Noli Me Tangere 2021 Kabanata 1 21

Pamagat ng Kabanata 1: Ang Pagtitipon
Bakit ito ang pamagat ng kabanatang ito?
Ang pagtitipon ang pamagat ng kabanata 1 sapagkat nagsimula ang kwento

sa isang pagtitipon na inihanda. Dito rin ipinakilala at nagsama-sama ang mahalagang
tauhan sa kwento. Sa pagtitipon ding ito nagsimulang pag-usapan ang mga isyu sa
lipunan na tatalakayin sa buong kwento.
Sino-sino ang tauhang naging bahagi sa kabanatang ito?
Ang tauhang naging bahagi sa kabanata 1 ay sina Don Santiago de los Santos
(Kapitan Tiago), Tiya Isabel, Padre Sibyla, Padre Damaso, Tinyente Guevarra, at
isang binatang bagong dating sa Pilipinas (Crisostomo Ibarra). Nabanggit din sa
kabanatang ito sina Ginoong Laruja, Don Rafael Ibarra, Doktor de Espadaña at Doña
Victorina.
Anong ang tunggaliang (sarili, tao, lipunan o kalikasan) kinaharap ng

pinakapangunahing tauhan sa kabanatang ito? Bakit?
Binatang bagong dating sa Pilipinas (Crisostomo Ibarra) – ang tunggaliang

kinaharap niya ay pansarili. Ito ay ang pagiging dayuhan niya sa sariling bansa
sapagkat siya ay lumaki at nag-aral sa Europa.
Padre Damaso – ang tunggaliang kinaharap niya ay tunggaliang pantao. Ito ay
dahil sa kanyang pakikipagtalo sa binatang may pulang buhok at kay tinyente
Guevarra
Saan ukol sa
ang isang pamamahala.
mahalagang tagpuan sa kabanatang ito? Ilarawan ito.
Ang mahalagang tagpuan sa kabanatang ito ay ang bahay ni Kapitan Tiago.

Ito ay isang malaki ngunit mababang bahay. Ito ay matatagpuan malapit sa pangpang
ng ilog Binondo at hindi gaanong maayos ang pagkakagawa ng arkitekto.
Ano ang paborito mong linya sa kabanatang ito? Kopyahin nang salita-sa-salita.
Ang mga Pilipina ay humahalik sa kamay ni Tiya Isabel tulad ng karaniwang

ginagawa ng mga tao sa mga prayle bilang paggalang.
Magbigay ng isang mahalagang kaisipan o mensaheng matatagpuan sa kabanata.
Ang isang mahalagang kaisipan na makikita sa kabanata ay patungkol sa pag-

uugali ng mga Filipino. Makikita sa kabanatang ito ang pagiging mainit at malugod sa
pagtanggap ng mga panauhin ang mga Filipino. Bukod pa rito, nais ding iparating ng
kabanata 1 na huwag tayong maging mapagmaliit sa ating kapuwa at iwasan ang
diskriminasyon.
Ano ang isyu o kondisyong panlipunan ang tinatalakay sa kabanata?
Tinalakay sa kabanata 1 ang hindi pagkakasundo ng pamahalaan at simbahan

noong panahon ng mga Español. Ipinapakita rito na mayroon silang magkaibang
pananaw at desisyon sa pamamahala.
Pumili ng isang pahiwatig (hindi direktahang sinabi ang nangyari) sa kabanata.

Kopyahin ang parirala at/o linya at ang ibig sabihn.
“Tanungin ninyo si Ginoong Laruja kung may tatalo pa sa kamangmangan ng

mga Indio.” Ipinapahiwatig lamang nito na gustong iparating ni Padre Damaso na ang
mga Indio ang pinakamangmang na tao at walang makakatalo sa mga ito.
Pumili ng limang malalim (hindi mo naunawaan) at di-pormal na salita (balbal,

pinaikli, mura, at iba pa.
5 Malalim na Salita 5 Di-Pormal na Salita
• Kantanod • Kaya’t
• Hitsa • Bagama’t
• Napapanganyaya • Dalawampu’t tatlo
• Kalansing • Kumalma
• Erehe • Indiyo
Ibahagi ang ISANG damdaming pinakalumitaw sa iyo sa pagbabasa ng kabanatang

ito. Bakit ito ang iyong naramdaman?
Nakakalungkot basahin ang kabanatang ito dahil ipinakita lamang dito kung
gaano kaliit ang tingin ng ibang lahi sa mga Filipino; na kahit nasa sariling bansa sila
ay gayung diskriminasyon ang kanilang nararanasan. Ang kinikilala at binibigyang
pansin lamang ay ang mga Filipinong kilala, mayaman at makapangyarihan.
Tukuyin ang isang pangyayaring pinakakumuha ng inyong pansin.
Ang isang pangyayari ay ang dahilan kung bakit nalipat ng ibang parokya si
Padre Damaso. Ang pagpapahukay niya sa bangkay ng isang tao na hindi umano ay
isang erehe.
Ano ang isang pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa rin sa ngayon?
Ang isang pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa rin sa ngayon ay

ang diskriminasyon at mababang tingin ng mga tao sa mga Filipino. Hanggang
ngayong panahon ay patuloy pa rin nating ipinapakita at pinapatunayan sa iba na
hindi tayo mangmang at mababang uri ng tao.
Maghanap ng tatlong HIRAM na salitang (Español) matatagpuan sa kabanata (kung

mayroon). Ibigay ang kahulugan nito.
• Nuestra Señora de la Paz y Buenviaje – (Our Lady of Peace and Good Voyage
or known as the Virgin of Antipolo), sa tagalog ay ang Birhen ng Antipolo. Ito
ay isang imahe ni Birhen Maria.
• Vice-Real Patrono – sa panahon ng mga Español, ito ay titulo ng gobernador
heneral sa Pilipinas bilang pinakamataas na kinatawan ng hari ng España.
• Pista – ito ay hango sa salitang Español na fiesta na ang ibig sabihin ay
pagtitipon
• Tenyente – ito ay hango sa salitang Español na teniente na ang ibig sabihin ay
isang rango o tawag sa isang opisyal sa munisipyo o ang pangalawang pinuno
at humahalili sa gobernadorsilyo.
• Reverencia – ito ay hango sa salitang Español na reverencia na ang ibig
sabihin ay isang tawag na paggalang sa mga pari.
Bakit mahalagang nabasa mo ang kabanatang ito?
Mahalaga ang kabanata 1 sapagkat ito ang magsisilbing gabay at simula ng

kuwento. Sa kabanatang ito rin pinakilala ang mahahalagang tauhan sa nobela.
Bukod pa rito, mahalaga ang kabanatang ito sapagkat maraming matututuhang mga
aral sa buhay. Una na rito ay ang huwag tayong mangmaliit ng kapuwa katulad ng
ginawa ni Padre Damaso at ang ikalawa ay huwag nating pairalin ang diskriminasyon
dahil lahat tayo ay may pantay pantay na karapatan.
Pamagat ng Kabanata 2: Si Crisostomo Ibarra
Ang pamagat ng kabanatang ito ay “Si Crisostomo Ibarra” dahil sa kabanatang ito ipinakilala
ni Crisostomo Ibarra ang kaniyang sarili sa mga bisita ni Kapitan Tiago. Sa kaniyang
pagpapakilala ay nakilala siya bilang anak ng matalik at nasirang kaibigan ni Kapitan Tiago na
si Don Rafael Ibarra na nagmula sa Europa upang mag-aral.
Ang mga tauhan na naging bahagi ng kabanatang ito ay sina:
• Don Crisostomo Ibarra – pangunahing tauhan sa kabanata

• Padre Damaso at Padre Sibyla - ang dalawang prayle na nagulat sa pagdating nina ni
Kapitan Tiyago at kasama si Crisistomo Ibarra. Si Padre Damaso ang nagpahiya kay
Ibarra nang itanggi nito na kaibigan niya ang amang namayapa ni Crisostomo Ibarra.
• Kapitan Tiago - ang nagsama kay Crisostomo Ibarra sa kasiyahan siya ang kaibigan
ng ama ni Crisostomo.
• Tenyente Guevarra - ang bumati kay Ibarra sa pagbabalik nito sa bansa at nagwika na
sana’y lumigaya siya at di sana matulad sa kaniyang ama. Di umano ang kaniyang ama
ay isang marangal at matapat na lalaki na dapat igalang, na siya naming nakapag
palubag ng kalooban ni Ibarra.
• Kapitan Tinong - ang nag anyaya kay Crisostomo Ibarra na bumisita at maghapunan
sa kanilang tahanan.
• Grupo ng babae
• Grupo ng lalake
Anong ang tunggaliang (sarili, tao, lipunan o kalikasan) kinaharap ng pinakapangunahing

tauhan sa kabanatang ito? Bakit?
Ang tunggaliang kinaharap ng pangunanhing tauhan na si Crisostomo Ibarra ay tunggalian sa

tao dahil nang nagpakilala ito at inilahad ang kaniyang palad kay Padre Damaso ay hindi man
lang tuminag sa kaniyang kinauupan ang prayle at hindi nito inabot ang palad ng binata.
Saan ang isang mahalagang tagpuan sa kabanatang ito? Ilarawan ito.

Ang isang mahalagang tagpuan sa kabanatang ito ay naganap sa isang pagtitipon na idinaos
ni Kapitan Tiago sa kaniyang tahanan sa Danaang Anloague sa Binundok.
Ang sinabi ng isang binata ng ito’y nagpakilala kay Crisostomo na “Karangalan ko kaya
ngayong makipag-usap sa isang makata na ang mga akda’y bumuhay sa sigla ng aking
pag-ibig sa aking bayan? May nagsabi sa akin na hindi na kayo sumusulat, ngunit hindi
nasabi sa akin ang sanhi..”
Ang isang mensaheng matatagpuan sa kabanata ay ang sinabi ni Crisostomo na “Hindi

ginigising ang inspirasyon ng isang akda upang mangayupapa’t magsinungaling”. Dito ay
ipinaparating na dapat ang inspirasyon at bawat kuwento ng isang akda ay magparating ng
katotohanan at hindi para paniwalain at bulagin ang mga mambabasa sa totoong nangyayare
sa kanilang kapaligiran.
Ang isyung panlipunan na naitalakay sa kabanata ay nang sinabi ni Crisostomo na may isang
inusig dahil sumulat ito ng katotohanan laban sa mga Espanyol at dito makikita na sa panahong
iyon ay mga Espanyol ang lubos na makapangyarihan sa lipunan noon at tinutuligsa kung sino
man ang magtangkang mulatin ang mga Filipino mula sa kanilang pang-aabuso at pangloloko.
Pumili ng isang pahiwatig (hindi direktahang sinabi ang nangyari) sa kabanata. Kopyahin
ang parirala at/o linya at ang ibig sabihn.
“May nagsabing leon din ang anak ng leon” – Ang ibig sabihin nito ay tulad din ng “kung
ano ang puno yon din ang bunga”. Kung ano ang ugali ng magulang iyon din ang ugali ng anak.
Pumili ng limang malalim (hindi mo naunawaan) at di-pormal na salita (balbal, pinaikli,

mura, at iba pa.

• Maririlag • Bulalas
• Natigagal • Samyo
• Kiyas • Madestiyero
• Napakislot • Natigib
• Mangayupapa’t • Inusig
Ibahagi ang ISANG damdaming pinakalumitaw sa pagbabasa ng kabanatang ito. Bakit ito
ang iyong naramdaman?
Ang pinaka-naramdaman ko sa pagbabasa ng kabanatang ito ay pagkalungkot dahil

nabanggit sa kabanatang ito na hindi na sumusulat si Crisostomo sa kadahilanan na siya ay
isang makata ngunit hindi maaring siya ay tawaging baliw dahil lamang siya ay nagsulat ng
katotohanan. Nakakalungkot isipin na sa panahong iyon ay inuusig ang mga makatang
sumusulat ng katotohanan ukol sa mga Español.
Tukuyin ang isang pangyayaring pinakakumuha ng pansin.
Ang isang pangyayari na nakakapukaw ay ang tila pagkabahala at pagkatakot ni Padre

Damaso sa pagdating ni Crisostomo Ibarra dahil tayo’y mapapaisip kung bakit ganoon ang
naging reaksiyon ng prayle.
Ang isang pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa rin hanggang ngayon ay nang
nagtinginan at namangha ang mga tao sa pagdating ni Crisostomo Ibara dahil kahit sa
kasalukuyan ay kapag may bisita o dayuhan na galing sa ibang bansa ay tila iba/mataas ang
tingin sa kanya ng mga tao na minsan ay nagdudulot ng alinlangan at diskriminasyon.

• SACERDOTE/SASERDOTE – ang ibig sabihin nito ay pari sa Espanyol.

• YUMUCÓD/YUMUKOD – paraan ng pagbaba ng ulong karaniwang tanda ng
pagbibigay galang sa isang taong may mataas na posisyon sa lipunan o pamahalaan.
• VOCES/BOSES - binubuo ng tunog na gawa ng isang tao na ginagamit ang mga tuping
pantinig o luping pamboses para sa pagsasalita o pakikipag-usap, pag-awit o pagkanta,
pagtawa o paghalakhak, pag-iyak, pagsigaw o paghiyaw, at iba pa.
Bakit mahalagang nabasa ang kabanatang ito?
Mahalagang nabasa ko ang kabanatang ito dahil nakilala ko ang karakter ni Crisostomo Ibarra
na siyang isa sa mga pangunahing tauhan sa Noli Me Tangere. Mahalaga rin ito dahil ang
inilalarawan ng katauhan ni Crisostomo Ibarra ay mismong si Dr. Jose Rizal. Sa kabanatang
ito ay nagsisimula pa lamang ang mga tatahaking tanggulian at problema ni Crisostomo Ibarra
sa nobela at makikita rin sa kabanatang ito kung gaano kahalaga na mamulat sa katotohanan
ang mga Filipino sa mga paksang kaniyang isinusulat.
Pamagat ng Kabanata 3: Ang Hapunan
Ito ang pamagat ng kabanatang ito dahil naganap dito ang isang hapunan sa bahay
ni Kapitan Tiago.
• Fray Damaso
Fray Sibyla
Don Santiago/Kapitan Tiago
• Crisostomo Ibarra
• Laruja
• Donya Victorina
• Doktor de Espadaña
• Tenyente Guevarra

Tunggaliang tao laban sa tao ang naganap sa kabanatang ito, ipinakita rito ang
pagkakaroon ng iba’t ibang diskusyon nga tauhan. Halimbawa na rito ang pagkaroon
ng di pagkakaintindihan nina Padre Sibyla at Padre Damaso kung sino ang siyang
dapat maupo sa kabisera.

Ang mahalagang tagpuan sa kabanatang ito ay ang pagkikita ni Padre Damaso at ni
Crisostomo Ibarra, habang nagsasalaysay ang binata tungkol sa kaniyangng buhay
sa Espanya ay tila kinukutya ng prayle ang mga sagot nito.
Ano ang tumatak na linya sa kabanatang ito?

“Sa Filipinas, pinawalang kabuluhan ang isang hapunan o pista ang may handa,
Mangyayaring palayasin ang may bahay at matiwasay na magpapatuloy ang lahat”.

Ang isang mahalagang kaisipan na ipinakita sa kabanatang ito ay ang pag uugali ng
mga prayle noon dito sa Pilipinas, gusto lamang nila na sila ang umangat ang estado
sa buhay. Nais lamang nila na maging maganda ang buhay nila kahit may
nananamantala na sila ng kapuwa.
Ang isyu na tinatalakay sa kabanata na ito ay ang pagpapakita ng kapangyarihan ng
mga prayle laban sa mga Filipino. Makikita sa kabanatang ito ang hindi pantay na
pagtrato ng mga prayle sa Filipino kumpara sa kapuwa nila prayle. Naipakita ito sa
kabanatang ito noong hindi man lang inimbitahan ng mga prayle si Kapitan Tiago na
kumain sa hapagkainan at tanging si Ibarra lamang ang umalok na kumain sila.
Pinapakita lamang dito ang pagiging mapagmataas ng mga prayle at hindi nila
nirerespeto ang mga taong nasa gobyerno.
Isang pahiwatig (hindi direktahang sinabi ang nangyari) sa kabanata.

“Kayo ang mas matagal nang kilala sa bahay na ito…ang kumpesor ng yumaong
maybahay…mas may magulang, dangal, at tungkulin…” Ibig sabihin nito na mas may
karapatan na umupo si Fray Damaso kesa sa Fray Sibyla dahil siya ang mas kilala sa
bahay na iyon. Pinapahiwatig dito na kung sino man ang siyang umupo sa kabesera
ay siyang makapangyarihan.

• Bulalas • Fray
• Maapuhap • Kumpesor
• Yuyukod • Maaskad
• Naglimi • Fraile
• Kapalaluan • kopita
Ibahagi ang ISANG damdaming pinakalumitaw sa pagbabasa ng kabanatang ito.

Pagkatapos basahin ang kabanatang ito, ako ay nalungkot dahil sa mga nangyari sa
kabanata kasi hindi man lang inimbitahan sa hapagkainan ang siyang maybahay.
Ipinapakita lamang nito na walang pake ang mga prayle sa mga Filipino. Nakakaawa
lang isipin na kahit noon pa man ay mayroon nang nagaganap na hindi pantay na
pagtrato sa mga Filipino.
Tukuyin ang isang pangyayaring pinakanakakakuha ng pansin.

Ang pinakakumuha ng pansin sa kabanata ay ang pag alok ni Ibarra kay Don
Santiago na sumalo sa hapagkainan. Ipinapakita rito na tanging kapuwa Filipino
lamang ang may mabuting puso na walang iniiwan na kababayan. Ipinakita rin ang
pagkamaawain ni Ibarra dahil nakita niya ang lahat na nangyayari.
Ang hindi pantay na pagtrato sa mga Filipino. Sa kasalukuyan marami pa ring mga
Filipino ang hindi binibigyan ng pantay na karapatan sa ating bansa. Maraming mga
karumaldumal na pangyayari ang hindi nabibigyan ng hustisya, dahil dito sa Filipinas
mayaman lang ang tanging may hustisya.
Maghanap ng tatlong HIRAM na salitang (Español) matatagpuan sa kabanata

(kung mayroon). Ibigay ang kahulugan nito.
• Katedra- isang puwesto o katungkulan

• Benedicite- nangangahulugang “pagpalain”
• Kabesera – pinakagitnang posisyon sa mesa
Bakit mahalagang mabasa ang kabanatang ito?

Mahalagang nabasa ang kabanatang ito upang mabigyan tayo ng idea tungkol sa
pagiging mapagmataas ng mga prayle sa panahon ng pananakop ng mga Español.
Pinakita sa kabanata kung paano ang pagtrato ng mga prayle sa ating mga kapuwa
Filipino. Mabuting malaman ito upang hindi na maulit ang diskriminasyon na nangyari
noong panahon na sinakop tayo ng mga Español.
Pamagat ng Kabanata 4: Erehe At Pilibustero
Ito ang pamagat ng kabanatang ito sapagkat ito’y naglalaman ng kuwento ng ama ni
Ibarra na si Don Rafael. Isinalaysay sa kabanatang ito kung paano binansagang
erehe at pilibustero si Don Rafael.

Ang tauhang naging bahagi sa kabanatang ito ay sina Ibarra, Tinyente Guevara,
Padre Damaso, ang artilyero at higit sa lahat si Don Rafael.
• Si Ibarra ay ang anak ni Don Rafael na napagawi sa Liwasang Binondo.
• Si Tinyente Guevara naman ay ang matapat na tinyente ng mga guwardiya
sibil na nagsalaysay kay Ibarra tungkol sa kasawiang sinapit ng kaniyang ama.
• Ang paring inggit at ang nagparatang ng rebelyon kay Don Rafael ay si Padre
Damaso.
• Ang mangmang at masamang kolektor ng buwis ay dating artilyero.
• Si Don Rafael naman ay ang ama ni Ibarra na Napagbintangan ng iba’t ibang
kamalian na hindi naman niya nagawa.

Si Don Rafael ang pinakapangunahing tauhan sa kabanatang ito sapagkat siya ang
naging usapan, maging ang dahilan kung bakit siya ay nabansagang erehe at
pilibustero. Ang tunggaliang kinaharap ni Don Rafael ay tao sa tao dahil sinugod niya
ang kolektor para ipagtanggol ang mga bata at tao sa lipunan sapagkat dahil sa
maling akusasyon iba’t- iba na ang pinaratang na kasalanan sa kaniya. Siya ay
nakulong at nahatulan at tinawag ng mga tao sa lipunan na isang erehe at pilibustero
na sinasabing mas masahol pa sa pumatay ng tatlong mangmang na kolektor ng
buwis, kahit na hindi niya naman ginawa.

Ang isa sa mahalagang tagpuan sa kabanatang ito ay ang Liwasang Binondo. Sa
lugar na ito ay marami ang paupahang kalesa na nagsasalubongan sa kalsada na tila
bang parang mga Filipino at Dayuhan. Ang daan at mga bahay ay may pinturang puti
at bughaw. Sa lugar na ito ay may lumang simbahan na kita sa labas ang lumang
kampanilya at orasan. May tindahan ng mga Intsik na may maruruming tabing at
tukod na bakal.
Ano ang tumatak na linya sa kabanatang ito?
“Ang mga mabubuting tao ay hindi nagtatagal at nagkakaroon ng maraming kaaway.”

Iyan ang pinakapaborito kong linya sa kabanatang ito sapagkat angkop ito sa ating
lipunan noon at maging ngayon. Ang linyang ito’y nagbubukas ng ating isipan na kahit
anong kabutihan ang ating gawin para sa kapwa natin, kung may mga pusong inggit
iyon ay magdudulot ng galit na nagreresulta ng karahasan o dima’y paghila sayo
paibaba.
Ang mensaheng pinapahatid ng kabanatang ito na na hindi

lahat ng nasasakdal ng batas ay makasalanan. Si Don Rafael ay isang mabait at
marangal na tao na napagbintangan ng kalapastangan ng kaniyang kapwa. Ngunit
kahit di niya ginawa ang mga pinaratang sakaniya, hinarap niya ang mga iyon kahit
labag sa kaniyang damdamin at pagkatao.
May tatlong isyung panlipunan na tinatalakay sa kabanatang ito. Una, ang

pribiliheyong tinatamasa ng mga abusadong banyaga sa ating bansa. Ang mga
mahihirap, masasama at malulupit na Kastila na hindi dapat magtamasa ng
karangyaan ay nabibigyan ng trabaho at katayuan sa ating bansa, ang Pilipinas.
Pangalawa, ay ang ang pang-aabuso ng kapangyarihan ng mga prayle o pari. Sa
kabanatang ito, sa parte na kung saan pinipilit ni Padre Damaso si Don Rafael na
mangumpisal, ipinapakita ang tensyon na namamagitan sa mga relihiyosong tao at
mga Filipinong hindi relihiyoso. Ipinapakita na ang pagtanggi sa alok o utos ng mga
prayle o pari ay magdudulot ng hidwaan na maaaring mauwi sa pagkamatay,
pagkakakulong o pagkakahiwalay sa lipunan. At higit sa lahat, ipinapakita sa
kabanatang ito ang maling sistema ng mga namamahala sa lipunan at batas. Ang
pagkakakulong ni Don Rafael sa maling akusasyon ay nagpapakita na pinapanigan
ng batas at namamahala nito ang sinumang nakakataas at ang nasa ibaba nama’y
mas nadidiin kahit walang sala.

Ang sapin-saping kahirapan ng kalooban na kaniyang dinanas ay hindi nakayanan ng
kaniyang pisikal na katawan. Ang ibig sabihin ng linyang ito ay tila dahil sa maling
paratang at kaiisip ni Don Rafael sa mga sinsabi sa kaniya ay napabayaan niya ang
sarili at di rin nagtagal ay namatay.
Limang malalim (hindi naunawaan) at di-pormal na salita (balbal, pinaikli, mura, at
iba pa.
• Pasaring • Erehe
• Erehe • Filibustero
• Filibustero • Sakim
• Pulpito • Indio
• artilyero
ISANG damdaming pinakalumitaw sa sa pagbabasa ng kabanatang ito.
Habang binabasa at pinag-aaralan ang kabanatang ito ay paghanga ang

mararamdaman dahil para tunay na kahanga-hanga ang kuwento ng katapangan,
paninindigan at kabutihan ni Don Rafael. Ang kabanatang ito ay nag-uudyok sa atin
upang maging katulad niya.
Isang pangyayaring pinakakumuha ng pansin.
Ang pangyayaring pinakakumuha ng pansin sa kabanatang ito ay ang pagkakakulong

ni Don Rafael kahit siya ay walang sala. Iniligtas niya lamang ang mga batang inaapi
at sinasaktan ng kolektor ng buwis ngunit ang naging kapalit pa nito ay paratang na
pawang kasinungalingan lamang. Nakakainis lamang dahil gumawa na nga ng mabuti
sinuklian pa ito ng lipunan ng masama.
Ang bulok na sistema ng batas at pagkakakulong ng isang inosente ay isa sa

pangyayari na tila’y nangyayari pa ngayon. Pinapanigan ng batas ang mayayaman at
ang mahihirap ay isinasakdal.
Tinyete- ranggong militar at pinunò ng isang balanghay
Mahalagang mabasa ang kabanatang ito dahil binubuksan nito ang isipan sa
kamalian at katiwaliang naganap noon. Ang kabanatang ito ay magsisilbing gabay sa
mga katulad na pangyayari sa ngayon. Ito ang magtuturo sa atin na buksan ang puso
natin para sa bayan at makialam sa problema nito. Ang kahapon ay tapos na, ito’y
alaala na lamang, ngunit ang aral ay tila sariwa pa.
Pamagat ng Kabanata 5: Bituin sa Karimlan_____
Ang tinutukoy na karimlan ay ang magulong isip at ang kalungkutan sa paligid kung
nasaan si Crisostomo Ibarra. At ang Bituin naman ay ang nasa kabilang lugar kung
saan makikitang masasaya ang tao, nandito rin ang isang napakagandang babae na
isang rason ng kasiyahan ng mga tao roon.

Ang tauhang naging bahagi sa kabanatang ito ay sina
• Padre Damaso
• Padre Sibyla
• Donya Victorina.

Tunggaliang tao sa sarili kasi sinabi rito na gulo ang isip ni Ibarra.

Silid na nakaharap sa ilog, ito ay parisukat na pader at makipot. Sa itaas ng pader ay
may munting bintanang rehas at sa sahig naman ay may nakalatag na maruming
banig.
Tumatak na linya sa kabanatang ito.

“Matatanaw niya ang isang marilag na babae, na ang magandang hubog ng katawan
ay nabibihisan ng katutubong damit.”

Ang isang mahalagang kaisipan na matatagpuan sa kabanata ay ang buhay ay hindi
puro kasiyahan lamang, dadating ang oras na mapapalibutan tayo ng problema na
para bang nasa gitna tayo ng sumisikip na pader.

Ang kondisyong panlipunan ang tinalakay sa kabanata ay ang kahirapan. Makikita ito
sa sitwasyon ng malungkot na matanda na nakahiga sa maruming banig. At sa
kabilang lugar naman ay ang mga tao na may magandang katayuan sa lipunan kaya
sila ay masasaya.
Isang pahiwatig (hindi direktahang sinabi ang nangyari) sa kabanata. Kopyahin

ang parirala at/o linya at ang ibig sabihn.
Parisukat na pader na kumukulong sa makipot na silid. Ang ibig sabihin nito ay
napapalibutan na si Ibarra ng problema kaya magulo ang kaniyang kaisipan.
Pumili ng limang malalim (hindi naunawaan) at di-pormal na salita (balbal,

• Largabista • Lahat pormal ang salita

• Dumaraing
• Garing
• Jusi
• Sipatin
Ibahagi ang ISANG damdaming pinakalumitaw sa sa pagbabasa ng kabanatang

ito.
Kalungkutan, sapagkat ang dilim o lungkot ng sitwasiyon ni Ibarra kumpara sa
kabilang lugar na puro kasiyahan lamang.
Noong halos lahat ng mga kalalakihan ang naakit sa kagandahan ng isang babae
maliban sa isang Pransiskanong lalaki, sapagkat ang lalaki na iyon ay naiiba sa mga
lalaking nakapalibot sa magandang babae.

Ang isang pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa rin sa ngayon ay ang pag
aagawan ng mga lalaki sa isang magandang binibini, sapagkat ang mga kalalakihan
ay mabilis maakit kapag maganda ang isang babae.

• Bintana na ang ibig sabihin ay durungawan

• Kadena na ang kahulugan ay tanikala
• Kastila na kasingkahulugan ang Español.
Bakit mahalagang Mabasa ang kabanatang ito?

Mahalagang mabasa ang kabanatang ito sapagkat mas maiintindihan ang
pinagdadaanan ni Ibarra. Isa siyang magaling na binata pero tulad ng normal na tao
ay nababagabag rin ang kaniyang kaisipan.
Pamagat ng Kabanata 6: Si Kapitang Tiago
Si Kapitan Tiago ang pamagat ng Kabanata VI sapagkat sa kabanatang ito ay

inilarawan ang kaniyang katangian. Higit sa lahat, tinalakay sa kabanatang ito ang
kaniyang karanasan, at pamumuhay. Kaya naman pinamagatang “Si Kapitan Tiago”
ang kabanata VI dahil kay kapitan Tiago naka pokus ang kwento.
Ang mg tauhan sa kabatang ito ay sina: Kapitan Tiago, Pia Alba, Padre Damaso
Don Rafael, Tiya Isabel, Maria Clara, Crisostomo Ibarra at Doña Patrocinio

Ang tunggaliang kinaharap ng pinakapangunahing tauhan sa kabanatang ito ay ang

lipunan. Isang patunay nito ay ang eksena sa nobela kung saan ay maraming tao ang
hindi sumasang-ayon kay Kapitan Tiago sa kabila ng kaniyang kabaitan at magaling
na pakikisama sa kapuwa.
Ang isang mahalagang tagpuan sa kabanatang ito ay sa bayan ng San Diego sapagkat
dito naganap ang karamihang eksena sa kabanata. Sa bayan ng San Diego kung saan
umikot ang buhay ni Kapitan Tiago, Padre Damaso, Doña Pia at Maria Clara. Isang
tagpuan kung saan nagsimula ang lahat, kung saan may mga tinatagong sekreto na
magdudulot ng sakit at pait sa mga tauhan ng Noli Me Tangere.
“Gayón n~gâ ang calagayan ni Capitang Tiago n~g panahóng iyón. Tungcól sa
panahóng nacaraa'y siyá'y bugtóng na anác n~g isáng mag-aasucál sa Malabóng
mayaman din namán ang pagcabuhay, n~guni't nápacaramot, na anó pa't hindî
nagcagugol n~g isáng cuarta man lamang sa pagpapaaral sa canyáng anác, caya't
naguíng alilâ si Santiaguillo n~g isang mabaít na dominico na pinagsicapang iturò ang
lahát n~g maituturò at nalalaman niyá. “
- Ito ang linya sa ika-anim na kabanata dahil sa magandang mensaheng nais
iparating sa mga mambabasa.
Ang mensaheng matatagpuan sa kabanata VI ay mahalagang bigyang pansin ang

pagpapaaral sa kabataan at pahalagahan ng kabataan ang edukasyon. Tularan ang
pagsusumikap ni kapitan Tiago upang makapag-aral, sa kabila ng kawalang suporta
mula sa mga magulang. Isa pa ang hindi lamang sa larang ng edukasyon maaring
umasenso ang tao sapagkat kinakailangan lang ng pagsusumikap gaya ng ginawa ni
Kapitan Tiago. Subalit, mahalaga rin na hindi natin makalimutan kung sino at ano tayo.
Huwag tularan si Kapitan Tiago na tinalikuran ang kaniyang pagiging Filipino at naging
sunod - sunuran sa mga Español para sa salapi at posisyon sa gobyerno.
Ang isyung tinalakay o kondisyong panlipunan sa kabanatang ito ay pagka-makabayan

ng isang Filipino. Sa kabanatang ito inilarawan ang pagka-walang nasyonalismo ng
mga Filipino kagaya nalang ng pagpuri ni Kapitan Tiago sa mga Español at ang walang
pag-aalinlangan niyang pagkutya sa kapuwa.
“Salamat sa hatol na ito'y nagdaláng táo si Doña Pía ... ay tulad sa mán~gin~gisdáng
sinasabi ni Shakespeare sa Macbeth, na tumiguil n~g pag-aawít n~g siyá'y
macasumpong n~g isáng cayamanan; pumanaw cay Doña Pia ang catowaan,
namangláw n~g dî anó lamang at hindî na nakita nino mang n~gumitî. Talagáng
ganyán ang m~ga naglílihi--ang sinasabi n~g lahát, sampô ni Capitang Tiago.”
• Tampalasan • Vapor
• Di cawasa o di kawasa • Achoy
• Hirang • Tia
• Subasta • Gay’on
• Hilahis • Ilaya
ISANG damdaming pinakalumitaw sa pagbabasa ng kabanatang ito.?
Habang binabasa ang kabanata VI mangingibabaw sa atin ang emosyong pagkabigo,

ito ay dahil sa pagtalikod sa sariling bayan at pagatatanggol sa mga dayuhang mapang
-api. Liban dito, ay ang paraan ng pananampalataya na tila ba ito ay isang paligsahan
at batas na dapat sundin. Mapagtatanto na ang kanilang pananalig sa Diyos ay hindi
bukal sa puso, sapagkat ang iba ay ginagawa ito upang makasabay sa uso o kaya
nama'y magpasikat sa mga Español.
Ang isang pangyayaring kumuha ng pansin ay ang misteryo sa likod ng pagbubuntis ni

Doña Pia Alba. Hindi sila biniyayaan ng anak sa loob ng anim na taon. Sa kabila ng
pananalangin ni Doña Pia sa mga santo ay hindi pa rin ito nabiyayaan ng anak subalit
bigla-bigla na lamang itong nagdalang tao. Sa mismong eksenang ito, tila sinadyang
hindi isalaysay ang dahilan sa kalungkutan ni Doña Pia kahit natupad na ang kaniyang
matagal na kahilingan. Kaya naman ito ang kumuha ng aking pansin dahil sa kulang
na impormasyon at mga katanungang hindi nasagot ng buong kabanata.
Ang paligsahan nina Kapitan Tiago at Doña Patricinio sa pamimintakasi sa Diyos. Ang
dalawang tauhan ay nananampalataya sa kristiyanismo ngunit ito ay pawang palabas
lamang. Hindi ko nakitaan ng sinsiridad ang dalawang tauhan sapagkat ito ay ginagawa
upang magpasikat o kaya nama'y makamit ang isang parangal mula sa mga banyaga.
Sa kasalukayan, ito ay nangyayari pa rin. May iilan pa ring mga Filipino na kunwari ay
nanalig sa Diyos ngunit naroon lang naman para sa sariling interes. Karamihan ay
palaging nagsisimba at ginagawa ang mga ritwal bilang isang kristyano ngunit kulang
naman sa gawa.
Tatlong HIRAM na salitang (Español) matatagpuan sa kabanata (kung mayroon).
Ibigay ang kahulugan nito.
• Arriendo – renta o upa

• Rogativa - pananalangin, dasal o pagdarasal
• Sacerdote - pari
• Escapulario - isang kwintas na isinusuot kapag nananampalataya
• Repique - pagtunong ng kamapana ng simbahan
Mahalagang mabasa ang kabanatang ito sapagkat inilarawan rito ang buhay ni Kapitan
Tiago bilang simbolo ng kataksilan sa sariling bansa. Sa kabanatang ito ipinakita ang
pagiging sunod-sunuran ng mga Filipino sa mga banyaga. Isang eksena na
nagpapatunay, ay ang pagbibigay ng pagkain ni Kapitan Tiago at laging pagsang-ayon
sa mga Español maging ang pagpapasikat niya sa kapuwa Pinoy sa kadahilanang nais
niyang mabigyan ng posisyon sa pamahalaan. Ang mga eksenang ito ay karapat-dapat
na mabasa dahil ito ang nagpapatunay na hindi lahat ng gumagawa ng mabuti ay totoo,
gaya lamang ng mga pulitiko na mahilig magbalatkayo upang makuha ang simpatya
ng mga Filipino. Higit sa lahat, upang maipaalala sa mga mambabasa ang halaga ng
nasyonalismo.
Pamagat ng Kabanata 7: Mairog Na Salitaan Sa Isang "Azotea"
Ito ang pamagat ng kabanata VII sapagkat ang kwento ng kabanata ay umikot sa
pag uulayaw nina Ibarra at Maria Clara. Ang matamis na salitaan ng dalawa ay
idinetalye sa kabanatang ito.
Ang mga tauhang naging bahagi ng kabanata VII ay sina:

• Maria Clara
• Tiya Isabel
• Kapitan Tiyago

Ang tunggaliang kinaharap ng pinakapangunahing tauhan sa Kabanata VII ay

laban sa sarili at sa lipunan. Sapagkat, pinakita sa kabanatang ito na kahit sila ay
nagmamahalan, pinigilan nila ang kanilang nararamdaman at nagkalayo upang
gampanan Ang kani-kaniyang responsibilidas sa lipunan. Kailangan ni Ibarra na mag-
aral sa malayo hindi lang para sa kaniyang kinabukasan, kundi para sa kinabukasan
din ng kaniyang bayan. Si Maria Clara naman ay kailangang mamalagi sa Beateryo.

Ang mahalagang tagpuan sa Kabanata VII ay sa Binundok, sa bahay ni Kapitan
Tiyago. Inilarawan sa nobela na ang bahay raw nito ay maganda ay may kalakihan.
Ito rin daw ay pinagdadausan ng pagtitipon na dinagaluhan din ng mga taong may
katungkulan sa simbahan at gobyerno.
"Waring nakikita kitang isang diwata, isang diwa, isang masanghayang sagisag ng
aking Bayan, maganda, walang karangyaan, masuyuin, matapatin, anak ng Pilipinas,
ng magandang lupaing iyang nag aangkin ng mga dakilang katangian ng Inang
Espanya at ng kahili hiling asal ng isang lupaing bata, tulad ng sadyang
pagkakapisan ng iyong katauhan ng lahat ng kagandahan at kariktang nakahiyas sa
dalawang lahing ito; at dahil dito'y ang pag-ibig mo at ang pag ibig ko sa aking Inang-
Bayan ay nauuwi lamang sa isa."
Isang mahalagang kaisipan o mensaheng matatagpuan sa kabanata.

Napakahalaga ng tiwala sa dalawang taong nagmamahalan. Ito ang sangkap upang
mapagtibay ang pagsasama. Ito ay nagbibigay pundasyon upang kahit na magkalayo
ay hindi masisira ang pagmamahalan.

Ang edukasyon sa panahong iyon ay isang malaking prebilehiyo at may kaakibat na
malaking tungkulin. Malaki ang isinasakripisyo ng mga Filipino noon para lang
makapag aral.

Sa paglalakbay ni Ibarra upang mag-aral ay may oras ding siya ay nakakalimot
kay Maria Clara at nawiwili sa malayo.
"Ako ba'y lagi mong naaalala? Hindi movie ba ako nalimot sa iyong maraming
paglalakbay?... Ang binata, na isa ring kapatid ni Kain, ay marunong umiwas sa mga
tanong at magsinungaling nang kaunti, kaya't anya'y: 'Maaari ba kitang malimot?'"

• Nagkakalimpumpon • Loto
• Kalupi • Sintak
• Pagbantil • Balag
• Tigib • Siklot
• Maluwat • Sutla
ISANG damdaming pinakalumitaw sa sa pagbabasa ng kabanatang ito.
Pagmamahal. Naramdaman ko ang pagmamahalan ni Crisostomo at Maria Clara sa
kabanatang ito, na kahit na saang dako man sila maparoon ay babalik at babalik pa
rin sila sa isa't isa.
Ang pangyayaring pumukaw sa pansin ay ang pagbasa ni Maria Clara ng sulat ni

Crisostomo nang bago ito umalis upang mag-aral. Nakakatuwa at nakakakilig na kahit
ang maliliit na bagay ng kanilang mga alaala ay pareho nilang naitago. Pati ang
dahon ng sambong na bigay ni Maria Clara noong sila ay bata pa ay natatago pa rin
sa kalupi ni Crisostomo.

Ang pangyayari sa nobela na hanggang sa ngayon ay nangyayari pa rin ay ang
paglalakbay ng malayo para lang makapag-aral. Napakaraming istudyante ngayon na
isinasakripisyo na malayo sa mga mahal sa buhay upang mag-aral at halos normal
nalang ito ngayon.

• Ancora de Salvacion - Angkla ng Kaligtasan (Isang Pamagat ng Aklat)

• Azotea - parang balkonahe na karaniway nasa ikalawang palapag ng bahay
• Kabelyo de Anghel - isang uri ng bulaklak

Mahalagang mabasa ang kabanatang ito sapagkat maraming matututunan na aral sa
buhay at higit pa ay sa buhay mag-aaral. Katulad ni Crisostomo ay marami akong
kamag-aral na nanggaling pa sa malalayong lugar at tiniis na mabuhay ng mag-isa at
malayo sa pamilya para sa kanilang kinabukasan.
Pamagat ng Kabanata 8: Mga Gunita__
Dahil nakalathala sa kabanatang ito ang mga alaala ni Ibarra tungkol sa kaniyang
lugar at pati na rin ang kaniyang alaala tungkol sa Europa.
Ang pangunahing tauhan sa kabanatang ito ay sila

• Padre Damaso
• Kapitan Tinong kasama ang kaniyang asawa at dalawang anak.
• Mga Europeo, Intsik, at Pilipino

Ang pag-aalala niya tungkol sa sarili niyang bayan na pawang walang kaunlaran at
may iba pang lugar na mas pumangit at mas naging walang kaayusan.

Para sa akin, lahat ng tagpuan sa kabanatang ito ay mahalaga, sapagkat lahat ng
kaniyang nadaanan ay nakapagbigay sakaniya ng mga alaala, maganda man o hindi.
Sakay ng kaniyang kalesa, si Ibarra ay naglakbay habang nakatingin sa tanawin na
siyang nakapagbalik ng mga alaala sa bawat lugar na kaniyang dinaanan. Nakita niya
ang mga Europeo, Intsik at Pilipino sa kani-kanilang kasuotan at mga mamamayang
abala sa kanya-kaniyang mga gawain. Napansin rin niya ang puno ng Talisay na
walang pinagbago at bansot pa rin. Nadaanan rin niya ang Escolta na walang
pinagbago, bagkus ay mas pumangit pa nga. Nakita rin niya ang mga karwahe na
nagmamadali. Napadaan din siya sa kalye ng Arroceros at naalala niyang minsa’y
nahilo siya sa amoy ng tabako. Nadaanan rin niya ang Jardin Botanico at naikumpara
niya ito sa napuntahan niyang hardin sa Europa. At napansin rin niya ang Maynila na
walang kaunlaran.
Ang karunungan ay matatamo kapag hinangad ng puso. Ang karunungan ay dapat
linangin at isalin sa susunod na henerasyon.

Ang kaunlaran ay matatamo sa pamamagitan ng karunungan. Kaayusan ay isang
tanda na ang isang lungsod ay may pag-asang umunlad.

Ang pagkakaroon ng disorganisasyon. Ang walang pagbabago ng lungsod, bagkus
ay mas lalong napapabayaan.

Ang Europa at ang kaniyang magagandang mga bansa na walang hintong
sumusulong sa pagtuklas ng kaligayahan, na nagpapangarap tuwing umaga at
nabibigo paglubog ng araw. Ibig sabihin, napagtanto nya na ang Europa at sarili
nyang bansa ay patuloy na naghahangad ng kaayusan at kaunlaran, yun nga lang
may mga panahong ito’y nabibigo rin.

1. karumatang 1. ito’y
2. yao’t 2. panay
3. paraparang 3. pumipilansik
4. di-mahilahil 4. bansot
5. ikinaparam 5. kunot
ISANG damdaming pinakalumitaw sa pagbabasa ng kabanatang ito.

Nakaramdam ako ng pagkabahala, sapagkat ang layunin ng isang lugar ay umunlad.
Ngunit, sa aking nabasa, sa panahong iyon talagang walang kaunlaran ang Maynila.
Sa pagkakalarawan ni Ibarra sa kabanatang ito, parang napabayaan ang lungsod.
Ang kumukuha ng pansin sa kabanatang ito ay ang naalala niya ang mga sinabi sa
kaniya ng kaniyang gurong pari. “Ang karunungan ay matatamo kapag hinangad ng
puso. Ang karunungan ay dapat linangin at isalin sa susunod na henerasyon.”

Ang pagkukumpara ng mga bagay-bagay at ang patuloy na paghahanap ng paraan
tungo sa kaunlaran.
Tatlong HIRAM na salitang (Español) matatagpuan sa kabanata (kung mayroon).

Ibigay ang kahulugan nito.
Europa – isa sa pitong kontinente ng daigdig. Kung saan napuntahan ni Ibarra sa
nasabing nobela.
Hardin – lugar kung saan nagtatanim at nagpapatuno ng mga halaman.
Pilipino – mamamayan ng Republika ng Pilipinas

Sapagkat ipinapakita sa kabanatang ito kung gaano kabagal ang pag-unlad ng Inang
bayan habang ang mga dayuhan, partikular ang mga Espanyol ay ang
nagpapakasaya at ang patuloy na umuunlad sa mga panahong iyon.
Dito ipinapakita ang sitwasyon ng lungsod sa kamay ng mga dayuhan.
Pamagat ng Kabanata 9: Iba’t Ibang Pangyayari

Ito ang naging pamagat sa kabanatang ito dahil ipinakita rito ang naging ibat’t ibang
usapin tungkol sa bayan ng mga tauhan na bahagi ng kuwento. Nailahad sa
kabanatang ito ang mga suliranin ng bayan na kanilang kinakaharap.

Sa kabanatang ito, kabilang sa mga tauhan sina:
• Padre Sibyla, ang may sakit at matandang pari
• Padre Sibyla ay isang batang Dominikanong pari na binisita ang matandang
pari na may sakit na at magpapatistis
• Padre Damaso ay isang matabang pari na kilala bilang strikto, madaldal, at
arogante.
• Kapitan Tiago naman ay ang “ama” ni Maria Clara.

Ang naging pinakapangunahing tauhan dito ay si Padre Sibyla. Base sa pag-uusap
nila ng matandang pari, sila ay mayroong tunggaliang panlipunan. Ito ang naging
tunggalian dahil tinalakay nila ang maaaring pagbagsak ng kanilang simbahan kung
magtutuloy-tuloy ang nawawalang tiwala ng mga tao sa kanilang “korporasyon”.
Problema sa kanila kung tuluyan na ngang mamulat ang bayan sa katiwaliang
nagaganap sa loob ng simbahan.

Ang naging mahalagang tagpuan sa kabanatang ito ay ang kumbento ng simbahan
sa Maynila. Papasok sa kwarto ng matandang pari ay maaamoy ang amoy tsokolate
at kalansing ng pera na nagmumula sa opisina ng prokurador. Matatagpuan sa loob
ng silid ang isang komportableng silya kung saan nakaupo ang matandang pari at
nasa tapat naman nito ang isa pang silya na kinauupuan ni Padre Sibyla.
“Sa ikagagaling ng ating korporasyon, mas mabuti ang pakikipagtunggali kaysa sa
papuri at paglalangis sa mga kaibigan. Sila ay ating sinusuhulan lamang. Ang
kapangyarihan natin ay mananatili habang may mga taong naniniwala sa atin. Ang
sinumang maging sagabal ay magiging kaawa-awa.”
Isang mahalagang kaisipan o mensaheng matatagpuan sa kabanata.

Sa kabanatang ito, ang kakintalan ay ang kahalagahan ng pagiging mulat bilang
isang Filipino dahil maraming taong may kapangyarihan ang patuloy na umaabuso sa
tiwalang ibinibigay sa kanila ng taumbayan. Ang mensaheng ito ay totoo pa rin
hanggang ngayon dahil sa dami ng problemang kinahaharap ng ating minamahal na
Pilipinas.

Ang kondisyong panlipunan na tinatalakay sa kabanata ay ang katiwalian at
korapsiyong nakapaloob sa simbahan at iba pang makapangyarihang institusyon.
Makikita na sobra-sobra ang katiwaliang nagaganap sa kuwento at ito ay malinaw na
inilahad sa kabanatang ito dahil sa naging usapin ng dalawang pari. Ito ay isa sa mga
pinakamalaking suliranin na hindi pa rin nasusugpo hanggang ngayon dahil sa
pagiging ganid ng mga taong gutom na gutom sa kapangyarihan.

“Nang makita ang pari, mabilis na sumalubong si Kapitan Tiago. Gusto niyang
magmano sa pari ngunit hindi iniabot ni Padre Damaso ang kaniyang kamay. Kaya si
Kapitan Tiago na ang kusang yumuko at pilit na nagmano sa pari.”
Sa eksenang ito, may ipinapahiwatig ang mga galaw ni Padre Damaso. Kahit hindi
niya pa sinasabi, pinapakita niya na siya ay may sama ng loob sa kapitan. Marahil ito
ay dahil sa pag-alis ni Maria Clara sa beateryo at ang pagpapakasal kay Crisostomo
Ibarra.
• Beateryo • Lahat ay pormal
• Pangangatog
• Bahay-dalanginan
• Bulwagan
• Magpatistis

Habang binabasa ang kabanatang ito, ang pinakalumitaw na damdaming
naradamdam ay poot para sa mga pari. Inilahad sa kabanatang ito ang pilit na
itinatagong baho ng simbahan. Nakagagalit ang kanilang ginawa dahil malinaw na
malinaw na kanilang inaabuso ang kapangyarihang taglay nila at ginagamit nila iyon
upang hawakan sa leeg ang mga taong sumusunod sa kanila. Tila niloloko nila ang
mga taong nagbibigay tiwala sa kanila at hindi nakokonsensiya ang mga pari sa
kanilang ginagawa dahil ito ang nagbibigay-lakas sa kanilang institusyon bilang
simbahan.

Ang pinakakumuha ng pansin sa kabanatang ito ay ang pag-uusap ni Padre Sibyla at
ang matandang pari. Sa kanilang pag-uusap, mas naging malinaw kung gaano
pinapahalagahan lamang ng simbahan ang kanilang kapangyarihan at reputasyon.
Sila ay maituturing na mga “banal na aso” at “santong kabayo” dahil, sa kabila ng
kanilang pananalig sa Diyos, sila rin ay makasalanan.

Maliban sa katiwalian sa loob ng simbahan, nangyayari pa rin ngayon ang
pakiramdam ng mga pari bilang mas nakaaangat o “superior”. Ang pangyayaring ito
ay makikita sa usapan ni Kapitan Tiago at Padre Damaso kung saan nagalit ang pari
dahil hindi niya nagustuhan ang naging desisyon ng kapitan para kay Maria Clara.
Nangyayari pa rin ito ngayon dahil maraming relihiyosong katoliko sa ating bansa at
mataas ang ating tingin sa mga pari. Sa kabilang dako, may mga pari pa rin na
arogrante, tulad ni Padre Damaso. Dahil sa paglagay natin sa mga pari sa pedestal,
kadalasan ay inaabuso rin nila ang kapangyarihan na ibinibigay ng mga tao sa kanila
at ito ay nauuwi sa patuloy na korapsiyon.
• Indio -Tawag sa mga Filipinong nasa mababang antas ng pamumuhay.

• Fraile (Prayle) -Tawag sa pari o miyembro ng misyonaryo na nagpapakalat ng
Katolisismo.
• Hacienda - Ito ay ang lupain na pagmamay-ari ng isang haciendero.

Mahalagang mabasa ang kabanatang ito dahil nakikita rito na dati pa man ay malala
na ang mga suliranin na kinahaharap ng bayan. Ipinakita sa kabanatang ito na ang
kapuwa natin Filipino ay kinakawawa ng mga taong makapangyarihan. Nakalulungkot
mang isipin ngunit ito pa rin ang sitwasyon natin ngayon. Dahil dito, mas nagiging
mahalaga ang pagbasa ng obra maestro ni Dr. Jose Rizal na Noli Me Tangere upang
mas maikumpara natin ang nangyari noon at nangyayari ngayon. Karagdagan dito,
mahalaga na nabasa ko ang kabanatang ito dahil namumulat ang aking mata at
isipan sa realidad ng kinalalagyan ng ating bansa. Ito ang nagiging motibasyon na
pag-igihan natin ang pag-aaral at pahalagahan ang kalayaan ng Pilipinas.
Pamagat ng Kabanata 10: Ang San Diego

Dahil dito nagsimula ang kwento ng pamilya ni Crisostomo Ibarra.
Sa bayan ng San Diego matatagpuan ang gubat na pagmamay-ari ng isang matandang
kastila na pinaunlad naman ng kaniyang anak na si Saturnino at ipinagpatuloy naman
ng ama ni Crisostomo Ibarra na si Don Rafael ang pag pa-unlad sa ari-arian hanggang
sa dinayo ito ng mga dayuhan pati na ang mga Intsik sa kadahilanang mabilis na pag
sulong nito hanggang sa maging isang nayon, kung saan pinamunuan na ito ng isang
padre na nagngangalang Padre Damaso.

● Matandang kastila, kinatatakutan lalo na ng mga kababaihan at ama ni
Saturnino
● Saturnino, nagpakilala na anak ng namatay na matandang kastila
● Don Rafael, ama ni Crisostomo Ibarra
● Padre Damaso
Anong ang tunggalian (sarili, tao, lipunan o kalikasan) kinakaharap ng pinaka

pangunahing tauhan sa kabanatang ito? Bakit?
Tao laban sa lipunan
Ang pamumuno ng isang kastila na si Padre Damaso sa lupaing pinaunlad ng pamilya
ni Crisostomo Ibarra. Para sa akin, nararapat na si Crisostomo ang mamahala sa
lupaing naiwan ng kaniyang ama ngunit imbes na siya ang mamahala at magpatuloy
ay pinamunuan ito ng isang kastila. Kung saan ipinapakita na mas may kapangyarihang
kontrolin ng mga kastila at Intsik ang mga Flipino.

Sa gubat, bayan ng San Diego. Ito ay may malawak na palayan at bukirin na
karaniwang nakatira rito ay mga magsasaka. Halos sa pinakamataas na bahagi ng
simbahan ay natatanaw halos kabuoan ng bayan. Datapwa’t makikita rito ang isang
gubat na nasa gitna mismo ng kabukiran.
“Noon pa mang nabubuhay pa ang kastilang iyan, talagang nakakatakot na. Ang
boses niya ay parang nagmula sa isang madilim na balon. Nanlilisik ang kaniyang
nanlalalim na mga mata. Maging ang kaniyang pagtawa ay parang nananaghoy.”
Magbigay ng isang mahalagang kaisipan o mensahe ng matatagpuan sa

kabanata.
Ang hindi pag-unlad ng bayan kung hindi mo paiiralin ang pagsisikap. Sa kabanatang
ito ipinakita na kung ikaw ay masikap at mayroong pagpupursigi ay talagang aasenso
ang buhay nito katulad na lamang ang pag pa-unlad na sinimulan ni Saturnino sa lupain
na naiwan na yumao niyang ama dahil pinairal niya ang natatanging karunungan sa
pagpapaunlad ng ari-arian, kung saan hindi niya tinigilan ang pagpapaunlad sa bayan
hangga’t hindi niya ito nakikitang produktibo hanggang sa ipinagpatuloy Don Rafael na
mas paunlarin, kung kaya’t mabilis din na umangat ang kaniyang buhay.
Ano ang isyu o kondisyong panlipunan ang tinalakay sa kabanata?

Ang kapangyarihan ay nasa kamay pa din ng mga kastila at intsik. Dahil sa kabanata
na ito ipinakita na sa tuwing maunlad na ang bayan ay dumayo na ng mga dayuhan
at doon na maninirahan dahil para sa kanila ito ay mapapakinabangan na. Hanggang
sa pinamunuan na ng isang kastila na si Padre Damaso ang lupain kahit hindi ito ang
nagpaunlad ng baryo.

Kopyahin ang parirala at/o linya at ang ibig sabihin.
“Noon pa mang nabubuhay pa ang kastilang iyan, talagang nakakatakot na. Ang boses
niya ay parang nagmula sa isang madilim na balon. Nanlilisik ang kaniyang nanlalalim
na mga mata. Maging ang kaniyang pagtawa ay parang nananaghoy.”
Labis na naipakikita ang dahilan kung bakit natatakot ang mga tao sa matandang
kastila ng siya ay nabubuhay pa. Para bang sa likod ng kaniyang mga boses at mata
ay may nakatagong dahilan.

● Simboryo ● Sumulpot
● Naatipan ● Maimot
● Kabunegro ● Intsik
● Talampas
● Masisinsin

Ang damdamin na pinakalumitaw sa pagbabasa ng kabanatang ito ay ang labis na
pagtataka. Dahil napag-isip ko na ano ba talaga ang dahilan sa likod ng pagbili ng
matandang kastila sa gubat at doon magbigti. Hanggang sa dumating ang kaniyang
anak na si Saturnino kung saan nagpakilala na anak na nasabing namatay na
matandang kastila, ang tangi na lamang pumasok sa aking isipan ay ang kadahilanan
na paunlarin ng kaniyang anak na si Saturnino ang bayan at maging pag may-ari nila.

Ang kumuha ng atensiyon ay ang pag punta ng mga dayuhan lalo na ang mga Intsik
sa bayan ng San Diego noong nalaman na mabilis ang pag-unlad nito. Dahil kung
ating siyasatin ang pangyayari, dinayo ito dahil sa pagiging maunlad at sa tingin nila
ay mapapakinabanagan na ang bayan.

Sa aking pananaw, sa panahon ngayon nagiging alipin o kontrolado parin ang mga
Filipino. Makikita natin na ang mga opinyon ay minsan hindi pinapansin ng mga may
kapang yarihan kundi sila mismo ang nasusunod. Kung kaya’t hindi umuunlad ang
bansa sa kadahilanan ng hindi di-pagkakaunawaan at nangingibabaw ang mga may
kapang yarihan. May mga pagbabago man na naganap ay hindi pa rin nawawala ang
pagiging mataas ng mga may kapangyarihan.

Walang nabanggit na hiram na salita.
Mahalagang mabasa ang kabanatang ito dahil marapat lang na malaman kung ano at
paano nagsimula ang kuwento ng pamilya ni Crisostomo Ibarra at malaman din ang
koneksiyon ni Padre Damaso kay Ibarra. Mahalaga rin na malaman ang
kapangyarihan ng mga kastila at Intsik kung paano nila kabilis makontrol ang mga
Filipino noon.
Pamagat ng Kabanata 11: Ang Mga Makapangyarihan
Dahil ang pokus ng kabanatang ito ay ang pagpapakilala sa dalawang

pinakamakapanyarihang awtoridad sa Bayan ng San Diego. Layunin din nito na
maipakita ang estado ng pamumuno sa San Diego.
● Don Rafael- masasabing pinakamayaman sa San Diego dahil kaniya ang

pinakamalawak na lupain. Siya rin ang takbuhan ng mga taong nagigipit. Siya
ay ginagalang at hindi kinatatakutan. Ngunit sa kabila nito siya ay hindi kabilang
sa pinakamakapangyarihan sa San Diego.
● Kapitan Tiago- mayaman din. Sinasalubong ng musiko kapag dumadalaw sa
San Diego. Inaalayan ng masasarap na prutas at matatabang hayop para
magpalakas kay Kapitan Tiago.
● Padre Bernardo Salvi- isang Pransiskano at kasalukuyang kura. Siya ay payat
at sakitin, tahimik at walang kibo, at palaisip. Siya rin ay masigasig sa kaniyang
tungkulin at maingat sa kaniyang kilos dahil ayaw niyang madumihan ang
kaniyang pangalan.
● Padre Damaso- mapanakit, kapag may nagkakasala ay binabalangan ng palo
ng sungkod o kaya ay suntok. Mapusok at siya ay mahilig sa masasarap na
pagkain.
● Alperes- isa rin sa pinakamayaman ngunit may kamalasan sa napangawasawa.
Sa pag-inom at ibang bagay binabaling ang kaniyang panahon dahil sa kabiguan
sa napangasawa.
● Doña Consolacion- asawa ng Alperes. Madalas kabangayan at hindi kasundo
ang asawa

Tao vs. Tao
Nabanggit sa kabanatang ito ang ilang mga tunggalian ng mga pangunahing tauhan
halimbawa nalamang ang pagkabigo ng alperes sa napangasawang si Donya
Consolacion kung kaya halos araw-araw kung sila’y magsagutan at mag-away.
Gayundin, ang madalas na pag-iinsulto ng alperes sa pari na si Padre Salvi. Madalas
niya itong siraan na nag-aalok ng tsokolate na may lason sa mga bumibisita sa
simbahan.
Tao vs. Lipunan

Ang kalupitan ni Padre Damaso ay hindi sinasang-ayunan ng kaniyang nasasakupan
kung kaya marami ang nagagalit, naiinis, at natatakot sa kaniya lalo na sa paraan ng
pamamalakad niya sa simbahan.
Ang tagpuan sa kabanatang ito ay ang bayan ng San Diego. Ang paglalarawan ko sa
lugar na ito ay may malawak at napapalibutan ng lupain na pagmamay-ari ng ilan sa
mga mayayamang tao tulad nina Don Rafael, Kapitan Tiago, Alperes at asawa nitong
si Doña Consolacion. Gayundin, makulay at nabubuhay ng mga masisiglang musiko
tulad ng pagsalubong kay Kapitan Tiago sa tuwing pumaparoon sa San Diego.
“Pupunta ba kayo sa kumbento ng kurang mukhang patay na langaw? Mag-iingat kayo.

Lalo na kung paiinumin kayo ng tsokolate. Pero hindi ko naman tiyak kung hahainan
kayo ng tsokolate.”
Si Padre Salvi ang madalas na pagbuntungan ng galit ng Alperes, at sa linyang ito

makikita kung gaano kasama at mapanghusga sa kapuwa si Alperes.
Sa kabanatang ito nais ipamulat sa mambabasa na kahit kailanman ay maling gamitin

ang kapangyarihan ng isang tao para mang-alipusta o manakit ng kapuwa niya. Ang
tunay na pagiging isang makapangyarihan ay kung may kakayahan kang
makapagpabago at makapagpaangat sa buhay ng ibang tao. Hindi rin pera o
kayamanan ang basehan para masabing ikaw ay makapangyarihan bagkus ang
kabutihang loob na nananalaytay sa atin ay siyang mas matimbang at tunay na
kayamanan ng isang tao na hindi maaagaw ng kahit na sinuman.
Tinatalakay sa kabanatang ito ang katotohanan sa likod ng pamumuno, kalupitan at

pag-aalipusta ng mga Prayle sa mas nakakababa sa kanila noong panahon. Malupit,
mapanakit, at mapanghusga ang tatlong salita na para sa akin ay maglalarawan sa
kanila.

“Ngunit kapag nagkikita ang alperes at ang kura, akala mo ay kay sarap ng
kanilang pagmamahalan. Nagkakamay sila, nagbabatian at tila gusto pang
magyakap sa pananabik sa isa’t isa”
Ibig sabihin nito ay ang dalawa sa pinakamayaman at pinakamakapangyarihan sa

bayan ang San Diego ay mapagpanggap kapag nakaharap ng publiko na wari bang
walang nagaganap na hidwaan at inggitan kapag sila ay magkatalikuran.

• Renda • Walang ginamit na balbal,mura o

• Magilas pinaiklng salitai sa kabanatang ito.
• Mabatikan
• Mapusok
• Hambalos
• Pulpito
ISANG damdaming pinakalumitaw sa iyo sa pagbabasa ng kabanatang ito.

Ang damdamin na pinakanangibabaw matapos basahin ang kabanatang ito ay
pagkainis at pagkapikon sapagkat ipinakita ang ilan sa kaganapan na sumasalamin sa
pagiging mapanghusga at mapanirang katauhan ng ilan sa mga nakakaangat sa
lipunan noon. Tulad ng paninira at pangungutya ng alperes kay Padre Salvi na
naghahain umano ng tsokolate sa bisita at nilalagyan ng lason. Maging ang pagtrato
sa mga nakababa ng isa sa tinuturing pinakamakapangyarihan na si Padre Damaso.
Ang pangyayari na pinakakumuha sa atensiyon ay ng ikumpara ang kaugalian na

taglay ng dalawa sa pinakamayaman at makapangyarihan sa San Diego na sina Padre
Salvi at Padre Damaso. Kung may nagkakasala man sa nasasakupan ay tanging multa
ang parusa ni Padre Salvi. Samantalang kay Padre Damaso ay binibilangan ng palo
ng sungkod o suntok. Ang pahayag na ito ay sumasalamin baluktot na paggamit ng
kapangyarihan ng mga prayle, imbis kabutihan ang ipakita ay pang-aalipusta at
pananakit sa iba ang kanilang pinapakita sa kabila ng kanilang mga posisyon at estado
sa lipunan.
Ang positibong pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa rin sa kasalukuyan ay

ang taglay na kabutihan ng ilang mga personalidad sa kabila ng katanyagan o pagiging
angat sa buhay. Tulad ni Don Rafael at Kapitan Tiago na handing mag alalay sa ibang
nangagailangan. Katulad ngayon, sa bawat sakuna na dumarating sa ating buhay ay
mga mabubuting puso na handa pa rin tumulong sa atin mapasikat man o ordinaryong
tao lamang.
Gayunpaman, ang negatibong pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa rin sa

ngayon ay may ilan sa mga awtoridad na madalas nasa gobyerno ang mayabang at
maliit ang tingin sa iba porket sila ay may posisyon at pangalan. Ginagamit nila ang
kanilang kapangyarihan para manipulahin ang ibang tao at gawin ang mga bagay na
pabor lamang sakanila.
● Donya
● Don
Depenisyon:
Ang don (panlalaki) at donya (pambabae, at mula sa Español na “doña”) ay mga
tradisyonal na titulo ng paggalang sa Europa para sa mga maharlika at lider ng
simbahan.
● Tsokolate
Depenisyon:
Ito ay isang uri ng pagkaing matamis at minsan ay ginagawang mainit na inuming
inihahain sa mga bisita.
Bakit mahalagang nabasa ang kabanatang ito?

Mahalagang mabasa ang kabanatang ito sapagkat matutunghayan dito ang ilan sa
mga positibo at negatibong kaganapan na sa paraan ng pamamalakad sa lipunan na
maaaring nagaganap pa rin hanggang sa kasalukuyan. Magbibigay rin ito ng mga aral
na magagamit natin sa buhay. At makakatulong rin ito para mas lalo tayong mamulat
sa bawat kaganapan sa mundong ginagalawan natin.
Pamagat ng Kabanata 12: Ang Lahat ng Mga Santo
Dahil sa nangyari lamang ang eksenang ito sa araw ng pagbisita sa mga patay.
• Dalawang sepulturero
• Isang matanda

Kapuwa-pinoy, na ang dating sepulturero dahil sa pagsunod sunuran nito sa utos ng
Español na walang pakialam sa kung anong pwedeng mangyari sa ginagawa niya. At
ang mga español dahil sa panahon na ito sila ang makapangyarihan sapagkat lahat
ng gusto nilang ipagawa ay hindi nakaka angal ang mga pinoy.

Sa lugar na kung saan andito nakalibing ang mga patay, makitid na landas,
maalikabok kapag sobrang mainit, at maputik kung tag-ulan.
“Hindi mo nalalaman ang iyong hinuhucay at iyong nilalamon!”

Hindi sa lahat ng mga bagay na inuutos ay dapat masunod o matupad, at huwag

hayaan ang sariling isamantala ng ibang tao. Alalahanin na mayroon din tayong
karapatan na tumanggi. Matuto rin na magkaroon ng respeto at pagpapahalaga sa
pag ma-may ari ng isang tao.

Ang pagsasamantala ng mga Español ng prayle sa San Diego.

“Masdán mo!—ang idinugtóng ng̃ matandâ, at ipinakita sa canyá, ang isáng pílac na
salapî,—walâ aco cung hindî itó, ng̃uni't ibíbigay co sa iyó cung makita mo ang
bung̃óng iyón.”
Ipinapakita ang sobrang pagalala at paghalaga ng matandang lalaki na gagawin niya

lahat kahit wala siyang malaking halaga na maibibigay sa sepulturero para mahanap
lang ang bungo.

• Masukal • Nakatuntong
• Makipot • Paghithit
• Nahihimlay • Lumulura
• Nagpapahingalay • Castilang Civil
• Nayayamot • Nuno
• Tumbalic
• Curang
Lungkot ang damdaming pinakalumitaw sa kabanatang ito, dito lamang natuklasan na
sobrang makapangyarihan ang mga español na prayle na tipong may kakayahan
lamang sila mag utos sa mga pinoy at kahit ano lamang ang inuutos nito.

Ang paghuhukay sa isang bangkay na sariwa pa lamang na dahil ipinag-utos lamang
ito. Pero hindi alam ang pinaka dahilan kung bakit ito’y inutos sa dalawang
sepulturero.

Pagiging sunod-sunuran sa kung sino man na walang pag dadalawang-isip, dahil
lang sa mas makapangyarihan ito sa atin.

Horas – oras

Mahalagang Mabasa ang kabanatang ito dahil sa lalo mo pang maiintindihan kung
bakit ito ang naisulat ni Rizal sa kaniyang ginawang Noli Me Tangere. Makikita mo
talaga kung paano inabuso ng mga Español dahil sa nagawa nilang dumikta sa
kapuwa nating mga Pinoy na walang pagdadalawang isip na walang sinuman ang
nakakaangal o nakakareklamo.
Pamagat ng Kabanata 13: Mga Paunang Tanda nang Unos_
Nangyari sa kabanatang ito ang pagkakatuklas ni Crisostomo Ibarra sa sanhi nang

pagkawala ng bangkay ng kaniyang ama sa dati nitong puntod. Ito ang
nakapagpaigting ng kaniyang galit laban kay Padre Damaso na siyang nagbigay ng
utos na ipahukay at ilipat ang bangkay ni Don Rafael sa libingan ng mga Intsik. Ito ang
naging pamagat ng kabanata dahil ang pangyayaring ito ang nagsilbing unos o bagyo
sa pangunahing tauhan at ito rin ang magiging unang tanda o babala ng pagbabadya
niyang paghihiganti na maaring magdulot sa mas matinding unos.
Ang mga tauhan ay sina:
• Crisostomo Ibarra - isang binatang bida sa nobela na nangungulila sa

pagkawala ng kaniyang ama.
• Don Rafael - matandang utusan, na siyang naging kasama ni Ibarra papuntang
sementeryo.
• Sepulturero, isang tagahukay ng puntod na napag-utusan ng isang malaking
kura na tinatawag ding Padre Garrote.
• Padre Salvi, ang kurang pumalit kay Padre Damaso.
Ano ang tunggaliang (sarili, tao, lipunan o kalikasan) kinaharap ng

Ang tunggalian ni Ibarra sa kabanatang ito ay tao laban sa sarili sapagkat nang
nalaman niya ang nangyari sa bangkay ng kaniyang ama, hindi niya napigilan ang
kaniyang sarili na magalit. Dahil dito, hindi niya naiwasan na saktan at takutin ang
sepulturero na sumunod lamang sa utos ng isang pari. Maging si Padre Salvi ay nagulat
at natakot din nang mapagbintangan siya ni Ibarra na nagpahukay sa bangkay ni Don
Rafael.
Ang mahalagang tagpuan ay sa sementeryo na marami ang nakalibing at may mga

buto o krus sa daanan bilang palatandaan. Sinabi ng matandang utusan na ang puntod
na pinaglibingan ng ama ni Crisostomo ay may malaking krus na hugis bizantina at
napapaligiran ng mga halamang adelfa, sampaga, at pensamiento.
Hinahaplos ng maglilíbing ang kaniyang bísig at bumubulong: “Ang ginagawang mga

kaligaligan ng mga patay! Binugbog ako ng baston ng paring malaki, dahilang
ipinahintulot kong ilibing ang patay na iyon nang ako'y may sakít; ngayo'y kauntí nang
baliin nito ang aking bisig, dahil sa pagkahukay ko ng bangkay. Ito nga namang mga
Español! Marahil pa'y alisan ako nito ng aking hanap-buhay!”
Kailangang maging mahinahon upang hindi maibunton ang galit sa maling tao at upang
maiwasan ang anumang kapahamakan.
Sa kabanatang ito naipakita kung gaano kalakas ang impluwensya at kapangyarihan

ng mga prayle noong panahon ng pananakop. Lahat ng iutos nila ay sinusunod ng mga
mamamayan dahil kung hindi, sila ay masasaktan ayon sa parusang ipapataw ng mga
prayle. Makikita rin dito ang pagkakaroon ng segregasyon o pagmamaliit sa mga
Filipino at Tsino.

Lumalakad na parang may pinagtatanawan, marahil sa pagtakas sa anino ng kaniyang
ama, o baka naman kaya sa dumadating na unos.
Sa puntong napag-alaman na ni Ibarra ang naging kapalaran ng bangkay ng

kaniyang ama, nakaramdam siya ng pangungulila at pagkalito. Hindi niya alam kung
tatanggapin niya na lamang ang sinapit ng ama o magpapadala sa kaniyang galit
upang makapahiganti o maghanap ng hustisya.

pinaikli, mura, at iba pa).

• mandin (pinaiklng “pa man din”)
• unos (sigwa, bagyo) • ulol
• nauupos (nanghihina) • ipinagwagwagan
• tinutop (tinakpan o hinawakan • sakang
ang noo) • idrinowing
• dibuho (disenyo)
• pagkatigagal (pagkabalisa o hindi
mapakali)
Sa kabanatang ito ka makakaramdam ng pagkainis sa ipinag-utos ng malaking kura

sa bangkay ng ama ni Ibarra sapagkat naipakita rito ang kasahulan ng ugali ng mga
prayle na kahit patay na o bangkay na lamang, pinapakialaman o pinagdidiskitahan
pa nila. Dahil din dito, napalitan ng galit ang pangungulila ni Ibarra sa kaniyang ama.

Nakakakuha ng pansin ang pag-amin ng sepulturero sa kaniyang ginawang pagsunod
sa inutos ng malaking kura. Sinabi niya rin ang katotohanan na hindi niya inilipat sa
libingan ng mga Intsik ang bangkay ni Don Rafael kundi itinapon at ipinatangay na lang
sa malakas na daloy ng tubig mula sa pagbuhos ng malakas na ulan.
Nangyayari pa rin sa kasalukuyan ang pagbabanta sa buhay o pinagkukunan ng

kabuhayan ng mga mamamayan para lamang masunod ang ipinag-uutos ng mga
namumuno o ng mga taong may posisyon.

• bizantina - isang cruz na maihahalintulad sa ginagamit sa lugar ng Bizancio

na ngayon ay Constantinopla na
• sepulturero – tagahukay o taong naglilibing ng mga patay at kadalasang
bantay sa sementeryo
• nitso – puntod o isang libingan ng patay
Mahalagang mabasa ang kabanatang ito sapagkat malalaman dito ang isa sa mga
pinag-ugatan ng sama ng loob ni Crisostomo Ibarra sa mga prayle lalo na kay Padre
Damaso. Naipakita rin sa kabanatang ito kung paano inaabuso ng mga kura ang
kanilang kapangyarihan para makamit ang kanilang pansariling layon.
Pamagat ng Kabanata 14: Baliw o Pilosopo?

“Baliw o Pilosopo?’’ ang naging pamagat sapagkat makikilala sa kabanatang ito ang
isang taong nagtataglay ng natatanging pag-iisip at pananaw tungkol sa buhay ngunit
para sa karamihan ang kaniyang karunungan ay isang kahibangan.
• Don Anastacio /Pilosopong Tasyo/ Tandang Tsyo

• Magkapatid na si Basilio at Crispin
• Magasawang Don Filipo Lino at Doña Teodora Viña

Si Tandang Tasyo ay nakaranas ng iba’t- ibang tunggalian sa buhay. Una sa sarili,
pinili nalang ni Tasyo tumigil sa pag-aaral kaysa naman sa ninanais ng kaniyang ina
na siya’y maging pari. Pangalawa sa tao at sa lipunan, nabansagan si Tasyo bilang
isang baliw at sinasabi ng mga karamihan na siya ay nahihibang na dahil lamang sa
kaniyang karunungan. Huli sa kalikasan, nakaranas ng malakas na ulan at patuloy
ang pagguhit ng mga kidlat sa kalangitan sa lugar ni Tasyo.

Ang mahalagang tagpuan sa kabanatang ito ay ang simbahan sapagkat dito pinakita
ang naging kalagayan ng magkapatid na si Crispin at Basilio na nagsilbing patunay
sa mga ideya at kaisipian ni Tandang Tasyo tungkol sa lipunan.

“Ilang lintik na papatay ng mga tao at tutupok ng mga kabahayan” ang tugon ni
Pilosopo Tasyo.
Ang mahalagang kaisipan na aking natagpuan sa kabanata ay ang sinasabi ni
Tandang Tasyo na balang-araw daw darating ang isang pagkikilos na susupil sa
pang-aabuso ng mga mapagsamantala sa karapatang pantao lalo na ng mga dukha
at naaapi.

Ang isyung panlipunan na mapapansin sa kabanatang ito ay makikita pa lamang sa
simula ng talambuhay ni Tandang Tasyo. Ito ang paniniwala na ang sobrang
katalinuhan ay magreresulta ng kawalan ng pananampalataya sa Diyos kahit na wala
namang kaugnayan ang pagkakaroon ng sapat na edukasyon sa pananampalataya.

“Tayo na mga bata!” babaeng matanda. “Ipinaghanda kayo ng inyong ina ng
pangkurang hapunan”. Ipinapahiwatig ni Tandang Tasyo na katumbas ng hapunan ng
isang kura ang hinaing hapunan kahit na sila ay naghihirap

• borlas • susmaryosep
• kitlin • baliw
• pararayos • nakadungaw
• sigwa • bulalas
• layak • nagkibit

Nakakamangha ang kabanatang itoa dahil bawat salitang binibitawan ni Tandang
Tasyo sa kaniyang nakakasalubong ay mayroon itong malalim na kahulugan at
mensaheng dapat pagnilayan.
Ang pangyayare sa kabanata na kumuha ng pansin ay ang pag-larawan ni Tandang
Tasyo tungkol sa purgatoryo sapagkat ganito rin ang paglalarawan sa akin ng aking
lolo noong siya’y nabubuhay pa.

Nasilayan ni Tandang Tasyo ang magkapatid na si Crispin at Basilio na nagtatrabaho
sa loob ng simbahan sa kamay ng isang sakristan mayor kahit ang kanilang mga
tiyan ay kumakalam na dahil sa layuning makatanggap ng sahod sa ikawalong gabi.
Ito ay isang representasyon ng kahirapan, tinutulungan ng mga anak kumita ang
kanilang mga magulang upang mabuhay at makaahon sa kahirapan.

• purgatoryo- isang lugar ng mga kaluluwa ng mga namamatay na nasa

prosesong pagbabago at paglilinis upang sila’y tuluyang makapunta sa paraiso
• edukado- mga taong may sapat na kaalaman sa mundo at sa buhay.
• Europa- isa sa mga pitong kontinente ng mundo

Mahalaga ang kabanatang ito sapagkat ang pagkakaroon ng natatanging talino at
karunungan ay dapat gamitin sa tama at kabutihan para matulungan ang mga tao sa
pagintindi ng realidad at makapukaw ng mga taong kinain na ng bulag na
katotohanan.
Pamagat ng Kabanata 15: Ang mga Sakristan

“Ang mga Sakristan” ang pamagat ng kabanatang ito sapagkat nakapokus ang kwento
sa dalawang magkapatid na sina Crispin at Basilio na nagtatrabaho bilang mga
sakristan.

Ang tauhang naging bahagi sa kabanatang ito ay sina:
• Si Basilio ay panganay sa magkapatid na sakristan.
• Si Crispin naman ang nakababatang kapatid ni Basilio.
• Sakristan mayor - ang namamahala sa mga sakristan.

Tao laban sa tao ang tunggaliang kinaharap ng pangunahing tauhan na sina Crispin at
Basilio sa kabanatang ito sapagkat kung mababasa sa kwento, ang sakristan mayor
ang naging hadlang o problema ng magkapatid kung bakit sila naghihirap at
nakararanas ng kalupitan.

Ang naging mahalagang tagpuan sa kabanatang ito ay ang simbahan sa bayan ng San
Diego. Ayon sa kwento, ang simbahan na iyon ay may tatlong palapag, may silid at
madilim ang paligid. Sa tagpuan na ito, naganap ang pag-uusap ng magkapatid, ang
pagbubugbog kay Crispin at pagtakas ni Basilio.

“Sana magkasakit ako para maalagaan ako ng nanay at hindi na makabalik sa
kumbento at hindi nila ako mapalo, sana pati ikaw kuya, sabay na tayong magkasakit”

Ang mahalagang kaisapn na matatagpuan sa kabanatang ito ay madalas
napagbibintangan sa mga krimen ang mga mahihirap habang hustisya ay laging
nakakamit ng makapangyarihan.
Ang mga isyu o kondisyong panlipunan na tinatalakay sa kabanata na ito ay ang
sapilitang pagtatrabaho ng mga musmos o kabataan. Laganap na noon at hanggang
ngayon ang paghinto sa pag-aaral ng mga bata dahil sa kahirapan. Ipinapakita rin dito
ang pagmamaltrato, pagbibintang, at kasamaan ng mga nakakataas sa lipunan sa mga
mahihirap.

“Nabigla Si Basilio, ang alingawngaw ay napalitan ng kalabog ng katawan ni Crispin sa
baytang ng hagdan. Narinig niya ang tampal, hiyaw, at mga impit na daing. Nagbalik
ang katamikan.” Ang nais ipahiwatig dito ay nakaranas ng pagkabugbog at
pagmamalupit si Crispin sa kamay ng Sakristan mayor. Hindi man nasabi sa kuwento
ang tunay na nangyati kay Crispin pagkatapos itong saktan ngunit sa linyang “Nagbalik
ang katamikan”, maaari lamang itong magsimbolo na si Crispin ay patay na.

• Impit • Walang mga nabanggit na di-
• Daing pormal na salita sa kabanatang ito.
• Barandilya
• Batingaw
• Karalitaan

Ang isang damdaming pinakalumitaw sa pagbabasa ng kabanatang ito ay lungkot
sapagkat hindi lubusang mapigilan ang maawa sa mga sinapit ng magkapatid.
Naramdaman ko ang kanilang pagkatakot at pag-aalala dahil sa pagbibintang at
pagaalipusta sa kanila. Naawa rin ako sa kanila sapagkat sa pagtatrabaho nila bilang
mga sakristan, nakaranas sila ng hirap at pang-aabuso sa murang edad.
Isang pangyayari na pinakakumuha ng pansin sa kabanatang ito ay ang pag-uusap nila
Basilio at Crispin bago pa man dumating ang Sakristan mayor. Ipininapakita rito ang
labis nilang pag-aalala at takot na sila’y paparusahan o papatayin. Gusto man nilang
ibalik ang sinabing ninakaw ni Crispin ay hindi nila ito magagawa sapagkat sila lamang
ay napagbintangan. Sa kabila ng kanilang pagsasakrispisyo o hirap na natatamasa,
patuloy pa rin silang inaabuso at inilalayo sa kanilang ina.

Ang pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa rin sa ngayon ay maraming
kabataan ang nahihinto sa pag-aaral dahil sa mababang estado ng kanilang buhay.
Mas pinipili na lamang nilang magtrabaho para kumita ng pera na makakatulong sa
kanilang pamilya at para makaraos na pang araw-araw.

• Onsa, - katumbas ng labing-anim na piso nong panahon ng Kastila

• Kuwarta – salapi o pera
• Plegarya - Panalangin o dasal

Mahalagang mabasa ang kabanatang ito sapagkat nagbibigay ito ng pagkakataon na
mamulat sa realidad at sa kondisyong panlipunan na kinakaharap noon ng mga
Filipino. Natunghayan dito kung paano nila hinarap at pinilit na nilabanan ang hirap na
kanilang nararasan. Ipinapakita rin ang labis na pagmamahal ng magkapatid sa isa’t
isa at sa kanilang ina na si Sisa. Kung ihahalintulad ito sa nangyayari ngayon, ito’y
sumasalamin lamang sa buhay na karamihan sa atin ay patuloy na nagsasakripisyo o
tinitiis ang lahat ng hirap para lamang makaraos sa buhay. Napahiwatig din sa kuwento
ang madalas na pagbibintang at hindi pantay na pagtrato sa mahihirap ng mga
nakatataas o makapangyarihan sa lipunan.
Pamagat ng Kabanata 16: Sisa
“Sisa” ang pamagat ng ika-16 na kabanata sa Noli Me Tangere sapagkat sa

kabanatang ito ipinakilala ang isa sa mga importanteng karakter sa nobela ni Rizal na
si Sisa, ang ina nina Crispin at Basilio. Siya rin ang pinakapangunahing tauhan sa
kabanatang ito.
• Sisa
• Asawa ni Sisa
• Basilio
• Crispin – wala sa kabanata ngunit maraming beses nabanggit ang kaniyang
pangalan.
Ano ang tunggaliang (sarili, tao, lipunan o kalikasan) kinaharap ng

Ang pangunahing tunggalian na kinaharap ni Sisa, ang pinakapangunahing tauhan sa

kabanata 16, ay ang tunggaliang tao laban sa tao. Kinaharap ni Sisa ang tunggaliang
ito sapagkat mababasa sa kabanata kung gaano naging mapang-abuso sa kaniya ang
kaniyang asawa. Bukod pa rito, kinaharap din ni Sisa sa pagtatapos ng kabanata ang
tunggaliang tao laban sa sarili. Ito ay dahil sa kaniyang labis na pag-alala sa kaniyang
mga anak na sina Crispin at Basilio na naging ugat sa kaniyang labis na pagkatakot na
baka may nangyari sa kanilang masama.
Ang isang mahalagang tagpuan sa ika-16 na kabanata ay ang tahanan ng pamilya ni

Sisa. Hindi masyadong inilarawan ni Rizal ang bahay nina Sisa maliban sa ito ay may
isang oras na lakarin mula sa kabayanan. Gayunpaman, masasabi kong ang bahay na
kanilang tinitirhan ay pangkaraniwan lamang. Bukod pa riyan, masasabi ko ring palagi
itong tahimik sapagkat dahil bukod sa laging mag-isa si Sisa, kadalasan ding walang
tao ang kanilang bahay sapagkat si Sisa ay nagsisikap maghanap-buhay at ang
kaniyang asawa naman ay laging abala sa sabungan.
“Itinanong ng ama ang mga anak; at para sa ina, mahigit pa ito sa kumain.”
Ang nakikitang isang mahalagang kaisipan o mensahe sa kabanata 16 ay ang labis na

pagmamahal at pag-aaruga ng isang ina sa kaniyang mga anak. Mapagtatanto sa
kabanata na gagawin ng ina ang lahat ng kaniyang makakaya para lamang
makapagbigay-lugod sa kaniyang mga anak. Hindi alintana ang gutom o sakit na
dinaranas ng isang ina kung ang kapalit nito ay kasiyahan ng kaniyang mga anak.
Ang isyu o kondisyong panlipunan na tinalakay sa kabanata ay ang pang-aabuso ng

mga lalake sa kani-kanilang asawa sa loob mismo ng tahanan. Bukod pa sa pagiging
mapang-abuso, tinalakay rin dito ang pagiging batugan ng ilang mga lalake kung kaya
ipinapasa na lamang sa kanilang mga asawa ang mga responsibilidad na dapat nilang
gampanan bilang haligi ng tahanan. Tinatalakay rin sa kabanatang ito ang pagiging
martir ng ilang mga babae sa kani-kanilang mga asawa kahit pa sobrang pang-aabuso
na ang kanilang dinaranas.

“Tinangka niyang magdasal, manawagan sa Birhen, sa Diyos upang pangalagaan ang

kaniyang mga anak, lalo na ang munting si Crispin. Ngunit wala sa loob na nalimot ang
pagdarasal dahil waring iba pang maisip kundi sila lamang” Ang mga linyang ito ay
nagpapahiwatig na sobra-sobra ang pag-alala at pagkatakot habang hinihintay ni Sisa
ang pag-uwi ng kaniyang mga anak na sina Crispin at Basilio.
• Bantulot • Bana
• Kapritso • Dili
• Karukhaan • E
• Patahi • Kundi
• Pinahumpak • N’yo
Ang damdaming pinakalumitaw sa kabanata 16 ay ang pagkaawa kay Sisa bilang isang
martir na asawa. Nakakaawa si Sisa sapagkat nakita rito kung gaano kalaki ang
pagsasakripisyo na ginagawa niya para lamang sa ikabubuti ng kaniyang pamilya,
lalong-lalo na ng kaniyang mga anak. Lubos ding nakakaawa ito dahil hindi nasusuklian
ng kaniyang asawa ang pagsasakripisyong kaniyang ginagawa. Imbes na suklian siya
ng kaniyang asawa ng kabutihan, inaabuso siya nito at pinagbubuhatan pa ng kamay.
Ang pangyayaring pinakakumuha ng pansin ay ang pangyayaring isinalaysay ang labis

na pagsisikap ni Sisa para lamang maihanda niya ang pinakamasarap na hapunan
para sa kaniyang mga anak, kasama ng kanilang mga paboritong pagkain. Nabanggit
sa kabanata na bumili pa si Sisa ng tawilis at pumitas sa kaniyang taniman ng
pinakamagagandang kamatis sapagkat hilig iyon ni Crispin. Nanghingi rin daw siya sa
kaniyang kapitbahay na si Pilosopong Tasyo ng kapirasong tapa ng baboy-damo at
isang hita ng patong bundok sapagkat iyon naman ang ulam na hilig ni Basilio. Sinaing
niya rin ang pinakamaputing bigas na ani niya sa bukid. Napatunayan dito na gagawin
ng isang ina ang lahat ng kaniyang makakaya para makapagbigay-lugod sa kaniyang
mga anak.

Ang isang pangyayari sa kabanata 16 na nangyayari pa rin sa kasalukuyan ay ang
pang-aabuso mismo sa loob ng tahanan. Hindi lingid sa kaalaman ng lahat na talamak
pa rin hanggang ngayon ang kaso ng karahasan at pangmamaltrato sa mga ilaw ng
tahanan. Ang mas nakalulungkot pa rito ay kadalasang ang mistulang “haligi” ng mga
tahanan ang gumagawa ng karumal-dumal na karahasang ito.
• Pobre – Nangangahulugang kawawa o mahirap

• Kapritso – Nangangahulugang luho o layaw
• Paborito – Nangangahulugang gusto o gustong-gusto.
Mahalagang nabasa ang kabanata 16 ng Noli Me Tangere sapagkat mas pinakilala rito
lalo si Sisa, ang karakter na madalas ay pinagtatawanan lamang dahil may problema
raw siya sa pag-iisip. Mahalagang nabasa ko ang kabanatang ito sapagkat nalaman ko
kung ano-ano ang mga sinapit ni Sisa sa kaniyang malupit na asawa at dito ko rin
nalaman kung paano at gaano siya naging isang mapagmahal na ina para sa kaniyang
mga anak. Napagtanto ko rito na hindi katawa-tawa si Sisa at ang kaniyang kondisyon
sapagkat tulad ng kalagayan ng Pilipinas sa kamay ng mga Espanyol noon, si Sisa ay
biktima rin ng mga mapang-abusong kamay.
Pamagat ng Kabanata 17: Si Basilio
Dahil si Basilio ang pangunahing tauhan sa kabanatang ito at ang kuwento ay umikot
lamang sa mga dinanas ni Basilio, ni Sisa na kanyang Ina, at ang kaniyang kapatid na
si Crispin. Kasama rin dito ang mga naging plano sa buhay ni Basilio, ang kaniyang
ugali, at ang kaniyang pangarap para sa kanilang tatlo kaya’t sa tingin ko ay ito ang
naging dahilan kung bakit pinamagatang “Si Basilio” ang kabanatang ito.
Basilio – Pangunahing tauhan

Sisa – Ina ni Basilio
Crispin – Kapatid ni Basilio
Pedro – Ama ni Basilio
Don Crisostomo – Anak ni Don Rafael
Tandang Tasio – Kakilala ni Basilio
Kura at Sakristan Mayor (Hindi pinangalanan sa kabanata)
Anong ang tunggaliang (sarili, tao, lipunan okalikasan) kinaharap ng

Tunggaliang Basilio laban sa sarili – Isa sa tunggaliang naranasan ni Basilio ay ang

kaniyang pag-iisip kung sasabihin ba niya o hindi sa kaniyang ina ang tunay na
dinadanas ng kaniyang kapatid sa kumbento kung saan ito ay sinasaktan at
pinapahirapan ngunit kapag sinabi naman niya ito ay lubos na mababahala ang
kaniyang Ina.
Tunggaliang Basilio laban sa tao (Si Sisa) – Isa sa naging tunggalian ng dalawang
tauhan sa kwento ay ang pagnanais ni Sisa na magkaroon ng masayang hinaharap
ang kanilang pamilya kasama ang walang kwenta nitong asawa ngunit si Basilio naman
ay nangangarap na lamang para sa kanilang tatlo at hindi kasama ang kaniyang ama.
Tunggaliang Basilio laban sa lipunan – Isa sa tunggaliang naranasan ni Basilio
kasama na rin ang kaniyang kapatid na si Crispin ay ang pagpapahirap sa kanila ng
kura ng kumbento at ng sakristan mayor. Sinabi nito na subalit mahirap lamang sila ay
kailangan nilang tiisin ang paghihirap na dinadanas nila.

Bahay nila Basilio – Ito ay simpleng kubo lamang kung saan namumuhay ang
kanilang pamilya. Merong taniman ng gulay sa gilid nito at malayo sa kabayanan.
“Ang mabait kong si Crispin! Binintangan ang aking mabait na Crispin! Dahil mahirap
kami at kailangang tiisin naming mga mahirap ang lahat!”
Isang mahalagang kaisipan o mensaheng nakuha ko sa kabanatang ito ay ang

kahalagahan ng pagmamahalan sa pamilya dahil makikita sa kabanatang ito na
bagamat naghihirap na ang pamilya nila Basilio, Sisa at Crispin ay nananatili pa rin
itong matatag dahil lubos ang pagmamahal nila sa isa’t isa. Kahit simple lang ang
kanilang buhay at minamaliit ng mga mas nakatataas sa kanila ay patuloy pa rin silang
nangangarap at umaasa na magkaroon ng mas magandang buhay na magkakasama.
Ang isyu o kondisyong panlipunan na tinalakay sa kabanatang ito ay ang labis na

pagpapahirap sa mga nasa laylayan ng lipunan at ang pag-abuso naman sa posisyon
ng mga nasa itaas. Makikita sa kabanata na kahit na nagsisilbi si Basilio at Crispin ay
patuloy pa rin silang sinasaktan at pinapahirapan ng mga mas nakatataas sa kanila.

Kopyahin ang parirala at/o linya at ang ibigsabihn.
“Ibig niyang magsalita ngunit walang lumabas na tunog. Ibig niyang yakapin ang
anak ngunit wala ring mahagilap na lakas.”
Ang mga pangungusap na ito ay nagpapahiwatig nang pagkabahala ni Sisa sa
kaniyang anak na si Basilio matapos nitong makita ang dugo sa kaniyang noo at nakita
itong umuwing mag-isa.
5 Malalim naSalita 5 Di-PormalnaSalita
• Bulalas • Ayoko
• Umaapuhap • Pista
• Ipininid • Tamnan
• Dinaluhong • Atbp.
• Batingaw • Kasimbuti
Ang damdaming pinakalumitaw sa pagbabasa ng kabanatang ito ay ang pangamba sa

pamilya ni Basilio dahil kitang-kita ang paghihirap na kanilang naranasan tulad nang
pang-aapi at pananakit ng kura kay Basilio at sa kaniyang kapatid na si Crispin. Kahit
na sila ay namumuhay nang marangal at mabuti, mayroon pa ring mga taong minamaliit
ang kanilang katauhan at hindi nirerespeto ang kanilang karapatang mabuhay.
Ang isang pangyayaring pinakakumuha ng pansin sa kabanatang ito ay ang pag-uusap

ni Basilio at Sisa tungkol sa mga pangarap nila sa buhay. Nakuha nito ang aking pansin
dahil makikita rito na kahit sila ay nasa hindi magandang estado ng kanilang buhay,
nahihirapan, nasasaktan at nababahala ay patuloy pa rin silang nangangarap nang
isang magandang buhay para sa kanilang pamilya. Makikita rin dito ang tiwala nila sa
isa’t isa, na sa pagtutulungan nilang tatlo ay magkakaroon sila ng magandang buhay
sa hinaharap.
Ano ang isang pangyayari sa kabanatang ito nanangyayari pa rin sa ngayon?

Ang pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa rin sa ngayon ay ang pag-abuso
ng mga nasa mataas na puwesto ng lipunan at ang pagmamaliit sa mga mahihirap.
Makikita sa kabanatang ito na ang pamilya ni Basilio ay lubos na pinahihirapan ng mga
mas nakatataas sa kanila at makukumpara ito sa kasalukuyang nangyayari sa ating
bansa at maging sa buong mundo. Ang mga taong pinagkatiwalaan ng nakararami na
pangunahan ang mabuting gawain ay siya pang nangunguna sa pag-abuso ng kanilang
kapangyarihan, hindi pagprotekta sa mga mamamayan, at pagmamaliit sa mga nasa
laylayan ng lipunan.

• Kuwento – nagmula sa salitang espanyol na cuento na nangangahulugang

saysay o salaysay.
• Nakasindi/Sindi – nagmula sa salitang espanyol na encender na

nangangahulugang ningas o bukas.
• Naintindihan/ Intindi – nagmula sa salitang espanyol na entender na

nangangahulugang unawa, watas o talos.
Mahalagang mabasa ang kabanatang ito dahil sa pamamagitan nito, mas lalo tayong
nagiging pamilyar sa mga sulat ni Gat Jose Rizal at magsisilbi itong inspirasyon upang
mas pahalagahan ang mga sulat ng ating bayani. Maikukumpara ang mga naranasan
ni Basilio sa mga nararanasan ng mga nasa laylayan ng ating lipunan at napapagtanto
na lubos silang nangangailangan ng tulong. Sa pamamagitan nito, nagkaroon ng
dagdag na dahilan upang pagbutihin natin ang ating pag-aaral upang pagdating ng
panahon ay magkaroon tayo ng sapat na kakayahan upang tumulong sa mga
nangangailangan. Ang huli, sa pamamagitan rin ng kabanatang ito, mas lalo tayong
namulat sa katotohanan na ang buhay ay puno ng mga pagsubok na kailangan nating
harapin at lagpasan. Tulad nila Basilio, Crispin at Sisa, atin ding bibigyang importansiya
ang pagmamahal sa ating pamilya at ang patuloy na pag abot sa ating pangarap. Kahit
na tayo ay makatagpo ng mga pagsubok sa buhay, sa pamamagitan ng kabanatang
ito ay alam na natin kung paano ito haharapin dahil alam na lahat tayo ay may
pagsubok sa buhay at hindi ito sa atin ibibigay kung hindi natin ito kayang lagpasan.
Pamagat ng Kabanata 18: Mga Kaluluwang Naghihirap

Sa kabanatang ito, tinalakay ng mga hermana at ng isang hermano ang mga
kaluluwang nagdurusa sa purgatoryo at kung paano sila maliligtas ng mga nasa lupa
sa pamamagitan ng mga indulhensiya. Hindi lamang ang mga kaluluwa sa purgatoryo
ang mga kaluluwang naghihirap sa kabanata kundi rin ang inang si Sisa at ang
dalawa niyang anak na si Crispin at Basilio.

Ang mga tauhan sa kabanatang ito ay sina:
• Padre Salvi
• Hermana Rufa
• Hermana Sipa
• Hermana Juan
• Hermano Pedro
• Ang alila
• Ang “kusinero”

Ang tunggalian na nakaharap ni Sisa sa kabanatang ito ay laban sa lipunan, dahil si
Sisa ay mahirap lamang at biktima siya at ang kaniyang mga anak ng kahirapan.
Dahil mahirap sila, nakagawa ang anak niyang si Crispin ng mga masasamang bagay
at papahirapan pa sila ng batas dahil dito.

Ang isang mahalagan tagpuan sa kabanatang ito ay ang kumbento. Narito ang mga
alila at ang iba pang mga taong katulong ng kura.
“Aba, aba! Huwag kayong mag-away dahil sa isang biik lamang! Binibigyan tayo ng
mga Santong Kasulatan ng halimbawa; hindi kinagalitan ng mga erehe at ng mga
protestante ang ating Panginoong Jesucristo na nagtapon sa tubig ng isang kawang
mga baboy na kanilang pag-aari, at tayong mga binyagan, at bukod sa roo'y mga
hermano ng Santisimo Rosario pa, tayo'y mangag-aaway dahil sa isang biik lamang?
Anong sasabihin sa atin ng ating mga kapang-agaw na mga hermano tercero?”

Isang mensaheng matatagpuan sa kabanatang ito ay ang inaakalang halaga ng
kayamanan para sa mga tao na nabubuhay ngayon o kaya’y nasa ikabilang buhay
na. Para sa mga tao sa kabanatang ito, ang kayamanan ng mundong ito ay
makakapagligtas sa mga kaluluwang namatay na, at ang kawalan ng kayamanan ay
isang dahilan para magdusa sa mundong ito, gaya sa buhay nina Sisa, Crispin, at
Basilio.

Isang kondisyong panlipunan na tinatalakay sa kabanata ay ang pagkakaiba ng mga
mayayaman at mga mahihirap. Ang mga mayayaman ay nagwawaldas ng kanilang
kayamanan sa kahit anong paraang gusto nila, at ang mga walang kabuhayan ay
naghihirap araw-araw para makaraos lamang.

“Hindi nga dapat ipagtakang ako'y makahigit sa inyo ng pagkakamit; halos masasabi
kong kahi't natutulog ay nagkakamit ako ng mga indulgencia.”
Ito ay sinabi ni Hermano Pedro. Ang mga indulgencia ay binibigay sa simbahan para
makaligtas ng mga kaluluwa sa purgatoryo, at sa sinabing ito ni Hermano Pedro na
nakakakuha raw siya ng indulgencia kahit natutulog, sinasabi niyang kahit wala
siyang ginagawa, nakakapagligtas siya ng mga kaluluwa sa kabilang buhay.

• sakristiya • Kuripot
• celadora • tinutuktukan
• indulgencia • walang-hiya
• eskapularyo • erehe
• dangkal • pagsisiyam

Ang pandidiri sa mga tauhan sa kabanatang ito. Inaakala nila’y maliligtas ng
kayamanan ang mga kaluluwa sa purgatoryo, pero ang tunay na batayan ng Diyos
para sa kaligtasan ay kabutihan ng puso. At naiinis rin ako sa mga nang-aapi kina
Sisa, Crispin, at Basilio.

Ang nakakuha sa pansin ay ang pagpalayas kay Sisa mula sa kumbento at ang pag-
iyak niya sa lansangan dahil nalaman niya na ang kaniyang anak ay nasa panganib.

Ang pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa sa ngayon ay ang pang-aapi sa
mga mahihirap.
• Indulgencia – perang binibigay sa simbahan para makapagligtas ng mga

kaluluwa na naghihirap sa purgatoryo
• Bendita-sea-tu-pureza – “pagpalain ang iyong kalinisan”
• Señor-mio-Jesucristo Padre dulcisimo por el gozo – “Aking Panginoong
Jesucristo, Amang kalugud-lugod na kasiyahan”

Mahalagang mabasa ang kabanatang ito dahil dito, nalalaman na noon at ngayon,
hindi pa rin nagbabago ang mundo. Ang mga mayayaman ay makapangyarihan pa
rin, at ang mga mahihirap ay tinatratong parang dumi sa lipunan.
Pamagat ng Kabanata 19: Mga Karanasan ng Isang Guro

Ito ang pamagat ng kabanata 19 dahil isinalaysay rito ang mga hindi magandang
karanasan ng isang guro. Ibinanggit sa kabanatang ito kung paano nabago ang istilo
ng pag tuturo ng isang guro.
Sino-sino ang tauhang naging bahagi ng kabanatang ito?

• Crisostomo Ibarra – anak ni Don Rafael at nais matuklasan ang buong pang
yayare sa pagka matay ng ama.
• Binatang Guro – ang guro nan aka saksi sa pag tapon ng bangkay ni Don
Rafael sa lawa.
• Don Rafael Ibarra – ama ni Crisostomo Ibarra na ang labi ay pinatapon sa
lawa matapos na ito ay bawian ng buhay sa loob ng piitan.
• Maestro Ciruela – guro na hindi marunong mag basa gunit nag tayo ng
paaralan at nag turo ng pag basa sa kaniyang mga mag aaral.
• Padre Damaso – tinatawag ng mga sepulturero na Padre Garrote at nag utos
sa sepulturero na hukayin at ilipat ang bangkay ni Don Rafael sa libingan ng
mga Instik.
• Tinyente Guevarra - sundalong kastila na nag siwalat ng katotohanan kay
Crisostomo Ibarra.
Ano ang tunggaliang (sarili, tao, lipunan o kalikasan) kinakaharap ng pinaka

pangunahing tauhan sa kabanatang ito? Bakit?
Ang lipunan, sapagkat hindi naka ayon ang Sistema ng lipunan na dapat ay
prayoridad ang magandang klase ng pag tuturo dahil madaling natututo ang mga
bata.

Sa tubig, sa isang gulod sapagkat dito sinabi ng isang guro kung paano tinapon ang
labi ng ama ni Ibarra. Nalungkot na lamang ang guro dahil wala syang nagawa kundi
ang makipag libing.

“Ang tininti mayoray nag-anyaya sa akin upang dumalo sa isang pulong sa tribunal.
Di malayong sa pulong na iyan ay matatagpuan natin ang isang kalutasan sa iyong
suliranin”
Mag bigay ng isang mahalagang kaisipan o mensaheng matatagpuan sa

kabanata.
“Isang tao siyang kinakatakutan ng pamahalaan, mayaman, malakas, sanggunian,
pinakikinggan , pinaniniwalaan at sinusuyong lagi lahat”
Ano ang isyu o kondisyong panlipunan ang tinalakay sa kabanata?
Ito ay ang pamamaraan kung paanu mag turo. Ayon kay Padre Damaso, dapat
gumamit ng pamalo sap ag tuturo. Tutol ditto ang batang guro dahil natatakot
angmga bat ana pumasok at hindi sila natuto.
Pumili ng isang pahiwatig (hindi direktang sinabi ang nang yari) sa kabanata.
“Nag alis ng sombrero si Ibarra at matagal na nag-aanyong dumadalangin”
-Ibig sabihin ditto ay nung nag alis ng sombrero si Ibarra ay senyales na sya ay
seryoso at nanahimik upang mag isip ng sasabihin.

pinaikli, mura at iba pa).
• Nag anyong dumadalangin Walang ginamit na ‘di-pormal na salita
• Nagdilidili
• Gulod
• Kasko at paraw
• Pumanhik

Ang damdaming pinaka lumitaw sa pagbabasa ng kabanata 19 ay nag-halong
lungkot at inspirasyon. Binanggit sa kabanatang ito kung paani tinulungan ng ama
ni Ibarra ang guro at kung paano sya maliitin ni Padre Damaso.

Ang pangyayaring kumuha sa aking pansing ay ang pag balik sap ag tuturo ang
guro at nung malaman nyang hindi na si Padre Damaso ang namamahala ay
inayus nya muli ang kaniyang pag tuturo.
Ano ang isang pangyayari sa kabanatang ito na nagyayari parin ngayon?

May mga paaralan parin na hirap makasabay sa modernong pag tuturo ngayon,
lalong lalo na yung mga nasa malalayong lugar o mga nasa bundok.
Maghanap ng tatlong HIRAM na salitang (Espanyol) matatagpuan sa kabanata

(kung mayroon). Ibigay ang kahulugan.
• Alcalde – Mayor
• Maestro – Guro
• Buenos Dias – Magandang umaga
• Catesismo - Katekismo
Mahalagang mabasa ang kabanata 19 ng Noli Me Tangere dahil nag bigay
kaalaman ito na lahat ng guro ay may kaniya-kaniyang klase ng pag turo at iba-iba
ang kanilang karanasan sa pag bahagi nito.
Pamagat ng Kabanata 20: Pulong ng Bayan
May naganap na pagpupulong para sa nalalapit na kapistahan ng bayan.
• Narito si Don Filipo, ang mayor,

• Tandang Tasyo at Crisostomo Ibarra.
• Mayroon ding dalawang paksiyon - ang Partidong Conservador na binubuo ng
mga matatanda at ang;
• Partidong Liberal na binubuo ng kabataan.
(Kasama sa grupong Partidong Conservador ay si Kapitan Basilio.)

Ang mapapansin na problema rito ay ang tunggaliang laban sa tao at lipunan. Nais
magbigay ni Don Filipo ng suhestiyon para sa nalalapit na kapistahan sa bayan.
Pinayuhan siya ni Pilosopo Tasyo na gawin niyang pagmamalabis ang kaniyang
suhestiyon na sa ganitong paraan magkagulo ang lahat. Kaya’t sinabihan rin siya
kumuha ng isang tauhan niya na makakapagbahagi ng simpleng suhestiyon ayon
lamang sa kaniyang sinabing may pagmamalabis. Sumang-ayon na ang lahat ngunit
sabi ng mayor ay hindi nila ito magagawa dahil may gustong gawin ang simbahan sa
paparating na piyesta.

Ang tagpuang nabanggit lamang dito ay ang tribunal o ang city hall. Dito naganap ang
pagpupulong para sa darating na kapistahan ng San Diego. Inilarawan sa kuwento na
mahaba at maluwang ang bulwagan sa tribunal. May mga larawang nakasabit sa
dingding na hindi kagandahan ang gawa at may kasagwaan ang paliwanag. May
nakapalamuti ring makalumang mga baril, sable, at patalim. Sa isang dulo ng bulwagan
na kinabitan ng pulang kurtinang marumi na ay nakasabit sa dingding ang lawarang ng
hari ng Espanya. Tinutunghayan ng larawan ang isang platapormang kahoy na
kinapapatungan ng isang lumang silyon. Nakaharap dito ang malaking mesa na
pinalibutan ng mga silya at bangko. (Pluma 9)
“Magsakripisyo kayo para sa isang mabuting bagay. Nakapagsakripisyo na rin lang
kayo para sa masama, at nasira ang lahat.”

Isa sa mahahalagang mensaheng matatagpuan sa kabanata ay ang pagiging parte sa
mga kaganapang nangyayari sa bayan, lalo na ang kabataan. Kahit hindi maging parte,
tayo’y maging maalam sa lahat ng pangyayaring nagaganap sa bansa.

Tinatalakay rito ang pagiging under ng isang taong mas makapangyarihan sa kaniya.

“Pinulong ko kayo…, e…, e…pista na ng San Diego sa a-dose ng buwang ito…,
e…Ngayo’y ikalawang…, e…, e…” Kahit hindi ko pa natapos basahin ang buong
kabanata ay parang mayroong sikreto ang mayor. Nais ipahiwatig ng linyang ito na
mayroon ng alam ang mayor tungkol sa mga gawaing magaganap sa darating na
kapistahan.

• Kanugnog-bayan • Kabisa
• Silyon • A-dose
• Panugis • Pista
• Balisa • Di
• Mapusok • Pagkat
Ramdam ang inis ni Don Filipo nang hindi siya nagwagi sa kanilang plano. Binabaan
niya ang kaniyang balunlugod. Ginawa nila ang kanilang makakaya upang maging
maganda ang kapistahang magaganap sa kanilang bayan ngunit mayroon na palang
gusto ang kura.

Ito ay ang pagsabi ni mayor na hindi masusunod ang suhestiyon nina Don Felipe,
ngunit ang kagustuhan ng kura ang dapat na masunod.

Sa aking pananaw, nangyayari pa rin sa panahon na ito na ang mga mayayaman o
makapangyarihan lagi ang nasusunod.

• Alcalde – ang punong bayan o ang puno ng lungsod

• Kabisa – cabeza (de barangay); ang namumuno sa isang pangkat ng mga
mamamayang binubuo ng 50 hanggang 60 pamilya
• Tenyente – teniente; noong panahon ng Espanyol, tawag o ranggo ng isang opisyal
sa munisipyo, pangalawang pinuno at humahalili sa gobernadorsilyo kapag wala o
may sakit

Mahalagang mabasa ang kabanatang ito dahil mapapansin na may kabataang kasama
na sa pagpupulong para sa kapistahan ng kanilang bayan. Gusto ni Rizal na maging
maalam ang kabataan sa mga nangyayari sa politika.
Pamagat ng Kabanata 21: Ang Kasaysayan ng Isang Ina
Ipinakita sa kabanata na ito ang pinag daanan ng isang Ina sa pagkawala ng

kaniyang mga anak.
• Sisa
• Guardia Civil

Naakusahan ang anak ni Sisa na si Basilio at Crispin na nagnakaw at nawala sa

katinuan si Sisa dahil sa pagkawala o pagkamatay ng kaniyang anak.
Sa kaniyang pagbalik sa kanilang tahanan galing sa kuwartel, hindi sya mapakali

kakahanap sa kaniyang mga anak at doon nya na diskubre kung ano ang nangyari
kay Basilio.
“Pumasok siyá roong pipi, hindi umiimik, nilibot ang kabahayan, umalís,
nagpalakadlakad sa magkabikabila.”
Ang pagmamahal ng ina sa kaniyang mga anak ay hindi matutumbasan ng kahit ano.
Hindi porket mahirap ang isang tao, may kakayahan na sila gumawa ng masama
katulad ng pagnanakaw.
Ang pananaw ng iba sa mga mahihirap na tao at kung paano itrato ng mga may
kapangyarihan ang mga mahihirap.

“Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio na may bahid ng
dugo.”
Ipinapahiwatig na pinatay si Basilio.

• Kuwartel Walang ‘di-pormal na salita
• Sikdo
• Onsa
• Pananambitan
• Sikdo
Nang bumalik si Sisa sa bahay nila at hindi mapakali sa paghahanap sa kaniyang

mga anak.
Ang pagkahiya ni Sisa habang sinasabayan sya sa paglalakad ng mga sibil papunta
sa kuwartel.
Kung paano tratuhin ng mga sibil/pulis ang mga hindi mayaman na tao.

Walang hiram na salitang Español na matatagpuan sa kabanata.
Ang kahalagahan ng kabanata na ito ay para mapakita sa lahat ang pagmamahal ng

isang ina sa kaniyang mga anak. Ipinapakita kung gaano kalalim pagkakakilala ng ina
sa mga anak.

Noli Me Tangere 2021 Kabanata 1 21

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Noli Me Tangere 2021 Kabanata 1 21

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Pamagat ng Kabanata 1: Ang Pagtitipon

Bakit ito ang pamagat ng kabanatang ito?

Ang pagtitipon ang pamagat ng kabanata 1 sapagkat nagsimula ang kwento

Sino-sino ang tauhang naging bahagi sa kabanatang ito?

Anong ang tunggaliang (sarili, tao, lipunan o kalikasan) kinaharap ng

Binatang bagong dating sa Pilipinas (Crisostomo Ibarra) – ang tunggaliang

Ang mahalagang tagpuan sa kabanatang ito ay ang bahay ni Kapitan Tiago.

Ang mga Pilipina ay humahalik sa kamay ni Tiya Isabel tulad ng karaniwang

Magbigay ng isang mahalagang kaisipan o mensaheng matatagpuan sa kabanata.

Ang isang mahalagang kaisipan na makikita sa kabanata ay patungkol sa pag-

Tinalakay sa kabanata 1 ang hindi pagkakasundo ng pamahalaan at simbahan

Pumili ng isang pahiwatig (hindi direktahang sinabi ang nangyari) sa kabanata.

“Tanungin ninyo si Ginoong Laruja kung may tatalo pa sa kamangmangan ng

Pumili ng limang malalim (hindi mo naunawaan) at di-pormal na salita (balbal,

Ibahagi ang ISANG damdaming pinakalumitaw sa iyo sa pagbabasa ng kabanatang

Tukuyin ang isang pangyayaring pinakakumuha ng inyong pansin.

Ang isang pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa rin sa ngayon ay

Maghanap ng tatlong HIRAM na salitang (Español) matatagpuan sa kabanata (kung

Bakit mahalagang nabasa mo ang kabanatang ito?

Mahalaga ang kabanata 1 sapagkat ito ang magsisilbing gabay at simula ng

Bakit ito ang pamagat ng kabanatang ito?

Sino-sino ang tauhang naging bahagi sa kabanatang ito?

Ang mga tauhan na naging bahagi ng kabanatang ito ay sina:

• Don Crisostomo Ibarra – pangunahing tauhan sa kabanata

Anong ang tunggaliang (sarili, tao, lipunan o kalikasan) kinaharap ng pinakapangunahing

Ang tunggaliang kinaharap ng pangunanhing tauhan na si Crisostomo Ibarra ay tunggalian sa

Saan ang isang mahalagang tagpuan sa kabanatang ito? Ilarawan ito.

Magbigay ng isang mahalagang kaisipan o mensaheng matatagpuan sa kabanata.

Ang isang mensaheng matatagpuan sa kabanata ay ang sinabi ni Crisostomo na “Hindi

Ano ang isyu o kondisyong panlipunan ang tinatalakay sa kabanata?

Pumili ng limang malalim (hindi mo naunawaan) at di-pormal na salita (balbal, pinaikli,

5 Malalim na Salita 5 Di-Pormal na Salita

Ang pinaka-naramdaman ko sa pagbabasa ng kabanatang ito ay pagkalungkot dahil

Tukuyin ang isang pangyayaring pinakakumuha ng pansin.

Ang isang pangyayari na nakakapukaw ay ang tila pagkabahala at pagkatakot ni Padre

Ano ang isang pangyayari sa kabanatang ito na nangyayari pa rin sa ngayon?

Maghanap ng tatlong HIRAM na salitang (Español) matatagpuan sa kabanata (kung

• SACERDOTE/SASERDOTE – ang ibig sabihin nito ay pari sa Espanyol.

Bakit mahalagang nabasa ang kabanatang ito?

Sino-sino ang tauhang naging bahagi sa kabanatang ito?

Anong ang tunggaliang (sarili, tao, lipunan o kalikasan) kinaharap ng

Saan ang isang mahalagang tagpuan sa kabanatang ito? Ilarawan ito.

Ano ang tumatak na linya sa kabanatang ito?

Magbigay ng isang mahalagang kaisipan o mensaheng matatagpuan sa kabanata.

Isang pahiwatig (hindi direktahang sinabi ang nangyari) sa kabanata.

Pumili ng limang malalim (hindi mo naunawaan) at di-pormal na salita (balbal,

Ibahagi ang ISANG damdaming pinakalumitaw sa pagbabasa ng kabanatang ito.

Tukuyin ang isang pangyayaring pinakanakakakuha ng pansin.

Maghanap ng tatlong HIRAM na salitang (Español) matatagpuan sa kabanata

• Katedra- isang puwesto o katungkulan

Bakit mahalagang mabasa ang kabanatang ito?

Sino-sino ang tauhang naging bahagi sa kabanatang ito?

Anong ang tunggaliang (sarili, tao, lipunan o kalikasan) kinaharap ng

Saan ang isang mahalagang tagpuan sa kabanatang ito? Ilarawan ito.

“Ang mga mabubuting tao ay hindi nagtatagal at nagkakaroon ng maraming kaaway.”

Magbigay ng isang mahalagang kaisipan o mensaheng matatagpuan sa kabanata.

Ang mensaheng pinapahatid ng kabanatang ito na na hindi

Ano ang isyu o kondisyong panlipunan ang tinatalakay sa kabanata?

May tatlong isyung panlipunan na tinatalakay sa kabanatang ito. Una, ang

Isang pahiwatig (hindi direktahang sinabi ang nangyari) sa kabanata.

ISANG damdaming pinakalumitaw sa sa pagbabasa ng kabanatang ito.

Habang binabasa at pinag-aaralan ang kabanatang ito ay paghanga ang

Isang pangyayaring pinakakumuha ng pansin.