ADLAR VE AD DURUM EKLERİ

Adlar, bulundukları duruma ve aldıkları ad durum eklerine göre altıya ayrılır:

Yalın Durum (Nominative) : ev
Belirtme Durumu (Accusative) : evi
Yönelme Durumu (Dative) : eve
• Kalma Durumu (Lokative) : evde
- Çıkma Durumu (Ablative) : evden
Tamlayan Durumu (Genitive) : evin

Yalın Durum
Yalın durumda adlar herhangi bir ek almaz. Genellikle, söz içinde bir şey ya­
panı ya da yapılanı gösterir:
Ahmet okuldan geldi.
Paket İstanbul'a yollandı.
Ayşen mektupları yazdı.
Bugün büyük bir masa satın aldık.

Bir kimse adıyla çağırılırken yalın durum kullanılır.

Ayşe!, baba!, anne! gibi.

Belirtme Durumu : -ı (-i, -u, -ü)

Adın eylemden doğrudan doğruya etkilenme ve ilgi durumudur. Belirtme du­
rumunu bulmak için yükleme neyi, kimi soruları sorulur:

Neyi, Kimi?

Neyi içiyorsun? Sütü içiyorum.

Neyi görüyorsun? Evi görüyorum.
Neyi anyorsun? Anahtan arıyorum.
Neyi istiyorsun? Kalemi istiyorum.

Kimi anyorsun? Ahmet'i anyorum.

Kimi soruyorsun? Gönül'ü soruyorum.
Kimi seviyorsun? Çocuğu seviyorum.
Kimi beğeniyorsun? Küçük kızı beğeniyorum.

123
 Türkçede iki ünlü a r a s ı n a y ünsüzü gelir:
Neyi satıyorsun? Arabayı satıyorum.
Neyi alıyorsun? Masayı alıyorum.
Kimi soruyorsun? Ayşe'yi soruyorum.
Neyi istiyorsun? Ütüyü istiyorum.

Yönelme Durumu : -a (-e)

Yaklaşma, girme durumunu gösterir. Yönelme durumunu bulmak için yükleme
nereye, kime soruları sorulur:

Nereye, Kime?

Nereye gidiyorsun? Okula gidiyorum.

Nereye gidiyorsunuz? Amerika'ya gidiyoruz.
Nereye gidiyorsun? Eve gidiyorum.
Nereye gidiyorsunuz.? İsviçre'ye gidiyoruz.

Kime gidiyorsun? Ayşe'ye gidiyorum.

Kime gidiyorsunuz? Ahmetlcre gidiyoruz.
Kime gidiyorsunuz? Fatma Hanımlara gidiyorum.
Kime gidiyorsunuz? Oyalara gidiyoruz.

Kalma Durumu : -da (-de)

Adın kalma ve bulunma durumunu göstermeye yarar. Kalma durumunu bul­
mak için yükleme nerede, ne zaman soruları sorulur:

Nerede, Ne zaman?

Nerede oturuyorsun? Ankara'da oturuyorum.

Nerede oturuyorsun? Odada oturuyorum.
Nerede kalıyorsunuz? Evde kalıyoruz.
Nerede çalışıyorsunuz? Fabrikada çalışıyoruz.

Sabahları ne zaman kalkıyorsun? Saat altıda kalkıyorum.

Okula ne zaman gidiyorsun? Saat yedide gidiyorum.
Saat kaçta kahvaltı yapıyorsun? Saat sekizde kahvaltı yapıyorum.
Akşamları ne zaman uyuyorsun? Saat onda uyuyorum.

124
 Çıkma Durumu : -dan (-den)
Çıkma, uzaklaşma, gelme ve girme durumunu gösterir. Çıkma durumunu bul­
mak için yükleme nereden sorusu sorulur:

Nereden?

Nereden geliyorsun? Amerika'dan geliyorum.

Nereden geliyorsun? Okuldan geliyorum.
Nereden geliyorsun? I v den geliyorum.
Nereden geliyorsun? Üniversiteden geliyorum.

Çıkma durumu eki -dan (-den) bazen sebep bildirir:

Çocuk veremden oldu. Havasızlıktan boğuldu.
Kalabalıktan sıkıldım. Parası/1 ıktan ekmek bile alamıyordum.

Bir yerden çıkmak ve uzaklaşmak, başka bir yöne gitmek demektir. Bu nedenle
çıkma durumu kimi zaman, gelme, girme anlamını da verir:
Ali pencereden odaya girdi. Başbakan kapıdan içeri girince herkes ayağa kalktı.
Hırsı/ balkondan içeri girdi. Çocuklar bahçeden sınıfa girdiler.

Tamlayan Durumu : -in (-in, -un, -ün)

Adın ait olma durumunu gösterir. Tamlayan durumunu bulmak için yükleme
kimin, neyin soruları sorulur:

Kimin, Neyin?

Bu ev kimin? Bu ev Turgut'undur.
Bu araba kimin? Bu araba Ahmet'indir.
Bu bavul kimin? Bu bavul Ü/gür'ündür.
Bu kalem kimin? Bu kalem Orhan'ındır.

Son sesi ünlü ile biten bir sözcükten sonra tamlayan ekinin başına n ünsüzü
gelerek -nın (-nin, -nun, -nün) biçiminde kullanılır:
Bu neyin lâstiğidir? Bu arabanın lâstiğidir.
Bu neyin kapağıdır? Bu derginin kapağıdır.
Bu kimin malıdır? Bu ordunun malıdır.
Bu neyin fişidir? Bu ütünün fişidir.

125
 Eşitlik Eki: -ca (-ce)
Eşitlik eki adlara gelerek eşitlik, görelik, benzerlik ve nispet anlamı verir. Bazı
dilciler eşitlik ekini de ad durumu ekleri arasında saymaktadır. Bu nedenle biz de
eşitlik durumu ekini burada ad durum ekleri ile birlikte veriyoruz. Ancak, bu ek ile
ad durum ekleri arasında önemli bazı ayrılıklar vardır. Diğer ad durum ekleri ge­
nellikle bütün sözcüklere uygulanabildikleri halde, eşitlik eki -ca, -cenin kullanım
alanı son derece sınırlıdır. Cansız varlıkları bildiren adlara bu ek uy­
gulanamamaktadır:
ağaçça, duvarca, taşça, masaca... gibi.

Eşitlik eki -ca, (ce) nin kullanıldığı yerlere aşağıdaki örnekler verilebilir. Eşitlik
durumunu bulmak için yükleme nasıl sorusu sorulur:

Nasıl?

Ayşe'nin ekonomik durumu nasıl? Biraz zengince bir kız.

Ahmet'in ekonomik durumu nasıl? Biraz fakirce bir genç.
Zehra nasıl bir kız? Güzelce bir kız.
Hasta bugün nasıl? Hasta bugün daha iyice.

Eşitlik durumu genellikle göre ve gibi anlamlarını verir.

Bence bu elbise çok güzel.
Sizce bu ev nasıl?
Bence bu araba çok pahalı.
Sence bu adam iyi mi?
Ben sana insanca davrandım.
Hastanın durumu bugün daha iyice.
Halil bana askerce bir selâm verdi.
Zeynel'in kadınca davranışları var.
Bana göre bu elbise çok güzel.
Size göre bu ev nasıl?
Bana göre bu araba çok pahalı.
Sana göre bu adam iyi mi?
Ben sana insan gibi davrandım.
Hastanın durumu bugün daha iyi gibi.
Halil bana asker gibi selâm verdi.
Zeynel'in kadın gibi davranışları var.

-sı (-si, -su, -sü) ekleri de bazen eşitlik anlamını verir:

kadınca kadınsı -> kadına benzeyen, kadın gibi
erkekçe erkeksi -• erkeğe benzeyen, erkek gibi
çocukça çocuksu -» çocuğa benzeyen, çocuk gibi
büyükçe büyüksü -* büyüğe benzeyen, büyük gibi

126
 BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU, ÜNSÜZ BENZEŞMESİ
VE AD DURUM EKLERİ

BUYUK UNLU UYUMU

Büyük ünlü uyumu nedeniyle ad durum eklerinde bulunan ünlüler, sözcük­
lerin sonundaki ünlüye göre değişir. Bu değişiklikler bir çizelge ile şöyle göste­
rilebilir:

Ad Durumları a • 0 u e i ö ü

Yalın dunun bal kız yol okul ev il köy üzüm

Belirtme durumu balı kızı yolu okulu evi ili köyü ıı/ümü

Yönelme durumu bala kıza yola okula eve ile köye üzüme

Kalma durumu balda kızda yolda okulda evde ilde köyde üzümde

Çıkma durumu baldan kızdan yoldan okuldan evden ilden köyden üzümden

Tamlayan durumu balın kızın yolun okulun evin ilin köyün üzümün

Çizelgede görüldüğü gibi sözcüklerin son hecesinde bulunan ünlüler, ad

durum eklerindeki ünlüleri etkilemekte ve değişmesine sebep olmaktadır. Bu de­
ğişime göre bir sözcüğün son hecesinde bulunan ünlüden sonra ad durum ek­
lerinde hangi ünlülerin bulunacağı bir çizelgeyle şöyle gösterilebilir:

1 •• 1 Lü M m m LÜ ı ö |
m
i i i ı i i i ı
a. ı a, ı a. u a, u e,i e, i e. U e. U

127
 ÜNSÜZ BENZEŞMESİ
Bir sözcüğün sonunda sert bir ünsüz varsa, ad durum eklerinin başında bu­
lunan ünsüz de sert ünsüze dönüşür.
Ünsüz benzeşmesi yalnızca kalma, çıkma ve eşitlik durumu ekleri için ge­
çerlidir. Çünkü ünsüz benzeşmesi sadece ünsüzle başlayan eklerde görülür.

Kalma Durumu: -da (-de)

Ünsüz benzeşmesinin etkisiyle -da (-de) ekleri -ta (-te) ye dönüşür:

Ağaçta kuş var.

Sınıfta öğrenciler kitap okuyor.
Fatih'te kalem var.
Çocukta defter var.
Kitapta güzel bir konu okudum.
Paris'te güzel bir kızla tanıştım.
Bu kuşta bir hastalık var.

Yurtta öğrenciler kalıyorlar.

Çıkma Durumu: -dan (-den)

Ünsüz benzeşmesinin etkisiyle -dan (-den) ekleri -tan (-ten) e dönüşür:

Ağaçtan kuş uçtu.

Öğrenciler sınıftan çıktı.
Fatih'ten kalemi aldım.
Koltuktan kalkar mısınız?
Kitaptan birkaç sayfa okudum.
Otobüsten ininiz!
Araba hızla yokuştan iniverdi.
Turgut'tan kitap aldım.

128
Eşitlik Eki: -ca (-ce)
Ünsüz benzeşmesinin etkisi ile -ca (-ce) ekleri -ça (-çe) ye dönüşür,
ç, f, h, k, p, s, ş, t ünsüzlerinden sonra:
Çocuklar nasıl oynuyorlar? Kardeş çc oynuyorlar.

Ali seninle nasıl konuştu? Küstahça k o n u ş t u .

Halil sana nasıl davrandı? Erkekçe davrandı.

Çocuklar sana nasıl davranıyorlar? A r k a d a ş ç a davranıyorlar.

Ünsüz benzeşmesi nedeniyle ad durum eklerinin uğradıkları değişikliği bir çi­

zelgeyle şöyle gösterebiliriz:

Ad
Sert Ünsüzler
Durumları
Ç r h k P s 9 t

Yalın durum ağaç sınıf Fatih çocuk kitap kuş otobüs yurt

Belirtme durumu ağacı sınıfı Fatih'i çocuğu kitabı kuşu otobüsü yurdu

Yönelme durumu ağaca sınıfa Fatih'e çocuğa kitaba kuşa otobüse yurda

Kalma durumu ağaçta sınıfta Fatih'te çocukta kitapta kuşta otobüste yurtta

Çıkma durumu ağaçtan sınıftan Fatih'ten çocuktan kitaptan kuştan otobüsten yurttan

Tamlayan durumu ağacın sınıfın Fatih'in çocuğun kitabın kuşun otobüsün yurdun

Çizelgede görüldüğü gibi ünsüz benzeşmesi nedeniyle yalnızca kalma ve

çıkma durumlarında c/>fye dönüşmektedir. Çizelgede ayrıca ağaç, çocuk, kitap.
yurt sözcüklerinin sonlarında bulunan ç, k, p, t sert ünsüzlerin yumuşadığı, sınıf,
Fatih, otobüs, kuş sözcüklerinin sonunda bulunan f, h, s, ş sert ünsüzlerin ise yu-
muşamadığı görülmektedir.
ağaç > ağacı

çocuk > çocuğu

kitap > kitabı

yurt > yurdu

129
 UNUTMAYINIZ!
BİÇİMBİLİM
Biçimbilim sözcükleri, sözcük türlerini, kökler ve eklerle ilgili her (ürlü konuyu, yani
dilin yapı özelliklerini inceleyen bir dilbilgisi dalıdır.

TÜRKÇENİN ÖZELLİKLERİ
• Türkçede sözcük türleri arasında büyük bir esneklik vardır. Bir sözcük, içinde bu­
lunduğu duruma göre değişik görevler üstlenebilir. Bu nedenle sözcükleri ad, sıfat, be­
lirteç diye sınıflamak yerine, ad, sıfat, belirteç görevini üstlenen sözcükler diye ta­
nımlamak daha doğrudur.
Sen ne tatlı çocuksun, (sıfat)
Çok tatlı konuşuyorsunuz, (belirteç)
Tatlı sever misiniz? (ad)
Ne kadar tatlı! (ünlem)
Sen çok tatlısın, (yüklem)
• Türkçede sözcük türleri arasındaki büyük çoğunluğu adlar oluşturmaktadır. Gerek ad­
lardan, gerekse eylemlerden türetilen sözcükler arasında adlar çoğunluktadır. Almanca. Fran­
sızca gibi dillerde cinsiyet söz konusu olmasına rağmen Türkçe adlarda cinsiyet yoktur.
• Türkçede ekler birden çok görev üstlenir
Babam evden çıktı, (çıkma durumu)
Çocuk veremden öldü. (sebep bildirimi)
• Türkçede sözcük kökleri değişmez. Yalnızca, sözcük köklerine gelen ekler değişerek yeni
anlam birimleri oluşturur.
• Türkçede ön ekler ve iç ekler yoktur. Yalnızca son ekler vardır. Türkçede ön ek yalnızca
pekiştirme sıfatlarında görülür:
yaz-dır-a-bil-ir mi-sin (çekim eki)
öğret-men-lik (yapım eki)
beyaz -• bembeyaz (pekiştirme sıfatı)

SÖZCÜK VE SÖZCÜK TÜRLERİ

Anlamlı ses ya da ses birliğine sözcük denir. Türkçede ad. sıfat. adıl. belirteç, ilgeç.
bağlaç, ünlem ve eylem olmak üzere sekiz sözcük türü vardır.

ADLAR
Varlıkları bildiren sözcüklere ad denir. Adlar şu gruplara ayrılır: Somut adlar, soyut
adlar, özel adlar, cins adlar, tekil adlar, çoğul adlar ve topluluk adları.
ağaç, ev, akıl. sevgi. Ankara, kuşlar, toplum, ulus, sürü... gibi.

130
 AD TAMLAMASI: İki ya da daha çok addan kurulmuş tamlamaya ad tamlaması denir.
Ad tamlamaları üçe ayrılır:
Belirtili ad tamlaması ineğin sütü
Belirtisi/, ad tamlaması inek sütü
Zincirleme ud tamlaması inek sütunun kaymağı

YAPILARINA (İORi: ADLAR : Yapılarına göre adlar yalın, türemiş ve bileşik adlar
olmak üzere üçe ayrılır:
Yalın adlar : çiçek, kalem, su ... gibi.
Türemiş adlar simitçi, kalemlik, yazar... gibi.
Birleşik adlar kuşburnu, pazartesi, uyurgezer... gibi.

ADLARDA KÜÇÜLTME : Küçültme eki. adların belirttiği kavramlarda küçültmek:

sözcüğe sevgi ve şefkat anlamları yüklemek için kullanılır:
Küçültme e k i : -eık (-cik. -cuk, -cük); -cağız (-ceğiz)
Yıllarca bu ufacık odada çalıştım.
Kızcağız bana çiçek yollamış.
Zavallı kedicik çok acıkmıştı.

ADLAR VE AD DURUM E K L E R İ : Adlar bulundukları duruma ve aldıklar, ad durum

eklerine göre altıya ayrılır. Ad durum ekleri büyük ünlü uyumuna ve ünsüz benzeşmesine uyar.
Yalın durum okul
Belirtme durumu okulu
Yönelme durumu okula
Kalma durumu okulda
Çıkma durumu okuldan
Tamlayan durumu okulun

* Adlara gelerek eşitlik, görelik, benzerlik ve nispet anlamı veren -ca (-ee) ekine eşitlik
eki denir.
Ali Bey bugün daha iyice görünüyor.
Aynı /.un.m«l,ı eşitlik eki -ca (-ce) göre anlamı da verir.
Sence bu işi yapabilir miyiz? —* Sana göre bu işi yapabilir miyiz?

• Ad durum ekleri buyUk unlu uyumuna ve ünsüz benzeşmesine uyar.

okulda, yurtta, evden, dolaptan; saat dokuzda, saat beşte... gibi.

131