lkekU; v/;;u uksV~l

¼çkjafHkd ,oa eq[; ijh{kk½

lkekU; Hkwxksy
fo’o dk Hkwxksy@WORLD GEOGRAPHY½
BY – D.P. SIR
vc eafty nwj ugha
ge gSa vkids lkFk
Page-1 D.P.SIR
 ,f’k;k egk}hi
i`Foh ij lkr egk}hi fLFkr gSA egk}hiksa dk
foLrkj cM+s ls NksVs Øe esa bl çdkj gS& ,f’k;k] vÝhdk]
mÙkjh vesfjdk] nf{k.k vesfjdk] vaVkdZfVdk] ;wjksi]
vkLVsªfy;kA
 ,f’k;k egk}hi Ik`Foh ij lcls cM+k egk}hi gS] tks fo'o
ds yxHkx 30% {ks=Qy ij foLr`r gSA ,f’k;k egk}hi
dks lH;rkvksa dk ikyuk dgk tkrk gSA nqfu;k dh vf/kdka’k
çkphu ekuo lH;rkvksa dk fodkl ;gha ij gqvk gSA
mnkgj.k ds fy, flU/kq unh ?kkVh esa fodflr gM+Iik
lH;rk] eslksiksVkfe;k dh lqesfj;u lH;rk vkfnA ,f’k;k
ds nf{k.k esa fgUn egklkxj] mÙkj esa vkdZfVd egklkxj
vkSj iwoZ esa ç’kkar egklkxj gSA if’pe esa ;wjky ioZr]
dSfLi;u lkxj] dkyk lkxj o Hkwe/; lkxj ,f’k;k vkSj
;wjksi dh lhek cukrs gSA yky lkxj vkSj Lost ugj
,f’k;k dks vÝhdk ls vyx djrk gSA csfjax tylfU/k
}kjk ;g mÙkj vesfjdk ls vyx gksrk gSA
 dqN nf{k.kh }hiksa dks NksM+dj ;g mÙkjh xksyk)Z esa foLr`r
gSA
 blls gksdj fo"kqor o`Ùk] ddZ js[kk rFkk vkdZfVd o`Ùk
xqtjrs gSaA
 ,f’k;k ds çeq[k Hkkx fuEufyf[kr gS &
 mÙkjh eSnkuh {ks=
 e/;orhZ ioZrh; çns’k
 egku unh ?kkVh
 lewg {ks=
1- mÙkjh eSnkuh {ks=
 ,f’k;k ds mÙkjh Hkkx esa fLFke eSnkuh {ks= tks if’pe esa
^;wjky ioZrksa* ls ysdj iwoZ esa yhuk unh ds e/; fLFkr
gSA
2
 bUgsa ^lkbcsfj;k eSnku* Hkh dgk tkrk gSA
 vksc] ;sfulh] yhuk ufn;ksa us bu eSnkuh {ks=ksa dk fuekZ.k
fd;k gSA
 bu eSnkuksa dk if’peh Hkkx ^volknh pV`kuksa* ls fufeZr
gS rFkk iwohZ Hkkx esa ^vijfnr iBkj* ik;s tkrs gSaA
 lfnZ;kas ds nkSjku bu ufn;ksa ds eqgkuksa esa ikuh ds te
tkus ls bl eSnku ds mÙkjh Hkkxksa esa ^nynyh ifjfLFkfr;ka*
mRiUUk gks tkrh gSA
 lkbcsfj;k çns’k esa ^cSdky >hy* ¼ehBs ikuh dh >hy
1741 eh-½ fLFkr gS tks fd fo’o dh lcls xgjh >hy gS
 fo’o dh lcls cM+h >hy & dSfLi;u lkxj ¼[kkjs ikuh
dh {ks=Qy & 3]71]000 fdeh-2½ Hkh lkbcsfj;k çns’k esa
fLFkr gSA
2- e/;orhZ ioZrh; çns’k
 mÙkjh eSnkuh çns’k ds nf{k.k esa fLFkr ioZrksa rFkk iBkjksa
dk lewg e/;orhZ ioZrh; çns’k dk fuekZ.k djrs gSaA
 bl ioZrh; çns’k dk fuekZ.k eq[; :Ik ls ^Hkkjrh; IysV*
o ^;wjsf’k;u IysV* ds vfHklj.k ls gqvk gSA
 bl çns’k ds e/; esa ^^ikehj dk iBkj* fLFkr gSA bls
fo’o dh Nr Hkh dgrs gSaA bls ^ikehj dh xkaB* Hkh dgrs
gSa D;ksafd bl iBkj ij cgqr lh ioZr J`a[kyk,a vkdj
feyrh gSA ;g fo’o dk lcls Åapk iBkj gSaA
 ^^ikehj iBkj** ds mÙkj&iwoZ esa & fr,u 'kku ioZr
iwoZ esa & dquyqu 'kku ioZr
nf{k.k iwoZ esa & fgeky; o dkjkdksje ioZr
 ^fgeky; ioZr* Hkkjr o E;kaekj lhek {ks= esa mÙkj ls
nf{k.k dh vksj foLr`r gS ftUgsa ^iwokaZpy* rFkk
^vjkdku;ksek* uke ls tkuk tkrk gSA
 Ckaxky dh [kkM+h esa fLFkr ^v.Meku fudksckj }hi lewg* 4- egku unh ?kkVh {ks=
Hkh ^vjkdku;ksek* dk gh foLrkj gSA vr% ;g Hkh e/;orhZ  ,f’k;k esa vusd egku unh ?kkfV;ka ik;h tkrh gSa ftlus
ioZrh; çns’k esa lfEefyr gSA ekuo lH;rk ds fodkl esa egRoiw.kZ Hkwfedk fuHkkbZ gSA
 ^ikehj ds iBkj* ds if’pe esa ^fganqdq’k ioZr* gS tksfd ,f’k;k dh çeq[k unh ?kkfV;ka fuEu gSA
bZjku esa nks 'kk[kkvksa esa foHkkftr gks tkrs gSa & mÙkjh  fVfxzl&;wÝVs ~l unh ?kkVh
'kk[kk & ,YcqtZ ioZr vkSj nf{k.k 'kk[kk & tkxzksl ioZr
 b.Vql unh ?kkVh
 bu nksuksa 'kk[kkvksa ds e/; ^bZjku dk iBkj* fLFkr gSA
 xaxk&czãiq= unh ?kkVh
 ;s nksuksa 'kk[kk;sa ^rqdhZ* esa ^vjkjkV pksVh* ij vkdj fey
 bjkonh unh ?kkVh
tkrh gSA
 esdkax unh ?kkVh
 ;g pksVh if’pe esa iqu% nks 'kk[kkvksa esa foHkkftr gks tkrh
 g~okaxgks unh ?kkVh
gS&
 ;kaxV~th unh ?kkVh
mÙkjh 'kk[kk & iks.Vhd ioZr ¼xksch dk iBkj & fo’kky BaMk  flfd;kax unh ?kkVh
e#LFky ½
5- }hi lewg {ks=
nf{k.kh 'kk[kk & VkWjl ioZr
 ,f’k;k ds nf{k.k rFkk nf{k.k iwohZ {ks=ksa esa fLFkr }hi bl
 bu nksuksa 'kk[kkvksa ds e/; ^vukrksfy;k dk iBkj* fLFkr çns’k dk fuekZ.k djrs gSaA
gSA
 bl çns’k esa rhu eq[; }hih; lewg lfEefyr gSa&
 ^dquyqu’kku ioZr* rFkk ^fgeky; ioZr* ds e/; ^frCcr
 baMksusf’k;k & iwohZ }hi lewg
iBkj* fLFkr gSA
 fQyhihal & blds ikl ^eSfj;kuk xrZ* gSA ;g fo’o dk
 ^fr,u’kku ioZr* rFkk ^dquyqu’kku ioZr* ds e/; ^rkfje
lcls ¼11034 eh- xgjk½ xgjk xrZ gS tks ç’kkar egklkxj
csflu* fLFkr gSA
esa fLFkr gSA
3- nf{k.kh iBkjh {ks=  ;s lHkh ^Tokykeq[kh; }hi gSa ftuds e/; Åaps ioZrh; {ks=
 e/;orhZ ioZrh; çns’k ds nf{k.k esa fLFkr iBkjh {ks= gSA o fdukjksa ij ^mitkÅ eSnku* ik;s tkrs gSaA

 ;g iBkjh {ks= ,f’k;k ds nf{k.k esa fLFkr çk;}hiksa dk  bu eSnkuh {ks=ksa esa ^dkyh feV`h* ik;h tkrh gS tks ^d`f"k*
fuekZ.k djrs gSaA ds fy, mi;qDr gSA
 ,f’k;k egk}hi esa rhu çeq[k çk;}hi gSa&
bl çns’k esa fLFkr çeq[k iBkj &
& vjc dk çk;}hi ¼fo’o dk lcls cM+k çk;}hi½
 vjc dk iBkj & isVªksfy;e] çkd`frd xSl
 nDdu dk iBkj & /kkfRod [kfut & nDdu dk çk;}hi

 'kku dk iBkj & E;kaekj esa & baMksphu dk çk;}hi

 ;wuku iBkj & phu esa

3
çeq[k rF; & ,f’k;k dh 90% o"kkZ ^xzh"edkyhu* gSA tkiku lqjek unh
rFkk ^nf{k.k iwoZ ,f’k;k* ds dqN Hkkxksa esa ^’khrdkyhu o"kkZ*
 Hkkjr esa ;g unh ^cjkd* ds uke ls cgrh gSA
gksrh gSA
 bl unh ij Hkkjr }kjk ^ef.kiqj* esa ^rkbiseq[k cka/k
lokZf/kd o"kkZ çkstsDV* dk fuekZ.k dj jgk gSA
 ^ekflujke* [kklh igkfM+;ksa esa ¼es?kky;½ gksrh gS & [igys  çkjaHk esa ckaXkykns’k bldk fojks/kh Fkk] fdarq orZeku esa nksuksa
^psjkiwath* ¼lksgjk½ esa gksrh Fkh] ns’k feydj bl ifj;kstuk dk fodkl dj jgs gSaA
 e/; ,oa nf{k.k if’pe ,f’k;k esa lcls ^de o"kkZ* gksrh  Hydro-electricity generate – 450 MW

gSA  ckaXykns’k dks ^ufn;ksa dk ns’k* dgk tkrk gSA ¼HkwVku &

 ,f’k;k dk lcls xeZ LFkku & ^tSdksckckn* ¼ikfdLrku½ ySaM vkWQ FkaMjcksYV½

¼57°c½ gSA  lcls cM+k iÙku & ^pVxkao*

 ,f’k;k dk lcls B.Mk LFkku & ^c[kksZ;kaLd* & i`Foh dk  ckaxykns’k esa lokZf/kd twV mRiknu gksrk gSA
'khr /kqzo ¼lkbcsfj;k½ ¼-69°c½ Jhyadk
 fo’o dk 92% pkoy ,f’k;k esa mitk;k tkrk gSA
ukfj;y ds vkdkj dk ;g ns’k Hkkjr ds nf{k.k ¼fgUn egklkxj½
 ^twV* mRiknu dk ,dkf/kdkj & xaxk&czãiq= MsYVk dks gSA
esa fLFkr gS] tks ikd tylaf/k }kjk Hkkjr ls vyx gksrk gSA
 ,f’k;k dh ufn;kasa ¼lHkh /keksZa dh vk|Hkwfe½ dks ^lH;rk
vkne dk iqy & Hkkjr esa jkes’oje ds fudV ^/kuq"dksfM*
dk ikyuk* dgk tkrk gSA
¼jkes’oje] Hkkjr½ o ^ryS;keUUkkj* ¼Jhyadk½ ds chp leqnz esa
 fo'o dh lcls Åaph jsyykbu ^fNaxgk,* ¼phu½ ls ^rgklk*
Mwch ^çoky }hi* dh ,d js[kk gS] ftls vkne dk iqy dgk
¼frCcr½ ds chp & phu esa ¼4500 eh-½
tkrk gSA
 fo"kqor js[kk ,f’k;k egk}hi ds dsoy nks ns’kksa ekynho
ikd tylaf/k & 1- Hkkjr dks Jhyadk ls vyx djrh gSA
vkSj baMksusf’k;k ls gh gksdj xqtjrh gSA
2- ^eUukj dh [kkM+h* o ^caxky dh [kkM+h* dks tksM+rh gSA
ckaXykns’k
fiFkqjkFkkykxyk & ;g Jhyadk dh lcls Åaph pksVh gSA
bldk fuekZ.k ^xaxk&czãiq= MsYVk* }kjk fd;k x;k gSA ;g
Hkkjr dk iwohZ lhekorhZ iM+kslh ns’k gS] tks rhu vksj ls Hkkjr egkosyh xaxk & ;g Jhyadk dh lcls yach unh gSA
ls f?kjk gS] vkSj nf{k.k esa caxky dh [kkM+h dks Nwrk gSA  fo"kqor js[kk ds fudV gksus ds dkj.k ;gka lky Hkj xehZ
dkWDl cktkj iM+rh gSA o"kkZ mÙkj&iwohZ rFkk nf{k.kh&if’peh nksuksa ekulwu
iouksa ls gksrk gSA
 ;g ckaXykns’k esa fLFkr çkd`frd rV ¼cyqbZ iqfyu½ gSA
 fo’o esa ^pk;* dk lcls cM+k fu;kZrd ns’k & Jhyadk
 ;g fo’o dk lcls yack çkd`frd rV ¼y- 125 fdeh-½
 Jhyadk dks iwoZ dk eksrh dgk tkrk gS] D;ksafd eUukj
gSA
¼Jhyadk½ dh [kkM+h ls eksrh ¼jRu}hi½ fudkyk tkrk gSA

4
 ^dksyacks* dsykuh unh ds eqgkus ij fLFkr jkt/kkuh o lcls
cM+k iÙku uxj gSA
 Jhyadk ds mÙkj if’pe Hkkx esa fLFkr ^tkQuk* dksyEcks
ds ckn nwljk cM+k uxj o iÙku gSA tkQuk çk;}hi
rfey cgqr {ks= gS ,oa 'ks"k Jhyadk ls ^,fyQSUVk njsZ*
}kjk tqM+k gqvk gSA
 Jhyadk esa ‘Centrifugal Srainage System’ ik;k tkrk
gSA Jht;o)Zusiqjk & ubZ jkt/kkuh
 ^isUV isMªks* & bl ^ubZ gokbZ iV~Vh* ds fuekZ.k esa Hkkjr
lgk;rk dj jgk gSA
 ^gacuVksVk* & phu dh lgk;rk ls fodflr canjxkg gSA
usiky
usiky fgeky; dh xksn esa vofLFkr gksus ds dkj.k & ^fgeky;h
jkT;* gSA ;g rhu rQj ls if’pe] nf{k.k rFkk iwoZ esa Hkkjr
rFkk mÙkj esa phu ls f?kjk gqvk gSA ;gka fgeky; dh rhuksa
Jsf.k;ka o`gn fgeky;] e/; fgeky; vkSj f’kokfyd feyrh gSA
e/; fgeky; dks ;gka egkHkkjr Js.kh dgrs gSaA
çeq[k pksfV;ka & usiky&phu lhek ij ,ojsLV] /kkSykfxfj]
daputa?kk ¼usiky&flfDde lhek ij½ edkyw] vUuiw.kkZ]
xkSjh’kadj vkfnA
dkBekaMw ?kkVh & ;g usiky ds e/;orhZ Hkkx esa ^egku fgeky;*
o ^egkHkkjr Js.kh* ds chp fLFkr gSA
rjkbZ {ks= & usiky ds nf{k.k Hkkx esa fgeky; ls fudyus okyh
ufn;ksa }kjk ,d ^nynyh {ks=* dk fuekZ.k fd;k tkrk gS ftls
^rjkbZ dk eSnku* dgk tkrk gSA
 ^f=’kwyh* o ^dkslh* ifj;kstuk;sa & ;s ifj;kstuk;sa Hkkjr
ljdkj dh en~n ls iwjh dh tk pqdh gSA
 ^iaps’oj*] ^lIrdkslh*] ^ukmeqjs* & bu ifj;kstukvksa ds
fodkl esa Hkkjr lg;ksx dj jgk gSA
5
 ;gka dh tula[;k esa xksj[kk] 'ksjik vkSj HkksfV;k lewg ds
yksx çeq[k gSA xksj[kk & vPNs lSfud rFkk 'ksjik & lalkj
ds vPNs ioZrkjksgh ekus tkrs gSaA dkBek.Mw ;gka dk lcls
cM+k uxj] jkt/kkuh vkSj gokbZ vM~Mk gSA
 usiky esa Hkkjr ds lg;ksx ls ^fo’ks"k vkfFkZd {ks=* cu
jgk gSA
vQxkfuLrku
çkphu dky esa bls ,fj;kuk ,oa e/; dky esa [kqjklku uke
ls tkuk tkrk FkkA ;g :l o fczfV’k Hkkjr ds e/; ^varLFk
jkT;* (Buffer state) FkkA nf{k.k ,f’k;k esa 'kkfey ;g
uohure jk"Vª gSA ;gka bLyke /keZ ds lqUuh lEiznk; dk
vuq;k;h gSA
 vQxkfuLrku dh ljdkjh Hkk"kk ^Ik’rks* gSA
 fo’o dk 92% vQhe dk mRiknu ;gha ij gksrk gSA
 vQxkfuLrku dh loksZPp lHkk dks ^yks;k ftjxk* ds uke
ls tkuk tkrk gSA
 vQxkfuLrku dk ckfe;ku çns’k cq) dh fo’kky ewfrZ;ksa
ds fy, fo[;kr jgk gSA
 vQxkfuLrku dh jkt/kkuh dkcqy gSA da/kkj] ckfe;ku]
xtuh] gsjkFk] etkj&,&’kjhQ ;gka ds vU; egRoiw.kZ uxj
gSA
ikfdLrku
bldh lhek if’pe esa bZjku] mÙkj if’pe esa vQxkfuLrku
vkSj nf{k.k iwoZ esa Hkkjr ls feyrh gSA bldh eq[; unh&flU/kq
nf{k.kokfguh gS] tks vjc lkxj esa fxjrh gSA vjc lkxj esa
fxjus ls igys bldh lgk;d ufn;ka fuEu gS&
flU/kq dh lgk;d ufn;ka & >sye] psukc] jkoh] O;kl] lryt]
dkcqy
 flU/kq rFkk bldh lgk;d ufn;ksa ls dbZ ugjsa fudkyh xbZ
gS] blfy, ikfdLrku dks ^ugjksa dk ns’k* dgk tkrk gSA
 if’peh {ks= esa cywfpLrku dk iBkj vkSj mÙkj if’pe
ioZr Jsf.k;ka fLFkr gS& fdjFkj] lqyseku vkSj fgUnqdq’k
¼^frfjpehj* fgUndq’k Js.kh o ikfdLrku dh lcls Åaph
pksVh gS½ çeq[k ioZr Jsf.k;ka gSA
çeq[k njsZ & [kScj ¼fgUnqdq’k esa½] xksyu] cksyu ¼fdjFkj
esa½
Lokr ?kkVh
 ikfdLrku ds ^mÙkj&if’peh lhek çkar* esa Lokr ?kkVh
fLFkr gSA bls ^ikfdLrku dk LoxZ* dgk tkrk gSA
 ^othfjLrku* & blh çkar esa nqxZe igkfM+;ksa okyk ,d
igkM+h bykdk gSA Lokr ?kkVh o othfjLrku rkfyckuh
xfrfof/k;ksa ds dkj.k ikfdLrku ds v’kkafr {ks=ksa esa gSA
 ^ft;kjr ?kkVh* & CywfpLrku çkar esa gSA
iksrokj iBkj
 ikfdLrku ds mÙkj Hkkx esa f’kokfyd ioZr ds insu {ks=
esa fLFkr gSA
 ikd ds çeq[k isVªksfy;e] çkd`frd xSl o dksy ds Hk.Mkj
blh iBkj ij ik;s tkrs gSaA
 ikfdLrku dk çeq[k uxj ^bLykekckn* o ^jkoyfi.Mh*
blh iBkj ij fLFkr gSA
lkYV jsat
 ikd ds mÙkjh Hkkx esa fLFkr ioZr Js.kh gSA
 ;g ^lksfM;e DyksjkbM* ds [kfut Hk.Mkjksa ds fy, çfl}
gSA
Xoknj iksVZ
 ikfdLrku ds ^edjku* rV ij fLFkr canjxkg gSA
 bldk fuekZ.k & phu dh lgk;rk ls fd;k tk jgk gSA
6
 bldk eq[; mn~ns’; & djkph canjxkg ds O;kikj Hkkj dks
de djuk gSA
ekynho
 ;g nf{k.k ,f’k;k dk lcls NksVk jk"Vª gSA
 Ekkynho] Hkkjr ds ^feuhdk; }hi* ls 8° pSuy }kjk vyx
gksrk gSA
 Ekkynho esa yxHkx 1200 }hi gS] tks ^ewaxk pV`kuksa* ls
fufeZr gSA ;g leqnz ry ls vkSlru 1-5 eh- Åapk gSA
 Ekkynho igys fczVsu dk mifuos’k Fkk] tks 1968 esa ,d
Lora= jk"Vª cukA ;gka dk çeq[k O;olk; d`f"k o eRL;u
gSA
 ekynho esa lcls cM+k m|ksx & Ik;ZVu gSA
ekmaV vjkjkr & VdhZ esa fLFkr] i-,f’k;k dh lcls Åaph pksVh]
bl pksVh ij ^,ycqtZ* o ^tkxzkls * ioZr vkdj feyrs gSaA
E;kaekj
 ^gdkdkcksjkth*& E;kaekj dh loksZPp pksVh gSA
 E;kaekj dks ^Lo.kZ iSxksMksa dk ns’k* dgrs gSaA
 ^ekaMys* o ^;kaxwu* ¼jaxwu½ bldh iqjkuh jkt/kkfu;ka gSA
 ubZ jkt/kkuh & ^us ikbZ rs*
 vjkdku;ksek ;gka dh çeq[k ioZr Js.kh gS] ;g fgeky;
dk iwohZ eksM+ gSA
 fpanfou unh ?kkVh esa ^Fkkearh cka/k* cuk;k tk jgk gSA
 E;kaekj dk ^lkxoku* fo’o esa loZJs"B gSA
vjkdku;ksek ioZr & E;kaekj ds if’peh {ks= esa fLFkr uohu
ofyr ioZr J`a[kyk gSA
 fuekZ.k & ^Hkkjrh; IysV* o ^cekZ IysV* ds vfHklj.k ls
gqvk gSA
 ^v.Meku&fudksckj }hi lewg* vjkdku;ksek dk gh
foLrkj gSA
 ^ekmaV foDVksfj;k* bu ioZrksa dh lcls Åaph pksVh gSA  Hkkjr esa nks Hot-Spot ik;s tkrs gSa & ^if’peh ?kkV*
 ;s ioZr viuh ^tSo fofo/krk* ds fy, fo[;kr gSaA o ^iwohZ fgeky;*
 ^vjkdku;ksek* o ^isxq;ksek* ioZrksa ds e/; ^bjkonh ?kkVh* ,f’k;k dh çeq[k ufn;ka &
fLFkr gSA
1- bjkonh unh
 ;s ioZr Hkkjr o E;kaekj ds e/; varjkZ"Vªh; lhek dk
 E;kaekj ds mÙkjh Hkkxksa esa fgeky; ioZrksa ds fgeunksa ls
fuekZ.k djrs gSaA
fudyus okyh /kkjkvksa ds feyus ls bldk fuekZ.k gksrk gSA
 ;g ,d Hot-Spot Area gSA
 ;g E;kaekj dh lcls yach o çeq[k unh gS] bls ^E;akekj
 varjkZ"Vªh; pkoy vuqla/kku dsUnz & euhyk ¼fQyhihal½ esa
dh thou/kkjk* ;k ^E;kekj dh xaxk* dgk tkrk gSA
gSA
 ;g mÙkj ls nf{k.k fn’kk esa cgrh gS] vkSj ^MsYVk* cukus
'kku iBkj ds ckn ^v.Meku lkxj o caxky dh [kkM+h* esa viuk
 E;kaekj ds mÙkj iwohZ Hkkx esa ^ddZ js[kk* ij fLFkr iBkj ty fxjkrh gSA
gSA  ^fpanfou* bldh çeq[k lgk;d unh gSA
 blls ^lkYohu unh* cgrh gSA  bl unh ds ^MsYVk {ks=* ¼pkoy dh [ksrh ds fy, fo[;kr½
 pk¡nh] tLrk] lhls ds i;kZIr Hk.Mkj feyrs gSaA esa ^;kaxwu* fLFkr gSA

 ;gka ^dherh iRFkjksa* ds Hk.Mkj Hkh ik;s tkrs gSaA  ;g E;kaekj esa ifjogu dk çeq[k lk/ku gSA

^baMks&phu isfuulqyk* & nf{k.k iwoZ ,f’k;k esa fLFkr çk;}hi 2- lkyohu unh
ftlesa 5 ns’k 'kkfey fd;s tkrs gSa & E;kaekj] fo;ruke]  bldk mn~xe & iwohZ frCcr iBkj ¼rkaxdwyk 'kku½ ls gqvk
FkkbySaM] dacksfM;k] ykvksl gSA ;g mÙkj ls nf{k.k dh vksj cgrh gqbZ ^erZcku dh
Hot-Spot & Hot-Spot dk fopkj loZçFke Ik;kZoj.kfon~ ^ukWeZu [kkM+h* ¼caxky dh [kkM+h esa fLFkr½ esa fxjrh gSA
ek;lZ* }kjk fn;k x;k gSA  ;g unh phu ds ^xzSaUM dSu;u* ,oa ^’kku iBkj* ls gksdj
cgrh gSA
 Ekk;lZ ds vuqlkj] og {ks= tgka tSo fofo/krk vf/kd ikbZ
 ;g ^E;kaekj* o ^FkkbZyS.M* ds e/; varjkZ"Vªh; lhek cukrh
tkrh gS rFkk bu {ks=ksa esa tSo fofo/krk [krjs esa Hkh gksrh
gSA
gSA
 ;g fo'o dh lcls yach ufn;ksa esa ls ,d gS] fdarq bl
 fdlh Hkh {ks= dks Hot-Spot ?kksf"kr djus dh nks çeq[k
ij vHkh rd dksbZ ^cka/k* ugha cuk;k x;k gSA
'krsZ gSa&
 ftu {ks=ksa esa ^laoguh; ikniksa* dh de ls de 5% 3- esdkax unh
;k 1500 ^LFkkuh; çtkfr;ka* gksA  bls nf{k.k&iwohZ ,f’k;k dk ^MsU;wc* ;k ^nf{k.k&iwohZ ,f’k;k
 ml {ks= dh 70% ^çkFkfed ouLifr* dk gkzl gks pqdk dh xaxk* dgk tkrk gSA
gksA  mn~xe & ;g phu esa iwohZ frCcr iBkj ¼rkaxdwyk 'kku
 orZeku esa fo’o esa Hot-Spot dh la[;k & 25 Js.kh½ ls fudydj] nf{k.k phu lkxj esa fxjrh gSA
7
 ;g nf{k.k&iwohZ ,f’k;k o fgUn phu dh lcls yEch o
çeq[k unh gSA
 ;g phu] E;kaekj rFkk ykvksl ¼varjkZ"Vªh; lhek cukrh
gqbZ½ ^f=Hkqt* ls xqtjrh gSSA ;g dEcksfM;k&ykvksl dh Hkh
lhek cukrh gSA
 ;g unh E;kaekj] ykvksl o FkkbZySaM ds ‘Triple point’ ls
Hkh xqtjrh gSA ;g {ks= ‘Golden Triangle’ ds uke ls Hkh
tkuk tkrk gSA
 ;g {ks= ^vQhe* dh ^xSj&dkuwuh* [ksrh ds fy, dq[;kr
gS rFkk ;gka ls vQhe dk ^xSj&dkuwuh* O;kikj Hkh gksrk
gSA
 FkkbySaM o ykvksl ds e/; varjkZ"Vªh; lhek Hkh cukrh gSA
 ^ukseisUg* ¼dEcksfM;k dh jkt/kkuh½ & blh ds fdukjs fLFkr
gSA
 nf{k.k iwoZ ,f’k;k esa bl unh dk mi;ksx O;kikj ds fy,
gksrk gSA
4- gsye.M unh
 mn~xe & ;g fgUnqdq’k ioZrksa ls fudydj ^gkequ >hy* esa
viuk ty fxjkrh gSA
 ;g vQxkfuLrku dh lcls yach o çeq[k unh gSA
 ;g vQxkfuLrku&bZjku lhek {ks= esa fLFkr gSA
 bl unh ds csflu esa ^vQhe* ¼fo’o esa lokZf/kd½ dh
[ksrh gksrh gSA
5- g~okax gks unh & mn~xe & ;g e/; ,f’k;k esa fLFkr frCcr
ds iBkj ls fudydj ^cksgkbZ dh [kkM+h* esa fxjrh gSA
 ;g phu rFkk ,f’k;k dh nwljh lcls yach unh gSA ¼5464
fdeh-½
 bls ^ihyh unh* Hkh dgrs gSa D;ksafd ;g yks;Ld ds eSnku
ls cgrh gSA yks;Ld ds eSnku esa ihyh feV`h ik;h tkrh
8
gS] ftlls bl unh dk ty ihys jax dk fn[kkbZ nsrk gSA
;gh dkj.k gS fd bls ihyh unh Hkh dgk tkrk gSA
 fo’o esa lokZf/kd ek=k esa volkn ys tkus okyh unh gS]
blfy, bls ^phu dk 'kksd* dgrs gSa] D;ksafd ;g phu esa
ck<+ ykus gsrq ftEesnkj gSA
 bls ^phuh lH;rk dk ikyuk* Hkh dgrs gSaA
 bl unh dk csflu ^dVksjs* ds vkdkj dk gSA
6- ;kaxRlh unh & mn~xe & ;g frCcr ds iBkj ls fudydj
phu ds iwoZ esa fLFkr ihyk lkxj esa viuk ty fxjkrh gSA
 ;g phu o ,f’k;k dh lcls yach unh ¼6300 fdeh-½
vkSj fo’o dh rhljh lcls yach unh gSA
 bl ij ^Jh xktsZt MSe* cuk gS tks orZeku esa fo’o dh
lcls cM+h ^tyfo|qr ifj;kstuk* gSA
 bldk csflu & phu dk lcls egRoiw.kZ d`f"k {ks= gSA tks
ykSg v;Ld ds Hk.Mkj ds fy, çfl) gSA
7- vkewj unh & mn~xe & if’pe eapwfj;k ¼eaxksfy;k iBkj esa
fLFkr½ dh igkfM+;ksa ls fudydj ^rkrkjh dh [kkM+h* esa viuk
ty fxjkrh gSA
 ;g ^ykaxf[k;kax* uke ls phu o :l ds e/; lhek cukrh
gSA
8- vksc unh & mn~xe & ;g vYVkbZ ioZr ls fudydj ^vksc
dh [kkM+h* ¼vkdZfVd lkxj esa fLFkr½ esa ,’pqjh cukus ds ckn
viuk ty
fxjkrh gSA
 bldh çeq[k lgk;d unh & ^bfVZ’k*
9- ;suslh unh & mn~xe & ;g ^eaxksfy;k iBkj* ls] ,’pqjh
cukus ds ckn ^vkdZfVd lkxj* esa fxjrh gSA
 ;g :l dh lcls yach unh gS] vkSj fo’o dh ikapoh
lcls yEch unh gSA
 bldh çeq[k lgk;d unh & vaxkjk ¼cSdky >hy ls
fudyrh gSA½
 ;suslh unh csflu esa isVªksfy;e ds Hk.Mkj ik;s tkrs gSaA
 ^if’peh lkbcsfj;u eSnku* o ^e/; lkbcsfj;u iBkj* ds
e/; lhek cukrh gSA
10- yhuk unh & mn~xe & ;g cSdky >hy ls fudydj
vkdZfVd lkxj esa viuk ty fxjkrh gSA
 ;g :l dh rhljh lcls yEch unh gSSA
 ;g vius Ekqgkus ij ^nyny* cukrh gSA
11- pkvks Ýk;k unh & ;g FkkbZySaM dh çeq[k unh gS] tks
^FkkbZySM dh [kkM+h* esa fxjrh gSA
 ^cSdkad* blh unh ds fdukjs fLFkr gSA
 bldk ^MsYVkbZ {ks=* ^pkoy* mRiknu ds fy, çfl) gSA
uksV & ^¶;wth;kek* & lq"kqIr Tokykeq[kh ¼gksU’kw }hi] tkiku
esa½ gSA
,f’k;k dh çeq[k >hysa &
1- Vksuys lSi
 ;g dacksfM;k esa fLFkr rkts ¼ehBs½ ikuh dh >hy gSA
 ;g nf{k.k&iwoZ ,f’k;k dh lcls cM+h >hy gSA
 bl >hy ls ^Vksuys lSi unh* fudyrh gS tksfd ^esdkax*
ls tkdj feyrh gSA
 ;g fo’o ds 25 gkWV&LikWV esa ls ,d gSA
2- Vksck >hy
 ^b.Mksusf’k;k* esa ^lqek=k }hi* ds cSjhlu ioZr ds mÙkjh
{ks= esa fLFkr ,d ^ØsVj* >hy gSA
 ;g fo'o dh lcls cM+h ^dfMZyjs k >hy* ¼Tokykeq[kh >hy½
gSA
3- fda?kkbZ >hy &
9
 fda?kkbZ çkar ¼phu½ ds ^rkfje csflu* esa fLFkr ^uedhu*
>hy gSA
 ;g phu dh lcls cM+h >hy gSA tks lfnZ;ksa esa te tkrh
gSaA
 ;g ^vUr% LFkyh; viokg ^ra=* dk fuekZ.k djrh gSA
4- yksiksuksj >hy
 phu ds ^rdyk edku* ds mÙkj iwoZ esa fLFkr [kkjs ikuh
dh >hy gSA
 ^rjh; unh* viuk ty blh esa fxjkrh gSA
 phu dk ijek.kq ijh{k.k LFky ^yksiksuksj* ;gha fLFkr gSA
5- e`r lkxj
 ^tkMZu* o ^btjk;y* dh lhek ij fLFkr ^[kkjs* ty dh
>hy gSA
 ;g ,f’k;k dk lcls fuEure fcUnq gSA ¼xgjkbZ 304 eh-
½
 ^tkMZu unh* blh esa viuk ty fxjkrh gSA
6- okWu >hy
 ;g ^VdhZ* ds iwohZ Hkkx esa fLFkr gSA
 ;g fo’o dh lokZf/kd yo.krk okyh >hy gSA ¼330%½
eyDdk tylaf/k & ;g ^eysf’k;k* ¼ey; çk;}hi½ dks
^b.Mksusf’k;k* ¼tkok }hi½ ls vyx djrh gS] vkSj ^v.Meku
lkxj* dks ^tkok lkxj* ls tksM+rh gSA
 ;g ^ç’kkar egklkxj* dks ^fgUn egklkxj* ls tksM+rh gSA
 fo'o ds lcls çeq[k ^varjkZ"Vªh; tyekxksZa* esa ls ,d gSA
 fo’o esa 1@4 oLrqvksa rFkk isVªksfy;e dk O;kikj blh
tylaf/k ds ek/;e ls gksrk gSA
edkLlkj tylaf/k & ^cksfuZ;ks* ¼}hi½ rFkk ^lqykoslh* ¼}hi½ ds
e/; fLFkr gS] ^tkok lkxj* rFkk ^lsysoht lkxj* dks tksM+rh
gSA
yqtksu tylaf/k
 ^fQyhihal ¼yqtksu }hi½ dks ^rkbZoku* ls vyx djrh gSA
 ^nf{k.k phu lkxj* dks ^ç’kkar egklkxj* ¼fQyhihal lkxj½
ls tksM+rh gSA
gkjeqt tylaf/k
 ^Qkjl dh [kkM+h* dks ^vkseu dh [kkM+h* ls tksM+rh gS]
vkSj ^bZjku* dks ^vkseku* ls vyx djrh gSA
 ;g ^isVªksfy;e* ds ifjogu ds fy, fo[;kr tylaf/k gSA
xksch e#LFky
 mÙkjh phu rFkk nf{k.kh eaxksfy;k esa fLFkr gSA ;g ,d
'khr e#LFky gSA
 fgeky; ioZrksa ds o`f"VNk;k çns’kksa esa fLFkr gksus ds dkj.k
;gka e#LFkyh; ifjfLFkfr;ksa dk fuekZ.k gqvk gSA
 ;gka 'khr _rq esa cQZ iM+rh gSA
 ;g fo’o dk fo’kkyre ^’khrks".k e#LFky* gSA
rdyk ekdu e#LFky
 if’peh phu esa ^rkfje csflu* esa fLFkr ^’khr e#LFky*
gSA
 bldk fuekZ.k & xksch ds e#LFky dh rjg gqvk gSA
 bls xksch e#LFky dk fodkl ekuk tkrk gSA
 ;gka Hkkjrh cQZckjh ds dkj.k ;g ,d ^futZu e#LFky*
gSA
 ;g ^fr,u’kku* o ^dquyqu’kku* ioZrksa ds e/; fLFkr gSA
 fo'o dk nwljk lcls cM+k ^vxZ e#LFky* gSA
jc&vy&[kkyh e#LFky
10
 ^nf{k.k vjsfc;k* ds nf{k.kh Hkkx esa fLFkr ^xeZ e#LFky*
gSA
 ;g fo’o dk lcls cM+k ^vxZ e#LFky* gSA
 fo’o esa lcls vf/kd jsr blh esa ik;k tkrk gSA
 ;gka vkSlr okf"kZd o"kkZ 20 lseh- ls Hkh de gksrh gSA
 ;gka rsy ds HkaMkj feyus ds dkj.k bldk egRo c<+ x;k
gSA
egRoiw.kZ rF;
 ,f’k;k egk}hi ds ns’k flaxkiqj dh jkt/kkuh tks fd flaxkiqj
gh gS] ;g fo"kqor js[kk ds lcls fudV fLFkr jkt/kkuh
gSA
 baMksusf’k;k 13000 }hiksa dk lewg gSA baMksusf’k;k ds çeq[k
}hi lqek=k] tkok] cksfuZ;ks] lqykoslh vkSj U;wfxfu;k gSA
baMksusf’k;k dh jkt/kkuh tdkrkZ] tkok }hi ij fLFkr gSA
cksfuZ;ks baMksusf’k;k dk lcls cM+k }hi gSA
 ,f’k;k egk}hi dk lcls iwohZ ns’k baMksusf’k;k gS rFkk
bldk lcls if’peh ns’k rqdhZ gSA ,f’k;k egk}hi dk
lcls mÙkjh ns’k :l vkSj lcls nf{k.k ns’k Hkh baMksusf’k;k
gh gSA
 ç’kkUr egklkxj ds if’pe esa tkiku fLFkr gSA tkiku
dbZ }hiksa dks feykdj ,d ns’k cuk gSA ;g eq[;r% pkj
}hiksa gksdMS ks] gksU’kw] f’kdksdw] D;w’kw ij fLFkr gSA tkiku
dk lcls mÙkjh }hi gksdSMks rFkk lcls cM+k }hi gksU’kw
gSA tkiku dh jkt/kkuh VksD;ks gksU’kw }hi ij gh fLFkr gSA
 ç’kkUr egklkxj esa tkiku ds nf{k.k esa }hiksa dh ,d
J`a[kyk gS bls fQyhihal }hi dgrs gSaA fQyhihal ds dqN
çeq[k }hi gS& ywtksu] feaMkukvks vkSj lejA fQyhihal
dh jkt/kkuh euhyk ywtksu }hi ij gh fLFkr gSA
11
 vÝhdk
vÝhdk egk}hi fo’o dk ,f’k;k egk}hi ds ckn tula[;k  blesa /kkfRod [kfut ik;s tkrs gSa tSls & ykSg&v;Ld]
,oa {ks=Qy ds vk/kkj ij nwljk lcls cM+k egk}hi gSA vÝhdk dkWij] flYoj
egk}hi ds mÙkj esa Hkwe/; lkxj fLFkr gS] blds iwoZ esa fgan
2- yksek ioZr
egklkxj] if’pe esa vVykafVd vkSj mÙkj iwoZ esa ,d ladjk
 ;g if’pe vÝhdk dh lcls Åaph ioZr J`a[kyk gSA
lkxj fLFkr gS] bls yky lkxj dgrs gSaA yky lkxj ds iwoZ
esa vjc dk izk;}hi fLFkr gS] fdUrq vjc çk;}hi vÝhdk  ;g fxuh o fl;jk fy;ksu esa fLFkr gSA

egk}hi dk Hkkx ugha gSA vjc çk;}hi ,f’k;k egk}hi ds  blls ^ukbtj unh fudyrh gSA
varxZr fLFkr gSA vÝhdk dh Hkwfe est dh rjg Åaph vkSj 3- MªSdUlcxZ ioZr
igkM+h gSA
 ;g nf{k.k vÝhdk ds iwohZ rV ij fLFkr ioZr J`a[kyk gSA
 vÝhdk egk}hi ,d ek= ,slk egk}hi gS] tgka ls gksdj  ;g nf{k.k vÝhdk rFkk ykslksFkks esa foLr`r gSA
ddZ js[kk] edj js[kk o fo"kqor js[kk rhuksa xqtjrh gSA  ;g çkphu ofyr ioZr gSA
 fo’o dk ,dek= egk}hi tks pkjksa xksyk}Z esa foLr`r gSA  blls ^vkSjsat unh* fudyrh gSA
 vÝhdk dk lokZf/kd {ks=Qy m".kdfVcU/kh; {ks=ksa esa fLFkr  bldh lcls Åaph pksVh & ^ekmaV ysU;kuk* ¼3415 eh-½
gS blfy, ;g fo’o dk lcls xeZ egk}hi gSA gSA
 fo’o esa lokZf/kd ty fo|qr mRiknu {kerk vÝhdk esa
çeq[k iBkj &
ik;h tkrh gSA
1- dVaxk dk iBkj
 ;g fodkl dh n`f"V ls fiNM+k gS vr% bls ^vU/kk egk}hi*
Hkh dgk tkrk gSA  ;g dkaxks x.kjkT; o tkfEc;k esa fLFkr gSA ;g d`f"k ds
fy, vuqdwy gSA
vÝhdk ds çeq[k ioZr
 blesa rkack] dksckYV o ;wjsfu;e ds Hk.Mkj ik;s tkrs gSaA
1- ,Vyl ioZr
2- tkslk dk iBkj
 vÝhdk ds mÙkj&if’pe Hkkx esa fLFkr ^uohu ofyr ioZr*
dk mnkgj.k gSA ;g vÝhdk dk ,d ek= eksM+}kj ioZr  ;g mÙkj ukbthfj;k o nf{k.k ukbtj esa fLFkr gSSA
gS] tks ;wjksi esa ços’k dj x;k gSA  ukbthfj;k dh jkt/kkuh ^vcwtk* blh iBkj ij fLFkr gSA
 ;g eksjDdks] vYthfj;k o V~;wuhf’k;k esa fLFkr gSA  ;gka ^fVu* ds i;kZIr Hk.Mkj ik;s tkrs gSaA
 bldk fuekZ.k ^vÝhdk* ,oa ^;wjsf’k;u* IysV ds vfHklj.k 3- QkWYV tykSu dk Hk.Mkj
ls gqvk gSA
 ;g vÝhdk ds if’pe Hkkx esa ^fxuh* esa fLFkr gSA
 ekmaV Vqcdy] ,Vyl ioZr dh lcls Åaph pksVh gS] ;g
 ;g iBkj if’pe vÝhdk esa tyfoHkktd dk dk;Z djrk
eksjDdks esa fLFkr gSA
gSA

12
4- ckbZ iBkj
 ;g vaxksyk ds e/; Hkkx esa fLFkr gSA
 blls tkEcsth unh fudyrh gSA
 ;gka pkoy] dkWQh] xUuk] eDds dh [ksrh gksrh gSA
5- bFkksfi;u mPpHkwfe
 ;g bFkksfi;k esa fLFkr iBkj gSA
 ;gka 'kq"d o v)Z’kq"d ifjfLFkfr;ka ikbZ tkrh gSA
 ;gka dbZ [kkjs ikuh dh >hysa ikbZ tkrh gSA
 ^rkuk >hy* blh iBkj ij fLFkr gS] uhy unh blh ls
fudyrh gSA
 ^vly >hy* blh iBkj ij ftcwrh esa fLFkr gSA ;g fo’o
dh lokZf/kd yo.kh; >hyksa esa ls ,d gSA
6- iwohZ vÝhdu iBkj
 ;g vÝhdk ds e/;&iwohZ {ks=ksa esa fLFkr gSA ;g {ks=Qy
ds vk/kkj ij vÝhdk dk lcls cM+k iBkj gSA
 bl ij dbZ Tokykeq[kh; pksfV;ka ik;h tkrh gS tSls &
1- ekmaV fdfyeatkjks ¼ratkfu;k½ & ;g vÝhdk dh lcls
Åaph pksVh gSA
2- ekmaV dsU;k ¼dsU;k½ & blls gksdj fo"kqor js[kk xqtjrh
gSA
 ;g iBkj fo"kqorjs[kh; o"kkZ ouksa ls <dk gS rFkk
tSofofo/krk dh n`f"V ls egRoiw.kZ gSA
 vÝhdk dh lcls cM+h >hy ^foDVksfj;k >hy* blh iBkj
ij fLFkr gS] lQsn uhy unh blh >hy ls fudyrh gSA
foDVksfj;k >hy fo’o dh nwljh lcls cM+h rkts ty dh
>hy gSA
 bl iBkj ij ^pk;* dh ^jksi.k d`f"k* çpfyr gSA
 bl iBkj ij ^elkbZ* tutkfr fuokl djrh gSA
13
7- xzsV d:Z dk iBkj
 ;g nf{k.k vÝhdk ds e/; Hkkx esa fLFkr gSA
 ;g iBkj ^cslkYV* dh ijr ls <dk gSA
 blesa lksuk] IysfVue] Mk;e.M] dks;ys ds Hk.Mkj ik;s
tkrs gSaA
vÝhdk dh çeq[k ufn;ka &
1- ukbtj
 ;g if’pe vÝhdk dh lcls çeq[k unh gSA
 ;g ^yksek ioZr* ls fudydj ^MsYVk* cukrh gqbZ ^fxuh
dh [kkM+h* esa fxjrh gSA
 blds ^MsYVk* esa isVªksfy;e ds Hk.Mkj feyrs gSaA
 bls ^ikyesy* unh ds uke ls Hkh tkuk tkrk gSA
 bl ij ^dSath cka/k* cuk;k x;k gSA
2- oksYVk
 River of Return ;k River of Bend
 ;g if’pe vÝhdk esa ^cqdhZuk iBkj* ls fudydj ^fxuh
dh [kkM+h* esa fxjrh gSA
 ;g unh vÝhdk egk}hi ds ns’k ?kkuk dh çeq[k unh gSA
 iwohZ ?kkuk esa bl ij ^vdkslksEcks cka/k* cuk gSA bl ij
^oksYVk >hy* dk fuekZ.k fd;k x;k gSA {ks=Qy ds vk/kkj
ij ;g fo’o dh ekuo fufeZr lcls cM+h >hy gSA
3- dkaxks@tk;js
 ;g vÝhdk ds fo"kqorjs[kh; {ks= esa cgqr lh ufn;ksa ds
feyus ls cukrh gS rFkk vVykafVd egklkxj esa fxjrh
gSA
 ;g fo’o esa vestu ds ckn lokZf/kd ty ys tkus okyh
unh gSA
 ;g fo’o dh lcls xgjh unh gSA
 fo’o esa lokZf/kd tyfo|qqr {kerk blh esa ik;h tkrh gSA
 blds csflu esa ?kus Hkwe/;js[kh; lnkcgkj ou ik;s tkrs
gSaA bu ouksa esa fiXeh o uhxzks tutkfr ds yksx jgrs gSaA
 bl unh ij ‘GREAT-IGNA PROJECT’ dk fodkl
gks jgk gS ftlds iwjk gks tkus ij ;g fo’o dh lcls
cM+h ^tyfo|qr mRiknu ifj;kstuk* gksxh (400
MW/Hour)
 bl ij ^LVSuys* ,oa ^fyfoaxLVksu* tyçikr fLFkr gSA
 ;g unh ^fo"kqor js[kk* dks nks ckj dkVrh gSA
4- tkEcsth
 ;g unh ^ckbZ iBkj* ¼dVaxk mPpHkwfe½ ls fudydj
^ekstkfEcd dh [kkM+h* esa fxjrh gSA
 ;g unh ^tkfEc;k* rFkk ^ftEckos* ds chp varjkZ"Vªh; lhek
cukrh gSA
 ^foDVksfj;k tyçikr* blh unh ij fLFkr gSA ;g fo’o
dk lcls cM+k ¼Å¡pk½ tyçikr gSA
 ^djhck cka/k* tkEcsth unh ij gh fLFkr gSA vÝhdk dh
lcls cM+h tyfo|qr ifj;kstuk gSA blls ^djhck >hy*
dk fuekZ.k gksrk gSA ^djhck >hy* ty ds vk;ru ds
vk/kkj ij fo’o dh lcls cM+h ekuo fufeZr >hy gSA
5- vkWjsat
 ;g nf{k.k vÝhdk dh lcls yEch unh gSA
 ;g MSªdUlcxZ ioZr ls fudydj vVykafVd egklkxj dh
vysDtsaMj dh [kkM+h esa fxjrh gSA
 bldh çeq[k lgk;d unh & ckWy unh
6- fyEiksiks
 ;g nf{k.k vÝhdk ds iwohZ mPp çns’k ls fudydj fgan
egklkxj esa fxjrh gSA
 ;g unh ^edj js[kk* dks nks ckj dkVrh gSA
14
7- uhy unh
 uhy unh dh nks /kkj,a gSA ,d lQsn uhy unh tks
foDVksfj;k >hy ls fudyrh gS vkSj nwljh uhyh uhy unh
tks rkuk >hy ls fudyrh gS] ;s nksuksas /kkjk,a lwMku dh
jkt/kkuh [kkrqZe esa feyrh gSA lwMku esa nksuksa /kkjkvksa ds
fey tkus ds ckn bls la;qDr :Ik ls uhy unh dgrs gSaA
uhy unh viuk ty Hkwe/; lkxj esa fxjkrh gSA
 ;g fo'o dh lcls yEch unh ¼6695 fdeh-½ gSA
 ;g vÝhdk ds iwohZ e#LFky h; {ks=ksa ls cgrh gSA
 ^vLoku cka/k* ¼felz esa½ & blh unh ij cuk gSA blls
^uklj >hy* dk fuekZ.k gksrk gSA ddZ js[kk bl >hy ds
e/; ls xqtjrh gSA
 ^vksou cka/k* o ^lsUUkkj cka/k* Hkh blh unh ij fLFkr gSA
 bl unh ds MsYVk {ks= esa felz ds dbZ 'kgj fLFkr gS tSls
& vysDtsfMªa;k] xhtk] ysUVk vkfnA
 felz dks ^uhy unh dk ojnku* dgk tkrk gSA
 uhy unh ds csflu esa pkoy rFkk dikl dh [ksrh gksrh
gSA
uksV & vÝhdk fo’o dh 5% ls Hkh tyfo|qr mRiknu dj
jgk gS tcfd bldh laHkkfor ty’kfDr 28% gSA
çeq[k >hysa &
1- foDVksfj;k >hy
 ;g fo’o dh rkts ty dh nwljh lcls cM+h >hy gS] vkSj
vÝhdk dh lcls cM+h ehBs ikuh dh >hy gSA
 ;g fo"kqor js[kh; {ks= esa ;wxkaMk] dsU;k o ratkfu;k dh
lhek ij fLFkr gSA
 blls lQsn uhy unh fudyrh gSA
 ;g >hy Hkaz’k ?kkVh esa fLFkr ugha gSA
2- pkM >hy  ;g fo'o dk lcls cM+k xeZ e#LFky gSA ¼yhfc;k ds

 ;g ukbthfj;k] ukbtj] dSe:u rFkk pkM dh lhek ij vyvthft;k esa 58°c rki fjdkMZ fd;k x;k½

fLFkr gSA  ;g fo’o dk ,dek= xeZ e#LFky gS] tks fd egk}hi

 ;g Lkgkjk e#LFky dh lcls cM+h >hy gSA ds if’peh {ks=ksa ls ysdj iwohZ {ks=ksa rd QSyk gSA

 ;g >hy ^vUr% LFkyh; viokg ra=* dk fuekZ.k djrh fuekZ.k ds dkj.k &
gSA 1- miks".k dfVca/kh; mPp nkc isVh
 ^pkjh unh* blh >hy esa fxjrh gSA
2- 'kq"d O;kikfjd iousa
 Lkgkjk e#LFky h; {ks=ksa esa ;g ty dk lcls egRoiw.kZ
3- if’peh rVksa ij pyus okyh B.Mh leqnzh /kkjk;sa
lzksr gSA
 ;g ,d iBkj ds Åij fLFkr gS rFkk ;g ,d iFkjhyk
3- Vaxkfudk >hy
e#LFky gSA
 ;g if’peh Hkaz’k ?kkVh esa fLFkr ratkfu;k] dkaxks x.kra=]
 blesa ^yky jax* dh feV`h Hkh ik;h tkrh gSA
cqa:Mh] tkfEc;k esa fLFkr gSA
 blds jsrhyk {ks= dks ^vxZ* gS vkSj iFkjhyh e#Hkwfe dks
 ;g fo'o dh lcls yach o nwljh lcls xgjh >hy ¼ehBs
^genk* dgrs gSaA
ikuh dh½ gSA
 lgkjk e#LFky esa dSDVl] ukxQuh] [ktwj uked
 bl >hy dk ty dkaxks unh ds ek/;e ls vVykafVd
ouLifr;ka ik;h tkrh gSA
egklkxj esa tkdj fxjrk gSA
2- dkykgkjh e#LFky
4- rkuk >hy
 ;g vÝhdk ds nf{k.k Hkkx cksRlokuk esa ^edj js[kk* ij
 ;g bFkksfi;k mPp Hkwfe ds mÙkjh Hkkx esa fLFkr gSA
fLFkr gSA
 uhyh uhy unh blh ls fudyrh gSA
 ;g ,d xeZ e#LFky @o`f"V Nk;k e#LFky dk mnkgj.k
5- ,YcVZ >hy gSA
 ;g ;wxkaMk o tk;js dh lhek ij Hkaz’k ?kkVh esa fLFkr gSA  fuekZ.k ds dkj.k & lgkjk dh rjg
 vkWjst unh blh ls gksdj cgrh gSA
vU; >hysa & djhck] rqdkZuk] U;klk] uxkeh] ukflj] fcVj]
,MoMZ] vlky] eos: vkfnA  blesa ^cq’keSu* tutkfr fuokl djrh gSA
 çeq[k tho & 'kqrqjeqxZ
çeq[k e#LFky & lgkjk e#LFky ] dkykgkjh e#LFky] e/;orhZ
{ks= ;s rhuksa tu’kwU; {ks= gSA 3- ukfec e#LFky

1- lgkjk e#LFky  ;g vÝhdk ds nf{k.k if’pe rV ij fLFkr ,d rVh;

e#LFky ¼ukehfc;k esa½ gSA
 ;g vÝhdk ds mÙkjh&if’peh Hkkx esa fLFkr gSA
 ;g ^’khr ty e#LFky * gSA

15
 blds if’pe esa ^osaxq,yk B.Mh ty/kkjk* ¼nf{k.k ls mÙkj fuekZ.k & 1869 esa flukbZ çk;}hi ds Lost LFky laf/k dks
dh vksj½ cgrh gSA dkVdj fd;k x;kA
 bls ^;wuLdks* dh /kjksgj lwph esa 'kkfey fd;k x;k gSA  ;g fo’o ds çeq[k varjkZ"Vªh; tyekxksZ esa ls ,d gSA
 ;g ^VaxLVu* o ^ghjs* ds [kuu ds fy, çfl) gSA  bldk çca/ku felz }kjk fd;k tkrk gSA
 blds iwoZ esa ^dkykgkjh* rFkk nf{k.k esa ^xzsV dk:* e#LFky  ;g ugj felz esa ^Lost canjxkg* ¼nf{k.k½ dks ^lbZn
gSA canjxkg* ¼mÙkj½ ls tksM+rh gSA
 ^vkWjast* unh blls gksdj cgrh gS tksfd vUr% LFkyh;
osYM çns’k
unh gSA
 ;g vÝhdk ds nf{k.k Hkkx esa fLFkr ^miks".k dfVca/kh;
 ‘Namib-Naukluft National Park’ blh e#LFky esa gSA
?kkl ds eSnku* gSA
;g vÝhdk dk lcls cM+k ^xse fjtoZ* gSA
 o"kkZ dh ek=k de gksus ds dkj.k bu ?kkl ds eSnkuksa dk
Great Rift Valley ¼egku Hkaz’k ?kkVh½ & ;g fo’o dh lcls
fodkl gqvk gS ;gka ?kklsa ik;h tkrh gSA
yach Hkza’k ?kkVh ¼yxHkx 6000 fdeh-½ gSA
 ;g {ks= ^fyEiksiks unh csflu* {ks= esa fLFkr gSA
 ;g Hkaz’k ?kkVh mÙkjh lhfj;k ls çkajHk gksdj ^e`r lkxj*  ;g {ks= d`f"k ds fy, vuqdwy ugha gS ijUrq bldk mi;ksx
rFkk ^yky lkxj* ds uhps xqtjrh gS vkSj vÝhdk ds iwohZ Ik’kqikyu ds fy, fd;k tkrk gSA
Hkkxksa ls gksrs gq, ekstkfEcd ns’k esa [kRe gksrh gSA
 çeq[k [kfut & IysfVue
 vÝhdk esa ;g ?kkVh nks 'kk[kkvksa esa foHkDr gksrh gS& iwoh
 osYM çns’k & ^eDdk f=Hkqt*
Hkaz’k ?kkVh] if’peh Hkaz’k ?kkVh
lokuk ?kkl ds eSnku
 if’peh Hkaz’k ?kkVh esa vÝhdk dh vusd egRoiw.kZ >hysa
fLFkr gSA tSls & :MksYQ] vYCkVZ] ,MoMZ] dhcw] Vkaxkfudk]  ;g vÝhdk esa fo"kqor js[kk ds nksuksa vksj 10°-20° v{kka’kksa
eykoh ¼Øe mÙkj ls nf{k.k½ ds e/; fLFkr ^m".k dfVca/kh;* ?kkl ds eSnku gSA
 if’peh Hkaz’k ?kkVh ds fdukjksa ij vÝhdk dh dqN lcls  vkSlr rkieku & mPp] o"kkZ & yxHkx 100 lseh- ¼xzh"e
Åaph pksfV;ka fLFkr gSA tSls & ^:osUtksjh* (Ruwenzori) dky esa½
bls ‘Mountains of the Moon’ Hkh dgrs gSaA  ;gka vf/kd yEch o ikSf"Vd ?kklksa dk fodkl gksrk gSA
 ;g Hkza’k ?kkVh ^vÝhdh egk}hi IysV* dks nks Hkkxksa esa bu ?kklksa dks ‘Elephant Grass’ ¼gkFkh ?kkl½ dgk tkrk
foHkkftr djrh gS& gSA
 iwoZ esa ^lksekfy IysV*  ;s ?kkl ds eSnku oU; thoksa ds fy, fo’o çfl} gSA
 if’pe esa ^uwfc;u IysV*  çeq[k Qly & eDdk

Lost ugj lkgsy (SAHEL) & ;g lokuk ?kkl ds eSnku o lgkjk

e#LFky ds chp fLFkr ^laØe.k {ks=* gS] ftldk foLrkj
 ;g Hkw&e/; lkxj dks yky lkxj ls tksM+rh gSA
ekWjhVsfu;k] ekyh ls ysdj iwoZ esa lwMku rd gSA
 dqy yackbZ & 173 fdeh-

16
 ;g ,d 'kq"d o v}Z’kq"d {ks= gS tksfd ,d iV`h ds vkdkj  ratkfu;k ds tathckj vkSj isEck }hiksa esa ^ykaSx* o
esa vÝhdk ds if’pe rV ls iwohZ rV rd foLr`r gSA ^byk;ph* dh [ksrh çeq[k :Ik ls gksrh gSA
 ;g fo’o dk lokZf/kd fiNM+k gqvk {ks= gS] tgka dqiks"k.k]  fo’o esa lksuk] ghjk] IysfVue ds mRiknu esa & vÝhdk
vf’k{kk rFkk lkekftd lwpdkad dkQh fuEu ik;s tkrs gSaA çFke

gkWuZ vkWQ vÝhdk & vÝhdk ds iwohZ Hkkx esa fLFkr 4 ns’kksa dk  [kfut rsy & yhfc;k] vYthfj;k esa
lewg gS& lksekfy;k] bFkksfi;k] ftcwrh] bjhfVª;k  çeq[k tutkfr;ka &
 cq’keSu & dkykgkjh e#LFky
ckWc&vy&ekaMso tylaf/k & ;g yky lkxj dks vnu dh [kkM+h
ls tksM+rh gSA  fiXeh & dkaxks csflu
 cn~nw & lgkjk e#LFky
 ;g fo’o ds çeq[k varjkZ"Vªh; tyekxksZ esa ls ,d gSA
 elkbZ & iwohZ vÝhdk
ftczkYVj tylaf/k & ;g Hkwe/; lkxj dks vVykafVd egklkxj
 carw & tk;js
ls tksM+rh gSA
 tk;js & ^fo’kky fpfM+;k?kj ¼oU; çkf.k;ksa dh fofo/krk ds
 ;g vÝhdk dks ;wjksi ls vyx djrh gSA dkj.k½
fluk;h isfuulqyk (Sinai Peninsula) & ;g vÝhdk dk og  ^cdkcaxk* ¼tk;js½ & ghjk mRiknu dk lcls cM+k dsUnz
Hkkx tks ,f’k;k esa fLFkr gSA  ^rsyrkM+* dk ns’k & ukbthfj;k
 nf{k.k vÝhdk dk lcls nf{k.kh Nksj & ^mÙkek’kk varjhi*
 ;g çk;}hi vÝhdk dks ,f’k;k ls tksM+rk gSA
 ^esfjuks* HksM+ & nf{k.k vÝhdk ¼Åu ds fy, çfl)½
Great Ethiopian Renaissauce Dam -
 ^Vªkaloky {ks=* ¼foVokVlZjSaM dh igkM+h esa] nf{k.k vÝhdk
 ;g 4 fcfy;u $ dh ifj;kstuk gSA
esa fLFkr gSA½ lksuk mRiknu ds fy, çfl) gSA
 uhyh uhy unh ij bl cka/k dk fuekZ.k phu dh lgk;rk
 vÝhdk egk}hi ds vUrxZr dqy 55 ns’k fLFkr gS] buesa
ls fd;k tk jgk gSA ¼bFkksfi;k esa½
ls 49 ns’k eq[; Hkwfe ij rFkk 'ks"k 6 }hih; ns’k gSA
 6000 MW tyfo|qr mRiknu {kerk
 vÝhdk egk}hi ij {ks=Qy dh n`f"V ls lcls cM+k ns’k
 orZeku esa bl cka/k dks ysdj ^bftIV* o ^lwMku* bFkksfi;k vYthfj;k gSA vYthfj;k dh jkt/kkuh vYth;lZ gSA
dk fojks/k dj jgs gSaA vÝhdk egk}hi dk tula[;k dh n`f"V ls lcls cM+k ns’k
tksgkalcxZ & fo’o dh lksuk jkt/kkuh ¼Lo.kZuxj½ ukbthfj;k gSA ukbthfj;k dh jkt/kkuh vcqtk gSA
fdEcjys & fo’o dh ghjk jkt/kkuh  vÝhdk egk}hi dk lcls NksVk ns’k ls’kYl gSA ;g fgUn
egklkxj esa }hih; ns’k gSA vÝhdk egk}hi ds iwoZ esa
çeq[k rF; & vÝhdk esa d`f"k Hkwfe ek= 10 çfr’kr gSA
fgUn egklkxj esa esMkxkLdj }hi fLFkr gSA esMkxkLdj
 uhy ?kkVh dh feV`h lokZf/kd mitkÅ ¼tyks<+ feV`h½ gSA vÝhdk egk}hi dk lcls cM+k }hih; ns’k gSA
uhy ?kkVh esa dikl dh [ksrh çeq[k :i ls gksrh gSA  fo"kqor js[kk vÝhdk egk}hi ds 7 ns’kksa ls gksdj xqtjrh
gSA if’pe ls iwoZ dh vksj budk Øe fuEufyf[kr gS&
17
 lkvksVkses] xScksu] dkaxks] fjifCyd vkWQ dkaxks ¼tk;js½]
;qxkaMk] dsU;k vkSj lksekfy;k gSA
nf{k.k vÝhdk esa nks LFky:) ns’k gS&
1- yslksFkks
2- LokthySaM
 uklhj >hy felz esa uhy unh ij fLFkr gSA
18
 foDVksfj;k >hy Hkwe/; js[kk ij fLFkr gSA
 vÝhdk egk}hi dk lcls laiUu ns’k nf{k.k vÝhdk gSA
nf{k.k vÝhdk esa tksgkUlcxZ lcls egRoiw.kZ 'kgj gSA
tksgkUlcxZ] foVokV~ZtjSaM dh igkM+h ij fLFkr gSA ;gka lksus
dk fo’kky Hk.Mkj lafpr gSA fo’o esa lokZf/kd lksuk
tksgUlcxZ dh [kkuksa ls çkIr fd;k tkrk gSA
19
 mÙkjh vesfjdk
mÙkjh vesfjdk fo’o esa {ks=Qy ds vk/kkj ij 1. xzsV fc;j 2- xzsV LySo
rhljk lcls cM+k egk}hi ,oa tula[;k ds vk/kkj ij 3- vFkkoLdk 4- jsfM;j
pkSFkk lcls cM+k egk}hi gSA mÙkjh vesfjdk dh [kkst
5- fofuisx ¼lHkh dukMk esa fLFkr gSA½
1492 bZ- esa dksyacl }kjk dh x;h FkhA vr% bls u;h
^nqfu;k dk ns’k* Hkh dgrs gSaA ;g mÙkj esa vkdZfVd  dSusfM;u 'khYM ds nf{k.k esa ehBs ikuh dh ikap >hysa
egklkxj] iwoZ esa vVykafVd egklkxj vkSj if’pe esa feyrh gSA bUgsa lq;aDr :Ik ls ^egku >hykas*a (Great

iz’kkUr egklkxj ls f?kjk gqvk gSA bl egk}hi ds nf{k.kh
Hkkx esa vusd }hi gS] tks if’peh }hi lewg ;k osLVbaM+ht
ds uke ls tkus tkrs gSaA nf{k.k vesfjdk ls ;g iukek
LFkylaf/k ls tqM+k gqvk gSA mÙkj if’pe esa csfjax tylaf/k
}kjk ;g ,f’k;k egk}hi ls vyx gksrk gSA mÙkjh vesfjdk
egk}hi ij dukMk ds mÙkj esa vykLdk fLFkr gSA vykLdk
ij la;qDr jkT; vesfjdk dk vf/kdkj gSA iukek LFkylaf/k
dks dkVdj iukek ugj fudkyh xbZ gSA iukek ugj
esfDldks dh [kkM+h vkSj ç’kkar egklkxj ds ty dks tksM+rh
gS] rFkk mÙkjh vesfjdk egk}hi dks nf{k.k vesfjdk
egk}hi ls vyx djrh gSA mÙkjh vesfjdk egk}hi dk
foLrkj mÙkj esa vykLdk ls ysdj nf{k.k esa iukek rd
gSA mÙkjh vesfjdk egk}hi ij dqy 10 ns’k gSA
jktuSfrd bdkbZ;ka & dukMk] U.S.A., esfDldks] e/;
vesfjdk] osLVbaMht] xzhuySaM
mÙkjh vesfjdk dk HkkSfrd foHkktu &
1- dSusfM;u 'khYM çns’k & ¼ykWjsf’k;u 'khYM½
 mÙkjh vesfjdk ds mÙkj&iwohZ {ks= esa fLFkr ,d dVk&QVk
iBkj gSA ;g mÙkjh vesfjdk dk lcls iqjkuk Hkw&Hkkx gSA
 ;g {ks= [kfut laink esa vf/kd laiUu gSA tSls & lksuk]
IysfVue] pk¡nh] fufdy] yksgk] jsfM;e] ;wjsfu;e vkfnA
 bl {ks= ds varxZr fgeks<+ksa ds teko ls vusd ehBs ikuh
dh >hykssa dk fuekZ.k gqvk gS] ftudk mÙkj ls nf{k.k Øe
bl çdkj gS&
Lakes) ds uke ls tkuk tkrk gSA if’pe ls iwoZ budk
Øe bl çdkj gS&
1- lqihfj;j ¼fo’o esa ehBs ikuh dh lcls cM+h >hy½
2- fe’khxu 3- g~;wju 4- bjh 5- vkasVksfj;ks ¼bjh vkSj
vksaVksfj;ks >hy ds e/; fo’o dk çfl} ^fu;kxzk* tyçikr
fLFkr gSA½
2- vIysf’k;u ioZr çns’k
 ;g mÙkjh vesfjdk ds iwohZ {ks= esa QSyk ,d çkphu ofyr
ioZr gSA bldk fuekZ.k ,d gh dky esa gqvk gSA
 vIysf’k;u ioZr dh lcls Åaph pksVh & ^ekm.V fepsy*
¼2037 eh-½ gSA
 bl {ks= esa mPp xq.koÙkk ;qDr ^dks;ys ds Hk.Mkj*
¼,UFkzklkbV½ ik;s tkrs gSaA
3- if’peh dkWfMZysjk çns’k
 ;g mÙkjh vesfjdk ds if’pe esa vykLdk ls iukek rd
QSyh ioZr Jsf.k;ka gSA
 ;g uohu ofyr ioZr gSA
 bl çns’k esa dbZ çeq[k ioZr&Jsf.k;ka ik;h tkrh gS& tSls
jkWdh ¼loZçeq[k½] vykLdk] dkLdsM] fl;jk usoknk] fl;jk
eknzs vkfnA
 budk fuekZ.k vesfjdu IysV o iSflfQd IysV ds vfHklj.k
ls gqvk gSA

20
jkWdh ioZr & ;g dks.k/kkjh ouksa ls <dk gqvk gSaA  vykLdk jsat dh lcls Åaph pksVh dk uke ^ekmaV eSfdays*

 [kfut Hk.Mkj & dkWij] fufdy] pkanh] ;wjsfu;e vkfn gSA ekmaV eSfdays u dsoy vykLdk dh vfirq ;g lEiw.kZ

ik;s tkrs gSaA mÙkj vesfjdk egk}hi dh lcls Å¡ph pksVh gSA

 bldh Lkcls Åaph pksVh & ekmaV ,YcVZ ¼4399 eh-½ 2- fl;jk usoknk
 ;gka ls fudyus okyh çeq[k ufn;ka & dksyafc;k] dksyksjSMks]  ;g mÙkjh vesfjdk ds if’peh dkfMZysjk dk Hkkx gSA
felhflih] felkSjh  ;g dSfyQksfu;k (U.S.A) esa fLFkr gSA
 bl çns’k esa dbZ ^vUr ioZrh; iBkj* ik;s tkrs gSa&  fl;jk usoknk fo’o dk lcls cM+k ^[k.MioZr* (Block
vykLdk] dksyafc;k] xzsV csflu] dksyksjSMks] esfDldks dk Maintaion) gSA
iBkj
 bldk loksZPp f’k[kj & fgYVuh ¼4418 eh-½
uksV & mÙkjh vesfjdk dh lcls Åaph pksVh & ^eSfdUys*
3- ekmaV yksxu
¼6194 eh-½ lfØ; Tokykeq[kh] vykLdk esa fLFkr gSA
 ;g dukMk dh lcls Å¡ph pksVh gSA ¼mÙkjh vesfjdk dh
&^iksiksdsVsisVy & ;g ,d e`r Tokykeq[kh dk mnkgj.k gS] tks
nwljh lcls Å¡ph pksVh½
eSfDldks esa fLFkr gSA
 ;g pksVh rVh; Js.kh esa fLFkr gSA
4- e/;orhZ eSnkuh çns’k
vU; ioZr
 ;g if’peh dkWfMZysjk rFkk vIysf’k;u ioZr ds e/; fLFkr
dkLdsM] dksLVjsat] fl;jk eknzs] ,Y;wf’k;u] eSdsUth] Cyw] CySd]
çns’k gSA
jsfu;j] fl;jk esLVªk] lQsn ioZr
 bl eSnkuh çns’k dk fuekZ.k ufn;ksa }kjk tek fd;s x;s
uksV & USA ds nf{k.k&iwohZ rV ¼eSfDldks dh [kkM+h½ ij pyus
volknksa ls gqvk gSA
okys pØokr ^gjhdsu* ¼dSjsfc;u lkxj esa½ o ^VkWjusMks*
 e/;orhZ eSnku dk mÙkjh Hkkx ^dukfM;u çs;jh* dgykrk
¼eSfDldks dh [kkM+h esa½ dgykrs gSaA
gS tks xsgwa] eDdk] dikl dh [ksrh ds fy, fo’o çfl}
gSA çeq[k iBkj &

 e/;orhZ eSnku ds nf{k.kh Hkkx dk fuekZ.k 1- dksyafc;k dk iBkj & (USA)

^felhflih&felkSjh* ufn;ksa }kjk fd;k x;k gS] tks fd d`f"k

 ;g jkWdh o dkWLdsM Jsf.k;ksas ds e/; varioZrh; iBkj gSA
gsrq vR;f/kd mitkÅ gSA
 ;g Tokykeq[kh iBkj dk mnkgj.k gSA
çeq[k ioZr Jsf.k;ka &  ;g dkyh feV`h ls <dk gS] d`f"k ds fy, vR;f/kd mitkÅ
1- vykLdk Js.kh gSA
 ;g ‘Suitcase Farming’ ds fy, çfl) gSA
 vykLdk jkT; esa fLFkr ioZr Js.kh dks vykLdk jsat dgk
tkrk gSA  ^dksyafc;k* o ^Lusd* unh blh ls gksdj cgrh gSA

21
2- dksyksjSMks dk iBkj & (USA) 2- esdsUth unh

 jkWdh o oklkp Jsf.k;ksa ds e/; fLFkr vUrioZrh; iBkj  ;g dukMk dh lcls yEch unh rFkk mÙkjh vesfjdk dh
(USA) gSA nwljh lcls yEch unh gSA
 dksyksjSMks unh blh iBkj ls fudyrh gSA dksyksjSMks fo’o  ;g ^xszV Lyso >hy* ls fudydj ^C;wQksVZ lkxj* esa fxjrh
çfl) ^xzSaM dsfu;u* blh ij fLFkr gSA gSA

3- xzsV csflu  ;g ^esdsUth ioZr* ds lekukUrj çokfgr gksrh gSA

 jkWdh o fl;jk usoknk ds e/; fLFkr mÙkjh vesfjdk dk
lcls cM+k varioZrh; iBkj gSA
 ;g iBkj var% LFkyh; viokg ra= dk fuekZ.k djrk gSA
 blds csflu esa isVªksfy;e ds Hk.Mkj ik;s tkrs gSaA
 bl unh dk mi;ksx ukSdk;u ds fy, Hkh fd;k tkrk gSA
3- dksyafc;k unh

 mÙkjh vesfjdk dh lcls cM+h yo.kh; >hy ^xzsV lkYV  ;g USA dh lcls yach unh gSA
>hy* blh iBkj ij fLFkr gSA  jkWdh ioZr ¼dukMk½ ls fudydj okf’kaxVu (USA) ls
e`r ?kkVh (Death Valley) cgrs gq, ç’kkar egklkxj esa fxjrh gSA
 ;g dksyafc;k iBkj ds Åij cgrh gSA
 ;g ?kkVh jkWdh ioZr ds if’pe esa iwohZ dSyhQksfuZ;k esa
 çfl} uxj iksVZy.S M bl unh ds rV ij fLFkr gSA
fLFkr gS ¼xzsV csflu esa½
 ^xszaMdqyh* o ^ckWufoys* cka/k bl ij fufeZr gSA
 bl ?kkVh esa 'kq"d ifjfLFkfr;ka ik;h tkrh gS vkSj ;g
^ekstko e#LFky * dk gh ,d Hkkx gSA  çeq[k lgk;d unh & Lusd unh

 bl ?kkVh esa 56°C rd rkieku fjdkMZ fd;k x;k gSA 4- dksyksjSMks unh
 lcls xeZ tyok;q blh ?kkVh esa ik;h tkrh gSA  jkWdh ioZr (USA) ls fudydj esfDldks ls cgrh gqbZ
çeq[k ufn;ka & dSyhQksfuZ;k dh [kkM+h esa fxjrh gSA

1- ;wdkWu unh
 ;g vykLdk jkT; dh lcls egRoiw.kZ unh gSA
 eSdasth Js.kh ¼jkWdh fgekuh½ ls fudydj csfjax lkxj
¼ukVZu lkm.M dh [kkM+h esa½ esa fxjrh gSA
 ;g mÙkjh vesfjdk dh rhljh lcls cM+h unh gSA ¼yEckbZ
ds vk/kkj ij½
 ;g mÙkjh vesfjdk dk lcls cM+k MsYVk Hkh cukrh gSA
 blds csflu esa lksus ds Hk.Mkj ik;s tkrs gSaA
 fo’o dk lcls cM+k xktZ ^xSazM dSfu;u* ;gh unh cukrh
gSA
 ^gwoj cka/k* blh unh ij cuk gS ftlls cuus okyk tyk’k;
^ehM >hy* ds uke ls tkuk tkrk gSA
 bl unh dh bEisfjy ?kkVh dikl mRiknu gsrq çfl) gSA
5- fj;ks xzSUMs unh
 ;g jkWdh ioZr ¼ekamV ,YcVZ½ ls fudydj esfDldks dh
[kkM+h esa fxjrh gSA
 ;g USA o esfDldks ds e/; varjkZ"Vªh; lhek cukrh gSA

22
 ;g ‘Big Band National Park’ ds dSfu;u ls gksdj cgrh  ^xzsV ysDl* RkFkk lsaV ykjsal unh dk mi;ksx ^var%LFkyh;
gSA ukSdk;u* ds fy, fd;k tkrk gS rFkk ;s mÙkjh vesfjdk
 çeq[k lgk;d unh & fidkWl unh ds lcls yacs ^var%LFkyh; ukSdk;u ra=* dk fuekZ.k djrh
gSA
6- felhflih unh
 ^vksVkok* uxj ¼dukMk½ blds rV ij clk gSA
 ;g mÙkjh vesfjdh dh lcls yach unh vkSj fo’o dh
uksV & tyfo|qr mRiknu esa çeq[k ;ksxnku & fu;kxzk tyçikr
pkSFkh lcls yach unh gSA
 ;g iw.kZ :Ik ls USA esa cgrh gS ¼yxHkx 25 jkT;ksa esa½ & if’peh vIysf’k;u ioZr & Vsfulh ?kkVh
 ;g unh ^bVkLdk >hy* (USA) ls fudydj esfDldks dh & iwohZ vIysf’k;u ioZr & çikr js[kk ¼ihMekaV iBkj esa½
[kkM+h esa fxjrh gSA
çeq[k >hysa
 bldh çeq[k lgk;d ufn;ka & felkSjh] Vsfulh
1- xzsV fc;j >hy
Vsfulh & ‘Tennesse River Valley Project’ blh ij cuk gSA
 ;g dukMk ds mÙkjh Hkkx esa fLFkr] iw.kZ:is.k dukMk esa
Hkkjr dh Damodar Valley Project blh ij vk/kkfjr gSA
fLFkr lcls cM+h >hy gSA
 felhflih unh i{kh ds iats ds leku MsYVk (Bird Foot
 bldk fuekZ.k fgeunksa ds fi?kyus ls gqvk gSA
Delta) dk fuekZ.k djrh gSA
 bl >hy ds fdukjs ^iksVZ jsfM;u flVh* fLFkr gSA tksfd
 ^ls.V ,UFkuh cka/k* blh unh ij cuk gSA
jsfM;e] ;wjsfu;e o flYoj ds [kuu ds fy, çfl) gSA
7- gMlu unh  bl >hy ls gksdj ^vkdZfVd o`Ùk* xqtjrk gSA
 gMlu unh] gMlu >hy ¼vIysf’k;u ioZr½ ls fudydj  ^,Ldheks* tutkfr blds rV ij viuk bXyw ¼cQZ dk
vVykafVd egklkxj esa fxjrh gSA ?kj½ cukrh gSA
 blds fdukjs ^U;w;kdZ* fLFkr gSA 2- xzsV LySo >hy
 bl unh dks ^bjh ugj* ds ek/;e ls ^bjh >hy* ls tksM+k
 ;g dukMk ds mÙkjh Hkkx esa fLFkr gSA bldk fuekZ.k Hkh
x;k gSA
fgeunksa ds fi?kyus ls gqvk gSA
 bl unh dk mi;ksx ^ukSdk;u* ds fy, fd;k tkrk gSA
 ;g mÙkjh vesfjdk dh lcls xgjh >hy gSA
 ;g fo’o dh lokZf/kd çnwf"kr ufn;ksa esa ls ,d gSA
 ^eSdasth unh* blh ls fudyrh gS] tks dukMk dh lcls
8- lsaV ykjsal unh yach unh gSA

 vksasVsfj;ks >hy ls fudydj lsaV ykjsal dh [kkM+h esa fxjrh  ^ftIle IokabV* blh >hy ds fdukjs fLFkr gSA
gSA 3- vFkkckLdk >hy
 ;g USA o dukMk ds e/; varjkZ"Vªh; lhek cukrh gSA
 ;g dukMk ds mÙkjh Hkkx esa fLFkr gSA bldk fuekZ.k
 ;g fo’o dh lcls cM+h ^,’pqjh* dk fuekZ.k djrh gSA fgeunksa ds fi?kyus ls gqvk gSA

23
 blds fdukjs ^;wjsfu;e flVh* 'kgj fLFkr gS tks ;wjsfu;e  bu e#LFkyh; ifjfLFkfr;ksa ds fy, B.Mh dSyhQksfuZ;k /kkjk]
ds fy, çfl) gSA miks".k dfVca/kh; mPp nkc isVh o 'kq"d O;kikfjd iousa

4- xzsV ysDl ftEesnkj gSA

 ekstkos e#LFky esa ^e`r ?kkVh* fLFkr gSA
 ;g USA o dukMk ds lhek {ks= esa fLFkr ehBs ikuh dh
 bu {ks=ksa esa ^e:nfHkn~ ouLifr* ik;h tkrh gSA
ikap >hyksa dk lewg gSA
 bu ouLifr;ksa esa iÙkksa dh txg dkaVs ik;s tkrs gSa] ftlls
 {ks=Qy ds vk/kkj ij Øe & lqihfj;j & fo’o dh ehBs
ok"ihdj.k dks de fd;k tk ldsaA
ikuh dh lcls cM+h o xgjh >hy ¼405 eh- xgjh½
 buesa xgjh tMa+s ik;h tkrh gS rkfd ;s Hkwty lzks=ksa rd
& iw.kZ:is.k USA esa fLFkr & fe’khxu] bjh] vksaVsfj;ks &
igqap ldsaA
lcls de xgjh ¼64 ehVj½
 bu ouLifr;ksa esa ruk eksVk ik;k tkrk gS ftldk ç;ksx
 bu >hyksa dk mi;ksx vUr%LFkyh; ukSdk;u ds fy, fd;k ikuh ds Hk.Mkj.k esa fd;k tkrk gSA
tkrk gSA
çs;jh
 bu >hyksa ds fdukjs USA o dukMk ds çeq[k vkS|ksfxd
 e/;orhZ eSnku dk mÙkjh Hkkx ^dukfM;u çs;jh* dgykrk
'kgj fLFkr gSA
gSA
 ^bjh* o ^vkasVsfj;ks* ds e/; fo’o çfl) ^fu;kxzk tyçikr*
 mÙkjh vesfjdk esa fLFkr 'khrks".k dfVca/kh; ?kkl ds eSnkuksa
fLFkr gSA fu;kxzk tyçikr ls ty fo|qr dk mRiknu fd;k
dks izs;jh dgk tkrk gSA 'khrks".k ?kkl ds eSnkuksa esa yEch
tkrk gSA ;gka ls mRikfnr tyfo|qr dk mi;ksx nksuksa ns’k
rFkk eqyk;e ?kkl ik;h tkrh gSA çs;jh çns’k çeq[k :Ik
dUkkMk ,oa la;qDr jkT; vesfjdk (USA) la;qDr :Ik ls
ls xsgwa dh [ksrh ¼eDdk] dikl Hkh½ vkfn ds fy, çfl)
djrs gSaA
gsA bl {ks= dks fo’o esa ^xsgwa dh Mfy;k* ds uke ls
5- xzsV lkYV >hy
tkuk tkrk gSA
 la;qDr jkT; vesfjdk (USA) ds ^mokg* jkT; esa fLFkr  ;gka vR;f/kd fgeikr ds dkj.k o"kZ esa dsoy ,d Qly
gSA gksrh gSA
 ;g mÙkj vesfjdk dh lcls cM+h yo.kh; >hy gSA  olar _rq esa ;g {ks= ^fpuwd* iouksa }kjk çHkkfor gksrk
 ;g >hy ^xzsV csflu iBkj* ij fLFkr gSA gSA

^ekstkos* o ^lksuksju* e#LFky ;yks LVksu us’kuy ikdZ

 mÙkj vesfjdk ds if’peh rVh; {ks= esa e#LFkyh;  USA ds O;ksfeax jkT; esa fLFkr jk"Vªh; m|ku gSA
ifjfLFkfr;ka ik;h tkrh gSA  LFkkiuk & 1872] ;g fo’o dk çFke jk"Vªh; m|ku gSA
 bl e#LFkyh; Hkkx dks la;qDr jkT; vesfjdk (USA) esa  blls ^;yks LVksu unh* fudyrh gSA
^ekstkos e#LFky* o esfDldks esa ^lksuksju e#LFky* ds  nks çkd`frd ^xhtj* ¼xeZ ty ds lzksr½ bl ikdZ esa gS&
uke ls tkuk tkrk gSA
1- vksYM QsFkiqy 2- ,DlsfY’k;j xhtj
24
oqM&cQsyks us’kuy ikdZ & {ks=Qy ds vk/kkj dukMk ds vYCkVkZ
çkar dk lcls cM+k jk"Vªh; m|ku gSA
 ;g m|ku ^taxyh HkSlksa* ds laj{k.k ds fy, çfl) gSA
 ;g ;wusLdks dh /kjksgj lwph esa 'kkfey gSA
egRoiw.kZ rF; & fo'o dk lcls Åapk o`{k & fldks;k ¼mÙkjh
vesfjdk esa½ gSA
D;wck }hi & xUus dk çeq[k mRiknd gSA bls ^phuh dk dVksjk*
dgk tkrk gSA
teSdk & dsys dk çeq[k mRiknd gSA
esfDldks dk rV & dgok dh [ksrh ds fy, mi;qDr gSA
mÙkjh vesfjdk ds ewy fuoklh & jsM bafM;u] ,fLdeks] bU;qV
othZfu;k (USA) dk rackdw & xq.koÙkk ds fy, fo’o çfl)
gSA
^cwVs [kku* ¼i`Foh dh c`gÙke laiUUk igkM+h&eksaVkuk] USA)
fo’o dh lcls cM+h rkacs dh [kku gSA
vIysf’k;u ioZr & ,aFkzklkbV o fcVqfeul dks;ys ds fy, çfl)
 ^eslkch jsat* ¼lqihfj;j >hy dk fudVorhZ {ks=½ & ykSg
v;Ld dk vxz.kh mRiknd gSA
 ^vksaVkfj;ks* & fo’o dh lcls cM+h lksus dh [kku gSA
 çeq[k rsy mRiknd {ks= & e/;orhZ fuEu Hkwfe o eSfDldks
dh [kkM+h dk rV
 fo’o dk lcls cM+k vkS|ksfxd {ks= & felhflih unh ls
ysdj vVykafVd egklkxj rd gSA
 MsVªk;V & eksVj xkfM+;ksa ds fuekZ.k ds fy, çfl) gSA
 ,ØkWu & fo’o dk lcls cM+k ^flaFksfVd jcM+* o ^Vk;j*
cukus dk dsUnz gSA
 Ykkal ,aftfyl ¼dSyhQksfuZ;k½ & fQYe m|ksx dsUnz ¼gkWyhoqM
;gh ij½ gSA
 flfydkWu osyh & lSu ÝkaflLdks ¼dSyhQksfuZ;k] USA½ esa
Software o daI;wVj m|ksx ds fy, çfl) gSA
 uklk dsUnz & JFK ^QyksfjMk* ds ^dsi dsuosjy* esa gSA
 ^vesfjdu E;wft;e vkWQ uspqjy fgLVªh* & fo’o dk lcls
cM+k vtk;c?kj ¼U;w;kdZ esa½ fLFkr gSA
U;w;kdZ & lcls cM+k uxj
& xxupqach bekjrksa ds fy, çfl)
& la;qDr jk"Vª la?k dk eq[;ky;
& dSusMh ok;qiÙku & fo’o dk lcls O;Lr ok;qiÙku
f’kdkxks & fo’o dk lcls cM+k jsyos taD’ku
& USA dk lcls cM+k ekal mRiknu dsUnz
fo’o dh lcls NksVh unh & ^Mh unh* (USA) ¼500 ehVj½
la;qDr jkT; vesfjdk esa fLFkr gSA
uksV & vykLdk dk nf{k.k Hkkx ^mÙkjh ç’kkar çokg* ¼xeZ
ty/kkjk½ ds dkj.k fgeeqDr jgrk gS] tcfd lsaV ykjsal unh
&
dk eqgkuk lnhZ esa te tkrk gS D;ksafd ;gka ^ysczkMksj BaMh
ty/kkjk* dk çHkko jgrk gSA
 BaMh ysczkMksj /kkjk ^U;wQkmaMySaM* ds fudV ^xYQ LVªhe*
ls feyrh gSA blls bl {ks= esa Iyodksa ds mRiUu gksus dh
vuqdwy ifjfLFkfr;ka curh gSA
 blds dkj.k ^U;wQkmaMySaM* ds ikl ^xzSaM cSad* o
^uksokLdksf’k;k* ds ikl ^tktsZt cSad* uked cM+s ^eRL;u
xzg.k {ks=* feyrs gSaA
dukMk & dqy {ks=Qy dk yxHkx 40% 'kadq/kkjh ouksa ¼VSxk½
dk foLrkj
 ouksa esa ydfM+;ka dkVus okys & yEcjtSd
 v[kokjh dkxt ds mRiknu esa & çFke LFkku
 v[kckjh dkxt m|ksx & ekafVª;y esa fLFkr gSA
 dukMk pqdanj dh [ksrh ds fy, çfl) gSA
 dukMk ;wjsfu;e dk lcls cM+k mRiknd o fu;kZrd ns’k
gSA
25
26
 nf{k.k vesfjdk
nf{k.k vesfjdk egk}hi fo’o dk pkSFkk cM+k
egk}hi gSA bldk yxHkx 2@3 Hkkx fo"kqor o`Ùk ds nf{k.k
esa m".kdfVcU/k esa QSyk gSA bldk mÙkjh Hkkx dkQh pkSM+k
gS fdUrq nf{k.k dh vksj Øe’k% ;g iryk gksdj çk;}hi
cukrk gSA blds nf{k.k esa ^VsjkMsy ¶;wxks* }hi gS tks
^eSxysu tylaf/k* ds }kjk vyx gksrk gSA bldk nf{k.kre
fljk ^gkWuZ varjhi* gSA nf{k.k vesfjdk egk}hi ds iwoZ esa
vVkykafVd egklkxj rFkk if’pe esa ç’kkar egklkxj fLFkr
gSA ;g ^iukek LFkylaf/k* }kjk mÙkj vesfjdk ls tqM+k
gqvk gSA nf{k.k vesfjdk egk}hi ds varxZr dqy 13 ns'k
gSA bu ns’kksa esa lcls cM+k ns’k czkthy gSA czkthy yxHkx
nf{k.k vesfjdk ds lHkh ns’kksa ds lkFk viuh lhek cukrk
gSA
 nf{k.k vesfjdk egk}hi ij fLFkr dsoy nks ns’k bDokMksj
vkSj fpyh ns’kksa ds lkFk czkthy dh lhek Li’kZ ugha djrh
gSA
 nf{k.k vesfjdk egk}hi dh ,d eq[; fo’ks"krk ;g gS fd
blds vf/kdka’k ns’kksa ds ikl leqnz rV fLFkr gSA
nf{k.k vesfjdk egk}hi ij fLFkr cksfyfo;k vkSj ijkXos
nksuksa ns’k LFky:) (Landlocked Country) gSA
cksyhfo;k & nf{k.k vesfjdk dk lcls cM+k LFky vo:}
ns’k gSSA
 nf{k.k vesfjdk $ e/; vesfjdk $ eSfDldks $ osLVabMht
ds la;qDr :Ik dks ySfVu vesfjdk dgrs gSA
nf{k.k vesfjdk dk HkkSfrd foHkktu &
1- if’peh rVh; eSnkuh çns’k
 nf{k.k vesfjdk ds if’peh rV ij ^,aMht ioZrksa* o ^ç’kkar
egklkxj* ds e/; fLFkr eSnkuh {ks= gSA
 ;g fo’o dk lcls yack rVorhZ eSnku gSA
27
 bu rVorhZ eSnkuksa ds e/; Hkkx esa ^vVkdkek e#LFky *
fLFkr gSA
 bl eSnkuh {ks= esa ukbVsªV o QkLQsV ik;s tkrs gSaA
2- if’peh ioZrh; çns’k
 nf{k.k vesfjdk ds if’peh {ks= esa fLFkr ioZrh; izns’k tks
fd ^dSjsfc;u lkxj* ls ysdj nf{k.k vesfjdk ds nf{k.kre
Hkkx rd foLr`r gSA
 bl ioZrh; çns’k dks ^,aMht ioZr* ds uke ls tkurs gSaA
 ;g fo’o dk lcls yack rFkk fgeky; ds ckn nwljk lcls
Åapk ioZr ra= gSA
 bl çns’k esa dbZ lfØ; Tokykeq[kh ik;s tkrs gSaA tSls &
fpEcjStks] dksVksiSDlh
3- e/;orhZ eSnkuh çns’k
 ;g nf{k.k vesfjdk ds vk/ks Hkkx esa foLr`r gSA
 ;g ,aMht ioZr rFkk iwohZ iBkjh {ks= ds e/; fLFkr eSnkuh
çns’k gSA
 bldk fuekZ.k vksfjuksdks] vestu rFkk IysVk ufn;ksa }kjk
fd;k tkrk gSA
 blesa ^fo"kqorjs[kh; o"kkZ ou* rFkk ^Å".k dfVca/kh; ?kkl
ds eSnku* ¼lsYokl] dSEikst] xzkupkdks½ ik;s tkrs gSaA
 ijkXos] m:Xos] ijkuk vkSj mldh lgk;d] ufn;ksa ds ra=
dks ^IykVk* dgrs gSaA
4- iwohZ mPpHkwfe çns’k
 bldk fuekZ.k eq[;r;k ^xq;kuk iBkj* rFkk ^czkthy iBkj*
}kjk fd;k x;k gSA
 xq;kuk iBkj ij gh ,afty tyçikr fLFkr gSA ;g fo’o
dk lcls Åapk tyçikr gSA ,afty tyçikr dSjksuh unh
¼;g vksjhfudks dh lgk;d unh gSA½ ij fLFkr gSA
 ;g iBkjh {ks= fo’o ds lcls iqjkus Hkw&Hkkxksa esa ls ,d
gSA
 bl ij ckWDlkbV o vk;ju ds HkaMkj ik;s tkrs gSaA
,aMht ioZr
 ,aMht ioZr J`a[kyk dk foLrkj mÙkj esa dksyfEc;k ls
ysdj VsjkMsy ¶;wxks }hi rd gSA
 ;g nf{k.k vesfjdk ds if’peh Hkkx esa fLFkr fo’o dh
lcls yach ioZr J`a[kyk ¼7000 fdeh-½ ra= gS] rFkk nwljk
lcls Å¡pk ioZr gSA
 ;g uohu ofyr ioZrksa dk mnkgj.k gS ftudk fuekZ.k
^vesfjdk IysV* o ^ukTdk IysV* ds vfHklj.k ls gqvk gSA
 ^ekmaV vdkadkxqvk* ,aMht ioZr J`a[kyk dh lcls Åaph
pksVh ¼6960 eh-½ gSA ;g e`r Tokykeq[kh dk mnkgj.k gSA
fo’o dh lcls Å¡ph Tokykeq[kh; pksVh] vtsZ.Vhuk rFkk
fpyh ns’kksa dh lhek ij fLFkr gSA
 ,aMht ioZrksa esa cgqr lkjh Tokykeq[kh; pksfV;ka gS] tSls &
1- ekmaV dksVksiSDlh
 ;g fo’o dh lcls Å¡ph lfØ; Tokykeq[kh; pksVh gSA
ekmaV dksVksiSDlh bDosMksj esa fLFkr gSSA bDosMkjs dh
jkt/kkuh fDoVks fo’o dh lokZf/kd ÅapkbZ ij fLFkr
jkt/kkuh gSA
2- ekmaV fpEcjStks
 bDosMksj dh lcls Å¡ph pksVh gSA ;g ,d lq"kqIr Tokykeq[kh
gSA
 ,aMht ioZrksa ds iwohZ <ykuksa ij feyus okys ou ^eksaVkuk*
dgykrs gSaA
 ,aMht ioZr ls vestu] vksfjuksdks vkfn ufn;ka fudyrh
gSA
 bl ioZrh; {ks= esa vusd vUr% ioZrh; iBkj ik;s tkrs
gSa] tSls & cksyhfo;k iBkj
28
 fo’o dh lcls vf/kd ÅapkbZ ij fLFkr ukSdkxE; >hy
&fVfVdkdk >hy & is: o cksyhfo;k ds lhek {ks= esa fLFkr
gSA ;g ehBs ikuh dh >hy gSA
 ,aMht ioZr ds if’pe esa rFkk ç’kkar egklkxj ds iwohZ
rV ij & is:&fpyh xrZ gSA ¼fo’o dh lcls xgjh
egklkxjh; xrZ½
 nf{k.k ,aMht ioZr ds iwohZ Hkkx esa iSVkxksfu;k dk iBkj
gSA ;g ioZrinh; iBkj dk mnkgj.k gSA
çeq[k e#LFky
1- vVkdkek e#LFky
 ;g if’peh rVorhZ {ks= esa fpyh rFkk is: ds rV ij
mÙkj ls nf{k.k dh vksj QSyk gqvk gSA
 fo’o dk lcls 'kq"d e#LFky mÙkjh fpyh esa ^vfjdk* gSA
;g fo’o dk lcls 'kq"dre LFkku gSA
 blds fuekZ.k ds dkj.k & miks".k dfVca/kh; mPp nkc isVh
& O;kikfjd iousa ¼’kq"d½
& if’peh rVksa ij pyus okyh B.Mh leqnzh /kkjk;sa
 blesa rkacs ds cM+s Hk.Mkj ik;s tkrs gSaA pqDdhdekrk iBkj]
tks fpyh esa fLFkr gSA bls fo’o dh rkack jkt/kkuh dgk
tkrk gSA
 bldh e`nk esa ukbVsªV o QkLQsV dh ek=k cgqrk;r esa
ik;h tkrh gSA
2- iSVkxksfu;k dk e#LFky
 ;g vtsZ.Vhuk ds nf{k.kh Hkkx esa fLFkr 'khr e#LFky gSA
 ;g {ks= ,aMht ioZrksa ds o`f"V Nk;k çns’k esa fLFkr gS
blfy, ;gka e#LFkyh; ifjfLFkfr;ksa dk fuekZ.k gqvkA
 bl e#LFky esa QkWdySaM dh BaMh ty/kkjk dk çHkko
iM+rk gSA
 ;g nf{k.k vesfjdk dk lcls cM+k e#LFky gSA
 ;gka HksM+ikyu cM+h ek=k esa gksrk gSA
çeq[k ufn;ka &  bUgsa ^fo’o dk QsQM+k* dgk tkrk gS] D;ksafd CO2 dk
1- vksjhuksdks unh vo’kks"k.k rFkk O2 esa o`f} djrs gSaA
 fo’o dh lokZf/kd gYdh ydM+h okys o`{k ^ckYlk* blh esa
 ;g osustq,yk dh lcls çeq[k unh gSA
ik;s tkrs gSaA
 ;g dksyafc;k iBkj ds ^fl;jk iSdsjSek ioZr* ¼,aMht Js.kh½
 vestu unh csflu esa fLFkr ^m".k dfVca/kh; ?kkl ds
ls fudydj dSjsfc;u lkxj esa fxjrh gSA
eSnku* ^dSEikst* ¼czkthy½ dgykrs gSaA
 blds csflu esa isVªksfy;e ds Hk.Mkj ik;s tkrs gSaA
 vestu unh ds MsYVk esa fLFkr ^ekjktks }hi* fo’o dk
 bl unh csflu esa fLFkr ^m".k dfVca/kh; ?kkl ds eSnku*
lcls cM+k unh }hi gSA
dks ^ykukst* dgk tkrk gSA
3- IykVk unh
 bldh çeq[k lgk;d unh & dSjksuh ¼,afty tyçikr blh
ij½ oSustq,yk esa fo’o dk lcls Å¡pk tyçikr gSA  IykVk ufn;ksa dk fuekZ.k ijkXos] ijkuk] m:Xos ufn;ksa o
 vksjhuksdks unh ij ^xqjh cka/k* fLFkr gSA ¼fo’o dh rhljh mldh lgk;d ufn;ksa ds feyus ls gksrk gSA
lcls cM+h tyfo|qr ifj;kstuk½  bu ufn;ksa dk mn~xe & czkthy ds iBkj ls gksrk gS rFkk

2- vestu unh ;s ufn;ka Rio de la plata’ esa tkdj fxjrh gSA

 ;s ufn;ka nf{k.k vesfjdk ds e/; Hkkx esa fLFkr ns’kksa ds
 ;g ,aMht ioZr ls fudydj MsYVk cukrh gqbZ vVykafVd
chp varjkZ"Vªh; lhek dk fuekZ.k djrh gSA
egklkxj esa fxjrh gSA
 bu ufn;ksa ds csflu esa fLFkr ^Å".k dfVca/kh; ?kkl ds
 ;g fo’o dh nwljh lcls yach unh rFkk lokZf/kd ty
eSnku* ¼vtsZVhuk] ijkXos] ckSyhfo;k ds e/;½ ^xzkupkdks*
çokg okyh unh gSA
dgykrs gSaA
 ;g fo"kqorjs[kh; {ks= esa cgrh gS rFkk fo’o ds lcls cM+s
 ijkuk unh ij ^brkiw cka/k* ¼czkthy & ijkXos lhek ij½
unh csflu dk fuekZ.k djrh gSA
fLFkr gSA ;g fo’o dh nwljh lcls cM+h tyfo|qr
 bldh çeq[k lgk;d ufn;ka & enhjk ¼lcls cM+h½] uhxzks]
ifj;kstuk gSA
ukiks] tkiqjk] rkiktksl
4- lkvks ÝkaflLdks
 bl unh csflu esa fo’o ds lcls cM+s ^fo"kqorjs[kh; o"kkZ
ou* ik;s tkrs gSa] ftUgsa ^lsYokl* dgrs gSaA ^,ukdksaMk*  czkthy iBkj ds ^feukl xsjkl* ls fudydj nf{k.k
liZ vestu unh esa feyrk gSA vVykafVd lkxj esa fxjrh gSA
 ^jcj* dh [kkst blh unh csflu esa gqbZ FkhA  ;g iw.kZ:is.k czkthy esa cgus okyh lcls yEch unh gSA

lsYokl  ;g unh nf{k.k iwohZ {ks=ksa dks mÙkj iwohZ {ks=ksa ls tksM+rh
gS] blfy, bls ^jk"Vªh; ,drk dh unh* ds :Ik esa tkuk
 czkthy esa fLFkr m".kdfVca/kh; ouksa dks lsYokl uke ls
tkrk gSA
tkuk tkrk gSA lokZf/kd ^tSofofo/krk* bUgha ouksa esa ik;h
5- dksyksjSMks
tkrh gSA
 ;g vtsZ.Vhuk ds nf{k.k Hkkx esa cgus okyh çeq[k unh gSA
29
 ;g ,.Mht ioZr ls fudydj vVykafVd lkxj esa fxjrh
gSA
 ;g iSVkxksfu;k e#LFky dh çeq[k unh gSA
çeq[k iBkj
1- xq;kuk mPpHkwfe
 ;g nf{k.k vesfjdk ds mÙkjh Hkkx esa faLFkr mPp Hkwfe gSA
 ;g iBkj ,d 'khYM dk mnkgj.k gS rFkk fo’o ds lcls
iqjkus Hkkxksa esa ls ,d gSA
 ;g {ks= [kfut lalk/kuksa esa vR;f/kd laiUu gS tSls &
ckWDlkbV] lksuk] ghjk vkfnA
 ;g iBkj fo"kqorjs[kh; o"kkZ ouksa ls <dk gS rFkk ;g
tSofof/krk dh n`f"V ls egRoiw.kZ gSA
 ;g iBkj tyfo|qr mRiknu dh n`f"V ls egRoiw.kZ gSA
2- eakVks xzklks iBkj
 ;g czkthy ds e/;orhZ {ks= esa fLFkr gSA
 ;g iBkj ^czkthy mPp eSnkuh {ks=* dk Hkkx gSA
 ;g ykSg v;Ld ds Hk.Mkj ds fy, çfl) gSA
3- cksyhfo;k iBkj
 ;g ,aMht ioZr ds e/; fLFkr vUr% ioZrh; iBkj gSA
 ;g eq[; :Ik ls cksyhfo;k rFkk is: esa fLFkr gSSA
 bl iBkj ij dbZ lfØ; Tokykeq[kh ik;s tkrs gSa
 ;g iBkj fVu rFkk VaxLVu ds Hk.Mkjksa ds fy, çfl) gSA
 bl iBkj ij vUr% LFkyh; viokg ra= dk fuekZ.k gksrk
gSA
 bl iBkj ij dbZ [kkjs ikuh dh >hysa gSA
 nf{k.k vesfjdk dh lcls cM+h ¼xgjh½ >hy & fVfVdkdk
blh ij fLFkr gSA
30
ejSdScks >hy
 ;g osustq,yk ds dSjhfc;u rV ij fLFkr >hy gSA
 ;g {ks=Qy ds vk/kkj ij nf{k.k vesfjdk dh lcls cM+h
>hy gSA
 ;g >hy osustq,yk esa isVªksfy;e ds Hk.Mkjksa ds fy, çfl)
gSA
uksV & [kfut rsy dSjsfo;u rV ij fLFkr ns’kksa ls fudyrs gSa
tSls & osustq,uk] f=fuukn&VqcSxksA
eSXysu tylaf/k & ;g nf{k.k vesfjdk ds nf{k.k esa fLFkr ns’k
fpyh esa gSA
 ;g ç’kkar egklkxj dks vVykafVd egklkxj ls tksM+rh
gSA
 ;g fo’o ds çeq[k varjkZ"Vªh; tyekxksZ esa ls ,d gSA
xkykikxksl }hi & ;g ç’kkar egklkxj esa nf{k.k vesfjdk ds
if’peh rV ds utnhd fLFkr gSA
 ;g }hi bDosMksj jkT; ds vf/kdkj esa vkrk gSA
 ;g fo"kqorjs[kh; {ks= esa fLFkr gS rFkk viuh tSofof/krk
ds fy, fo’o fo[;kr gSA
 fo’o fo[;kr ^vksfyo fjMys twVYl* blh }hi ij ik;s
tkrs gSaA
iEikl
 ;s nf{k.k vesfjdk esa fLFkr 'khrks".k dfVca/kh; ?kkl ds
eSnku gSA
 ;s vtsZ.Vhuk o m:Xos dh lhek ij ik;s tkrs gSaA
 vtsZ.Vhuk esa bu eSnkuksa esa xsgaw dh [ksrh dh tkrh gSA
 xq:Rokd"kZ.k cy dk fo"kqor js[kk ij U;wure gksus ds
dkj.k vf/kdka’k ns’k viuh Lisl ,tasalh blh {ks= esa
LFkkfir djrs gSaA
 bl {ks= esa ^vYQkYQk* ?kkl ik;h tkrh gS ftls [kkdj
Ik’kq tYnh eksVs gks tkrs gSA ¼iks"kd rRoksa ls Hkjiwj½
¼Ik’kqikyu ds fy, vPNk½
çeq[k rF;
 nf{k.k vesfjdk ds dqy {ks=Qy dk dsoy 10 çfr’kr Hkkx
d`f"k ;ksX; gSA
 vf/kdrj d`f"k ;ksX; Hkwfe & vtsZ.Vhuk o m:Xos esa ¼xsgaw]
eDdk½ ik;h tkrh gSA
 fo’o esa dgos ds lcls cM+s mRiknd & czkthy] dksyafc;k]
bDosMksjA ;gka ij ik;h tkus okyh yky feV`h ¼Vsjkjkslk½
dgok dh [ksrh ds fy, mi;qDr gSA
 dgok ds ckxku dks ^QtsaMk* dgk tkrk gSA
 nf{k.k vesfjdk ds ewy fuoklh & jsM bafM;u
 Vªkal ,afM;u jsyekxZ & ç’kkar egklkxj dks vVykafVd
egklkxj ls feykrk gSA ¼okyijstks iÙku ls C;wulZ vk;lZ
rd½
 lcls cM+k ,oa NksVk ns’k & czkthy o ekyfo;k ¼tula[;k
o {ks=Qy esa½
 fo’o dk lcls yack ns’k & fpyhA bldk nf{k.k rV cgqr
vf/kd dVk&QVk gS] ,sls rV dks fQ;ksMZ rV (Fiord
Coast) dgrs gSaA fo’o esa fQ;ksMZ rV ds nks mnkgj.k gS&
1- fpyh
2- ukosZ
 fo’o dk lcls cM+k f’kdkjh i{kh & dsaMksj
 czkthy dks fo’o dk ^dgok ik=* dgk tkrk gS D;ksafd ;g
fo’o esa dgok mRiknu o fu;kZr esa çFke gSA
 ^vekik [kku* ¼czkthy½ & fo’o dh lcls cM+h eSxuht
dh [kku gSA
 vtsZ.Vhuk dk ekal m|ksx fo’o çfl) gSA
31
 fpyh vkSj bDosMksj dks NksM+dj lHkh ns’kksa dh lhek czkthy
ls yxrh gSA
QkWdyS.M }hi
 ;g nf{k.k vVykafVd egklkxj esa fLFkr gSA
 ;g vtsZ.Vhuk o ;wukbVsM fdxaMe ds e/; fookfnr gSA
;g ;wukbVsM fdxaMe ds vUrxZr vkrk gSA
 iukek ugj & vVykafVd egklkxj ¼dSjsfc;u½ rFkk ç’kkar
egklkxj dks tksM+rh gSA
 iukek LFkylaf/k & mÙkj vesfjdk o nf{k.k vesfjdk dks
feykrh gSA
 czkthy ds vf/kdrj [kfutksa ds Hk.Mkj &^feukl fxjkbl*
jkT; esa ik;s tkrs gSA ykSg v;Ld o vHkzd ds HkaMkj
HkhA
 bVkfcjk ¼czkthy½ & ykSg v;Ld [kuu dk çeq[k dsUnz gSA
 ^lSaVksl* & fo’o dk lcls cM+k dgok fu;kZrd canjxkg
gSA ¼czkthy esa½
 ,.Mht ioZr dh lcls Å¡ph pksVh ,dkadkxqvk gSA tks
fpyh esa fLFkr gSA
 vestu unh ,.Mht ioZr ls fudydj is: vkSj czkthy
esa çokfgr gksrs gq, vVykafVd egklkxj esa viuk ty
fxjkrh gSA vestu unh dk eqgkuk fo"kqor js[kk ij fLFkr
gSA
 fo"kqor js[kk nf{k.k vesfjdk ds rhu ns’kksa & bDosMksj]
dksyfEc;k] czkthy ls xqtjrh gSA
 ykuksl nf{k.k osustq,yk esa lokuk ?kkl Hkwfe gSA ;gka
daVhyh >kfM+;k¡ ik;h tkrh gSA
 dSEiksl nf{k.k czkthy esa lokuk ?kkl Hkwfe gSA ;gka Hkh
daVhyh vkSj dBksj >kfM+;k¡ ik;h tkrh gSA
32
 ;wjksi
;wjksi egk}hi fo'o dk NBka lcls cM+k egk}hi vkSj
mÙkjh xksyk)Z dk lcls NksVk egk}hi gSA ;wjksi egk}hi dks
çk;}hiksa dk çk;}hi ;k ;wjsf’k;k dk çk;}hi dgrs gSa D;ksafd
;wjksi rhu vksj ls egklkxj ls f?kjk gqvk gSA blds mÙkj esa
vkdZfVd egklkxj if’pe esa vVykafVd egklkxj rFkk nf{k.k
esa Hkwe/; lkxj fLFkr gSA ;wjksi rFkk ,f’k;k ds lfEefyr
Hkw&Hkkx dks ;wjsf’k;k dgrs gSaA ;wjky ioZr :l esa fLFkr gSA
;wjky ioZr ds iwoZ esa ,f’k;k egk}hi rFkk ;wjky ioZr ds
if’pe esa ;wjksi egk}hi fLFkr gSA ;wjksi egk}hi iwoZ esa ;wjky
ioZr vkSj dSfLi;u lkxj }kjk ,f’k;k ls vyx gksrk gSA ;wjky
ioZr ds iwoZ esa :l dks lkbcsfj;k dgrs gSaA lkbcsfj;k dk
foLrkj ,f’k;k egk}hi ds varxZr rFkk :l dh jkt/kkuh ekLdks
;wjksi egk}hi ds varxZr fLFkr gSA
;wjksi eq[;r;k pkj {ks=ksa ds varxZr foHkkftr gS&
1- mÙkj&if’peh mPpHkwfe 2- mÙkjh eSnku
3- e/;orhZ mPpHkwfe 4- ,Yikbu rU=
1- mÙkj&if’peh mPpHkwfe
 ;g çns’k eq[; :Ik ls fQuyaSM] LohMu] ukosZ] vkblySaM
rFkk fczfV’k }hilewg ij foLr`r gSA
 bl çns’k dk mÙkjh Hkkx ‘Fenno-Scandian Shield’ ds
uke ls tkuk tkrk gSA
 ;g çns’k /kkfRod [kfutksa ls laiUu gS] tSls & ykSg v;Ld]
dkWij
 ;g çns’k iFkjhyk gksus dh otg ls [ksrh ds fy, vuqi;qDr
gSA
 bl çns’k ds if’peh rV ij ^LdaSfMusfo;u ioZr* rFkk
^tksysu ioZr* ik;s tkrs gSaA
33
 ukosZ ds if’peh rV ij fgeunksa }kjk fufeZr ?kkfV;ka ik;h
tkrh gS tks fd orZeku esa ^vVykafVd egklkxj* ds ty
ls Hkjh gqbZ gSA bu ?kkfV;ksa dks ^fQ;ksMZ* dgk tkrk gSA
^lksxsu fQ;ksMZ* & ;g fo’o dk lcls cM+k fQ;ksMZ gSA
2- mÙkjh eSnku
 ;g mÙkjh if’peh çns’k ds nf{k.k esa fLFkr eSnkuh {ks= gSA
 ;s eSnkuh {ks= ;wjksi ds if’peh rV ls ysdj iwoZ esa ;wjky
ioZr rd foLr`r gSA
 bu eSnkuksa dk fuekZ.k ;wjksi dh çeq[k ufn;ksa tSls & jkbu]
bYCks] oksYxk vkfn }kjk fd;k x;k gSA
 if’pe esa ;s eSnku fczfV’k }hi lewg rd foLr`r gSA
 ;g eSnkuh {ks= d`f"k ds fy, vf/kd egRoiw.kZ gSA
 bu eSnkuksa esa thok'e bZ/ku] dks;yk] isVªksfy;e ds Hk.Mkj
feyrs gSaA
3- e/;orhZ mPp çns’k
 ;g çns’k ;wjksi ds e/; Hkkx esa fLFkr çkphu ioZrksa rFkk
iBkjksa ls fufeZr gSA
 bl çns’k esa &
Lisu o iqrZxky esa & eslsok ioZr
Ýkal esa & esflQ o twjk ioZr
teZuh esa & Cysd QkWjsLV ioZr vkfn 'kkfey gSA
 psd fjifCyd] Lyksokfd;k o vkfLVª;k esa fLFkr ioZr o
iBkj Hkh blh çns’k dk Hkkx gSA
4- vYikbu ioZr ra=
 ;g ;wjksi ds nf{k.kh Hkkx esa fLFkr ^uohu ofyr ioZr ra=*
gSA
fuekZ.k & bldk fuekZ.k ;wjsf’k;u o vÝhdu IysV ds vfHklj.k
ls gqvk gSA
çeq[k ioZr
1- vkYil ioZr
 ;g Ýkal] bVyh] fLoVtjyS.M esa foLr`r ^uohu ofyr
ioZr* gSA
 ^ekmaV Cykad* & bldh lcls Åaph pksVh ¼4808 ehVj½
gS tks Ýkal&fLoVtjyS.M dh lhek ij fLFkr gSA
 blls dbZ ufn;ka fudyrh gSa & MsU;wc] jkbu] jksu] iks
vkfnA
fuekZ.k & ;wjsf’k;u o vÝhdu IysV ds vfHklj.k ls gqvk
gSA
[kfut & IysfVue] csusfM;e ds Hk.Mkj ik;s tkrs gSaA
2- fijsuht ioZr
 fijsuht ioZr ^fcLds dh [kkM+h* ls ^yk;u dh [kkM+h* rd
QSyk ,d uohu ofyr ioZr gSA ;g Lisu rFkk Ýkal dh
lhek ij fLFkr gS rFkk Lisu o Ýkal dh varjkZ"Vªh; lhek
cukrk gSA
 bldh loksZPp pksVh & ^ihdks Mh vuhVks* ¼3404 ehVj½
gSA
 bu ioZrksa ds iwohZ Hkkx esa ^vUMksjk* ns’k fLFkr gSA ;g ,d
 ;g eq[; :Ik ls cqYxkfj;k o jksekfu;k esa fLFkr gSA
 bldh loksPp pksVh&^cksYVj* gSA
 ^ekmaV ,Vuk & ^fllyh }hi* ¼bVyh½ esa fLFkr ^Tokykeq[kh
ioZr* gSA
5- dkds’kl ioZr
 ;g ^dSfLi;u lkxj* ,oa ^dkyk lkxj* ds e/; :l]
tkWftZ;k o vtjcStku esa fLFkr uohu ofyr ioZr gSA
 ;g ;wjksi dks ,f’k;k ls vyx djrk gSA
 ^ekmaV ,ycqzl* & bldh o ;wjksi dh lcls Åaph pksVh
¼5462 ehVj½ gSA
 blesa nks cM+s njsZ gS & nj;ky o esehlu
6- ;wjky ioZr
 ;g :l esa fLFkr uohu ofyr ioZr gSA
 ;wjksi dks ,f’k;k ls vyx djrk gSA
 blls ^;wjky* rFkk ^oksYxk* ufn;ka fudyrh gSA
 bldh loksZPp pksVh &^ujksMuk;k* ¼1894 ehVj½ gSA
 Hk.Mkj & dks;ys o ykSg v;Ld ds i;kZIr Hk.Mkj feyrs
gSaA
7- ,isukbu ioZr
 ;g bVyh esa ,fMª;kfVd rV ds lgkjs fLFkr gSA

LFky:) (Land Lock Country) ns’k gSA  loksZPp pksVh & eksVh dksuh ¼2914 ehVj½ gSA

3- dS.Vkfcz;u ioZr 8- LdaSMsusfo;u ioZr & ukosZ&LohMu esa fLFkr çkphu ofyr
ioZr
 ;g mÙkjh Lisu esa fLFkr uohu ofyr ioZr gSA
vU; ioZr & dkisZfFk;u] twjk] isukbu] ckYdu] okWltsl]
 blls Lisu dh eq[; unh ^,czks* fudyrh gSA
fl;jkeqjsuk] gktZ] vksj tksysu] fl;jk usoknk] fnukfjd ,Yil
 bldh loksZPp pksVh &^Vksjh Mh lsjsMks* gSA
 LdSaMsusfo;u ns’k & ukosZ] LohMu] vkblySaM] MsuekdZ dks
4- ckYdu ioZr
LdSaMsusfo;u ns’k dgk tkrk gSA
 ;g ;wjksi ds nf{k.k&iwohZ çk;}hih; Hkkx esa fLFkr uohu
 iksYMj ySaM & uhjnySaM esa leqnz dks ihNs /kdsydj çkIr
ofyr ioZr gSA
dh xbZ ^d`f"k ;ksX; Hkwfe* dks iksYMj ySaM dgk tkrk gSA
34
 fQuySaM & >hyksa dk ns’k ¼fgeks<+ksa ds teko ls 50 gtkj 5- jkbu unh
>hyksa dk fuekZ.k gqvk½  vkYil ioZr ¼dkULVSUl >hy½ ls fudydj ^mÙkjh lkxj*
 fczfV’k }hiiqat & gtkjksa }hiksa dk lewg gS ¼xzsV fczVsu o jkWVjMe ¼uhnjySaM½ ds ikl viuk ty fxjkrh gSA
vk;jySaM çeq[k½  ;g unh ^okWltsl ioZr* rFkk ^CySd QkWjsLV ioZr* ds e/;
 vkbcsfj;k & Lisu o iqrZxky feydj ^vkbcsfj;k* dgykrs fLFkr Hkaz’k ?kkVh ls cgrh gSA
gSaA  ;g Hkaz’k ?kkVh ls gksdj cgus okyh fo’o dh lcls yach
çeq[k ufn;ka unh gSA

1- Vsxl unh  ^:j unh* bldh çeq[k lgk;d unh gSA bldh ?kkVh dks;ys
ds Hk.Mkjksa ds fy, çfl) gSA
 ;g Lisu esa e/; dkfMZysjk ioZrksa ¼U;wdSly½ ls fudydj
 ^jkbu unh* dk mi;ksx dks;ys ds ifjogu ds fy, gksrk
^vVykafVd egklkxj* esa fxjrh gSA
gS] blfy, bls ^dkyh unh* Hkh dgrs gSaA
 ;g Lisu rFkk iqrZxky ls gksdj çokfgr gksrh gSA
 ;g Ýkal rFkk teZuh ds e/; lhek cukrh gSA
 ^fyLcu* & blh unh ds fdukjs fLFkr gSA iqrZxky dh
 jkbu unh ds ^MsYVk {ks=* esa ^jkWVjMe canjxkg* fLFkr gS]
jkt/kkuh fyLcu gSA
tks fd ;wjksi dk lcls O;Lre canjxkg gSA ¼fo’o dk
2- ,czks unh nwljk½
 ^dkSUVkfcz;u ioZr* ls fudydj ^Hkwe/; lkxj* esa fxjrh  ^jkbu* rFkk ^jksu* unh ,d&nwljs ls ,d ugj ds ek/;e
gSA ls tqM+h gS rFkk ;s mÙkjh lkxj ds rV dks Hkwe/; lkxj
 Lisu dk çeq[k 'kgj ^tkjkxkstk* & blds fdukjs fLFkr gSA ds rV ls tksM+rh gSA ;g fo’o ds lcls O;Lre
^var%LFkyh; ukSdk;u r=ksa* esa ls ,d gSA
3- yk;j unh
6- jksu unh
 Ýkal esa ^eSflQ ioZr* ls fudydj ^fcLds dh [kkM+h* esa
fxjrh gSA  ;g ^vkYil ioZr* ls fudydj ^yk;Ul dh [kkM+h* ¼Hkwe/;
 ;g Ýkal dh lcls yach unh gSA lkxj½ esa fxjrh gSA
 ^yk;al* & blh ds fdukjs fLFkr gSA ;g Ýkal dk çfl)
4- lhu unh
'kgj ‘’Silk Capital of the World’’ gSA
 bldk iqjkuk uke & ^lsdkuk* gSA
7- MsU;wc unh
 ;g ^cjx.Mh mPpHkwfe* ls fudydj ^bafXy’k pSuy* esa
fxjrh gSA  ;g ^CySd QkWjsLV ioZr* ¼teZuh½ ls fudydj ^dkyk
 ^isfjl* blh ds fdukjs fLFkr gSA ;g Ýkal dh jkt/kkuh lkxj* esa fxjrh gSA
gSA  ;g dkyk lkxj esa fxjus okyh lcls cM+h unh gSA
 ;g ;wjksi dh nwljh lcls yach unh gSA ¼I – cksYxk½
 fo'o dh ,dek= unh tks 10 ns’kksa ls gksdj cgrh gSA
35
 bl ij 5 jkt/kkuh 'kgj fLFkr gSa & gaxjh] cqMkisLV]  ^jksLrkso iÙku uxj* ¼:l½ blh ij fLFkr gSA
czkfVLykok] csyxzsM] fo,uk  fo’o esa ^ykSg v;Ld* ds lcls cM+s Hk.Mkj ^;wØsu* esa gh
 ;g ,d MsYVk dk fuekZ.k Hkh djrh gSA feyrs gSaA

8- oksYxk unh 11- uhij unh

 ;g ^;wjky ioZr* ¼cYnkbZ igkM+h½ ls fudydj ^dSfLi;u  ;g unh :l dh jkt/kkuh ^ekLdks* ds fudV ls fudydj
lkxj* esa fxjrh gSA ^dkyk lkxj* esa fxjrh gSA
 ;g Ikf’peh :l {ks= esa cgrh gSA ;g ;wjksi dh lcls  ^;wØsu* dh jkt/kkuh ^dho* blh ds fdukjs fLFkr gSA
yach unh gSA 12- iks unh
 bldk mi;ksx ^vUr%LFkyh; ukSdk;u* ds fy, fd;k tkrk
 ;g unh ^vkYil ioZr* ¼ohlks½ ls fudydj ^,fMª;kfVd
gSA
lkxj* ds ikl ^osful dh [kkM+h* esa fxjrh gSA
 blds csflu esa ^isVªksfy;e* o ^çkd`frd xSl* ds Hk.Mkj
 ;g bVyh dh lcls yach unh gSA iks unh dks bVyh dh
ik;s tkrs gSaA
xaxk dgk tkrk gSA
 çeq[k lgk;d ufn;ka & dkek] vksdk] lq[kksuk
 blds csflu esa ^pkoy dh [ksrh* dh tkrh gSA
 ;wjksi ds lcls cM+s ^tyk’k;* o ^tyfo|qr mRiknu la;a=*
 ^osful* blh ds rV ij fLFkr gSA
blh unh ij fLFkr gSA
 bVyh ds çeq[k 'kgj ^feyku* ¼VsDlVkby½] ^twfju*
 bls ^MkWu unh* esa feyk fn;k x;k gSA
¼vkVkseksckby½ blh unh ds csflu esa fLFkr gSA
9- ;wjky unh
13- Vkbcj unh
 ;g ^;wjky ioZr* ls fudydj ^dSfLi;u lkxj* esa fxjrh
 ;g unh ^,isukbu ioZr* ls fudydj ^Hkwe/; lkxj* esa
gSA
fxjrh gSA
 ;g ^:l* rFkk ^dtk[kLrku* esa cgrh gSA ^;wjksi* dks
 ;g bVyh dh çeq[k unh gSA ^jkse* blds ^eqgkus* ij fLFkr
^,f’k;k* ls vyx djrh gSA
gSA
 ;g ‘Bird-Foat Delta’ ¼i{kh ds iats ds leku MsYVk½ dk
 ^osfVdu flVh* blds nkfgus fdukjs fLFkr gSA
fuekZ.k djrh gSA
 bl unh dk mi;ksx ^ukSdk;u* ds fy, gksrk gS rFkk blds 14- Fkkel unh

csflu esa ^isVªksfy;e* ds Hk.Mkj ik;s tkrs gSaA  ;g unh nf{k.k baXySaM esa cgus okyh unh gSA ;g ^bafXy’k
10- MkWu unh pSuy* esa fxjrh gSA
 ^yanu* & blds fdukjs fLFkr gSA
 ;g unh ^Vqyk* ¼if’pe :l½ ls fudydj ^vtksc lkxj*
 bldk mi;ksx ukSdk;u ds fy, fd;k tkrk gSA
esa fxjrh gSA
 ;g vR;f/kd çnwf"kr unh gSA
 bl unh ?kkVh esa ^dks;ys* ds fo’kky HkaMkj ik;s tkrs gSaA

36
15- ,Yc unh  bldk ty ^psuksZfcy* ds çnw"k.k ls vf/kd çnwf"kr gSA

 ^dkdksZukst ioZr* ¼psd x.kjkT;½ ls fudydj ^mÙkjh 4- yMksxk >hy

lkxj* fxjrh gSA
 ;g ^lksfo;r :l* rFkk ^fQuySaM* dh lhek ij fLFkr gSA
 ^çkxw* (Prague) & blh ds fdukjs fLFkr gSA psd x.kjkT;
 ;wjksi dh lcls cM+h rFkk lksfo;r la?k dh nwljh lcls
dh jkt/kkuh ^çkxw* gSA
cM+h >hy gSA lksfo;r la?k dh lcls cM+h >hy & ^cSdky*
16- foLVqyk unh gSA ¼;wjsf’k;k½

 ;g ^dkisZfFk;u ioZr* ls fudydj ^ckfYVd lkxj* ds 5- vksusxk >hy

ikl ^MsfUtax dh [kkM+h* esa fxjrh gSA
 ;g :l esa fLFkr fgekuh fufeZr >hyA
 ^okjlk* blh ds fdukjs fLFkr gSA ;g iksyS.M dh jkt/kkuh
 ;g egRoiw.kZ canjxkgksa esa ls ,d gSA
gSA
 bls ugjksa ds }kjk lQsn lkxj ls tksM+k x;k gSA
17- Lçh unh
uksV & ^VªkUl&lkbcsfj;k jsyekxZ* ¼9232 fdeh-½ & ;g fo’o
 ^cfyZu* & blh ds fdukjs fLFkr gSA ;g teZuh dh jkt/kkuh dk lcls yEck jsyekxZ gSA lsaV ihVlZcxZ ¼if’peh½ o
gSA OykfMoksLrd ¼iwohZ½ blds LVs’ku gSA ekWLdks bldk lcls cM+k
^,UvcxZ* ¼csfYTk;e½ & fo’o dk lcls cM+k ghjk rjklus dk taD’ku gSA ekWLdks dks ikap lkxjksa dk iÙku dgk tkrk gSA ;g
dsUnz gSA uxj ufn;ksa vkSj ugjksa }kjk ikap lkxjksa ls tqM+k gqvk gSA

çeq[k >hysa & çeq[k ugjsa

1- tsusok >hy 1- dhy ugj

 ;g Ýkal&fLoVtjyS.M lhek {ks= esa fLFkr gSA ;g >hy  ;g ugj teZuh esa fLFkr ugj gSA ¼98 fdeh-½
^jksu unh* ij fLFkr gSA  ;g ^mÙkjh lkxj* dks ckfYVd lkxj ls tksM+rh gSA
 ^tsusok* blds fdukjs fLFkr gSA  bldk mi;ksx ^ukSdk;u* ds fy, fd;k tkrk gSA
 ;g fo’o dh ^O;Lre* ekuo fufeZr ugj gSA
2- dkWUlVSUl >hy
2- bafXy’k pSuy
 fLoVtjyS.M] teZuh rFkk vkWfLVª;k ds lhek {ks= esa fLFkr
gSA  ;g ugj ^mÙkj vVykafVd egklkxj* esa ^baXySaM* o ^Ýkal*
 ;g >hy ^jksu unh* ij fLFkr gSA ds e/; fLFkr gSA
 nf{k.k&if’pe teZuh esa is;ty dk çeq[k lzksr gSA  ;g ;wjksi dh çeq[k ugj gS ¼lkefjd n`f"V ls egRoiw.kZ½

3- dkjkpk; >hy 3- bafXy’k ugj

 ;g :l esa ekLdks ls iwoZ fLFkr ,d ^çnwf"kr ty* dh  bafXy’k pSuy ds ikl ,d lqjax cukdj ^bXySaM* o Ýkal
>hy gSA dks tksM+k x;k gSA

37
 bl lqjax ds cu tkus ls ^isfjl* o ^yanu* jsyekxZ ls  bu iqu% çkIr fd;s x;s {ks=ksa dks ^iksYMj ySaM* dgk tkrk
tqM+ x;s gSaA gSA

4- oksYxk&MkWu ugj ckfYVd ns’k & fyFkqvkfu;k] ykVfo;k] ,LVksfu;k (LLA)

 ;g :l esa fLFkr ugj gSA  budk rV ckfYVd lkxj ls tqM+k gqvk gSA
 ;g :l ds çeq[k iÙkuuxj ^jksLrkso* dks ^LVkfyuxzkM* ls  ;s rhuksa ns’k iwoZ esa USSR dk Hkkx gqvk djrs FksA
tksM+rh gSA ckYdu jkT; & ;wuku] jksekfu;k] vYckfu;k (URA)

 dkyk lkxj o Hkwe/; lkxj ij fLFkr ns’k gSA

 ;s HkwriwoZ ^;wxksLykfo;k* ds ns’k gSA

vkbcsfj;k & blesa ^Lisu* o ^iqrZXkky* vkrs gSaA

^LVsih* ?kkl ds eSnku & ;g 'khrks".k dfVca/kh; ?kkl ds eSnku
gSA ;s ;wjksi ds iwohZ Hkkx esa ^;wØsu* ls ysdj ^,f’k;kbZ :l*
rd foLr`r gSA
 bu ?kkl ds eSnkuksa esa ^pkuksZte* feV`h ik;h tkrh gS ftlesa
g~;wel dh ek=k vf/kd gksrh gSA
 ;wØsu esa fo’o dk çeq[k xsgaw mRiknd ^LVsih {ks=* fLFkr
gSA bls fo’o dk vUu HkaMkj ;k ^jksVh dh Mfy;k* dgk
tkrk gSA
 oksYxk] ;wjky] MkWu bu eSnkuksa ls cgus okyh çeq[k ufn;ka
gSA
 ^gaxjh* esa fLFkr ^iqLVkt* ?kkl ds eSnku ^LVsih* dk gh
if’peh foLrkj gSA
Low Countries ¼fupys ns’k½ & (Benelux)
 csfYt;e] uhnjySaM rFkk yDtecxZ vkrs gSa] D;ksafd leqnz
ry ls budh ÅapkbZ cgqr de gSA
 leqnz ry ls de ÅapkbZ ds dkj.k bu ns’kksa ds rVh; Hkkx
^tyeXu* gks tkrs gSaA
 bu rVh; {ks=ksa dks okil çkIr djus ds fy, rVksa ij
^Mkbd* ¼etcwr nhokj½ dk fuekZ.k fd;k tkrk gSA
çeq[k rF; & ^LosyokMZ }hi* ¼ukosZ½ & ;gka ^varjkZ"Vªh; cht
Hk.Mkj* cuk;k x;k gSA
 ^MsuekdZ* ¼twVySaM çk;}hi ij fLFkr gSA½ & ;g ^Ms;jh*
m|ksx ds fy, fo’o çfl) gSA ;gka fo’o dk lcls cM+k
^xkS’kkyk* gSA
 bVyh & fo’o dk lcls cM+k ^vaxwj* o ^tSrwu* mRiknd
gSA
 ^yksEckMhZ dk eSnku* ¼bVyh½ & ;wjksi esa lokZf/kd pkoy
mRiknu djrk gSA
 ^feyku* & bls bVyh dk ekupsLVj dgk tkrk gSA
 ^rwfju* & bls bVyh dk MsVªk;V dgk tkrk gSA
 ^lsUVªy eSflQ* & ;g Ýkal dk mÙkjh&iwohZ rFkk e/;orhZ
Hkw&Hkkx gSA
 ^Ýkal* & bls ^y?kq ;wjksi* Hkh dgk tkrk gSA Ýkal ;wjksi
dk ,dek= ns’k tks [kk|kUu esa vkRefuHkZj gSA bls ^fdlkuksa
dk ns’k* dgk tkrk gSA
 ^’kSEisu 'kjkc* & Ýkal ds ^’kSEisu* ftys esa mitk;s vaxwj
ls cukbZ tkrh gSA
 ^cksMksZ ¼Ýkal½ & 'kjkc mRiknu dk lcls cM+k dsUnz
¼nwljk&’kSEisu½

38
 ^ykWjsu {ks= ¼Ýkal½ & 90% ls vf/kd ykSg v;Ld dk  :l esa ^isVªksfy;e* vkSj ^çkd`frd xSl* mRiknu ds eq[;
mRiknu ;gha ls gksrk gSA {ks= & oksYxk&;wjky {ks=] Øhfe;k&dkds’kl {ks= o dkyk
 ^isfjl* & bls ^Ýkal dk g`n;* dgk tkrk gS] D;ksafd ;gka lkxj dk {ks=
lHkh ;krk;kr lk/kuksa dk dsUnz gksus ds dkj.kA  ^ckadw* & Øhfe;k&dkds’kl {ks= esa fLFkr gS tks fo’o çfl)
 ^eklsZyht* & ;wjksi dk nwljk cM+k canjxkg ¼Hkwe/; lkxj rsy mRiknu dsUnz gSA
ds rV ij½  :l fo’o dk ,dek= ns’k ftlus ^lkbcsfj;k* esa ^xSl
 ^ewjySaM*(UK) & xzsV fczVsu dh e/;orhZ mPpHkwfe ¼D;ksafd gkbMsªV* ls ^ehFksu xSl* fudkyk gSA
isM+kas dk vHkko½  :l dk lcls egRoiw.kZ m|ksx & yksgk vkSj bLikr m|ksx
 ^MkWxj cSad* (UK) & mÙkjh lkxj esa fo’o çfl) eRL; ¼dqtusLd] ;wjky½
{ks=] ;gka eNfy;ksa dk o`gn Hk.Mkj ik;k tkrk gSA  ^rqyk* & :l dk ^fiV~lcxZ*] ^bokuksoks* & :l dk
 UK dks leqnz ds uhps fcNs jsyekxksZa ¼bafXy’k pSuy Vuy½ ^ekupsLVj*
ds }kjk ;wjksi dh eq[; Hkwfe ls tksM+k tk jgk gS tks fd  ;wjksi egk}hi esa çeq[k çk;}hi gS& vkbcsfj;u çk;}hi]
^QkWdLVksu* ¼fczVsu½ dks ^dSfyl* ¼Ýkal½ ls tksM+rk gSA twVyS.M çk;}hi LdaSfMusfo;k çk;}hi] dksyk çk;}hi
 :j csflu ¼teZuh½ & ;g teZuh dk çeq[k dks;yk mRiknd  mÙkjh /kzqo ds ikl vkdZfVd egklkxj esa 66-5° v{kka’k
{ks= gSA ¼fcVqfeul½ js[kk dks vkdZfVd o`Ùk dgrs gSaA vkdZfVd o`Ùk ukosZ]
& teZuh dk ^dkyk çns’k* LohMu] fQuyS.M vkSj dksyk çk;}hi ls gksdj xqtjrk gSA
& ;wjksi dk vkS|ksfxd g`n; LFky vkdZfVd o`Ùk ds lehi fLFkr jkt/kkuh vkblyS.M dh
dkds’kl jkT; & tkftZ;k] vkesZfu;k] vtjcStku jkt/kkuh jsDtkfod gSA
iwoZ lksfo;r la?k & fnlEcj 1991 esa lksfo;r la?k dk fo?kVu]  nks cM+s lkxjksa dks feykus okys ladjs leqnz dks tylaf/k
15 u;s jk"Vªksa dk mn; gqvkA dgrs gSaA

 rhu ckfYVd ns’kksa dks NksM+dj 12 jkT;ksa us ,d ^jk"Vªdqy* Mksoj tylaf/k & mÙkjh lkxj dks vVykafVd egklkxj ls
(CIS) cuk;k] ftldk eq[;ky; ^feLd* ¼csyk:l dh tksM+rh gS] rFkk xzsV fczVsu dks Ýkal ls vyx djrh gSA
jkt/kkuh½ esa gSA  fijsuht ioZr Ýkal dks Lisu ls vyx djrk gSA
 iwoZ lksfo;r la?k dk 76% Hkw&Hkkx vc Hkh :l esa 'kkfey  Ýkal rFkk fLoVtjyS.M dh lhek ij twjk ioZr fLFkr gS
gSA tcfd Ýkal vkSj teZuh dh lhek okLtsl ioZr dk foLrkj
 :l esa 11 ^Vkbe&tksu* gSA gSA
 ^vaxkLdZ* ¼lkbcsfj;k½ & varjkZ"Vªh; ;wjsfu;e lao)Zu dsUnz
 Ýkal ds iwokZsÙkj esa ;wjksi ds rhu ns’k csfYt;e] uhnjyS.M
& :l us ;gka ^fo’o dk çFke ijek.kq cSad* cuk;k gSA
vkSj yXtecxZ fLFkr gSA bu ns’kksa dks la;qDr :Ik ls
 :l esa ^’kfDr* ds egRoiw.kZ {ks= & dqtusLd csflu csusyDl dgrs gSaA
& iwohZ lkbcsfj;k
& ;wjky {ks= ftczkYVj tylaf/k & ;g Hkwe/; lkxj dks vVykafVd
& ekLdks micsflu egklkxj ls tksM+rh gSA
39
c

40
 vkLVsªfy;k
vkLVsªfy;k egk}hi fo’o dk lcls NksVk egk}hi gSA ^fMlvkSaVeSaV >hy* & ;g [kkjs ikuh dh >hy gS tks edj js[kk
vkLVsªfy;k] U;wthyS.M rFkk vkl&ikl ds }hiksa dks la;qDr :Ik ij fLFkr gS rFkk vUr%LFkyh; viokg rU= dk fuekZ.k djrh
ls vkLVsªysf’k;k dgk tkrk gSA bls ^}hih; egk}hi* Hkh dgrs gSA
gSaA bldh [kkst loZçFke lu~ 1770 esa tsEl dqd uked ,d e/;orhZ eSnkuh {ks=
vaxszt ukfod us dh FkhA vkLVsªfy;k ,dek= ,slk egk}hi gS]
 ^if’peh iBkjh çns’k* rFkk ^iwohZ mPp Hkwfe* ds e/; fLFkr
tks iwjh rjg ls nf{k.kh xksyk)Z esa fLFkr gSA edj js[kk
fuEu Hkwfe gSA
vkLVsªfy;k egk}hi ds e/; ls gksdj xqtjrh gSA vkLVsªfy;k
 ;g {ks= mÙkj esa ^dkjisfUVª;k dh [kkM+h* ls ysdj nf{k.k
egk}hi ds iwohZ rV ds lkFk&lkFk mÙkj ls ysdj nf{k.k rd
rV rd foLr`r gSA
xzsV fMokbfMax jsat uked ioZr fLFkr gSA bls vkLVsªfy;u
vkYil Hkh dgrs gSaA  ^xzsV fMokbfMax jsat* ds o`f"V Nk;k çns’k esa fLFkr gksus ds
dkj.k ;gka v)Z’kq"d ifjfLFkfr;ka ik;h tkrh gSA
HkkSfrd foHkktu &
 bl çns’k dks rhu mi&Hkkxksa esa foHkkftr fd;k x;k gS&
if'peh iBkjh {ks= & vkLVsªfy;k ds if’pe esa 2@3 Hkkx esa
 xzsV vVhZtu csflu
foLr`r gSA
 ejsZ&MkfyZax csflu
 ;g iBkjh {ks= fo’o ds çkphure Hkw&Hkkxksa esa ls ,d gSA  uqYykjcksj dk eSnku
 ;gka o"kkZ ds vHkko esa 'kq"d o v)Z’kq"d ifjfLFkfr;ka ik;h
1- xszV vkVhZtu csflu
tkrh gSA ftlls dbZ e#LFkyksa dk fodkl gqvk gS] tSls &
 bl csflu esa Hkwty ds cM+s Hk.Mkj ik;s tkrs gSa tks fd
 xzsV foDVksfj;k e#LFky
i`Foh dh lrg ds uhps pV`kuksa ds chp vR;f/kd nkc
 fxClu e#LFky
ifjfLFkfr;ksa esa fLFkr gSaA vR;f/kd mPp nkc ds dkj.k gh
 c`gr jsrhyk e#LFky
;g Hkwty pV`kuksa esa fLFkr njkjksa ls i`Foh dh lrg ij
 rukeh e#LFky
Lor% gh vk tkrk gSA
 flEilu e#LFky
 bl csflu esa ty dh vkiwfrZ ^xzsV fMokbfMax jsat* okys
 ;g çns’k /kkfRod [kfutksa ls laiUu gS tSls & ykSg v;Ld
{ks=ksa ls gksrh gS tcfd ty dk mi;ksx if’peh {ks=ksa esa
o lksuk vkfnA
fd;k tkrk gSA
 bl {ks= esa dbZ ioZr Jsf.k;ka ik;h tkrh gSA tSls & e’kxzso
 ;g fo’o ds lcls cM+s ^ikrkyrksM+ dq,a* ¼mRlzqr dwi½ dk
ioZr Js.kh ¼cqMªksQ f’k[kj blh esa½
mnkgj.k gSA
& eSDMksusYy ioZr Js.kh ¼thy f’k[kj blh esa½
2- ejsZ&MkfyZax csflu
 bl {ks= esa dbZ >hysa ik;h tkrh gS tSls & dkusZxh] vkWfLVu]
 ;g vkLVsªfy;k ds nf{k.k iwoZ Hkkx esa fLFkr csflu gSA
ckyh] ewjs] dksoku] oSYl] dSjh] eksyaSM

41
 bl eSnkuh {ks= dk fuekZ.k ejsZ rFkk mldh lgk;d ufn;ksa
}kjk fd;k x;kA
 ;g {ks= vR;f/kd mitkÅ gS] bldk mi;ksx d`f"k ds fy,
fd;k tkrk gSA
 bl {ks= dks “Food Basket of Australia” ¼Hkkstu
Vksdjh½ Hkh dgk tkrk gSA
 bl {ks= esa cgus okyh ufn;ka ^xzsV fMokbfMax jsat* ls
fudyrh gS rFkk nf{k.k egklkxj esa vkdj fxjrh gSA
 bl Js.kh ds iwohZ <kyksa ij O;kikfjd iouksa }kjk vR;f/kd
o"kkZ dh tkrh gSA
 ;g Js.kh if’pe vkLVsªfy;k esa e#LFky ds fy, ftEesnkj
gSA
dh  ;g Js.kh vkLVsªfy;k esa ,d ty foHkktd dk dk;Z djrh
gSA
 vkLVsªfy;k dh lcls Åaph pksVh ^dksf’k;qLdks* ¼2230
ehVj½ blh Js.kh esa fLFkr gSA

3- uqYykjcksj dk eSnku xzsV cSfj;j jhQ ¼fo’kky vojks/kd çoky pV`kuekyk½

 ;g e/;orhZ eSnku dk lcls nf{k.kh Hkkx esa fLFkr ’kq"d  ;g vkLVsªfy;k ds DohUlySaM jkT; ds mÙkj&iwoZ rV ds
{ks= gSA lkFk&lkFk leqnz esa fLFkr ,d çokyfHkfÙk gSA bldh yackbZ
 bl çns’k dk fuekZ.k pwuk&iRFkj ls gqvk gSA & 1920 fdeh- gSA ;g fo’o dh lcls cM+h çokyfHkfÙk
 fo’o dh lcls cM+h ^pwuk&iRFkj pV`ku* blh çns’k esa gSA
fLFkr gSA  fo’o esa lokZf/kd tSofofo/krk blh {ks= esa ik;h tkrh gS]
blhfy, bls ^egklkxjksa dk o"kkZ ou* Hkh dgk tkrk gSA
iwohZ mPp Hkwfe &
 ;g vkLVsªfy;k ds mÙkj&iwoZ rV dks mPp rhozrk okyh
 ;g vkLVsªfy;k ds iwohZ Hkkx esa ¼rVh; {ks=ksa esa½ fLFkr iwohZ
leqnzh ygjksa ls çkd`frd lqj{kk çnku djrh gSA
rV ds lekukUrj QSyh gSA
 ;g vkLVsªfy;k dk çeq[k ^e#LFky {ks=* rFkk ^Ik;ZVu
 ;g mÙkj esa ^;kdZ varjhi* ls ysdj nf{k.k esa ^rLekfu;k
dsUnz* Hkh gSA
}hi* rd foLr`r gSA
çeq[k >hysa &
 bldk fuekZ.k cgqr ls Åaps iBkjksa rFkk ioZrksa }kjk fd;k
x;k gSA vk;j >hy
 bls ^xszV fMokbfMax jsat* ;k ^egku foHkktd Js.kh* Hkh  ;g nf{k.k vkLVsªfy;k esa fLFkr [kkjs ikuh dh >hy gSA ;g
dgk tkrk gSA vkLVsªfy;k dh lcls cM+h >hy gSA
xzsV fMokbfMax jsat  ;g ^vUr%LFkyh; viokg ra=* dk fuekZ.k djrh gSA
 ;g vkLVsªfy;k dk fuEure fcUnq gS ¼leqnz ry ls 12
 ;g ,d çkphu ofyr ioZr gS ftldk fuekZ.k ^dkcsZuhQsjl
eh- xgjk½
;qx* esa gqvk FkkA
 mÙkj esa ;s pkSM+h rFkk de Å¡ph fdUrq nf{k.k esa ;s ladjh eSds >hy & if’pe rFkk mÙkj vkLVsªfy;k dh lhek ij ^xszV
rFkk Å¡ph gSA lS.Mh e#LFky* esa fLFkr 'kq"d [kkjs ikuh dh >hy gSA
 vkLVsªfy;k dh çeq[k ufn;ksa dk mn~xe blh ls gksrk gSA

42
vU; >hysa & xszxjh] Vksjsal] rkmiks] oqM] ckyhZ] veknl] ewj]
Ýke] djsath] osYl] vkfXkZys
çeq[k ufn;ka &
fQyaMlZ unh & ;g ^xzsV fMokbfMax jsat* ls fudydj
dkjisfUVª;k dh [kkM+h* esa fxjrh gSA
 ;g DohUlyS.M jkT; dh çeq[k unh gSA
ejsZ unh
 ;g iwohZ foDVksfj;k ds ^dksflLdks iBkj* ls fudydj
^,udkmUVj dh [kkM+h* esa fxjrh gSA
 ;g ^vysDtsUMªhuk >hy* ls cgrh gSA
 Lkgk;d ufn;ka & MkfyZax] eq:fEcftxh
MkfyZax unh & ^xzsV fMokbfMax jsat* ls fudydj ^,udkmUVj
dh [kkM+h* esa fxjrh gSA bldk mitkÅ eSnku d`f"k ;ksX; gSA
foDVksfj;k unh
 vkLVsªfy;k ds mÙkjh jkT; esa cgus okyh unh ^tkslsQ
oksukikVZ* dh [kkM+h esa fxjrh gSA
 ^rEcj Øhd* blh ds rV ij fLFkr gSA
eq:fEcftxh unh & ^xzsV fMokbfMax jsat* ds ^dsucjk* ls
fudydj ^ejsZ unh* esa cgrh gSA
vU; ufn;ka & Msyh] ykpyku] ekfpZlu] DywFkk] ok;sjh] oSik]
eksgkdk
MkmUl & nf{k.k iwoZ vkLVsªfy;k esa fLFkr ^lokuk ?kkl ds eSnku*
Mkmal dgykrs gSaA
lokuk & m".k dfVcU/kh; ^lkYV czq’k* o ^eqYxk* >kfM+;k
MkmUl & 'khrks".k dfVcU/kh & ;wdsfyIVl ¼bls vkLVsªfy;k dh
ikdZ Hkwfe dgrs gSaA½
 ;s ejsZ&MkfyZax unh csflu esa foLr`r gSA
43
 ;s ?kkl ds eSnku [ksrh o i'kqikyu ds fy, fo[;kr gSA
bu ?kkl ds eSnkuksa esa xsgwa dh [ksrh o ^esfjuks* HksM+kas dks
ikyk tkrk gSA
 lokZf/kd ^daxk: ?kUkRo* blh {ks= esa
dSUVcjh
 U;wthyS.M ds nf{k.k }hi ij fLFkr ^’khrks".k dfVcU/kh;
?kkl ds eSnku* gSA
 xsgwa dh [ksrh rFkk Ik’kqikyu ds fy, çfl) gSA
 ;gka ^Ms;jh m|ksx* fodflr voLFkk esa gSA
ckl tylaf/k
 vkLVsªfy;k ds eq[; HkwHkkx dks ^rLekfu;k* ls vyx djrk
gSA
 ^isVªksfy;e* o ^çkd`frd xSl* ds Hk.Mkjksa ds fy, fo[;kr
 ^ukSdk;u* gsrq mi;qDr ugha gSA
cjewMk f=Hkqt & mÙkjh vVykafVd egklkxj ds if’peh {ks=
esa cjewMk }hi] fe;keh rFkk lsutksu dks feykus ij cuus okys
f=Hkqtkdkj {ks= dks ^cjewMk f=Hkqt* dgk tkrk gSA ;g {ks=
gokbZ rFkk leqnzh nq?kZVukvksa ds fy, dq[;kr gSA
vrajkZ"Vªh; frfFk js[kk & og dkYifud js[kk ftls ikj djus
ij frfFk;ksa esa ifjorZu vk tkrk gSA
 bl js[kk ds if’pe ls iwoZ tkus ij 1 frfFk de gks tkrh
gS rFkk iwoZ ls if’pe vkus ij 1 frfFk c<+ tkrh gSA
 ;g js[kk 180° ns’kkUrj ds lekukUrj pyrh gS ijUrq
vius ekxZ esa ;g rhu LFkkuksa ij fopfyr gksrh gSA
 vkLVsªfy;k esa d`f"k ds çeq[k {ks= & ejsZ&MkfyZax eSnku ¼HksM+
ikyu ds fy, mi;qDr½
& nf{k.k o iwoZ ds rVh; çns’k
 fo’o dh ,d&frgkbZ HksM+ vkLVsªfy;k esa ik;h tkrh gSA
¼fo’o esa lokZf/kd fo’o dk 1@3½
 HksM+ ikyu ds çeq[k jkT; & DohUlySaM o U;w lkmFk osYl
 HksM+ ikyus okyksa dks & tsdk: dgk tkrk gSA
^dkyxwyhZ* o ^dwyxkMhZ* & nf{k.k&if’pe vkLVsªfy;k esa fLFkr
^lksus* ds [kuu ds fy, çfl)
1- ,.Mht
2- jkWdht
3- fgeky;
4- xszV fMokbfMx jsat
 vkLVsªfy;k ds xzsV fMokbfMax jsat ds iwohZ rV ij rks Ik;kZIr
o"kkZ gksrh gS fdUrq blds if’peh rV ij o"kkZ ugha gks
ikrh gSA ftlds dkj.k ;g {ks= lw[kk jg tkrk gSA
vkLVsªfy;k dks I;klh Hkwfe dk ns’k dgk tkrk gSA
 vkLVsªfy;k ds iwoZ esa rhu çeq[k jkT; gS blds mÙkjh jkT;
dks DohalyS.M] e/; ds jkT; dks U;w lkmFk osYl rFkk

U;wthySaM nf{k.k ds jkT; dks foDVksfj;k jkT; dgrs gSaA

 U;w lkmFk osYl jkT; esa 'khrks".k tyok;q ik;h tkrh gSA
 bls nf{k.k dk fczVsu dgrs gSaA
'khrks".k tyok;q dks fo’o esa izs;jh tyok;q ds uke ls
 ;g nks çeq[k }hiksa dk ns’k gS ¼vkLVsªfy;k ls nf{k.k iwoZ
tkuk tkrk gSA ;gka yEcs vkSj eqyk;e ?kkl ds eSnku ik;s
esa 2000 fdeh- nwj fLFkr½
tkrs gSA vkLVsªfy;k esa bu yEcs vkSj eqyk;e ?kkl ds
 blds nksuksa }hi dqd tylaf/k }kjk vyx gksrs gSaA eSnkuksa dks MkmUl dgrs gSA
 ;gka dk çeq[k ioZr & ^nf{k.kh vkYil* & bldh loksZPp  'khrks".k ?kkl ds eSnku yxHkx lHkh egk}hiksa ij ik;s tkrs
Å¡ph pksVh & ^ekmaV dqd* gSA gS fdUrq bu ?kkl ds eSnkuksa dks vyx&vyx egk}hiksa ij
 ^dSaVjcjh* & NksVs mitkÅ eSnku vyx&vyx ukeksa ls tkuk tkrk gSA
 xzsV fMokbfMx jsat ioZr Js.kh nqfu;k dk pkSFkk lcls cM+k
ioZr Js.kh gSA nqfu;k dh lcls yEch ioZr Jsf.k;ksa dk
Øe fuEufyf[kr gS&

44
45
 czãk.M
czãk.M dh mRifÙk lEcU/kh vo/kkj.kk esa Øfed vkdk’kxaxk
ifjorZu gksrs jgs gS ,oa bldh mRifÙk dh O;k[;k ds
 ,d dsanz ds pkjks rjQ pDdj yxkrs vjcksa rkjksa ds lewg
lEcU/k esa dbZ fl)kUr Hkh fn, x, gS] ftuesa fuEu çeq[k
dks vkdk’kxaxk dgrs gSaA ,d vkdk’kxaxk esa vuqekur%
gSA
100 vjc rkjs gksrs gSaA czãk.M esa vuqekur% 100 vjc
 czãk.M dh mRifÙk ds lEcU/k esa fn, x, çeq[k fl)kUr vkdk’kxaxk gSaA czãk.M bruk fo’kky gS fd bldk vuqeku
fuEufyf[kr gS& Hkh yxkuk vHkh laHko ugha gks ldk gSA
vkWVks f’eM & /kwy ifjdYiuk  vkdk'kxaxk ds dsUnz dks cYt dgrs gSaA cYt esa rkjksa dk
ykIykl & fugkfjdk ifjdYiuk ?kuRo vis{kkd`r vf/kd vFkok l?ku gksrk gSA dsUnz ls
tkWtZ ySesUVs;j & fcx cSax fl)kUr ckgj tkus ij rkjksa dk ?kuRo de gksrk tkrk gSA
 orZeku le; esa czãk.M dh mRifÙk ds lEcU/k esa loZekU;  vkdk’kxaxk rkjksa] xSlksa ,oa /kwy d.kksa dk fo’kky lewg gS
fl)kUr fcx cSax fl)kUr ;k egkfoLQksV fl)kUr (Big tks xq:Rokd"kZ.k cy ds dkj.k ,df=r jgrs gSaA
Bang Theory) gSA bls foLrkfjr czãk.M ifjdYiuk
vkdk’kxaxk & eankfduh
(Expanding Universe Hypothesis) Hkh dgk tkrk gSA
 czãk.M ds vuqekur% 100 vjc vkdk’kxaxk ls ,d gekjh
 o"kZ 1927 bZ- esa csfYt;e fuoklh [kxksy’kkL=h tkWtZ
vkdk’kxaxk gS ftls eankfduh vFkok nqX/kes[kyk
ySesUVs;j us fcx cSax fl)kUr ;k egkfoLQksV fl)kUr
(Milkyway) dgrs gSaA gekjs lkSje.My dk eqf[k;k lw;Z
(Expanding Universe Hypothesis) dk çfriknu
blh vkdk’kxaxk esa fLFkr gSA
fd;kA jkWcVZ osxuj us bl fl)kUr dh 1967 bZ- esa fo’kn
 vkdk’kxaxk esa lw;Z vius xzgks ds lkFk feydj vkdk’kxaxk
O;k[;k çzLrqr dhA
ds dsUnz dk pDdj yxkrk gSA lw;Z yxHkx 25 djksM+ o"kZ
 fcx cSax fl)kUr ds vuqlkj yxHkx 15 vjc o"kZ iwoZ
esa vkdk’kxaxk ds dsUnz dk ,d pDdj iwjk djrk gSA lw;Z
lEiw.kZ czãk.M ,d fiaM ds leku ladsfUnzr FkkA vR;f/kd
}kjk iwjs fd;s x;s bl ,d pDdj dks ,d czãk.M o"kZ
ladsUnz.k ds dkj.k vpkud bl fiaM esa foLQksV gks x;k]
dgk tkrk gSA
ftlls bl fiaM ds d.k varfj{k esa fc[kj x;sA
 i`Foh ls vkdk’k esa ns[kus ij çdk’k dh unh ds leku
 varfj{k esa fc[kjs çR;sd d.k ,d czãk.M ds leku gSA
,d pedhyh isVh fn[kkbZ nsrh gSA gekjh vkdk’kxaxk dks
varfj{k esa bu d.kksa dk fujUrj çlkj gks jgk gS fdUrq
eankfduh dgk tkrk gSA bldh vkd`fr lfiZykdkj gSA bls
buds e/; dh nwjh fuf’pr jgrh gSA bu fi.Mksa ds vkdkj
gh nqX/kes[kyk (Milkyway) Hkh dgrs gSaA
esa o`f) gksus ls vkdk’kxaxkvksa dk fuekZ.k gqvkA çkjEHk esa
 eankfduh ds lcls utnhdh vkdk’kxaxk dks nso;kuh vFkok
czãk.M vR;f/kd NksVk Fkk ijUrq blesa Rofjr xfr ls
,UMªksesMk (Andromeda) dgrs gSaA
Qsyko gksus yxkA oSKkfudksa dk ekuuk gS fd fcx cSax dh
?kVuk ls ysdj vkt rd czãk.M dk foLrkj fujUrj tkjh  vkWfj;u uscqyk gekjh vkdk’kxaxk vFkkZr~ eankfduh ds

gSA lcls 'khry vkSj pedhys rkjksa dk lewg gSA

46
 lkbjl vFkok MkWx LVkj lw;Z ds ckn nwljk lcls pedhyk
rkjk gSA tks gesa fn[kkbZ nsrk gSA lkbjl lw;Z ls yxHkx
20 xquk vf/kd pedhyk rkjk gSA ;g jkr esa lcls
vf/kd pedrk gqvk fn[kkbZ nsrk gSA ;g gekjh i`Foh ukS
çdk’k o"kZ nwj fLFkr gSA
 lw;Z rFkk pUnzek ds Ik’pkr rhljk lcls pedhyk fiaM
'kqØ gSA 'kqØ rkjk ugha gS cfYd ;g ,d xzg gSA xzgksa ds
ikl viuk Å"ek vkSj çdk’k ugha gksrk gSa jkr esa pUnzek
ds ckn 'kqØ nwljk lcls pedhyk fiaM ds :Ik esa fn[kkbZ
nsrk gSA
 'kqØ Hkksj esa iwjc dh fn’kk esa rFkk lk;adky esa if’pe
dh fn’kk esa pedrk gqvk fn[kkbZ nsrk gSA vr% 'kqØ dks
lka> dk rkjk vFkok Hkksj dk rkjk Hkh dgk tkrk gSA
 lw;Z dk lcls utnhdh rkjk çkWfDlek lsUpqjh gSA ;g lw;Z
ls 4-3 çdk’k o"kZ nwj gSA
 czãk.M dh nwjh çdk’k o"kZ esa ekik tkrk gSaA nwljs 'kCnksa
esa çdk’k o"kZ czãkaMh; nwjh ekius dk iSekuk gSA çdk’k
}kjk ,d o"kZ esa r; dh x;h dqy nwjh dks ,d çdk’k o"kZ
dgrs gSaA
1 çdk’k o"kZ = 9.46 × 1012 fdyksehVj
 xSyhfy;ksa us loZçFke 1609 bZ- esa nwjchu dh lgk;rk ls
,sls vusd rkjksa dh igpku dh gS ftls uaxh vk¡[kksa ls
ugha ns[kk tk ldrk FkkA
 rkjs vkdk’kxaxk esa xSl ,oa /kwy ds fo’kky cknyksa ds
xq:Rokd"kZ.k ,oa ladqpu ls fufeZr gksrs gSaA tc fdlh rkjs
dk dqy gkbMªkstu] ghfy;e esa ifjofrZr gks tkrk gS rks
,lh n’kk esa rkjksa esa ladqpu dh fØ;k çkjEHk gks tkrh
gSA rkjksa esa tSls&tSls ladqpu c<+rk tkrk oSls&oSls rkjksa
dk rkieku Hkh c<+rk tkrk gSA tc rkjksa dk rkieku
100 fefy;u lsUVhxzV rd igq¡p tkrk gSA tc rkjksa esa
ijek.kfodfØ;k,a gksuk çkjEHk gks tkrh gSA
47
 rkjksa esa fujUrj ukfHkdh; lay;u dh fØ;k pyrh jgrh
gSA bl fØ;k esa vikj ÅtkZ mRiUu gksrh gSA ukfHkdh;
lay;u ds dkj.k gh rkjksa dk viuk çdk’k ,oa ÅtkZ gksrk
gSA gkbMªkstu ce dh ladYiuk Hkh ukfHkdh; lay;u ij
gh vk/kkfjr gSA
 rkjksa dk fuekZ.k gkMMªkts u dk ghfy;e esa ifjjorZu ds
ifj.kkeLo:Ik gksrk gS vr% tc rkjksa esa gkbMªkstu xSl
lekIr gks tkrh gS rks ukfHkdh; lay;u dh fØ;k ckf/kr
gksus yxrh gS ftlds dkj.k rkjksa dk thou lekIr gksus
yxrk gSA
 rkjksa ds vkdkj vkSj thou vof/k esa O;qRØekuqikrh lEcU/k
vFkkZr~ mYVklEcU/k gksrk gSA nwljs 'kCnksa esa] rkjs dk ftruk
cM+k vkdkj gksrk gS] mldh thou vof/k mruh gh de
gksrh gSA blds foijhr rkjs dk vkdkj ftruk NksVk gksrk
gS] mldh thou vof/k mruh gh vf/kd gksrh gSA
 rkjs ds fuekZ.k ds çkjfEHkd voLFkk esa mlesa cgqr vf/kd
ÅtkZ gksrh gSA tc rkjs esa vR;f/kd ÅtkZ gksrh gS] rks
rkjs dk jax uhyk fn[kkbZ nsrk gSA
 tc ukfHkdh; lay;u dh fØ;k ds QyLo:Ik rkjksa dh
ÅtkZ esa deh vkus yxrh gS rks rkjksa dk jax lQsn çrhr
gksus yxrk gSA bl çdkj tc rkjs ds rki esa vkSj vf/kd
deh vkrh gS rc bl n’kk esa rkjk ihys jax dk fn[kkbZ
nsus yxrk gS rFkk tc rkjksa ds rkieku esa vR;f/kd deh
gks tkrh gS rc ,slh fLFkfr esa rkjs dk jax yky fn[kkbZ
nsrk gSA
 bl çdkj dgk tk ldrk gS fd rkjk viuh çkjfEHkd
voLFkk esa uhys jax dk vkSj viuh vafre voLFkk esa
yky jax dk fn[kkbZ nsrk gSA
 rkjs dh ÅtkZ tc lekIr gksus yxrh gS rks ;g yky jax
dk fn[kkbZ iM+rk gSA yky rkjs dks jDr nkuo (Red
Giant) dgrs gSaA
 yky rkjs dk ckgjh lrg fujUrj QSyrk jgrk gSA
vR;f/kd QSyko ds dkj.k rkjksa esa foLQksV gks tkrk gS]
ftls lqijuksok foLQksV (Supernova Explode) dgrs gSaA
 tc jDr nkuo (Red Giant) esa lqijuksok foLQksV
(Supernova Explode) ds ckn tks cpk gqvk vo’ks"k
gksrk gS] mldk nzO;eku ;fn lw;Z ds nzO;eku ds 44 xquk
nzO;eku dh lhek ls de gksrk gS rks 'osr okeu rkjs
(White Dwart) dk fuekZ.k gksrk gSA bls thok’e rkjk
(Fossil Star) Hkh dgrs gSaA 'osr okeu (White Dwarf)
B.M+k gksdj vUrr% d`".k okeu (Black Dwarf) ds :Ik
esa lekIr gks tkrk gSA
 Lkqijuksok foLQksV ds ckn cps gq, vo’ks"k dk nzO;eku
lkSf;Zd nzO;eku ds 44 xquk dh lhek ls vf/kd gksus ij
og U;wVkWu rkjk ;k iYlj rkjk cu tkrk gSA U;wVkWu rkjk
Hkh vlhfer le; rd fldqM+rk pyk tkrk gSA
 ;fn dksbZ rkjk pUnz’ks[kj lhek ls vf/kd cM+k gks ysfdu
og lw;Z ds nksxqus ls vf/kd u gks rc ,slh n’kk esa og
U;wVkWu rkjs esa ifjofrZr gks tkrk gSA
 U;wVkWu rkjk ,d ,slk rkjk gksrk gS ftlesa xq:Rokd"kZ.k
cy dk çHkko bruk vf/kd gksrk gS ;g fldqM+us ¼lEihMu½
yxrk gSA vR;f/kd lEihMu ds dkj.k bldk nzO;eku ,oa
?kuRo ,d fcanq ij vkdj :d tkrk gSA bldk ifj.kke
;g gksrk gS fd bl rkjs dk ?kuRo vlhfer gks tkrk gSA
vlhfer ?kuRo ds dkj.k blesa xq:Rokd"kZ.k cy bruk
vf/kd çHkkoh gks tkrk gS fd ;g leLr nzO;eku dks
vius vUnj lekfgr dj ysrk gSA
 U;wVkWu rkjs esa xq:Rokd"kZ.k 'kfDr bruh vf/kd gksrh gS
fd ;gk¡ ls çdk’k dk iyk;u Hkh ugha gks ikrk gSA bls
gh d`".kfNnz vFkok d`".k fooj (Black Hole) dgrs gSaA
bl CySd gksy ls fdlh Hkh nzO;] ;gka rd dh çdk’k dk
iyk;u ugha gks ldrkA blfy, CySd gksy dks ns[kk ugha
48
tk ldrk gSA tkWu Oghyj dks CySd gksy dh ladYiuk
çfrikfnr djus dk Js; fn;k tkrk gSA
lkSjeaMy
lw;Z ,oa mlds pkjksa vkSj Hkze.k djus okys xzg] mixzg]
/kwedsrq] mYdk,a rFkk {kqnzxzg vkfn dks la;qDr :Ik ls lkSjeaMy
dgrs gSaA lw;Z tks fd lkSjeaMy dk tUe nkrk gS] ,d rkjk gS
vkSj ÅtkZ rFkk çdk’k çnku djrk gSA fiNys v/;k; esa crk;k
x;k gS fd vuqekur% 15 vjc o"kZ iwoZ lEiw.kZ czãk.M ,d
fiaM ds leku ladsfUnzr FkkA vR;f/kd ladsUnz.k ds dkj.k bl
fiaM esa foLQksV gks x;k ftlls bl fiaM ds vusd d.k varfj{k
esa fc[kj x;sA bu vla[; d.kksa ls gh vla[; vkdk’kxaxk dk
fuekZ.k gqvk gSA ,d vkdk’kxaxk esa vuqekfur 100 vjc rkjs
gSaA gekjh vkdk’kxaxk ftlesa lw;Z vofLFkr gS] bls ge eankfduh
dgrs gSaA
 lw;Z Hkh vkdk’kxaxk esa vusd rkjksa ds leku gh ,d rkjk
gSA vU; rkjksa dh Hkkafr gh lw;Z ds vikj ÅtkZ ,oa Å"ek
dk lzksr ukfHkdh; lay;u dh fØ;k gSA
 lw;Z dk og Hkkx tks gesa fn[kkbZ nsrk gS mls ge
çdk’ke.My (Photosphere) dgrs gSaA çdk’ke.My ls
fo|qr pqEcdh; fofdj.k fudyrh gSA
 çdk’k Lo;a ,d fo|qr pqEcdh; fofdj.k gSA tc lw;Z ls
fudyus okyh Tokyk;sa 'kfDr’kkyh gksdj lw;Z dh
xq:Rokd"kZ.k 'kfDr dks ikj djds ckgj fudy tkrh gSa]
rc ,slh Tokykvksa vFkok ijek.kq vk¡f/k;ksa dks lkSj Tokyk
(Solar Flares) dgrs gSaA
 lkSj Tokyk (Solar Flares) vR;Ur 'kfDr’kkyh
fo|qrpqEcdh; fofdj.k gSA ;g fofdj.k lw;Z ds ckgjh
lrg vFkkZr çdk’ke.My ls mRiUu gksrh gSA ;g fofdj.k
dHkh&dHkh i`Foh ds ok;qe.My esa Hkh ços’kdj tkrk gSA
 i`Foh ds mÙkjh rFkk nf{k.kh /kqzoksa ij xq:Rokd"kZ.k cy
vf/kd gksrk gSA blfy, lw;Z ls eqDr gq, fo|qr pqEcdh;
 fofdj.k i`Foh ds /kqzoks ij [khaps pys vkrs gSaA tc ;s
fo|qr pqEcdh; fofdj.k i`Foh ds ok;qe.My esa ços’k djrh
gSa rks buls jax&fcjaxs çdk’k fdj.ksa mRiUu gksrh gSA
 ,sls jax&fcjaxs çdk’k tks /kqzoksa ij mRiUu gksrk gS] mUgsa
ge vjksjk ykbV (Aurora Light) dgrs gSaA i`Foh ds
mÙkjh /kqzo ij bls vjksjk cksfj;kfyl vkSj nf{k.kh /kqzo ij
bls vjksjk vkLVsªfyl dgrs gSaA
 lw;Z ds çdk’ke.My (Photosphere) ls tc fo|qr
pqEcdh; fofdj.k fudyrh gS rks ml LFkku ij dkys jax
dk /kCck cu tkrk gSA ,sls dkys /kCcs dks lkSj dyad
(Sun Spot) dgrs gSaA lkSj dyad LFkk;h ugha gksrk gS
cfYd ;gh le;&le; ij curk vkSj fcxMrk gSA
 lkSj dyad ds cuus vksj fcxM+us dh vof/k 11 o"kksZ dh
gksrh gSA bl vof/k dks lkSj dyad pØ dgrs gSaA
 fo|qr pqEcdh; fofdj.k tc i`Foh ds ok;qe.My esa ços’k
djrk gS rks og i`Foh ij csrkj lapkj ra= dks çHkkfor
djrk gSA
 lw;Z dk og ckgjh Hkkx tks lw;Z xzg.k ds le; fn[kkbZ
nsrk gS] mls ge dksjksuk (Corona) dgrs gSaA
 i`Foh ls lw;Z dh vkSlr nwjh yxHkx 98 djksM+ fdyksehVj
gSA
 lw;Z ds lrg (Photosphere) dk rkieku 6000° C gS
ysfdu lw;Z dk lcls T;knk rkieku lw;Z ds dsUnz esa ik;k
tkrk gSA lw;Z ds dsUnz dk rkieku 15 fefy;u fMxzh
lsfYl;l gSA
 fdlh Hkh rkjs dh laHkkfor thou vof/k vuqekur% 10
fcfy;u o"kZ gSA lw;Z dh vuqekur% vk;q 5 vjc o"kZ gSA
 lw;Z ls i`Foh rd çdk’k vkus esa 8 feuV 16 lsd.M dk
le; yxrk gSA
 ftl çdkj çdk’k o"kZ czãk.Mh; nwjh ekius dh bdkbZ gS]
mlh çdkj ikjlssd iSekus ls Hkh czãk.M dh nwjh ekih
49
tkrh gSA 1 ikjlsd esa 3-26 çdk’k o"kZ gksrk gSA bl
çdkj czãk.M dh nwjh ekius dh lcls cM+h bdkbZ ikjlsd
gSA
xzg
 ;s lw;Z ls fudys gq, fi.M gS ,oa lw;Z dh ifjØek djrs
gSaA budk viuk çdk’k ugha gksrk rFkk ;s lw;Z ds çdk’k
ls gh çdkf’kr gksrs gSa o Å"ek çkIr djrs gSaA lHkh xzg
lw;Z dh ifjØek if’pe ls iwoZ fn’kk esa djrs gSa ijUrq
'kqd o v:.k blds viokn gS ;s lw;Z dk pDdj iwoZ ls
if’pe fn’kk esa djrs gSaA
 xzgksa dk u rks viuk çdk’k gksrk gS vkSj u gh ÅtkZ çkIr
djrs gSaA i`Foh ij lw;Z ds çdk’k ds dkj.k gh thou
lEHko gqvk gSA i`Foh vc rd dh ,dek= Kkr xzg gS
ftl ij thou gSA
 i`Foh ij fo|eku leLr ÅtkZ pkgs og fdlh Hkh :Ik esa
D;ksa u gks mldk ,dek= lzk=s lw;Z ls i`Foh ij vkus
okyh ÅtkZ gSA
 lw;Z ds pkjks rjQ pDdj yxkus okys vkB xzg gSa ftudk
lw;Z ls nwjh ds vk/kkj ij Øe bl çdkj gS & cq/k] 'kqØ]
i`Foh] eaxy] c`gLifr] 'kfu] v:.k vkSj o:.kA
 lw;Z ls nwjh ds vk/kkj ij lcls nwj fLFkr xzg o:.k rFkk
lcls utnhd dk xzg cq/k gSA i`Foh lw;Z ls rhljh lcls
utnhd fLFkr xzg gSA
 vkdkj ds vk/kkj ij lkSje.My dk lcls cM+k xzg
c`gLifr rFkk lcls NksVk xzg cq/k gSA
 i`Foh vkdkj ds vk/kkj ij lkSje.My dk ik¡pok lcls
cM+k xzg gSA i`Foh vkSj 'kqØ ds vkdkj esa yxHkx lekurk
gS blfy, 'kqØ dks i`Foh dh cgu dgk tkrk gSA
 lw;Z ds lehi fLFkr xzg tSls & cq)] 'kqØ] i``Foh vkSj
eaxy Hkkjh inkFkksZa ls fufeZr gSaA bu xzgksa dk ?kuRo Hkh
vis{kkd`r vf/kd gksrk gS rFkk ;s xzg vkdkj esa NksVs gSaA
 'ks"k ckn ds pkj xzg tSls & c`gLifr] 'kfu] v:.k vkSj
o:.k gYds inkFkksZa ds cus gSaA bu xzgksa dk ?kuRo de gS
vkSj ;s xzg vis{kkd`r cM+s gSaA
 lw;Z ds lehi fLFkr xzg tSls& cq/k] 'kqØ] i`Foh vkSj eaxy
dks vkUrfjd xzg tcfd lw;Z ls nwj fLFkr xzg tSls &
c`gLifr] 'kfu] v:.k vkSj o:.k dks cká xzg dgrs gSaA
 vf/kdka’k xzg if’pe ls iwoZ dh fn’kk esa lw;Z dh ifjØek
djrs gSa tcfd 'kqØ vkSj v:.k lw;Z dh ifjØek iwoZ ls
if’pe dh fn’kk esa djrs gSaA
 lkSje.My ds lHkh xzgksa ds ikl viuk mixzg gS fdUrq
cq/k vkSj 'kqØ ,sls xzg gS ftldk viuk dksbZ mixzg ugha
gSA i`Foh ds ,dek= mixzg dk uke pUnzek gSA mixzg
,sls fiaM gksrs gSa] tks xzgksa ds pkjks vkjS ifjØek djrs gSaA
 eaxy xzg ds ikl nks mixzg gSa ftUgsa Qkscksl vkSj fMeksl
dgrs gSaA eaxy xzg dk mixzg fMeksl iwjs lkSje.My dk
lcls NksVk mixzg gSA
 c`gLifr dk lcls cM+k mixzg xSfuehM gSA xSfuehM u
dsoy c`gLifr dk lcls cM+k mixzg gS cfYd ;g iwjs
lkSje.My dk lcls cM+k mixzg gSA
 lkSj e.My esa lcls T;knk mixzgksa dh la[;k c`gLifr ds
ikl gSA c`gLifr ds dqy 79 mixzg gSA
 'kfu ds dqy 62 mixzg gSaA 'kfu dk lcls cM+k mixzg
fVVkWu (Titan) gSA
 'kfu dh lcls jgL;e;h fo’ks"krk mlds pkjksa rjQ
fo|eku oy; gSA bldh la[;k 7 gSA 'kfu ds pkjksa rjQ
fo|eku rLrjhuqek oy; /kwyd.kksa ls fufeZr gSaA ;s 'kfu
ds xq:Rokd"kZ.k cy ds dkj.k blds pkjksa vkSj pDdj
yxkrs gSA
 v:.k xzg ds dqy 27 mixzg gSaA v:.k ds vkl&ikl Hkh
oy; fo|eku gSA v:.k ds ikl fo|eku oy;ksa dh la[;k
5 gSA
50
 o:.k ds 14 mixzg gSaA buesa fVªVksu vkSj esjhM çeq[k gSaA
 lHkh xzgksa dk viuk ok;qe.My gS fdUrq cq/k ds ikl
ok;qe.My ugha gSA ok;qe.My u gksus ds dkj.k cq/k fnu
esa vR;f/kd xeZ vkSj jkrksa esa vR;f/kd B.Mk gks tkrk
gSA bl vleku n’kkvksa ds dkj.k cq/k xzg ij thou
lEHko ugha gSA
 ok;qe.My ds dkj.k i`Foh ij thou lEHko gks ldk gSA
lw;Z ls vkus okyh Å"ek y?kq rjaxh; gksrh gSa ftlds dkj.k
ok;qe.My bUgsa jksd ugha ikrk gSA ;s Å"ek /kjkry dks
xeZ dj nsrh gSA fdUrq /kjkry ls fudyus okyh Å"ek
nh?kZrjaxh; gksrh gSA Å"ek ds nh?kZ rajxh; gksus ds dkj.k
jkr esa ok;qe.My mls vUrfj{k esa ugha tkus nsrk gSA vr%
ok;qe.My lw;Z ds y?kq rjaxh;fofdj.k ds fy, ikjxE; gS
ysfdu /kjkry ls fudyus okys nh?kZ rjaxh; fofdj.k ds
fy, ikjxE; ugha gSA
 ok;qe.My esa dkcZuMkbZ vkDlkbM gh ,slh xSl gS tks
/kjkry ls fudyus okys nh?kZ rjaxh; fofdj.k dks
vo’kksf"kr dj ysrh gSA ftlds dkj.k i`Foh ij thou ds
vuqdwy ifjfLFkfr;ka cuh jgrh gSA
v{kka’k] ns’kkarj] le; vkSj okLrfod frfFk js[kk
v{kka’k vkSj ns’kkUrj js[kk,¡ i`Foh ij [khaph x;h dksbZ okLrfod
js[kk,¡ ugha gksrh gSa cfYd ;s nksuksa gh js[kk,¡ Xyksc ij [khaph
xbZ dkYifud js[kk,¡ gksrh gSA
v{kka’k js[kk
 Xyksc ij fo"kqor js[kk ;k Hkwe/; js[kk ds mÙkj ;k nf{k.k
esa ,d ;kE;ksÙkj ij fdlh Hkh fcUnq dh i`Foh ds dsUnz ls
ekih xbZ dks.kh; nwjh v{kka’k js[kk dgykrh gSA bls va’kks]
feuVksa o lsd.Mksa esa n’kkZ;k tkrk gSA Hkwe/; js[kk 0° dk
v{kka’k gSA ;g i`Foh dks nks cjkcj Hkkxksa esa ckaVrk gSA
 i`Foh dks nks xksyk)ksZ esa foHkkftr djus okyh dkYifud 23.5° mÙkjh v{kka’k & ddZ js[kk (Tropic of Cancer)

js[kk dks fo"kqor js[kk ;k Hkwe/; js[kk dgrs gSaA fo"kqor 23.5° nf{k.kh v{kka’k & edj js[kk (Tropice of Capricorn)
js[kk Xyksc ij if’pe ls iwoZ dh vksj [khaph x;h ,d
66.5° mÙkjh v{kka’k & vkdZfVd o`Ùk (Arctic Circle)
dkYifud js[kk gSA Hkwe/; js[kk i`Foh dks mÙkjh xksyk)Z
66.5° nf{k.kh v{kka’k & vaVkdZfVd o`Ùk (Antarctic Circle)
rFkk nf{k.kh xksyk)Z ds :Ik esa foHkkftr djrh gSA
 fo"kqor js[kk ds mÙkj ;k nf{k.k esa fdlh Hkh fcUnq ls i`Foh 90° mÙkjh v{kka’k & mÙkjh /kqzo (North Pole)

ds dsUnz ls ekih x;h dks.kh; nwjh v{kka’k js[kk dgykrh 90° nf{k.kh va{kk’k & nf{k.kh /kzqo (South Pole)
gSA v{kka’k js[kk,¡ çR;sd ,dfMxzh ¼1°½ ds vUrjky ij
0° v{kka’k & fo"kqor o`Ùk ;k Hkwe/; js[kk (Equator)
nksuksa /kqzoksa rd [khaph x;h gSA
 v{kka’k js[kk,a dkYifud js[kk,a gSA /kjrh ij ftu LFkkuksa
 bl çdkj ;fn fo"kqor js[kk ls çR;sd ,d fMxzh ds vUrjky
ls ;s dkYifud js[kk,a xqtjrh gSa] ogka nks v{kka’k js[kkvksa
ij /kqzoksa dh vksj v{kka’k js[kk,¡ [khaph tk;sa rks 90° mÙkjh
ds e/; dh nwjh ,d fMxzh vFkkZr~ 111 fdeh- gksrh gS]
xksyk)Z rFkk 90° nf{k.kh xksyk)Z rd v{kka’k js[kk,¡ [khaph
tks nks v{kka’k js[kkvksa ds e/; leku jgrh gSA
tk ldrh gSA
ns’kkUrj js[kk,¡
 bl çdkj Xyksc ij ,d&,d fMxzh ds vUrjky ij [khaph
x;h v{kka’k js[kkvksa dh la[;k 0° v{kka’k js[kk dks feykdj  i`Foh ij mÙkjh /kqzo ls ysdj nf{k.kh /kqzo rd [khaph x;h

dqy 181 v{kka’k js[kk,¡ gksxhA okLro esa v{kka’k js[kk,¡] js[kkvksa dks ns’kkUrj js[kk dgrs gSaA çR;sd ns’kkUrj js[kk

js[kk ugha gS cfYd ;s ,d o`Ùk gSaA ;s o`Ùk i`Foh dks pkjks ,d /kqzo ls 'kq: gksrh gS vkSj nwljs /kqzo rd tkdj fey

vksj ls ?ksjs gq, gSaA bl çdkj i`Foh ij dqy v{kka’kh; tkrh gSA

o`Ùkksa dh la[;k 0° v{kka’k o`Ùk dks feykdj 181 v{kka’k
o`Ùk gSaA
 Xyksc ij fo"kqor js[kk ;k Hkwe/; js[kk lcls yEch v{kka’k
js[kk gS rFkk 90° mÙkjh vFkok nf{k.kh v{kka’k js[kk lcls
NksVh v{kka’k js[kk gSA fo"kqor js[kk ds mÙkj rFkk nf{k.k esa
/kzqoksa dh vksj tkus ij v{kka’k js[kkvksa dh yEckbZ ?kVrh
 v{kka’k js[kk,¡ js[kk u gksdj cfYd ,d o`Ùk gSa tks fd
i`Foh dks pkjks rjQ ls ?ksjrh gSaA tcfd ns’kkUrj js[kk,¡
o`Ùk u gksdj cfYd js[kk,¡ gSa tks ,d /kqzo ls 'kq: gksdj
nwljs /kqzo ij lekIr gks tkrh gSaA ç/kku ;kE;ksÙkj js[kk
0° ns’kkUrj dks ekuk x;k gSA
 çR;sd xksykdkj oLrq 360° dh gksrh gS blfy, i`Foh dks

tkrh gSA 90° mÙkjh vFkok nf{k.kh v{kka’k js[kk ,d fcanq Hkh 360° esa foHkkftr fd;k x;k gSA ns’kkUrj js[kk,a ,d

ds :Ik esa ns[kh tkrh gSA Hkwe/; js[kk i`Foh dks nks cjkcj fMxzh ds vUrjky ij [khaph x;h gSa vr% dqy ns’kkUrj

Hkkxksa esa foHkkftr djrh gSA js[kkvksa dh la[;k 360 gSaA

 og ns’kkUrj js[kk tks yUnu ds xzhufop ls gksdj xqtjrh
dqN egRoiw.kZ v{kka’k js[kkvksa dks fo’ks"k uke fn;k x;k gS
gS] mls ge 0° ns’kkUrj js[kk dgrs gSaA 0° ns’kkUrj ds
ftudk fooj.k fuEufyf[kr gS&
iwoZ esa fLFkr ns’kkUrj js[kk dkss iwohZ ns’kkUrj js[kk rFkk 0°
ns’kkUrj ds if’pe esa fLFkr ns’kkUrj js[kk dks if’peh
51
 ns’kkUrj js[kk dgk tkrk gSA xzhufop js[kk dks
ç/kku;kE;ksÙkj js[kk Hkh dgk tkrk gSA
 i`Foh vius v{k ij 360° ?kweus esa dqy 24 ?kaVs dk le;
yxkrh gS] vr% i`Foh dks ,d fMxzh ?kweus esa 4 feuV dk
le; yxrk gSA vr% çR;sd ns’kkUrj ds e/; 4 feuV dk
vUrj ik;k tkrk gSA
 i`Foh vius v{k ij if’pe ls iwoZ dh fn’kk esa ?kwerh gS
blfy, lw;ksZn; lcls igys iwoZ fn’kk esa gksrk gSA mnkgj.k
ds fy, vxj ns[kk tk;s rks Hkkjr esa v:.kkpy çns’k esa
lw;ksZn; lcls igys gksrk gS tcfd Hkkjr esa gh xqtjkr
jkT; esa v:.kkpy çns’k ls nks ?kaVs ckn lw;kZZn; gksrk gS
D;ksafd xqtjkr] v:.kkpy çns’k ls yxHkx 30° if’pe
esa fLFkr gSA
 0° ns’kkurj js[kk ls iwoZ dh fn’kk esa le; vkxs gksrk gS
tcfd 0° ns’kkUrj js[kk ds if’pe dh fn’kk esa le; ihNs
gksrk gSA ,slk i`Foh ds if’pe ls iwoZ fn’kk esa ?kw.kZu ds
dkj.k gksrk gSA ;fn 0° ns’kkUrj js[kk ij 12 ct jgsa
gksaxs rks 15° iwohZ ns’kkUrj js[kk ij nksigj dk ,d ct
jgk gksxkA bl fu;e ds vuqlkj Hkkjr dk le; yanu
ds le; ls 5 ?kaVk 30 feuV vkxs gSaA
 ,d gh ns’k ls gksdj vusd ns’kkUrj js[kk,¡ xqtjrh gSaA
mnkgj.k ds fy, Hkkjr ds lcls if’peh Nksj ij 68°7
iwohZ ns’kkUrj js[kk rFkk blds iwohZ Nksj ij 97°25’ iwohZ
ns’kkUrj js[kk xqtjrh gSA ;fn bu nksuksa ns’kkUrj js[kkvksa
ds e/; esa varj ns[kk tk;s rks dqy 30° ns’kkUrj js[kkvksa
dk varj çkIr gksrk gSA vr% nksuksa ns’kkUrj ds e/; 2
?kaVs dk vUrj ik;k tkrk gSA
 vf/kd ns’kkUrjh; foLrkj okys ns’kksa esa iwohZ Nksj dk le;
if’peh Nksj ds le; ls vyx gks tkrk gSA bl le; ds
vUrj dks lekIr djus ds fy, ftlls lHkh jkT;ksa ds
le; esa lekurk jgs] geus fdlh ,d ns’kkUrj js[kk dks
52
ekud le; Lohdkj dj fy;k gSA Hkkjr esa 5° iwohZ
ns’kkUrj js[kk ds le; dks Hkkjr dk ekud le; js[kk
Lohdkj fd;k x;k gSA 82-5° iwohZ ns’kkUrj js[kk ç;kxjkt
ds uSuh ls gksdj xqtjrh gSA vr% ç;kxjkt dk le; iwjs
Hkkjr dk le; ekuk tk,xkA
 5° iwohZ ns’kkUrj js[kk Hkkjr ds ik¡p jkT;ksa mÙkj çns’k]
e/; çns’k] NÙkhlx<+] mM+hlk vkSj vka/kz çns’k ls gksdj
xqtjrh gSA
 Hkkjr dk ekud le; 5° iwohZ ns’kkUrj gS blfy, yUnu
ds xzhufop le; js[kk ls ;g 5 ?kaVk 30 feuV vkxs gSA
vr% ;fn xzhufop ij nksigj ds 12 ct jgs gksaxs rks
Hkkjr esa ç;kxjkt esa 5 ctdj 30 feuV gksxkA
 bl çdkj ;fn 82-5° if’peh ns’kkUrj dk le; Kkr
djuk gks rks rc xzhufop le; esa 82-5° if’peh ns’kkUrj
ds le; dks de dj fn;k tk;sxkA mnkgj.k ds fy, ;fn
xzhufop ij nksigj dk 12 ct jgk gksxk rks blesa ls 5
?kaVk 30 feuV de dj fn;k tk;sxkA vr% 82-5° if’peh
ns’kkUrj js[kk ij lqcg ds 6 ctdj 30 feuV gksxkA
 fo"kqor js[kk ij nks ns’kkUrj js[kkvksa ds e/; lokZf/kd nwjh
gksrh gSA tSls&tSls ge /kqzoksa dh vksj c<+rs tkrs gSa] nks
ns’kkUrj js[kkvksa ds e/; dh nwjh de gksrh tkrh gSA
fo"kqor js[kk ij nks ns’kkUrj js[kkvksa ds e/; dh nwjh 32
fdeh- gksrh gSA
 ns’kkUrj js[kkvksa dks iwohZ ns’kkUrj js[kk rFkk if’peh
ns’kkUrj js[kkvksa esa ckaVk x;k gSA blfy, ;fn ns’kkUrj
js[kkvksa dks nks cjkcj Hkkxksa esa foHkkftr fd;k tk;s rks
180° iwohZ ns’kkUrj js[kk rFkk 180° if’peh ns’kkUrj js[kk
gksrh gSA
 vUrjkZ"Vªh; frfFk js[kk ij fnu ,d fnu ihNs vFkkZr lkseokj gksxkA vr% ;fn

 i`Foh ij 180°;kE;ksÙkj dkYifud js[kk dks vUrjkZ"Vªh; dksbZ ukfod 180° iwohZ ns’kkUrj js[kk dks ikj dj tkrk gS
rks og vius ?kM+h dks ,d fnu ihNs dj ysrk gSA
frfFk js[kk dgrs gSaA 0° ns’kkUrj js[kk ds Bhd ihNs 180°
 180° ns’kkUrj js[kk dks varjkZ"Vªh; frfFk js[kk dgk tkrk
ns’kkUrj js[kk dks 180° iwohZ rFkk if’peh ns’kkUrj js[kk
gSA
dgk tkrk gSA vFkkZr~ 180° iwohZ vkSj if’peh ns’kkUrj
 0° ns’kkUrj ¼xzhufop js[kk½ ds ck;ha vksj if’peh ns’kkUrj
js[kk vyx&vyx u gksdj cfYd ;g ,d gh js[kk gksrh
gSA o nk;ha vksj iwohZ ns’kkUrj gksrs gSa tcfd 180° ns’kkUrj
¼vUrjkZ"Vªh; frfFk js[kk½ ds ck;ha vksj iwohZ ns’kkUrj o
 i`Foh vius v{k ij 24 ?kaVs esa ,d pDdj iwjk djrh gS
nk;ha vksj if’peh ns’kkUrj gksrs gSaA
blfy, 0° ns’kkUrj js[kk ls 180° iwohZ ns’kkUrj js[kk dk
 fdlh Hkh ns’kkUrj ls tc ck;ha vksj tkrs gSa rks çR;sd 1°
le; 12 ?kaVk vkxs rFkk 180° if’peh ns’kkUrj js[kk dk
ns’kkUrj ij le; esa 4 feuV dh deh vkrh gS tcfd
le; 12 ?kaVk ihNs gksrk gSA blfy, ;fn 180° iwohZ
nk;ha vksj 4 feuV dh o`f) gksrh gSA
ns’kkUrj ij fnu eaxyokj gks rks 180° if’peh ns’kkUrj

53