipas ligjit (ose marrëveshjes ndërkombëtare) të
shtetit ku kërkohet (bëhet) njohja. Kushtet në mënyrë taksative (nu-
705
M. Jezdić, po aty, f.168.
439
merus clausus) janë të parapara ne ligjin e shtetit të njohjes dhe kanë

të bëjnë vetëm me plotësimin e kushteve formale dhe procedurale. I
vetmi kusht që mund të ndikojë (të ketë efekt) në meritum është që
të mos cenohet rendi publik i shtetit ku kërkohet njohja. Gjykata e
vendit të njohjes të vetmin autorizim e ka ta njoh ose ta refuzojë njoh-
jen e vendimit të huaj, që do të thotë se nuk ka të drejtë ta ndryshojë,
plotësoj, ose të bëj korrektime në dispozitivin e vendimit. Pra, esenca
e këtij sistemi konsiston në atë se mundëson kontroll të konsideru-
eshme të vendimit të huaj (nuk pranohet akti i sovranitetit të huaj pa
kushtëzime), por ai kontroll është e përgjithësuar dhe e kufizuar, dhe
mund të bëhet për pyetje të caktuara në mënyrë taksative, kryesisht
për çështje procedurale, nëse vendimi i huaj nuk është kompatibil me
rendin publik të vendit. Te ky sistem nuk bëhet rishqyrtimi meritor i
vendimit të huaj, e as nuk lejohet ndryshimi i tij. Kjo mënyrë e qasjes
ndaj vendimeve të gjykatave të huaja është në harmoni me parimin e
barazisë sovrane të shteteve dhe të respektimit reciprok në marrëdhë-
niet ndërkombëtare, për këtë arsye është sistemi më i përkrahur dhe
më i përfaqësuar në të drejtën e krahasuar.
3.2. Sistemi i kontrollit të pakufizuar

Ngjashmëria e këtij sistemi me sistemin e kontrollit të kufizuar
është se edhe këtu gjykata që e bën njohjen ka autorizime ta hulum-
tojë aplikimin e drejtë (adekuat) të së drejtës formale (procedurale),
përkatësisht përmbushjen e kushteve të parapara në mënyrë taksative
në ligjin e shtetit të njohjes së vendimit. Dallimi konsiston në atë se te
ky sistem në shtetet që aplikohet (p.sh. Belgjikë, Francë), përveç që
hulumtohet ana formale e vendimit gjyqësor, në procedurën e njohjes
rihulumtohet edhe gjendja faktike e konstatuar dhe e drejta materiale
e aplikuar. Kjo do të thotë se te ky sistem, njëlloj si te sistemi i kon-
trollit të kufizuar, përveç që konstatohet se a janë përmbushur kushtet
individuale të parapara në ligjin e shtetit të njohjes së vendimit të
huaj, nga gjykatat që e bën njohjen vlerësohet edhe aplikimi i të dre-
jtës materiale dhe procedurale në procedurën që është zhvilluar para
gjykatës së huaj. Edhe te ky sistem efektet janë të njëjta si te sistemi i
kontrollit të kufizuar, vendimi i huaj mund të njihet ose të mos njihet
(të refuzohet njohja), por nuk mund të ndryshohet ose të plotësohet
dispozitivi. Te të dy sistemet procedura përfundon me lëshim të ek-
zekvaturës, përkatësisht me nxjerrje të vendimit me të cilin pranohet
kërkesa për njohje dhe ekzekutim të vendimit të huaj gjyqësor, ose
nuk pranohet (refuzohet) kërkesa dhe nuk lejohet njohja dhe ekze-
kutimi i vendimit të huaj gjyqësor. Te ky sistem, për dallim nga sistemi
i kontrollit të kufizuar, gjykata e shtetit të vendit e kontrollon në tërësi
punën e gjykatës së huaj, dhe në atë mënyrë shfaqet si ndonjë organ
440
më i lart gjyqësor në raport me gjykatën e shtetit të huaj, andaj me pak

është në harmoni me parimin e barazisë sovrane të shteteve.
3.3. Sistemi i revizionit në themel (revision au fond)

Në shtetet ku aplikohet ky sistem vendimi i huaj gjyqësor shikohet
(hulumtohet) edhe nga ana formale edhe nga ana materiale (përm-
bajtjësore), njëlloj si te sistemi i kontrollit të pakufizuar. Dallohet nga
ai sistem për arsye se sipas sistemit të revizionit në themel jo vetëm
që mund të jepet ose refuzohet leja për ekzekutim (ekzekvatura) të
vendimit të huaj gjyqësor, por edhe mund të ndryshohet dispozitivi
i vendimit që njihet (është në procedurë të njohjes). Për shembull
vendimi që e detyron palën e paditur të paguajë 100 000 euro, mundet
jo vetëm të njihet ose të mosnjihjet, por edhe mund të ndryshohet,
p.sh. shuma të ndryshohet në 70 000 euro, që do të thotë se gjykata
ndaj gjykatës që e ka nxjerr vendimin, vendoset në pozitë të gjykatës
së instancës më të lartë.
Kjo formë e rivlerësimit të vendimit të huaj gjyqësor të një shteti
sovran nga ana e organit të shtetit të vendit vlerësohet se është në
kundërshtim me parimet e Kombeve te Bashkuara, e posaçërisht me
barazinë sovrane të shteteve, kështu që nuk aplikohet (është brakti-
sur) edhe në Francë nga e ka prejardhjen,706 dhe në Turqi ku aplikohet
ky sistem nuk parashihet në mënyrë shprehimore, por në mënyrë in-
direkte mund të konstatohet se gjykata turke e lëshon ekzekvaturën
sipas bindjes së lirë individuale.707
3.4. Sistemi prima faciae evidens

Ky sistem i inicimit të procedurës së re aplikohet në vendet an-
glo-amerikane (common law) të cilat kanë qasje specifike për njohjen
dhe ekzekutimin e aktgjykimeve të huaja. Në këto shtete vendimi i
gjykatës së huaj mund të ketë efekt direkt juridik (mund të jetë titulus
executivus) vetëm pas nxjerrjes së vendimit nga gjykata e vendit. Pra,
sipas këtij sistemi mohohet njohja e vendimeve të huaja gjyqësore. Që
ata të njihen duhet të parashtrohet padi e re e bazuar në vendimin e
huaj gjyqësor i cili mund të pranohet nën kushte të caktuara si provë
(prima facie) në procedurën që zhvillohet para gjykatës së vendit. Kjo
do të thotë se vendimi i huaj gjyqësor shërben si bazë solide (provë)
për nxjerrjen e vendimit të ri, edhe atë nëse plotësohet kushtet kon-
krete si p. sh. nëse gjatë zhvillimit të procedurës ka pasur parregull-
706
M. Pak, MPP, Beograd, 2000, f .144.
707
441
si, ose nëse vendimi i huaj është në kundërshtim me „drejtshmërinë

natyrore” etj.
Nëse konstatohet se padia e parashtruar para gjykatës angleze për
njohjen e vendimit të huaj ka bazë juridike dhe i plotëson të gjitha
kushtet e theksuara më lart, do të nxirret vendimi i ri me të cilin do të
pranohet kërkesëpadia, dhe vetëm vendimi i ri mund të jetë objekt i
njohjes në shtetet që e aplikojnë këtë sistem. Në atë mënyrë, gjykata
angleze plotfuqishmërinë dhe ekzekutimin e vendimit të huaj gjyqësor
mund ta vlerësojë edhe për nga baza juridike (arsyeshmëria). Nëse gjy-
kata angleze konstaton se janë përmbushur kushtet, nuk do të lëshohet
në meritumin e kontestit, por duke e konsideruar aktgjykimin e huaj si
prima facie evidence, do të nxjerr aktgjykim të ri, që mund të ekzeku-
tohet në Angli. Edhe në rastin Godard V. Gray në vitin 1870 , u mor
qëndrimi sipas të cilit në Angli vendimi i gjykatës së huaj është definitiv
dhe nuk mund të vlerësohet nga aspekti i arsyeshmërisë (bazës juridi-
ke).708 Qëndrim (qasje) i njëjtë ndaj aktgjykimeve të huaja aplikohet
edhe në SHBA. Që të jetë aktgjykimi i huaj prima facia evidens, patjetër
duhet t’i përmbush kushtet, të jetë i plotfuqishëm dhe i ekzekutueshëm,
të jetë nxjerr nga gjykata që në aspekt ndërkombëtar është kompetente,
të jetë respektuar e drejta në mbrojtje të palës së paditur. Arsyet për re-
fuzimin e njohjes së vendimit të huaj, përkatësisht refuzimit të pranimit
të atij vendimi si provë në procedurën e re që zhvillohet para gjykatës
së vendit mund të jenë fraus legis, cenimi i rendit publik dhe respektimi
i vendimit të mëhershëm (të huaj ose të vendit) për çështjen e njëjtë.709
Edhe ky sistem nuk është në përputhje (harmoni) me parimin e
barazisë sovrane të shteteve për arsye se ja mohon sovranitetit të huaj
që të ushtroj juridiksion në kuadër të territorit të vet.
3.5. Sistemi i njohjes së vendimeve të huaja gjyqësore

sipas traktateve ndërkombëtare
Në një numër të konsiderueshëm të shteteve si p.sh: shtetet
skandinave, Indi, Rusi, Bullgari, Kirgizi, Moldavi, Ukrainë etj, njihen
vendimet e huaja gjyqësore vetëm nëse shtetet ndërmjet tyre kanë
lidhur marrëveshje ndërkombëtare ku parashihen kushtet dhe mënyra
e njohjes. Duke e pasur në konsideratë faktin se në marrëveshjet
ndërkombëtare parimisht parashihen kushtet e njëjta formale që pa-
rashihen edhe në sistemet e theksuara më lart për njohje të aktgjyki-
708
Cheshire and North’s, Private International Law, London,1992, f. 368.
709
Restatement Foreign Relations Law 1986; Enforcing Foreign Judgements in
the United States and United States Judgement Abroad, Ronald, A. Brand ed.
American Bar Association, 1992, f. 9.
442
meve (vendimeve) të huaja, ky sistem dallohet vetëm për nga numri i

shteteve nënshkruese.710
Është me rëndësi të theksohet se gjatë njohjes dhe ekzekutimit të
aktgjykimeve (vendimeve) të huaja të gjitha zgjidhjet pozitive juridike
nuk munden të përfshihen vetëm në njërin nga sistemet e theksuara
më lart. E drejta pozitive në sistemet juridike konkrete krijon edhe
forma kalimtare që mund të jenë kombinime të parapara në kriteret e
më tepër sistemeve. Kategorizimi i kritereve dhe kushteve për njohje
dhe ekzekutim të vendimeve të huaja gjyqësore para se gjithash ka
rëndësi pedagogjike, përkatësisht konsiston në caktimin e drejtimeve
dhe llojet e zgjidhjeve të kësaj çështjeje.
4. KUSHTET PËR NJOHJEN DHE EKZEKUTIMIN

Efektet juridike të vendimeve gjyqësore njihen në shtetin ku janë
nxjerrë, përkatësisht vendimi gjyqësor nuk krijon efekte juridike jashtë
gjykatës së shtetit ku është nxjerrë. Mirëpo, parimet e bashkëpunimit
ndërkombëtar, ekonomizimi i procedurës dhe siguria juridike impo-
nojnë që vendimeve gjyqësore t’u garantohet efekt eksterritorial, për-
katësisht të njihen edhe nga gjykatat e shteteve tjera. Në atë rast çdo
shtet vet i cakton kushtet, mënyrën dhe supozimet për njohje edhe
ekzekutim të aktgjykimeve (vendimeve) të huaja gjyqësore.
Të gjitha supozimet (kushtet) që duhet të plotësohen për njohje
dhe ekzekutim të vendimeve të huaja gjyqësore mund të përfshihen
në dy grupe, te njëri grup duhet të plotësohen kushtet e përgjithsh-
me, kurse grupi tjetër parasheh plotësimin e kushteve te posaçme.
Kushtet e përgjithshme duhet të plotësohen te të gjitha vendimet e hu-
aja gjyqësore, kurse kushtet e veçanta (posaçëm) duhet të plotësohen
vetëm në lëminë e marrëdhënieve statutore.
Për t’u njoh dhe ekzekutuar vendimi i huaj gjyqësor nuk është me
rëndësi se si titullohet (emërohet), vendimi, aktgjykimi ose ka ndonjë
emërim tjetër. Gjithashtu nuk është me rëndësi procedura në të cilën
vendoset për çështjen juridiko-civile, përkatësisht ajo mund të jetë
procedurë civile, jokontestimore, penale, administrative etj.
Vendimi i huaj gjyqësor që të njihet dhe ekzekutohet në
Republikën e Kosovës duhet t’i përmbush kushtet e parapara në
Projekt LDNP.
Kushtet që i parasheh Projekt LDNP janë të njohura edhe në të
drejtën e krahasuar. Për shumicën e kushteve gjyqi kujdeset vetëm me
kërkesë të palëve, që do të thotë se gjykata nuk është e detyruar ex
710
Đ. Vuković; E. Kunstek, po aty, f. 425.
443
officio të ndërmerr veprime konkrete. Kushtet (supozimet) që duhet të

plotësohen për njohjen dhe ekzekutimin e aktgjykimeve (vendimeve)
të huaja në shtetin e vendit janë: respektimi i të drejtës në mbrojtje,
kompetenca e gjykatës së huaj, plotfuqishmëria përkatësisht ekzeku-
tueshmëria e vendimit, mosekzistimi i vendimit të plotfuqishëm të
gjykatës së vendit ose procedurë e filluar më herët për çështje të njëjtë
(midis palëve të njëjta), të mos cenohet rendi publik dhe ekzistimi i
reciprocitetit.
4.1. Plotfuqishmëria (ekzekutueshmëria)

e vendimit të huaj gjyqësor
Plotfuqishmëria, përkatësisht ekzekutueshmëria e vendimeve të
gjykatave të huaja është një ndër prezumimet që kërkohet për njohjen
e efekteve të tyre juridike. Atë prezumim (res iudicata) e parasheh
edhe e drejta kosovare.711 Vendimi i huaj gjyqësor krijon efekte juri-
dike në Republikën e Kosovës vetëm nëse e njeh ajo gjykatë. Që të
njihet vendimi i huaj te ne, përveç që duhet të jetë i plotfuqishëm,
nëse shtrohet çështja e ekzekutimit të tij, duhet të jetë edhe i ekze-
kutueshëm. Se a është një aktgjykim (vendim) i huaj i plotfuqishëm
dhe i ekzekutueshëm, vlerësohet sipas së drejtës së shtetit ku është
nxjerr vendimi.
Sipas së drejtës sonë parashtruesi i kërkesës për njohjen e ven-
dimit të huaj gjyqësor duhet që propozimit për njohjen e vendimit
t’ia bashkëngjis vendimin e huaj gjyqësor origjinal, ose kopjen e tij të
vërtetuar, dhe të parashtroj vërtetim nga gjykata e huaj kompetente,
përkatësisht organ tjetër për plotfuqishmërinë e vendimit sipas të dre-
jtës së shtetit ku është nxjerrë.712
Nëse me kërkesën për njohjen e vendimit të huaj gjyqësor kër-
kohet të njihet edhe ekzekutueshmëria e tij, parashtruesi i kërkesës
për njohje duhet kërkesës t’ia bashkëngjis edhe vërtetimin për ekze-
kutueshmërinë e vendimit sipas të drejtës së shtetit ku është nxjerrë.
Nëse origjinali i vendimit të huaj gjyqësor, ose përkthimi i vërte-
tuar nuk janë përpiluar në gjuhën e cila është në përdorim zyrtar në
gjykatën ku zhvillohet procedura për njohjen e vendimit, pala e cila
kërkon njohjen e vendimit, duhet të dorëzojë përkthim të vërtetuar
të vendimit të huaj gjyqësor në gjuhën e cila është në përdorim zyrtar
në gjykatë.713
711
Projekt LDNP, ne. 159.
712
Projekt LDNP, paragrafi 1.
713
Projekt LDNP ,paragrafi 3.
444
Për përmbushjen e këtij kushti gjykata kujdeset në mënyrë zyr-

tare (ex officio), kurse barra e të dëshmuarit se ai është plotësuar bie
mbi palën e cila kërkon njohjen e vendimit të huaj.
Ne Maqedoninë e Veriut që të njihet dhe të ekzekutohet vendimi
i huaj duhet të jetë i formës së prerë (mos të mundet të sulmohet
me mjete të rregullta juridike). Plotësimi i këtij kushti verifikohet në
bazë të fakteve formale. Parashtruesi i kërkesës për njohje, përveç
vendimit njohjen e të cilit e kërkon, duhet të parashtrojë edhe vërte-
tim nga gjykata e huaj kompetente për plotfuqishmërinë e vendimit.
Gjithashtu duhet të parashtrojë edhe vendim nga gjykata kompetente
e huaj për plotfuqishmërinë e vendimit sipas së drejtës së shtetit ku
ai është nxjerr. Për plotësimin e këtij kushti gjykata kujdeset sipas
detyrës zyrtare, kurse barra e të provuarit se a është plotësuar ai kusht
bie në palën që e kërkon njohën e vendimit të huaj.714
4.2. Kompetenca ndërkombëtare e gjykatës

Një ndër kushtet më të rëndësishme për njohjen e vendimeve
të huaja është kompetenca ndërkombëtare e gjykatës (organit) që e
ka nxjerr vendimin. Për shkak të bashkëpunimit ndërkombëtar nëse
plotësohen kushtet konkrete njihen efektet juridike të vendimeve të
gjykatave të huaja në shtetin e vendit. Gjatë vlerësimit të plotësimit të
kushteve për njohjen e vendimit të huaj, gjykata e vendit sipas detyrës
zyrtare vlerëson se a ekziston kompetenca ndërkombëtare e gjykatës
që e ka nxjerr vendimin. Gjatë hulumtimit se gjykata e huaj e cila e ka
nxjerr vendimin a ka të drejtë të vendos në rastin konkret, gjykata e
vendit nuk ka mundësi që në mënyrë direkte të ndikojë në kompeten-
cën e gjykatës së huaj për arsye se vetëm shteti i huaj mund të nxjerr
rregulla për kompetencën ndërkombëtare të gjykatave (organeve) të
veta. Mirëpo, gjatë procedurës së vendosjes për njohjen e vendimit të
huaj gjyqësor, gjykata e vendit konstaton se a ka pasur arsye të mjaf-
tueshme gjykata e huaj që ta gjykojë rastin konkret i cili ka lidhje të
dukshme (të qartë) me shtetin ku kërkohet njohja. Në të drejtën e
krahasuar kujdes të veçantë i kushtohet kompetencës, që gjykata e huaj
të bazohet në arsye konkrete dhe mos t’i tangojë (cenojë) interesat
interne, për të cilat është kompetente ekskluzivisht gjykata e vendit.
Plotësimi i këtyre kushteve vlerësohet sipas standardeve të së drejtës
së shtetit ku kërkohet njohja. Ato standarde bazohen në normat mbi
kompetencën indirekte të atij shteti.
Në Republikën e Kosovës sipas Projekt LDNP vendimi i huaj
gjyqësor nuk do të njihet nëse për çështje konkrete ka kompetencë
ekskluzive gjykata e Kosovës, përveç nëse me këtë ligj palëve u lejohet
714
ZMPP, ne. 101 dhe 102.
445
që të iniciojnë procedurë para gjykatës së huaj për kontest konkret për

të cilin gjykata e Kosovës ka kompetencë ekskluzive.715
Në Maqedoninë e Veriut nuk njihet vendimi i huaj gjyqësor nëse
ka kompetencë ekskluzive gjykata e këtij vendi, gjykata sipas detyrës
zyrtare kujdeset për këtë çështje.716
Kompetenca ndërkombëtare e gjykatës së huaj për ta nxjerr ven-
dimin, si kusht për njohje dhe ekzekutimi të vendimit të huaj gjyqësor
(në Kosovë dhe Maqedoni) nuk vlerësohet në mënyrë zyrtare nga
gjykata, ajo ndërmerr veprime vetëm me kërkesë të palëve, kurse de-
tyra e dëshmimit se a ekziston pengesë për njohje është e palës e cila
e kundërshton njohjen e vendimit të huaj.
4.3. Respektimi i të drejtës në mbrojtje

Pengesë për njohjen e vendimit të huaj gjyqësor e cila me kër-
kesë të palës mund të shkaktojë mosnjohjen dhe ekzekutimin e atij
vendimi është respektimi i të drejtës në mbrojte të palës kundër të
cilës është nxjerr vendimi. Dallimi i të drejtave procedurale në sis-
temet e ndryshme juridike nuk ua ofrojnë palëve të njëjtat mundësi
që në procedurë të deklarohen për kërkesat e tyre, propozimet dhe
interesat konkrete. Gjithashtu ekzistojnë dallime edhe te procedura
e dorëzimit të shkresave të ndryshme, thirrjeve dhe vendimeve nga
sistemi i dorëzimit personal (siç është te ne), deri te sistemi i afishi-
mit në tabelën e shpalljeve në gjykatë, që llogaritet koha e afateve
procedurale.
Respektimi i të drejtës në mbrojte të palës vlerësohet edhe sipas
rregullsisë së dorëzimit të thirrjes, padisë ose vendimit me të cilin
fillon procedura, nëse nuk i janë dorëzuar personalisht palës kundër
të cilës është iniciuar procedura, nuk do të njihet vendimi i huaj.
Mirëpo, respektimi i së drejtës në mbrojte nuk nënkupton kontroll
se personi kundër të cilit është nxjerr vendimi i ka pasur në disponim
ato mundësi që do ti kishte sipas të drejtës së shtetit të njohjes, por
e nënkupton kontrollin se ai person a ka pasur mundësi që aktivisht
të merr pjesë në procedurë, para së gjithash dorëzimi me rregull
i shkresave dhe dhënia e kohës se mjaftueshme për të përgatitur
mbrojtjen etj.
Për respektimin e të drejtës në mbrojtje gjykata kujdeset sipas
kërkesës së palëve, por cenimi i rëndë i të drejtave procedurale para
gjykatës së huaj mund të sanksionohen edhe me institutin e rendit
publik të vendit ku kërkohet njohja e vendimit.
715
Projekt LDNP, me 160.
716
Zakon za MPP, ne 104.
446
Respektimi i parimit të dëgjimit të dyja palëve është kusht për

njohje dhe ekzekutim të vendimit të gjykatës së huaj. Ky është i vetmi
kusht në të drejtën tonë ku gjykata nuk kujdeset sipas detyrës zyrtare.
Personit i cilit i është cenuar (mohuar) e drejta në mbrojte duhet të
parashtrojë kundërshtim, që gjykata ta konstatojë ekzistimin e parre-
gullsive të atilla gjatë procedurës së zhvilluar para gjykatës së huaj,
për të cilat (parregullsi) personi i interesuar nuk ka pas mundësi të
merr pjesë në procedurë.
Në projekt LDNP të Republikës së Kosovës përcaktohet se për
shkak të mosrespektimit të së drejtës në mbrojtje gjykata e Republikës
së Kosovës do ta refuzojë njohjen e vendimit të huaj gjyqësor, nëse
njëra nga palët dëshmon se për shkak të parregullsive në procedurë
nuk ka pasur mundësi të mbrohet, ose letërthirrja, padia ose vendimi
me të cilin fillohet procedura nuk i janë dorëzuar personalisht, ose nuk
i është lënë kohë e mjaftueshme për përgatitjen e mbrojtës nga mo-
menti i dorëzimit të padisë deri në momentin e caktimit të seancës. 717
Në Maqedoninë e Veriut gjykata do ta refuzojë njohjen e ven-
dimit të huaj gjyqësor nëse njëra nga palët dëshmon se për shkak të
parregullsisë në procedurë nuk ka mundur t’i parashtrojë shkresat e
veta për mbrojtje, ose thirrja, padia, ose vendimi me të cilin iniciohet
procedura nuk janë dorëzuar në mënyrë të paraparë në të drejtën e
shtetit ku është nxjerr vendimi.718
4.4. Rasti i gjykuar dhe efekti i gjyqvarësisë

Në të drejtën e krahasuar bazuar në parimin juridik të çështjes
së gjykuar (res iudicata), shumica e shteteve nuk e lejon njohjen e
vendimit të huaj gjyqësor nëse për rastin e njëjtë ekziston vendim
i plotfuqishëm gjyqësor midis palëve të njëjta. Pra, problemi i litis-
pedences (gjyqëvarësisë) ekziston edhe te njohja e efekteve juridike
të vendimeve të huaja. Mund të ndodh që në një shtet që kërkohet
njohja e vendimit të huaj, kurse në atë shtet për rastin e njëjtë të jetë
në zhvillim e sipër procedura gjyqësore. Në atë rast shtrohet pyetja
se a ndikon procedura që zhvillohet në shtetin e njohjes për njohjen e
efekteve juridike të vendimit të huaj? Në një situatë të këtillë mund të
veprohet në dy mënyra. Sipas një solucioni, nuk njihen efektet juridike
të vendimit të huaj. Sipas qëndrimit të dytë, procedura e njohjes së
efekteve juridike të vendimit të huaj duhet të ndërpritet (pezullohet)
deri në përfundimin e procedurës së dytë e cila zhvillohet në shtetin e
njohjes.719 Ky qëndrim aplikohet edhe në të drejtën kosovare. Gjykata
717
718
ZMPP, neni 102
719
Đ. Vukovic; E. Kunštek, po aty,f.468.
447
do të ndërpres procedurën e njohjes së vendimit të huaj gjyqësor nëse

para gjykatës së Republikës së Kosovës është në zhvillim e sipër proce-
dura e filluar më herët për çështje të njëjtë dhe midis palëve të njëjta
deri në përfundimin e plotfuqishëm të procedurës.720
Vendimi i huaj gjyqësor nuk njihet nëse për çështjen e njëjtë
gjykata ose organi tjetër i Republikës së Kosovës ka nxjerr vendim
të plotfuqishëm, ose në Republikën e Kosovës është njohur ndonjë
vendim tjetër i huaj gjyqësor që është nxjerr për çështjen e njëjtë dhe
ndërmjet palëve të njëjta.721
Në Maqedoninë e Veriut vendimi i huaj gjyqësor nuk njihet nëse
për rast të njëjtë gjykata ose organ tjetër i Maqedonisë së Veriut ka
nxjerr vendim të plotfuqishëm, ose nëse në Maqedoninë e Veriut ësh-
të njohur ndonjë vendim tjetër gjyqësor që është nxjerr për rastin e
njëjtë.722
Gjykata do ta ndërpresë procedurën e njohjes së vendimit të huaj
gjyqësore nëse para gjykatës së Maqedonisë së Veriut është në zhvi-
llim e sipër procedura e filluar më herët për rastin e njëjtë dhe midis
palëve të njëjta edhe atë deri në përfundimin e plotfuqishëm të asaj
procedure.723
4.5. Reciprociteti
Reciprociteti nuk është paraparë në të gjitha shtetet si kusht (su-
pozim) për njohje dhe ekzekutim të vendimeve të huaja gjyqësore.
Sistemet juridike që e parashohin reciprocitetin si kusht për njohje
edhe ekzekutim të vendimeve të huaja gjyqësore, mund të katego-
rizohen në dy grupe. Në një numër të konsiderueshëm të shteteve
reciprociteti parashihet si kusht për njohjen e vendimeve të huaja.
Dallimet ndërmjet tyre shfaqen për nga llojet e reciprocitetit sipas
mënyrës së krijimit që e parashohin si kusht për njohjen edhe ekze-
kutimin e vendimeve të huaja. Disa shtete e parashohin reciprocitetin
faktik (Gjermania, Spanja, Serbia etj.), vendet tjera kërkojnë që reci-
prociteti të jetë i paraparë me traktate ndërkombëtare (Danimarka,
Norvegjia, Rusia etj.) ose me deklarata të qeverisë të shteteve të
ndryshme (Austria, Zvicra në disa kantone etj.).724
Dallimet e theksuara më lart që shfaqen te llojet e reciprocitetit
për nga mënyra e krijimit si kusht për njohjen e vendimeve të huaja
720
Projekt LDNP, neni 162 paragrafi 2.
721
Projekt LDNP ,neni 162 ,paragrafi 1.
722
ZMPP, RSM, neni 106 alinea 1.
723
ZMPP, RSM, neni 106 alinea 2.
724
M. Jezdić, po aty ,f 194.
448
gjyqësore, nuk janë evidente te reciprociteti që kërkohet si kusht për

njohjen e vendimeve të huaja për nga përmbajtja juridike. Përkatësisht,
edhe në teori edhe në legjislacionet e shteteve të ndryshme si kusht
për njohjen e vendimeve të huaja për nga mënyra e krijimit ekzistimi
i reciprocitetit material (jo ai formal).
Grupi i dytë i shteteve (sistemeve juridike) nuk e parashohin
reciprocitetin si kusht (prezumim) për njohjen dhe ekzekutimin
e vendimeve të huaja gjyqësore (Bullgari, Francë, Zvicër, Kosovë,
Maqedoni).
Projekt LDNP nuk e parasheh reciprocitetin si kusht për njohje
dhe ekzekutim të vendimeve të huaja gjyqësore. Jemi të mendimit (në
kuadër të pjesës së katërt, kreu i dytë) të parashihet reciprociteti si
kusht (supozim) për njohjen e vendimeve të huaja. Për nga mënyra e
krijimit do të mjaftonte ekzistimi i reciprocitetit faktik ndërmjet shtetit
të origjinës së vendimit dhe shtetit tonë, kurse për nga përmbajta juri-
dike si kusht duhet të parashihet reciprociteti material.725 Arsyeja e të
paraparit të këtij kushti është që t’i motivojë shtetet për bashkëpunim
ndërkombëtar lidhur me njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të hu-
aja gjyqësore, nëse një shtet i njeh vendimet e tjetrit, është e pritshme
që edhe tjetri shtet të veprojë në të njëjtën mënyrë.
Mendojmë se në të drejtën tonë reciprociteti nuk duhet të pa-
rashihet si kusht për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve te huaja
gjyqësore, kur shtrohet çështja e njohjes së vendimit të nxjerrë në kon-
testin bashkëshortor, ose në kontestin për konstatimin ose mohimin
e atësisë ose amësisë.
4.6. Cenimi i rendit publik

Një ndër kushtet (prezumimet) për njohjen dhe ekzekutimin e
vendimeve të huaja gjyqësore në shtetin e vendit është edhe rendi
publik. Është institut i cili shpesh herë shfrytëzohet nga shtetet si in-
strument me të cilin sistemet juridike (shtetet) i mbrojnë interesat e
veta nga efektet e së drejtës së huaj. Cilat janë ato vlera (interesa)
që mbrohen përmes këtij instituti varet nga koncepcionet e shteteve
konkrete, por më së shpeshti janë të shprehura në parimet bazike
politike, juridike, ekonomike, morale, sociale etj.
.725
Neni përafërsisht do te formulohej: Vendimi i huaj gjyqësore nuk nji-
het nëse nuk ekziston reciprociteti. Mos ekzistimi i reciprocitetit nuk
është pengese për njohjen e vendimit të huaj të nxjerr në kontestin bash-
këshortor dhe në kontestin për konstatimin e atësisë dhe amësisë.
Ekzistimi i reciprocitetit te njohja e vendimit të huaj gjyqësor supozohet derisa
të dëshmohet e kundërta. Në rast të dyshimit për ekzistimin e reciprocitetit, sqa-
rime jep Ministria e Drejtësisë se Republikës së Kosovës.
449
Gjatë rregullimit të marrëdhënieve juridiko-private me element

të huaj mund të aplikohet e drejta materiale e huaj në të cilën dër-
gon norma e vendit e kolizionit, si dhe të njihen efektet e vendimeve
të huaja në territorin e shtetit të vendit, instituti i rendit publik ka
për qëllim ta pamundësojë njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve
të huaja kur ata janë në kundërshtim me rendin publik të shtetit të
vendit. Me aplikimin e institutit të rendit publik parimet dhe arsyeja
e bashkëpunimit ndërkombëtar zëvendësohen me mbrojtjen e inte-
resave, vlerave dhe parimeve të shtetit të vendit, ku para se gjithash
mbrohen interesat juridike, por edhe ato morale dhe politike, është
e mundshme të mbrohen edhe interesat ekonomike dhe politike të
shtetit të vendit.
Mundësia e aplikimit të rendit publik gjatë njohjes dhe ekzekuti-
mit të vendimeve të huaja gjyqësore vlerësohet për çdo rast konkret
në mënyrë restriktive nga ana e shtetit të njohjes. Kjo për arsye se
kërkohet të ekzistojë cenimi i dukshëm (i theksuar) i rendit publik të
shtetit ku kërkohet njohja e vendimit të huaj. Nga kjo që u tha më
lart vërehet se institutin e rendit publik në të drejtën ndërkombëtare
nuk e sajojnë të gjithë normat imperativë të sistemit juridik të vendit
(në detale e kemi sqaruar në pjesën e përgjithshme).
Që të njihet dhe të ekzekutohet vendimi i huaj gjyqësor në vendin
tonë është e domosdoshme që efekti i njohjes të mos jetë dukshëm në
kundërshtim me rendin publik të Republikës se Kosovës.726 Gjykata
sipas detyrës zyrtare kujdeset që mos të cenohet rendi jonë publik
në momentin e nxjerrjes së vendimit me të cilin njihet vendimi i huaj
gjyqësor.
Në këtë aspekt mund të hulumtohen si efektet e veprimit dhe
harmonizimit të rezultateve meritore (aplikimi i të drejtës materiale)
me rendin publik, ashtu edhe ekzistimi i parregullsive të rëndësishme
juridiko-procedurale gjatë nxjerrjes së vendimit të huaj. Në të dyja
rastet (aplikimi i të drejtës së huaj materiale dhe procedurale) çdoherë
duhet të merren parasysh efektet e vendimit të huaj dhe relacioni
i tyre me parimet themelore të sistemit juridik të vendit. Për arsye
se në praktikë mund të ndodh që institutet konkrete nga e drejta e
huaj në të cilat bazohet vendimi i huaj gjyqësor dukshëm të jenë në
kundërshtim me vlerat themelore, mbi to bazohet sistemi juridik i ven-
dit, por efektet e atij vendimi mos të jenë në kundërshtim me rendin
publik të vendit. P. sh. nëse vendimi i huaj gjyqësor parasheh se fëmija
jashtëmartesor për dallim nga fëmija i lindur në martesë nuk mund
të trashëgojë, efektet e këtij vendimi, do të ishin në kundërshtim me
vlerat themelore të sistemit tonë juridik dhe me parimin e barazisë
së fëmijëve të lindur në martesë dhe jashtë martese. Megjithatë, në
këtë rast nuk do të cenohej rendi publik nëse fëmija martesor dhe
726
450
jashtëmartesor trashëgonin njëlloj, por më pak se bashkëshortja e

trashëgimlënësit.
Rendi publik gjithashtu te njohja dhe ekzekutimi i vendimeve
të huaja gjyqësore mund të shtrohet në aspektin juridik procedural.
Këtu do të përfshihen parimet procedurale që ndërlidhen me parimin
e dëgjimit të palëve, parimi i pavarësisë së gjykatës, parimi i ndalimit
të nxjerrjes së vendimeve në mënyrë frauduloze, parimi i shfrytëzimit
të gjuhës amtare, parimi i të drejtës në ankesë etj.727 P. sh. i padituri
në procedurë gjyqësore në Angli largohet nga seanca për arsye se
nuk ka vepruar sipas vendimit të gjykatës që ka paraparë masë të për-
kohshme për pagimin e alimentacionit. E drejta procedurale angleze
e njeh (parasheh) këtë lloj sanksioni, kurse të drejtat procedurale në
Evropë nuk e njohin këtë lloj të sanksionit. Në këtë mënyrë pala vetë
e privon veten nga e drejta që ja mundëson parimi i kontradiktoritetit.
Pavarësisht se instituti i masës së përkohshme për pagesën e alimen-
tacionit nuk njihet në të drejtën evropiane (edhe te ne) vendimi i huaj
gjyqësor nuk duhej të refuzohet duke u thirrur në rendin publik.
Cenimi i rendit publik më së shpeshti shfaqet në lëminë e
marrëdhënieve statusore dhe familjare se sa te marrëdhëniet (kon-
testet) juridiko-pronësore. Në lëmitë statusore dhe familjare cenimi
i rendit publik mund të shfaqet te njohja e vendimeve të huaja të
bazuara në pabarazi gjinore, fetare ose në ndonjë formë tjetër të dis-
kriminimit. Faktet të cilat dëshmojnë parregullsitë e procedurës së
zhvilluar para gjykatës së huaj vlerësohen sipas të drejtës së vendit ku
bëhet njohja e vendimit te huaj gjyqësor.
Në Maqedoninë e Veriut vendimi i huaj gjyqësor nuk do të njihet
nëse efektet e njohjes së vendimit janë në kundërshtim me rendin
publik të këtij vendi.728 Gjykata për cenimin e rendit publik kujdeset
në mënyrë zyrtare.
5. PROCEDURA PËR NJOHJEN E VENDIMEVE

TË HUAJA GJYQËSORE
Efektet e vendimeve të huaja gjyqësore (dhe të organeve tjera)
parimisht nuk njihen me automatizëm në shtetin e njohjes, por para-
prakisht duhet të konstatohet se a janë përmbushur kushtet (prezu-
mimet ) që kërkohen sipas legjislacionit të shtetit të njohjes. Plotësimi
i kushteve të caktuara verifikohet në procedurë të posaçme që nën-
kupton tërësinë e rregullave dhe veprimeve procedurale sipas të cilave
zhvillohet procedura për njohje dhe ekzekutim të vendimeve te huaja.
Si zakonisht kjo procedurë përfshin çështjet e caktimit të kompeten-
727
T. Varadi, dhe të tjerët, po aty, f. 560.
728
ZMPP, neni 106.
451
cës lëndore dhe territoriale, përbërjen e gjykatës, legjitimitetin për

zhvillimin e procedurës, mjetet juridike etj. Për njohjen e efekteve
ekzekutive të vendimit të huaj gjyqësor aplikohen rregullat e parapara
me ligj ose traktat ndërkombëtar, kurse ekzekutimi realizohet sipas
dispozitave të përgjithshme të parapara për ekzekutim të vendimeve
të vendit.
6. LLOJET E PROCEDURAVE PËR NJOHJEN

Procedura për njohje dhe ekzekutim të vendimeve të huaja
gjyqësore dallohet në shtetet e ndryshme (nuk është e njëjtë). Kjo
procedurë rregullohet me norma të brendshme (interne) të së drejtës
së procedurës civile të çdo shteti. Në shtetet e ndryshme aplikohet
njëra nga llojet e procedurës për njohje edhe ekzekutim të vendimeve
të huaja gjyqësore: procedura e ekzekvaturës së thjeshtë, procedura e
delibacionit, dhe procedura prima facie evidensis.729
6.1. Procedura e ekzekvaturës së thjeshtë

Konsiston në parashtrimin e kërkesës që i bashkëngjitet vendimi
i huaj i cili duhet të njihet dhe ekzekutohet. Gjykata e njohjes vetëm
vlerëson se a janë plotësuar kushtet e parapara në ligjin e vendit ku
kërkohet njohja që ta lejojë njohjen (ekzekvaturën), pa mos zhvilluar
procedurë paraprake orale. Gjatë zhvillimit të procedurës për njohje
pala e paditur ka të drejtë vetëm në kundërshtim të natyrës procedu-
rale juridike. Procedura përfundon me lejim ose refuzimin të ekze-
kvaturës, përkatësisht lëshimit të vendimit për njohje ose refuzim te
njohjes dhe ekzekutimit të vendimit të huaj.
6.2. Procedura e delibacionit

Parasheh pjesëmarrjen në procedurë të palës kundrejt të cilës
kërkohet njohja e vendimit. Hapet seancë formale orale, procedura
nuk zhvillohet para gjykatës së shkallës së parë, para gjykatës së lartë,
ose asaj supreme. Pasojat praktike të zbatimit të kësaj procedure janë
se shpenzimet janë më të larta, mund të kërkohet deponimi i kauci-
onit për t’i siguruar shpenzimet, mund të parashihet që pala të jetë e
përfaqësuar nga avokatët etj.
729
M. Jezdić, po aty ,195; T. Dzunov, po aty ,f. 294-296.
452
6.3. Procedura prima facie evidens

Konsiston në fillimin e kontestit te ri, kurse aktgjykimi i huaj
trajtohet si provë solide për atë kontest (prima facie). Palën patjetër
duhet ta përfaqësojë avokati, pala e pakënaqur (i padituri) mund të
ushtrojë kundërshtim se vendimi i huaj gjyqësor mbështetet në bazë
të gabuar juridike ose fakte të pamjaftueshme, dhe në atë mënyrë e
cenon si të drejtën e vendit ashtu edhe të drejtën e huaj, që do të tho-
të se ka kundërshtime materiale të natyrës esenciale. Kjo procedurë
përfundon me nxjerrjen të aktgjykimit të ri që nuk është aktgjykimi i
huaj por i gjykatës së vendit.
7. PROCEDURA PËR NJOHJEN DHE EKZEKUTIMIN

NË REPUBLIKËN E KOSOVËS
Procedura e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja
gjyqësore dhe të arbitrazhit në vendin tonë rregullohet me Projekt
LDNP, sipas nevojës aplikohet edhe Ligji mbi gjykatat, Ligji i proce-
durës kontestimore, Ligji i procedurës jokontestimore etj.
Kosova bën pjesë në grupin e shteteve te të cilat aplikohet pro-
cedurë e njëjtë për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja
gjyqësore dhe të arbitrazhit (p.sh. Anglia, Austria, Zvicra, Sllovenia
etj.). Përndryshe, procedurat për njohje dhe ekzekutim të vendimeve
të huaja gjyqësore dukshëm dallohen ndërmjet shteteve. Megjithatë,
nën ndikimin gjithnjë e më të madh të bashkëpunimit ndërkombëtar
midis shteteve, dallimet edhe në këtë lëmi zvogëlohen, kështu që shte-
tet në bazë të karakteristikave të procedurave për njohje të vendimeve
të huaja gjyqësore mund të kategorizohet në tre grupe. Grupin e parë
do ta sajonin shtetet te të cilat aplikohet procedurë e njëjtë për njohje
dhe ekzekutim të vendimeve të huaja gjyqësore dhe të arbitrazhit.
Në grupin e dytë do të përfshiheshin shtetet që i trajton njëlloj vendi-
met e huaja të arbitrazhit si vendimet e vendit (p.sh. Franca, Kroacia,
Rusia etj.). Në grupin e tretë do të bënin pjesë shtetet që parashohin
procedura të posaçme për njohje dhe ekzekutim të vendimeve të hu-
aja të arbitrazhit, përkatësisht një procedurë për vendimet te të cilat
aplikohet Konventa e Nju Jorkut, kurse procedura tjetër për të gjitha
vendimet tjera të huaja të arbitrazhit (p.sh. SHBA, Danimarka etj.).730
Në të drejtën tonë aplikohen procedura e delibacionit ,sipas të
cilës gjykata vlerëson se a janë plotësuar kushtet e parapara në nenet
159 deri 165 të Projekt LDNP. Në Kosovë aplikohet sistemi i kontrollit
të kufizuar për njohje të vendimit të huaj gjyqësor, shikohet vetëm
730
453
ana formale plotësimi i kushteve të parapara në mënyrë taksative në

të drejtën tonë, që kryesisht janë të karakterit juridiko-procedural.
Procedura për njohjen edhe ekzekutimin e vendimeve të huaja
gjyqësore është procedurë e posaçme jokontenstimore. Andaj për ato
çështje për të cilat Projekt LDNP nuk përmban dispozita të posaçme
për procedurën e njohjes së vendimeve të huaja në mënyrë adekuate
aplikohen dispozitat e procedurës jokontestimore.731
Procedura për njohjen e vendimeve të huaja gjyqësore iniciohet
me propozim.732
Njohje të vendimit të huaj gjyqësor për çështje që ndërlidhen
me gjendjen personale (status) mund të kërkojë çdonjëri që për atë
çështje ka interes juridik.733
Kompetencat lëndore për njohje të vendimeve të huaja gjyqëso-
re (dhe të arbitrazhit) është e rregulluar me Ligjin mbi gjykatat. Në
shkallë të parë kompetencë lëndore të vendosin sipas kërkesës për
njohje kanë gjykatat themelore.
Për njohjen e vendimit të huaj vendos gjyqtari individual i gjy-
katës themelore. Pasi ta pranojë propozimin për njohjen e vendimit të
huaj gjykata vlerëson se a ka pengesa për njohjen e vendimit të huaj
për të cilat ajo zyrtarisht interesohet. Nëse gjykata konstaton se nuk
ka pengesa të asaj natyre për njohjen e vendimit, do të nxjerr vendim
për njohjen e aktgjykimit (vendimit) të huaj. Pastaj vendimi për njohje
i dorëzohet edhe palës tjetër kundërshtare (pjesëmarrësve tjerë në
procedurë), me këshillë juridike nëse është e pakënaqur kundër ven-
dimit për njohje në afat prej 15 ditësh nga dita e pranimit të vendimit
mund të ushtrojë kundërshtim.
Sipas kundërshtimit të palëve kundër vendimit për njohje të nx-
jerr nga gjyqtari individual i gjykatës themelore vendos gjykata që
e ka nxjerr vendimin për njohje në përbërje prej tre gjyqtarësh pas
mbajtjes së seancës.734
Kundër vendimit të gjyqtarit individual me të cilin është refuzuar
propozimi për njohje dhe kundër vendimit të këshillit gjyqësor sipas
kundërshtimit të palëve, lejohet ankesa pranë gjykatës së Apelit në
afat prej 15 ditësh nga dita e pranimit të vendimit.735
Për shpenzimet e procedurës për njohjen e vendimit të huaj
gjyqësor gjykata vendos sipas rregullave që do të aplikoheshin në
731
732
Projekt LDNP, neni 165, paragrafi 1.
733
Projekt LDNP, neni 165, paragrafi 2.
734
Projekt LDNP, Ne 169.
735
454
rastin kur në çështjen e njëjtë do të vendoste gjykata ose organi tjetër

i Republikës së Kosovës.736
Në Republikën e Maqedonisë së Veriut procedurën për njohje
dhe ekzekutim të vendimeve të huaja gjyqësore dhe të arbitrazhit e
rregullon ligji për të drejtën ndërkombëtare private.737
8. NJOHJA DHE EKZEKUTIMI I VENDIMEVE

GJYQËSORE NË TË DREJTËN
E UNIONIT EVROPIAN
Një ndër qëllimet themelore të Unionit Evropian është realizimi
i parimit të qarkullimit (lëvizjes) së lirë të aktgjykimeve (vendime-
ve) gjyqësore ndërmjet shteteve anëtare. Kjo çështje parashihet edhe
në Marrëveshjen e themelimit të Unionit Evropian, neni 67 alinea 4
përcakton se Bashkimi e lehtëson qasjen në judikaturën e shteteve
anëtare posaçërisht përmes parimit të njohjes së vendimeve gjyqëso-
re në lëminë civile dhe tregtare. Me intensifikim të lëvizjes së lirë të
vendimeve (aktgjykimeve), përkatësisht me përshpejtimin dhe thjesh-
tësimin e njohjes së vendimeve, avansohet funksionimi i drejtë i tregut
të brendshëm, për ndryshe në të kundërtën do të ishin objekt i proce-
durave të gjata gjyqësore që ato vendime të njihen dhe ekzekutohen
në shtet tjetër anëtar.738
Me Rregulloren Brukseli I për njohje dhe ekzekutim të vendime-
ve të huaja gjyqësore Numër. 44/2001 të dt. 22.12.2000, mundësohet
procedurë e lehtësuar për njohje dhe ekzekutim të vendimeve (aktgjy-
kimeve) të huaja gjyqësore të nxjerra në gjykatat e shteteve anëtare të
BE-së. Për njohje dhe ekzekutim të vendimeve të nxjerra nga gjykatat
e shteteve të treta (që nuk janë anëtare të UE-së) aplikohen të drejtat
nacionale (të brendshme) të tyre, të shtetit ku kërkohet njohja dhe
ekzekutimi i vendimeve të huaja gjyqësore.
Rregullorja Brukseli I në nenin 32 përcaktohet se për nevojat e
Rregullativës aktgjykim (vendim gjyqësor) konsiderohet çdo aktgjy-
kim i nxjerrë nga gjykata ose tribunali i shtetit anëtar, pavarësisht se
si emërohet: aktgjykim, vendim, dekret, ose urdhëresë për ekzekutim.
Sipas Rregullores Bruskeli I (neni 32) vendime gjyqësore (akt-
gjykime) konsiderohen jo vetëm vendimet për çështje kryesore, por
edhe vendimet sporadike posaçërisht vendimiet me të cilat njihen sh-
penzimet e procedurës të palëve.
736
737
ЗМПП, Службен весник на Република Македонија, бр. 87/2007.
738
Ј. Beaumont, Journal of Private International Law Vol.6,2010,F,252.
455
Rregullorja Brukseli I i përcakton edhe kushtet (supozimet)

për njohje dhe ekzekutim të vendimeve të huaja gjyqësore. Neni 33 i
Rregullativës përcakton se vendimi i nxjerrur në ndonjërin nga shte-
tet nënshkruese njihet në shtetet tjera nënshkruese të Konventës së
Brukselit për çka nuk kërkohet ndonjë procedurë e posaçme. Neni
34 dhe 35 i Rregullores Brukseli I i parasheh kushtet (supozimet)
për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve gjyqësore. Kushtet janë të
përcaktuara në mënyrë negative, ekzistimi i të cilëve duhet të doku-
mentohet që të refuzohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit të nxjerr
nga gjykata e shtetit tjetër anëtarë të UE-së.
Kushtet (prezumimet) për refuzimin e njohjes dhe ekzekutimit
të vendimeve gjyqësore janë të numëruara në mënyrë taksative në
rregullativë. Gjykata e njohjes së vendimit në asnjë mënyrë nuk mun-
det rishtas ta rishqyrtojë meritumin (përmbajtjen) e vendimit të huaj
gjyqësor gjatë procedurës së njohjes (neni 36), e as gjatë parashtrimit
të kërkesës për ekzekutim (neni 45).
Njohja dhe ekzekutimi i vendimit gjyqësor refuzohet sipas kër-
kesës së palës të interesuar për shkaqet e parapara në mënyrë taksa-
tive në nenin 45 alinea 1 e Rregullores Brukseli I nëse:
1. Vendimi i huaj dukshëm është në kundërshtim me rendin
publik të shtetit ku kërkohet njohja;
2. Cenohet e drejta në mbrojte;
3. Vendimi i huaj është inkopatibil me vendimin e vendit ose me
vendimin paraprak të huaj i cili i plotëson kushtet për njohje
(res iudicata dhe ne bis in idem);
4. Si edhe nëse janë cenuar rregullat e kësaj rregullative për
kompetencën në lëminë e sigurimit, kontratave të konsuma-
torëve, kontratave për punë dhe rregullave për përjashtimin
e kompetencës.
Kushtet e theksuara më lartë për refuzimin e njohjes dhe të ek-
zekutimit në mënyrë standarde parashihen në të drejtën e krahasuar.
456
Kapitulli VI
E DREJTA E ARBITRAZHIT TREGTAR
NDËRKOMBËTAR DHE PROCEDURA E
NDËRMJETËSIMIT ME ELEMENT TË HUAJ
1. ZGJIDHJA E KONTESTEVE TREGTARE ME ANË

TË ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR
Për zgjidhjen e kontesteve që krijohen midis subjektëve afarist
(personave fizik dhe juridik) nga marrëdhëniet tregtare, ekzistojnë tri
mënyra. Këto janë: ndërmjetësimi, arbitrazhet tregtare dhe gjykatat
shtetërore. Zgjidhja e kontesteve afariste nëpërmjet të arbitrazhit da-
llohet nga zgjidhja gjyqësore, ngase arbitrazhet kanë karakter privat
(krijohen me marrëveshje të palëve), kurse nga ndërmjetësimi da-
llohet për arsye se arbitrazhi merr vendime të cilat kanë karakter të
detyrueshëm (palët patjetër duhet t’i përmbushin). Procedura pranë
arbitrazhit dallohet nga procedura gjyqësore, mirëpo asnjë proce-
durë që zhvillohet para arbitrazhit nuk mund t’i shmanget procedurës
gjyqësore edhe atë së paku para dy gjykatave. Kjo për arsye se pas
zhvillimit të procedurës para arbitrazhit në shtetin ku është zhvilluar
seanca e arbitrazhit iniciohet procedura e anulimit (nulitetit) të vendi-
mit të arbitrazhit, kurse para gjykatës së shtetit ku kërkohet njohja dhe
ekzekutimi i vendimit të arbitrazhit, zhvillohet procedura për njohjen
dhe ekzekutimin e vendimit të huaj të arbitrazhit.
Arbitrazhet si institucione joshtetërore, zgjidhin konteste që ua
besojnë palët, janë të njohura që nga koha antike, dhe u paraprijnë
gjykatave, mirëpo me paraqitjen e gjykatave shtetërore, ato nuk pus-
hojnë të funksionojnë, por veprojnë paralelisht me gjykatat. Arbitrazhi
si institucion për zgjidhjen e kontesteve tregtare ka përparësi (por
edhe mangësi) ndaj gjykatave shtetërore, kështu që funksionon në
ato lëmi ku përparësitë e saj janë më të theksuara. Arbitrazhi tregtar
shumë më lehtë mund t’u përshtatet veçorive të rasteve konkrete se
sa gjykatat, ngase struktura organizative dhe rregullat e veprimit të
tyre caktohen më herët për numër të pacaktuar të rasteve. Procedura
para arbitrazhit dukshëm është më pak formale, është më e shpejtë
dhe ofron shumë mundësi për të gjetur zgjidhje me kompromis nga
palët. Zgjidhja e kontesteve në këtë mënyrë është e përshtatshme nëse
i kemi parasysh interesat që ndërlidhen me kontraktimin e arbitrazhit.
457
Është e vërtetë se interesat e përgjithshme të shoqërisë nuk mungojnë,

por janë më të vogla tek arbitrazhi tregtar se sa te gjykatat e rregullta.
Kontestet te të cilat vijnë në shprehje (janë të përfaqësuar) interesat
shoqërore nuk mund të zgjidhen me arbitrazh. Arbitrazhet mund të
kontraktohen vetëm për rastet te të cilët vetë vullneti i palëve mund
ta zëvendësojë aktgjykimin, nëse palët barazohen. Nuk mund të ven-
dosin arbitrazhet për rastet për të cilat shoqëria është e interesuar,
ku duhet të aplikohen dispozitat imperative pa marrë parasysh vull-
netin e palëve, si për shembull palët nuk mund të vendosin për lejet
për import ose eksport të mallrave, lartësinë e doganës, por mund
të vendosin për të drejtat dhe detyrimet midis tyre. Andaj, interesi
i përgjithshëm shoqëror është më pak i përfaqësuar te kontestet që
zgjidhen me arbitrazh.739 Shtruarja e çështjes para arbitrazhit ka edhe
efekte konkrete psikologjike paraprake, se sa shtruarja e çështjes para
gjykatës, ngase konsiderohet si hap apo veprim më pak armiqësor.
Andaj, palët e shtrojnë çështjen para arbitrazhit, e sidomos në rastet
ku përveç interesit, fitimit të kontestit, kanë edhe interes që mos t’i
ndërprejnë marrëdhëniet afariste në të ardhmen.
Konsiderohet se përparësitë e arbitrazhit gjatë zgjidhjes së kon-
testeve krahasuar më gjykatat e rregullta janë: vetë palët me marrë-
veshje e caktojnë të drejtën që do të aplikohet, si atë materiale ashtu
edhe procedurale (substanciale); shpenzimet janë më të vogla (jo për
herë); shpejtësia e zgjidhjes së kontestit; neutraliteti i arbitrazhit ose
arbitërve, etj. Mirëpo, arbitrazhet kanë edhe anët e tyre negative, si
për shembull: imponimi i zgjidhjeve të padrejta palës më të dobët
ekonomike, mundësia e keqpërdorimeve nga palët, ngase palët për
shumë çështje vetë vendosin etj.
Dekadave të fundit gjithnjë e më tepër kontestet tregtare me
element të huaj zgjidhen me arbitrazhe tregtare ndërkombëtare, e jo
nga gjykatat e rregullta.
2. ZHVILLIMI HISTORIK
DHE KUPTIMI I ARBITRAZHIT
2.1. Zhvillimi historik i arbitrazhit

Si mundësi dhe mënyrë e zgjidhjes së kontesteve, arbitrazhi është
i njohur kaherë, që nga koha e rregullimit fisnor. Udhëheqësit e fiseve
kanë emëruar përfaqësues (delegat) që në emër të tyre t’i zgjidhin
739
Varady, Barcelo, Von Mehren, International Commercial Arbitration, Thomson
and West; 2006, f, 18.
458
Pjesa e katërt Kapitulli VI
kontestet ndërmjet anëtarëve të fisit. Me kalimin e kohës, dhe kri-

jimin e shteteve të para, arbitrazhet u përshtaten nevojave të kohës.
Si mënyra të zgjidhjes së kontesteve janë shfrytëzuar në rastet kur
palët për t’iu shmangur formalizmit rigoroz, dhe taksave për ngritjen
e padisë para gjykatave, e kanë shtruar çështjen para arbitrazhit, ose
në rastet kur për zgjidhjen e kontesteve konkrete nuk ka ekzistuar
padi adekuate.740 Arbitrazhi si mënyrë e zgjidhjes së kontesteve nuk
është shfrytëzuar vetëm në kuadër të territorit të një shteti, por është
shfrytëzuar edhe për zgjidhjen e kontesteve midis shtetasve të shteteve
të ndryshëm, madje edhe për zgjidhjen e kontesteve ndërmjet peran-
dorëve.741 Edhe perandorët herë herë e kanë pranuar rolin e arbitrit
për t’i zgjidhur kontestet ndërmjet sunduesve tjerë.742
Rregullat e procedurës së arbitrazhit janë formësuar që nga koha
antike. Kryesisht janë bazuar në parimet e ndershmërisë dhe ndërgje-
gjes. Për shkak të animit (favorizimit të njërës palë), arbitrat ka pasur
mundësi të përjashtohen nga rasti. Arbitrat kanë pasur autorizime që
të shqiptojnë dënime për shkak të mosrespektimit të procedurës nga
palët. Gjithashtu, vendimi është dashur që patjetër të nxirret në afat
të arsyeshëm.743
Në shekullin e mesëm arbitrazhi si mjet për zgjidhjen e konteste-
ve më së shpeshti shfrytëzohej nga tregtarët e qyteteve të ndryshme.
Gjatë udhëheqjes së procedurës arbitrat kryesisht i shfrytëzonin pa-
rimet e të drejtës romake. Me zhvillimin e tregtisë (sh. XIV – XVII)
dhe të zejeve të ndryshme, u formuan qelulat e para të arbitrazheve
të përhershme që dalëngadalë filluan të specializohen për konteste
nga qarkullimi i mallrave të caktuara. Tani këto arbitrazhe filluan t’i
zbatojnë rregullat e procedurës së shoqatave profesionale. Kanë pasur
për synim ta ruajnë cilësinë e mallrave që i prodhonin dhe shpërnda-
nin anëtarët e shoqatave.744
Si mënyrë dhe mekanizëm për zgjidhjen e kontesteve afariste, ar-
bitrazhi gjithnjë e më tepër afirmohet në shekullin XIX, e posaçërisht
740
Philipson C. The Internacional Law and Custom of ancient Greace and Rome,
London, 1911, f, 127.
741
Michael M. Arbitration, History and Beckground, Journal of Internacional
Arbitration, vol.6, 1989, f. 43.
742
Schottelius J. Die Internacionale Schiedsperich- tsbarkert, Berlin – Köln, 1957, f.
18 dhe 19. Nga kjo kohë është rasti lidhur me kontestin midis dy qytetarëve nga
Coza për shkak të huasë që ia kan dhanë qytetit Klumna. Sipas klauzolës të para-
parë në kontratën për huanë, atë kontest e kan zgjidhur 205 arbitër, në mesin e
të cilëve kan qen përfshirë edhe Profesor të drejtësisë (nga 4 për secilën palë).
743
Philipson C, po aty, f. 128.
744
Arbitrazhet e asaj kohe i zbatonin si rregullat procedurale ashtu edhe ato ma-
teriale të së drejtës romake, por gradualisht krijonin rregulla të reja sidomos në
lëminë e konkurrencës jolojale, kështu që në fazën e mëvonshme i sanksionojnë
edhe të drejtat pozitive të shteteve dhe i përfshinë në sistemet juridike.
459
në periudhën midis dy luftërave botërore. Nga ajo kohë filluan të

formohen shoqata profesionale të tregtarëve me ndikim, ku midis tje-
rash i parashihnin edhe arbitrazhet si institucione të përhershme për
zgjidhjen e kontesteve nga tregtia ndërkombëtare. Rregullat e formë-
suara nga ato arbitrazhe gradualisht u perfeksionuan dhe u ngritën
mbi legjislacionet nacionale të shteteve ku funksiononin arbitrazhet.
U krijuan sisteme autonome nga korporatat e mëdha, ekonomikisht
të fuqishme dhe me ndikim.745
Intensifikimi i tregtisë midis dy luftërave botërore, e sidomos në
kushte bashkëkohore ndikuan në formimin e më tepër sistemeve të
arbitrazhit në kuadër të shoqatave konkrete profesionale. Gjithashtu
çështja e arbitrazheve në mënyrë intensive filloj të diskutohet në kon-
ferenca ndërkombëtare, dhe nëpërmjet të traktateve ndërkombëtare
multilaterale u unifikuan shumë rregulla lidhur me punën e tyre. Në
këtë kohë filluan të standardizohen prodhimet si në aspekt nacional,
ashtu edhe në aspekt ndërkombëtar. Traktate të kësaj lëmie ishin:
Protokolli i Gjenevës për klauzolat e arbitrazhit (1923), Konventa e
Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit (1927),
Konventa Evropiane për arbitrazhet tregtare ndërkombëtare (1961),
Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të
arbitrazhit (1958), etj.
2.2. Kuptimi i arbitrazhit

Kompleksiviteti dhe ndërlikueshmëria e arbitrazhit tregtar ndër-
kombëtar si institucion i zgjidhjes së kontesteve afariste me element
të huaj krijojnë vështirësi edhe te përkufizimi i tyre. Me një definicion
të shkurtër nuk mund të përfshihen të gjitha elementet konstituive të
arbitrazhit. Disa autor japin përkufizime të përgjithësuara, kurse të
tjerët në mënyrë deskriptive (përshkruese) e përkufizojnë atë. Edhe
grupit të parë edhe grupit të dytë të autorëve mund t’u jepen vërejtje
dhe kritika.
Sipas grupit të parë të autorëve, me arbitrazh nënkuptohet “te-
knika të cilën e shfrytëzojnë arbitrat e emëruar dhe të autorizuar me
deklarim të vullnetit të palëve për zgjidhjen e çështjeve kontestuese
nga marrëdhëniet afariste ndërmjet palëve kontraktuese.746
Sipas grupit të dytë të autorëve, arbitrazhet janë: “institucione
të themeluara nga individët dhe organizatat private profesionale,
ose organizatat e karakterit gjysmë publik, më qëllim të zgjidhjes së
745
Të atilla janë për shembull shoqata e sigurimit “ Loyds në Londër, Shoqata e
tregtarëve me drithëra” London Com Trade Association, etj, e vendimeve të
huaja të arbitrazhit etj.
746
David R, LArbitrage dans le commerce international, Paris, 1982, f. 9.
460
kontesteve nga qarkullimi i mallrave dhe shërbimeve ose qarkullimi

ndërkombëtar nëse nga palët është kontraktuar kompetenca e tyre”.747
Përkufizimet e theksuara më lartë nuk i përfshijnë komponentat
sipas të cilave arbitrazhet për nga veprimtaria janë të ngjashme ose të
përafërta me gjykatat. Andaj, përveç përkufizimeve të dhëna më lartë,
do t’i japim edhe karakteristikat themelore sipas të cilave do të kri-
johet një parafytyrim i qartë për arbitrazhet tregtare ndërkombëtare.
3. KARAKTERISTIKAT DHE LLOJET E

ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR
3.1. Karakteristikat e arbitrazhit ndërkombëtar

Nga përkufizimet e dhëna më lartë mund të vërehet se nuk janë
të përfshira ato tipare dhe komponenta sipas të cilave arbitrazhet
dukshëm për nga autorizimet, detyrat dhe veprimtaria afrohen me
gjykatat dhe janë të ngjashme me to. Andaj, në vazhdim do të bëjmë
përpjekje që përveç definicioneve të dhëna më lartë t’i japim edhe
karakteristikat sipas të cilave do të jepet një pamje e qartë për arbitra-
zhet si institucion juridik. Me këtë rast, në asënjë mënyrë nuk duhet
të harrohen aspektet teknike dhe ekonomike të arbitrazhit.
Nëse arbitrazhi i tregtisë së jashtme krahasohet me institucionet
mbi të cilat bazohet, dhe me të cilat ka pika takuese (kufizuese), siç
janë: kontrata nga e cila është krijuar kontesti, dhe gjykata e cila e
mbikëqyr punën e arbitërve si dhe eventualisht e siguron ekzekutimin
me dhunë të vendimit të arbitrazhit, mund të veçohen këto karakte-
ristika esenciale: 1. Pavarësia e arbitrazhit nga ndonjë shtet konkret
(pa marrë parasysh shtetësinë ose vendbanimin e arbitërve si dhe
përkatësinë e palëve në kontest); 2. Pavarësia nga sistemi konkret
juridik (si të drejtës nacionale ashtu edhe të drejtës ndërkombëtare
private); 3. Pavarësia nga vendi i vendosjes (selisë) së arbitrazhit; 4.
Procedura e filluar para arbitrazhit e pamundëson fillimin e proce-
durës para gjykatës; 5. Zbatimi i parimeve dhe rregullave të veçanta
gjatë vendosjes; 6. Objekti i kontesteve për të cilat vendoset është
specifik; 7. Baza juridike për të vendosur arbitrazhi është autonomia
e vullnetit të palëve, si dhe burimet nacionale dhe ndërkombëtare; 8.
Suazat brendapërbrenda të cilave vepron dhe vendos arbitrazhi janë
të përcaktuara me parimet e rendit publik të çdo shteti, dhe në veçanti
me rregullat imperative të cilat i përfshijnë parimet e përgjithshme të
dokeve të mira afariste; 9. Në disa shtete, respektimi i atyre suazave
747
M. Jezdić, MPP, f. 139.
461
sigurohet nëpërmes kontrollit gjyqësor të arbitrazhit gjatë punës së

saj, kurse në shtete tjera pas vendosjes dhe nxjerrjes së vendimit në
procedurën për anulimin e vendimit, ose në procedurën e njohjes dhe
të ekzekutimit të vendimit në shtetet e treta.748
1. Pavarësia e arbitrazhit nga ndonjë shtet konkret (pa marrë
parasysh shtetësinë ose vendbanimin e arbitërve, si dhe përkatësinë
e palëve në kontest) shprehet në më tepër rrethana. Kështu p.sh. ar-
bitrat nuk janë të punësuar në organet shtetërore ose në organizata
private, por për punën e vetë marrin honorar nga palët (shpenzimet
i paguan pala që e humb kontestin, ose sipas vendimit të palëve).
Përjashtim nga kjo është administrata e arbitrazheve të përhershme
që mund të ketë të punësuar në marrëdhënie të rregullt, por në in-
stancë të fundit edhe ato paguhen nga pagesat e palëve në kontest.
Organizimi i punës së arbitrazhit, dhe nxjerrja e vendimit përfundim-
tar (definitiv), nuk ndërlidhet me organin më të lartë, si te procedura
gjyqësore. Vendimet e arbitrazhit janë definitive, por palët mund të
merren vesh që arbitrazhi të sjellë vendim meritor në shkallën e dytë.
Gjithashtu, zgjedhja dhe emërimi i arbitrave, ndërrimi ose përjashtimi
i tyre bëhet nga palët, e jo nga organet shtetërore.
2. Pavarësia e arbitrazhit nga sistemi juridik i shtetit konkret kon-
siston në atë se arbitrat mund të nxerrin vendim dhe ta zgjidhin çësh-
tjen duke u bazuar në parimet e drejtëshmërisë dhe të ndershmërisë,
duke mos u bazuar në sistemet juridike të asnjë shteti konkret, si dhe
në parimet dhe rregullat e të drejtës ndërkombëtare private, po ashtu
duke mos u bazuar as në parimet e të drejtës procedurale civile juridi-
ko – private me element të huaj. Nëse arbitrat janë të autorizuar nga
palët që ta zgjidhin rastin sipas rregullave konkrete juridike, por ato
rregulla nuk janë të formuluara në mënyrë precize, atëherë ato mund
të vendosin që t’i zbatojnë parimet dhe rregullat e praktikës ndërkom-
bëtare afariste që nuk janë pjesë përbërëse e sistemit juridik të asnjë
shteti, ose janë të përzgjedhura nga sistemet juridike të shteteve të
ndryshme dhe të përshtatura zgjidhjeve specifike të rastit konkret. Në
ato raste, arbitrat mund të kombinojnë zbatimin e rregullave konkrete
nga kodi civil i një shteti, ose nga kodi i marrëdhënieve detyrimore,
p.sh, ose nga rregullat e shoqatave profesionale ndërkombëtare, ose
nga ndonjë traktat ndërkombëtar që nuk e ka nënshkruar shteti kon-
kret.
3. Gjithashtu, fakti se arbitrazhi i mban seancat, ose ndërmerr
veprime konkrete gjatë zhvillimit të procedurës në territorin e ndonjë
shteti konkret nuk ka rëndësi, dhe nuk mund të ndikojë në punën
dhe vendosjen e arbitrazhit. Gjatë procedurës së vendosjes, arbitrazhi
mund të ndërmerr veprime në më tepër shtete, si për shembull cak-
748
Pak M. Pravni položaj stranih lica, spoltjotrgovinska arbitraža, Beograd, 1985, f.
107.
462
tohet seanca në territorin e një shteti, dëgjimi i dëshmitarëve dhe shi-

kimi në vendin e ngjarjes bëhet në shtet tjetër, kurse vendimi nxirret
në shtetin e tretë. Ndërmarrja e veprimeve në shtete të ndryshme nuk
ndikon në vendosjen e arbitrazhit, gjithashtu nuk ka ndikuar as fakti
se arbitrazhi të gjitha veprimet procedurale i ndërmerr në territorin e
të njëjtit shtet ku vendos. Megjithatë, vendi i vendosjes mund të ketë
ndikim vetëm në bazë të dëshirës së shprehur ose të heshtur të palëve.
Si zakonisht, në praktikë, arbitrat i zbatojnë rregullat e procedurës
që janë në fuqi në shtetin në të cilin palët e kanë caktuar seancën e
arbitrazhit.
4. Kontraktimi i arbitrazhit e pamundëson shtruarjen e çështjes
para gjykatës, kështu që krijon pasoja juridike konkrete. Njëra nga
ato është p.sh. krijimi i efektit procedural juridik të ngjashëm me atë
të kompetencës ekskluzive gjyqësore pa marrë parasysh se a është
iniciuar ose jo procedura, mjafton të konstatohet fakti se midis palëve
është lidhur marrëveshja për zgjidhjen e kontestit me arbitrazh, është
shkas për ndërprerjen ose pezullimin e procedurës para ndonjë forumi
tjetër (qoftë para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar ose para gjykatës
të ndonjë shteti).749
5. Aplikimi i rregullave dhe parimeve të posaçme nga arbitrazhi,
është si rezultat i pavarësisë së arbitrazhit nga sistemi juridik konkret.
Në kushtet bashkëkohore gjithnjë e më tepër mund të flitet për të
drejtën autonome, e cila në formë të parimeve juridike të posaçme
veçohet dhe formësohet pavarësisht nga sistemet juridike nacionale.
Sistemi i veçantë i cili formësohet në mënyrë autonome, ku kontribu-
ojnë Odat Ekonomike nacionale dhe ndërkombëtare, si dhe arbitra-
zhet ad hoc, kohën e fundit ka ndikim dhe zë vend edhe në traktatet
ndërkombëtare. Si shembull për unifikimin e dispozitave materiale
mund të merret Konventa e Hagës për shitblerjen ndërkombëtare të
sendeve të luajtshme trupore, kurse për dispozitat procedurale mund
të shërbejnë si shembull rregullat e UNICITRAL-it për arbitrazhin
tregtar ndërkombëtar.750
6. Arbitrazhi i tregtisë së jashtme zgjidh vetëm kontestet nga qar-
kullimi i mallrave dhe shërbimeve të tregtisë ndërkombëtare. Kjo do
të thotë se autorizimet e huaja janë të kufizuara si për nga objekti i
kontestit, ashtu edhe për nga palët që mund t’i drejtohen. Arbitrazhi
mund t’i zgjidh vetëm kontestet që krijohen nga kontratat e tregtisë
së jashtme. Kualifikimi i atyre llojeve të kontratave bëhet në ligjet
nacionale të çdo shteti. Ashtu për shembull, në Ligjin e Arbitrazhit të
Kosovës, të vitit 2005, parashihet se për cilat lloje të kontratave është
kompetente arbitrazhi. Marrëdhënie afariste të tregtisë së jashtme
749
Pak M. Građanski sudski postupak sa stranim elementom, Beograd, 1998, f.39.
750
Shih UNICITRAL, Status of Comentions http:www.unicitral.org/uncitrallen/unici-
tral_texts/arbitration (1985 Model-arbitration-status).
463
nuk do të konsiderohet edhe ato kontrata që kanë për objekt sendet

e paluajtshme që gjenden në territorin e shtetit të vendit. Andaj, çdo
vendim i arbitrazhit të vendit ose të huaj mund të atakohet me kërkesë
për anulim (nulitet) ose refuzim të njohjes dhe ekzekutimit për shkak
të jokompetencës, përkatësisht për shkak të tejkalimit të kompeten-
cave të arbitrazheve.
7. Ngjashmëria midis gjykatës dhe arbitrazhit të tregtisë së jasht-
me në vendosje dhe zgjidhje të kontesteve është ajo së të dyja bazohen
në burimet nacionale dhe ndërkombëtare. Dallimi është ai se gjykata
mund të jetë kompetente pa marrë parasysh vullnetin e palëve, kur-
se arbitrazhi konstituohet dhe vendos ekskluzivisht sipas vullnetit të
palëve, efektin e të cilës e njeh dhe e pranon judikatura e shteteve të
interesuara. Pa pëlqimin e vullnetit të palëve, arbitrazhi nuk mund të
vendos, qoftë për procedurën e zgjidhjes së kontestit dhe nxjerrjes së
vendimit, qoftë për zbatimin e të drejtës materiale konkrete, ose të
zgjedhjes së kontestit sipas ex aequo et bono.
8. Relacioni midis normave imperative (ius cogens), ku pa-
rashihen suazat e vullnetit të palëve lidhur me zgjidhjen e kontestit
me arbitrazh, nuk është i njëjtë në të gjitha shtetet. Andaj pasojat e
atyre dallimeve vërehen edhe në atë se vendimi i arbitrazhit në një sh-
tet do të anulohet për shkak të cenimit të dispozitave imperative, ose
një vendim i tillë për shkak të cenimit të dispozitave në fjalë nuk do të
njihet, gjegjësisht ekzekutohet, kurse në shtetin tjetër arsyeja e njëjtë
nuk do të jetë pengesë për ekzekutimin e detyrueshëm për të njëjtin
vendim. Kryesisht dallimet në të kuptuarit e gjerësisë së vullnetit të
palëve, dhe vëllimit të normave imperative, si dhe të rendit publik,
nuk varen vetëm nga sistemi shoqëror dhe ekonomik, por edhe nga
shkalla e zhvillimit ekonomik, traditës, si dhe kushteve specifike në të
cilat një shtet zhvillohet, etj.
9. Kontrolli gjyqësor i vendimit të arbitrazhit të tregtisë së jasht-
me bëhet pas nxerrjës së vendimit. Në shtetin ku nxirret vendimi mund
të kërkohet nuliteti (anulimi) i tij. Në shtetet tjera, jashtë territorit të
nxjerrjes të vendimit, përkatësisht jashtë selisë së arbitrazhit, kontrolli
gjyqësor realizohet gjatë procedurës së njohjes dhe ekzekutimit të
vendimit.
3.2. Llojet e arbitrazheve tregtare ndërkombëtare

Zhvillimi i hovshëm i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar vazhdi-
misht është nën ndikimin e praktikës afariste, kështu që kjo shpie
deri te perfeksionimi dhe përsosja e këtij institucioni, si dhe deri te
specializimi varësisht nga nevojat e palëve dhe mundësive të orga-
nizmit konkret. Duke u nisur nga këto kritere, arbitrazhet në fillim
më për së afërmi ishin të lidhura me shtetin, ose krijoheshin pranë
464
Odave Ekonomike dhe asociacioneve tjera. Në fazën e mëvonshme

të zhvillimit, arbitrazhet fituan një pavarësi relative duke u themeluar
si arbitrazhe institucionale, ose si ad hoc, respektivisht si arbitrazhe
të specializuara për konteste nga tregtia e jashtme me mallra konkre-
te. Pra, kategorizimi i arbitrazheve mund të bëhet sipas kritereve të
ndryshme, si për shembull sipas mënyrës së zgjidhjes së kontesteve,
sipas palëve, sipas përhershmërisë së funksionimit, sipas mënyrës së
vendosjes dhe burimeve që i aplikojnë, etj.
1. Sipas mënyrës së zgjidhjes së kontesteve, të gjitha arbitrazhet
mund të klasifikohen në arbitrazhe që kontestet i zgjidhin me mjete
juridike dhe me mjete tjera (jo juridike). Në grupin e parë bëjnë pjesë
ato arbitrazhe që gjatë zgjidhjes së kontesteve e shfrytëzojnë proce-
durën dhe të drejtën materiale konkrete, ose parimet e përgjithshme
të drejtshmërisë (ex aequo et bono) për zgjidhjen e kontesteve midis
palëve. Kryesisht në grupin e dytë bëjnë pjesë ato arbitrazhe që e
shfrytëzojnë pajtimin si metodë të zgjidhjes së kontestit midis palëve
me qëllim të arritjes së marrëveshjes, ku arbitrat ose arbitri individual
ofron ndihmë që të arrihet kompromisi duke e shfrytëzuar dijen e tij
profesionale dhe autoritetin. Gjithashtu, këtu bëjnë pjesë edhe arbi-
trazhet që e shfrytëzojnë ekspertizën (arbitrat ekspert) për ndonjë
çështje teknike financiare, ose për ndonjë çështje që nuk përfshihet
në lëminë e drejtësisë, por për atë çështje konkrete është shfaqur kon-
testi. Në këto arbitrazhe, para së gjithash, kyçen tregtarët, inxhinierët,
ekspertët e lëmive të ndryshme, kurse më pak juristët.
2. Sipas palëve pjesëmarrëse në procedurë, të gjitha arbitrazhet
mund të klasifikohen në ato që i zgjidhin kontestet midis shteteve si
sovranitete (p.sh. Arbitrazhi ndërkombëtar në Hagë), arbitrazhet e
tregtisë së jashtme për zgjidhjen e kontesteve nga tregtia e jashtme,
dhe arbitrazhet për zgjidhjen e kontesteve nga qarkullimi i mallrave
dhe shërbimeve brenda të njëjtit shtet, nga marrëdhëniet afariste pa
element të huaj. Arbitrazhet tregtare nacionale, shikuar historikisht,
janë më të vjetra nga arbitrazhet tregtare ndërkombëtare, ngase kon-
testet e brendshme ekonomike paraqiten më herët se kontestet nga
tregtia ndërkombëtare.751
3. Sipas kohës së ushtrimit të veprimtarisë, përkatësisht përher-
shmërisë, të gjitha arbitrazhet mund të klasifikohen në arbitrazhe të
përhershme të tregtisë së jashtme (institucionale), dhe arbitrazhe të
përkohshme të tregtisë së jashtme (ad hoc). Arbitrazhet e përhershme
(institucionale) e kanë strukturën organizative të përhershme, selinë,
sekretariatin, disa nga to kanë edhe gjykatën e arbitrazhit, listën e
arbitërve dhe rregulloren e punës. Kompetenca e këtyre arbitrazhe-
ve, gjithashtu, kontraktohet me vullnetin e palëve, pa marrëveshje të
751
A. Redferm, M. Hunter, Law and practice of international commercial arbitra-
tion, London, 1991, f. 25-27.
465
palëve edhe arbitrazhi i përhershëm nuk është kompetent. Në aspe-

ktin organizativ, ato ekzistojnë dhe funksionojnë edhe para dhe pas
miratimit të vendimit për të cilin palët i kanë autorizuar. Arbitrazhet
institucionale si zakonisht i themelojnë Odat Ekonomike, ekzisto-
jnë dhe funksionojnë si ndonjë servis, palët sipas dëshirës mund t’i
drejtohen për zgjidhjen e kontestit nëse dëshirojnë. Për dallim nga
arbitrazhet e përkohshme, arbitrazhet e përhershme kanë shumë për-
parësi ngase i lirojnë palët dhe arbitrat nga shumë punë teknike dhe
organizative juridike. Për dorëzimin e shkresave dhe korrespodencën
me palët kujdeset administrata e arbitrazhit, kurse arbitrat veprojnë
sipas rregullores së arbitrazhit.
Arbitrazhet e përhershme (institucionale), mund të jenë të llojit
(tipit) të hapur dhe të mbyllur. Arbitrazhet e hapura janë ato arbi-
trazhe institucionale të cilave mund t’u drejtohen dy palë nga të cilat
njëra nuk është anëtare e organizatës ose shoqatës ku funksionon
arbitrazhi. Një numër i madh i arbitrazheve të njohura janë të llojit
të hapur. Do të përmenden emrat e disa arbitrazheve të njohura të
cilave më së shpeshti u drejtohen palët për zgjidhjen e kontesteve:
Gjykata ndërkombëtare e arbitrazhit në Londër (London Court of in-
ternacional arbitration); Arbitrazhi ndërkombëtar i Odës Ekonomike
në Paris (Internacional Court of Arbitration of the International
Chamber of Commerce); Arbitrazhi ndërkombëtar i Odës Ekonomike
në Cyrih (International Court of Arbitration at the Zurich Chamber
of Commercial); Asociacioni Amerikan i Arbitrazhit (American
Arbitration Association), etj.
Arbitrazhet e llojit (tipit) të mbyllur janë ato të cilat zgjidhin
vetëm konteste ku njëra nga palët është anëtare, e organizatës ose
shoqatës që e ka themeluar arbitrazhin institucional. Arbitrazhe të
këtij lloji më së shpeshti formojnë shoqatat tregtare, bursat, bankat,
Odat e Ekonomike, etj.
Arbitrazhet e përkohshme (ad hoc) formohen nga ana e palëve
për zgjidhjen e një kontesti dhe pastaj pushojnë të funksionojnë. Palët
në kontest emërojnë një ose tre arbitër të cilët mund të jenë jurist të
shquar, ekspert për tregti të jashtme, ose ekspert për ndonjë çështje
teknike, (sidomos nëse shtrohet çështja e cilësisë së mallit). Arbitrat
e emëruar sipas marrëveshjes së palëve do ta mbanë seancën në ven-
din që e kanë caktuar palët, ose nëse palët nuk e caktojnë vendin e
takimit, atëherë atë e caktojnë arbitrat. Procedura do të zhvillohet
në atë mënyrë që e kanë caktuar palët. Nëse palët nuk i kanë caktuar
rregullat e procedurës, atëherë i caktojnë vetë arbitrat. Kjo do të thotë
se nga marrëveshja e palëve, ose nga marrëveshja e arbitrave caktohen
rregullat e procedurës dhe çdo detaj tjetër lidhur më procedurën si
dhe të gjitha detajet teknike, p.sh. mbajtja e procesverbalit, etj. Pas
466
nxjerrjes së vendimit, arbitrazhi pushon të funksionojë dhe të ekzistojë

si në aspektin organizativ ashtu edhe në aspektin juridik.
Kohën e fundit vërehen dhe janë evidente tendencat e instituci-
onalizimit të arbitrazheve ad hoc. Kjo çështje arrihet në atë mënyrë
që organizatat dhe shoqatat e njohura, siç janë për shembull komi-
sionet ekonomike të KB për Evropën, Azinë dhe Lindjen e Largët,
UNICITRAL-i.
Oda Ekonomike Ndërkombëtare, ILA (Shoqata botërore për të
drejtën ndërkombëtare), formulojnë rregulla modele për konstituimin
dhe procedurën e arbitrazhit, të cilat i kanë në disponim palët dhe
sipas marrëveshjes mund ti shfrytëzojnë.
Formimi (konstituimi) dhe caktimi i veprimtarisë në atë mënyrë i
arbitrazheve të përkohshme (ad hoc) në praktikë është gjithnjë e më i
shpeshtë dhe gjithsesi kontribuon në standardizimin e mënyrës së ven-
dosjes. Të rëndësisë së veçantë janë rregullat model të UNICITRAL-
it të vitit 1976 të cilat pranohen në aspekt më të gjerë dhe përfaqësojnë
një kornizë tipike të arbitrazheve të përkohshme (ad hoc).752
4. NATYRA JURIDIKE
DHE BURIMET E ARBITRAZHIT
4.1. Natyra juridike e arbitrazhit tregtar ndërkombëtare

Në doktrinën juridike janë formësuar katër koncepcione (teori)
për natyrën juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar: njëri kon-
cepcion si pikë nisje e ka karakterin kontraktor, tjetri funksionimin
gjyqësor, kurse i treti e konsideron arbitrazhin si institucion sui gene-
ris, që në vete ngërthen edhe elemente konktraktuese, edhe gjyqësore,
i katërti arbitrazhin e trajton në aspektin kualitativ si fenomen të ri
juridik, përkatësisht si institucion që ka karakter autonom.753
Varësisht nga fakti se cili koncepcion mbisundon në praktikë,
ose në legjislacionet e shteteve të ndryshme, krijohen edhe pasoja
juridike konkrete, jo vetëm lidhur me marrëveshjen për kompetencën
e arbitrazhit, por edhe për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të
arbitrazhit.
1. Përfaqësuesit e teorisë kontraktore për arbitrazhin nisen nga
fakti se konstituimi, funksionimi dhe mënyra e vendosjes së arbitrazhit
752
T. Varadi Međunorodno privatno pravo, Beograd, 2007, f. 583.
753
R.Devichi, Joquetime, L’arbitrage nature juridique. Droit interne et droit inter-
national prive, Paris 1965, f.365.
467
tregtar ndërkombëtar ekskluzivisht bazohet në akordimin, përputhjen

e vullnetit të palëve kontraktore, përkatësisht në marrëveshjen për ar-
bitrazhin. Autorizimet për zbatimin e të drejtës materiale, procedurale
dhe mundësinë e vendosjes sipas rregullave të drejtshmërisë arbitrit i
aplikojnë sipas marrëveshjes (kontratës) së arritur nga palët.754
Vendimet që ndërmerren gjatë procedurës së njohjes dhe ekze-
kutimit të vendimit të huaj të arbitrazhit, sipas teorisë kontraktore për
natyrën juridike të arbitrazhit konsiderohet se nuk mund të jenë pen-
gesë për lëshimin e ekzekvaturës.755 Lëshimet eventuale nëse janë bërë
gjatë procedurës para arbitrazhit siç janë: mungesat në formulimin e
marrëveshjes për arbitrazh, përbërja jo e plotë e trupit të arbitrazhit
që e ka nxjerr vendimin, vlerësohen sipas lex contractus.
2. Ithtarët e teorisë gjyqësore, përkatësisht teorisë procesuale
për natyrën juridike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, theksojnë
se qëllimi themelor i konstituimit (themelimit) të arbitrazhit është
zgjidhja e kontesteve. Në atë rast, arbitrat vendosin një lloj si gjyqtarët,
përkatësisht në shumë raste arbitrazhi ndërmerr veprime si gjykata,
p.sh i aplikon rregullat e procedurës gjyqësore, nxjerr prova, arbitrat
mund të përjashtohen nga seanca për shkak të objektivitetit, etj.756
Arbitrazhi vetëm në raste të jashtëzakonshme nuk e zhvillon proce-
durën njëlloj si gjykata, por përsëri është i detyruar që t’u përmbahet
disa parimeve themelore të procedurës civile. Gjithashtu, gjatë zgjidh-
jes së kontesteve, arbitrazhi e zbaton të drejtën materiale sipas pari-
meve dhe rregullave të së drejtës ndërkombëtare private, ku vendosja
sipas parimeve të drejtshmërisë është përjashtuar.
Fakti se arbitrazhi konstituohet dhe vendos vetëm sipas vullnetit
të palëve për këtë teori nuk është i rëndësishëm, ngase edhe gjykata
mund të vendosë në bazë të marrëveshjes prerogative. Përveç asaj,
arbitrazhi nuk do të jetë kompetent nëse lënda (objekti) e kontestit
është në kompetencë ekskluzive të gjykatës së shtetit të vendit, ose
shtetit të huaj. Në favor të teorisë procesualiste, gjithashtu, theksohet
se veprimtaria e arbitrazhit dhe vendimet e saja u nënshtrohen kon-
trollit gjyqësor njëlloj si gjykata e shkallës më të lartë ndaj gjykatës së
shkallës së parë. Më në fund, vendimet e arbitrazhit ekzekutohen në
mënyrë të detyrueshme si vendimet gjyqësore, që nuk është veçori e
marrëdhënieve kontraktore.757
754
David R, L’abitrage dansle commerce international, Paris, 1982.f.10.
755
B. Carabiber, L’Arbitrage international, Paris, 1989.f.20.
756
Emmannuel G. John S. Geillard G. on international Commercial Arbitration,
The Hague, 1999. f. 11.
757
M. Pak, Pravni položaj stranih lica i spoljnotrgovinska arbitraža, Beograd, 1985,
f. 112.
468
Sipas këtyre koncepcioneve lidhur më procedurën e njohjes së

vendimeve të arbitrazhit duhet të aplikohen rregullat e njëjta që zba-
tohen te njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja gjyqësore.
3. Ithtarët e teorisë së tretë (koncepcionit të përzier), nisen nga
kompromisi, përkatësisht elementet materiale dhe procedurale të
kontraktimit të kompetencës së arbitrazhit i trajtojnë arbitrazhet si
një realitet, dhe arbitrazhin tregtar ndërkombëtar e trajtojnë si institut
sui generis. Ithtarët e kësaj teorie, duke mos e zvogëluar (minimizu-
ar) rëndësinë e elementeve kontraktore, e as të atyre gjyqësore të
arbitrazhit, bëjnë përpjekje që duke e vlerësuar ndikimin dhe rëndë-
sinë e tyre, ta bëjnë shpërndarjen e aplikimit të rregullave konkrete
të së drejtës ndërkombëtare private ndaj elementeve individualisht
të përcaktuara. Në favor të qëndrimit të vet, ithtarët e kësaj teorie
theksojnë se arbitrazhet tregtare ndërkombëtare nuk mund të traj-
tohen si marrëdhënie kontraktore, e as si institucione procedurale,
ngase që nga faza paraprake, para formimit të arbitrazhit, në fazën e
funksionimit (punës) të sajë, si dhe pas nxjerrjes së vendimit dallohet
nga institucionet edhe në të drejtën kontraktore e edhe në të drejtën
procedurale.758 Dallimi i parë është për arsye se në kontraktimin e
kompetencës së arbitrazhit nuk u caktohen të drejtat dhe detyrat e
palëve, e as nuk u jepet vendim konkret. Andaj, edhe pse në esencë
konstituimi i arbitrazhit dhe autorizimet e arbitërve dalin nga akor-
dimi i vullnetit të palëve (si harmonizim i vullnetit) dukshëm dallohet
nga e drejta kontraktore materiale.
Me caktimin e kompetencës së gjykatës, zgjidhet (caktohet) ve-
tëm kompetenca vendore, përkatësisht ndërkombëtare, dhe eventu-
alisht caktohet aplikimi i të drejtës së vendit ose asaj të huaj. Palët
nuk kanë kurrfarë ndikimi në procedurën para gjykatës, në caktimin
e gjyqtarit i cili do ta zgjidh kontestin, as që mund të ndikojnë në
veprimet që ndërmerren në procedurë nëse janë të rregulluara me
dispozita imperative. Mirëpo, zbatimi i dispozitave të theksuara më
lartë tek arbitrazhi tregtar ndërkombëtar fare nuk është i rëndësishëm
ngase në ato mund të ndikojnë palët me vullnetit e tyre, kështu që
arbitrazhi nuk është i obliguar ti aplikoj rregullat procedurale të një
shteti konkret.
Dallimi i dytë është ai se arbitrazhi i tregtisë së jashtme mund të
merr vendim pa aplikimin (pa u thirrur) e rregullave juridike konkre-
te, e as të parimeve juridike. Vendimet e tilla në procedurë gjyqësore
mund të jenë shkas për abrogim, përkatësisht për ndryshim nga ana
e gjykatës më të lartë. Konstatimi jo i plotë, gjegjësisht i pasaktë i
gjendjes faktike nuk mund të jetë shkas për anulimin e vendimit të
758
L. Julian, Aplicable Law in International Commercial Arbitration, New York,
1978, f. 57.
469
arbitrazhit, kurse është shkas i arsyeshëm për abrogimin ose ndryshi-

min e vendimit gjyqësor.
Dallimi i tretë është se qëllimet e arbitrazhit dallohen edhe nga
qëllimet e kontraktimit, e edhe nga qëllimet e zgjidhjes gjyqësore të
kontestit. Derisa qëllimi i kontraktimit të punës kryesore është për-
mbushja vullnetare e detyrimeve reciproke, për të cilët palët kontra-
ktore kanë interes të përbashkët, gjatë kontraktimit të kompetencës
së arbitrazhit, interesi i përbashkët konsiston në faktin që kontestin
ta zgjidh arbitrazhi e jo gjykata.
Gjithashtu, nga kuptimi i natyrës juridike të arbitrazhit, sipas
kësaj teorie, rezultojnë pasoja juridike të cilat dallohen nga teoritë pa-
raprake. Lidhur me klauzolën e arbitrazhit ithtarët e kësaj teorie pro-
pozojnë që plotfuqishmëria e sajë për çështje konkrete të vlerësohet
sipas lex fori, përkatësisht lex nationalis nëse bëhet fjalë për autori-
zime për lidhjen e asaj marrëveshje (klauzola), kurse lidhur me efe-
ktet juridike të saja (klauzolës) duhet të jetë kompetente e drejta që
aplikohet te kontrata për punën kryesore juridike.759 Kryesisht sipas
koncepcionit të katërt – teorisë autonome për natyrën juridike të arbi-
trazhit, nga gjysma e dytë e shekullit të njëzet u zhvillua teoria më e re
“autonome”, sipas të cilës arbitrazhi përfaqëson në aspektin kualitativ
dukuri (fenomen) të ri, përkatësisht ka karakter autonom. Karakteri
i arbitrazhit mundët të caktohet në mënyrë objektive (reale) vetëm
duke e konstatuar veprimtarinë dhe qëllimin e tijë. Sipas krijuesit të
kësaj teorie, që ti mundësohet arbitrazhit ta arrij ekspansionin që e
meriton, dhe përsëri të mbetet në kornizën adekuate, çdo kush duhet
të pranoj se natyra e arbitrazhit nuk është kontraktore, as jurisdiksio-
nale (procedurale), e as hibride por është autonome.760
Jemi të mendimit se tek arbitrazhi bëhet fjalë për dy elemente
të koncepcionit të njëjtë të natyrës juridike të arbitrazhit, dhe se të
gjitha problemet krijohen për shkak të ndarjes së panevojshme të tyre.
Të dyja karakteristikat dhe funksionet e arbitrazhit tregtarë, si ajo
kontraktore ashtu edhe ajo specifike gjyqësore (e judikaturës) pat-
jetër duhet të përfshihen në përkufizimin e këtij institucioni dhe të
potencohen në mënyre adekuate. Midis shumë koncepcioneve dhe
përkufizimeve për arbitrazhin jemi të mendimit se ai është gjykatë e
zgjedhur, të cilën palët e formojnë me marrëveshje dhe pajtohen (e
japin pëlqimin) që aktgjykimi i arbitrazhit për ta të jetë definitiv (i
plotfuqishëm) dhe detyrues, përkatësisht ta përmbushin vullnetarisht
ose përmes ekzekutimit nga ana e gjykatës.
759
M. Besarović, Priznanje i izvršenje stranih arbitražnih edluka, Beograd, 1992, f.
86.
760
Rubellin – Devichi, Po aty, f. 366.
470
4.2. Burimet e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar
4.2.1. Burimet materiale dhe burimet formale

Arbitrazhet tregtare ndërkombëtare gjithnjë e më tepër konsti-
tuohen si institucione për zgjidhjen e kontesteve afariste si në planin
nacional, ashtu edhe në planin ndërkombëtar, ku kontribut të veçan-
të në formësim kanë burimet juridike. Edhe tek arbitrazhet tregtare
ndërkombëtare vlejnë ndarja themelore e burimeve në teori, në buri-
me materiale dhe burime formale.
Burimet materiale më së shpeshti e përfaqësojnë (shprehin) vull-
netin e pushtetit shtetëror, ose të ndonjë autoriteti tjetër në suaza të
një shteti, i cili miraton dispozita konkrete lidhur me krijimin dhe fun-
ksionimin e arbitrazhit (p.sh, Parlamenti e miraton ligjin e arbitrazhit,
ose qeveria nxjerr ndonjë urdhëresë lidhur me arbitrazhin).
Situata qartësohet edhe më tepër kurë dihet se palët vendosin me
akordim (harmonizim) të vullnetit të tyre që ta shtrojnë çështjen para
arbitrazhit të përhershëm ose të përkohshëm (ad hoc). Gjithashtu
edhe bashkësia ndërkombëtare i fuqizon dhe u jep përmbajtje buri-
meve juridike për arbitrazhin duke miratuar konventa ndërkombëtare
multilaterale ose regjionale lidhur më çështje konkrete për arbitrazhin
(p.sh për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitra-
zhit, dy shtete mund të lidhin marrëveshje midis tyre ose organizatat
ndërkombëtare e parashohin mundësin e zgjedhjes së kontesteve me
arbitrazh). Burimet formale nga kjo lami janë gati të ngjashme dhe të
njëjta me koncepcionet e të drejtave tjera, e posaçërisht me ato që i
përmbajnë dispozitat nacionale dhe ndërkombëtare. Bëhet fjalë për
formën e shprehjes së vullnetit të ligjvënësit nacional ose të bashkësisë
ndërkombëtare.
Burime formale juridike nga kjo lami janë: marrëveshja për kom-
petencën e arbitrazhit, ligjet nacionale për arbitrazh, marrëveshjet
ndërkombëtare bilaterale, multilaterale, dhe regjionale, rregullat e
institucioneve të arbitrazhit, zakonet ndërkombëtare tregtare, pra-
ktika e arbitrazheve, doket e mira juridike, etj. Suazat e përgjithshme
të atyre burimeve janë si në të drejtat tjera, por përmbajtja e tyre
ndryshon ngase i shprehin specifikat dhe i reflektojnë problemet e
arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, p.sh. mënyrën e vendosjes së arbi-
trave, çështjen e marrëveshjes së arbitrazhit, njohjes dhe ekzekutimit
të vendimeve të arbitrazhit, etj.761
761
M. Hubbatte – James, N. Gould, international Commercial Arbitration, A hand-
book, LLP, 1999, Chapter Aplicable Laës and rules, f. 15.
471
Në esencë, burimet e arbitrazhit tregtarë ndërkombëtar e për-

fshijnë tërësinë e normave (dispozitave) me karakter nacional dhe
ndërkombëtare, të cilat aplikohen gjatë formimit, punës dhe efekteve
juridike të arbitrazhit. Me ato dispozita, para së gjithash parashihen
kushtet që duhet ti përmbushin palët për ta shtruar çështjen para
arbitrazhit.
Gjithashtu ato dispozita e rregullojnë edhe çështjen e marrëvesh-
jes së arbitrazhit në tërësi, si p.sh. përmbajtjen, formën e marrëveshjes,
relacionin e sajë me kontratën kryesore, arbitrabilitetin, etj. Shtrohet
edhe çështja e normave të cilat aplikohen te procedura e arbitrazhit
(lex arbitri) si dhe të dispozitave që aplikohen gjatë zgjidhjes së kon-
testit (lex causae). Gjithashtu, burimet e të drejtës përmbajnë edhe
dispozita me të cilat caktohen kushtet dhe procedura e njohjes dhe
ekzekutimit të vendimeve të arbitrazhit. Nuk duhet harruar se tek
arbitrazhet tregtare ndërkombëtare pa përjashtim aplikihen edhe dis-
pozitat imperative (ius cogens) që e sajojnë rendin juridik.
4.2.1.1. Burimet e detyrueshme (imperative) dhe fakultative

Burimet e arbitrazhit tregtarë ndërkombëtare për nga detyru-
eshmëria kategorizohen në burime imperative të detyrueshme (ius
cogens), dhe burime dispozitive – fakultative (ius dispositivum). Ky
kategorizim i burimeve njëkohësisht e përcakton edhe hierarkinë e
aplikimit të tyre.
Në burime imperative (ius cogens) para së gjithash përfshihen
dispozitat e rendit publik, të cilat i aplikon çdo shtet gjatë bashkëpuni-
mit të subjekteve të vetë me subjekte ndërkombëtare.762 Dispozitat
imperative të rendit publik aplikohen sidomos gjatë caktimit të kush-
teve për lidhjen e marrëveshjes për kompetencën e arbitrazhit, gjatë
njohjes së vendimit të arbitrazhit, si dhe gjatë anulimit (nulitetit) dhe
ekzekutimit të vendimit të arbitrazhit. Kështu p.sh. vendimi i arbitra-
zhit mund të anulohet nga gjykata gjatë njohjes dhe ekzekutimit nëse
e cenon (është në kundërshtim) rendin publik të shteti ku duhet të
njihet dhe ekzekutohet.763
Burim i detyrueshëm (imperativ) në kuptim të gjerë është edhe
vetë marrëveshja për arbitrazhin (kompromisi ose klauzola kompro-
misore), sipas të cilës palët me marrëveshje e shtrojnë kontestin për
ta zgjedhur para arbitrazhit të përhershëm ose ad hoc. Me atë burim
imperativ palëve shpesh herë u lejohet e drejta që me marrëveshje
762
M. Petrović, Javni poredak i međunarodna trgovačka arbitraža, Pravni život,
nr10-11.1994, f. 1405.
763
Për rendin publik shih më tepër: A. Bilalli & H. Kuci, E drejta nderkombetare
private, Prishtinë, 2009, f. 335-349.
472
ti caktojnë arbitra që do ta zgjedhin kontestin, si dhe të caktojnë të

drejtën materiale dhe procedurale, përkatësisht substanciale, e cila
gjatë zgjedhjes së kontestit do të aplikohet.
Të karakterit imperativ (ius cogens) janë edhe shumë dispozita
të përmbajtura në ligjet nacionale për arbitrazhin, ku parashihen edhe
rregullat për formimin dhe funksionimin e arbitrazhit, pastaj rregullo-
ret e institucioneve konkrete të arbitrazhit të cilat i detyrojnë palët
kur ato me marrëveshje e caktojnë kompetencën e arbitrazhit, pastaj
konventat ndërkombëtare që i ka nënshkruar dhe ratifikuar shteti etj.
Burim juridik tipik fakultativ tek arbitrazhet ndërkombëtare janë
rregullat e arbitrazhit të UNICITRAL-it (Komisioni për të drejtën tre-
gtare ndërkombëtare të Kombeve të Bashkuara) të cilat aplikohen tek
arbitrazhi ad hoc por vetëm nëse palët me shkrim deklarohen për zba-
timin e tyre. Mirëpo, edhe në atë rast arbitrazhi ad hoc është i detyruar
të aplikoj disa dispozita nga ligjet nacionale të shëtit ku arbitrazhi i
zhvillon seancat, nëse ato dallohen nga dispozitat e UNICITRAL-it.
Shembull tjetër i burimeve fakultative të së drejtës të arbitrazheve
tregtare ndërkombëtare është edhe Model – ligji i UNICITRAL-it
i cili u sugjerohet shteteve, ato nuk janë të detyruar ta aplikojnë por
vetëm “ta marrin në shqyrtim”. Model – ligjin e UNICITRAL-it, disa
shtete e kanë përvetësuar si ligj të vetin të tjerët e kanë përshtatur për
nevoja të veta, kurse shtetet e treta e kanë shfrytëzua si model gjatë
rregullimit të kësaj materieje në ligjet e tyre nacionale.764
4.2.1.2. Hierarkia e aplikimit të burimeve

Për shkak të ekzistimit të më tepër burimeve shtrohet çështja e
hierarkisë së aplikimit ndërmjet burimeve të detyrueshme dhe dispo-
zitave të arbitrazhit tregtarë ndërkombëtarë, përkatësisht shtrohet
pyetja se cili burim juridik ka përparësi gjatë aplikimit. U theksua më
lartë se dispozitat e rendit publik dhe marrëveshja e palëve për arbitra-
zh janë burime kryesore, nga të cilat më së tepërmi varet konstituimi
(themelimi) zhvillimi (veprimtaria) dhe rezultatet e arbitrazhit. Pra,
autonomia e vullnetit të palëve, përkatësisht harmonizimi i vullnetit
të tyre që kontestin ta shtrojnë për ta zgjidhur pranë arbitrazhit me
marrëveshje me shkrim (klauzol kompromisore ose kompromis) është
burim i parë juridik në hierarkinë e radhitjes së burimeve.
Në vend të dytë, menjëherë pas marrëveshjes për arbitrazh dhe
kontratës kryesore, radhiten rregullat e arbitrazheve, të përhershme
tregtare ndërkombëtare (tek arbitrazhet ad hoc aplikohen rregullat e
UNICITRAL-it), të cilat janë akt autonom i rëndësishëm. Nëse palët
764
A. Broches, Commentary on the UNICITRAL Model Law on International
Commercial Arbitration, Kluwer, 1990.
473
ne marrëveshjen për ta shtruar çështjen për zgjidhje me arbitrazh

thirren në këto rregulla, atëherë kjo nënkupton gatishmërinë e palëve
që ti zbatojnë rregullat e UNICITRAL-it.
Pastaj me radhë aplikohen ligjet nacionale për arbitrazh, dhe
dispozita tjera. Në vazhdim sipas hierarkisë së burimeve aplikohen
marrëveshjet bilaterale dhe multilaterale, si dhe konventat regjionale
dhe në mënyrë fakultative aplikohet ligji – Model i UNICITRAL-it.
Në fund aplikohen zakonet tregtare ndërkombëtare dhe e drejta e tre-
gtisë ndërkombëtare – lex mercatoria, praktika gjyqësore dhe praktika
e arbitrazhit dhe doktrina juridike e arbitrazhit.765
4.2.1.3. Burimet ndërkombëtare – konventa ndërkombëtare

Siç u theksua edhe më lartë, arbitrazhet tregtare ndërkombëta-
re aplikojnë dy lloje të burimeve, burime nacionale (të brendshme
ose interne) dhe burime ndërkombëtare (internacionale ose trans-
nacionale). Pa dyshim se marrëveshjet ndërkombëtare bëjnë pjesë
në burimet më të përkrahura dhe më të aplikueshme tek arbitrazhi
ndërkombëtar.
Nevoja gjithnjë e më e madhe për zgjidhjen e kontesteve afariste
me arbitrazh, si dhe zhvillimi i hovshëm i këtij institucioni, dekadave
të fundit sjell deri te rritja e numrit të burimeve juridike që i ofron
dhe i përkrah bashkësia ndërkombëtare. Përveç asaj, konventat ndër-
kombëtare u shndërruan në burime të standardizuara gjerësisht të
pranuara dhe të aplikueshme me sukses. Ato kanë ndikim në arbitra-
zhet në përgjithësi, dhe kontribuojnë në harmonizimin e të drejtës së
arbitrazhit në nivel botëror.766 Rritja e numrit të burimeve ndërkom-
bëtare për arbitrazhet tregtare ndikojnë në procesin e unifikimit të
dispozitave lidhur me këtë lloj të zgjidhjes së kontesteve nga gjykatat
e zgjedhura si në bashkësinë ndërkombëtare, ashtu edhe në nivel na-
cional. Tre burime ndërkombëtare në veçanti ndikuan që ai proces
të filloj me sukses dhe të jetë i përkrahur në suaza më të gjëra. Ato
burime ndërkombëtare janë: Konventa e Nju Jorkut për njohje dhe
ekzekutim të vendimeve të huaja të arbitrazhit, Rregullat e arbitrazhit
të UNICITRAL-it, dhe Ligji model i UNICITRAL-it.767
Në mesin e burimeve ndërkombëtare me siguri njëri ndër më të
rëndësishmit për arbitrazhet tregtare ndërkombëtare është Konventa
765
A. Goldštajn; S. Triva, Međunarodna trgoračka arbitraža Zagreb, 1978, f. 90-
92; M. Paunović, Međurarodna privredna arbitraža, zbornik referata, Beograd,
1997, f. 54.
766
J. Perović, Izvori prava koji regulišu međunarodnu trgovinsku arbitražu, Pravni
Život. br. 12/ 1998, f. 411-419.
767
A. Redfern, M. Hunter, po aty, f. 68.
474
e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të ar-

bitrazhit, e viti 1958 (në vazhdim Konventa e Nju Jorkut). E kanë nën-
shkruar dhe ratifikuar 137 shtete.768 Me rëndësi është se kjo Konventë
është pranuar në të gjitha kontinentet, dhe e kanë nënshkruar të gjitha
shtetet që luajnë rol të rëndësishëm dhe kanë ndikim në tregtinë ndër-
kombëtare.
Konventa u miratua dhjet vite pas përfundimit të Luftës së dytë
botërore dhe formimit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara.
Zhvillimi intensiv i tregtisë ndërkombëtare dhe funksionimi i arbi-
trazheve tregtare ndërkombëtare ishin faktor vendimtar që bashkë-
sia ndërkombëtare të bëj përpjekje në mënyrë më të organizuar ta
zgjidh çështjen e njohjes dhe ekzekutimit të vendimeve të huaja të
arbitrazhit.
Konventa e Nju Jorkut i parapa dy risi sipas të cilave ajo dukshëm
dallohet nga Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e vendimeve të
huaja të arbitrazhit e vitit 1927. E para është se dispozitat e saja (ne 5)
në tërësi e ndryshojnë mundësinë e kontestimit të alokimit të vendimit
të huaj të arbitrazhit. E parasheh rregullën sipas së cilës pala e cila e
konteston ekzekutimin e vendimit të huaj të arbitrazhit detyrimisht
duhet ti argumentoj mangësitë e tij ose cenimin e të drejtës materiale
ose procedurale. Pra, përfundimisht sqarohet (përfshihet) parimi se
aktgjykimi ekzekutohet në shtetin tjetër nënshkrues të konventës, ky
veprim mund të kontestohet vetëm nëse pala e cila e refuzon ekze-
kutimin ka arsye dhe argumente të parapara në nenin 5.
Risia e dytë është se tash nuk kërkohet që vendimi i arbitra-
zhit (aktgjykimi) të jetë definitiv (final, definitive) në shtetin ku është
nxjerr, por të jetë vetëm i detyrueshëm (obligatory, binding). Edhe
përkundrejt vështirësive të mundshme gjatë interpretimit të këtyre
standardeve, duhet kuptuar se animi kah mjeti juridik lidhur me akt-
gjykimin e nxjerr në ndonjë shtet nuk e pengon ekzekutimin e akt-
gjykimit në shtetin tjetër, kështu që nuk ka nevojë për egzekvaturë
të dyfishtë.
Gjithashtu e rëndësishme është edhe Konventa e Uashingtonit
për zgjidhjen e kontesteve për investim ndërmjet shteteve dhe sh-
tetasve të shteteve tjera, e vitit 1965. Nga kjo lëmi e rëndësishme
është edhe Konventa Evropiane për arbitrazhet tregtare ndërkom-
bëtare, e vitit 1961. Gjithashtu aplikohen edhe Protokolli i Gjenevës
për klauzolat e arbitrazhit, i vitit 1923, dhe Konventa e Gjenevës për
njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të arbitrazhit, e vitit 1927. Pas
miratimit të Konventës së Nju Jorkut ato gati se e kanë humbur çdo
mundësi të zbatimit. Gjithashtu aplikohen edhe rregullat e arbitrazhit
768
UNICITRAL, Status of conventions, http:// www. Unicitral.org / uncitral / en /
unicitral_texts / arbitration ( 1985 Model _ arbitration _ status. htm1.
475
të UNICITRAL-it, të vitit 1976, dhe Model – ligjit të UNICITRAL-it

për arbitrazhet tregtare ndërkombëtare, të vitit 1985.
4.2.1.4. Burimet interne (të drejtat nacionale)

Tek arbitrazhet tregtare ndërkombëtare në mënyrë dhe nivel të
njëjtë aplikohen burimet nacionale dhe ndërkombëtare. Burimet na-
cionale janë më të vjetra dhe kanë përparësi gjatë aplikimit në raport
me burimet ndërkombëtare. Kjo është logjike, ngase arbitrazhet e
tregtisë së jashtme, edhe përkundrejt emërimet të tyre dhe natyrës
juridike të kontesteve që i zgjedh, funksionon brenda për brenda terri-
torit të një shteti dhe nën juridiksionin e tij nacional, përkatësisht
nën juridiksionin që i nënshtrohet arbitrazhi në përgjithësi, e para
së gjithash arbitrazhi nacional.769 Gjithashtu edhe e kaluara historike
shkon në favor të zhvillimit të traditës së arbitrazhit ngase veprimi dhe
rregullimi juridik i tij fillimisht u bë në plan nacional, dhe më vonë u
përhap edhe në planin ndërkombëtar.
Zhvillimi dhe afirmimi i arbitrazhit tregtar ndërkombëtar, po-
saçërisht tri dekadat e fundit pat ndikim në shtetet anëtare të bashkë-
sisë ndërkombëtare që në aspektin juridik ta rregullojnë arbitrazhin në
planin nacional dhe ndërkombëtar (në të dy aspektet), edhe atë duke
filluar nga: momenti i lidhjes së marrëveshjes për arbitrazh, formësi-
mit të trupit të arbitrazhit, pastaj caktimit të procedurës së arbitrazhit
e deri te nxjerrja e vendimit të arbitrazhit dhe ekzekutimit të tij për-
fundimtarë. Në atë kohë u formuan arbitrazhet e përhershme (institu-
cionale), dhe u nxjerrën rregullat për ushtrimin e veprimtarisë së tyre.
Ishte e nevojshme që edhe në suaza interne të përcaktohen kornizat e
rregullimit të kësaj materieje në ligjet nacionale të shteteve.770
Në nxjerrjen e ligjeve nacionale (burimeve të brendshme për
arbitrazhet tregtare ndërkombëtare) ndikim të madh ka pasur Ligji –
model i UNICITRAL-it i vitit 1985.771 Ky ligj – model i Komisionit të
kombeve të Bashkuara për të drejtë ndërkombëtare tregtare, kishte
si synim që ta bëjë modernizimin dhe harmonizimin e sistemeve të
ndryshme nacionale të arbitrazhit duke sugjeruar dhe propozuar që
legjislacionet e ndryshme nacionale ta marrin në shqyrtim dhe vetë të
769
D. Mitrović, Međunarodna arbitraža danas, Beograd, 1996, f. 15.
770
A. Samuel, jurisdictional Problems in International Commercial Arbitration: A.
Study of Belgian, Dutch, English, French, Swedish, Swiss, Usand W. German
Law, Zurich, 1989.
771
Shih më teper për Ligjin - model të UNICITRAL: H. Neuhous, Guide to the
UNICITRAL Model Law on International Commercial Arbitration, Kluwer,
1989, Broches Commentary on the UNICITRAL Model Law on internation-
al Commercial Arbitration, Kluwer, 1990; p. Sanders Unity and diversity in the
adoption of the Model Law, Arbitration International, 1995, 11, p.1.
476
vendosin se në cilën mënyrë do ta përfshijnë dhe do tua përshtatin sis-

temeve të veta nacionale. Te ligji – model i UNICITRAL-it siç tregon
edhe vetë emri i këtij dokumenti nuk bëhet fjalë për konventë ndër-
kombëtare, e as për ligj konkret nacional, por për burim specifik juri-
dik të së drejtës ndërkombëtare. Emërimi si ligj – model i mundëson
trajtim të veçantë midis burimeve të së drejtës, ngase nga njëra anë
për nga univerzaliteti i shfrytëzimit si model dhe përfshirja në ligjet
nacionale konkrete të shteteve, na përkujton në konventa ndërkom-
bëtare, kurse nga ana tjetër pretendon të jetë vetëm ekzemplar, model
ose mostër me karakter fakultativ, e jo detyrues (normativ).772
Siç u tha edhe më lartë, në nxjerrjen e burimeve nacionale (ligje-
ve) në mënyrë intensive ndikoi Ligji – model i UNICITRAL-it, i vitit
1985. Një numër i madh i shteteve Ligjin – model e pranuan (aplikuan)
si ligj të vetin, shtetet tjera ligjin ua përshtatën nevojave të veta, kurse
shteteve të treta u shërbeu si model për nxjerrjen e ligjeve të reja ose
për ndryshimet e bëra në ligjet ekzistuese.
Në bazë të shqyrtimit krahasues të burimeve për arbitrazhin tre-
gtar ndërkombëtar, mund të konstatohet se burimet nacionale për
arbitrazh, kryesisht ndodhen (gjenden) në kodet civile ose në ligjet
për procedurën civile, kurse kohën e fundit edhe në ligjet e veçanta
(posaçme) për arbitrazhin. Mirëpo ende ka shtete me traditë të gjatë
të funksionimit të arbitrazhit, që nuk kanë ligje të posaçme për ar-
bitrazhin, si p.sh: Italia dhe Franca, kurse në të drejtën komparative
gjithnjë e më tepër është prezente tendenca që ligjet e vjetra civile dhe
kodet civile zëvendësohen me ligje të veçanta për arbitrazhin.
Nga hulumtimet konkrete të legjislacioneve nacionale për rre-
gullimin normativ të arbitrazhit mund të konstatohet se ekzistojnë
disa kategori të ligjeve të ndryshme me të cilët rregullohen çështje të
arbitrazheve tregtare ndërkombëtare. Në grupin e parë bëjnë pjesë
shtetet që kanë nxjerrë ligje të posaçme për arbitrazhet tregtare ndër-
kombëtare, si p. sh. Austria, Bullgaria, Libani, Meksika, Singapori,
Kosova, Maqedonia, etj.
Kategorisë së dytë të shteteve i takojnë ato që aplikojnë ligje të
posaçme për arbitrazhet në përgjithësi, në kuadër të atyre ligjeve ësh-
të përfshirë edhe materia e arbitrazheve tregtare ndërkombëtare së
772
Krijimi i Ligjit - Model të UNICITRAL-it lidhet me punën e ekspertëve gjatë
anulimit të mungesave në tekstin dhe aplikimin në praktik të konventës së
Nju Yorkut për njohje dhe ekzekutim të vendimeve të huaja të arbitrazhit, të
vitit 1958. Grupi punues ka punuar në UNICITRAL katër vite. Teksti final u
miratua me Rezolutën e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara,
Resolution N. 40 172 at the General Assembly dated December 11, 1985. Anëtar
të komisionit janë shtetet, kurse qëlllimin e ka ti promovoj konventat e reja, lig-
jet dhe kodifikimet nga lëmia e tregtisë ndërkombetare, doganat dhe praktikës
afariste në përgjithësi.
477
bashku me arbitrazhet e brendshme, si p.sh: Egjipti, Kenia, Hungaria,

Portugalia, Tunizia, Bregu i Fildishtë, etj. Në grupin e tretë bëjnë pjesë
shtetet të cilët i përmbahen traditës së vetë, dhe çështjet e arbitrazhit i
rregullojnë me ndryshimet e kohëpaskohshme në burimet themelore
të veta për arbitrazhin, si në ligjet dhe kodet për procedurën civile, si
p.sh: Italia, Franca, Algjeria, Rumania, etj. Grupin e fundit, (grupin e
katërt) e sajojnë shtetet të cilat kanë ligje të posaçme për arbitrazhin,
por në këto ligje nuk e rregullojnë çështjen e arbitrazheve tregtare
ndërkombëtare, p.sh: SHBA, Anglia, Finlanda, India, Çekia, Kuvajti,
Afrika Jugore, Koreja Jugore, Nepali, Nigeria, etj.773
5. ARSYET PËR ZGJIDHJEN E KONTESTIT

ME ARBITRAZH DHE MËNYRA E CAKTIMIT
TË KOMPETENCËS
Si institucion i të drejtës ndërkombëtare private arbitrazhi u
shfaq në shekullin e mesëm, në kohën kur shoqatat profesionale të
tregtarëve nxorën rregullat të veta për respektimin e cilësisë (kuali-
tetit) të mallit që e tregonin anëtarët e tyre. Në kohën e kapitalizmit
liberal erdhi deri te pavarësimi i plotë i tyre në çka ndikoj intensifikimi
i shkëmbimit të mallrave dhe shërbimeve në suaza ndërkombëtare. Në
këtë kohë filluan të krijohen rregulla të posaçme në tregti në kuadër
të arbitrazheve, kështu që u krijua një sistem i posaçëm i rregullave
i cili koegzistonte në mënyrë paralele me legjislacionet shtetërore,
për arsye se dispozitat specifike ju përshtaten nevojave të tregtarëve
në lëmi konkrete. Për këtë arsye përveç të drejtës së sistemit juridik
konkret (të drejtës shtetërore) koegziston sipas një numër të kon-
siderueshëm të autorëve edhe e drejta autonome e marrëdhënieve
tregtare ndërkombëtare (lex mercatoria).
Në dekadat e fundit intensifikimi i qarkullimit të mallrave, shër-
bimeve dhe kapitalit që i tejkalon suazat e një shteti dhe marrëdhë-
niet e ndryshme afariste me element të huaj ndikuan që në rast të
kontesteve, me qëllim që ata të zgjidhen shpejtë me vendime që do
të krijojnë efekte juridike edhe jashtë shtetit ku janë nxjerrë. Në afa-
rizmin ndërkombëtar kontestet e atilla në mënyrë të paanshme dhe
të pavarur nga judikatura e shtetit konkret zgjidhen nga zbatuesit e
pavarur të së drejtës, përkatësisht arbitrazhit.
773
Për ligjet nacionale shih më tepër te: A. Samuel, jurisdictional Problems in
International Commercial Arbitration: A. Study of Belgium, Dutch, English,
French, Suedish, sëiss, US and West Germany Law, Zurich, 1989.
478
5.1. Arsyet për zgjidhjen e kontesteve me arbitrazh

Dekadave të fundit roli i arbitrazhit tregtare ndërkombëtare
dukshëm u rrit dhe ka rëndësi jashtëzakonisht të madhe në qarkulli-
min (tregtinë) ndërkombëtare. Të koncipuara si forma të zgjidhjes
jashtëgjyqësore të kontesteve afariste që mund të shfaqen nga tregtia
e jashtme (me element të huajt) afirmimi i arbitrazhit sqarohet me
përparësitë që i kanë ndaj gjykatave të rregullta shtetërore.
Arbitrazhet tregtare ndërkombëtare shumë më lehtë dhe në
mënyrë më efikase mund tu përshtaten veçorive të rasteve konkrete
se sa gjykatat. Struktura organizative dhe forma e veprimit e gjykatave
caktohet me ligj më herët, për numër të pacaktuar të rasteve të ndrysh-
me, kurse procedura para arbitrazhit është dukshëm më pak formale,
palët mund të merren vesh si për të drejtën materiale, ashtu edhe për
atë formale që do të aplikohet, ose kontestin mund ta zgjidhin me
kompromis. Kjo formë e strukturimit të zgjidhjes së kontesteve me ar-
bitrazh e determinon edhe interesat e përgjithshme shoqërore të cilat
edhe te kjo mënyrë e zgjidhjes së kontesteve nuk mungojnë, por meg-
jithatë janë më pak të rëndësishme se te gjykatat e rregullta. Të gjitha
kontestet te të cilat dukshëm janë të përfaqësuar interesat e shoqërisë
nuk mund të zgjidhen me arbitrazh. Pra, nuk mund të vendosin arbi-
trazhet tregtare për çështjet dhe rastet për të cilat është e interesuar
shoqëria në përgjithësi, dhe për rregullimin e të cilëve patjetër duhet
të aplikohen norma imperative, pavarësisht se çka dëshirojnë palët në
kontest. Nga kjo që u tha del se arbitrazhet e tregtisë së jashtme p.sh
asesi nuk mund të vendosin për lejet e eksportit ose inportit, por mund
të vendosin për të drejtat dhe detyrimet që krijohen midis palëve, ose
për mos përmbushjen e të drejtave dhe detyrimeve sipas kontratës.
Tradicionalisht konsiderohet se arbitrazhet tregtare janë in-
strument i përshtatshëm dhe efikas për zgjidhjen e kontesteve, ku
pritshmëria e palëve është më e madhe se te gjykatat e rregullta.
Konsiderohet se shtruarja e kontestit para arbitrazhit ka përparësi
konkret psikologjike se sa shtruarja e kontestit para gjykatës për arsye
se konsiderohet hap më i “butë” më pak “armiqësor”. Për këtë arsye
palët për ta zgjedhur kontestin e iniciojnë procedurën para arbitrazhit,
sidomos në rastet ku përveç që dëshirojnë ta fitojnë kontestin kanë
edhe interes që sipas mundësive mos ta ndërprejnë bashkëpunimin.774
Përparësitë e arbitrazhit ndaj gjykatës e cila do të ishte kom-
petente nëse palët me marrëveshje nuk e caktonin kompetencën e
arbitrazhit për zgjidhjen e kontestit, janë se gjykatat e arbitrazhit (ad
hoc ose arbitrazhet institucionale) nuk janë organe të sovranitetit
të një shteti. Në këtë mënyrë evitohen formalitetet gjatë vendosjes,
kurse palët me marrëveshje mund ti caktojnë rregullat e procedurës.
774
Varadi T., dhe të tjerët, po aty, f. 581
479
Arbitrazhi mundëson zgjidhjen e kontestit me marrëveshje midis

palëve, emrimin e arbitreve me përvojë dhe njohuri profesionale nga
lëmia për të cilën vendosin, për dallim nga gjyqtarët që nuk janë çdo
herë të specializuar për zgjidhjen e çështjeve që shtrohen para tyre.
Gjithashtu karakteristikë pozitive e zgjidhjes së kontestit me arbitrazh
është konfidencialiteti. Shpejtësia e procedurës para arbitrazhit ësh-
të përparësi e rëndësishme ndaj procedurës gjyqësore që zgjat gjatë
kohë. Vendimi i arbitrazhit është definitiv, kundër tij nuk mund të
ushtrohet ankesë. Pala e pakënaqur si mjet të vetëm juridik mund
ta shfrytëzoj vetëm padinë për anulim. Vendimi i arbitrazhit ka fuqi
juridike të vendimit të gjykatës së rregullt. Nga momenti i pranimit të
kompetencës së gjykatës së arbitrazhit palët marrin për obligim se ven-
dimin do ta përmbushin. Nëse atë nuk e bëjnë në mënyrë vullnetare,
vendimi i arbitrazhit gati në çdo shtet mund të përmbushet me dhunë
(nuk veprohet në këtë mënyrë me vendimet gjyqësore).775
Megjithatë, përveç përparësive, zgjidhja e kontesteve me arbi-
trazh ka edhe të meta (mangësi). Përkatësisht palët me marrëveshje
e krijojnë arbitrazhin dhe e caktojnë mënyrën e vendosjes. Ekziston
mundësia e keqpërdorimeve, imponimit të zgjidhjeve joadekuate
palës së pakujdesshme, ose ekonomikisht më të dobët, për arsye se tek
arbitrazhi aplikohet procedura e njëshkallshmërisë dhe vendimi është
definitiv, gabimet dhe lëshimet eventuale nuk mund të përmirësohen
me ankesë.
5.2 Caktimi i kompetencës së arbitrazhit tregtar

ndërkombëtar
Mënyra e caktimit të kompetencës së arbitrazhit, funksionimi, e
drejta materiale dhe procedurale që do ta aplikoj ajo varet nga vullneti
i palëve kontraktore. Megjithatë, që të mundet arbitrazhi të ndërmarr
veprime për zgjidhjen e kontestit, nuk mjafton vetëm kontrata për
caktimin e kompetencës së saj, por kontesti duhet të jetë arbitrabil
(të mund të zgjidhet me arbitrazh).776 Për arbitrabilitetin e konteste-
ve ekzistojnë qëndrime të ndryshme. Sipas një mendimi çdo kontest
juridiko-privat mund të zgjidhet me arbitrazh, edhe ata te të cilat apli-
kohen dispozitat kogente, edhe pse shpesh herë aplikohen kufizime.
Konsiderohet se janë të përshtatshme dhe adekuat për tu zgjidh me
arbitrazh vetëm kontestet te të cilat aplikohen të drejtat dispozitive,
si p.sh. kontratat dhe marrëdhëniet tjera juridike.777
775
Sajko K., Međunarodno privatno pravo, Zagreb, 2009, f.345.
776
Arbitrabilitetin e parasheh edhe Ligji për Arbitrazhin i Republikës së Kosovës,
neni 5.
777
Model Ligji i UNCITRAL – it për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, neni 7.
480
Ka raste ku theksohet se arbitrazhi tregtar ndërkombëtar mund

të zgjidh vetëm konteste të caktuara, përkatësisht kompetenca ratione
materiae ose konteste midis palëve të caktuara, kompetenca ratione
personae p.sh. Konventa e Uashingtonit për zgjidhjen e kontesteve
nga investimet midis shteteve dhe shtetasve të shteteve tjera e vitit
1965, në nenin 25 përcakton se marrëveshja e palëve për caktimin e
kompetencës së Qendrës ndërkombëtare për zgjidhjen e kontesteve
nga investimet nuk do të ketë efekt nëse nuk janë plotësuar supozimet,
përkatësisht nëse kontesti nuk është krijuar nga investimet direkte
(ratione materiae), dhe nëse pala në konflikt nuk është shtet që e ka
nënshkruajtur konventën e Uashingtonit, dhe shtetas i shtetit tjetër
gjithashtu të jetë nga shteti që është anëtar i Konventës (ratione per-
sonae).778
Mundësia e zgjidhjes së kontestit midis palëve me arbitrazh, për-
katësisht kufizimin e arbitrabilitetit të kontesteve palët duhet ta kenë
në konsideratë gjatë lidhjes së marrëveshjes për arbitrazh, për shkak
të efekteve përfundimtare juridike për njohjen dhe ekzekutimin e ven-
dimit në shtetin e huaj. Kush duhet të vendos se a është kompetente
arbitrazhi për zgjidhjen e kontestit? Për këtë çështje mund të vendos
vetë arbitrazhi sipas parimit “Kompetenz-Kompetenz” (kompetenca
për kompetencën), përkatësisht arbitrit vetë vendosin për kompeten-
cën e arbitrazhit (se a është kompetente ose jo). Nëse arbitrit nuk
mund të vendosnin “Kompetenz-Kompetenz”, nëse shtrohej çështja e
kompetencës, duhej të presin derisa të deklarohej gjykata kompeten-
te për vazhdimin e procedurës para arbitrazhit. Parimi “Kompetenz-
Kompetenz” gjerësisht përkrahet, andaj arbitrit vetë mund të vendo-
sin për kompetencën e arbitrazhit dhe të nxjerrin vendim për zgjidhjen
e rastit. Megjithatë, para gjykatës mund të kontestohet kompetenca
e arbitrazhit.
Ligji model i UNICITRAL -it në nenin 16 alinea 1. në mënyrë
shprehimore e përcakton parimin “Kompetenz-Kompetenz”, përca-
kton se arbitrazhi i tribunalit mund të vendos për kompetencën e vet
lidhur me ekzistimin ose plotfuqishmërinë e marrëveshjes së arbitra-
zhit. Gjithashtu parashihet afati deri kur mund të kontestohet kom-
petenca. Sipas Konventës Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkom-
bëtar, kundërshtimi për mosekzistimin, pavlefshmërinë ose nulitetin
e marrëveshjes për arbitrazh duhet të ushtrohet nga pala e interesuar
gjatë procedurës së arbitrazhit më së voni deri në momentin kur lës-
hohet në procedurë.
Arbitrazhi tregtar u konvenon synimeve të pjesëmarrësve në tre-
gtinë ndërkombëtare të minimizojë dhe evitojnë formalitetet gjatë
alinea 1.
778
Neni 25 i Konventës së Vashingttonit për zgjidhjen e kontesteve nga investimet
ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve tjera.
481
zgjidhjes së kontesteve para gjykatave, ku kujdes e veçantë i kushtohet

ruajtjes të interesave midis partnerëve afarist. Që të iniciohet proce-
dura para arbitrazhit dhe të jetë kompetente për zgjidhjen e kontestit,
palët duhet ta japin pëlqimin se janë pajtuar që të gjitha kontestet ose
kontestet konkrete që kanë krijuar midis tyre ose do të shfaqen nga
ndonjë marrëdhënie kontraktore ose jokontraktore do ti zgjidhin me
arbitrazh. Deklaratën për caktimin e kompetencës së arbitrazhit në
mënyrë të qartë dhe shprehimore779 e japin palët ose përfaqësuesit e
tyre të autorizuar për caktimin e kompetencës së arbitrazhit me aktin
e quajtur marrëveshje për arbitrazh.
Marrëveshja me të cilën caktohet kompetenca e arbitrazhit apli-
kohet në legjislacionet e mbi 150 shteteve që e kanë ratifikuar konven-
tën e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja
të arbitrazhit. Sipas nenit II alinea 1 e kësaj konvente marrëveshja
për arbitrazh përkufizohet si marrëveshje me shkrim me të cilën palët
detyrohen që t’ia besojnë arbitrazhit për zgjidhje të gjitha kontestet,
ose disa nga kontestet që do të krijohen ose janë krijuar midis tyre nga
ndonjë marrëdhënie konkrete juridike, kontraktore ose jokontraktore
e cila u dedikohet çështjeve që janë të përshtatshme të zgjidhen me
arbitrazh.780 Gjithashtu në nenin II alinea 3 të kësaj konvente përca-
ktohet se gjykata e shteteve nënshkruese nëse njëra nga palët i dre-
jtohet gjykatës edhe pse ekziston marrëveshja për arbitrazh, gjykata
edhe pse do të ishte kompetente për shqyrtimin e rastit sipas kërkesës
së njërës palë do ti udhëzoj palët në arbitrazh (përjashtim bëhet nëse
gjykata konstaton se marrëveshja për arbitrazh është e pavlefshme ose
e papërshtatshme për tu aplikuar.781 Nga kjo që u tha del se lidhja e
marrëveshjes së vlefshme të arbitrazhit i detyron palët që kontestin ta
zgjidhin me arbitrazh, për arsye se gjykatat janë të detyruara t’i japin
primat marrëveshjes së arbitrazhit.
Akordimi i vullnetit midis palëve për t’i zgjidhur kontestet me
arbitrazh mund të shprehet në dy mënyra. Sot janë të njohura këto
mënyra për caktimin e kompetencës së arbitrazhit: klauzola kompro-
misore (klauzola e arbitrazhit) dhe kompromisi (marrëveshja e arbi-
trazhit).
Klauzola kompromisore (klauzola e arbitrazhit) është dispozitë
e kontratës kryesore me element të huaj me të cilën përcaktohet se të
gjitha kontestet eventuale që mund të shfaqen midis palëve nga për-
mbushja e kontratës dhe nuk mund të zgjidhen në mënyrë paqësore,
me marrëveshje palët do ti shtrojnë para arbitrazhit (gjykatës së arbi-
779
R. David, L’obligation pour les arbitres de statuer en droit dans les arbitrages de
commerce international, Problems de drooit contemporain, Montreal, 1974, f.
308.
780
Neni 2 alinea 1 e Konventës së Nju Jorkut.
781
Neni 2 alinea 3 e Konventës së Nju Jorkut.
482
trazhit). Kjo klauzolë nuk i dedikohet vetëm një kontesti konkret, por
të gjitha kontesteve që mund të krijohen midis palëve nga marrëdhë-
nia kontraktore. Klauzola u shfaq si rezultat i përvojës gjithnjë e më
të madhe të bartësve të qarkullimit ndërkombëtar të mallrave dhe
shërbimeve të cilët pa hezitim ua besojnë zgjidhjen e kontesteve in-
stitucioneve private se sa gjykatave të vendin ose të huaja. Në këtë
mënyrë evitohen formalitete që janë veçori e procedurës gjyqësore,
thjeshtësohet ajo dhe zgjidhjet janë më të shpejta, objektiviteti dhe
pregaditja profesionale e arbitërve janë në nivel të lartë.
Kompromisi (marrëveshja e arbitrazhit) është marrëveshje me
shkrim midis palëve se kontestin e shfaqur midis tyre nga kontrata do
ta zgjidhin me arbitrazh. Kompromisi është marrëveshje e veçantë me
shkrim e ndarë nga puna kryesore juridike e lidhur midis palëve nga e
cila është shfaqur kontesti. Kompromisi mund ti shtohet kontratës (të
jetë pjesë përbërëse e saj) si aneks, por për dallim nga klauzola kom-
promisore e cila është pjesë integrale e tekstit të kontratës, ajo është
pjesë e veçantë (shkresë e posaçme), dhe përmban vetëm dispozita
për procedurën e arbitrazhit dhe aplikimin e të drejtës materiale dhe
procedurale që e kanë zgjidhur palët. Kompromisi lidhet pas shfaqjes
në kontestin midis palëve që nuk ka mund të zgjidhet nga kontaktet
(bisedimet) direkte midis tyre, andaj shtrohet çështja para arbitrazhit.
Plotfuqishmëria e marrëveshjes së arbitrazhit (klauzolës kom-
promisore ose kompromisit) është kusht për konstituimin e kompe-
tencës së arbitrazhit, e gjithashtu e derogon kompetencën e gjykatave
shtetërore.782
Në të drejtën e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar mbisundon qën-
drimi se marrëveshja e arbitrazhit (kompromisi ose klauzola kom-
promisore) është punë formale juridike e cila duhet të përpilohet
me shkrim. Konventat ndërkombëtare dhe instrumentet tjera që e
rregullojnë arbitrazhin, si dhe pjesa më e madhe e legjislacioneve na-
cionale parashohin forma me shkrim të marrëveshjes se arbitrazhit.
Edhe Ligji për arbitrazh i Republikës së Kosovës783 në nenin 6
paragrafi 1 përcakton se: “marrëveshja e arbitrazhit lidhet në formë
të shkruar”. Në Maqedoninë e Veriut Ligji për arbitrazhet tregtare
ndërkombëtare po ashtu përcakton se marrëveshja e arbitrazhit duhet
të jetë lidhur në formën e shkruar.784
782
Në nenin 3 të Ligjit për Arbitrazh të Kosovës përcaktohet se: “asnjë gjykatë në
Kosovë nuk ka të drejtë të ndërhyjë në procedurën e arbitrazhit, përveç nëse
është përcaktuar ndryshe me këtë ligj”.
783
Ligji 02/L-75 Ligji për Arbitrazh, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës,
Nr.37/2008.
784
Neni 7;Ligjit për arbitrazh tregtar ndërkombëtar të Republikës së Kosovës.
483
6. KONSTITUIMI I ARBITRAZHIT DHE PROCEDURA

PARA ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR
Për procedurat para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar nuk mund
të flitet në përgjithësi, e po ashtu as në veçanti nuk mund të bëhet fjalë
në kuadër të një shteti, për arsye se në procedurë mund të ndikojnë
palët ose arbitrit. Posaçërisht është vështirë që të nxirren konstatime
të përgjithshme për procedurën e arbitrazhit të përkohshëm (ad hoc)
për arsye se ato nuk kanë të përcaktuar ndonjë procedurë parapra-
ke, dhe atë e caktojnë ose vet palët ose arbitrat. Megjithatë duhet
të theksohet se rregullat e Ligjit model të UNICITRAL-it dukshëm
ndihmojnë në organizimin dhe udhëheqjen e procedurës pranë arbi-
trazheve të përkohshme nëse kontraktohen aplikimi i tyre, procedura
do të udhëhiqet përafërsisht në suaza të njëjta si ajo pranë ndonjë
arbitrazhe institucionale (të përhershme).
6.1. Konstituimi i arbitrazhit

Arbitrazhet janë institucione të karakterit juridiko - privat, palët
me marrëveshje reciproke (kontratë) ua besojnë zgjidhjen e konteste-
ve me element të huaj. Krahasuar me mënyrën gjyqësore të zgjidhjes
së kontesteve, procedura para arbitrazhit është më efikase, shpeshherë
më e lirë dhe është konfidenciale. Palët në kontest me marrëveshje e
konstituojn arbitrazhin (i emërojnë arbitrat) dhe i caktojnë rregullat
e procedurës. Procedura para arbitrazhit si zakonisht përfundon në
shkallë të pare dhe në atë mënyrë e përshpejton zgjidhjen e kontestit.
Përfundimisht duhet të theksohet se dekadave të fundit për hire të
konkurrencës u krijuan dhe u përkrahën nga të gjitha arbitrazhet më
të njohura rregulloret e unifikuara, dhe u krijua një formular unik për
fillimin e procedurës para arbitrazhit.785
Edhe pse gjatë përbërjes së arbitrazhit palët kanë liri të madhe në
konstituimin dhe emërimin e arbitrave, megjithatë mund të shfaqen
disa probleme.
Një ndër problemet procedurale më specifik dhe kompleks që
shfaqet gjatë konstituimit të arbitrazhit është ai i përzgjedhjes së ar-
bitrave nëse atë nuk e bëjnë palët në kontest. Palët gjatë nënshkrimit
të marrëveshjes për arbitrazh (kompromiset ose klauzolës kompromi-
sore) rrallë herë i emërojnë arbitrat ose arbitrin individual. Problemi
mund të shfaqet në rastet kur kontesti zgjidhjet nga tre arbitra. Palët
si zakonisht merren vesh që secila palë në kontest të emëroj nga një
arbitër, kurse këto të dy ta emërojnë arbitrin e tretë, i cili shpesh herë
785
Dijana M.B, MPP, priručnik za polaganje pravosudnog ispita, Beograd, 2008, f.
144.
484
emërohet si kryetar i arbitrazhit. Edhe pse kjo mënyrë e përzgjedh-

jes së arbitërve është mekanizëm korrekt, përkujdeset për barazinë e
palëve, megjithatë nuk është çdo herë i përshtatshëm dhe efikas. Nëse
njëra palë e përzgjedh dhe e propozon arbitrin, pala tjetër mund të
mos e bëj këtë, dhe në këtë mënyrë e rrezikon zgjidhen e rastit me
arbitrazh. Në fazën e konstituimit të arbitrazhit vështirësi të theksuara
mund të krijohen gjatë emërimit të këshillit të arbitrazhit, përkatësisht
nëse dy arbitrat e përzgjedhur nga palët nuk mund të pajtohen për
emërimin (zgjedhjen) e arbitrit të tretë. Situatat e këtilla zgjidhen tek
arbitrazhet institucionale, për arsye se ata e tejkalojnë pasivitetin e
palëve dhe e emërojnë arbitrin e tretë. Rregulloret e arbitrazheve të
përhershme (institucionale) përcaktojnë mekanizma për tejkalimin
dhe zgjidhjen e këtyre problemeve.786
Problemi tjetër që shfaqet gjatë konstituimit të arbitrazhit ësh-
të përzgjedhja e arbitrit (arbitrave) tek arbitrazhet ad hoc (arbitra-
zhet e përkohshme). Situata edhe më tepër vështirësohet për arsye
se tek arbitrazhet ad hoc nuk ekziston institucion kompetent që do
të mundej vetë ti emëroj arbitrat. Në këto raste për tu tejkaluar si-
tuata formohet organi për emërim (appounting authorite)787 i cili në
rast të ngecjes mund ti emëroj arbitrit, dhe në atë mënyrë e bën të
mundshëm që marrëveshja e arbitrazhit të aplikohet. Sipas Ligjit mo-
del të UNICITRAL – it organin për emërimin e arbitërve do ta kon-
stituojn palët në konflikt, nëse ato nuk e bëjnë emërimin atëherë atë
e bën sekretari gjeneral.788
Në Republikën e Kosovës Ligji për arbitrazh në nenin 9 para-
grafin 2 përcakton se palët me marrëveshje e caktojnë procedurën e
emërimit të arbitrit ose të arbitrave. Nëse palët nuk merren vesh për
procedurën e emërimit ose për numrin e arbitrave, në afat prej 15 ditë-
ve pasi që i padituri ta ketë pranuar njoftimin për arbitrazh, tribunali
i arbitrazhit do të përbëhet nga një trup prej 3 arbitërve (secila palë
emëron një arbitër, dy arbitrat e emëruar e emërojnë arbitrin e tretë i
cili është edhe drejtues i arbitrazhit), kjo zgjidhje parashihet në nenin
9 paragrafi 3 dhe 4 i Ligjit për arbitrazh.
6.2. Procedura para arbitrazhit tregtar ndërkombëtar

Për ti zgjidhë kontestet midis palëve arbitrazhi tregtar ndërkom-
bëtar duhet të zhvilloj procedurë konkrete për verifikimin e fakteve
dhe konstatimit të gjendjes faktike. Palët në kontest me marrëveshje
786
Varadi T dhe të tjerët, po aty, f.597.
787
Varady T, “On Appointing Authorities in International Commercial Arbitration”,
Emory Jounal of International Dispute Resolution,2,1988, f.311-357.
788
Neni 6 i Ligjit model të UNCITRAL – it, i vitit 1976.
485
me shkrim (klauzolë kompromisore ose kompromis) dakordohen që

kontestin ta zgjidhin me arbitrazh. Edhe pse arbitrazhi është instituci-
on privat me vetë faktin që e ka selinë në një shtet konkret, në suazat
e përgjithshme juridike për funksionimin e tij aplikohen normat e
ati sistemi. Ata norma mund të jenë materiale dhe procedurale, për-
katësisht substanciale dhe norma të kolizionit. Të gjitha këto norma
konsiderohen si e drejtë kompetente për arbitrazhin tregtar ndërkom-
bëtar - lex arbitri.
Autonomia e vullnetit të palëve vjen në shprehje gjatë caktimit të
rregullave të procedurës. Palët me marrëveshje mund të caktojnë rre-
gullat e veprimeve procedurale që do ti ndërmarrin gjatë seancës para
arbitrazhit. Megjithatë zgjedhja e tyre (autonomia e vullnetit) është e
kufizuar për arsye se duhet të jetë në përputhje me normat imperative
së drejtës në vendin ku mbahet seanca e arbitrazhit. Gjithashtu auto-
nomia e vullnetit të palëve është e kufizuar me respektimin e parimeve
themelore të procedurës kontestimore të shtetit të selisë së arbitrazhit
dhe të vendit ku mund të kërkohet njohja dhe ekzekutimi i vendimit
të arbitrazhit. Mirëpo, respektimi dhe aplikimi i këtyre parimeve për
dallim nga gjykata është më elastik dhe fleksibil, dhe përcaktohet nga
natyra juridike dhe veçoritë e arbitrazhit tregtar ndërkombëtar. Derisa
gjyqtarët janë të detyruar që në mënyrë koncize dhe strikte tu për-
mbahen dispozitave ligjore lidhur me zhvillimin e procedurës ashtu
siç parashihet në ligj (stricti iuris), nga arbitrit pritet të ndërmarrin
iniciativë për gjetjen e rregullave adekuate të procedurës dhe zgjidh-
jen sa më efikas të kontestit. Për dallim nga gjyqtarët, kufizimet për
arbitrat parashihen në marrëveshje me shkrim (kompromis ose kla-
uzolë kompromisore) e lidhur midis palëve për ta zgjidhur kontestin
me arbitrazh dhe parimet themelore të procedurës që aplikohen në
vendin ku arbitrazhi i mban seancat.
Rregullat e procedurës së arbitrazhit i caktojnë palët me marrë-
veshje. Nëse palët nuk e kanë paraparë se sipas cilave rregulla do
të zhvillohet procedura para arbitrazhit, atëherë vendosin arbitrat.
Nëse palët e kontraktojnë kompetencën e arbitrazhit institucional (të
përhershëm), do të aplikohen dispozitat e rregullores të ati arbitrazhi
për procedurën. Gjithashtu janë të rëndësishme edhe instruksionet e
palëve, si dhe rregullat procedurale që i përmban lex arbitri (të për-
mbajtura në shumë rregullore). Me qëllim që procedura para arbitra-
zheve të jetë sa më efikase para dy dekadave në vitin 1996 në kuadër
të UNICITRAL-it u hartua një Udhëzues (doracak) për organizimin e
procedurës së arbitrazhit (Notes on Organizing Arbitral Proceding),789
me qëllim që tu shërbej palëve dhe arbitrave si një lloj i udhëzue-
sit për çështjet e organizimit racional të procedurës së arbitrazhit.
789
Sekolec J, “UNCITRAL Notes on Organizing Arbitral Proceding”, Yearbook
Commercial Arbitration, 1997, f. 448.
486
Rregulloret bashkëkohore të arbitrazheve tregtare ndërkombëtare

nuk e rregullojnë në mënyrë të detalizuar procedurën para arbitrazhit,
por i parashohin vetëm çështjet kryesore të zhvillimit të procedurës,
dhe në këtë mënyrë mundësojnë diskrecion të gjerë si për palët, ashtu
edhe për arbitrit.
Pasi iniciohet procedura bëhen përgatitje për seancë para arbi-
trazhit. Paraprakisht ekzaminohet padia dhe i dorëzohet të paditu-
rit. Padia mund të jetë konstituore, deklaratore ose kondemnatore
(më së shpeshti). Padia duhet të përmbaj të dhënat e nevojshme për
palët, kontestin dhe kërkesën konkrete. Tubohen dhe vlerësohen (hu-
lumtohen) faktet që i kanë propozuar palët në padi dhe përgjigje në
padi. Palët edhe me vonë mund të parashtrojnë dëshmi. Nëse palët
pajtohen në bazë të materialit të parashtruat nga ato të nxirret ven-
dim. Gjithashtu palët mund të vendosin që të mbahet seanca dhe pas
zhvillimit të procedurës të nxirret vendimi. Procedura para arbitrazhit
zhvillohet sipas marrëveshjes së palëve duke i respektuar dispozitat
imperative. Nëse nuk ka marrëveshje midis palëve për procedurën,
aplikohet e drejta procedurale e sistemit juridik sipas të cilit arbitrazhi
funksionon, përkatësisht të arbitrazhit institucional. Tek arbitrazhet
ad hoc procedura dhe seancat mbahet në vendim e caktuar nga palët.
Për shkak të verifikimit të gjendjes faktike organizohet seanca e
nxjerrjes dhe verifikimit të provave. Mjetet argumentuese dhe faktet
janë të ngjashme me ato të gjykatave shtetërore (dëshmitarët, shkre-
sat, ekspertët, shikimi në vendin e ngjarjes etj.). Për nxjerrjen e prova-
ve arbitrazhi vendos sipas propozimit të palëve, ose sipas iniciativës së
vet. Arbitrazhi e vlerëson fuqinë argumentuese të fakteve sipas bindjes
së lirë. Nëse arbitrazhi nuk mundet vet ti nxjerr provat, kërkon ndihmë
nga gjykata shtetërore që ti ndërmarrin veprimet e nevojshme.790
Ligji i arbitrazhit i Republikës së Kosovës në nenin 16 paragrafi
3 përcakton se palët me marrëveshje mund ta caktojnë procedurën
e arbitrazhit duke i respektuar dispozitat e detyrueshme të këtij ligji.
Nëse palët nuk janë pajtuar për procedurën e arbitrazhit, tribunali i
arbitrazhit i përcakton vet rregullat e arbitrazhit duke i zbatuar rre-
gullat e procedurës kontestimore ose të një institucioni të arbitrazhit
të përhershëm (neni 16 paragrafi 4). Nëse palët nuk janë pajtuar për
vendin se ku duhet të mbahen seancat e arbitrazhit, tribunali i arbi-
trazhit e cakton vetë vendin (neni 17 paragrafi 1).
790
Kështu parasheh edhe Modeli ligji i UNCITRAL – it për arbitrazhet tregtare
ndërkombëtare, neni 27.
487
7. E DREJTA KOMPETENTE PËR ZGJIDHJEN

E KONTESTIT NGA ARBITRAZHI TREGTAR
NDËRKOMBËTAR
Palët gjatë shtruarjes së kontestit para arbitrazhit tregtar ndër-
kombëtar me marrëveshje e caktojnë edhe të drejtën kompetente që
do të aplikohet nga arbitrat (parimi i autonomisë se vullnetit të palë-
ve). Palët mund ta zgjedhin të drejtën materiale që më së tepërmi i
përshtatet marrëdhënies së tyre, dhe nuk ka nevojë të ketë lidhje midis
marrëdhënies juridike dhe të drejtës së zgjedhur.791 Në këto raste palët
shpesh herë e zgjedhin në ketë mënyrë të drejtën për arsye se është e
drejtë e shtetit neutral (nuk ndërlidhet me rastin midis palëve). Nuk
përjashtohet mundësia që palët të zgjedhin të drejta të ndryshme për
pjesë (faza) individuale të marrëdhënies së tyre juridike, përkatësisht
të zgjidhet e drejta materiale e një vendi kurse e drejta procedurale e
shtetit tjetër (depecage, choosing and picking).
Gjithashtu palët mund të merren vesh që të drejtën e zgjedhur
në fillim, më vonë ta zëvendësojnë me të drejtën tjetër. Mundësia e
zgjedhjes të së drejtës kompetente dhe vlefshmëria e saj vlerësohet
sipas legis fori, ose të drejtës së zgjedhur nga palët. Nëse palët bëjnë
lëshim, nuk e caktojnë të drejtën kompetente, arbitrat janë të detyruar
ta përcaktojnë të drejtën që do të aplikohet për zgjidhjen e kontestit.
Varësisht nga vullneti i shprehur i palëve në kontest, në të drejtën
komparative dhe burimet ndërkombëtare (traktatet ndërkombëta-
re) dallohen dy mënyra të zgjidhjes së kontesteve nga arbitrat. Sipas
njërës mënyrë arbitrat vendosin sipas të drejtës (e aplikojnë të drejtën
që është rregull), dhe sipas mënyrës tjetër vendosin në bazë të pari-
meve të përgjithshme të drejtshmërisë ex aeqo et bono.
7.1. Zgjidhja e kontestit sipas të drejtës

Caktimi (zgjedhja) i të drejtës kompetente materiale sipas të cilës
arbitrazhet tregtare ndërkombëtare i zgjidhin kontestet është çështje
komplekse dhe e ndërlikuar. Për arsye se dekadat e fundit dukshëm u
rrit numri i arbitrazheve dhe rëndësia e tyre, kështu që paraqiten lloje
të ndryshme të arbitrazheve dhe qëndrime të ndryshme për natyrën
juridike të tyre.
Në të drejtën komparative nuk ka qëndrim unik se si do të për-
caktohen rregullat juridike të cilat do të aplikohen në meritumin e
kontestit. Pasi arbitrazhet tregtare ndërkombëtare nuk janë organe
791
Shiqo neni VII alineja 1 e Koventës Evropiane për arbitrazhin tregtar ndër-
kombëtar dhe nenin 42 alineja 1 të Konventës për zgjidhjen e kontestëve nga
investimet ndërmjet shteteve dhe shtetasve të shteteve tjera.
488
shtetërore dhe mund të kenë lidhje (kontakte) të intenzitetit përa-

fërsisht të njëjtë me dy ose më tepër shtete, e sidomos arbitrazhet
ad hoc, shtrohet pyetja se cila e drejtë ( e drejta e cilit shtet) do të
konsiderohet si pikënisje, përkatësisht sipas cilave norma të kolizionit
duhet të caktohet e drejta kompetente?
Për përcaktimin e të drejtës kompetente ekzistojnë ma tepër
mënyra, në vazhdim do të shtrojmë dy mënyra ma të përkrahura.
Karakteristika e mënyrës së parë është se procedura e caktimit
të drejtës kompetente nuk dallon nga ajo e gjykatave. Si pikë nisje
shërbejnë normat e kolizionit e një të drejte nacionale. Kto norma
fillestare të kolizionit si zakonisht janë normat kolizive të shtetit ku
arbitrazhi e mban seancën dhe aplikohet e drejta materiale e ati shteti
te të cilat normat e kolizionit dërgojnë.
Veçori e mënyrës së dytë për caktimin e së drejtës kompetente
është se si pikë nisja shërbejn normat e kolizioit të cilat nuk e sajo-
jnë (nuk janë pjesë) të drejtën ndërkombëtare private të një shteti
konkret. Kjo zgjidhje përkrahet më së tepërmi në teorinë juridike, e
gjithashtu aplikohet edhe në marrëveshje ndërkombëtare.792 Zgjidhje
të përafërta parasheh edhe Konventa Evropiane për arbitrazhin tre-
gtar ndërkombëtar, në nenin VII përcaktohet se në mungesë të zg-
jedhjes të së drejtës kompetente nga palët arbitrat do ta aplikojnë
ligjin që i cakton rregullat e konfliktit të ligjeve i cili është adekuat
për zgjidhjen e kontestit. Në ketë rast si pikë nisje nuk janë norma
e kolizionit të një shteti konkret, por normën e kolizionit e caktojnë
vetë arbitrat.
Kjo mënyrë e caktimin të së drejtës kompetente nuk është e ve-
rifikuar dhe shumë e sigurt. Nuk ekziston norma universale botërore
të unifikuar të kolizionit të cilat mund ti aplikojnë arbitrat e arbitra-
zheve tregtare ndërkombëtare. Pa u bazuar në normat nacionale të
kolizionit të një shteti arbitrat nuk do të kenë udhëzues të qartë nëse
dëshirojnë ta verifikojnë se cila e drejtë materiale është më logjikisht
dhe më përafërti e lidhur për kontestin që e zgjidhin. Gjithashtu duhet
të kihet në konsideratë edhe ajo se te marrëdhëniet kontraktore edhe
të drejtat ndërkombëtarë private nacionale nuk ofron, përkatësisht
nuk përmban pika të lidhjes të cilat paraprakisht i caktojnë lidhjet
potenciale të marrëdhënieve kontraktore me sisteme të ndryshme
juridike. Por në sistemet juridike të shteteve të ndryshme parashihet
vetëm pikat suazore të lidhjes, kurse vlerësimi koliziv juridik si dhe
vendimi konkret koliziv juridike u lihet gjyqtareve dhe arbitrave.793
Për shkak të veçorive specifike të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar
ndaj gjykatave, ka dallime te zgjidhja e konfliktit të ligjeve në proce-
792
Varadi,T., dhe të tjerët, po aty, f. 600.
793
Tibon, V., po aty, f. 601.
489
durën gjyqësore dhe të arbitrazhit. Gjykata ex officio duhet ti aplikoj

rregullat e të drejtës ndërkombëtare private të sistemit juridik që i
takon, sipas parimit iura novit curia, në mënyrë të njëjtë si e aplikon
të drejtën materiale për zgjidhjen e kontesteve pa element të huaj
juridiko-private. Arbitrazhi tregtar ndërkombëtar de iure patjetër
duhet ti përmbahet të drejtës materiale të kontraktuar, nëse palët me
dëshirë nuk e kanë caktuar të drejtën kompetente, nuk duhet patjetër
që çdo herë të aplikohen rregullat e kolizionit e të drejtës së selisë së
arbitrazhit, e posaçërisht në rastet kur selia e arbitrazhit nuk është
caktuar me marrëveshje nga palët.
Ligji i arbitrazhit i Republikës së Kosovës i aplikon rregullat e
Ligjit model të UNICITRAL - it, përcakton se tribunali i arbitrazhit
për zgjidhjen e kontestit e aplikon të drejtën materiale që e kanë
zgjedhur palët, nëse palët nuk e kanë caktuar të drejtën kompetente,
tribunali i arbitrazhit e zbaton të drejtën e përcaktuar nga rregullat e
së drejtës ndërkombëtare private. Në të gjitha rastet tjera, tribunali i
arbitrazhit e zbaton legjislacionin e Kosovës.794
7.2. Zgjidhja e kontestit sipas parimeve

të drejtshmërisë
Arbitrazhet tregtare ndërkombëtare mund ti zgjidhin kontes-
tet sipas parimeve të drejtshmërisë (ex aequo et bono). Kjo është e
mundshme nëse palët ashtu janë marr vesh dhe u lejohet sipas rre-
gullave ndërkombëtare ose dispozitave interne të shteteve. Palët në
kontest mundet caktimin e të drejtës kompetente tua besojnë arbi-
trave, duke u dhanë mundësi që të veprojnë sipas drejtshmërisë, për-
katësisht pa u bazuar në asnjë të drejtë nacionale dhe kolizive. Palët
merren vesh që kontestin të zgjidhet sipas drejtshmërisë (ex aequo et
bono dhe en amiable composition). Instituti i ndërmjetësimit miqësor
(amiable composition) në Francë e përfaqëson pandanin e vendosjes
sipas drejtshmërisë, por këto institute nuk kanë përmbajtje dhe efe-
kte të njëjta (të përafërta).795 Palët merren vesh që të vendoset sipas
parimeve të drejtshmërisë (en amiable composition) gjatë zgjidhjes
së kontestit që ti ruajnë raportet e mira afariste. Në atë mënyrë hes-
hturazi pajtohen që të heqin dorë nga një pjesë e kërkesave të tyre
që të arrihet deri te një zgjidhje e drejtë e ngjashme me barazimin.
Rëndësia e posaçme e vendimeve të miratuara sipas drejtëshmërisë
vërehet edhe në atë se kur palët merren vesh që kontesti të zgjidhet
794
Neni 29 i Ligjit për arbitrazh.
795
Më tepër për këtë çështje: Poudret, Besson, Comporative Law of International
Arbitration, London, 2007, f. 617.
490
në këtë mënyrë janë të gatshëm ta pranojnë vendimin ashtu siç është

dhe vullnetarisht ta përmbushin.
Megjithatë, kundër vendosjes sipas drejtshmërisë mund të je-
pen vërejtje për shkak të keqpërdorimeve nga arbitrit të cilët gjatë
vendosjes mund ta favorizojnë palën ma me reputacion afarist dhe
potencial ekonomik ma të fuqishëm. Gjithashtu si vërejtje tjetër mund
të theksohet fakti i papërcaktueshmërisë së nocionit drejtëshmëri, i
cili shprehet si një lloj i standardit të ndryshëm për shtet të ndryshme,
kultura të ndryshme afariste, ambiente dhe sisteme juridike të ndrysh-
me. Palët duke e kontraktuar këtë mënyrë të zgjidhjes së kontestit nuk
mund të parashohin efektin e zgjidhjes përfundimtare.
Konventa Evropiane për arbitrazh tregtar ndërkombëtar në
mënyrë shprehimore e parasheh vendosjen sipas drejtëshmërisë. Kjo
konventë ua njeh të drejtën arbitrave që të nxjerrin vendime sipas
drejtshmërisë kur palët merren vesh, por vetëm nëse ajo lejohet sipas
të drejtës që aplikohet nga arbitrazhi tregtar ndërkombëtar.
Ligji model i UNCITRAL-it gjithashtu e parasheh deklarimin
shprehimor të palëve që i autorizon arbitrat të vendosin sipas dre-
jtshmërisë (ex aequo et bono) ose amiables compositeuns (neni 35 i
rregullave të arbitrazhit të UNICITRAL -it).
Lidhur me gjerësinë e autorizimeve të arbitrave që vendosin sipas
parimeve të drejtëshmërisë (lirin për gjetjen e të drejtës adekuate) nuk
ka qëndrim unik në teori, e as në praktik dhe legjislacionet e vendeve
të ndryshme.796 Megjithatë, e pakontestueshme është se arbitrat pat-
jetër duhet të kenë kujdes për rendin publik të shtetit ku është nxjerr
vendimi, dhe të vendit ku duhet të njihet dhe ekzekutohet ai vendim,
se për ndryshe rrezikohet që vendimi të anulohet në shtetin e vendit,
ose ai vendim të mos njihet dhe ekzekutohet jashtë shtetit, përkatë-
sisht mos ti lëshohet ekzekvatura në vendin e huaj.
Sipas një qëndrimi arbitrat që vendosin sipas ex aequo et bono
aspak nuk e aplikojnë të drejtën, as rregullat imperative, e as ato dis-
pozitive. Vendimin e nxjerrin sipas bindjeve të veta se çka do të ishte
drejtshmëri sipas rrethanave konkrete të rastit, dhe nuk u përmbahen
dispozitave të kontratës. Për dallim nga ky qëndrim në Zvicër mbisun-
don qëndrimi se arbitrin i cili vendos sipas drejtshmërisë për zgjidhjen
e kontestit e detyrojnë dispozitat e kontratës.797
Sipas qëndrimit të dytë, autorizimet e arbitrit i cili vendos sipas
drejtshmërisë edhe pse janë shumë të gjera, nuk janë të pakufizuara,
përkatësisht vendosja sipas kritereve subjektive nuk janë të pavarura
796
Robert, J, Arbitrage inetnational commercial, France, f. 241; Poudret, Besson,
Comporative Law of International Arbitration, London, 2007, f. 618
797
Poudret, Besson, po aty, f.625-630.
491
nga e drejta. Edhe kur vendosin sipas parimit të drejtshnërisë (ex

aequo et bono) arbitrat e aplikon të drejtën.
Njohuritë dhe kuptimi subjektiv i tyre për drejtshmërinë do tu
ndihmoj gjatë zgjidhjes dhe caktimit të rregullës juridike që do të
aplikojnë. Kur vendosin sipas parimeve të drejtshmërisë arbitrat para
se gjithash janë të detyruar të kujdesen për dispozitat nga kontrata
bazë nga të cilat është krijuar kontesti. Shtrohet pyetja se a mun-
det arbitrat mos ti aplikojnë, përkatësisht të ndryshojnë dispozitat
e kontratës që i konsiderojnë në kundërshtim me drejtshmërinë?
Është e padiskutueshme se në raste konkrete arbitrat në mënyrë eks-
tenzive i interpretojnë dispozitat e kontratës, por a kanë mundësi ti
korrigjojnë dhe zbusin efektet e kontratës nëse mendojnë se ashtu
duhet të veprohet. Megjithatë, parimi pacta sunt servanda nuk e lejon
ndryshimin e dispozitave themelore të kontratës. Arbitrat që e zgje-
dhin rastin sipas drejtshmërisë mund të aplikojnë rregulla juridike nga
sisteme të ndryshme juridike, me bindjen se ma për së afërmi janë të
lidhura me rastin dhe parashohin zgjidhjen ma të drejtë, gjithashtu
mund ti aplikojnë rregullat të cilat e sajojnë të drejtën autonome të
tregtisë ndërkombëtare (lex mercatoria). Arbitrat të cilët vendosin
sipas drejtshmërisë për shembull mund ta lejojnë edhe shkëputjen e
kontratës për shkak të ndryshimeve të rrethanave, ose për shkak të
mos përmbushjes, dhe nuk janë të detyruar që në mënyrë strikte tu
përmbahen afateve të parashkrimit. Megjithatë, më së shpejti parimi i
drejtshmërisë te marrëdhëniet kontraktore aplikohet gjatë konstatimit
dhe caktimit të lartësisë së pagesës së dëmshpërblimit.
Ligji i arbitrazhit i Kosovës e parasheh mundësinë e zgjidhjes
së kontesteve sipas parimit të drejtshmërisë, në nenin 29 paragrafi 2
përcakton: “Tribunali vendos ex aequo et bono ose si amiable com-
positeur vetëm nëse palët shprehimisht e kanë autorizuar për këtë”.
Pavarësisht se vendos sipas të drejtës ose është i autorizuar të vendos
sipas parimeve të drejtshmërisë, “tribunali i arbitrazhit vendos në
pajtim me dispozitat e kontratës duke marrë parasysh uzancat tregta-
re që vlejnë për rastin konkret”.798
8. KONTROLLI GJYQËSOR I VENDIMEVE TË

ARBITRAZHIT TREGTAR NDËRKOMBËTAR
Në një numër të madh të transaksioneve tregtare ndërkombëtare
palët me marrëveshje e zgjedhin arbitrazhin si mjet për zgjidhjen e
kontesteve afariste. Dekadave të kaluara arbitrazhi tregtar ndërkom-
bëtar ka arritur një shkallë të lartë të pavarësimit si mjet për zgjidhjen
e kontesteve tregtare. Arbitrat vetë mund të vendosin për kompeten-
798
Neni 29, paragrafi 3 i Ligjit për arbitrazh.
492
cën e tyre, gjithashtu shpesh herë vendosin për aplikimin e të drejtës

materiale, procedurale dhe të drejtës së kolizionit.
Megjithatë, vullneti i palëve dhe vullneti i arbitrave nuk janë kor-
nizat (suazat) e vetme në kuadër të cilave vendos arbitrazhi tregtar
ndërkombëtar. Judikatura (gjyqësia) shtetërore ka mundësi ta bëj
kontrollin plotësues të procedurës së arbitrazhit. Kontrolli gjyqësor
i vendimeve të arbitrazhit mund të bëhet gjatë procedurës së anuli-
mit të vendimit të arbitrazhit të vendit. Procedura e anulimit fillohet
(iniciohet) me padi të parashtruat para gjykatës së vendit. Gjithashtu
kontrolli gjyqësor bëhet gjatë procedurës së njohjes dhe ekzekutimit
të vendimit të huaj të arbitrazhit.
Lidhur me vëllimin dhe nivelin e kontrollit gjyqësor të vendi-
meve të arbitrazhit tregtar ndërkombëtar në të drejtën e krahasuar
nuk ka qëndrim unik. Në vendet konkrete për ketë çështje ekzistojnë
qëndrime të ndryshme për besimin ose mosbesimin ndaj arbitrazhit
si mjet për zgjidhjen e kontesteve. Megjithatë, në veçanti duhet the-
ksuar se dekadave të fundit vërehet tendenca e zgjerimit të autono-
misë së vendosjes nga arbitrazhi tregtar ndërkombëtar gjatë zgjidhjes
së kontesteve, dhe ngushtimit të kontrollit shtetëror. Kjo tendencë
verifikohet edhe në traktatet ndërkombëtare të lidhura nga kjo lëmi
për shembull: Konventa e Nju Jorkut për njohjen dhe ekzekutimin e
vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit 1958; Konventa Evropiane për
arbitrazh tregtar ndërkombëtar e viti 1961; Konventa e Uashingtonit
për zgjidhjen e kontesteve ndërkombëtare nga investimet e huaja e
vitit 1965 etj. Gjithashtu në ketë drejtim ndikim të madh ka edhe
Model – ligji i UNICITRAL -IT i vitit 1985.
Në sistemet juridike individuale të shteteve të ndryshme apli-
kohen shumë mjete juridike të ndryshme kundër vendimeve të arbi-
trazhit. Mund të theksohen si ma të rëndësishme tre mjete juridike në
sistemet individuale të vendeve të ndryshme: a) ankesa, parashtrohet
para instancës më të lartë të arbitrazhit, ose parashtrohet para gjy-
katës; b) padia për anulim, parashtrohet kundër vendimit të arbitra-
zhit të vendit, dhe c) kontrolli i vendimit të huaj të arbitrazhit, gjatë
procedurës së njohjes dhe ekzekutimit të tij.
Në sistemin juridik të Republikës së Kosovës sipas Ligjit të arbi-
trazhit parashihen dy mjete juridike kundër vendimeve të arbitrazhit.
Vendimi i arbitrazhit të vendit në Kosovë krijon efekte juridike njëlloj
si aktgjykim i plotfuqishëm dhe i ekzekutueshëm gjyqësor. Në rastet
e përcaktuara me ligj mund të atakohet për anulim. Vendimi i huaj i
arbitrazhit që të krijoj efekte juridike në Kosovë duhet të njihet dhe ti
plotësoj kushtet për ekzekutimin sipas të drejtës sonë. Statusi juridik
i vendimit të arbitrazhit te na, e po ashtu edhe në shumë shtete tjera
varet nga fakti se ai vendim a është i vendit ( i nxjerr nga organi i ven-
dit) ose i huaj. Nuk ka vështirësi te caktimi i prejardhjes së vendimit
493
gjyqësor dhe të arbitrazhit të përhershëm, por tek arbitrazhet ad hoc

prejardhja e vendimit nuk është çdo herë e qartë, për arsye se shpesh
herë ekziston lidhje të intensitetit të njëjtë me më tepër shtete. Për
ketë arsye në vazhdim do të shtrohet çështja e caktimi të prejardhjes
së vendimit të arbitrazhit.
8.1. Përcaktimi i prejardhjes së vendimit të arbitrazhit

Më lartë u vërejt se përcaktimi i prejardhjes së vendimit të arbi-
trazhit është çështje me rëndësi të veçantë praktike për lex fori dhe
gjykatat e vendit. Varësisht se si ai zgjidhet me shtetin e huaj, në parim
mund të ndikoj në njohjen dhe ekzekutimin e këtyre vendimeve në
shtetësinë e vendit. Përcaktimi i prejardhjes së vendimit të arbitra-
zhit është supozimi i rëndësishëm për trajtimin juridik të vendimit të
arbitrazhit në një shtet. Varësisht se si është e rregulluar kjo çështje
në legjislacionin dhe praktikën gjyqësore të shtetit konkret, varet nga
ana tjetër se a do të aplikohet dhe ndaj cilit shtet do të kërkohet re-
ciprociteti si kusht për njohje dhe ekzekutim të vendimeve të huaja
të arbitrazhit.
Për përcaktimin e prejardhjes së vendimit të huaj të arbitrazhit
në teorinë juridike aplikohen më tepër kritere të ndryshme. Sistemet
juridike individuale të shteteve të ndryshme e aplikojnë njërin nga
kriteret për përcaktimin e prejardhjes (përkatësin) të vendimit të huaj
të arbitrazhit, kriterin personal ose territorial.
Sipas kriterit personal për ti dalluar vendimet e arbitrazhit te ven-
dit nga vendimet e huaja të arbitrazhit sipas mendimit të disa autorëve
(p.sh Arminjon,799 Szaszy800) si bazë merret shtetësia ose vendbanimi i
palëve ose i arbitrave (p.sh Demanzhe801). E metë e këtij kriteri është
se nuk parasheh zgjidhje nëse këta persona kanë shtetësi të ndryshme
ose vendbanim në shtetet të ndryshme, andaj këto kritere për caktimin
e prejardhjes së vendimit të arbitrazhit kanë ma tepër rëndësi teorike
se sa që aplikohen në praktikë.
Sipas kriterit territorial, i cili është më i përkrahur në teori802
dhe ka ndikim më të madh në legjislacionet dhe praktikën gjyqësore
të shteteve të ndryshme, përkatësia e vendimeve të arbitrazhit përca-
ktohet sipas territorit të shtetit ku ndodhet selia e arbitrazhit (lidhja
territoriale), ose sipas rregullave të procedurës të vendit që janë apli-
kuar në procedurën para arbitrazhit. Përcaktimit të prejardhjes së
vendimit të arbitrazhit sipas kriterit të territorialiteti i bëhet vërejtje
799
Arminjon. P., Précis de droit international privé, Tom III, Paris, 1952,f. 333.
800
Szassy, I., Nemzedközi polgári, Budapest, 1963, f. 648.
801
Demangeat, CH, Foelix, M., Traité de droit international pruvé, V. II, f.159.
802
Eisner, B., MPP II, Zagreb, 1956, f. 358.
494
për shkak të vështirësive të konstatimit të vend ndodhjes të selisë

së arbitrazhit ad hoc e cila mund të mbaj seanca në më tepër shte-
te.803 Kriterit territorial për aplikimin e rregulloreve procedurale të
vendit të nxjerrjes së vendimit gjithashtu i bëhen vërejtje (Niboaje,804
Shnicer805 etj), theksohet se ai vend mund të jetë i rastësishëm dhe
vështirë mund të verifikohet.
Përcaktimin e prejardhjes së vendimit të arbitrazhit, përkatësisht
definicionin e arbitrazhit të huaj e përmban Konventa e Nju Jorkut
për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit. Sipas
nenit 1 alineja 1 kjo Konventë aplikohet për njohjen dhe ekzekutimin
e vendimeve të arbitrazhit nga kontestet midis personave fizik dhe
juridik, që janë nxjerr (miratuar) në territorin e një shteti tjetër, e jo
në vendin ku kërkohet njohja dhe ekzekutimi i atyre vendimeve. Sipas
nenin VI si vendim i huaj konsiderohet edhe ai i cili është nxjerrë sipas
të drejtës së huaj procedurale, për arsye se gjykata mund ta pezulloj
ekzekutimin e vendimit jo vetëm në rastet kur kërkohet anulimi i tij
nga organet e shtetit ku është nxjerrë vendimi, por edhe nga organet
e shtetit sipas të drejtës së cilit është nxjerr ai vendim.
Konventa Evropiane për arbitrazhet tregtar ndërkombëtare nuk
e përcakton prejardhjen e vendimit të huaj të arbitrazhit, por nga neni
IX ku parashihen arsyet për anulimin e vendimit të arbitrazhit mund
të konstatohet se vendimi e ka përkatësinë e ati shteti ku është nxjerrë,
ose të vendit që e kanë zgjedhur palët.
8.2. Anulimi i vendimit të arbitrazhit të vendit

Pas përfundimit të seancës vendimi i nxjerr nga arbitrazhi konsi-
derohet (e fiton fuqinë) res iudicata. Pala e pa kënaqur me padi mund
të kërkojë anulimin e vendimit. Në të drejtën e krahasuar për padinë
për anulimin e vendimit të arbitrazhit si zakonisht vendos gjykata e cila
do të ishte kompetente në shkallë të parë nëse palët nuk ishin marrë
vesh që kontestin ta zgjidhin me arbitrazh. Në Republikën e Kosovës
me padi për anulimin e vendimit të arbitrazhit secila palë mund të kër-
kojë nga gjykata që të anuloj vendimin e tribunalit të arbitrazhit.806
Padia për anulimin e vendimit të tribunalit të arbitrazhit i dorëzohet
gjykatës në afat prej 90 ditëve nga dita e pranimit të vendimit të arbi-
trazhit.807 Në të drejtën e krahasuar përgjithësisht aplikohet rregulla
se kompetente për anulimin e vendimit të arbitrazhit është gjykata e
803
Jezdić, M. Autonomija volje kao način odneđivanja materijalnog prava pred
spoljnotrgovinskim arbitražama, Beograd, 1965, f. 11-13.
804
Nibojet, J,P. Traité de Droit international privé, V.VI, Paris, 1949, f.108.
805
Shnitzer,A., Handbuch des internationalen Privatrechs, V.II, 1958, f. 254.
806
Ligji për arbitrazh, neni 36, pragrafi 1.
807
Ligji për arbitrazh, neni 36, pragrafi 3.
495
shtetit në territorin e të cilit ndodhet arbitrazhi. Në të drejtën tonë nuk

ka dispozitë konkrete që e rregullon ketë çështje. Nëse pas nxjerrës së
vendimit vjen deri te korrigjimi, interpretimi dhe plotësimi i vendimit,
tribunali i arbitrazhit i bën korrigjimet ose jep interpretimin brenda
30 ditëve nga pranimi i kërkesës për ta bërë këtë.808
Në Republikën e Kosovës efektet juridike të vendimit të arbitra-
zhit të vendit nuk janë të kushtëzuara nga kontrolli gjyqësor ex officio.
Sipas nenit 31 paragrafi 1 i Ligjit për arbitrazh, vendimi i arbitrazhit
të vendit për palët e ka efektin e njëjte juridik sikurse një aktgjykim
i plotfuqishëm dhe detyrues i gjykatës së vendit. Kjo do të thotë se
efekti i vendimit të arbitrazhit të vendit nuk kushtëzohet nga ndonjë
kontroll, por ekziston mundësia që vendimi të sulmohet me padi për
anulim. Padi për anulimin e vendimit të tribunalit të arbitrazhit i dor-
zohet gjykatës në afat prej nëntëdhjetë ditë pas pranimit të vendimit
nga pala (neni 36/3). Nëse tribunali i arbitrazhit bën korrigjime ose
jep interpretime, afat prej tridhjete ditëve fillon të skadojë nga afati i
pranimit të kërkesës.
Gjykata e anulon vendimin e tribunalit nëse paditësi dëshmon se:
1. Njëra palë në marrëveshjen e arbitrazhit nuk ka pasur zotë-
sinë për të vepruar,
2. Marrëveshja e arbitrazhit nuk është e vlefshme sipas të dre-
jtës së caktuar nga palët ose nga tribunali i arbitrazhit ose
sipas të drejtës së Kosovës,
3. Paditësi nuk është njoftuar me rregull për emërimin e një
arbitri ose për procedurën e arbitrazhit,
4. Vendimi nuk ka të bëjë me çështjen e shqyrtuar nga tribunali i
arbitrazhit ose ka të bëjë me një çështje për të cilën nuk është
kompetent tribunali i arbitrazhit,
5. Vendimi anulohet nëse përbërje e tribunalit të arbitrazhit ose
procedurën e arbitrazhit nuk ka qenë në pajtim me marrë-
veshjen e arbitrazhit ose me dispozitat e ligjit të arbitrazhit
dhe mangësia e tillë ka pasur ndikim në vendimin e tribuna-
lit.809
Gjykata do ta anuloj vendimin e arbitrazhit nëse konstaton se:
1. Objekti i kontestit nuk mund të zgjidhet me arbitrazh, për-
katësisht arbitrazhi në fjalë është i ndaluar (nuk është arbi-
trabil), ose
808
Ligji për arbitrazh, neni 35, paragrafi 2.
809
Neni 36 i Ligjit të arbitrazhit.
496
2. Ekzekutimi i vendimit do të cenonte (do të ishte në kundër-

shtim) rendin publik (ordre public).810
Në planin ndërkombëtar nuk ka marrëveshje ndërkombëtare që
do ti unifikonte të drejtat nacionale lidhur me anulimin e vendimeve
të arbitrazheve tregtare ndërkombëtare. Megjithatë, ndikim në har-
monizim ka Model Ligji i UNICITRAL – it te të drejtat e arbitrazhit,
ku përfshihen edhe dispozitat për anulim të vendimeve të arbitrazhit,
arsyet për të cilat mund të anulohet vendimi janë të njëjta për të cilat
sipas Konventës së Nju Jorkut mund të refuzohet njohja.
Arsyet për anulim të vendimeve të arbitrazhit i parashohin shume
marrëveshje ndërkombëtare dhe rregulla interne të shteteve.811 Sipas
Konventës Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar shkaqet
për anulimin e vendimit të arbitrazhit janë: 1) nëse palët nga marrë-
veshja e arbitrazhit sipas ligjit nuk kanë zotësi veprimi; ose marrëvesh-
ja për arbitrazh nuk ka qenë e vlefshme sipas ligjit që e kanë zgjidhur
palët, nëse nuk e kanë zgjedhur sipas ligjit të shtetit ku është nxjerrë
vendimi; 2) nëse pala e cila kërkon anulim nuk ka qenë e informuar
në mënyrë të rregullt për emërimin e arbitrazhit ose për çfarëdo arsye
tjetër nuk ka mund të mbrohet; ose 3) nëse vendimi është nxjerr për
kontest që nuk është paraparë me marrëveshje për caktimin e kompe-
tencës së arbitrazhit nga palët ose nëse dispozitivi i vendimit i tejkalon
kufit e marrëveshjes së arbitrazhit, 4) nëse konstituimi i arbitrazhit
ose procedura para arbitrazhit nuk është zhvilluar sipas marrëvesh-
jes së palëve.812 Kushtet e njëjta për anulimin e vendimit të arbitra-
zhit parasheh Model - ligji i UNICITRAL -it për arbitrazhin tregtar
ndërkombëtar, dhe si kushte shtesë për anulim i parasheh rastet nëse
kontesti nuk është arbitral bie sipas të drejtës së shtetit të vendit, ose
është në kundërshtim me rendin publik të ati vendi.813 Konventa e
Uashingtonit për zgjidhjen e kontesteve nga investimet midis shteteve
dhe shtetasve të shteteve tjera e viti 1965 i parasheh këto kushte për
anulim të vendimit të arbitrazhit:
1. Nëse konstituimi i arbitrazhit nuk është bërë në mënyrë ade-
kuate;
2. Nëse arbitrazhi i ka tejkaluar kompetencat; 3) nëse njëri nga
arbitrat ka qenë i korruptuar; 4) nëse gjatë procedurës janë
bërë shmangje seancës nga rregullat themelore të proce-
810
Neni 36, paragrafi 2, pika b e Ligjit të arbitrazhit
811
Më tepër shih: Vuković. Ð., dhe Kunštek, E., po aty f. 384.
812
Neni IX alinea 1 e Konventës.
813
Ligji model i UNCITRAL-it për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar, neni 34.
497
durës; 5) nëse në vendim nuk janë theksuar faktet në të cilat

ajo bazohet.814
8.3. Njohja dhe ekzekutimi i vendimeve të huaja të

arbitrazhit
Suksesi dhe efikasiteti i procedurës së zhvilluar para arbitrazhit
tregtar ndërkombëtar konsiston në zgjidhjen e kontesteve në atë
mënyrë që procedura para arbitrazhit përfundon me nxjerrjen e ven-
dimit të detyrueshëm për palët si çështje e gjykuar (res iudicata). Ajo
që përcaktohet dhe verifikohet në vendim konsiderohet e saktë (res
iudicata pro veritate habetur).
Vendim i huaj i arbitrazhit që të krijoj efekte juridike në shtetin
e vendit duhet të njihet dhe të ekzekutohet nga gjykata e vendit (të
lëshohet ekzekvatura). Për vendimet e arbitrazhit të nxjerra jashtë
shtetit të vendit patjetër duhet të zhvillohet procedurë për njohjen
dhe ekzekutimin e tyre para gjykatës së vendit. Çështjet e ekzekuti-
mit të vendimeve të arbitrazhit nuk janë drejtpërdrejt të ndërlidhura
me organet shtetërore siç janë gjykatat të cilat janë institucione për
ekzekutim të detyrueshëm (me dhunë) të atyre vendimeve gjyqësore
që nuk përmbushen vullnetarisht nga palët.
Supozohet se ekzekutimi vullnetar i vendimeve të arbitrazhit
është mjaft i lartë, edhe pse të dhëna të sakta statistikore nuk ka për
arsye se nuk ekziston sistem gjithëpërfshirës i evidentimit i të gjitha
vendimeve të arbitrazheve të përhershëm dhe ad hoc, por nga analizat
dhe vlerësimet në teori mund të konstatohet se një përqindje e ma-
dhe e vendimeve të arbitrazhit ekzekutohen vullnetarisht.815 Në ketë
ndikojnë vërejtjet dhe sanksionet e korporatave të ndryshme. Mbas
këtyre masave nuk qëndron detyrueshmëria e organeve shtetërore,
por shoqatat e ndryshme në lëmi individuale të ekonomisë, të cilat
nuk mund të sigurojnë ekzekutim të detyrueshëm në plotkuptimin
e fjalës, por ushtrojnë shtypje efikase të organizuar ndaj debitorëve.
Sanksionet që ndërmerren nga këto korporata si zakonisht janë:
fshirja nga anëtarësia, vendosja (evidentimi) në “listën e zezë” etj.
Arsyeshmëria e efikasitetit të këtyre masave (sanksioneve) arsyetohen
me dëmet serioze që mund të shkaktohen ndaj reputacionit afarist
të debitorëve (më së shpeshti shfaqen në dëme konkrete materiale).
Përkundrejt përmbushjes (ekzekutimit) vullnetar të vendimeve të
arbitrazhit në një përqindje të lartë, megjithatë problemi i ekzekutimit
814
Konventa e Vashingtonit, neni 52, alinea 1
815
Cituar sipas Varadit: Carabiber Ch. L’evolution de l’arbitrage commercial inter-
national, Recueil des Cours, 1960, Tom 99, f. 133
498
shfaqet dhe mbetet çështje serioze, për çka dëshmojnë edhe faktet se
në një numër të konsiderueshëm të legjislacioneve parashihen norma
të veçanta imperative dhe eksplicite për njohjen dhe ekzekutimin e
vendimeve të huaja të arbitrazhit e gjithashtu kjo materie për shkak
të rëndësisë që ka rregullohet me një numër të madh të traktateve
ndërkombëtare.816
Vendimi i huaj i arbitrazhit që të prodhoj efekte juridike në sh-
tetin e vendit duhet të njihet dhe ekzekutohet, përkatësisht ta merr
ekzekvaturën nga gjykata e vendit. Për këtë arsye patjetër duhet të
zhvillohet procedura për njohjen dhe ekzekutimin e të gjitha vendime-
ve të arbitrazhit të nxjerra në territorin e shtetit të huaj. Gjatë proce-
durës për njohje dhe ekzekutim gjykata e vendit vlerëson se vendimi i
huaj i arbitrazhit a i plotëson kushtet e parapara në ligjin e vendit ku
kërkohet njohja. Në Republikën e Kosovës Ligji për arbitrazhin në
nenin 39 i parasheh kushtet për njohje dhe ekzekutim të vendimeve
të nxjerra jashtë Kosovës.
Në vazhdim do ti analizojmë kushtet që duhet ti plotësoj vendim
i huaj i arbitrazhit që të njihet dhe të ekzekutohet te ne. Pa vendim
për njohje dhe ekzekutim, përkatësisht pa ekzekratur vendimi i huaj i
arbitrazhit nuk krijon efekte juridike në Kosovë. Ligji për arbitrazhin
i ka inkorporuar rregullat dhe parimet e Konventës së Nju Jorkut për
njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit të vitit
1958. Ligji për arbitrazhin (njëlloj si Konventa e Nju Jorkut) parasheh
dy kategori të shkaqeve për të cilat mund të refuzohet njohja e ven-
dimit të huaj të arbitrazhit. Në grupin e parë përfshihen shkaqet që
merren në konsideratë vetëm nëse pala që kundërshton njohjen dhe
ekzekutimin i parashtron dhe argumenton. Në grupin e dytë bëjnë
pjesë shkaqet të cilat gjykata i vlerëson sipas detyrës zyrtare.
Sipas Ligjit për arbitrazh kërkesa për njohjen dhe ekzekutimin
e vendimit të arbitrazhit refuzohet në bazë të kërkesës së palës tjetër
nëse ajo dëshmon se:
a) Njëra palë sipas të drejtës së caktuar me marrëveshje për
arbitrazh nuk ka pasur zotësi veprimi; ose marrëveshje e
arbitrazhit nuk ka qenë e vlefshme sipas të drejtës së caktuar
nga palët, nëse palët nuk e kanë caktuar të drejtën, marrë-
veshja nuk ka qenë e vlefshme sipas të drejtës së territorit ku
është nxjerrë vendimi.817
b) Kushti i dytë parasheh se njohja mund të refuzohet nëse lid-
hur me procedurën e arbitrazhit ose përbërjen e arbitrazhit
816
Varadi T., dhe të tjerët, po aty, f. 608.
817
Neni 39 paragrafi 4 pika a e Ligjit për arbitrazh.
499
cenohet (nuk respektohet) dispozita e marrëveshjes së arbi-

trazhit.818
c) Kushti i tretë për refuzimin e ekzekvaturës ndërlidhet me
situatën kur arbitrat i tejkalojnë kompetencat e veta të për-
caktuara me marrëveshjen e arbitrazhit, ose vendimi i nxjerr
nuk është nga lëmia për të cilën është kompetent tribunali.
Në ketë rast janë të mundshëm dy zgjidhje: refuzimi i ekze-
kvaturës, ose njohja dhe ekzekutimi i vendimit mbi çështje
për të cilat është kompetente tribunali i arbitrazhit nëse ajo
pjesë mund të ndahet nga çështjet tjera, atëherë kjo pjesë e
vendimit mund të njihet dhe të ekzekutohet.819
d) Kushti i katërt parasheh se përbërja e tribunalit të arbitrazhit
ose procedura e arbitrazhit kanë qenë në pajtim me dispozitat
e marrëveshjes së arbitrazhit, nëse nuk ka marrëveshje, me të
drejtën e shtetit ku është vendi i arbitrazhit.820
e) Kushti i pestë përcakton se refuzohet njohja dhe ekzekutimi
nëse vendimi ende nuk është bërë i plotfuqishëm për palët,
ose është shfuqizuar ose pezullon nga organi kompetent me
territorin e shtetit ku është nxjerrë vendimi, respektivisht si-
pas të drejtës në bazë të së cilës është nxjerr vendimi.821
Te zgjidhja e kontesteve me arbitrazh rregull është njëshkall-
shmëria, vendimi është definitiv pas plotfuqishmërisë. Kundër tij
nuk mund të parashtrohet padi (ne bis in idem). Këtu përjashtohen
rastet kur parashihet mundësia për padi, ose ndonjë mjet tjetër juridik
kundër vendimit të arbitrazhit sipas marrëveshjes së palëve për arsye
se ato raste janë përjashtime. Nuk do të njihet dhe ekzekutohet ven-
dimi i arbitrazhit i cili ende nuk është i plotfuqishëm, ose atë vendim
e ka anuluar ose e ka pezulluar nga ekzekutimi gjykata e shtetit në të
cilin ose sipas të drejtës në të cilit shtet vendimi është nxjerrë.
Kërkesa për njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të tribunalit të
arbitrazhit refuzohet nëse gjykata sipas detyrës zyrtare (gjykata kuj-
deset ex officio) konstaton se:
a) Sipas ligjeve në fuqi në Kosovë, kontesti nuk mund të zgjidhet
përmes arbitrazhit, nëse objekti i kontestit nuk është arbitra-
bil (nuk është i përshtatshëm të zgjidhet me arbitrazh).822
818
Neni 39 paragrafi 4 pika b e Ligjit pëer arbitrazh.
819
Neni 39, paragrafi 3, pika c e Ligjit për arbitrazh.
820
Neni 39, paragrafi 3, pika d e Ligjit për arbitrazh.
821
Neni 39, paragrafi 3, pika e e Ligjit për arbitrazh.
822
Neni 30, paragrafi 5 pika a e Ligjit për arbitrazh.
500
b) Nuk do të njihet dhe ekzekutohet vendimi i huaj i cili do ta

cenonte ose do të ishte në kundërshtim me rendin publik të
Kosovës.823
Gjykata do ta refuzoj njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të huaj
të arbitrazhit nëse konstaton se efektet e tija janë në kundërshtim me
rendin publik të Kosovës. Gjatë procedurës për njohjen dhe ekze-
kutimi të vendimeve të huaja të arbitrazhit gjykata e vendit kujdeset
vetëm për cenimin e rendit publik nacional të vendit.824
Për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit
në Republikën e Kosovës vendos Gjykata ekonomike.825 Kërkesa për
njohjen dhe ekzekutimin e vendimit të arbitrazhit pala e interesuar
ia bashkëngjit: a) vendimin origjinal ose një kopje të vërtetuar; b)
marrëveshjen origjinale me të cilën është caktuar kompetenca e ar-
bitrazhit ose nje kopje të vërtetuar, dhe c) një përkthim të certifikuar
të marrëveshjes së arbitrazhit dhe të vendimit të arbitrazhit në njërën
prej gjuhëve zyrtare të Kosovës.
Në Maqedoninë e Veriut materie e arbitrazhit tregtar ndërkom-
bëtar rregullohet me Ligjin për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar.826
Sipas këtij ligji për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të
arbitrazhit do të zbatohen dispozitat e Konventës së Nju Jorkut të
vitit 1958.827 Në procedurën për njohje dhe ekzekutim të vendimeve
të huaja të arbitrazhit aplikohen dispozitat e Ligjit për të DNP.828
Me qëllim të lehtësimit të njohjes dhe të ekzekutimit të vendi-
meve të huaja të arbitrazhit, aktivitetet në plan ndërkombëtar për
formulimin e kushteve unike kanë qenë shumë intensive dhe kanë
përfunduar me sukses. U lidhën dhe gjerësisht u pranuan dy marrë-
veshje multilaterale për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të hu-
aja të arbitrazhit. Ata janë Konventa e Gjenevës për ekzekutimin e
vendimeve të arbitrazhit e vitit 1927, dhe Konventa e Nju Jorkut për
njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të arbitrazhit e vitit
1958. Gjithashtu për njohjen dhe ekzekutimin e vendimeve të huaja të
arbitrazhit me rëndësi janë edhe Protokolli i Gjenevës për klauzolat e
arbitrazhit i vitit 1923 dhe Konventa Evropiane për arbitrazhin tregtar
ndërkombëtar, e lidhur në Gjenevë në vitin 1961. Më e rëndësishme
nga këto katër marrëveshje multilaterale është Konventa e Nju Jorkut,
deri në mars të vitit 2021 e kanë nënshkruar dhe ratifikuar 167 shtete
823
Neni 39, paragrafi 5 pika b e Ligjit për arbitrzh.
824
Goldštajn A., Triva S., Međunarodna trgovačka arbitraža, Zagreb, 1987, f. 18
825
Neni 39, paragrafi 2 i Ligjit për arbitrazh.
826
Zakon zam eđunarodna trgovska arbitraža, Služben list na R.M, nr 39/2006.
827
Neni 37, alinea 3 e Ligjit për arbitrazh.
828
Gavroska P., Deskoski T., po aty, f.497-500.
501
(prej tyre 164 anëtare të OKB-së dhe 3 shtete që nuk janë anëtare
Ishujt Cook, Vatikan dhe Palestina). Pas përkrahjes kaq të madhe të
Konventës së Nju Jorkut të viti 1958, Protokolli i Gjenevës i vitit 1923
dhe Konventa e Gjenevës e vitit 1927 e humbën gati çdo përkrahje
dhe zbatimi në praktikë. Konventa e Nju Jorkut në nenin VII/2 për-
cakton se midis shteteve anëtare të Konventës së Nju Jorkut pushojnë
të vlejnë Protokolli i Gjenevës i vitit 1923 dhe Konventa e Gjenevës e
vitit 1927. Konventa Evropiane për arbitrazhin tregtar ndërkombëtar
e lidhur në Gjenevë më vitin 1961 aplikohet krahas Konventës së Nju
Jorkut për arsye se rregullon materie tjetër nga kjo lëmi si p.sh kon-
stituimin e arbitrazhit, e drejta kompetente materiale që zbatohet,
anulimin e vendimit të arbitrazhit etj.
9. PROCEDURA E NDËRMJETËSIMIT (PAJTIMIT)

ME ELEMENT TË HUAJ
9.1. Në përgjithësi për procedurën e ndërmjetësimit

Pajtimi ose mediacioni (lat. Mediare – ndërmjetësim)829 është
metodë ose procedurë alternative për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve
dhe konflikteve midis palëve sipas dëshirës (vullnetit) të palëve në
konflikt. Me anë të procedurës së ndërmjetësimit palët në konflikt
bëjnë përpjekje që me ndihmën e një ose më tepër ndërmjetësues
(mediatorëve) të arrijnë marrëveshje për zgjidhjen e konfliktit pa mos
u imponuar mediatorëve zgjidhjen të detyrueshëm.
Konfliktet juridiko - private me element të huaj mund të zg-
jidhen nga gjykata nacionale, ose në mënyrë alternativë, përkatë-
sisht me arbitrazh ose në procedur të ndërmjetësimit. Ndërmjetësimi
është procedurë, e jo institucion si arbitrazhi tregtar ndërkombëtar.
Procedura e ndërmjetësimit është formë e veçant dhe specifike e pajti-
mit me të cilën palët i zgjidhin kontestet midis tyre me ndihmën dhe
nën udhëheqjen e bisedimeve nga ndërmjetësuesi si palë e tretë.830
Konsiderohet si mënyrë e posaçme e zgjidhjes së mosmarrëveshjeve
midis palëve për arsye se ata kanë kontrolle të plotë në bisedimet
(procedurën) që zhvillohen në përgjithësi, e posaçërisht në rezulta-
tet përfundimtare të pajtimit. Nga kjo del edhe përgjegjësia e palëve
829
Procedura e ndërmjetësimit emrohet edhe pajtim, mediacion, konciliacion etj.
830
Ndërmjetësuesi (mediatori, pajtuesi, konciliatori) është përson i tretë i paan-
shëm i përzgjedhun të ndërmjetësoj në mes palëve me qëllim të zgjidhjes së mos-
marrëveshjeve (neni 3. Paragrafi 1. Pika1.4 e Ligjit Nr 06/L-009, Gazeta Zyrtare
e Republikës së Kosovës, nr, 14/2018.
502
për suksesin përkatësisht mos suksesin e ndërmjetësimit (pajtimit).831

Gjatë procedurës së ndërmjetësimit ndërmjetësuesi bën përpjekje të
gjej zgjidhje që është në interes për të dyja palët në kontest. Për këtë
arsye ndërmjetësuesi në fillim patjetër ndërmjet palëve në kontest
duhet ta mundësoj komunikimin që ato të mund të vazhdojnë bisedi-
met. Për dallim nga procedura që zhvillohet para gjykatës, te pajtimi,
përkatësisht procedura e ndërmjetësimit të gjitha faktet (argumentet)
dhe detalet e kontestit ekspozohen në detale, e jo vetëm rëndësia dhe
interpretimi i tyre juridik. Qëllimi i pajtimit dhe procedurës së ndër-
mjetësimit nuk është që të konstatohet se cila nga palët ka të drejtë,
por që të gjendet zgjidhje e pranueshme nga të dyja palët në kontest.
Pajtimi (mediacioni) për të parën herë shfaqet në kohen antike,
përmendet edhe në Digestat e Justinianit në vitin 533. Gjithashtu edhe
popujt e Afrikës dhe Azisë e kanë shfrytëzuar si mënyrë të zgjidhjes së
konflikteve.832 Është me rëndësi të theksohet se gjatë viteve të para të
përhapjes së islamit Profeti Muhamed e ka promovuar dhe praktikuar
arbitrazhin (në gjuhën arabe takim) si mënyrë alternative për zgjidh-
jen e kontesteve, për ta evituar (shmangur) luftën gjatë ndërtimit të
Qabes.833
Në kushtet bashkëkohore intensifikimi i zhvillimit të marrëdhë-
nieve shoqërore krijoj shumë konflikte të natyrave të ndryshme dhe
të llojllojshme të cilat shoqëria në të kaluarën nuk ishte ballafaquar.
Për ti përcjell këto trendë të zhvillimit të marrëdhënieve shoqërore li-
gjvënësi vazhdimisht bënte përpjekje me anë të rregullativës ligjore që
tu përgjigjet dukurive të cilat ja impononin ndryshimet shoqërore, kur-
se gjykatat nuk arrinin tu përshtaten dinamikës së njëjte të trendëve të
zhvillimit dhe të ndryshmit të marrëdhënieve që u krijuan në shoqëri.
Në kërkim të daljes nga kjo situatë shumica e shteteve në botë,
pastaj edhe në Evropë filluan të aplikojnë procedura alternative për
zgjidhjen e kontesteve. Kjo për arsye se këto mënyra janë në harmoni
me traditën dhe praktikën evropiane të përmbajtur në rekomandi-
met e Këshillit të Evropës834 dhe direktivat e Bashkimit Evropiane.835
831
Šimac S. Mirenje – alternativni način rješavanja sporova, Zb.Prav.fak. sveucilišta
u Rijeci, br 1.611-632 (2006)
832
Uwazie E, Alternative Dispute Resolution and Peace – building in Africa,
Cambridge Scholars Publishing, Greate Br, 2014. Fq.88,
833
Lawrence B, a history of alternative dispute resolution, ADR Bulletin, Vol.1.n
Article 3, f. 1.
834
Rekomandimi i Këshillit të Evropës për mediacionin në familje (R(98)1),
Rekomandimi i Këshillit të Evropës për pajtim në lëndët civile (R(2002)10),
Rekomandimi i Këshillit të Evropës për alternativat në procedurë gjyqësore
ndërmjet organeve administrative dhe palëve private (R(2001)9).
835
Direktivat e BE-së për trasfere kreditore, tejkufitare (97/5/EC), Direktivat
2008/52/BE e Parlamentit Evropian dhe Këshillit e 21.05.2008 për disa aspekte
503
Shtrohet pyetja se mënyrat alternativë të zgjidhjes së mosmarrëveshjve

dhe konflikteve a mund të jenë zëvendësim i procedurës së rregullt
gjyqësore e cila në raste konkrete është joefikase dhe nuk funksio-
nin në mënyrë adekuate? Shumica pajtohen se përveç procedurës së
zakonshme të rregullt gjyqësore dhe në raste konkrete joefikase, zë-
vendësimi mund të jenë mënyrat alternativë, në veçanti e theksojnë
pajtimin, përkatësisht procedurën e ndërmjetësimit.
Procedurën e ndërmjetësimit në Kosovë e rregullon Ligji
nr.06/L-009 për ndërmjetësim i viti 2018.836 Ligji e rregullon mënyrën,
funksionimin, procedurën dhe organizimin e ndërmjetësimit të drejtat,
detyrat dhe përgjegjësitë e ndërmjetësuesve me qëllim të lehtësimit të
zgjidhjeve alternative të mosmarrëveshjeve dhe kontesteve (ne.1/1).
Ky ligj është në pajtueshmëri me Direktivën 2008/52 të Këshillit të
Evropës të Parlamentit Evropian dhe Këshillit të datës 21 maj 2008
në disa aspekte të ndërmjetësimit në çështje civile dhe komerciale
(ne.1/2). Dispozitat e ligjit aplikohen në procedurën e ndërmjetësimit
te marrëdhëniet kontraktore të subjekteve të së drejtës në raportet
juridike – pasurore, tregtare, familjare, të punës, në kontestet nga e
drejta pronësore (të drejta që kanë të bëjnë me fitimin e pronësisë
nga marrëdhëniet kontraktore ose përmes trashëgimisë) etj. (ne.2/1).
Ligji për ndërmjetësim i Kosovës i vitit 2008 u nxjerr sipas
Modelit të UNICITRALI-it, Model i ligjit për pajtimin tregtar ndër-
kombëtar i vitit 2002.837 Ky akt përmbante norma ligjore që mund
të inkorporoheshin direkt në legjislacionin nacional. Në vitin 2008 u
nxjerr Direktiva 2008/52/EC e Parlamentit evropian për aspektet kon-
krete të pajtimit në konteste civile dhe tregtare, e cila përfundimisht
duhej të inkorporohej në vitin 2011 në legjislacionet e shteteve anëtare
të BE-së.838 Kosova si shtet pretendues për tu anëtarësuar në BE në
vitin 2018 nxjerr Ligji të ri për ndërmjetësim. Me hyrjen në fuqi të
këtij ligji, shfuqizohet Ligj nr.03/L-057 për ndërmjetësim i vitit 2008.
Sipas Ligjit për ndërmjetësim procedura e ndërmjetësimit mund
të iniciohet nga palët, gjykata, prokuroria ose nga organi kompetent
administrativ (ne.8/1). Nëse rasti gjendet në gjykatë, prokuroria ose
organi administrativ i informon palët dhe i urdhëzon nëse pajtohen
kontestin mund ta vazhdojnë në procedurë të ndërmjetësimit (ne.8/2).
Kërkesa për fillimin e procedurës së ndërmjetësimit mund ta bëj njëra
të pajtimit në çështje civile dhe tregtare etj.

836
Ligji nr. 06/L-009 për ndërmjetësim, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës,
nr.14/2018.
837
UNCITRAL – The United Nations Commission on International Trade Law
(Komisioni i Kombeve të bashkuara për të drejtë tregtare ndërkombëtare).
838
Inkorporimi i dispozitave të Rregullores në legjislacionet interne i detyronte
vetëm shtetet anëtare të BE-së, Kosova nuk është anëtare, por pasi synon të
anëtarsohet e përshtat Ligjin për ndërmjetësim me Rregulloren e BE-së.
504
palë. Nëse pala tjetër nuk i përgjigjet kërkesës në afat prej 15 ditëve
nga dita e pranimit të kërkesës për ndërmjetësim konsiderohet se nuk
e pranon fillimin e procedurës së ndërmjetësimit (ne8/3).
Procedura e ndërmjetësimit fillon në momentin kur palët nën-
shkruajnë marrëveshje me shkrim për ndërmjetësim. Marrëveshja i
përmban të dhënat për palët në procedurë, objektin e ndërmjetësimit,
deklaratën e pranimit të ndërmjetësimit si dhe shpenzimet e proce-
durës së ndërmjetësimet (ne.11). Pasi palët arrijnë marrëveshje për
zgjidhjen e konfliktit, ndërmjetësues e përpilon me shkrim marrëvesh-
jen e ndërmjetësimit, të cilën duhet ta nënshkruajnë palët dhe ndër-
mjetësuesi (ne.14). Nëse palët me vet inicim nuk arrijnë ta zgjidhin
mosmarrëveshjen brenda afati 90 ditor ato bashkërisht me ndërmje-
tësuesin mund të nënshkruajnë marrëveshje për afat shtesë prej 30
ditësh (ne16/3). Shpenzimet e procedurës së ndërmjetësimit paguhen
në mënyrë proporcionale nga palët, por palët mund të merren vesh
edhe ndryshe (ne19).
Procedura e ndërmjetësimit zhvillohet me vullnetin e lirë të palë-
ve. Në procedurën e ndërmjetësimit palët janë të barabartë, ndërmje-
tësuesit gjatë zhvillimit të procedurës së ndërmjetësimi është i pavarur
dhe i paanshëm.
Procedura e ndërmjetësimit përfundon me arritjen e marrëvesh-
jes midis palëve në konflikt me tërheqjen e njërës palë gjatë zhvillimit
të procedurës, ose me kalimin e afatit ligjor për arritjen e marrëveshjes
(ne.17).
Maqedonia e Veriut si shtet pretendent për tu anëtarësuar në
Bashkimin Evropian, legjislacionin ekzistues filloj ta harmonizoj dhe
ta përshtat me atë të BE-së. U nxjerr një numër i madh i ligjeve të
reja në mesin e të cilëve edhe Ligji për mediacion839, i cili bazohej
në Direktivën 2008/52/EC të Këshillit të Evropës dhe Parlamentit
Evropian, dhe shërbente si kornizë ligjore për legjislacionet nacionale
të shteteve individuale. Rëndësia e Direktivës konsistonte në stan-
dardizimet e parimeve themelore të pajtimit (procedura vullnetare,
konfidencialiteti, paanësia dhe neutraliteti).
9.2. Dallimet midis procedurës së ndërmjetësimit,

procedurës gjyqësore dhe të arbitrazhit
Dallimet dhe përparësitë e procedurës së ndërmjetësimit si
mënyrë alternative për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve dhe kontesteve
839
Ligji për Mediacion, Gazeta Zyrtare e Republikës së Maqedonisë, nr.60/2006.
Ndryshimet dhe plotësimet nr.117/06, nr.22/07, nr 114/09, nr 138/09, nr 188/13, nr
148/15, nr 192/15, dhe nr 155/16
505
ndaj mënyrave tjera më së miri mund të vërehen nëse ata krahasohen.

Procedura civile kontestimore është mënyra e rregullt (metoda the-
melore) për mbrojtjen e të drejtave civile të cenuara ose të mohuara
që e mundëson aparati shtetëror i judikaturës, në fakt bëhet fjalë për
procedurën e cila konsiderohet mënyrë e rregullt e mbrojtës juridike.
Procedura gjyqësore kontestimore si zakonisht përfundon me aktgjy-
kim, ku vendoset për arsyeshmërinë e kërkesës në paditësit. Me anë
të aktgjykimit i cili në fakt është akt i sovranitetit shtetëror konkreti-
zohet rregulla e përcaktuar (përmbajtur) në normën abstrakte juri-
dike. Aktgjykimi shndërrohet në normë konkrete juridike, përkatë-
sisht burim i së drejtës për marrëdhënien konkrete shoqërore sipas
rregullës res iudicata facit ius inter partes. Në procedurën gjyqësore
me aktgjykim nga gjykata konstatohet përmbajtja e marrëdhënies ju-
ridike (mbrojta deklaratore), i urdhërohet palës së gjykuar që në dobi
të palës tjetër kundërshtarë diçka të bëj, mos bëj (duroj) ose të heqë
dorë (mbrojta kodemnatore), ose marrëdhënia ekzistuese juridike të
abrogohet ose ndryshohet (mbrojta konstituive).840
Palët i drejtohen gjykatës për të kërkuar mbrojte juridik. Interesat
e tyre dhe botëkuptimet janë të kundërta, kurse gjykata sipas rregullës
da mihi facta dabo tibi ius vendos në favor të njërës palë. Çdo njëra
nga palët pretendon që gjykata të nxjerr vendim me të cilin konsta-
tohet se mu ajo ka të drejtë, nga kjo mund të konstatohet se kontestet
në gjykatë mund të zgjidhen vetëm në dobi përkatësisht kënaqësi të
njërës palë. Njëra nga palët me zgjidhjen e rastit është “fituese” kurse
tjetra “humbëse”.
Konflikti juridik në procedurën kontestimore shpesh herë du-
kshëm dallohet nga kontesti i cili në të vërtetë ekziston midis palëve,
për arsye se gjykata në bazë të fakteve të parashtruara dhe provave
të propozuara duhet patjetër ta konstatojë të vërteten me zbatimin
e të drejtës në gjendjen abstrakte të konstatuar. Andaj konstatimi
(verifikimi) i të vërtetës ngërthehet me vështirësi të mëdha, kurse e
vërteta gjyqësore përfundimisht konsiston në supozimin ma të verifi-
kuar. Konfliktet shfaqen kur palët të cilët janë në varshmëri reciproke
kanë njëkohësisht interesa të kundërta, qëllime kundërthënëse ose
role. Pra, përveç dallimeve në mendime për përmbajten e kontes-
tit, më së tepërmi vjen në shprehje problemi i komunikimit ndërmjet
palëve. Kjo mënyrë e zhvillimit të procedurës kontestimore nuk e
rivendos komunikimin midis palëve kundërshtare, e as nuk rivendos
marrëdhëniet e çrregulluara, por shpie deri tek eskalimi i konfliktit
të krijuar midis palëve.
Në procedurën kontestimore kërkohet dhe verifikohet e drejta
nën të cilën do të supsumohet (nënvëhet) kontesti konkret i palëve.
Për tu arrit kjo secila palë duhet kontestin në aspektin juridik ta inter-
840
Šimac S. po aty, f.614.
506
pretoj dhe realizimin e interesit personal ta mundësoj me anë të padisë

ose ankesës. Padia e parashtruat para gjykatës si zakonisht është pre-
tendim për zgjidhje të njëanshme dhe jo fleksibile të konfliktit e cila
bazohet ekskluzivisht në interesat e parashtruesit. E gjithë kjo shpie
në vazhdimësi deri te ftohja e raporteve dhe qëndrimeve të kundërta
midis palëve, të cilat në instancë të fundit nuk janë të rëndësishme
për zgjidhjen esenciale të kontestit. Në procedurën kontestimore në
aspektin formal gjykata i kushton rëndësi vetëm përmbajtës juridi-
ke, kurse çrregullimet në komunikim dhe emocionet që janë pjesë e
kontesteve dhe i përcjellin ato nuk janë në rreth veprimin e gjyqtarit.
Kjo nuk do të thotë se marrëdhëniet e çrregulluara midis palëve dhe
emocionet nuk kanë rol të rëndësishëm në procedurën kontestimore,
por përkundrejt bëhet e qartë se procedura kontestimore vetvetiu nuk
është mjet i përshtatshëm për ripërtrirjen e marrëdhënieve (emoci-
oneve) në mënyrë adekuate dhe të përshtatshme. Çrregullimi dhe
eskalimi i marrëdhënies në vazhdimi midis palëve në konteste është
pjesë përbërëse e gjithashtu shpeshherë është edhe pasoj e procedurës
kontestimore.
Nga ana tjetër procedura e ndërmjetësimit (pajtimit) është
mënyrë (metodë) e posaçme fleksibile e zgjidhjes së mosmarrëvesh-
jeve dhe kontesteve, përkatësisht është veprimtari jashtëgjyqësorë
nëpërmjet të cilës palët kërkojnë zgjidhjen e mosmarrëveshjes me
ndihmën e një personi të tretë (ndërmjetësuesit) për të arritur një
zgjidhje të pranueshme nga të dyja palët në kontest. Ndërmjetësues
si person i tretë neutral (i paanshëm) bën përpjekje tu ndihmoj palëve
që të arrijnë një zgjidhje të bazuar në interesat reciproke të dyanshme.
Kjo mënyrë e zgjidhjes së kontesteve – me anë të procedurës së ndër-
mjetësimit ka dy veçori kryesore. E para konsiston në rivendosjen e
komunikimit të ndërpre ndërmjet palëve, dhe përmirsim të marrëdhë-
nieve të çrregulluara në komunikim në atë masë që emocionet dhe
marrëdhëniet e çrregulluara mos ndikojnë dhe ta pengojnë arritjen e
marrëveshjes. Karakteristika e dytë e procedurës së ndërmjetësimit
(pajtimit) është metoda e cila shfrytëzohet gjatë bisedimeve ndërm-
jet palëve në konflikt që të rivendoset komunikimi midis tyre dhe të
vazhdohet me negociatat për zgjidhjen definitive të kontesteve. Te
procedura e ndërmjetësimit (pajtimit) aplikohen rregullat (metodat)
e Harvardit gjatë bisedimeve.841 Sipas kësaj metode bisedimet zhvi-
llohen në bazë të interesave të palëve në kontest, e jo në bazë të së
841
R. Fisher, W. Ury dhe B. Patton, Kako do da, Do odgovora pregovorom, a ne
predajom, Neretva d.o.o, Zagreb, 2003. Rregullat e Harvardit për negociata ap-
likohen edhe gjatë bisedimeve:
-të ndahen njerzit nga problemet (“ti mshohet topit e jo lojtarit – njeriut”);
-të kërkohet zgjidhje ne bazë të interesave, e jo të pozitave;
-të kërkohet zgjidhje në interes të dy palëve;
-të vendoset kritere objektive për zgjidhjen e interesave të kundërta.
507
drejtës. Me dhënien e pëlqimit që kontesti të zgjidhet në procedurë të

ndërmjetësimit, palët kanë kontroll mbi procedurën dhe rezultatet e
procedurës janë në duar të tyre. Ndërmjetësuesi nuk mundet të nxjerr
vendim bë vend të palëve si që mundet gjyqtari në procedurë. Dhe të
dyja palët janë fitues nëse me sukses e përfundojnë procedurën. Te
procedura e ndërmjetësimit nuk është me rëndësi kush ka të drejtë
në bazë të ligjit, ajo nuk hulumtohet. Nuk ka dëgjim, nuk ekspozohen
faktet, vetëm dëgjohen palët se çka ato i mundon. Për atë arsye mund
të shkohet ne procedurë të ndërmjetësimit (pajtim), paraprakisht fare
pa mos e shqyrtuar dhe lexuar lëndën e kontestit.
Procedura e arbitrazhit gjithashtu është mënyrë alternative e zg-
jidhjes së kontesteve. Procedurën e arbitrazhit e realizon një ose më
tepër persona (arbitër) të zgjedhur (emëruar) nga palët me marrë-
veshje, të cilëve palët vullnetarisht sipas marrëveshjes ua besojnë zg-
jidhjen e kontestit dhe nxjerrjen e vendimit meritor (aktgjykimit), kur-
se ligji atë vendim e barazon me vendimin e plotfuqishëm gjyqësor.842
Përparësitë e procedurës së arbitrazhit për dallim nga procedura
gjyqësore konsistojnë për shembull në komplikueshmërinë dhe ve-
primet e ngadalshme të procedurës gjyqësore, arbitrazhet shumë më
tepër dhe më lehtë mund tu përshtaten veçorive të rasteve individuale
se sa gjykatat, strukturave organizative dhe rregullave të veprimit të
cilat në mënyrë rigoroze caktohet më herët për numër të pacaktuar
të rasteve të ndryshme. Procedura para arbitrazhit është shumë pak
formale, ka kushte të përshpejtohet dhe ofron më tepër mundësi për
palët që kontestin ta zgjidhin me kompromis; procedura gjyqësore nuk
garanto konfidencialitet për të dhënat që ndërlidhen me rastin midis
palëve. Procedura e arbitrazhit për dallim nga procedura gjyqësore u
mundëson palëve ambientit të përshtatshëm dhe atmosferë adekuate
për zhvillimin e procedurës, norma të thjeshta dhe procedurë e shpejt.
Arbitrit për dallim nga gjyqtarët që u imponohen palëve janë persona
të besueshëm të tyre (palë vet i zgjedhin) dhe si zakonisht janë ekspert
në lëminë e angazhuar. Për dallim nga procedura e ndërmjetësimit,
ndikim i palëve në procedurën e arbitrazhit kufizohet (përjashtohet)
në momentin e zgjedhjes (emërimit) të arbitërve. Procedura para ar-
bitrazhit gjithashtu është gjykim, dhe kontesti zgjidhet me aktgjykim.
Autorizim për gjykim arbitrit kanë nga marrëveshja e lidhur me sh-
krim midis palëve (kompromis ose klauzole kompromisore). Palët
në procedurën e arbitrazhit njëlloj si te procedura gjyqësore bëjnë
përpjekje të arsyetojnë qëndrimet e veta që janë të kundërta me palën
kundërshtare. Arbitrit e zgjedhur (emëruar) nga palët vendimin e nx-
jerrin njëlloj si gjyqtarët, edhe palët nuk kanë ndikim e gjithashtu
nuk kanë ndikim në zhvillimin dhe rrjedhat e procedurës që i para-
prin ati vendimit. Procedurën e arbitrazhit, për dallim nga procedura
842
TRNOS, po aty fq. 647.
508
gjyqësore e karakterizon njëshkallshmërija, është dukshëm më e sh-

kurtë dhe me më pak shpenzime (jo çdoherë). Megjithatë procedura
e arbitrazhit (gjykimi para arbitrazhit) i ka edhe anët negative. Më së
shpeshti shprehen te vështirësitë që i kanë palët gjatë përzgjedhjes
së arbitrave, kjo ndikon në kohëzgjatjen e konstituimit të arbitrazhit.
Mangësitë e arbitrazhit gjithashtu ndonjëherë vërehen edhe te nga-
dalësimi i ndërmarrjes së veprimeve nga ana e arbitrave për arsye të
njohjes jo të mjaftueshme të drejtës, ose për shkak të jorigorozitetit
në paanësinë e arbitrave. Ekziston mundësia dhe rreziku që gjykimi në
bazë të drejtshmërisë (ex aequo et bono) të shëndrrohet në arbitraritet
dhe vendimi i arbitrazhit ti nënshtrohet vlersimi nga ana e gjykatës me
kërkesë të njërës nga palët e pakënaqur me përmbajtjen e vendimit.
Përkundër të gjitha përparësive dhe mangësive të tribunalit të
arbitrazhit, judikatura shtetrore përsëri mbetet forum atraktiv843 - për
shkak të kohezionit dhe përhershmërisë së organizatës, paanshmërisë
së gjyqtarëve që e njohin të drejtën, rregullsisë dhe rigoroziteti të
formave procedurale dhe afateve.844
843
Kur janë të sigurt në të drejtat e veta, palët më lehtë shkojnë para gjyqtarit se
para arbitrazhit (Seneka).
844
Triva S., po aty f. 650.
509
510
BIBLIOGRAFIA
Libra, monografi, artikuj dhe debate

• Ancel B, LequetteY, Grand arrets de la jurispudence françai-
se de droid international privé, Paris, 1992.
• Audir B, Droit international privé, Paris, 1991.
• Ancel; Lequette, Les grand arrets de la jurisprudence françai-
se de droid international privé, Paris, 2006.
• Aubert J. F; Les contrats internatioaux dans la doctrine et la
jurisprudence Suisse Recueil des cours, Académie de droid
international de la Haye, 1962.
• Arminjon, Les systemes juridiques complexes et les conflicts
de lois et de jurisdictions auxquels ils donnent lieu, Recueil
des Cours, Tom 74, 1949.
• Abend, Die lex validatis in internationalen Vertragsrecht,
1994.
• Asante, International Law and Foreign Investment: A
Reappraisal, ICLQ 1988, 58.
• Amado, Recognition ant enforcement of Foreign Judgements
in Latin American Countries: An Overview and Update, 31
Vanderbuilt Journal of International Law, 1990,99.
• Anderson, Enforcement of Foreign Judgements Founded
Upon a Cause of Action Uncrown the Forum, ICLQ 1993,
697.
• Asouzou, International Commercial Arbitration in African
States, Cambridge, 2001.
• Alagić, D; Sukob zakona suverenih pravnih poredaka, JRMP,
Beograd, 1969/1.
• Alinćić A; Bakarić D; Hrabar D; dhe të tjerë, Obiteljsko par-
vo, Zagreb, 2001.
• Bar, L; Internationales Privatrecht, Alegemeine Lehren,
1991.
• Battifol; Lagarde, Droit international privé, Paris, 1993.
• Battifol H, Conflicts mobiles et droit transitoire, Paris, 1961.
511
• Blagojević B., Međunarodno privatno parvo, Beograd, 1950.

• Bartoš M; Nikolajević B; Pravni položaj stranaca, Beograd,
1961.
• Brillmayer L, Martin J, Conflict of Laws, Boston, 1990.
• Bucher A., Droit international privé Suisse, Bern, 1995.
• Bilalli A; Zgjidhja e kontesteve afariste nëpërmjet arbitrazhit.
• Bilalli A., Fjalori shpjegues latinisht – shqip, Prishtinë, 2015.
• Bilalli A., Disa tendenca për caktimin e të drejtës kompeten-
te te deliktet me element ndërkombëtar në komunikacionin
rrugorë, Rev, E drejta, nr1, Prishtinë, 2000.
• Bilalli A., Nocioni i pjesës së posaçme të së drejtës ndërkom-
bëta- re private dhe arsyet për ndarjen e pjesës së posaçme
nga pjesa e përgjithshme, Rev. E drejta – Law, Prishtinë,
2012/2.
• Bilalli A., Elementi formiranja i primjene norme u među-
narod- nom privatnom pravu, Zbornik na trudovi, Skopje –
Zagreb, 2010.
• Bilalli A., Zgjidhja e kontesteve afariste nëpërmjet arbitra-
zheve afariste ndërkombëtare, Rev E drejta – Law, Prishtinë,
2011/3-4.
• Bilalli A; Priznavanje i izvršuvanje na stranskite sudiski odluki
(presudi), Godišnik na Pravniot Fakultet, Skopje, 2016/54.
• Babić D, Međunarodna nadležnost prema mjestu ispunjenja
ugovorne obaveze u evropskom i hrvatskom pravu, Rijeka,
2009.
• Bach I., Torts/Delicts, në: Rrome II Regulation, Munich,
2011.
• Baratta R., Il colegamento piu stretto nel diritto internazio-
nale privato dei conttrati, Milano, 1991.
• Bariatti S., Casses and materials on EU private international
law, Oxford, 2011.
• Battifol; Lagarde, Traité de droid international privé, Paris,
1993.
• Bĕlohlávek A. J., Rome Convention – Rome I Regulation,
New York, 2011.
512
• Bogdan M, Concise introduction to EU private international

Law, Groningen, 2012.
• Bordas B., Porodicno pravni odnosi u međunarodnom privat-
nom pravu, Novi Sad, 2000.
• Bouček V., Evropsko Međunarodno privatno parvo u eu-
rointe- gracijskom procesu i harmonizacija hrvatskog među-
narodnog privatnog prava, Zagreb, 2009.
• Blessing M, Introduction to Arbitration – Swiss and
International perspectives, The Hague, 2000.Born Gary B,
International Commercial Arbitration, The Hague, 2001.
• Bosnić P, Međunarodno privatno i interlokalno pravo
Jugoslavije o pomorskoj i unutrašnoj plovidbi, Split, 1981.
• Boulanger, Etude comparative du droit international privé
des succession en France en Allemagne, Paris, 1964.
• Basedow, Conflicts of Economic Regulation, AJCL, 1994,
423.
• Benett, Choice of Law Rules in Claims of Unjust Enrichment,
ICLQ 39,1990,136.
• Bartez, Les Association d’enterprices, (Joint Venture) dans
le commerce international, Paris, 1986.
• Brochers, Comparing Personal jurisdiction in the United
States and the European Community, AJC, 1992, 121.
• Bernet, Ulmer, recognition and enforcement of Foreign Civil
Judgements, in Switzerland 27 International Lawyer 1993,
317.
• Berger, International Economic Arbitration, Devender –
Boston, 1993.
• Born, International Commercial Arbitration in the United
States
• – Kluwer,1994.
• Born, International Civil Litigation in United States Courts,
1996.
• Besarović V, Intelektualna svojina, Beograd, 2015.
• Boguslavski Međunarodnoe častnoe pravo Moskva, 1995.
513
• Bakić V, Porodično Pravo, Beograd, 1980.

• Babić D; Jessel Holst CH., Međunarodno privatno pra-
vo, Zbirka unutrašnjih evropskihi međunarodnih propisa,
Zagreb, 2011.
• Castel A., Beaumont, P. R., Canadian Conflict of Laws,
Toronto, 1993.
• Cheshine G., Private International Law, London, 1992.
• Cigoj S., Mednarodno zasebno pravo osobnih in premožens-
kihj razmeri, Ljubljana, 1984.
• Colier J., Conflict of Laws, Cambridge, 1994.
• Carić, S., Pravo svojine stranaca na nepokretnostima,
Beograd, 2006.
• Cheshine; North; Fawcett, Private International Law, Oxford,
2008.
• Cavers D, The Choice of Law Process, Ann Arbor, 1966.
• Cavers Contemporary Conflicts of Law in American
Perspective, Recueil des Cours, vol. 75,1970.
• Cook, Immovables and the Law of the Situs, 52 HLR, 1939,
1246.
• Caarry, Les effects des obligations cambiaires en droit inter-
national privé, Genéve, 1938.
• Collins, Where is the Locus Delicti? ICLQ, 1975, 325.
• Collins, Provisional and Protective Measures in International
Litigation, Recueil des Couns 1992 III, 9.
• Christel, Amiable Composition in French and English Law,
58 Arbitration 1992.
• Castel, Canadian Conflict of Laws I, Toronto 1975.
• Colombet C., Propriete litternaire et artistique et droits vo-
isins, Paris, 1988.
• Dicey, Morris, On the Conflict of Laws, London, 1993.
• Dika; Knežević; Stojanović, Komentar zakona o međunarod-
nom privatnom i procesnom pravu, Beograd, 1991.
• Džunov T., Međunarodno privatno pravo, Skopje, 1995.
514
• Dickinson A., The Rome II Regulation, Oxford, 2008.

• Duraković A., Kolizionopravna autonomija za razvod braka
• jesu li predlozena evropska pravila prihvatljiva za Bosnu i
Hercegovinu, Opatija, 2010.
• Duraković A., Međunarodno privatno pravo razvoda braka u
Evropskoj uniji I Bosni i Hercegovini, Mostar, 2016.
• De Nova, Historical and Comparative Introduction to
Conflict of Laws, Recueil des Cours, Tom 118, 1966.
• Dawson, Negotiorum Gestio: The Altruistic Intermeddler,
Hanv.
• L. Rev. 1961, 817.
• De Boer, Beyond lex loci delicti – Conflict Methodology and
Multistate Torts in American Case Law, Amsterdam, 1987.
• Degner, Kollisionscrechtlic the Probleme zum Quasikontrakt,
1984.
• David, Arbitration in International Trade, Paris, 1985.
• De Castro (Ed) Direito international privado, Rio de Janeiro
1977.
• Dabović – Anastasovska; Pepeljugoski V., Pravo na
Intelektualna sopstvenost, Skopje, 2008.
• Dushek/Schwind, Internationales Privatrecht, Wien, 1979.
• Drašković M., Porodično pravo i pravo deteta, Beograd, 2005.
• Ehrenzwig A., Treatiseon the Conflict of Laws, Saint Paul
Minn, 1962.
• Egger A., Le transfert de la propriete dans les succesions
international, Geneve, 1982.
• Eisner B., Međunarodno privatno pravo I, Zagreb, 1953.
• Eisner B., Međunarodno privatno pravo II, Zagreb, 1956.
• Ehnerzweig, A Counter Revolution in Conflicts Law; From
Beale to Covers, HLR, 1966.
• Ehnerzeig , The Most Siginicat Relationship in the Conflict
of Law Torts, 28 Law and Cont. Probs. 1963,203.
• Enhenzeig, Private International Law II, Leichen 1973.
515
• Ferid M., Internationales Privatrecht, Berlin, 1986.

• Fach Gomez K., The Law Applicable to Cross – Border
Environmental Damage: from the European National
Systems to Rome II,. Yearbook of OIL, vol, VI/2004.
• Fouchard P., L;arbitrage commercial international, Paris,
1965.
• Fuchs A., Oxerriding mandatory provisions, ne: Rome II
Regulations, Munich, 2011.
• Feeman, Private International Law and Case of Mentally
Incapable Persons, European Journal of Health Law 1977,
81.
• Falconbridge, Immovables in the Conflict of Laws, 20 cam.
Bar.
• Rev. 1942, I, 109.
• Fawcett, Declining Jurisdiction in Private International Law,
1995; 183.
• Fentiman, Civil Jurisdiction and third States, 43 CMLR 2006,
705.
• Fouchard, Quantum arbitrage est-il international? Revue de
l‘arbitrage, 3/1987.
• Fouchard, Quant un arbitrage est-il international? Revue de
l’arbitrage, 1970, 59.
• Friedland, Arbitration Clauses for International Contracts,
Juris Publ. New York, 2000.
• Frommel, Rider, Conflicting Legal Cultures in Commercial
Arbitration, Kluwer, 1999.
• Felix M., Traité de droit international privé au de conflict des
lois de differents nations, Paris, 1856.
• Franceskakis Ph., Problemes de droit international privé de
l’Afrique noire independente, Recuel des couns, 1964/II.
• Geimer, Internationales Zivilprocess recht, Köln, 1997.
• Grbin I., Priznanje i izvršenje odluka stranih sudova, Zagreb,
1980.
516
• Gavroska P; Deskoski T., Međunarodnoi privatno pravo,

Skopje, 2011.
• Goldštajn, A., Međunarodna trgovačka arbitraža i lex mer-
catoria, Zagreb, 1984.
• Goldštajn A; Triva S., Međunarodna trgovačka arbitraža,
Zagreb, 1987.
• Geč – Konošec M., Međunarodno zasebno pravo II, Ljubljana,
2002.
• Graveson, The Comparative Evolution of Principles of the
Conflict of Laws in England and in the USA, Recuel des
Cours, Tom 99, 1960.
• Green, Legal Realism, Lex fori and the Choice of Law
Revolution, Yale Law Journal, 1995.
• Gunand, Les conflicts de lois en matiére de capacité,
Neuchatel, 1970.
• Guimezanes, La circulation et l’activité economique des ét-
nan- gers dans la CE, Paris, 1990.
• Greig, Specific Exceptions to Immunity Under the
International Law Commissions Draft Articles, ICLQ 1989,
560.
• Garb; Julian, Private International Litigation, 1988.
• Goldschmidt, Derecho internacional privado, Buenos Aires
1977.
• Gautama, International Civil Procedure in Indonesia, 6 Asian
Yearbook of International Law, 1996.
• Goldstein; HaCohen, Israel in Civil Procedure, (Kluver Law
and Taxation Publishers) 1994.
• Grammain, P., Les droits internationaux de l’homme, Paris,
1950.
• Holleaux; Foyer, La Pradelle, Droit international privé, Paris,
1987.
• Henzé, V., La neglementation Française des contrats inter-
natio- neaux, Lille, 1992.
• Hay P, Conflict of Laws, St. Paul, MN, 2009.
517
• Hay P, The Situs Rule in European and American Law –

Comparative Notes, in Hay and Hoeflich, eds, Property Law,
Essay in Honor of John F., Cribbet, 1988, 122.
• Holtzmann, Neuhaus, A Guide to the UNCITRAL Model
Law on International Commercial Arbitration, 1989.
• Hunter; Landau, The English Arbitration Act 1996.
• Hofmann; Finke, Der international Zivilprocess, Berlin 1980.
• Ismaili H., Sejdiu F., Historia e institucioneve juridike dhe
shte- terore, Prishtinë, 2009.
• Heinrich D., Internationales Familien J Recht, Frankfurt,
1989.
• Jezilić M., Međunarodno privatno pravo II, Beograd, 1985.
• Jezdić; Pak, Međunarodno privatno pravo III, Beograd,
• Jezdić M., Koliziono regulisanje objektivne odgovornosti
vlasnika motornog vozila za štetu prouzrokovanu u drums-
kom saobracaju, JRMP, nr. 1/69.
• Jessel; Holst, Sikirić, Bouček, Babić, Međunarodno privatno
pravo zbirka odluka Suda EU, Zagreb, 2014.
• Juenger, American and European Conflict Laws, AJCL,
1982,117.
• Juergen, Babcock v. Jackson Revisited Judge Fulds
Contribution to American Conflicts Law, Albany Law
Review, 56, 1993, 727.
• Katičić N., Ogledio međunarodnom privatnom pravu,
Zagreb, 1971.
• Katičić N., Međunarodno privatno pravo, Zagreb, 1976.
• Katičić N., Nacelo ravnopravnosti muža i žene i dobrobit dije-
teta u jugoslavenskom međunarodnom pravu, Ogledi o MPP,
Zagreb, 1971.
• Katičić N., Novi ogledi o međunarodnom privatnom i proces-
nom pravu, Zagreb, 1971.
• Kegel G., Internationales Privatrecht, Műnich, 1987.
• Kitic D., Harmonizacija propisa o kretanju i boravku stranaca
u okviru EEZ, Beograd, 1991 (P. Ž.)
518
• Kitić, D., Pravni položaj stranaca, Beograd, 1991.

• Kitić, D., Ostvarivanje zakonskog izdržavanja u inostranstvu,
Beograd, 1989.
• Kostić - Mandić M., Međunarodno privatno pravo, Podgorica,
2017.
• Kunda I., Uredba Rim II; ujednacena pravila o pravu mjero-
dav- nom za izvanugovorne obaveze u EU, Zbornik Pravnog
fakulteta Sveučilišta u Rijeci, nr.2, 1991.
• Kahn; Freund, General Problems of Private International
Law, Leiden, 1976.
• Kalier de Orchansky, Manual de derecho international pri-
vado, Buenos Aires, 1976.
• Korovin E. A, Istorija meždunarodnogo prava, Moskva, 1946.
• Kuçi H; Bilalli A., Kolizioni i ligjeve, Prishtine, 2007.
• Knežević G., Međunarodno pravo za trgovački ugovor u
Međunarodnoj prodaji robe, Beograd, 1989.
• Lalive P., Droit international privé, Geneve, 1985.
• Lew J., Applicable Law in International Commercial
Arbitration, New York, 1978.
• Loussouarn B., Droit international privé, Paris, 1993.
• Leflar Choice., Influencing Considerations in Conflicts Laws,
NYUL, 41, 1966.
• Lando, New American Choice – of Law Principles and the
European Conflict of Laws of Contracts, AJCL 30, 1982.
• Lowenffeld, Investment Agreements and International Law,
42 Columbia Journal of Transnational Law 2003, 123.
• Lunc L., Meždunarodnoe častnoe pravo, Moskva, 1963.
• Llapaynes S., Međunarodno in medpokrajinsko zasebno
pravo, Kraljevine Srbov, Hrvatskov in Slovencev, Ljubljana,
1929.
• Matić Ž., Međunarodno privatno pravo, II, Zagreb, 1982.
• Mayer P., Droit international privé, Paris, 1994.
• Magnus U., Article 4 Rome I Regulation: The applicable Law
in the Absence of Choice, Munich, 2009.
519
• Marjanović S., Jurisdikcioni imunitet strane države, Recent

trends in European PIL – Deskoski, T, ed. Faculty of Law
Skopje, 2011.
• Mayer P., Droit international privé, Paris, 1994.
• Medić – Musa I., International adoptions in countries South
– Eastern Europe: Croatia – national legislation, applicable
law, Revue hellenique de droit international: Vol. 64 No.1,
2011.
• Muminović E., Međunarodno privatno pravo, Sarajevo, 2006.
• Morse, Conflict of Laws in the Field of Contracts Comparative
Study, Luxemburg, Bruxelles, 1981.
• Morse, Torts in Private International Law: A New Statutory
Framework, ICLQ 1996, 888.
• North P. M., Faucett JJ, Cheshire and North’s Private
International Law, London, 1992.
• Nofziger, Choice of law in Air Disaster Cases: Complex
Litigation rules and the Common Law, Luisiana Law Review,
1994, 1001.
• Nygh, The Reasonable Expectations of the Parties as a Guide
to the Choice of Law in Contract and in Tort, Recueil des
Cours, 251, 1995.
• Nuyts; Watte, International Civil Litigation in Europe and
relations with Third States, Bruxelles 2005.
• Nagel; Gottwald, Internationales Zivilprozessrecht, Munster,
2002.
• Nauhaus, Grundbegriffe des internationalen Privatrechts,
Tűbingen 1976.
• Opeskin, Choice of Law in torts and Limitation statutes, L.
Q. rev. 1992.
• Pak M., Pravni položaj stranih lica, Beograd, 1985.
• Pak M., Međunarodno privatno pravo, Beograd, 1986.
• Popov Č., Od Versaja do Danciga, Beograd, 1976.
• Palson I., Marriage and Divorce, Private International Law,
Tubingen, 1978.
520
• Prokop A., Odnosi roditelja i djece, Zageb, 1972.

• Pak M., Deliktna odgovornost za prouzrokovanu stetu u MPP,
Beograd, 1973.
• Pak M., Radni odnosi i socijalno osiguranje, Beograd, 1979.
• Pak M., Sukob zakona, Beograd, 1982.
• Pak M., Međunarodno privatno pravo, Beograd, 2000.
• Protic; Đordjević; Vražalić, Međunarodno pravna pomoć,
Beograd, 1967.
• Philip A., Mandatory Rules, Public Law and Choice of Law in
the E. E. C. Convention on the Law Applicable to Contractual
Obligations, ne: Contract Conflicts, Amsterdam, New York,
Oxford, 1982.
• Pontier; Burg, EU Principles of Jurisdiction and Recognition
and Enforcement of Judgments in civil and Commercial
Matters, The Hague, 2004.
• Padilla, Conflict of Laws, Manila, 1976.
• Raape; Sturm, Internationales Privatrecht, Tubingen, 1994.
• Redfern A., Hunter M., Law and Practice of International
Commercial Arbitration, London, 1999.
• Rubelin – Devichi J., L’arbitrage: Nature juridique, Droit in-
terne et droit international privé, Paris, 1965.
• Ragno F., The Law applicable to consumer contracts under
the Rome I Regulation, në Rome I Regulation, Munich, 2009.
• Rakić – Vodinelić; Kneževic, Građansko procesno pravo
Evropske unije, Beograd, 1998.
• Reimann M., Conflict of Laws in Western Europe, New York,
1995.
• Ročkomanović M., Međunarodno privatno pravo, Niš, 2012.
• Rivken, Platto, Litigation and Arbitration in Central and
Eastern Europe, The Hague, 1998.
• Ročkomanović M, Međunarodno privatno pravo, Niš, 2006.
• Sajko K., Međunarodno privatno pravo, Zagreb, 2009.
• Sajko K., Američko Međunarodno privatno pravo, Zagreb,
1976.
521
• Sikirić H., Priznanje sudskih odluka prema Uredbi Vijeća

(EZ) nr. 44/2001, e vitit 2000. O sudskoj nadležnosti i priz-
nanju i ovrsi odluka u građanskim i trgovačkim predmetima,
Zbornik Pravnog fakulteta u Zagrebu br. 62, Zagreb, 2012.
• Stanivuković; Đundić, Pravo na viđanje deteta i Haska kon-
ven- cija o građanskopravnim aspektima međunarodne otmi-
ce deteta (1980), Pravni život, br. 10/2010, Beograd.
• Stanivuković M., Živković M., Međunarodno privatno pravo,
opšti deo, Beograd, 2015.
• Stone P., The Rome II Proposal and the Law Applicable to
Non
• Contractual Obligations, The European Legal Forum 4/2004.
• Stone P., EU private international law, Edward Elgar, 2010.
• Spajic A., Nova lex mercatoria i raskid ugovora o prodaji,
Podgorica, 2015.
• Schmitthoff, Multinationals in Court, JBL, 1972, 103.
• Schmidt, Testamentarische Achiedsklauseln – nationale und
internationale Aspekte, Zűrich 1993, 351.
• Schnitzer, Le droit international en matiére de cheque, Now
Revue de droit int. Privé, 1939, 256.
• Starrels, A proposal for Uniform Regulation on Foreign
Investment in American Real Estate, Cornell International
Law Journal 1985, 147.
• Scoles P., International Private Law, Hag, 1952.
• Triva S; Dika M., Građansko parnično procesno pravo,
Zagreb, 2004.
• Triva S; Belajac V; Dika M., Građansko parnično procesno
pravo, Zagreb, 1978.
• Truttmann V., Das internationale Privatrecht
der Deliktsobligationen, Stuttgart, 1973.
• Tenorio, Direito internacional privado II, Rio de Janeiro
1976.
• Tashiuki, International Civil Procedure in Japan, 6 Asian
Yearbook of International Law 1996.
522
• Thorne, Sovereignity and the Conflict of Laws, Studdi e docu-

menti peril VI Centenario, Vol. II, 1962, 673.
• Thomson, A Different Approach to Choice oif Law in
Contract, MLR 1980, 650.
• Toubiana, Le domaine da la loi du contrat en droit internati-
onal privé, Paris, 1972.
• Van Calster G., European Private International Law, Oxford,
2013.
• Varadi; Bordaš, Knežević, Pavić, Međunarodno privatno pra-
vo, Beograd, 2010.
• Varadi T., Međunarodne i unutrašnje kolizione norme,
Beograd, 1975.
• Varadi T., Određivanje merodavnog prava za drumske sa-
obraćaj- ne delikte s elementom inostranosti, Zbornik rado-
va, Novi Sad, 1983.
• Varadi T., Primena stranog prava od strane matičara, Zbornik
radova, Novi sad, 1976.
• Varadi T., Međunarodnopravni aspekti ulaganja stranog ka-
pitala u domaće organizacije, Pravo – teorija i praksa br. 4-5,
1980.
• Valladao, Direito international privado III, Rio de Janeiro,
Sao Paulo 1978.
• Varadi T., Merodavno pravo za obavezu izdržavanja u našem
međunarodnom privatnom pravu i unutrašnjem kolizionom
pravu, Zbornik radova, Novi Sad, br. 3/1981.
• Von Mehren, The Law of Multistate Problems, Boston., 1965.
• Von Mehnen, Adjudicatory Jurisdiction: General Theories,
Schweiz, 1990, 575.
• Von Mehnen, Recognition and Enforcement of Foreign
Judgments; A New Approach for the Hague Conference?,
57 Law and Contemporary Problems 1994, 271.
• Vuković Đ., Kunštek, E., Međunarodno građansko postupov-
no pravo, Zagreb, 2005.
• Volken, Von der Testaments form in IPR, Freiburg, Schweiz,
1990, 575.
523
• Van Houtte, Immunities de juridiction, Revue belge de droit

international 1983, 461.
• Vuković Đ, Izuzeće od građanske jurisdikcije, Zagreb, 1991.
• Villani, Aspetti problematici della prestazione caratteristice,
Riv. dir. int. priv. proc., 1993, 341.
• UNCTAD’s World Investment Report, 1995.
• Von Bar. CR., Personal Effects of Marriage, Int. Enc. Of
Comp.
• Law, Tubingen, 1986.
• Van Caster G., European Private International Law, Oxford,
2013.
• Von Heib T., The Roma II Regulation the Law Applicable
(article 4 and Trafic Accident) Non Contractual Obligations:
A new International Litigation Regim, Leiden, 2009.
• Westin, Enforcing Foreign Commercial Judgements Arbitral
Award in the United States, West Germany and England,
Law and Policy in international Business 1987.
• Wetter, A Multi – Party Arbitration Scheme for International
Joint Ventures Arbitration International. 1987.
• Wetter, The Conduct of the Arbitration, journal of
International Arbitration 2/1985.
• Walter, Internationales Zivilprozessrecht der Schweiz, 2002.
• Wom, Transboundary Civil Litigation in Korea, Asian
Yearbook of International Law, 1996.
• Williams, The EEC Convetion on the Law Applicable to
Contractual Obligations ICLQI/1986
• Weiss, A., Traite theorique et pratique de droit international
pri- vé, Paris, 1894.
• Weissbrodt; David, Imigration Law and Procedure, Minessota,
1998.
• WIPO, “Intellectual Property Reading Material”, 1998.
• Weisman J., Restrictions on the Asquisition of Land by
Aliens, American Journal of Comparative Law, 1980.
• Zitelman, International privatrecht, 1897.
524
525
526

E Drejta Ndërkombëtare Private: Pjesa e Posaçme

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

E Drejta Ndërkombëtare Private: Pjesa e Posaçme

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERSITETI I PRISHTINËS

Asllan BILALLI Hajredin KUÇI Arbër ADEMI

© Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Nuk lejohet shumëfishimi

Asllan BILALLI Hajredin KUÇI Arbër ADEMI

1. Arsyet për ndarjen e pjesës së posaçme nga pjesa 

1. Shfaqja e elementit të huaj juridiko-privat në subjekt������ 33

1. Pozita juridiko-private (civile) 

1. Aftësia juridike dhe aftësia e veprimit 

1. Njohja e cilësisë së personit juridik 

1. Objekti dhe vëllimi i shqyrtimit të pozitës 

1. Të drejtat e të huajve që të krijojnë shoqëri tregtare 

1. Shfaqja e elementit të huaj në objekt �������������������������������� 163

1. E drejta e të huajve që të hyjnë, të qëndrojnë dhe të

1. Arsyet e shfaqjes dhe llojet e konfliktit të ligjeve�������������� 187

1. Paraqitja dhe zhvillimi historik������������������������������������������ 189

Shfaqja e elementit të huaj juridiko-civil 

1. Konflikti i ligjeve te marrëdhëniet statusore 

15. Caktimi i së drejtës kompetente te besimi 

1. Caktimi i së drejtës kompetente 

1. Caktimi i së drejtës kompetente 

1. Caktimi i së drejtës kompetente te kontratat ������������������ 342

1. Caktimi i së drejtës kompetente për deliktet 

1. Emërtimi dhe kuptimi���������������������������������������������������������� 377

1. Kuptimi dhe rëndësia e kompetencës ndërkombëtare����� 381

2.6. Kompetenca e kontraktuar (progratio fori) ���������������������� 391

1. Aftësia për të qenë palë dhe aftësia procedurale 

1. Kuptimi, baza juridike dhe objekti 

1. Shfaqja dhe arsyet e njohjes������������������������������������������������ 435

1. ZGJIDHJA E KONTESTEVE TREGTARE ME ANË TË

8. KONTROLLI GJYQËSOR I VENDIMEVE TË

1. ARSYET PËR NDARJEN E PJESËS SË POSAÇME

me të cilat shtete marrëdhënia konkrete juridiko-shoqërore faktikisht

Në doktrinën juridike nuk ka qëndrime unanime (unike) lidhur

2. QËNDRIMET E NDRYSHME NË TEORI

dicendi impune non paretur”. Sipas këtij qëndrimi objekti i pjesës së

vërejtur lidhjen e ngushtë të kësaj tërësie (të drejtave civile të të huaj-

Sipas qëndrimit të parë, kolizioni i ligjeve duhet të sajohet nga

drejtës ndërkombëtare private, megjithatë në teorinë juridike janë të

3. KUPTIMI I PJESËS SË POSAÇME TË SË

elementi i huaj shfaqet në objekt të marrëdhënies, në rastet kur ele-

dhe të arbitrazhit, si dhe kushtet që duhen të plotësohen në sistemin

1. SHFAQJA E ELEMENTIT TË HUAJ

drejtave private (civile) të të huajve në një numër të konsiderueshëm

2. KUPTIMI I TË DREJTAVE PRIVATE (CIVILE)

Gjithashtu në kuptim më të gjerë me nocionin i huaj nënkuptohet

nëse e zbërthejmë janë nocionet juridike i huaji (personi fizik ose

3. VENDI I TË DREJTAVE PRIVATE (CIVILE)

merr fletudhëtim për apatrid nga përfaqësia diplomatike-konsullore

3.1. Pozita juridike e të huajve

përveç rregullës së përgjithshme ku është i paraparë parimi themelor i

3.2. Pozita juridike e të huajve - pjesë (tërësi)

banim dhe qëndrim në shtetin e vendit, e drejta në dokumente të

4. POZITA JURIDIKE E TË HUAJVE

Paraprakisht duhet të konstatohet nga organi i shtetit të vendit

shteteve lidhur me të drejtën e të huajit në ushqim (mbajtje) ligjor,

5. AFTËSIA JURIDIKE E TË HUAJVE, NJOHJA

parasheh edhe Konventa e Hagës për njohjen e personalitetit juridik

6. VEÇORITË E POZITËS JURIDIKE TË TË HUAJVE

Parimi i territorialitetit tek aplikimi i normave të kësaj tërësie

drejtës së huaj ex officio sipas ligjit të DNP-së.

drejtat e të huajve, nuk mund të pres që shtetasve të vet në shtetin e

Shikuar historikisht jemi të mendimit se kategorizimi i zhvillimit

1. POZITA JURIDIKO-PRIVATE (CIVILE)

1. Arsyet për ndarjen e pjesës së posaçme nga pjesa

1. Shfaqja e elementit të huaj juridiko-privat në subjekt�� 33

1. Pozita juridiko-private (civile)

1. Aftësia juridike dhe aftësia e veprimit

1. Njohja e cilësisë së personit juridik

1. Objekti dhe vëllimi i shqyrtimit të pozitës

1. Të drejtat e të huajve që të krijojnë shoqëri tregtare

1. Shfaqja e elementit të huaj në objekt �� 163

1. Arsyet e shfaqjes dhe llojet e konfliktit të ligjeve�� 187

1. Paraqitja dhe zhvillimi historik�� 189

Shfaqja e elementit të huaj juridiko-civil

1. Konflikti i ligjeve te marrëdhëniet statusore

15. Caktimi i së drejtës kompetente te besimi

1. Caktimi i së drejtës kompetente

1. Caktimi i së drejtës kompetente

1. Caktimi i së drejtës kompetente te kontratat �� 342

1. Caktimi i së drejtës kompetente për deliktet

1. Emërtimi dhe kuptimi�� 377

1. Kuptimi dhe rëndësia e kompetencës ndërkombëtare�� 381

2.6. Kompetenca e kontraktuar (progratio fori) �� 391

1. Aftësia për të qenë palë dhe aftësia procedurale

1. Kuptimi, baza juridike dhe objekti

1. Shfaqja dhe arsyet e njohjes�� 435

a.1) Klauzola e trajtimit nacional

a.4) Klauzola e kombit më të favorizuar