LIPIDI

Lipidi su biološki spojevi s amfipatskom molekulskom strukturom koja se sastoji od hidrofilne (polarne) glave i
hidrofobnog (nepolarnog) repa.

Zbog svoje građe, lipidi nisu topljivi u vodi, ali su dobro topljivi u nepolarnim organskim otapalima.

Imaju ulogu u čuvanju i izgradnji tijela te su važni kao signalne (hormonske) molekule.

Jednostavni lipidi pripadaju esterima. Nastaju procesom esterifikacije u kojoj sudjeluje alkohol (glicerol) i
karboksilna kiselina, a zbog esterske veze podložni su hidrolizi. Složeni lipidi su najčešći u biljnom i životinjskom
svijetu i nisu podložni hidrolizi.

Trigliceridi su esteri trovalentnog alkohola glicerola i viših masnih kiselina. Ovisno o vrsti viših masnih kiselina čine
masti i ulja.

Masti sadrže zasićene masne kiseline poput palmitinske i stearinske kiseline, a nalaze se u hrani životinjskog
podrijetla. Zasićene masne kiseline imaju nepolarne repove linearno poredane, a molekule masti privlače jedna
drugu van der Waalsovim silama. Atomi ugljika u lancu vezani su jednom kovalentnom vezom, što uzrokuje
linearni poredak i čvrstu kristalnu (krutu) strukturu na sobnoj temperaturi. Masti se u tijelu pohranjuju kao zaliha
energije i u slučaju potrebe razgrađuju se na masne kiseline koje se koriste kao izvor energije za tijelo. Međutim,
prekomjerni unos masti u prehrani može povećati rizik od srčanih bolesti. Masti se također skladište u sloju
potkožnog tkiva, gdje imaju ulogu toplinske izolacije. To pomaže u održavanju tjelesne temperature i štiti tijelo od
hladnoće.

Ulja sadrže nezasićene masne kiseline poput oleinske, linolne i linoleinske kiseline, a nalaze se u hrani biljnog
podrijetla (nekad i životinjskog). One su esencijalne masne kiseline jer organizam ne može sintetizirati vlastite
zalihe. Nezasićene masne kiseline imaju nepolarne repove koji su savijeni i razmaknuti. Atomi ugljika u lancu vezani
su jednom ili više dvostrukih veza, što uzrokuje savijanje molekule i tekuću strukturu na sobnoj temperaturi.
Nezasićene masne kiseline imaju koristi za zdravlje srca i preporučuju se kao dio uravnotežene prehrane. Međutim,
sve nezasićene masne kiseline mogu stvarati cis i trans strukturne izomere koji se razlikuju po obliku. Cis-izomeri
jače su savijeni i nalaze se u prirodi, dok su trans-izomeri ravni kao zasićene masne kiseline i nastaju tijekom
tehnološkog procesa pri kojem se nezasićena biljna ulja pretvaraju u zasićene biljne masti.

Lipaza je enzim koji razgrađuje masti i ulja u probavnom sustavu. Staničnim disanjem u mitohondrijima iz masti i
ulja se oslobađa energija.
Fosfolipidi su esteri alkohola glicerola, 2 masnih kiselina i 1 fosfatne skupine. Formiraju dvosloj u staničnoj
membrani tako što su polarni dijelovi okrenuti prema vodi, a nepolarni se udružuju hidrofobnim vezama i okreću
prema unutra.

Vosak je ester više masne kiseline i višeg monohidroksilnog alkohola. Pčelinji vosak je najpoznatiji (koristi se za
izgradnju saća). Vosak štiti biljke i životinje od prodora ili gubitka vode i mikroorganizama, a nalazi se na površini
listova, koži i krznu nekih životinja.

Steroidi su ekstrakti iz biljaka i životinja. Neki hormoni su steroidi (spolni hormoni). Najrašireniji steroid je
kolesterol (sastavni dio stanične membrane i važan za metaboličke procese, sintezu hormona i vitamina)

Terpeni su ugljikovodici ili derivati alkohola, aldehida i ketona koji se nalaze se u eteričnim uljima ili bojilima u
biljkama.

Vitamini topljivi u mastima:

 A (retinol) - očuvanje zdravlja očiju i imunosnog sustava

 D - regulacija razine kalcija i fosfora
 E - djeluje kao antioksidans
 K - zgrušavanje krvi

Vitamini netopljivi u mastima:

 B1 (biamin) - uloga u metabolizmu ugljikohidrata i normalnog fokcioniranja živčanog sustava

 B2 (riboflavin) - sudjeluje u oksidacijskim procesima i potreban je za obnavljanje stanica u tijelu
 B3 (nikotinska kiselina)
 B9 (folna kiselina) - sudjeluje u sintezi DNA
 B12
 C (askorbinska kiselina) - djeluje kao antioksidans

NUKLEINSKE KISELINE
Nukleinske kiseline su makropolimerne molekule koje prenose i pohranjuju nasljednu uputu u živim organizmima.
DNA (deoksiribonukleinska kiselina) je linearna molekula koja omotana oko proteina histona čini kromosome u
jezgri eukariotskih stanica.

DNA sadrži gene koji predstavljaju jedinice nasljeđivanja (genom je skup svih gena u nekom organizma). Tijekom
sinteze proteina, nasljedna uputa zapisana u genima se prenosi u molekulu RNA (ribonukleinska kiselina) koja
potom sudjeluje u sintezi proteina.

Gradivni elementi nukleinskih kiselina su nukleotidne jedinice koje se sastoje od fosfata, šećera i dušične baze.
Dušične baze su spojevi koji se dijele na purinske (adenin i gvanin) i pirimidinske (citozin, timin i uracil) molekule.
U sastav nukleinskih kiselina ulaze dvije vrste šećera pentoze: riboza u RNA i deoksiriboza u DNA. Povezivanjem
dušične baze sa šećerom nastaje nukleozid, koji može biti ribonukleozid ili deoksiribonukleozid. Povezivanjem
nukleozida s fosfatom nastaje nukleotid (osnovna jedinica nukleinskih kiselina).

DNA je dvostruka uzvojnica sastavljena od deoksiriboze, fosfata i dušičnih baza. Uzvojnica se sastoji od 2
antiparalelna lanca povezana vodikovim vezama između komplementarnih baznih parova dušičnih baza (A-T i G-C)
koje su orijentirane s unutarnje strane lanca. Lanci imaju asimetrične krajeve zbog povezivanja nukleotidnih jedinica
3’5’-fosfodiesterskom vezom. Istodobno djeluju i privlačne van der Waalsove sile između nepolarnih jezgara
dušičnih baza.
Replikacija molekule DNA je proces kojim se stvara identična kopija molekule DNA tijekom stanične diobe.
Kidanjem vodikovih veza odvajaju se dvostruki lanci DNA uz pomoć enzima helikaze. Sinteza novog lanca odvija se
pomoću enzima DNA polimeraze u smjeru 5'-3', a novi dijelovi molekule DNA spajaju se pomoću enzima DNA
ligaze. Replikacijske rašlje su mjesto istodobnog razdvajanja i sinteze molekule DNA. Rezultat replikacije je
semikonzervativna molekula DNA koja se sastoji od jednog starog i jednog novog lanca, a redoslijed parova baza je
identičan roditeljskoj molekuli DNA.

RNA se sastoji se od jednog lanca nukleotida koji uključuju šećer ribozu, fosfat i dušične baze (A, U, C i G). Postoje 3
glavna tipa molekula RNA: glasnička RNA (mRNA), prijenosna RNA (tRNA) i ribosomska RNA (rRNA). mRNA
prenosi genetičku informaciju iz DNA u citoplazmu i služi kao matrica za sintezu proteina, dok tRNA prenosi
aminokiseline do ribosoma. rRNA se nalazi u ribosomima i igra ključnu ulogu u biosintezi proteina.

Ekspresija gena je prijenos genske poruke koja je zapisana u obliku redoslijeda baza tijekom sinteza proteina.

Sinteza proteina uključuje transkripciju i translaciju. U procesu transkripcije koja se odvija u jezgri stanice, genska
poruka zapisana u molekuli DNA prenosi se u obliku mRNA. Svaka aminokiselina kodirana je genetičkom šifrom od 3
dušične baze, što se naziva kodon (start kodon je aminokiselina metionin). mRNA služi kao kalup za sintezu
proteina, gdje kodoni na mRNA prepoznaju antikodone na tRNA. Tijekom translacije koja se odvija u citoplazmi na
ribosomima, aminokiseline se prenose na točno određeno mjesto na mRNA putem tRNA, a peptidiltransferaza
omogućuje povezivanje aminokiselina u peptidni lanac, što omogućuje konačno prostorno oblikovanje strukture
proteina.

Mutacije su promjene u slijedu nukleotida u DNA, koje mogu biti uzrokovane pogreškama pri prepisivanju,
djelovanjm mutagenih faktora kao što su UV zračenje te promjenom broja i oblika kromosoma. Mutacije mogu
dovesti do nedostatka pigmentacije organizma, poput pojave albino-organizama, ili stvaranja novih osobina u
procesu evolucije.

PEPTIDI
Peptidi su polimerne lančaste strukture koje čine do 100 vezanih aminokiselina.

Oligopeptidi se sastoje od 2-10 aminokiselina:

 dipeptidi - nastaje povezivanjem 2 aminokiseline

 tripeptidi - nastaje povezivanjem 3 aminokiseline
 tetrapeptidi - nastaje povezivanjem 4 aminokiseline
 pentapeptidi - nastaje povezivanjem 5 aminokiselina
 oktapeptidi - nastaje povezivanjem 8 aminokiselina
 dekapeptidi - nastaje povezivanjem 10 aminokiselina
Oligopeptidi se nazivaju koristeći nastavak -il za svaku aminokiselinu u lancu osim za zadnju, koja zadržava svoj puni
naziv. Povećanjem broja aminokiselina u lancu raste broj mogućih kombinacija vezivanja. Redoslijed aminokiselina
u lancu važan je jer utječe na prostornu strukturu peptida.

Najveći broj peptida u tijelu proizvode endokrine žlijezde.

Peptidi su uključeni u brojne životne procese i može ih se sistematizirati na temelju njihove uloge.

 hormoni - reguliraju metaboličke procese u tijelu i izlučuju se u krv

 neurohormoni - sudjeluju u signalizaciji različitih impulsa i izlučuju se u živčanom tkivu
 alkaloidi - služe organizmima za obranu od napada i izlučuju se u tkivima biljaka, životinja i gljiva
 antibiotici - sprječavaju rast mikroorganizama, najčešće bakterijskih stanica

Hormon inzulin je jedan od najpoznatijih peptida u tijelu koji je odgovoran za prijenos glukoze u stanice. Gušterača
luči inzulin, a zbog smanjenog lučenja ovog hormona dolazi do šećerne bolesti.

PROTEINI
Proteini su sastavni dio svake žive stanice i potrebni su za rast i razvoj tkiva. To su biopolimerne molekule koje se
sastoje od najmanje stotinu povezanih aminokiselina. U ljudskom tijelu proteini su zastupljeni s 20%.

Podjela proteina prema građi:

 jednostavni proteini - sastavljeni samo od aminokiselina

 složeni proteini - sastoje se od polipeptidnog lanca i neproteinskog dijela (prostetička skupina)
 metaloproteini (prostetička skupina s metalom + protein) - mioglobin
 lipoproteini (lipid + protein) - kolesterol
 glikoproteini (šećer + protein) - imunoglobulin
 nukleoproteini (nukleinska kiselina + protein) - ribosom
 fosfoproteini (fosfor + protein) - kazein
 kromoproteini (obojena prostetička skupina + protein) - hemoglobin

Podjela proteina prema obliku:

 fibrilarni (vlaknasti) proteini - strukturni proteini, netopljivi u vodi, ali topljivi u jakim kiselinama i lužinama
(odgovorni za strukturu i mehanička svojstva tkiva) - kolagen, elastin, keratin, aktin, miozin
 globularni (kuglasti) proteini - topljivi u vodi i otopinama soli i osjetljivi na promjene temperature
(reguliraju biokemijske reakcije u stanicama) – globulini, fibrinogen, hemoglobin, citokromi, albumini

Fibrilarni proteini često imaju periodičko ponavljanje aminokiselina, što nije karakteristično za globularne proteine.

Podjela proteina prema ulozi:

 strukturni proteini - izgrađuju razna tkiva u tijelu

 kontraktilni proteini - omogućuju skraćivanje
 hormoni - reguliraju metaboličke procese u tijelu i izlučuju se u krv
 enzimi - ubrzavaju kemijske reakcije i sudjeluju u razgradnji hrane u tijelu
 izvori energije - neki organizmi mogu skladištiti protein
 transportni proteini - sudjeluju u prijenosu tvari u tijelu
 obrambeni proteini - pomažu u uništavanju stranih tijela koja ulaze u organizam

Struktura proteina se odnosi na prostorni oblik molekula proteina koji je određen načinom na koji su aminokiseline
međusobno povezane unutar polipeptidnog lanca. Ovisno o svojoj strukturi, proteini obavljaju različite biološke
funkcije. Postoje 4 različite razine strukture proteina:
  primarna struktura - određuje broj i vrstu aminokiselina u lancu, kao i redoslijed međusobno vezanih
aminokiselina (homologni proteini su proteini sa sličnim funkcijama koji vrlo često imaju sličan redoslijed
aminokiselina).
 sekundarna struktura - važna za stvaranje trodimenzijske strukture proteina (karbonilni kisik jedne
peptidne veze i amidni vodik druge peptidne veze stvaraju vodikovu vezu i aminokiselinski lanci se
približavaju i grade strukturu u obliku alfa-uzvojnice ili beta-nabrane ploče)
 tercijarna struktura - određena je djelovanjem pobočnih lanaca aminokiselina i stvaranju različitih vrsta
veza između njih (disulfidne veze, vodikovie veze, hidrofobne veze, ionske veze i van der Waalsove sile).
 kvaternarna struktura - nastaje međusobnim udruživanjem podjedinica ili lanaca tercijarne strukture

Viskoznost otopine proteina ovisi o o tome jesu li proteini fibrilarni ili globularni. Globularni proteini obično tvore
koloidne otopine s visokom viskoznošću zbog njihove kuglaste strukture koja stvara veliku površinu za interakciju s
vodom. S druge strane, fibrilarni proteini tvore koloidne otopine s još većom viskoznošću zbog njihove duguljaste i
vlaknaste strukture koja stvara još veću površinu za interakciju s vodom.

Dehidracijom proteina citoplazma (sadrži različite proteine) se može pretvoriti iz tekućeg stanja (sol) u gel stanje.

Izoelektrična točka je pH vrijednost u kojoj je ukupan naboj proteina jednak nuli (proteini mogu biti pozitivno ili
negativno nabijeni ovisno o aminokiselinskom sastavu).

Elektroforeza je metoda za razdvajanje proteina iz smjese i za razdvajanje aminokiselina.

Denaturacija proteina je proces koji uzrokuje gubitak proteinske strukture i funkcije djelovanjem temperature,
jakih kiselina i lužina te otopina anorganskih soli (u probavi proteina želučana kiselina denaturira proteine u
želucu, što omogućuje probavnim enzimima da ih razgrade). Kada proteini izgube svoju pravilnu strukturu, gube
sposobnost obavljanja svoje funkcije. Temperatura na kojoj obično započinje denaturacija proteina je između 45-60
°C.

Topljivost proteina u vodi ovisi o tome jesu li proteini fibrilarni ili globularni te o njihovoj tercijarnoj strukturi.
Fibrilarni proteini obično su manje topljivi od globularnih proteina, a proteini koji imaju narušenu tercijarnu
strukturu manje su topljivi. Topljivost proteina u organskim otapalima (aceton i alkohol) gotovo je neprisutna.

Metode za dokazivanje proteina:

 ksantoproteinska reakcija - pojava žutog obojenja ukazuje na prisutnost proteina

 biuret reakcija - pojava ljubičastog obojenja ukazuje na prisutnost proteina
 ninhidridna reakcija - pojava ljubičastog obojenja ukazuje na prisutnost proteina

ENZIMI I KOENZIMI
Enzimi (biokatalizatori) su globularni proteini koji ubrzavaju kemijske reakcije i sudjeluju u razgradnji hrane u tijelu.
Mogu biti čisti proteini koji su građeni samo od aminokiselina i složeni proteini (koenzimi) koji su građeni od
aminokiselina i kofaktora (neaminokiselinski dio).

Metabolizam obuhvaća sve biokemijske reakcije u organizmu.

Supstrat je spoj koji se kemijski mijenja djelovanjem enzima (struktura enzima je fleksibilna što omogućuje
promjene važne za vezanje supstrata).

Aktivno mjesto odgovorno je za djelovanje enzima te se nalazi u središtu trodimenzionalne strukture enzima.
Oblika je pukotine i nastaje djelovanjem polipeptidnog lanca.

Energija aktivacije je minimalna energija koju molekule reaktanata moraju postići za početak kemijske reakcije.
Enzimski katalizirane reakcije (kataliza) omogućuju brzu i specifičnu kemijsku transformaciju i mogu se opisati u 3
koraka. Prvi korak je vezanje enzima za supstrat (ostvaruje van der Waalsovim silama), što omogućuje formiranje
kompleksa enzim-supstrat koji snižava energiju aktivacije i ubrzava reakciju. U drugom koraku, molekula supstrata
se mijenja i prelazi u produkt (prijelazno stanje). U trećem koraku, molekule produkta se oslobađaju iz reakcije, a
enzim ostaje nepromijenjen i može se ponovo vezati za novu molekulu supstrata.

Podjela enzima prema vrsti kemijske reakcije koje kataliziraju:

 oksidoreduktaze (reakcije oksidacije i redukcije)
 transferaze (prijenos funkcijskih skupina)
 hidrolaze (reakcije hidrolize)
 liaze (reakcije eliminacije)
 izomeraze (reakcije izomerizacije)
 ligaze (nastajanje kovalentne veze uz hidrolizu pirofosfatne veze u ATP-u)

Enzimi djeluju u određenim uvjetima okoliša koji omogućuju njihovo djelovanje i brzinu reakcije:

 temperatura (aktivnost enzima raste s porastom temperature do određenog maksimuma, nakon čega
aktivnost enzima opada zbog denaturacije enzima)
 pH-vrijednost (aktivnost enzima raste s porastom pH-medija do određenog maksimuma, nakon čega
aktivnost enzima opada zbog velike koncentracije vodikovih H+ i hidroksidnih OH– iona)
 koncentracija enzima (povećanjem koncentracije supstrata ili enzima, reakcija se ubrzava)
 inhibitori (male molekule ili ioni koji ometaju djelovanje enzima vežući se za aktivno mjesto, a to može biti
ireverzibilno ili reverzibilno).
 aktivatori (samostalne jedinice, najčešće ioni metala, koji potiču aktivnost enzima vežući se za njega)

Metilensko modrilo je metilen plava boja koja ima oksidirani oblik plave boje, dok je reducirani oblik bezbojan.
Djeluje kao termalni akceptor elektrona u procesima anaerobnog disanja. Kada mikroorganizmi potroše kisik,
metilensko modrilo mijenja boju iz plave u bezbojnu, te se temperatura može koristiti za ubrzanje kemijske reakcije
i promjenu boje.

Koenzimi su derivati vitamina topljivih u vodi, koji se vežu za enzime i aktiviraju ih.

Molekula nikotinamid-dinukleotid (NADH) je važna u mitohondrijima jer sudjeluje u reakcijama staničnog disanja
(omogućuje razgradnju glukoze). Energija koja nastaje staničnim disanjem skladišti se u molekulu adenozin
trifosfata (ATP) u fosfatnim vezama. Procesom fosforilacije, gdje se fosfatna skupina veže na molekulu adenozin
monofosfata (AMP) nastaje molekula ATP-a bogata energijom. Tako pohranjenu energiju stanica može trošiti za
svoje stanične procese, a energija se oslobađa hidrolizom fosfatnih veza u ATP-u.