Realizam u književnosti

Realizam u književnosti

Termin realizam (lat. gealis - stvaran, istinit) ima dvojako značenje: označava metod oblikovanja
književnog umetničkog dela, na jednoj strani, i označava književni pravac, epohu u istoriji kn-
jiževnosti, na drugoj strani. Realizam kao metod, postupak u oblikovanju književnog umetničkog
dela, prisutan je u književnosti od najstarijih vremena. U staroj Grčkoj se govori o mimezisu,
odnosno podražavanju prirode, stvarnosti. Realizma ima u epohi humanizma i renesanse (rene-
sansne komedije), u staroj srpskoj književnosti (realistički elementi u staroj srpskoj biografiji, kod
Teodosija posebno), u usmenom stvaralaštvu (narodne novele u kojima se pripoveda o realnim do-
gađajima, situacijama i ličnostima ("ono što može biti", kako kaže Vuk). Realistički metod je
postao dominantan već u trećoj deceniji 19. veka jer ga postepeno prihvata većina pisaca i na snazi
je, zavisno od književne sredine, sve do kraja veka, a u srpskoj književnosti do 1915. godine. Čim je
metod realizma prihvaćen od većine pisaca koji pokazuju slična tematska oprede- ljenja, koriste
slične stilsko-izražajne postupke i iskazuju slična shatanja o društvenim i umetničkim pitanjima,
nastao je književni pravac realizam, posebna epoha u istoriji evropskih književnosti.

Nije jednostavno tačno odrediti vremensko trajanje književnog pravca kako u nacionalnoj tako i u
evropskoj književnosti. Kod Srba romantizam dostiže svoj zenit u stvaranju Branka Radičevića, Pe-
tra Petrovića Njegoša, Laze Kostića i Đure Jakšića, a to je vreme kada nastaju najznačajnija dela
evropskih realista Stendala, Onore de Balzaka i Čarlsa Dikensa. Realizam u srpskoj književnosti uz-
ima maha sedamdesetih godina 19. veka, da bi dostigao vrhunac u devedesetim godinama, kada se u
Evropi javljaju moderni književni pravci. Međutim, nije manja teškoća ni kada se želi da odredi
vremensko razdoblje realizma u srpskoj književnosti, jer neminovno dolazi do prožimanja metoda i
pravaca. Još u periodu romantizma ima pisaca romantičara u čijim se delima javljaju čisto
realistički postupci (lirika Branka Radičevića, proza Đure Jakšića, komedije Jovana Sterije
Popovića, putopisi Ljubomira Nenadovića), ali ima i pisaca koji su već opredeljeni realisti (Jakov
Ignjatović). Isto tako, kod realista, u jeku realizma, ima romantičarskih crta (istorijski romani
Jakova Ignjatovića, Hajduk Stanko Janka Veselinovića, Uskok Sime Matavulja, Iz knjiga
starostavnih Stevana Sremca), ali ima i pisaca koji stvaraju isključivo u romantičarskom duhu (Jo-
van Jovanović Zmaj, Đura Jakšić, Laza Kostić). Usled ovih prožimanja nije moguće tačno odrediti
vremensko razdoblje realizma u srpskoj književnosti. Ali iz potrebe da se književno stvaranje sis-
tematizuje i da se izvrši periodizacija književnosti, neophodno je određivanje vremenskih međa na
osnovu drugih oznaka. Tako se uzimaju sedamdesete godine 19. veka kada su objavljeni članci o
književnosti Svetozara Markovića, koji se smatraju manifestima srpskog realizma jer su odredili
pravac razvitka srpske književnosti.
Prema tome, termin realizam označava metod oblikovanja književne stvarnosti ("realizam Ive An-
drića") ili književnu epohu ("srpski realisti"). U prvom slučaju termin nema vremensko ograničenje,
primenjiv je za pisce svih vremena koji u svom stvaranju koriste metod realizma. U drugom slučaju
termin se koristi u ograničenom vremenskom značenju, odnosi se na pisce koji su stvarali u drugoj
polovini 19. veka i primenjivali realistički metod.

Odlike realizma u književnosti

Odlike realizma u književnosti

Poetiku realizma karakterišu novine na planu izbora građe i tematike, oblikovanja likova, oblika
pripovedanja, upotrebe jezika i žanrovskih pomeranja.
1. Teme za svoje stvaranje realisti nalaze u stvarnosti koja ih okružuje, u svakodnevnom životu
običnih ljudi, u običnim događajima koji ne predstavljaju ništa izuzetno. To je ono što živi i preživl-
java obični čovek, što je njemu sasvim blisko i razumljivo, što ga se tiče kao jedinke i društvenog
bića. Ova književnost predočava sliku društvene sredine, odnose i sukobe u njoj, idejne i ideološke
tokove - time dobija snažno socijalno obeležje. Posebna pažnja se poklanja slikanju prirodnog
okruženja i ambijenta u kojima obitava čovek i koji na njega ostavljaju jasne tragove u delanju i
mišljenju. U srpskom realizmu dominantna je seoska tematika u pripovetkama i romanima sa dosta
folkornih elemenata (Svetolik Ranković, Milovan Glišić, Janko Veselinović) i idealizacijom sela i
seoskog života (Janko Veselinović). Zanimanje za prošlost i glorifikacija života i pojedinaca iz na-
cionalne istorije uočljivo je kod srpskih realista (Jakov Ignjatović, Simo Matavulj, Janko Veseli-
nović).

2. Junaci su obični ljudi iz svakodnevnog života, koji su prirodni u delanju, ponašanju i izražavanju.
Glavni junak je obično tipični predstavnik sloja ili grupe ljudi, prikazuje se svestrano, motivacija je
zasnovana na prirodnoj i logičnoj kauzalnosti. Pretežni način motivacije karaktera je socijalno-psi-
hološki, stim što je u početku socijalna motivacija bila dominantna, a psihološka se javlja znatno
kasnije, sa prvim vesnicima psihološke pripovetke (Laza Lazarević) i psihološkog romana (Svetolik
Ranković). Realizam posebno želi da pokaže čovekovu uslovljenost društvenom i prirođ nom sredi-
nom. Što se otkrivanja i predočavanja karakternih osobina tiče, realisti dopuštaju svojim junacima
da se sami iskažu kroz delanje i odnos prema drugim junacima i društvu u celini, ali je česta i
praksa da pisci komentarišu postupke svojih junaka, čak ističu i sudove o njihovom karakteru i
moralnim osobinama.
3. Fabularnost je bitna osobina realističke proze: fabula je čvrsta, ima hronološki tok i u kontinu-
itetu prati životnu priču o junaku. Zamršenost zapleta nije svojstvo realističke fabule: mora da bude
dinamična i zanimljiva, da bude u funkciji postepenog otkrivanja likova koji prolaze kroz niz
situacija. Svojstvo realističke fabule je razgranatost, postojanje više tokova, razvijene epizode koje
su često digresija od osnovne fabularne linije, od osnovnog događajnog toka.
4. Pripovedanje je objektivno, uzdržano i odmereno, bez jakih strasti, bez patetike i hiperbolisanja.
Ima hronološki tok i prati životna zbivanja, društvene tokove, intimna stanja, misaone preokupacije.
Najčešće je dato u ON-formi, kada je pripovedač (narator) sveznajući i potpuno objektivni kazivač
o ljudima i događajima. Česta je i JA-forma pripovedanja: tada priču kazuje glavni junak kao svoju
ispovest ili neki od sporednih junaka kao svedok događaja i zbivanja. Ovo pripovedanje je
ograničeno na ono što kazivač vidi i ima subjektivnu notu.
5. Dijalog je značajno sredstvo umetničkog oblikovanja u realističkoj prozi i dominantna forma
samoiskazivanja i indirektne karakterizacije. Vrlo je razvijen, sa obimnim dijaloškim nizovima,
nekada je to razgovor radi razgovora; u novelama je koncizan, zbijen, jezgrovit. Jezik dijaloga je
jednostavan i kolokvijalan. Leksika je žargonskog, dijalekatskog ili provincijalnog porekla i u
funkciji je jezičke karakterizacije.
6. Monolog se kasno javlja u prozi realizma, prvo kao opis psihološkog stanja (indirektni unutrašnji
monolog) a kasnije i kao direktni unutrašnji monolog. Kod nas se javlja kod Laze Lazarevića i Sve-
tolika Rankovića. Ovaj drugi pisac je, kao prvi ozbiljniji predstavnik psihološkog toka u našoj real-
ističkoj prozi, direktnom unutrašnjem monologu dao značajnu funkciju u karakterizaciji junaka.
7. Opns ima značajnu ulogu u strukturi realističke proze. Predmet opisivanja su pejzaž, enterijer,
portret, karakter, sredina, atmosfera. Karakteristična je detaljizacija opisa: ide se ka potpunom pre-
dočavanju nredmeta opisivanja sa nizom detalja. To je slučaj sa pejzažnim slikama, opisima enteri-
jera (navodi se svaki komad nameštaja), opisima ličnosti (detaljan portret). Uobičajeni su široki
opisi na početku pripovetke ili romana, koji imaju ekspozicionu funkciju (u Čiča Goriu Onore de
Balzaka i Povareti Sime Matavulja). Najčešće je opis u funkciji karakterizacije junaka. To su
primeri metaforičke karakterizacije kada se na posredan način, opisom ambijenta, predočavaju
karakterne osobine ili psihološko stanje junaka.
8. U realizmu dolazi do značajne smene žanrova. Poezija uopšte (lirska i epska) stagnira ili nestaje:
neguje se lirska poezija deskriptivne i misaone vokacije, ali je malo pisaca koji neguju poeziju; ep
postepeno nestaje ustupajući svoje mesto romanu. Proza je dominantan vid umetničkog izražavanja;
neguju se pripovetka, novela i crtica; roman doživljava ekspanziju i punu afirmaciju. Dramski rod
doživljava promene: tragedija, dominantna dramska vrsta u prethodnim epohama, posustaje i ustupa
mesto društvenoj drami. Drama u užem smislu razvija se u niz podvrsta: komad s tezom, idejna
drama, psihološka drama, naturalistička drama, itd.
9. Jezik realista je jednostavai, kolokvijalan, bez figurativnosti. Ima dosta žar- gonske, profesion-
alne ili dijalekatske leksike čime se jezik funkcionalizuje kao sređ stvo za karakterizaciju i individu-
alizaciju likova. Jezik je pre svega u funkciji smisla i značenja, ali uvođenje specifične leksike i
provincijalnog govora unosi jezičku izdi- ferenciranost što će kod nekih pisaca postati prepoz-
natljiva osobenost - Stevan Sremac i Simo Matavulj.
10. Epoha realizma je dala niz teoretičara. Na jednoj strani su pisci koji razmi- šljaju o književnosti
i književnom stvaranju, a na drugoj strani su filozofi, estetičari i književni kritičari. Prvi govore na
osnovu svoga stvaralačkog iskustva i njihova su razmišljanja o književnosti mogućnost da se iskaže
sopstveno švatanje književnog stvaranja i funkcije književnosti, sopstvena poetika. Drugi o kn-
jiževnosti govore sa filozofskog, estetičkog ili ideološko-političkog stanovišta. U značajnije teore-
tičare realizma ubrajaju se Onore de Balzak, Žil Šamfleri, Gi de Mopasan, Emil Zola, Visarion
Bjelinski, Nikolaj Černiševski, Ipolit Ten. O književnosti realizma su kod nas pisali Jakov Ignja-
tović, Svetozar Marković i Simo Matavulj.