Mövzu 5. Şərqi german dilləri. Qot dili.

Avqust Şleyxerin ağac nəzəriyyəsinə görə, ulu german dili iki qrupa bölünür:
qərbi və şərqi. Qərbi german dillərinə ən qədim alman dili daxildir. Şərqi german
dillərinə qot dili daxildir. Bir neçə şərqi german tayfasından (vandallar, burqundlar və s.)
yalnız qotların yazılı abidəsi qalmışdır. Qotların özü də şərqi və qərbi qotlara bölünmüş,
sonlar hunlarla qaynayıb-qarışmışlar. Bir qismi isə Cənubi Fransa və İspaniya (VI əsr),
digər qismi isə, İtaliyaya qədər gedib çıxmışdır. Qədim qotların yazılı abidələrindən ən
məşhuru Vulfilin “İncil”-i hesab olunur. Yunan, rum və latın əlifbasından istifadə etməklə
Vulfin qot hərflərini işləyib hazırlamışdır. Qot əlifbası ilə yazılmış digər abidələr İsveçdə
və Niderlandda aşkar edilmişdir. Bu yaxınlarda Krım tatarlarının dilində xeyli sayda qot
dilinə məxsus sözlər tapılmışdır.
Qotlar (Qot dilində: Gut-þiuda yaxud Gutans; Qədim şimal dilində:
Gutar/Gotar; alm. Goten; lat. Gothi; yun. Γότθοι, Gótthoi) — Şərqi German tayfası idi.
Onlar Roma İmperiyasının dağılması və Orta əsrlərə keçiddə böyük rol oynamışdı.
Onlar haqda ən önəmli mənbələrdən biri olan İordanın VI əsrdəki, yarı-
əfsanəvi Getica əsərində Qot tarixinin onların
şimal Skandzadan Qotiskandzaya köçməsi ilə başladığını bildirir.
Skandzanın Skandinaviya, Qotiskandzanın isə Pomeraniya olduğu düşünülür. III
əsrdə Qotlar dənizlə yaxud Dunayı keçərək Kiprə, Afinaya, İstanbula və Spartaya qədər
gedib çıxmışdılar. IV əsrdə Daçiyanı fəth edib iki hissəyə bölündülər. Balti
sülaləsi tərəfindən idarə olunan Tervinqilər və Amali sülaləsi tərəfindən idarə
olunan Qreutingilər. Ən güclü vaxtlarını Kral Ermanarix və Atanarix dövrü yaşayan
qotların dövləti qərbdə Dunaydan şərqdə Volqayacan, şimalda Baltik
dənizindən cənubda Qara Dənizəcən uzanırdı.
Dördüncü əsrin sonlarında Hunlar şərqdən qot torpaqlarına girdilər. Xalqların
böyük köçü başlandı. Çox qot Hunlara qoşulsa da Fritigernin başçılığı ilə Dunayı keçən
qotlar Roma torpaqlarına girdilər və Adrianapol müharibəsində həlledici qələbə
qazandılar. Qotlar Vulfil adlı bir arian təriqətli xristian tərəfindən xristianlıq öyrəndilər
və Bibliya qot dilinə tərcümə olundu. Beşinci və altıncı əsrlərdə Qotlar iki yerə ayrıldı.
Romalıların muzdluları olan Vestqotlar və Hunların müttəfiqi olan Ostoqotlar.
Ostoqotlar 454-cü ildə Nedao döyüşündə Hunları məğlub edərək müstəqil
oldu. Teodorixin başçılığı ilə İtaliyada dövlət quran Ostqotlar tezliklə Bizans tərəfindən
məğlub edilərək qalan hissələri Lombard tayfalarına qoşuldu.
Alarixin başçılığı ilə hərəkət edən vestqotlar isə Akvitaniyada dövlət qursa
da Franklar onları Pireney yarımadasına köçməyə məcbur etdi. Altıncı əsrdə katolik
olan vestqot dövləti səkkizinci əsrdə Əməvilərin işğalına məruz qaldı. Vestqot
əyanlarından Pelagi Asturiya krallığını quraraq Rekonkistanı başlatdı. Qotların son
qalığı olan Krım qotları da 16-cı əsrdə yox oldu.
Jordanesin dediyinə görə ilk Qotlar Skandinaviyadan üç gəmi ilə Kral
Beriqin başçılığı ilə gəldilər. Onlar Ruqi tayfasını sürgün edərək Vandalları da öz təsirləri
altına saldılar.
Yenə Jordanesin yazdıqlarına əsasən qotlar Skif padşahlığını Filimer adlı kralın
başçılığı ilə işğal edərək Bosfor Çarlığını dağıtdılar. Qara dəniz sahillərində Amalilər
tərəfindən idarə olunan Ostoqotlar, Baltilər tərəfindən idarə olunan Vestqotlar olaraq
ikiyə ayrılan qotlar Jordanes tərəfindən şərq qotları və qərb qotları deyə göstərilir.
260-cı illərdə Qotlar Skandinaviyadan gələn başqa bir tayfa
olan Herullarla birlikdə Herakliya, Pontika və Bizansı yağmaladılar. Afina, Korinf, Arqos,
Olimpiya və Sparta işğala məruz qalsa da Afinalıların başçısı Deksippus onları
qovdu. 268-ci ildə Qotlar Gepidlər, Herullar və Peusinlərlə birgə yenidən hücuma
keçdilər. Zosimusun yazdıqlarına görə onların 6000 gəmisi və 325000 əsgəri vardı.
Onlar Krit, Rodos və Kipr adalarını yağmalayıb Troya və Efesə girərək Artemida
məbədini dağıtdılar. Qotlar ən sonuncu dəfə 270-ci ildə Kannabadusun başçılığı ilə
Romaya hücum edərkən general Avrelian tərəfindən məğlub edildilər.
332-ci ildə İmperator Konstantin Sarmatlardan qotların hücumuna qarşı kömək
aldı. Qot ordusu Sarmatlara qarşı gələ bilmədi, 100.000 qot əsgəri öldürüldü və 300.000
sarmat Roma torpaqlarına gəldi. Bu məğlubiyyətdən sonra bir daha özünə gələ
bilməyən qotlar Roma ordusuna daxil oldular. İmperator Konstantin onları xristianlığa
gətirdi.
Şimaldakı qotlar isə Ammianusun yazdıqlarına əsasən 370-ci illərdə Hunlar
tərəfindən məğlub edildilər. Qotların başçısı olan Fritigern imperator Valensin
torpaqlarına girərək 378-ci ildə onu öldürdü.
Ostqotlar 454-cü ildə Nedao döyüşündə Hunlardan azad olub Bassinaye
döyüşündə isə həll edici qələbə qazandı. 488-ci ildə Teodorix Ostoqot kralı oldu, 507-ci
ildə isə Vestqot kralı II Alarixin ölümündən sonra Vestqotların da hökmdarı olan
Teodorix xalqı yenidən birləşdirdi. Ostroqot dövləti 553-cü ildə Bizans ordusunun
işğalına məruz qalaraq dağıldı. Vestqot dövləti isə 711-ci ilə
qədər Roderikin hakimiyyətinin bitməsinə qədər hökm sürdü.
Qot dili ölü dillərdəndir. O Hind-Avropa dillərindəndir, Germanik olsa da müasir
xələfi yoxdur. Qot dili VIII əsrdə İspaniya və Portuqaliyada, VI
əsrdə isə Fransada unuduldu.
Qotlar çoxallahlı idilər. Vulfila tərəfindən Arian Xristianlığa keçmişdilər. Vestqotlar
7-ci əsrdə katolik oldular.
İsveç kralları özlərini “Qotların və Vendlərin kralı” adlandırırdı. Bu adət VI
Qustavın ölümündən sonra ləğv edildi.
Qot dilinin fonoloji sisteminə nəzər yetirsək, bu dildə aşağıdakı sait səslər
mövcud olur: a, o, u, e, i və iu diftonqu.
Samit səslərə gəldikdə isə, bu dildə b, d, g, p, t, k, l, r, m, n, f, w, h, s, z samit
səsləri var idi.
Qot dilində umlaut yoxdur. Diftonqlar ai, ou, ei, iu monoftonqlaşmışdır: wait -
/vE:t/ - mən bilirəm; aukan - /o:kan/ - çoxaltma və s. Vurğusu olmayan saitlər güclü
reduksiyaya uğrayır. İsimlərdə -s sonluğu vardır. Məsələn, qot dilində dag-s gün, stol-s
Krım qotlarında stul, tag. İsmin Nominativus, Genetivus, Dativus və Accusativus
hallarından başqa Vocativus - çağırış və İnstrumentalis – alət halları da var idi.
İsmin hallanması siniflər üzrə idi. Qüvvətli siniflər: 1) a köklü kişi və orta cinsli
isimlər. Məsələn, dags, kuni. Burada ya variantı da var idi. Məsələn, haideis, trin - ağac.
2) Uzun o köklü əsasən qadın cinsli isimlər. Məsələn, gibat – hədiyyə. 3) i köklü kişi
cinsli isimlər və əsasən qadın cinsli isimlər. Məsələn, qasts – qonaq, laiseins – təlim. 4)
u köklü kişi cinsli və bəzi qadın cinsli isimlər. Məsələn, sunus – sohn, handus – hand.
Samit sinifləri -n əsaslı zəif hallanma, əsasən kişi və qadın cinsli nadir hallarda
orta cinsli samit əsaslı isimləri əhatə edir. 2) r əsaslılar. 3) nd əsaslı isimləşmiş fellər.
Əvəzliklər də cənubi german dillərindəkinə paralel düzəlir. İşarə əvəzlikləri artikl rolunda
çıxış edir. Ulu german dilində olduğu kimi qot dilində də sifətlər qüvvətli və zəif
hallanmaya malik idi. 1, 2 və 3 sayları cinsə görə fərqlənir. 1. Ens, aina, eins. 2. Twai,
twa, twos. 3. Treis, trija.
Qot dilində felin sintetik yolla düzələn iki zaman forması vardır. Futurum
presenslə, ya da prefikslə ifadə olunur. İndikativ, imperativ və optativ üçlü qarşılaşdırma
yaradır. Qot dili İsveç dili ilə ortaq sözlərə malikdir. Məsələn, qot dilində bagms, qədim
İsveç dilində bagn - ağac.
 Mövzu 6. Daç (Flamand, Niderland, Holland) dili.

Бу дил Нидерланд краллыьынын (12 милйон) вя франсыз дилиля бирликдя Белчика краллыьынын
(10 милйонун 54%-и) дювлят дилидир. Бу дил щямин юлкялярдя данышылан франк, сакс вя фриз
диалектляриндян ямяля эялмишдир. Бундан башга Индонезийа, Заир, Суринам, Гайана вя с.
юлкялярдя дя бу дил данышылыр. Бюйцк Карлын юлцмцндян сонра Нидерландын эцнейи
лотаринэийалыларла бирляшсяляр дя, бурада XII ясрдя артыг кнйазлыглар йараныр. Онлар 1482-ъи
илдян щабсбурглара табе олублар. V Карл (1555) бу яразиляри испан кралы II Филипя баьышлайыр.
Лакин В. фон Нассау гузей бюлэялярини азад едир, йалныз 30 иллик (1618-1648)
мцщарибядян сонра Нидерландын мцстягиллийи танынды. (1648-ъи ил, Вестфал сцлщц). XVII
ясрдя Нидерланд инкишаф едяряк юз ъянуб яйалятлярини ХIV Лудвигин ордуларындан хилас
етди. Сонралар инэилис-Нидерланд иттифагы эцней бюлэяляринин испанлардан азад едиляряк
Австрийайа дахил олмасына шяраит йаратды. Лакин Наполеон онлары 15 иллик мцвяггяти
мцстягилликдян сонра Франсайа гатды. 1815-cи ил Вйана конгресиндя Белчика вя Щолланд
краллыглары бирляшди, лакин 1830-cу илдя Белчика ингилабы cянуб бюлэяляринин айрылмасына
эятириб чыхарды. 1830-ъу ил Лондон мцгавилясиня ясасян Белчика краллыьы Авропа юлкяляри
тяряфиндян танынды. I Дцнйа мцщарибясиндя Нидерланд мцстягил иди, Белчика ися зябт
олунмушду. II Дцнйа мцщарибясиндя ися Нидерланд да тяслим олду. Лакин мцщарибядян
сонра Белчика (Заир 1960) вя Нидерланд юз колонийаларындан (Индонезийа 1949, Суринам
ял чякмяли олдулар. 1947-cи илдя Белчика, Нидерланд вя Лцксембург Бенилцкс дювлятляри
бирлийини йаратдылар, 1949-cу илдян онлар НАТО-нун, 1957-cи илдян ися Авропа Бирлийинин
цзвляридирляр. Ян гядим абидяляри Нидерфранк глоссларыдыр (Малберг глосслары), IX-X ясрдян
галма псалмлар, щямчинин йер вя шяхс адларыдыр. XII яср минезенгери Щайнрих фон
Велдекенин, XIII яср фламанд Йакоб ван Маерландын ясярляри мцщцм йазылы мянбялярдир.
1619-1637-cи иллярдя тярcцмя едилмиш „Инcил’’ дач дилинин грамматикасынын йаранмасында
мцщцм рол ойнады.
Дач дили тарихян цч мярщяляйя бюлцнцр: 1. Гядим Нидерфранк дюврц
(Oudnederfrank: VII-XI ясрляр); 2. Орта дювр (Medelnederland: XII-XVI ясрляр); 3. Йени
дювр (Niewnederland: XVII ясрдян сонра).
Биринcи дюврдя икинcи фонем иряли чякилмяси мцшащидя олунмур, умлаут ишлянир (мяс.:
betero- гот д. batiza, heri-гот д. harris вя с.) геминасийа (мяс.: pennen - ляляк, potten -
газан) вя эерман дилляриня хас олан адлыг щал шякилчисинин дцшмяси (гот д. dag- эерм.
dagaz-dag вя с.). Исмин цч cинси варды вя о, кюкцндяки саит вя самитя эюря мцхтялиф
класслар цзря тясниф олунурду. Сифят зяиф вя эцълц щалланырды. Орта дюврдяки вурьусуз
щеcаларын зяифлямяси щал сонугларынын нейтраллашмасына эятириб чыхарды. XV-XVI ясрлярдя
алман вя франсыз дилляринин тясириля дач дилиндя аналитик формалар инкишаф етмяйя башлады. Илк
грамматика китабы 1584-cц илдя Амстердамда чыхан "Twespraak der Nederduytsche
Letterkunst" - дур. XVII ясрдя Франса Академийасы кими Nil Volentibus Arduum гуруму
йаранды. 1805-1806-cы иллярдяки орфографийа гайдалары 1947-cи иля гядяр давам етди. 1947-
cи ил орфографийасы узун саитляри эюстярян ишаряляри ляьв етди, гоша йазылан самитляри
садяляшдирди. 1837-cи илдя Йан Франс Виллемсин йаратдыьы "Фламанд щярякаты" франсыз
дилинин рясми дил кими ишлянмясиня гаршы чыхыш етди вя 1841-cи ил Гентдя кечирилян дил
конгреси дач дилинин ишлянмясини рясмиляшдирди вя валонларын франсызcасыны сыхышдырмаьа
башлады. 1886-cы илдя Фламанд Крал Академийасы Белчикада фламанд щяйат тярзини
бяргярар ется дя, индийя кими фламанд-валон дил гаршыдурмасы давам етмякдядир. Мцасир
дач дилиндя "ie, É, eu" диграфлары мцвафиг олараг /i:/, /u:/, /ø:/ фонемляринин верилмясиня
хидмят едир. Мяс.: ziek /zi:k/- хястя, hoed /hu:t/ папаг, doer /dø:r/- гапы вя с. Узунлуг
гоша йазылмагла да билдирилир. Мяс.: maar /ma:r/-анcаг, zee /ze:/- эюл, oo /o:/- noord
/no:rt/ шимал, duur /dy:r/- баща. Ачыг щеcада саитин узунлуьу галыр. Мяс.: steen /ste:n/-
даш; анъаг stenen /ste:nя/- дашлар. u /y, y:/ вя /É/ фонемляринин верилмясиня хидмят едир.
Мяс.: nu /ny:/-демяк, инди, анcаг nut /nat/- хейир. Вурьусуз щеcаларда e, i, ÿ бир гайда
олараг [я] кими тяляффцз олунур. Мяс.: zitten /zitяn/-отурмаг, monnik /monяk/- ращиб, lelijk
/le:lяk/-кифир вя с. Яcняби сюзлярдя "y" /i/ вя йа /y/ саитлярини, Нидерланд адларында ися /еi/
дифтонгуну верир. Мяс: Dyck /dεik/. Дифтонглар: /ou/, / εi/, /Éi, Éy/, /y:u/, /а:i/, /о:i/, /u:i/, /i:u/
вя /e:u/. /p,t,k/ самитляри няфясли тяляффцз олунмур. Сюз сонунда вя гцввятли самитлярдян
яввял "g" /x/ фонемини якс етдирир. Мяс: droog /dro:x/-гуру, liegt /li:xt/-йалан данышыр, башга
вязиййятлярдя ися новлу самитин верилмясиня хидмят едир. Мяс.: goed /gu:t/-йахшы, dagen
/da:gяn/-эцнляр. /b/ вя /d/ самитляри ауслаутда кар самитлярля явязлянир. Мяс.: "ik heb"-/ik
hεp/-варымдыр, brood /bro:t/-чюряк вя с. Сюзцн яввялиндя "sch" /sx/, сюзцн сонунда
саитдян сонра ися /s/ фонемини якс етдирир. Мяс: schip /sxip/-эями, амма belgisch
/belgis/. /∫/ фонеми ися "sj", "stъ" графем бирляшмяляриля верилир. Мяс.: sjaal /∫a:l/-шал, meisj''e
/''mεi∫я/-гыз, kastje /ka∫я/-сандыгча. "W" зяиф додагланан дилюнц самитини /v/, "v" ися /f/
фонеминин жинэилтили тайыны билдирир. Мяс.: water /va:tяr/-су, анжаг vader /va:dяr/-ата. "c, x, y,
q" ясасян яжняби сюзлярдя ишлянир. /s/ саит гаршысында /z/-ла явязлянир. Мяс: huis /hÉys/-ев,
анcаг huizen /hoyzяn/-евляр. "сh" бирляшмяси анcаг /x/ фонемини билдирир. (Мяс.: naсht
/naxt/-эежя, niсhtje /nixjя/-ямигызы), анжаг яжняби сюзлярдя /∫/ фонемини дя эюстяря билир.
Мяс.: machine /ma∫i:nя/. Вурьу саитин цзяриндяки акут /'/ ишарясиля эюстярилир. Мяс.: een-
бир, één тякъя, йалныз вя с. Исмин цч cинси вар, анcаг киши вя гадын cинсляр бирляшмяйя
мейллидирляр. Мяс.: de Man(m)- киши; de Vrouw(f)-гадын, het boсk(n)-орта. Cямдя мцхтялиф
кюк класслары арадан чыхмыш, йалныз цч cямлянмя нювц галмышдыр: 1. -(e)n- man -
mannen, vrouw - vrauen, boсk - boсken вя с. 2. -s-oom-ooms (ями), kamer-kamers
(отаг) вя с. 3. -eren-kind-kinderen вя с. Бязян кюк саити cямдя дяйишир. Мяс.: stad-
steden (шящяр), schip-schepen вя с. Щалланмада ясасян генитив галмагдадыр. Мяс.: de
hoed ееns goeden mans- йахшы кишинин папаьы de hoed ееner goede vrouw-йахшы
гадынын папаьы Лакин van щал шякилчисини сыхышдырараг арадан чыхардыр. Мяс.: de hoed van
den vader- атанын папаьы. Надир щалларда, йяни дашлашмыш ифадялярдя датив шякилчиси ишлянир.
Мяс.: ten allen tijde- щяр заман вя с. Cцмлядя, инэилис дилиндя олдуьу кими, сюзляр
арасындакы ялагяляр ясасян сюзюнцлярля верилир. Артиклляр бунлардыр: de-der/die, het~'t-das.
Гейри-мцяййян артикл ееn сайы иля цст-цстя дцшцр. Сифят гцввятли вя зяиф формаларыны
сахлайыр. Мяс.: het goede boсk-das gute Buch ееn goed boсk-ein gutes Buch Шяхс
явязликляри цчцнъц шяхс тякдя жинся эюря фярглянир, (hij-er, zij-ze-sie, het-es); ъямдя ися
бу фярг арадан чыхыр (Мяс.: zij-ze-sie). Фелин индики (ik houd-ich halte) вя претеритум (ik
hield-ich hielt) заманлары синтетикдир. Мцряккяб заман формалары /helben/-haben вя /zijn/-
sein кюмякчи фелляриля дцзялир. Перфект/ik heb gehouden//-ich habe gehalten,
плусквамперфект/ik had gehouden//. Футурум (zullen)-sollen фелиля дцзялир. Мяс.: /ik zal
houden//. Щярякят билдирян фелляр /sijn/ фелиля дцзялир. Мяс: /ik bin gegaan//-ich bin
gegangen (Perfekt); /ik wes gegaan// (Plusquamperfekt). Пассив "worden", вязиййят
пассиви ися /zijn/ фелиля дцзялир. Мяс: /het ei wordt gekookt//- (Das Ei wird gekocht) вя /het
ei is gekookt// - (Das Ei ist gekocht). Фелин номинал формалары: инфинитив (мяс.: houden),
презенс партисип (houden(e)) вя претерит партисип (gehouden) Фелляр гцввятли вя зяиф олур.
Гцввятли фелляр 6 аблаут сырасына бюлцнцр. Гцввятлиляр: 1. grijpen-greep-grepen-gegrepen
(greifen) 2. bieden-bood-boden-geboden (bieten) 3. binden-bond-bonden-gebonden
(binden) 4. numen-nam-namen-genommen (nehmen) 5. lezen-las-lazen-gelezen (lesen)
6. waren-voer-voeren-gevaren (fahren) Зяифляр: 1. hopen-hoopte 2. branden-brandde
Претерито-презентийа фелляри эерман дилляри типиндя галыб. weet-wei8; kann-konnen; mag;
zal;moet; wil; Prät. wist; kon (Pl. konden); mocht; zou; moest; wou (wilde). Атематик фел
дяйишир: ben-bin; bent-bist; is-ist; zijn-sind; was-war;gewestgewesen. Шяхс сонлуглары:
Prat. Sing. Pl. I.-lach, II, III-lacht / lachte I, III-lachen, II-lacht, lachten Фламанд
диалектиндя франсыз дилинин тясири нятиъясиндя чохлу галлисизм мювжуддур, щолланд
диалектиндя ися фриз вя саксон елементляри чохдур. Мяс.: Нидерланд Фламанд /ik weet niеt
wat te zeggen// /Ich weiß nicht,was zu sagen// sechetaris redacteur /ik weet niet wat
zeqsen// /ich weiß nicht, was sagen// geheimschrijver (Sekretär) г.а.д. Geheimsc