ગુજરાતની ભૂગાોળ

ગુજરાત પરરચય

 ગુજરાત રાજ્યની સ્થાપના 1 મે, 1960 ના રાેજ બ઼ૃહદ મુબ ું ઈ રાજ્યમાુંથી કરવામાું આાવી. જેનુું ઉદ્દઘાટન સાબરમતી
આાશ્રમમાું રવવશુંકર મહારાજના હસ્તે કરવામાું આાવ્ુું હતુું તેથી 1 મે “ગુજરાત ગાૌરવ દદવસ” તરીકે ઉજવાય છે .
 સ્થાનઃ-
 ગુજરાતનુું સ્થાન ઉત્તર ગાેળાઘઘમાું આેશશયાની દક્ષિણે ભારતની પશિમે આરબસાગરના દકનારે આાવેલુું છે .
 અક્ાાંશઃ– 20° 6’ ઉત્તર આાિાુંશવ઼ૃતથી 24° 07’ ઉત્તર આિાુંશવ઼ૃત
 રો ખાાંશ: – 68° 10’ પૂવઘ રે ખાુંશવ઼ૃતથી 74° 28’ પૂવઘ રે ખાુંશવ઼ૃત
 કકક વૃતઃ– 23° 5’ ઉત્તર આિાુંશ
 આા કકઘ વ઼ૃત ગુજરાતમાુંથી કુલ 6 શજલ્લા માુંથી પસાર થયા છે . આરવલ્લી, સાબરકાુંઠા, ગાુંધીનગર, મહે સાણા, પાટણ,
કચ્છ.

યાદ રાખવા માટો સુત્ર - ક પા સ માાં અા ગ

 ગુજરાત રાજ્યનુું િેત્રફળ 1,96,024 ચાે. દક.મી.

 િેત્રફળની દ્રષ્ટિઆે ગુજરાત રાજ્ય ભારતમાું 5માું નુંબરનુું સ્થાન ધરાવે છે . (રાજસ્થાન ,મધ્યપ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર, ઉત્તર
પ્રદેશ, ગુજરાત)
 ગુજરાત રાજ્યની ઉત્તર-દક્ષિણ લુંબાઈ 590 દક.મી.
 ગુજરાત રાજ્યની પૂવઘ-પશિમ લુંબાઈ 500 દક.મી.

1
 ગુજરાત રાજ્યની સીમા અનો રદશાઅાો.

રાજસ્થાન
ઉત્તર રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ
આરવલ્લી
વાયવ્ય ઈશાન
પાદકસ્તાન

કચ્છનાે આખાત -પજિમ રદશાઅાો પૂવ-ક મધ્ય પ્રદેશ

અગ્નિ- મહારાષ્ટ્ર
નૈઋત્વ
આરબ સાગર

દક્ષક્ણ
ખુંભાતનાે આખાત
આને
આરબ સાગર

 ગુજરાતમાું બે આખાત આાવેલા છે .

(1) કચ્છનાે આખાત
(2) ખુંભાતનાે આખાત
 ગુજરાત રાજ્યને કુલ 1600 દક.મી. (992 માઈલ આાશરે ) લાુંબાે દદરયાદકનારાે મળેલ છે જે ભારતમાું સાૌથી લાુંબાે દદરયા
દકનારાે ધરાવતુું રાજ્ય છે .
 ગુજરાત રાજ્યના દદરયાદકનારે નાના - માેટા આેમ કુલ 42 (આાશરે ) બુંદરાે આાવેલા છે .
 ગુજરાત રાજ્યનુું પ્રથમ પાટનગર આમદાવાદ હતુું
 ગુજરાત રાજ્યનુું વતઘમાન પાટનગર ગાુંધીનગર (વર્ઘ 1971) છે .

 ગુજરાતના જજલ્લાનાો ઈતતહાસઃ-

 1 મે, 1960 ના રાેજ ગુજરાત રાજ્યની સ્થાપના સમયે ગુજરાતમાું કુલ 17 શજલ્લા બન્યા જે ગુજરાતના મૂળ શજલ્લા
કહે વાય છે . જેમાું કચ્છ, સાૌરાષ્ટ્રના 5 શજલ્લા તથા તળ ગુજરાતના 11 શજલ્લા આેમ કુલ 17 શજલ્લા બનાવામાું આાવ્ા હતા.
આને 185 તાલુકાઆાે હતા.
 હાલમાું ગુજરાત રાજ્યમાું કુલ 33 શજલ્લા છે . આને 252 તાલુકાઆાે છે .
 ગુજરાતના જજલ્લાનુાં તવભાજનઃ-
 ગુજરાત સ્થાપના સમયે શજલ્લા
1. આમદાવાદ 5. ભાવનગર 9. ખેડા 13. રાજકાેટ 17. વડાેદરા
2. આમરે લી 6. ભરૂચ 10. કચ્છ 14. સુરેન્દ્દ્રનગર
3. જુનાગઢ 7. ડાુંગ 11. મહે સાણા 15. સાબરકાુંઠા
4. બનાસકાુંઠા 8. જામનગર 12. પુંચમહાલ 16. સુરત

2
 વવભાજન થઈ બનેલા નવા શજલ્લા

અમદાવાદ મહો સાણા સુરત

વલસાડ (19 માે)

1966 - મુખ્યમુંત્રી દહતેન્દ્દ્રભાઈ દેસાઈ
ગાાંધીનગર (18 માે)
1964 - મુખ્યમુંત્રી બળવુંતરાય મહે તા

ખોડા પાંચમહાલ ભરૂચ

અાણાંદ (20 માે) નમકદા (22 માે)

દાહાોદ (21 માે)
1997 - મુખ્યમુંત્રી 1997 - મુખ્યમુંત્રી શુંકરક્ષસિંહ
1997 - મુખ્યમુંત્રી શુંકરક્ષસિંહ વાઘેલા
શુંકરક્ષસિંહ વાઘેલા વાઘેલા

વલસાડ જૂનાગઢ બનાસકાાંઠા મહો સાણા

નવસારી (23 માે) પાોરબાંદર (24 માે)

1997 - મુખ્યમુંત્રી 1997 - મુખ્યમુંત્રી
પાટણ (25 માે)
શુંકરક્ષસિંહ વાઘેલા શુંકરક્ષસિંહ વાઘેલા
2000 - મુખ્યમુંત્રી
કે શુભાઈ પટેલ

સુરત સાબરકાાંઠા અમદાવાદ ભાવનગર

તાપી (26 માે) અરવલ્લી (27 માે)

2007 - મુખ્યમુંત્રી 2013- મુખ્યમુંત્રી બાોટાદ (28 માે)
નરે ન્દ્દ્ર માેદી નરે ન્દ્દ્ર માેદી 2013 - મુખ્યમુંત્રી
નરે ન્દ્દ્ર માેદી
વડાોદરા જામનગર

છાોટા ઉદો પુર (29 માે) દો વભૂતમ દ્વારકા (30 માે)

2013 - મુખ્યમુંત્રી 2013- મુખ્યમુંત્રી
નરે ન્દ્દ્ર માેદી નરે ન્દ્દ્ર માેદી

3
 ખોડા પાંચમહાલ રાજકાોટ સુરોન્દ્રનગર જામનગર

માોરબી (32 માે)

મરહસાગર (31 માે)
2013 - મુખ્યમુંત્રી નરે ન્દ્દ્ર માેદી.
2013 - મુખ્યમુંત્રી નરે ન્દ્દ્ર માેદી

જુનાગઢ

ગીર સાોમનાથ (33 માે)

2013- મુખ્યમુંત્રી નરે ન્દ્દ્ર માેદી.

 આત્યાર સુધીમાું આમરે લી, કચ્છ આને ડાુંગ શજલ્લા માુંથી આેકપણ શજલ્લાે વવભાજીત થયેલ નથી

ક્રમ જીલ્લાો મુખ્યમથક તાલુકા જીલ્લાનો સ્પશકતી સરહદાો

1. કચ્છ ભૂજ ભુજ, લખપત, માુંડવી, ગાુંધીધામ, ભચાઉ, મુદ્રા, બનાસકાુંઠા, પાટણ,
આબડાસા, નખત્રાણા, આુંજાર, રાપર (તા-10) સુરેન્દ્દ્રનગર, માેરબી

2. બનાસકાુંઠા પાલનપુર પાલનપુર, વાવ, થરાદ, ડીસા, દાુંતા, ધાનેરા, કચ્છ, પાટણ, મહે સાણા,
દદયાેદર, કાુંકરે જ, વડગામ, ભાભર, દાુંતીવાડા, સાબરકાુંઠા
આમીરગઢ, સુઈગામ, લાખણી (તા-14)

3. પાટણ પાટણ પાટણ, સાુંતલપુર, રાધનપુર, સમી, ચાણસ્મા, કચ્છ, બનાસકાુંઠા,

હારીજ, ક્ષસદ્ધપુર, શુંખેશ્વર, સરસ્વતી (તા- 9) મહે સાણા,સુરેન્દ્દ્રનગર

4. મહે સાણા મહે સાણા મહે સાણા, સતલાસણા, ખેરાલુ, વડનગર, કડી, બનાસકાુંઠા, પાટણ,
વીસનગર, બહુચરાજી, જાેટાણા, ગાેજાદરયા, ઊુંઝા, સુરેન્દ્દ્રનગર, આમદાવાદ,
વવજાપુર (તા- 11) ગાુંધીનગર, સાબરકાુંઠા

5. સાબરકાુંઠા દહિં મતનગર દહિં મતનગર, ખેડબ્રહ્મા,વડાલી, વવજયનગર,ઈડર, બનાસકાુંઠા, મહે સાણા,
પ્રાુંવતજ, તલાેદ, પાેશીના (તા- 8) ગાુંધીનગર, આરવલ્લી

6. ગાુંધીનગર ગાુંધીનગર ગાુંધીનગર, દહે ગામ, કલાેલ, માણસા (તા- 4) સાબરકાુંઠા, મહે સાણા,
આમદાવાદ, ખેડા, આરવલ્લી
7. આરવલ્લી માેડાસા માેડાસા, ષ્ટભલાેડા, બાયડ, ધનસુરા, માલપુર, મેઘરજ સાબરકાુંઠા, ગાુંધીનગર, ખેડા,
(તા- 6) મદહસાગર
8. મદહસાગર લુણાવાડા લુણાવાડા, વીરપુર, બાલાક્ષસનાેર, ખાનપુર, કડાણા, આરવલ્લી, ખેડા, પુંચમહાલ,
સુંતરામપુર (તા-6) દાહાેદ
9. દાહાેદ દાહાેદ દાહાેદ, લીમખેડા, દેવગઢ બાદરયા, ગરબાડા, મદહસાગર, પુંચમહાલ,
ધાનપુર, ઝાલાેદ, ફતેપુરા, સુંજલી, ક્ષસિંગવડ (તા- 9) છાેટા ઉદપુર

4
ક્રમ જીલ્લાો મુખ્યમથક તાલુકા જજલ્લાનો સ્પશકતી સરહદાો
10. પુંચમહાલ ગાેધરા ગાેઘરા, શહે રા, માેરવાહડફ, દાહાેદ, મદહસાગર, ખેડા, વડાેદરા,
ઘાેઘુંબા, હાલાેલ, કાલાેલ, છાેટા ઉદેપુર
જાુંબુઘાેડા (તા-7)
11. ખેડા નદડયાદ નદડયાદ, ખેડા, કઠલાલ, માતર, પુંચમહાલ, મદહસાગર, આરવલ્લી,
મહે મદાવાદ, કપડવુંજ, ઠાસરા, ગાુંધીનગર, આમદાવાદ, આાણુંદ,
મહુધા, ગલતેશ્વર, વસાે (તા- 10) વડાેદરા
12. આાણુંદ આાણુંદ આાણુંદ, બાેરસદ, ખુંભાત, પેટલાદ, ખેડા, આમદાવાદ, ભરૂચ, વડાેદરા
સાેશજત્રા, ઉમરેઠ, તારાપુર,
આાુંકલાવ, (તા- 8)
13. વડાેદરા વડાેદરા વડાેદરા, સાવલી, વાઘાેદડયા, આાણુંદ, ભરૂચ, નમઘદા,
પાદરા, કરજણ, ક્ષસનાેર, ડભાેઈ, છાેટા ઉદેપુર, પુંચમહાલ, ખેડા
ડે સર (તા- 8)
14. છાેટા ઉદેપુર છાેટા ઉદેપુર સુંખેડા, નસવાડી, કવાુંટ, જેતપુર,- વડાેદરા, નમઘદા, દાહાેદ, પુંચમહાલ
પાવી, બાેડેલી, છાેટા ઉદેપુર (તા-6)
15. નમઘદા રાજપીપળા નાુંદાેદ (રાજપીપળા), સાગબારા, છાેટા ઉદેપુર, વડાેદરા, ભરૂચ,
વતલકવાડા, ડે દડયાપાડા, ગરૂડે શ્વર સુરત, તાપી
(તા- 5)
16. ભરૂચ ભરૂચ ભરૂચ, આામાેદ, આુંકલેશ્વર, નમઘદા, વડાેદરા, આાણુંદ, સુરત
ઝગદડયા, હાુંસાેટ, જું બુસર,
વાશલયા, વાગરા, નેત્રુંગ (તા- 9)
17. સુરત સુરત સુરત, ચાેયાઘસી, આાેલપાડ, કામરે જ, ભરૂચ, નવસારી, તાપી, નમઘદા
માુંગરાેળ, માુંડવી, ઉમરપાડા,
મહુવા, બારડાેલી, પલસાણા(તા-
10
18. તાપી વ્ારા વ્ારા, સાેનગઢ, ઉચ્છલ, શનઝર, સુરત, નવસારી, ડાુંગ, નમઘદા
વાલાેદ, ડાેલવણ, કુકરમુુંડા (તા- 7)
19. નવસારી નવસારી નવસારી, જલાલપાેર, ચીખલી, સુરત, વલસાડ, ડાુંગ, તાપી
ગણદેવી, વાુંસદા, ખેરગામ (તા- 6)
20. ડાુંગ આાહવા ડાુંગ, વધઈ, સુબીર (તા- 3) તાપી, નવસારી
21. વલસાડ વલસાડ વલસાડ , પારડી, ધરમપુર, નવસારી
ઉમરગામ, કપરાડા, વાપી, (તા- 6)
22. આમદાવાદ આમદાવાદ આમદાવાદ ક્ષસટી, દસક્ાેઈ, દેત્રાેજ, આાણુંદ, ખેડા, ગાુંધીનગર,
માુંડલ, વીરમગામ, સાણુંદ, બાવળા, મહે સાણા, સુરેન્દ્દ્રનગર, બાેટાદ,
ધાેળકા, ધુંધુકા, ધાેલેરા (તા- 10) ભાવનગર
23. સુરેન્દ્દ્રનગર સુરેન્દ્દ્રનગર વઢવાણ, લીમડી, સાયલા,ચાેટીલા, આમદાવાદ, મહે સાણા, પાટણ,
મૂળી, ધ્ાુંગધ્ા, દસાડા, લખતર, કચ્છ, માેરબી, રાજકાેટ, બાેટાદ
ચુડા, થાનગઢ, (તા- 10)
24. બાેટાદ બાેટાદ બાેટાદ, ગઢડા, રાણપુર, બરવાળા, આમદાવાદ, સુરેન્દ્દ્રનગર, રાજકાેટ,
(તા- 4) આમરે લી, ભાવનગર

5
 ક્રમ જીલ્લાો મુખ્યમથક તાલુકા જીલ્લાનો સ્પશકતી સરહદાો
25. ભાવનગર ભાવનગર ભાવનગર, ઘાેઘા, તળાજા, આમદાવાદ, બાેટાદ, આમરે લી
પાલીતાણા, મહુવા, વલભીપુર,
ગાદરયાધાર, ક્ષસહાેર, ઉમરાળા,
જેસર (તા- 10)
26. આમરે લી આમરે લી આમરે લી, બાબરા, લાઠી, લીલીયા, ભાવનગર, બાેટાદ, રાજકાેટ,
ધારી, કુકાવાવ, ખાુંભા, જૂનાગઢ, ગીર-સાેમનાથ
રાજુલા,જાફરાબાદ, સાવરકું ુ ડલા,
બગસરા (તા- 11)
27. રાજકાેટ રાજકાેટ રાજકાેટ, લાેવધકા, પડધરી, બાેટાદ, સુરેન્દ્દ્રનગર, માેરબી,
જસદણ, જેતપુર, કાેટડાસાુંગાણી, જામનગર, પાેરબુંદર, જૂનાગઢ,
ગાોંડલ, ઉપલેટા, ધાેરાજી, વીંશછયા, આમરે લી
જામકું ડાેરણા, (તા- 11)
28. જૂનાગઢ જૂનાગઢ જૂનાગઢ, જૂનાગઢ ક્ષસટી, રાજકાેટ, પાેરબુંદર, ગીર -
માણાવદર, વુંથલી, ભેસાણ, સાેમનાથ, આમરે લી
વવસાવદર, કે શાેદ, મોંદરડા,
માુંગરાેળ, માક્ષળયા હાદટના (તા-10)
29. ગીર સાેમનાથ વેરાવળ વેરાવળ, ઉના, તલાલા, સુત્રાપાડા, આમરે લી, જૂનાગઢ
કાેદડનાર, ગીરગઢડા (તા- 6)
30. પાેરબુંદર પાેરબુંદર પાેરબુંદર, રાણાવાવ, કુવતયાણા, જૂનાગઢ, રાજકાેટ, જામનગર,
(તા- 3) દેવભૂમમ દ્વારકા
31. દેવભૂમમ- ખુંભાક્ષળયા ખુંભાક્ષળયા, દ્વારકા, (આાેખામુંડળ) પાેરબુંદર, જામનગર
દ્વારકા કલ્યાણપુર, ભાણવડ (તા- 4)
32. જામનગર જામનગર જામનગર,લાલપુર, કાલાવડ, દેવભૂમમ-દ્વારકા, પાેરબુંદર,
જામજાેધપુર, ધ્ાેળ, જાેદડયા (તા- 6) રાજકાેટ, માેરબી
33. માેરબી માેરબી માેરબી, ટું કારા, વાુંકાનેર, હળવદ, જામનગર, રાજકાેટ, સુરેન્દ્દ્રનગર,
માક્ષળયા (તા- 5) કચ્છ

6
 ગુજરાતનુાં ભૂપૃષ્ઠ

વ્યાખ્યાઃ- પ઼ૃથ્વીની સપાટી પર આાવેલાું ભૂમમસ્વરૂપાે જેવા કે નદી તુંત્ર, ડું ુ ગર, મેદાનાે, ઉચ્ચ પ્રદેશ, રણ પ્રદેશ, ખીણ, દદરયા
દકનારા વગેરેને સામાન્ય રીતે ભૂગાેળની પદરભાર્ામાું ભૂપ઼ૃષ્ઠ કહે છે .

ભૂપૃષ્ઠની રષ્ટિઅો ગુજરાતની અલગ- અલગ ભાગાો માાં વહો ચણી

પ્રથમ શ્રેણીમાું

ભૂમમખુંડાે મહાસાગરાે

દદ્વતીય શ્રેણીમાું

પવઘતાે, ડું ુ ગરાે ઉચ્ચ પ્રદેશ મેદાનાે ખીણાે

ત઼ૃવતય શ્રેણીમાું

નદી તાંત્ર રહમ નદીતાંત્ર પવન ભૂતમગત જળપવન સમુર માોજાઅાો

- V- આાકારની ખીણ - U- આાકારની ખીણ - ડુબક શછદ્ર - સમુદ્ર ગુફા
- ઉડનપાત્ર
- જળ ધાેધ - સકઘ
- ભૂ-સ્તુંભ - પુવાલ - ખાડી, રે તપર
- કાેતરાે - દહમ- આશ્માવલી - રે તીના ઢૂવા
- મુખ- વત્રકાેણ મેદાન - દફયાડઘ - આધાેગામી આને ઉર્ધ્ઘગામી - લગુન સરાેવર
- લાેઆેસનુું મેદાન
- ગુફા સ્તુંભ

7
 પવકતાો અનો ડાં ુ ગરાોઃ-
 પવકતાોઃ-
 પ઼ૃથ્વી સપાટીના 26% ભાગ પર પવઘતાે આાવેલા છે .
 સમુદ્ર સપાટીથી આાશરે 900 મીટરથી વધુ ઊુંચાઈ ધરાવતા ઊુંચા - નીચા ઢાેળાવાે આને સાુંકડા શશખર િેત્રાે ધરાવતા
ભૂમમ સ્વરૂપને પવઘત કહે વાય છે .
 શનમાઘણ પ્રદક્યા આનુસાર પવઘતના બે પ્રકાર પડે છે .
(i) ભૂગષ્ટભિક પવઘતાે (i) આવશશિ આથવા શેર્ પવઘતાે
 ભૂગષ્ટભિક પવઘતાે માું ગેડ પવઘત, ખુંડ પવઘત, ધુમ્મટાકાર પવઘત આને જ્વાળામુખી પવઘતાેનાે સમાવેશ થાય છે .
 ગુજરાતમાું પવઘત કહી શકાય તેવાે કાેઈ વવસ્તાર આાવેલ નથી

 ડાં ુ ગરાોઃ-
 300 મીટર કરતા ઊુંચા આને ખડકાળ પ્રદેશને ડું ુ ગરાળ પ્રદેશ કહે વાય છે .
 300 મીટર કરતાું આાેછી ઊુંચાઈ ધરાવતા વવસ્તારને ઉચ્ચ પ્રદેશ તરીકે આાેળખવામાું આાવે છે .

ગુજરાતના ડાં ુ ગરાળ પ્રદો શાો

કચ્છના ડાં ુ ગરાળ પ્રદો શાો સાૈરાષ્ટ્રના ડાં ુ ગરાળ પ્રદો શાો તળ ગુજરાતના ડાં ુ ગરાળ પ્રદો શાો

ઉત્તરધાર મધ્યધાર દક્ષિણધાર

માુંડવની ટેકરી ગીરના ડું ુ ગર પ્રદેશ

ઉત્તર ગુજરાતના મધ્ય ગુજરાતના દક્ષિણ ગુજરાતના

ડું ુ ગરાળ પ્રદેશાે ડું ુ ગરાળ પ્રદેશાે ડું ુ ગરાળ પ્રદેશાે

8
(1) કચ્છનાો ડાં ુ ગરાળ પ્રદો શ
 કચ્છમાું નાના-નાના ડું ુ ગળાેની હારમાળા આાવેલી છે . જેને ધાર કહે વામાું આાવે છે . કચ્છમાું આાવી કુલ ત્રણ ધાર આાવેલી
છે .

(i) ઉત્તરધારઃ-
 ઉત્તરધાર કચ્છના માેટા રણમાું આાવેલી છે . જેમાું પચ્છમ, ખદીર, બેલા, આને ખાવડા ટાપુઆાે આાવેલા છે .
 ખદીર બેટ માુંથી ગુજરાતનુું સાૌથી પ્રાચીન નગર ધાેરાવીરા મળી આાવ્ુું છે .
 આા ડું ુ ગરધારમાું ખાવડાનાે કાળાે ડું ુ ગર આે સાૌથી ઊુંચાે છે .
 કાળા ડું ુ ગર પર દત્તાત્રેયની સમાવધ આાવેલી છે . જ્યાથી કચ્છનુું માેટું ુ રણ જાેઈ શકાય છે .
(ii) મધ્યધારઃ-
 આા ધાર આુંજારથી પશિમમાું લખપત સુધી આથવા તાે ચાડવા ડું ુ ગરથી લખપત નજીક ગદાઘની ટે કરીઆાે વચ્ચે આાવેલી છે .
 મધ્યધાર નાે સાૌથી ઊુંચાે ડું ુ ગર ધીણાેધર છે જે નખત્રાણા તાલુકામાું આાવેલ છે .
 ધીણાેધર ડું ુ ગર ગાેરખનાથની તપાેભૂમમ તરીકે જાણીતાે છે . તથા ધીણાેધર ડું ુ ગર ઉપરથી કકઘ વ઼ૃત પસાર થાય છે .
 હબા ડું ુ ગર ઉપર મેકરણ દાદાની સમાવધ આાવેલી છે . જેમની પાસે લાલીયાે ગધેડાે આને માેતીયાે નામનાે કુતરાે હતાે.
 આા ધારમાું ઉમમયા, ઝુરા, વરાર, રતનાલ ,લીલીયાે, ભૂશજયાે વગેરે ડું ુ ગરાે આાવેલા છે .
 મધ્યધાર કચ્છના રણ આને કચ્છના આખાતની વચ્ચે જળ વવભાજન તરીકે કામ કરે છે .
 ભૂશજયા ડું ુ ગરની તળેટીમાું ભૂજ શહે ર વસેલુું છે . જેના પર ભૂશજયાે દકલ્લાે આાવેલાે છે .
(iii) દક્ષક્ણધારઃ-
 દક્ષિણધાર માતાના મઢથી લઈ આુંજાર સુધી ફે લાયેલી છે .
 આા ધારમાું સાૌથી ઊુંચાે ડું ુ ગર નનામાે છે .
 માતાના મઢ જાડે જા કાેમની કુળદેવી આાશાપુરાનુું મુંદદર આાવેલ છે .
 માતાના મઢ પાસેથી સાૌપ્રથમવાર મુંગળગ્રહના આવશેર્ાે મળી આાવ્ા હતા.
 પાનન્ધ્ાે વવસ્તાર માુંથી ગુજરાતની સાૌથી માેટી શલગ્નાઈટ કાેલસાની ખાણ આહીંથી મળી આાવેલી છે .
 પૂવઘ કચ્છમાું વાગડની ટેકરીઆાે આાવેલી છે . જયા વાગડના મેદાનાેમાું કું થકાેટના ડું ુ ગર આાવેલા છે .
 આા કું થકાેટના ડું ુ ગરાેમાું મહમ્મદ ગઝનવીના આાક્મણ સમયે ભીમદેવ પહે લાે કું થકાેટના દકલ્લામાું સુંતાયાે હતાે.
 દક્ષિણધારમાું આધાેઈની ટે કરીઆાે, નનામાે, પાનન્ધ્ાે, માતાનામઢ આને કું થકાેટના ડું ુ ગરાે આાવેલા છે .

(2) સાોરાષ્ટ્રનાો ડાં ુ ગરાળ પ્રદો શઃ-

(i) ઉત્તરની ટો કરીઅાોઃ-
 ઉત્તરની ટે કરીઆાે જેમને માુંડવની ટે કરીઆાે તરીકે પણ આાેળખાય છે . જેમનાે વવસ્તાર પૂવઘમાું સુરેન્દ્દ્રનગરના ભાડલાથી
પશિમમાું રાજકાેટના આાનુંદપુર સુધી વવસ્તરે લ છે .
9
 માુંડવની ટેકરીમાું ચાેટીલા (સુરેન્દ્દ્રનગર), સવતયાદેવ (જામનગર), વેણુ(પાેરબુંદર), કાુંગા (રાજકાેટ), આાેસમ (રાજકાેટ),
ઢૂુંઢા(રાજકાેટ), બરાેડાે(પાેરબુંદર), આાભપરા(પાેરબુંદર), ગાેપની ટેકરી (જામનગર), આેલચીનાે (પાેરબુંદર) આને લાેવધકા
(રાજકાેટ) ડું ુ ગરાે આાવેલા છે .
 માુંડવની ટેકરીમાું સાૌથી ઊુંચાે ડું ુ ગર ચાેટીલા છે જે સુરેન્દ્દ્રનગર જીલ્લામાું આાવેલ છે . જે જ્વાળામુખી પવઘતનુું ઉદાહરણ
છે . તથા તે પવઘત ઉપર ચાુંમુડામાતાજી નુું મુંદદર આાવેલુું છે .
 પાેરબુંદરમાું આાવેલ બરડાે ડું ુ ગર જેનુું ઊુંચુું શશખર આાભપરા છે . તેમજ ગાેપની ટે કરીઆાે જામનગર શજલ્લામાું આાવેલ છે .
(ii) દક્ષક્ણની ટો કરીઅાોઃ-
 દક્ષિણની ટે કરીઆાે પશિમમાું માુંગરાેળ પાસેથી શરૂ થઈ પૂવઘ તરફ છે ક ભાવનગર સુધી વવસ્તરે લી છે .
 દક્ષિણની ટે કરીઆાેમાું ગીરની ટે કરીઆાે, નાનાગીર (માેરધાર) તેમજ ભાવનગરના ડું ુ ગરનાે સમાવેશ થાય છે .

દક્ષક્ણની ટો કરીઅાો / ગીરની ટો કરીઅાો

ગીરની ટો કરી નાનાગીર (માોરધાર) ગાોરખનાથ (જૂનાગઢ)

- સાસણ ગીર - લાોંચ (ભાવનગર) - આુંક્ષબકા
- નુંદીવેલ - શેત્રુુંજ્ય (ભાવનગર) - કાલકા
- તુલસીશ્યામ - જાલાેર - દાતાર
- સરકલા (આમરે લી) - શાણા - આાેઘેડ
-લાેકડાે - દતાત્રેય
 ગગરનારઃ-
 ગુજરાતમાું સાૌથી ઊુંચામાું ઊુંચી ટે કરીઆાે ગીરનારમાું આાવેલ શશખર ગાેરખનાથ છે જે જૂનાગઢમાું આાવેલ છે . જેની
ઊચું ાઈ (1117 મીટર) છે .
 ગગરનારની ટે કરીઆાે સરે રાશ 250 થી 640 મીટર ઊચ ું ાઈ ધરાવે છે . જે આગ્નગ્નક઼ૃત ખડકાેનાે ગુુંબજ આાકારે વવસ્તરે લાે
ડું ુ ગર છે .
 ગગરનારની ટે કરીઆાેમાું બીજા ઊુંચા શશખરાેમાું આુંબાજી, દતાત્રેય, કાળકા, દાતાર આને આાેધડના શશખરાે આાવેલ છે .

 ગીરની ટો કરીઅાોઃ-
 ગગરનારની ટે કરીઆાેની દક્ષિણે જે નાના ડું ુ ગરાે આાવેલા છે તેને ગીરની ટે કરીઆાે આથવા માેરધાર તરીકે આાેળખવામાું
આાવે છે .
 માેરધારનુું ઊુંચુું શશખર લાોંચ છે જે ભાવનગર શજસલ્લામાું આાવેલ છે .
 ગીરની ટે કરીઆાેમાું સાૌથી ઊચ ું ી ટેકરી સરકલાની ટેકરી છે .
 આા પ્રદેશ ગીચ જું ગલાેથી છવાયેલાે છે . જેમાું આેશશયાયદટક ક્ષસિંહાે જાેવા મળે છે .
 માેરધારને આાેળુંગી આમરે લી આને ભાવનગરમાું શોંત્રુજ્ય ડું ુ ગરમાળા જાેવા મળે છે . જેનુું ઊુંચુું શશખર પાશલતાણા છે . જે
મુંદદરાેના શહે ર તરીકે આાેળખાય છે .
 પાશલતાણામાું 863 જૌન દેરાસરાે આાવેલા છે .
(3) તળ ગુજરાતનાો ડાં ુ ગરાળ પ્રદો શઃ-
 ભારતની સાૌથી માેટી પવઘતમાળામાુંથી 4 મુખ્ય પવઘતમાળા ગુજરાતના પ્રદેશ સાથે જાેડાયેલી છે . જેના આાધારે
તળગુજરાત ને 4 વવભાગમાું વહોં ચવામાું આાવ્ુું છે .

10
 તળ ગુજરાતનાો ડાં ુ ગરાળ પ્રદોશ

(1) અરવલ્લી (2) તવિં ધ્યાચલ (3) સાતપુડા (3) સહ્યારર

- જેસાેર (બ.કા) - પાવાગઢ (પુંચમહાલ) - માથાસર (નમઘદા) - સાપુતારા (ડાુંગ)
- આારાસુર (બ.કા) - રતનમહાલ (દાહાેદ) - પારનેરા (ડાુંગ)
- રાજપીપળા (નમઘદા)
- ચાેરી (બ.કા) - છાેટાઉદેપુરના ડું ુ ગરાે
- જાેદડયા (ભરૂચ) - વવલ્સન (વલસાડ)
- તારું ગા (મહે સાણા) - નૌવત
- સરસમાતા (ભરૂચ) - મહે ન્દ્દ્ર (વલસાડ)
- ઈડદરયાેગઢ (સા.કા) - આાુંબા ડું ુ ગર
- બાવાઘાેર (ભરૂચ) - તારાપાેર (તાપી)
- ખેડ બ્રહ્મા (સા.કા) - ડું ુ ગરગામ
- સાેનગઢ (તાપી)
- વવજયનગર (સા.કા) - શશવરાજપુર (પુંચમહાલ)
- ખાુંડઆાુંબાું (તાપી)
- ષ્ટભલાેડા (આરવલ્લી) - છુછાપુરા (છાેટા ઉદેપુર)
- આક્ષસકા (તાપી)
- શામળાજી (આરવલ્લી) - મપપળનેસ (ડાુંગ)
- ઢુુંગા (બ.કા) - વાસકું દા(નવસારી)
- ગુરુનાે ભાખરાે (બ.કા) - ધરમપુર (વલસાડ)
- ચીકલાેદર (બ.કા) - વાપી (વલસાડ)
- ગબ્બર (બ.કા) - ડાુંગ (ડાુંગ)

11
(i) અરવલ્લી પવકતમાળાઃ-
 વવશ્વની સાૌથી પ્રાચીન પવઘતમાળા તરીકે આરવલ્લી પવઘતમાળા ને ગણવામાું આાવે છે .
 આરવલ્લી પવઘતમાળા દદલ્હીના રાષ્ટ્રપવત ભવનથી લઈને ગુજરાતના આમદાવાદ સુધી વવસ્તરે લી છે .
 આા પવઘતમાળા કરાેડાે વર્ઘ પહે લા શનમાઘણ પામી આેક વવશેર્ ગેડ પવઘતમાળાનુું ઉદાહરણ પુરુ પાડે છે .
 આરવલ્લી પવઘતમાળા આે ઘારવાડ સમયનાે વવક઼ૃત ખડક છે .
 આરવલ્લી પવઘતમાળાનુું સાૌથી ઊુંચુું શશખર ગુરુશશખર છે જે રાજસ્થાનના આાબુમાું આાવેલ છે .
 ગુજરાતમાું આરવલ્લી પવઘતમાળા આરવલ્લી શજલ્લા માુંથી પ્રવેશે છે આને તે આલગ-આલગ શજલ્લાઆાેમાું પથરાયેલ છે .
 આરવલ્લી પવઘત શ્રેણીનાે ભાગ ઉત્તર ગુજરાતમાું પડે છે . જેને આારાસુરની ટે કરીઆાે કહે વામાું આાવે છે .
 બનાસકાુંઠા શજલ્લાના દાુંતા તાલુકામાું આરવલ્લીના ભાગરૂપે જોંસાેરની ટે કરીઆાે આાવેલી છે જે ગુજરાતની ત્રીજા
નુંબરનુું સાૌથી ઊુંચુું શશખર છે .
 જોંસાેરની ટે કરીઆાેમાું રીંછ માટે નુું આભ્યારણ્ય આાવેલુું છે .
 આારાસુરની ટે કરીઆાેમાું આુંબાજી નજીક આારસનાે પથ્થર, જસત, તાુંબુ આને સીસુ મળે છે .
 આારાસુરની ટે કરીઆાેની પશિમમાુંથી બનાસ આને પૂવઘમાુંથી સાબર નદી વહે છે .
 આરવલ્લી પવઘત શ્રેણીનાે આેક ફાુંટાે આરવલ્લી શજલ્લામાું ષ્ટભલાેડા તરફ જાય છે .
 જ્યા શાુંમળાજીનાે ડું ુ ગર આાવેલ છે . જેમાું શામળાજીનુું મુંદદર આાવેલુું છે . આહીં ગુજરાતનાે સાૌથી લાુંબાે મેળાે (21 દદવસ)
ભરાય છે .
 આારાસુરથી આરવલ્લીનાે આેક ફાુંટાે મહે સાણા શજલ્લામાું ફે લાયેલાે છે . જેમાું તારું ગા ડું ુ ગર પર આશજતનાથનુું જૌન દેરાસર
આાવેલુું છે . જે સાેલુંકી રાજવી કુમારપાળે બુંધાવ્ુું હતુું.
 આરવલ્લી પવઘત શ્રેણીનાે આેક ફાુંટાે સાબરકાુંઠા શજલ્લામાું ઈડર, ખેડબ્રહ્મા આને વવજયનગરની ટે કરીઆાે આાવેલી છે .
 સાબરકાુંઠામાું આાવેલા ખેડબ્રહ્માની ટે કરી ઉપર ગુજરાતનુું આેક માત્ર બ્રહ્માજીનુું મુંદદર આાવેલુું છે .
 આા ડું ુ ગરાેમાુંથી બાુંધકામ માટે પથ્થર મળે છે .

(ii) તવિં ધ્યાચલ પવકતમાળાઃ-

 વવિં ધ્યાચલ પવઘતમાળા ઝારખુંડથી લઈ ગુજરાત સુધી વવસ્તરે લી છે .
 વવિં ધ્યાચલ પવઘતમાળા ભારતદેશને ઉત્તર આને દક્ષિણ આેમ બે ભાગમાું વવભાજીત કરે છે .
 વવિં ધ્યાચલ પવઘતમાળા ખુંડ પવઘતનુું વવશશિ ઉદાહરણ પુરુ પાડે છે .
 વવિં ધ્યાચલ પવઘતમાળા ગુજરાતમાું છાેટાઉદેપુર શજલ્લામાુંથી પ્રવેશે છે . જેમાું આાુંબાડુગર, નૌવતનીટે કરી તરીકે આાેળખાય
છે .
 છાેટાઉદેપુરમાું આાવેલ ટે કરીઆાેમાું આાુંબાડું ુ ગર, નૌવતનીટે કરી, ડું ુ ગરગામ આને નૌવતમાુંથી વવશ્વમાું બીજુ તથા આેશીયામાું
આેકમાત્ર જાેવામળતુું ખશનજ ફલાેરસ્પાર મળે છે .
 છું ુ છાપુરાના ડું ુ ગરમાુંથી ડાેલાેમાઈટ તથા શશવરાજપુરમાુંથી મોંગેનીઝ મળે છે .
 વવિં ધ્યાચલ પવઘતમાળાનુું સાૌથી ઊુંચુું શશખર પાવાગઢ છે . જે જ્વાળામુખી દ્વારા શનમમિ ત ડું ુ ગર છે .
 પાવાગઢના ડું ુ ગર ઉપર ભારતના 51 શક્તિપીઠમાુંનુું આેક મહાકાળીનુું મુંદદર આાવેલુું છે . જ્યા જ્વાળામુખી શનમમિ ત દુવધયુું,
છાક્ષસયુું આને તેશલયુું તળાવ આાવેલા છે . (કુલ 52 છે , 1 દહિં ગળાજ - પા.ક.)
 પાવાગઢના ડું ુ ગરમાુંથી વવશ્વામમત્રી નદી નીકળે છે . જે ભારતની મગરાેની નદી તરીકે આાેળખાય છે . જેમને લીમ્ાેપાે આાેફ
ગુજરાત પણ કહે છે .
 પાવાગઢ આે ચાુંપાનેર શ્રેણીનાે આેક ભાગ છે .
 વવિં ધ્યાચલ પવઘત શ્રેણીનાે આેક ભાગ દાહાેદ શજલ્લામાું વવસ્તરે લ છે જે રતનમહાલની ટે કરીઆાે તરીકે આાેળખાય છે . જ્યાું
રતનમહાલ રીંછ આભ્યારણ્ય આાવેલુું છે .
 નમઘદાનદી ફાટખીણમાુંથી વહે છે જેમાું ઉત્તરે વવિં ધ્યાચલ શ્રેણીઆને દક્ષિણે સાતપુડા શ્રેણી આાવેલ છે .

12
(iii) સાતપુડા પવકતમાળાઃ-
 સાતપુડા પવઘતમાળા આે નમઘદા શજલ્લામાું રાજપીપળાની ટે કરી તરીકે જાણીતી છે .
 રાજપીપળાની ટે કરીઆાે નમઘદા, ભરૂચ આને તાપી સુધી ફે લાયેલી છે .
 નમઘદા આને તાપી નદી વચ્ચે સાતપુડા પવઘત શ્રેણી આાવેલી છે .
 રાજપીપળાની ટે કરીઆાેનુું ઊચું ુું શશખર નમઘદા શજલ્લામાું માથાસરનુું શશખર આાવેલુું છે .
 આા પવઘતમાળા ખુંડ પવઘતનુું વવશશિ ઉદાહરણ છે .
 આા પવઘતમાળામાુંથી આકીકનાે સાૌથી માેટાે જથ્થાે મળી આાવે છે .
(iv) સહ્યારર પવકતમાળાઃ-
 સહ્યાદદ્ર પવઘતમાળા ગુજરાતથી લઈને કન્યાકુમારી સુધી વવસ્તરે લી છે .
 સહ્યાદદ્ર પવઘતમાળા બેસાલ્ટીકલાવાથી બનેલ પવઘત શ્રેણી છે . મહત્વનાે ભાગ ભજવે છે .
 આા પવઘતમાળામાું ગુજરાતના વલસાડ શજલ્લામાું પારનેરાની ટે કરીઆાે આાવેલી છે જેમનુું સાૌથી ઊુંચુું શશખર વવલ્સન
ડું ુ ગર છે .
 પારનેરાની ટેકરીઆાે પર શશવાજીનાું કુળદેવી માતા ભવાની માતાનુું મુંદદર આાવેલુું છે .
 સહ્યાદદ્રમાું આાવેલુું સાપુતારા જે ગુજરાતનુું સાૌથી ઊુંચુું હવા ખાવાનુું આેક માત્ર દહલસ્ટે શન છે . જે ડાુંગ શજલ્લામાું આાવેલુું
છે .

13
 ગુજરાતની ભૂગાોળ

 ગુજરાતનાો દરરયારિનારાો :-
 ભારતના સાૌથી લાાંબાો દરરયારિનારા પૌિી ગુજરાતનો (1600 રિ.મી.) દરરયારિનારાો મળ્ાો છો . [(990 માઈલ) જયા 1 માઈલ
= 1.609 રિ.મી.છો .]
 ગુજરાતનાો દરરયારિનારાો ભરતીથી રચાયોલા સપાટ વિસ્તારાો તોમજ ખાાંચા-ખાંચીિાળાો અનો િાદિ- રિચડિાળાો છો .
 ગુજરાતના દરરયારિનારો બો અખાતાો અાિોલા છો .
(i) િચ્છનાો અખાત (ii) ખાંભાતનાો અખાત
 ગુજરાતનો અાટલાો વિશાળ દરરયારિનારાો મળ્ાો હાોિાથી ગુજરાતમાાં મત્સ્યઉઘાોગ, સમુરિ પરરિહન, મીઠાનાો ઉદ્ાોગ,
જહાજ ભાગિાનાો ઉદ્ાોગ માોટા પાયો વિિાસ પામોલાો છો .
 ગુજરાતના દરરયા રિનારો નાના-માોટા િુલ 42 (અાશરો ) બાંદરાો અાિોલા છો .
 ગુજરાતના દરરયારિનારાનો મુખ્ય ત્રણ ભાગમાાં વિભાજીત િરી શિાય છો .

ગુજરાતનાો દરરયારિનારાો

િચ્છનાો દરરયારિનારાો સાૌરાષ્ટ્રનાો દરરયારિનારાો તળ ગુજરાતનાો દરરયારિનારાો

(લંબાઈ = 406 km) (લંબાઈ = 843 km) (લંબાઈ = 351 km)

-િાોટોશ્વરથી પશ્વશ્વમો રિનારાો
(િાોરીનાળ)
- િાોટોશ્વરથી જખાૌ સુધી
- જખાૌથી માાંડિી સુધી
- માાંડિીથી િાં ડલા સુધી
- િાં ડલાથી દ્ધારિા સુધી
- દ્ધારિાથી િોરાિળ સુધી
- િોરાિળથી ગાોપનાથ સુધી
- ગાોપનાથથી સાબરમતીના મુખ સુધી
1
- મહી અનો ઢાઢર નદીના
મુખસુધી
- દહો જથી હજીરા સુધી
- હજીરાથી ઉમરગામ િચ્ચો
1. િચ્છનાો દરરયારિનારાો :-
 ગુજરાતના િચ્છ શ્વજલ્લાનો વિશાળ દરરયારિનારાો મળોલ છો .
 િચ્છના દરરયારિનારાનાો પ્રદોશ ગળામાાં પહો રિાની િાં ઠીના અાિારનાો હાોિાથી તોનો “િાં ઠીના મોદાન” તરીિો અાોળખિામાાં
અાિો છો .
 િચ્છનાો દરરયારિનારાો સમુિમાાંથી ખાંડીય છાજલીમાાં ઉચિાિાથી રચાયોલાો છો .
 િચ્છના દરરયારિનારાનો નીચો પ્રમાણો િહેં ચી શિાય.

(i) િાોટોશ્વરથી પશ્વશ્વમી રિનારાો:‌

 ગુજરાતના પશ્વશ્વમમાાં અાિોલી િાોરીનાળ જોનો અાપણો સસરક્ર્કિ ખાડી તરીિો પણ અાોળખીઅો છીઅો તો સસિંધુ નદીનુાં લુપ્ત
મુખાિશોષ છો . જો હાં મોશા ભારત અનો પારિસ્તાન િચ્ચો વિિાદનુાં િારણ છો .
 િાોરીનાળ (સસરરિિ) અો ભારત તોમજ ગુજરાતનુાં પશ્વશ્વમી અાંવતમ સબિંદુ છો .
 સસરરિિ અો ભારતનુાં છો લ્લુાં સયાાસ્ત િો ન્દ્િ છો .
 સસરરિિનાો પ્રદોશ અોિ સમયો બાણગાંગા તરીિો જાણીતાો હતાો.
 અા પ્રદોશનો અાંગ્રોજ સોનાપવત ચાર્લ્ા નોપપયરો ઈ.સ. 1842માાં જીતીનો ભારતમાાં ઉમોયુું હતુાં.

(ii) િાોટોશ્વરથી જખાૌ સુધી :-

 અા દરરયારિનારાો 10 – 13 રિ.મી. પહાોળાો અનો િાદિ - િીચડિાળાો સપાટી મોદાન વિસ્તાર ધરાિો છો .
 જખાૌની ખાડીમાાં નાના-નાના બોટ અાિોલા છો .
 તોમજ િાોટોશ્વર ખાતો ભગિાન શ્વશિનુાં માંરદર અાિોલ છો .

(iii) જખાૌથી માંડવી સુધી:-

 અા દરરયારિનારાો રો તાળ ટોિરીઅાોથી બનોલાો છો . તોથી ત્ાાં લગન સરાોિરાો જાોિા મળો છો .
 લગન સરાોિર અોટલો દરરયારિનારો રો તીના શ્વનમ્ન તટ દ્ધારા સમુિથી અલગ થયોલા ખારા પાણીના ક્ષોત્રનો લગન સરાોિર
િહો છો .
 સુથરીથી માાંડિી સુધીનાો દરરયારિનારાો સીધાો તોમજ રો તાળ અનો ચનાયુિત ટોિરીઅાોથી બનોલાો છો .

(iv) માંડવીથી િં ડલા સુધી:-

 અા વિસ્તાર થાોડાો િાદિરિચડિાળાો અનો રો તીના ઢુિા જાોિા મળો છો .

2. સાૌરાષ્ટ્રનાો દરરયારિનારાો :-
 સાૌરાષ્ટ્રનાો દરરયારિનારાો અો ગુજરાતનાો સાૌથી લાાંબાો દરરયા રિનારાો છો .
 ગુજરાતમાાં સાૌરાષ્ટ્રના દરરયારિનારાનો વિવિધતા સભર દરરયારિનારાો માનિામાાં અાિો છો .

(i) િં ડલાથી દ્ધારિા સુધી :‌‌-

 અા દરરયારિનારાો સાૌરાષ્ટ્રના ઉતર દરરયારિનારા તરીિો પણ અાોળખિામાાં અાિો છો .

 અનોિ નદીઅાોના મુખ ખલતાાં હાોિાથી નાની ખાડીઅાો અનો ખાાંચાખાંચીિાળાો છો . અાથી બાંદરાો માટો અનુિળ સાસબત થાય
છો .
 ઉતર તરફ સમુિમાાં ડુબોલા ટાપુઅાો, નદીઅાો, ખીણાો અનો પરિાળાના ટાપુઅાો અાિોલા છો .
2
 જામનગર પાસોના પરિાળાના પપરાોટન ટાપુઅાો તોની મુખ્ય વિશોષતા જયાાં મરીન નોશનલ પાિા અનો અભયારણ્ય અાિોલા
છો . તોમજ વિશોષ અરહિં માોતી અાપતી િાલુ માછલી મળી અાિો છો .
 અા દરરયારિનારાો મોન્દ્ગ્રુવ્ઝના જાં ગલાો પણ જાોિા મળો છો .

(ii) દ્ધારિાથી વોરાવળ સુધી :-

 અા દરરયારિનારાો તદ્દન સીધાો અનો વિિસસત રો તાળ બીચનાો બનોલાો છો . જોનો અાપણો ”ચાોરિાડ બીચ“ તરીિો અાોળખીયો
છીઅો.
 અા દરરયારિનારાો સીધાો હાોિાથી ત્ાાં રો તાળ પ્રદોશ જાોિા મળો છો અનો ચનાયુિત ટોિરીઅાો પણ જાોિા મળો છો . જ્ાાં લગન
સરાોિરાોની રચના થાય છો .
 ચનાયુિત ટોિરીઅાો અોટલો િો પમશ્વલયાોલાઈટ લાઈમ સ્ાોનની ટોિરીઅાો અાિોલી હાોિાથી પાોરબાંદર અનો દોિભપમ દ્ધારિામાાં
સસમોન્ટ ઉદ્ાોગ વિિાસ પામ્ાો છો .

(iii) વોરાવળથી ગાોપનાથ સુધી :-

 અા દરરયારિનારાો િરાડિાળાો અોટલો િો ભોખડિાળાો મનાય છો .

 અા દરરયારિનારાો સપાટ મોદાનાો અનો પમશ્વલયાોલાઈટ લાઈમસ્ાોનથી બનોલાો છો . જોથી િાોડીનાર - સત્રાપાડા, ઉનામાાં
સસમોન્ટના તોમજ સાોડા અોશના ઉદ્ાોગનાો વિિાસ થિા પામ્ાો છો .
 અા દરરયારિનારો િો ન્દ્િશાસસત પ્રદોશ રદિ અાિોલ છો . જ્ાાં ’નાગિા બીચ‘ રમણીય સ્થળ અાિોલ છો .

(iv) ગાોપનાથથી ભાવનગર સુધી :-

 અા દરરયારિનારાો ખડિાળ અનો રો તાળ બીચનાો બનોલાો છો .

 અા દરરયારિનારો તળાજા પાસો અલાંગ જ્ાાં જહાજ ભાાંગિા માટોનુાં વિશ્વનુાં સાૌથી માોટાં ુ અલાંગ શીપ બ્રોરિિં ગ યાડા અાિોલુાં છો .
 અા દરરયારિનારો પ્રાચીન સમયમાાં તાલધ્વજપુરી તરીિો અાોળખાતુાં તળાજા તોમજ જાણીતુાં ઘાોઘા પણ અાિોલુાં છો .
 અા દરરયારિનારો ગાોપનાથ પાસો રમણીય ઝાાંઝરીનાો બીચ પણ અાિોલાો છો .
 ગાોપનાથથી ખાંભાતના અખાત અનો અરબ સાગરના ભાગ પડો છો .

(v) ખંભાતનાો અખાત :-

 અા દરરયારિનારાો અશ્વનયપમત િાદિિીચડ અનો બોટથી ઘોરાયોલાો છો .

 ખાંભાતનાો રિનારાો સમુન્દ્િમાાંથી ઉચિાયોલ ભાગથી બનોલાો હાોય તોિા અિશોષાો મળો છો .
 ખાંભાતનાો અખાત અનો િચ્છનાો અખાત અોિ બીજા સાથો જાોડાયોલાો હાોય તોિા અિશોષાો મળો છો .

3. તળગુજરાતનાો દરરયારિનારાો :-
 તળગુજરાતનાો દરરયારિનારાો 351 રિ.મી. મળોલ છો . જો શ્વછછરાો દરરયારિનારાો છો જો સાબરમતીના મુખથી લઈનો િલસાડ
શ્વજલ્લાના ઉમરગામ સુધી ફો લાયોલાો છો .
 અા દરરયારિનારાો અનોિ નદીઅાોના મુખના િારણો ખાાંચાખાંચીિાળાો જાોિા મળો છો .
 જ્ા દરરયાનાાં ભરતીનાાં પાણી ફરી િળતાાં ત્ાાંની જમીનની અફળિુપતા તથા ખરાબાના ક્ષારીય મોદાનાોની રચના િરો છો .
જોનો અાપણો “ખારાપાટનાાં મોદાનાો” તરીિો અાોળખીઅો છીઅો.

(i) મહી અનો ઢાઢર નદીના મુખ વચ્ચોનાો દરરયારિનારાો :‌‌

 અા દરરયારિનારાો 30 મીટર ઉાંચી અોિી િાાંપની રચાયોલી િરાડાો અાિોલી છો . જો ‘સુિાલીની ટોિરીઅાો ’ તરીિો અાોળખાય છો .

3
 અા દરરયારિનારો સાબરમતી ખાંભાતના અખાતનો મળો છો . ત્ાાં તોમનુાં નદી મુખ 7 િી.મી. પહાોળુાં બનો છો . તોનો અાપણો
“િાોપાલીની ખાડી” તરીિો અાોળખીઅો છીઅો.
 નમાદા નદી ખાંભાતના અખાતનો મળો છો અનો “અાશ્વલયા બોટ”ની રચના િરો છો .
 તાપીની દસક્ષણમાાં છો િ ઉમરગામ સુધીનાો રિનારાો પ્રમાણમાાં િધુ સીધાો છો . અા રિનારાો સાાંિડાો રો તાળ બીચ અનો રો તીની
લાાંબી ટોિરીઅાો અાિોલી છો . અાથી અા વિસ્તારમાાં રમણીય બીચનુાં શ્વનમાાણ થાય છો .

(ii) દહો જથી હજીરા સુધી:-

 ખાંભાતના અખાતની પિામાાં અાિોલુાં દહો જ અોિ ગ્રીન રફલ્ડ બાંદર છો .

 નમાદા, િીમ અનો તાપી જોિી નદીઅાો પાોતાનુાં મુખ ખાોલો છો તથા તોમના મુખ પ્રદોશમાાં ખરાબાની જમીન જો “ખારાપાટનાાં
મોદાન” િહો િાય છો .
 અરહ નમાદાના મુખપ્રદોશમાાં “અાશ્વલયાબોટ ટાપુ” અાિોલા છો .
 દહો જ અનો હજીરા જોિા બાંદરાોનાો વિિાસ થિા પાછળનુાં મુળ િારણ અાંિલોશ્વરના તોલક્ષોત્ર છો .

(iii) હજીરાથી ઉમરગામ સુધી:-

 અા દરરયારિનારાો ખબ જ સાાંિળાો તોમજ રો તાળ બીચનાો વિિાસ થયાો છો .

 અા દરરયારિનારાો સાંજાણ બાંદર, દાાંડી, તીથલ, ઉમરગામ જોિા બાંદરાો જાોિા મળો છો , જો અૌવતહાસસિ મહત્વ ધરાિ છો .

 ગુજરાતનાં બંદરાો:-
 ભારતમાાં િુલ 9 રાજ્ાો દરરયારિનારાો ધરાિો છો . જોમાાં ગુજરાત અોિુાં રાજ્ છો . જો સાૌથી લાાંબાો દરરયારિનારાો ધરાિો છો .
 ગુજરાત દોશના િુલ દરરયારિનારાનાો 28% જોટલાો દરરયારિનારાો ધરાિો છો . અા વિશાળ દરરયારિનારાો ગુજરાતનો ધમધમતુાં
બનાિિા ખબ માોટા પાયો બાંદરનાો વિિાસ થયાો છો .
 ગુજરાતના િુલ 33 શ્વજલ્લાઅાોમાાંથી 15 શ્વજલ્લાઅાો દરરયારિનારાો ધરાિો છો . જોમાાં િુલ 42 (અાશરો ) બાંદરાો અાિોલા છો .
1 મહાબાંદર િાં ડલા અાિોલુાં છો .

4
 િાં ડલા બાંદર જોનાો િહીિટ િો ન્દ્િ સરિાર દ્ધારા થાય છો . જ્ારો બાિીના 41 બાંદરાોનાો િહીિટ ગુજરાત સરિારના “ગુજરાત
મોરીટાઈમ બાોડા” દ્ધારા થાય છો .
 “ગુજરાત મોરીટાઈમ બાોડા” ની સ્થાપના ઈ.સ. 1982 માાં િરિામાાં અાિી. ત્ાર બાદ ઈ.સ. 1995 માાં સરિાર દ્ધારા બાંદરાોની
નીવત બહાર પાડિામાાં અાિી જો Boot Policy (Build own, operate and Transfer) તરીિો અાોળખાય છો .
 ઈ.સ. 1998માાં દોશનુાં સાૌ પ્રથમ ખાનગી બાંદર તરીિો “પીપાિાિ (પાોટા વિિટર)” બાંદરનો અા નીવત હો ઠળ િાયારત િરિામાાં
અાવ્ુ.ાં

 બારમાસી બંદરાો:-
 અોિા બાંદરાો િો જ્ાાં બારોમાસ િોપાર િાયા ચાલુ હાોય છો તોમનો બારમાસી બાંદરાો િહો િાય છો .
 ગુજરાતમાાં િુલ 11 બારમાસી બાંદરાો અાિોલા છો . જોમાાંથી 5 લાઈટરો જ બારમાસી બાંદરાો પણ છો .
 6 બાર માસી બાંદરાો:- (1) મુન્દ્િા (2) સસક્કા (3) અાોખા (4) દ્ધારિા (5) પાોરબાંદર (6) પીપાિાિ
 5 લાઈટ રેં જ બારમાસી બાંદરાો:- (1) નિલખી (2) બોડી (3) સલાયા (4) જાફરાબાદ (5) ભાિનગર
 ભારતદોશના દરરયારિનારા દ્ધારા થતી િુલ માલની હો રફો રના 30% માલની હો રફો ર માત્ર ગુજરાત અોિલુાં િરો છો . તોથી
ગુજરાત પ્રથમ સ્થાન ધરાિો છો .

 ગુજરાતના 6 SEZ (Special Economic Zone) બંદરાો:-

 ગુજરાત રાજ્ના બાંદરાોના સિાાગી વિિાસ અથે ગુજરાત સરિાર દ્ધારા દરરયાિાાંઠાના વિસ્તારમાાં 6 SEZ બાંદરાો રચિામાાં
અાવ્ા છો .

(1) િં ડલા પાોટટ SEZ (2) મુન્દ્રા પાોટટ SEZ

(3) દહો જ પાોટટ SEZ (4) સ્ટશ્વલિંગ પાોટટ SEZ

(5) અોસ્સાર હજીરા પાોટટ SEZ (6) રરલાયન્સ પાોટટ SEZ

 બંદરાો:-
 ગુજરાતમાાં િુલ 42 બાંદરાો અાિોલા છો . જોમાાં 1 મહાબાંદર અનો 11 મધ્યમ િક્ષાના બાંદરાો તોમજ અન્ય નાના બાંદરાો અાિોલ છો .
 ગુજરાતમાાં િચ્છમાાં 5 બાંદરાો, સાૌરાષ્ટ્રમાાં 22 બાંદરાો અનો તળગુજરાતમાાં 15 બાંદરાો અાિોલા છો .

મહાબંદરાો:-
(1) િાં ડલા

મધ્યમ િક્ષાના બંદરાો:-

(1) માાંડિી (2) નિલખી (3) બોડી (4) સલાયા (5) સસક્કા (6) અાોખા

(7) પાોરબાંદર (8) િોરાિળ (9) ભાિનગર (10) ભરૂચ (11) મગદલ્લા

5
 ગુજરાતનાં િુલ બંદરાોની મારહતી:-

ક્રમ શ્વજલ્લા બંદરાો

1 િચ્છ િાોટોશ્વર, જખાૌ, મુન્દ્િા, િાં ડલા, માાંડિી

2 માોરબી નિલખી

3 જામનગર જાોડીયા, બોડી, સસક્કા

4 દોિભપમ દ્ધારિા સલાયા, પીંઢાર, રૂપોણ, અાોખા

5 પાોરબાંદર પાોરબાંદર, નિીબાંદર

6 જનાગઢ માાંગરાોડ, માઢિડ

7 ગીર-સાોમનાથ િોરાિળ, રાજપરા, નિાબાંદર

8 અમરો લી જાફરાબાદ, પીપાિાિ, િાોટડા

9 ભાિનગર ભાિનગર, મહુિા, ઘાોઘા, તળાજા

10 અમદાિાદ ધાોલોરા

11 અાણાંદ ખાંભાત

12 ભરૂચ દહો જ, ભરૂચ

13 સુરત મગદલ્લા, હજીરા

14 નિસારી અાોજલ, િાાંસી- બાોરસી, બીલીમાોરા

15 િલસાડ િાોલિ, મહાોલી, ઉમરસાડી, િલસાડ, ઉમરગામ

 િં ડલા બંદર:-
 ઈ.સ. 1931 થી િાં ડલાનાો બાંદર તરીિો ઉપયાોગ િરિાનુાં શરૂ થયુ.ાં ત્ારો િચ્છના મહારાજાઅો િાં ડલાનો બારમાસી બાંદર તરીિો
વિિસાિિા અોિ અાર.સી.સી. ની જોટી(Jetty) બાંધાિી હતી.
 ઈ.સ. 1950 સુધી િાં ડલાનાો લઘુબાંદર તરીિો ઉપયાોગ થતાો હતાો.
 પરાં તુ ઈ.સ. 1947 પછી ભારતના ભાગલા પછી પશ્વશ્વમ ભારતનુાં મહત્વનુાં િરાચી બાંદર પારિસ્તાનનો ફાળો જતા દોશના
પશ્વશ્વમ વિસ્તારમાાં અોિ નિા બાંદરનાો વિિાસ િરિાની ખાસી જરૂરરયાત ઉભી થઈ.
 અાથી િો ન્દ્િ સરિારો ઈ.સ. 1955 માાં તોનો મહાબાંદર જાહો ર િયુા તથા િાં ડલાના વિિાસ અનો વ્િસ્થાપન માટો “િાં ડલા પાોટા
ટ્રસ્” નામની સ્વાયત્ત સાંસ્થા સ્થાપિામાાં અાિી છો .
 િાં ડલા અો ભારતનુાં અોિમાત્ર “મુિત િોપાર ક્ષોત્ર (FTZ– Free Trade Zone)” છો . િાં ડલાના 283 હો િટરનાાં વિસ્તારનો મુક્ત
િોપાર ક્ષોત્ર જાહો ર િરિામાાં અાવ્ુાં છો .
 ઈ.સ. 1965માાં િાં ડલાનો ભારતનુાં સાૌ પ્રથમ “સોઝ(SEZ)” જાહો ર િરિામાાં અાવ્ુાં હતુાં અનો ત્ાર બાદ ઈ.સ. 1967 માાં EPZ–
Export Processing Zone જાહો ર િરિામાાં અાિોલ હતુાં.

6
 મુન્દ્રા બંદર:-
 િચ્છના અખાતના ઉત્તર રિનારો બાોચાિીિમાાં ભખી અનો િો િડી નદીના સાંગમ પર જનુાં મુન્દ્િા બાંદર અાિોલુાં છો .
 ઈ.સ. 1998 થી અા નિુાં બાંદર િામચલાઉ ધાોરણો ચાલુ િરિામાાં અાવ્ુાં જો જાન્યુઅારી, ઈ.સ. 2001થી રાબોતા મુજબ િામ
િરતુાં થયુાં છો .
 મુન્દ્િા બાંદર પર ’પી અોન્ડ પાોટા’ નામની અાાંતરરાષ્ટ્રીય િાં પની દ્ધારા અોિ અાધુશ્વનિ િન્ટોનર ટપમિ નલ વિિસાિિામાાં અાવ્ુાં
છો .

 માંડવી બંદર:-
 િચ્છ શ્વજલ્લામાાં િચ્છના અખાત પર રૂિમાિતી નદીના જમણા રિનારો અાિોલુાં અો િચ્છનુાં પ્રાચીન અનો જાણીતુાં બાંદર છો .
 માાંડિી બાંદર પર દોશી પ્રિારના જાહાજ બાાંધિાનાો વ્િસાય પણ સારા પ્રમાણમાાં ખીલ્ાો છો .
 અા બાંદરો માલની હો રફો ર િરિા ‘સાાંધી ઈન્ડસ્ટ્રીઝ શ્વલ.’ દ્ધારા અોિ િો સિિ જોટી બાાંધિામાાં અાિી છો .

 નવલખી બંદર:-
 સુઈ અનો િરસામોડી ખાડીના સાંગમ સ્થાન પર અાિોલા અા નિલખી બોટનો માોરબીના ઠાિાોર સાહો બ સર િાઘજી
જાડો જાઅો પુરાણ િરીનો તળભપમ સાથો જાોડી દીધાો હતાો.
 નિલખી અો બારમાસી બાંદર છો . નિલખી બાંદર પર માલના સાંગ્રહ માટો જાં ગી ગાોદામાો અનો માલ ચડાિિા-ઉતારિા માટો
અાધુશ્વનિ સગિડાો ઉપલબ્ધ છો .

 બોડી બંદર:-
 બોડી અો લાઈટ રો જ બારમાસી બાંદર છો . બોડી બાંદરનો િાલિન, છાડ અનો જીંદરા જોિા ટાપુઅાોનો િારણો રક્ષણ મળો છો .
 બોડી બાંદરની નજીિમાાં જ નિુાં બોડી બાંદર અનો રાોઝી બાંદર વિિસાિિામાાં અાવ્ાાં છો .

 સસક્કા બંદર:-
 સસક્કા અો બારમાસી બાંદર છો . તોનો િુદરતી બારૂ મળ્ુાં છો જ્ાાં િાાંપના જમાિની પણ સમસ્યા નથી. અહીં સ્ીમરાો સીધી
લાાંગરી શિો તોિી વ્િસ્થા ઊભી િરિામાાં અાિી છો .
 ઈ.સ.1949 માાં રદક્ર્વિજય સસમોન્ટ િાં પનીની સ્થાપના થઈ ત્ારથી અા બાંદરની વિિાસ પ્રરિયા શરૂ થઈ.
 રરલાયન્સ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ દ્ધારા સસક્કા નજીિ ખનીજતોલની રરફાઈનરીનુાં શ્વનમાાણ િરિામાાં અાવ્ુાં છો .

 અાોખા બંદર:-
 સાૌરાષ્ટ્રના છો િ િાયવ્ છો ડા પર િચ્છના અખાતમાાં અાાંતરરાષ્ટ્રીય િહાણિટાના અવત મહત્વના ગણાતા સુઅોઝ
જળમાગા પર અાિોલુાં અગત્નુાં બાંદર છો .
 િડાોદરાના રાજિી મહારાજા સયાજીરાિ ગાયિિાડો અાોખા બાંદરનો વિિસાવ્ુાં હતુાં અનો ઈ.સ. 1926 માાં તોમના હસ્તો
બાંદરનુાં ઉદ્ધાટન િરિામાાં અાવ્ુાં હતુાં.
 અાોખા નજીિ મીઠાપુર ખાતો ટાટા િો પમિર્લ્નુાં િાોસ્ટસ્િ સાોડા બનાિિાનુાં િારખાનુાં અાિોલુાં છો .

7
 પાોરબંદર બંદર:-
 સાૌરાષ્ટ્રના પશ્વશ્વમ રિનારો અરબ સાગરના ખુલ્લા દરરયા પર અાિોલુાં પાોરબાંદરઅો બારમાસી બાંદર છો , પરાં તુ પાોરબાંદરના
દરરયાનુાં તસળયુાં ખડિાળ હાોિાથી િહાણાો માટો જાોખમી બનો છો અનો ડો શ્વઝિંગ દ્ધારા તસળયાનો ઊાંડાં ુ બનાિિામાાં અાિો છો .
 પાોરબાંદર દરરયાઈ વિશ્વમાાં LPG અાયાત િરનાર સાૌ પ્રથમ ખાનગી બાંદરનુાં બહુમાન મોળિો છો .

 પાોસિત્રા બંદર:-
 સાૌરાષ્ટ્રના ઉત્તર રિનારો િચ્છના અખાતના પ્રિોશ નજીિ અાિોલા ’પાોશ્વશત્રા’ બાંદરનાો ગુજરાતના ગ્રીન ફીલ્ડ બાંદરાોમાાં
સમાિોશ થાય છો .

 વોરાવળ બંદર:-
 િોરાિળ અો લાઈટ રો જ માોસમી બાંદર છો . િોરાિળનો બોિિાાટર દ્ધારા સુરસક્ષત બનાવ્ુાં છો .
 િોરાિળ અો અવત પ્રાચીન બાંદર છો . ભગાોળિોત્તા ટાોલોમીઅો પણ તોની પ્રિાસ નાેંધમાાં િોરાિળનાો ઉલ્લોખ િયાે છો .
 િોરાિળ બાંદરનાો વિિાસ “મત્સ્ય બાંદર(Fishing Port)” તરીિો િધુ પ્રમાણમાાં થાય છો .

 પીવાવાવ(પાોટટ અાલ્બટટ વવિટર) બંદર:-

 સાૌરાષ્ટ્રના દસક્ષણ રિનારો અમરો લી શ્વજલ્લામાાં અાિોલા બાંદર પહો લા ‘પાોટા વિિટર’ નામો પણ અાોળખાતુાં હતુાં.
 પીપાિાિ શ્વશયાળ બોટ, સિાઈ બોટ અનો ચાાંચ બોટથી ઘોરાયોલુાં છો . જો બાંદરનો ચાોમાસાના તાોફાની પિનાોથી રક્ષણ અાપો છો .
 ઈ.સ. 1998માાં પીપાિાિ અો સમગ્ર ભારતનુાં સાૌ પ્રથમ “ખાનગી બાંદર” તરીિો િાયારત થયોલુાં બાંદર હતુ.ાં
 પીપાિાિ ખાતો પીપાિાિ શ્વશપયાડા વિિસાિિામાાં અાવ્ુાં છો જો ‘પીપાિાિ રડફો ન્સ અોન્ડ અાોફશાોર અોક્ર્ન્દ્જશ્વનયરરિંગ િાં પની
શ્વલ.’ દ્ધારા વિિસાિિામાાં અાવ્ુાં છો . અા જહાજિાડામાાં બાંધાયોલા જહાજાો અત્ાર સુધી ભારતમાાં બાંધાયોલા જહાજાોમાાં
સાૌથી માોટાાં છો .

 અલંગ બંદર:-
 અલાંગ જહાજ ભાાંગિાના ઉદ્ાોગ સાથો સાંિળાયોલ બાંદર છો તથા જહાજ ભાાંગિામાાં ગુજરાતમાાં પ્રથમ સ્થાનો છો .
 ભાિનગર શ્વજલ્લામાાં અાિોલા અલાંગનુાં શ્વશપ બ્રોરિિં ગ યાડા વિશ્વમાાં સાૌથી માોટાં ુ છો .
 ઈ.સ. 1982 માાં અલાંગ યાડા શરૂ થયુાં અનો ફો બુઅારી, 1983માાં અોમ.િી. િાોટા ટોજાોન્દ્ગ દ્ધારા જહાજ ભાાંગિાનુાં શરૂ િયુું.

 ભાવનગર બંદર:-
 ભાિનગર બાંદર “લાોિ ગોટ” ની સગિડ ધરાિતુાં સુાંદર બાંદર છો .
 ભાિનગર બાંદર ગુજરાતનુાં મધ્યમ િક્ષાનુાં બારમાસી પ્રિારનુાં બાંદર છો .
 ભાિનગર રાજ્ના રાજિી ભાિસસિંહજી પહો લાઅો અા બાંદરનાો વ્િસ્થસ્થત વિિાસ િયાે તથા અખોરાજજીઅો ખાંભાતના
અખાતનો ચાાંચચયાઅાોના ત્રાસમાાંથી મુિત િરાિતાાં ભાિનગરનાો બાંદર તરીિો સારાો વિિાસ થયાો.

 મગદલ્લા બંદર:-
 દસક્ષણ ગુજરાતના સુરત પાસો તાપી નદીના મુખ પર અાિોલુાં મગદલ્લા અો માોસમી પ્રિારનુાં બાંદર છો .

8
 અા ઉપરાાંત મગદલ્લા બાંદર પર રરલાયન્સ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ, લાસાન અોન્ડ ટબ્રાો, અોસ્સાર સ્ીલ શ્વલ., રિભિાો અનો અાંબુજા
સસમોન્ટ શ્વલ.ની જોટી પણ અાિોલી છો .

 દહો જ બંદર:-
 દહો જ બાંદર ગ્રીન રફલ્ડ પ્રાોજિ
ો ટ અાંતગાત અાિોલુાં છો .
 સમગ્ર અોશ્વશયાનુાં સાૌ પ્રથમ “િો પમિલ પાોટા” અથાાત દહો જ, જો “ગુજરાત િો પમિલ પાોટા ટપમિ નલ િાં પની શ્વલ.”(GCPTCL) દ્ધારા
અાોળખાય છો .
 પોટ્રાોનોટ અોલઅોનજી શ્વલ. અો દહો જ બાંદર પર પ્રિાહી િુદરતી િાયુ (LNG Liquified Natural Gas)” ની અાયાત અનો
તોના રરગોસસરફિો શન માટો ટપમિ નલ ઊભુાં િયુું છો .
 અા પોટ્રાોનોટ અોલઅોનજી શ્વલપમટોડની રચના “ગોસ અાોથાોરરટી અાોફ ઈન્ડન્ડયા શ્વલ.(GAIL)”, “ ભારત પોટ્રાોશ્વલયમ િાોપાેરોશન
શ્વલ.(BPCL)”, “ઈન્ડન્ડયન અાોઈલ િાોપાેરોશન શ્વલપમટોડ (IOCL),” અનો અાોઈલ અોન્ડ નોચરલ ગોસ િાોપાેરોશન શ્વલ.(ONGC)
અો મળીનો િરી છો .
 25 જાન્યુઅારી, 2001ના રાોજ અોશ્વશયાના અા સાૌ પ્રથમ િો પમિલ પાોટાનો તત્કાલીન મુખ્યમાંત્રી શ્રી િો શુભાઈ પટોલના હસ્તો
ખુલ્લુાં મિિામાાં અાવ્ુાં હતુાં.
 દહો જ ખાતો ABG િાં પની દ્ધારા જહાજાોના બાાંધિામ માટો અોિ શ્વશપયાડા ની સ્થાપના િરિામાાં અાિી છો .
 દહો જ અનો ઘાોઘા િચ્ચો ફો રી સવિિસ શરૂ િરિામાાં અાિી છો જોથી દહો જ અનો ઘાોઘા િચ્ચોનુાં અાંતર અોિદમ ઘટી ગયુાં છો .
 અા ફો રી સવિિસ અાંગો “દહો જ-ઘાોઘા ટ્રાન્સ-સી ફો રી સવિિસ શ્વલપમટોડ” નામની િાં પની િાયા િરી રહી છો .

 હજીરા બંદર:-
 હજીરાનો ગુજરાતના “પોટ્રાો - રસાયણબાંદર ” તરીિો અાોળખિામાાં અાિો છો .
 ધ રાોયલ ડચ - શોલ િાં પની દ્ધારા હજીરાનો બારમાસી બાંદર અનો પ્રિાહી િુદરતી િાયુના રીગોસસરફિો શન ટપમિ નલ તરીિો
વિિસાિિા અોલ.અોન.જી. ટપમિ નલ સ્થાપના િરી છો .
 રરલાયન્સ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ તથા અોસ્સાર દ્ધારા અહીં ચાર જોટી બાાંધિામાાં અાિી છો . અા ઉપરાાંત રિભિાો અનો લાસાન અોન્ડ
ટબ્રાોની િો સિિ જોટી પણ અહીં અાિોલી છો .
 હજીરા ખાતો અાિોલા અોલ.અોન.જી. ટપમિ નલના વિિાસ માટો “પાોટા અાોફ સસિંગાપાોર” સાથો િરાર િરિામાાં અાવ્ાો છો .
 લાસાન અોન્ડ ટબાા દ્ધારા હજીરા બાંદર પર અોિ જહાજિાડાો બાાંધિામાાં અાવ્ાો છો , જોણો 2006 થી ઉત્પાદન શરૂ િરી દીધુાં
છો . અોમાાં િોપાર જહાજાો ઉપરાાંત નોિી અનો િાોસ્ગાડા નાાં જહાજાો પણ બનાિિામાાં અાિો છો .

ગુજરાતના મોદાનાો
 ગુજરાતના મોદાનાોનો મુખ્ય 3 ભાગમાાં િહેં ચી શિાય છો .

ગુજરાતના મોદાની પ્રદો િાો

િચ્છનું મોદાન સાૌરાષ્ટ્રનું મોદાન તળ ગુજરાતનું મોદાન

ઉત્તર ગુજરાતનું મોદાન મધ્ય ગુજરાતનું મોદાન દસક્ષણ ગુજરાતનું મોદાન

ચરાોતર સાબરમતી (અમદાવાદ) વડાોદરા વવરમગામ

9
 િચ્છનું મોદાન:-
 િચ્છ શ્વજલ્લામાાં મુખ્યત્વો 3 મોદાનાો અાિોલા છો .
(1) િાં ઠીનુાં મોદાન (2) િાગડનુાં મોદાન (3) બન્નીનુાં મોદાન

1) િં ઠીનું મોદાન
 અા મોદાન િચ્છના દરરયારિનારો અાિોલુાં મોદાન છો િાં ઠી જોિા અાિારનુાં હાોિાથી તોનો િાં ઠીના મોદાન તરીિો અાોળખિામાાં
અાિો છો .
 િાં ઠીના મોદાનમાાં ખારો િ, ખલોલા, િાજુ જોિા પાિાોનુાં માોટા પ્રમાણમાાં ઉત્પાદન િરાઈ છો .

2) વાગડનું મોદાન
 િચ્છના નાના અનો માોટા રણ િચ્ચોના વિસ્તારનો િાગડનુાં મોદાન તરીિો અાોળખાય છો . જો ખોતી લાયિ ભાગ છો .
 અા મોદાન મુખ્યત્વો બન્ની અનો ખાિડા િચ્ચોનાો ભપમ ભાગ છો .

3) બન્નીનું મોદાન
 િચ્છ શ્વજલ્લાની ઉતરો અાિોલ માોટા રણમાાં ચાોમાસા દરમ્ાન નદીઅાોના િાાંપથી મોદાનની રચના થાય છો . જો બન્નીનુાં
મોદાન તરીિો અાોળખાય છો .
 અા મોદાનમાાં માોટા પ્રમાણમાાં ઘાસ ઉગી નીિળો છો . જો બન્ની પ્રિારનુાં ઘાસ હાોિાથી તોનો બન્નીનાો પ્રદોશ િહો છો .

 સાૌરાષ્ટ્રનું મોદાન:-
 સાૌરાષ્ટ્રના મોદાની પ્રદોશાોમાાં મુખ્યત્વો ઘોડ, ઝાલાિાડ, ગાોરહલિાડ, હાલાર, દારૂિાિન, સાોરઠ અનો લીલી નાઘોરના મોદાની
પ્રદોશાોનાો સમાિોશ થાય છો .

1) ઘોડ:-
 માણાિદરથી પાોરબાંદરમાાં અાિોલ નિીબાંદર સુધીના શ્વનચાણિાળા ભપમ વિસ્તારનો ઘોડ પ્રદોશનુાં મોદાન તરીિો અાોળખાય
છો .

2) ઝાલાવાડ:-
 િચ્છના નાના રણથી લઈનો નળ સરાોિર સુધીના વિસ્તારનો ઝાલાિાડના નામો અાોળખાય છો .
 અા મોદાનનાો િધારો પડતાો પ્રદોશ સુરોન્દ્િનગરમાાં અાિોલ છો જોથી તોનો ઝાલાિાડના મોદાનાો તરીિો અાોળખાય છો .

3) ગાોરહલવાડ:-
 શોત્રજ્
ાંુ નદી અનો ઘોલાો નદી િચ્ચોનાો પ્રદોશ ગાોરહલિાડનાો વિસ્તાર િહો છો .
 અા વિસ્તાર હાલ ભાિનગર શ્વજલ્લામાાં અાિોલ છો .

4) હાલાર:-
 બરડા ડાં ુ ગરની દસક્ષણી - પશ્વશ્વમી વિસ્તારના સમુિ રિનારા સુધી અાિોલાો વિસ્તાર િો જોમાાં દોિભપમ દ્ધારિા અનો જામનગર
શ્વજલ્લાનાો સમાિોશ થાય છો . તો પ્રદોશનો હાલાર પ્રદોશ તરીિો અાોળખાય છો .
 અ વિસ્તાર અાઝાદી સમયો યુનાઈટોડ સ્ોટ્સ અાોફ સાૌરાષ્ટ્ર તરીિો અાોળખાતાો હતાો.

5) દારૂિાવન:-
 દોિભપમ દ્ધારિામાાં અાિોલ બોટદ્વારિા, નાગોશ્વર જ્ાોવતશ્વલિંગનાો વિસ્તાર મહાભારતના સમયમાાં દારૂિાિન તરીિો
અાોળખાતાો હતાો.

10
6) સાોરઠ:-
 ઉનાથી જનાગઢના ચાોરિાડ સુધી અનો ગીરની ટોિરીઅાોથી દસક્ષણો સમુિી રિનારા સુધીના વિસ્તારનો લીલી નાઘોર પ્રદોશ
િહો િામાાં અાિો છો .

 તળગુજરાતના મોદાનાો:-

1) ઉત્તર ગુજરાતનું મોદાન:-

 ઉત્તર ગુજરાતનુાં મોદાન બનાસિાાંઠા, સાબરિાાંઠા, પાટણ અનો મહો સાણા શ્વજલ્લામાાં ફો લાયોલા છો .
 જો મોદાનાો ગ્રોનાઈટ ખડિાો તોમજ વિિૃત ખડિાોમાાંથી અલગ પડો લ જમીનાોમાાંથી બનોલા છો .
 જો જમીનાો પર ઉતર ગુજરાતની બનાસ, સરસ્વતી અનો રૂપોણ નદીઅાો દ્ધારા િાાંપ પાથરિામાાં અાિોલ છો જોનાથી અા
મોદાનાોની રચના થઈ છો .
 બનાસિાાંઠા, પાટણ અનો મહો સાણાના પશ્વશ્વમ ભાગની જમીન રો તાળ જ્ારો સાબરિાાંઠામાાં િાળી જમીન ધરાિો છો . અા
મોદાની પ્રદોશમાાં “ગાોઢ” અનો “િરઢયાર” પાંથિનાો સમાિોશ થાય છો .
 અા મોદાની પ્રદોશમાાં અાોછાો િરસાદ અનો ઊાંચુાં તાપમાન હાોિાથી ઉનાળામાાં રણ જોિી પરરસ્થસ્થવતઅાો શ્વનમાાણ થાય છો .
 અા વિસ્તારમાાં સપાટી પર પાણીનાો જથથાો અાોછાો જાોિા મળો છો . પરાં તુ ભગભાજળનાો જથથાો િધારો પ્રમાણમાાં છો .

2) મધ્ય ગુજરાતનું મોદાન:-

 મધ્ય ગુજરાતનાાં મોદાન મુખ્યત્વો લાોઅોસની િાળી માટી અનો વિપુલ પ્રમાણમાાં સસિંચાઈની સુવિધા હાોિાના િારણો અા પ્રદોશ
હરરયાળાો બન્યાો છો .

 ચરાોતરનાો પ્રદો િ:-

 મહી અનો શોઢી નદી િચ્ચોનાો પ્રદોશ ચરાોતરનાો પ્રદોશ તરીિો જાણીતાો છો .
 ચરાોતરનાો પ્રદોશ મધ્ય ગુજરાતનાાં બગીચા તરીિો જાણીતાો છો .
 અા પ્રદોશનો તમાિુનાો પ્રદોશ અનો સાોનોરી પાિનાો મુલિ િહો છો .
 ચરાોતરનાો પ્રદોશ મુખ્યત્વો ખોડા અનો અાણાંદ શ્વજલ્લામાાં શોઢી, િાત્રિ અનો મહી નદીના િાપના શ્વનક્ષોપણથી રચાય છો .
 ગુજરાતમાાં સાૌથી િધારો તમાિુનુાં િાિોતર અનો ઉત્પાદન થાય છો .
 અા પ્રદોશમાાં લાોઅોસ પ્રિારની બોસરની જમીન અાિોલી છો .

 િાનમનાો પ્રદો િ:-

 ઢાઢર તથા નમાદા નદી િચ્ચોનાો પ્રદોશ િાનમ પ્રદોશ િહો છો .
 અહીની મધ્યિાળી જમીન રો ગુર તરીિો જાણીતી છો .
 અા પ્રદોશ િપાસના પ્રદોશ તરીિો જાણીતાો બન્યાો છો .
 િાનમનાો પ્રદોશ િડાોદરા તથા ભરૂચ શ્વજલ્લામાાં વિસ્તરો લાો છો .
 િડાોદરાની ઉત્તરો રાતી જમીન અનો દસક્ષણમાાં િાાંપની જમીન જાોિા મળો છો .

 સાબરમતી નદીનું મોદાન:-

 ચરાોતર પ્રદોશની ઉત્તર-પશ્વશ્વમ બાજુઅો સાબરમતી નદીના િારણો અમદાિાદ અનો ગાાંધીનગરમાાં રચાયોલા વિસ્તારનો
સાબરમતી નદીનુાં મોદાન િહો છો .
 અહી ગાોળ માથાિાળા માટીના ટોિરા જાોિા મળો છો .
 અમદાિાદ, થલતોજ, જાોધપુર તથા ગુલબાઈ અનો સરખોજમાાં અાિા ગાોળ માથાિાળા ટોિરા જાોિા મળો છો .
 અા મોદાન બો િાાંઠામાાં વિભાશ્વજત થાય છો .

11
 નળ િાંઠાો: નળ સરાોિર અનો સાબરમતી નદી િચ્ચોનાો અમદાિાદ પ્રદોશ સુધીનાો વિસ્તાર ભાલ િાાંઠા તરીિો જાણીતાો છો .
 ભાલ િાંઠાો: નળ સરાોિરની નીચોનાો પ્રદોશ તથા અમદાિાદની દસક્ષણ-પશ્વશ્વમ સુધીનાો વિસ્તાર ભાલ િાાંઠા તરીિો જાણીતાો
છો .
 અા પ્રદોશમાાં થતાાં ઘઉાં પ્રદોશના નામ પ્રમાણો ભાશ્વલયા ઘઉાં તરીિો જાણીતા છો .
 અહી ભાશ્વલયા ઘાંઉ ઉપરાાંત દાઉદખાની તથા ચાચચયા ઘઉાં પણ થાય છો . અા ઘઉાં મુલાયમ તથા રાતાશ પડતાાં હાોય છો .

 વવરમગામનું મોદાન:-
 અમદાિાદ અનો મહો સાણાની અાસપાસનાો વિસ્તાર વિરમગામના િપાસના મોદાન તરીિો જાણીતાો છો .
 માળનાો પ્રદો િ: શોઢી અનો િાત્રિ નદી િચ્ચોનાો પ્રદોશનો માળનાો પ્રદોશ િહો છો .
 મહી અનો ઢાઢર અથિા તાો ચરાોતર અથિા િાનમ િચ્ચોનાો પ્રદોશ િાિળના પ્રદોશ તરીિો જાણીતાો છો .

 દસક્ષણ ગુજરાતનું મોદાન:-

 દસક્ષણ ગુજરાતમાાં બારમાસી નદીઅાો િધુ પ્રમાણમાાં અાિોલી છો જો નદીઅાોમાાં ચાોમાસા દરપમયાન પુર અાિો છો અનો તો
પુરના િારણો નદીઅાો િાાંપ પાથરો છો જોથી મોદાનાોની રચના થાય છો .
 અાિા રચાતા મોદાનનો દસક્ષણ ગુજરાતના પરના મોદાનાો તરીિો જાણીતા બન્યા છો .
 અા મોદાનાો ભરૂચ શ્વજલ્લાથી િલસાડ સુધી વિસ્તરો લાો છો . જોમાાં તાપી, પણાા, અાંસબિા, અાૌરાંગા, પાર, િાોલિ, દમણગાંગા
જોિી નદીઅાોના શ્વનક્ષોપણથી રચાય છો .
 દસક્ષણ ગુજરાતની નદીઅાોમાાં પુર અાિિાથી િહો ણની ઝડપ િધુ હાોય છો જોથી નદીઅાોના શ્વનક્ષોપણની સાથો- સાથો
નદીઅાોના િાોતરાોનુાં ધાોિાણ પણ િરો છો . અાથી અા મોદાન મધ્ય ગુજરાતના મોદાન જોટલા ફળિુપ નથી.

 ગુજરાતનાો રણ વવસ્તાર:-

 િચ્છના રણનો મુખ્યત્વો બો ભાગમાાં િહેં ચી શિાય છો .

1) િચ્છનુાં માોટાં ુ રણ
2) િચ્છનુાં નાનુાં રણ
 િચ્છનુાં િુલ રણ ક્ષોત્રફળ 27,200 ચાો.રિ.મી. છો . જ્ારો માોટા રણનાો વિસ્તાર 22,500 ચાો.રિ.મી. અનો નાના રણનાો
વિસ્તાર 4,700 ચાો.રિ.મી. છો .

12
1) િચ્છનું માોટંુ રણ:-
 િચ્છની મુખ્ય ભપમની ઉતરો િચ્છનુાં માોટાં ુ રણ અાિોલુાં છો . જોની પિા-પશ્વશ્વમ - 256 રિ.મી. લાાંબુ અનો ઉતર - દસક્ષણ– 128
રિ.મી. પહાોળુાં છો .
 િચ્છના માોટા રણમાાં પચ્છમ, ખદીર, ખાિડા, અનો બોલા જોિા ટાપુઅાો અાિોલા છો .
 િચ્છના રણની જમીન ક્ષાર, જીણી રો તી તોમજ માટીની બનોલી છો .
 િચ્છનુાં રણ ખાંડીય છાજલી ઊાંચિાિિાથી બનોલુાં હાોિાનુાં મનાય છો . જોથી તો ભપમ વિસ્તાર મીઠાથી છિાયોલાો છો તોથી તોનો
ખારાોપાટ તરીિો અાોળખાય છો .
 અા ખરાોપાટ ધરાિતુાં િચ્છનુાં રણ વિશ્વનુાં સાૌથી માોટાં ુ સફો દ રણ છો .
 ચાોમાસા દરપમયાન િરસાદ પડતા રણ પાણીથી ભરાય જાય છો અનો ટોિરા જોિી રચના થાય છો તોનો “બોટ” િહો છો .
 અા પાણી શ્વશયાળા દરપમયાન સુિાય જાય છો અનો ક્ષારનુાં પાોપડાં ુ જામી જાય છો . અા ક્ષારથી છિાયોલ ભાગ “ખારાો”
િહો િાય છો .
 રો તી અનો રજથી પમશ્ર થયોલાો િાળાો અનો ઘણાો િડિાો ક્ષાર ”ખારાસરી“ િહો િાય છો , જ્ારો રણનાો ઊાંચાો ભાગ “લાણાસરી”
િહો િાય છો .
 ચાોમાસા પછીના સમયગાળા દરપમયાન દર-દરના દોશાોમાાંથી લાખાોની સાંખ્યામાાં ફલોપમિં ગાો(સુરખાબ) અરહયા અાિો છો .
અામ, િચ્છના માોટા રણમાાં દર િષે સુરખાબનગર રચાય છો .
 દર િષે રડસોમ્બર - જાન્યુઅારીમાાં ગુજરાત સરિાર દ્ધારા સફો દ રણ િચ્છના ધાોરડાો ખાતો રણાોત્સિનુાં અાયાોજન થાય છો .
જોમાાં િચ્છની સાંસ્કૃવતનુાં દશાન થાય છો .
 િચ્છનાો બન્ની વિસ્તાર ઉચ્ચ ગુણિત્તાના ઘાસ માટો પ્રખ્યાત છો .
 િચ્છ રણિાસીઅાો અા ઘાસમાાંથી ઝુપડાઅાો બનાિો છો જોનો “ભાંગા” િહો િાય છો અનો અા “ભાંગા” ના સમહનો “િાાંઢ”
િહો િાય છો .
 િચ્છના માોટા રણમાાં અલ્લાહ બાંધ અાિોલ છો જો ઈ.સ. 1819ના રાોજ િચ્છમાાં અાિોલ ભાંિપ દ્ધારા રચાયાો હતાો.
 િચ્છના માોટા રણમાાં ખદીર બોટમાાં અૌવતહાસસિ સ્થળ ધાોળાિીરા અાિોલ છો જો ગુજરાતનુાં સાૌથી માોટાં ુ હડપ્પીયન
સાંસ્કૃવતનુાં વિરાસત સ્થળ છો જોનો 27 જુલાઈ, 2021માાં િલ્ડા હો રરટોજ સાઈટ તરીિો સ્થાન મળોલ છો (40મુાં સ્થળ).

2) િચ્છનું નાનું રણ:-

 િચ્છ અનો તળ ગુજરાત િચ્ચો જો પિાથી પશ્વશ્વમ– 128 રિ.મી. લાાંબુ અનો ઉત્તરથી દસક્ષણ 16 થી 64 રિ.મી. પહાોળા
વિસ્તારનો િચ્છના નાના રણ તરીિો અાોળખાય છો .
 િચ્છનુાં નાનુાં રણ અો ક્ષાર િણ ધરાિો છો .
 િચ્છના નાના રણમાાં ઉત્તર ગુજરાતમાાંથી અાિતી બનાસ, રૂપોણ અનો સરસ્વતી નદીઅાો રણમાાં સમાય છો . તોથી તો
િુિારીિા નદીઅાો િહો િાય છો .
 તોિી જ રીતો સાૌરાષ્ટ્રમાાંથી અાિતી મચ્છુ, બ્રાહ્મણી અનો ફાલ્કુ નદીઅાો પણ િચ્છના નાના રણમાાં સમાઈ જાય છો . તોથી તો
સાૌરાષ્ટ્રની િાં ુ િારીિા નદીઅાો તરીિો અાોળખાય છો .
 િચ્છના નાના રણ પાસો “સુરજબારી” અાિોલુાં છો . જો િચ્છ અનો સાૌરાષ્ટ્રનો જાોડિાનુાં િામ િરો છો . તોથી તોનો “સુરજબારી
પુલ” તરીિો અાોળખિામાાં અાિો છો .
 િચ્છના નાના રણમાાં ભારતીય જાં ગલી ગઘોડા અોટલો િો ઘુડખર માટો ભારતીય ઘુડખર અભ્યારણ્ય જાહો ર િરિામાાં અાવ્ુાં
છો .
 અા રણમાાં મીઠાં ુ થાય છો તોથી અહી, પારાં પરરિ મીઠાં ુ પિિિાનાો વ્િસાય માોટા પાયો વિિાસ પામ્ાો છો .
 િચ્છના નાના રણમાાં “નારાયણ સરાોિર” અાિોલ છો . જયા દોશ-વિદોશથી પક્ષીઅાો અાિો છો .

13
 ગુજર તની ભૂગ ળ

 ગુજર તની નદીઓ (ઓંદ જીત 185 નદીઓ )

કચ્છની નદીઓ સ ૌર ષ્ટ્રની નદીઓ તળ ગુજર તની નદીઓ

(ઓંદ જજત 97 નદીઓ ) (ઓંદ જજત 71 નદીઓ ) (ઓંદ જજત 17 નદીઓ )

- ખ રી - ભ દર - સ બરમતી
- રૂકમ વતી - શત્રુાંજી - બન સ
- કાં ક વતી - મચ્છુ - સરસ્વતી
- ન ગમતી - અ જી - રૂપણ
- ભૂખી - સૂકભ દર - મહી
- ક ળી - ક ળુભ ર - નમમદ
- મ લણ - બ્ર હ્યણી - વવશ્વ મમત્રી
- મમવત - ફ લ્કુ - ત પી
- પૂણ મ

કચ્છ સ ૌર ષ્ટ્ર તળ ગુજર ત

શુષ્ક નદીતંત્ર ત્રત્રજ્ય ક ર નદીતંત્ર વૃક્ષ ક ર નદીતંત્ર

કચ્છની નદીઓ :-
 કચ્છમ ાં અાંદ જિત કુલ 97 નદીઅ અ વલી છ.
 કચ્છ અ શુષ્ક નદીતાંત્ર ધર વ છ ક િની નદીઅ ચ મ સ સસવ ય સુકી રહતી હ ય છ.

 રૂકમ વતી નદી:-

 ઉદ્દગમ : ચ ડવ ન ડાં ુ ગર
 ઓંત : કચ્છન અખ ત (મ ાંડવી બાંદર અ વલ છ)
 બંધ : વવિયસ ગર બાંધ
 ક રતક સુદ પૂનમન દદવસ ગાંગ જીન મળ રૂકમ વતી નદીન દકન ર ભર ય છ.

 ખ રી નદી:-
 ઉદ્દગમ : ચ ડવ ન ડાં ુ ગર
 ઓંત : કચ્છનુાં મ ટાં ુ રણ
 બંધ : રૂદ્રમ ત બાંધ ( કચ્છન સ ૌથી મ ટ બાંધ)
 કચ્છની મ ટ ભ ગની નદીઅ મધ્યધ રમ ાંથી નીકળ છ.
1
 મધ્યધ રમ ંથી નીકળતી કચ્છની નદીઓ

ઉત્તરવ હહની નદીઓ દક્ષક્ષણવ હહની નદીઓ

ભૂખી, ખ રી, ક ળી, કનક વતી, ન ગમતી, નૌયર ,

સૂવી, ઘૂરૂડ, મ લણ, મીઠી, રૂકમ વતી, ર ખડી,
સ રણ, ક યલ , ચ ાંગ, સકર , સ ાંગ, સ ાંઈ
નર

નદી બંધ નદી બંધ

કનક વતી કનક વતી નૌય ર લખપત

મ લણ ફતહગઢ ક ળી પ નન્ધ્

ખ રી રૂદ્રમ ત સ કર ત પર

રૂકમ વતી વવિયસ ગર ઘૂરૂડ જનર ણ

ન ગમતી ન ગમતી પાંજર ગિનસર

 દશળપર મ ર ઈ નદીન દકન ર અ વલ છ.

 કચ્છની મ ટ ભ ગની નદીઅ રણમ ાં સમ ય છ.

 ઓલ્લ હ બંધ:-
 ઈ.સ. 1819મ ાં કચ્છમ ાં અ વલ ભૂાંકપન ક રણ િમીનન કટલ ક ભ ગ ઉપસી અ વ્ .
 ભૂકાંપન ક રણ સુન મી અ વત લ ક અ ઉપસલ ભ ગ પર શરણ લીધી.
 ઉપસલ ભ ગનુાં જનમ મણ અલ્લ હ લ ક ન બચ વવ કરલ હ ય તવી મ ન્યત ની ચ લત તનુાં ન મ અલ્લ હબાંધ પડ્ુ.ાં

 સૂરજબ રી બંધ:-
 કચ્છન ન ન રણન અટક વવ મ ટ ગ ાંડ બ વળન ઉછર કરવ મ ાં અ વ્ િ દૂરથી જત ટ પુ િવુ લ ગ છ િન
સૂરિબ રી બાંધ કહ છ.

સ ૌર ષ્ટ્રની નદીઓ
 સ ૌર ષ્ટ્રમ ાં લગભગ 71 િટલી નદીઅ અ વલી છ.
 સ ૌર ષ્ટ્રનુાં નદીઅ વત્રજ્ય ક ર નદી તાંત્ર ધર વ છ.
 સ ૌર ષ્ટ્રમ ાં ભ દર, શત્રુજી, અ જી તથ મચ્છુ અગત્યની નદીઅ છ.
 ભ દર સ ૌર ષ્ટ્રની મ ટ મ ાં મ ટી અન લ ાંબી નદી છ.

2
 સ ૌર ષ્ટ્રની નદીઓ

ઉત્તર તરફની દક્ષક્ષણ તરફની પૂવવ તરફની પજિમ તરફની

-મચ્છુ - ભ દર - શત્રુાંજી - ન ગમતી

- બ્ર હ્મણી - સરસ્વતી -ભગવ - અ જી
- ફ લ્કુ - દહરણ - ક ળુભ ર - ગ મતી
- જશિંગરવ - ઘલ - ફુલઝર
- કપીલ - રાં ગમતી
- સસિંહણ

 મચ્છુ નદી:-
 ઉદ્દગમ : િસદણ ત લુક (ભ ડલ ન ડાં ુ ગર), ર િક ટ
 ઓંત : કચ્છનુાં ન નુાં રણ
 બંધ : મચ્છુ બાંધ
 લંબ ઈ : લગભગ 128 - 130 km
 નદી હકન ર વસલ શહર: મ રબી, વ ાંક નર, મ સળય - મમય ણ
 ત્રવશષત :
 મચ્છુ-1 બાંધ(ઈ.સ.1961) તથ મચ્છુ-2 બાંધ(ઈ.સ.1972)મ ાં બ ાંધવ મ ાં અ વ્ .
 મચ્છુ-2 બાંધ 11 અ ગસ્ટ, 1979મ ાં તૂટત મ રબી અન વ ાંક નરમ ાં ખૂબ જનહ જન થઈ હતી.
(ત્ય ર ગુિર તન મુખ્યમાંત્રી બ બુભ ઈ પટલ હત ).

 બ્ર હ્મણી નદી:-  ઓ જી નદી:-

 ઉદ્દગમ : હળવદ, સુરન્દ્દ્રનગર  ઉદ્દગમ : સરધ રન ડાં ુ ગર, ર િક ટ
 ઓંત : કચ્છનુાં ન નુાં રણ  ઓંત : કચ્છન અખ ત
 બંધ : બ્ર હ્મણી - 1 અન બ્ર હ્મણી - 2  બંધ : અ જી - 1, 2, 3
 લંબ ઈ : લગભગ 75 km  લંબ ઈ : લગભગ 100 km
 હકન ર વસલ શહર: ર િક ટ
 ત્રવશષત :
 શત્રુંજી નદી:-
 કચ્છન અખ તન મળન રી સ ૌર ષ્ટ્રની

 ઉદ્દગમ : ઢુાંઢીન ડાં ુ ગર (ગીરની ટકરીઅ ) સ ૌથી મ ટી નદી છ.

 સ ૌની ય િન દ્ધ ર નમમદ નદીનુાં પ ણી અ
 ઓંત : ખાંભ તન અખ ત (સુલત નપુર)
 બંધ : ખ દડય ર બાંધ (ધ રી ત લુક , અમરલી) નદીમ ાં ન ખવ મ ાં અ વ્ુાં છ.
 ર િસ્થળી બાંધ (પ જલત ણ , ભ વનગર)
 ત્રવશષત :
 સ ૌર ષ્ટ્રની બીજી સ ૌથી મ ટી નદી છ.
 ખાંભ તન અખ તન મળન ર સ ૌર ષ્ટ્રની સ ૌથી મ ટી નદી છ.

3
 ભ દર નદી:-
 ઉદ્દગમ : મદ વ ડાં ુ ગર, અ નાંદપર ન ઉચ્ચપ્રદશ િસદણ ત લુક , ર િક ટ જિલ્લ .
 ઓંત : નવી બાંદર પ સ, અરબ સ ગર (પ રબાંદર)
 બંધ : ભ દર – 1 (નીલ ખ ) બાંધ (ગ મટ - ગ મ)
ભ દર - 2 બાંધ (શ્રીન થગઢ, ગ ોંડલ)
 લંબ ઈ : લગભગ 200 km
 હકન ર વસલ શહર: િસદણ, િતપુર, અ ટક ટ, નવ ગઢ, ઉપલટ , કુવતય ણ , ધ ર જી,
 ત્રવશષત :
 ગુિર તમ ાંથી નીકળતી અન ગુિર તમ ાં સમ ઈ િતી સ ૌથી મ ટી નદી છ.
 ભ દર ડમ પૂવમ મુખ્યમાંત્રી બળવાંતર ય મહત ન સમયમ ાં બન્ય હત .

ભ ગ વ નદી

લીમડી ભ ગ વ વઢવ ણ ભ ગ વ

ઉદ્દગમ : ભીમ ર ન ડાં ુ ગર , ચ ટીલ ત લુક ઉદ્દગમ : નવ ગ મ પ સન ડાં ુ ગર, ચ ટીલ

ઓંત : સ બરમતી નદીમ ાં ત લુક
બંધ : સ યલ ત લુક ન થ દરય ળી ગ મ પ સ ઓંત : નળ સર વરમ .ાં
લંબ ઈ : લગભગ 110 km બંધ : ન યક બાંધ (ગ ૌતમગઢ)
હકન ર વસલ શહર: લીમડી ધ ળીધજ (સુરન્દ્દ્રનગર)
ત્રવશષત : લંબ ઈ : લગભગ 100 km
 લીમડી ભ ગ વ સ ૌર ષ્ટ્રની અકમ ત્ર નદી હકન ર વસલ શહર: ચ ટીલ , સ યલ , મૂળી,
છ િ સ બરમતીન મળ છ. વઢવ ણ

 ર વલ નદી:- 3. મછુન્દ્રી નદી:-

 ઉદ્દગમ : દુધ ળ ગ મ, ગીરન િાં ગલ  ઉદ્દગમ : ગીરન િાં ગલમ ાં

 ઓંત : ઝ ફર બ દ ત લુક , અરબસ ગર  ઓંત : અરબ સ ગર
 બંધ : ચીખલકુબ ગ મ બાંધ  બંધ : ક દડય ગ મ બાંધ
મહ બતપર ગ મ બાંધ દ્ર ણશ્વર ગ મ બાંધ
 લંબ ઈ : લગભગ 65 km  લંબ ઈ : લગભગ 60 km
 કવવ ઝવરચાંદ ઝઘ ણીઅ ર વલ નદીન ’અબ લ  ત્રવશષત :
ર ણીની’ ઉપમ દીધલી છ.  પુર તન દ્ર ણશ્વર મહ દવનુાં માંદદર અ નદીન દકન ર
અ વલ છ.
 હહરણ નદી:-  મ લશ્રી નદી:-
 ઉદ્દગમ : સ સણ ગીરમ ાં  ઉદ્દગમ : મ ળન થ ડાં ુ ગર, ભ વનગર
 બંધ : કમલશ્વર બાંધ, ઉમરઠી બાંધ  બંધ : ખાંભ તન અખ ત
 લંબ ઈ : લગભગ 40 km  લંબ ઈ : લગભગ 30 km
4
 ક ળુભ ર નદી:-  ઘલ નદી:-

 ઉદ્દગમ : ર યપુર ડાં ુ ગર, સમઢીય ળ  ઉદ્દગમ : િસદણન પવમત

 ઓંત : ખાંભ તન અખ ત  ઓંત : ખાંભ તન અખ ત
 બંધ : ક ળુભ ર બાંધ  બંધ : ઘલ સ મન થ, ઘલ ઈતરીય
 લંબ ઈ : લગભગ 90 km  લંબ ઈ : લગભગ 115 km
 નદી હકન ર વસલ શહર: ઉમર ળ , રતનપુર, ર ાંદલન  નદી હકન ર વસલ શહર: વલભીપુર, નવ ગ મ, ગઢડ ,
દડવ ઘલ સ મન થ

 સ ૌર ષ્ટ્રની ઓન્ય નદી:-

 સીંધણી નદી  ક ળવ  સ ાંગવ ડી
 ખલખજલય નદી  ધ ત રવડી  ઉબણ
 ઉત વળી નદી  અ ઝત  ઉાંડ

તળગુજર તની નદીઓ

ઉત્તર ગુજર તની નદીઓ મધ્ય ગુજર તની નદીઓ દક્ષક્ષણ ગુજર તની નદીઓ

- બન સ, રૂપણ, સરસ્વતી - સ બરમતી , હ થમતી ,મશ્વ - નમમદ , ત પી, કરિણ

- સીપુ, બ લ ર મ, પુષ્પ વતી - મ ઝમ, હરણ વ,સુખભ દર - પૂણ મ,અાંસબક , કીમ
- શઢી,વ ત્રક, મહી - અ ૌરાંગ ,ક લક,
- વવશ્વ મમત્રી, ઢ ઢર,અ રસાંગ - દમણગાંગ

 બન સ નદી (પણ વશ ):-  પુષ્પ વતી નદી:-

 ઉદ્દગમ : ઊાંઝ ત લુક , મહસ ણ
 ઉદ્દગમ : સસરણવ ન ડાં ુ ગર, જશર હી જિલ્લ , ર િસ્થ ન  ઓંત : બહુચર જી નજીક રૂપણ નદીમ ાં સમ ય જય
 ઓંત : કચ્છનુાં ન નુાં રણ છ.
 બંધ : દ ાંતીવ ડ બાંધ  નદી હકન રન સ્થળ:- મ ઢર નુાં સૂયમમદાં દર (મહસ ણ )
 લંબ ઈ : લગભગ 265 km ગણપવત માંદદર (અઠ ૌર)
 નદી હકન રન સ્થળ:- દ ાંતીવ ડ , ક ાંકરિ, ડીસ , મીર -ાં દ ત ર (ઉન વ )
જશહ ર, બ ય ગસ પ્લ ન્ટ (મથ ણ) સરદ ર પટલ કૃવિ  ત્રવશષત :
યુજનવસસિટી  પુષ્પ વતી નદી દકન ર ઉત્તર ધમ મહ ત્સવ ય જય છ.
 ત્રવશષત : બન સક ાંઠ જિલ્લ મ ાંથી ગુિર તમ ાં પ્રવશ  નદી પ સનુાં ક્ષત્ર પુર તનક ળમ ાં ધમમર ણ્ય ક્ષત્ર
કર છ. ઉત્તર ગુિર તનની સ ૌથી મ ટી કાં ુ વ દરક નદી છ. તરીક જણીતુાં હતુાં.
 દ ાંતીવ ડ બાંધ બળવાંતર ય મહત ન સમયમ ાં
 મ ઢર ન સૂયમમદાં દર પરથી કકમ વૃત પસ ર થ ય છ.
બ ાંધવ મ ાં અ વ્ હત .
 સીપુ અન બ લ ર મ બન સની બ સહ યક નદી છ.
5
 સરસ્વતી નદી (સ સ્વત/ઓજુવન ):-  બ લ ર મ નદી:-

 ઉદ્દગમ : ચ રીન ડાં ુ ગર, દ ાંત ત લુક , બન સક ાંઠ  ઉદ્દગમ : બન સક ઠ ાં

 ઓંત : કચ્છનુાં ન નુાં રણ  ઓંત : બન સ નદીમ ાં સમ ય છ.
 બંધ : મુક્તશ્વર બાંધ  નદી હકન રન સ્થળ:- બ લ ર મ મહ દવનુાં માંદદર
 નદી હકન રન સ્થળ:- સસદ્ધપુર, પ ટણ, દ ાંત , ર ણકી બ લ ર મ પલસ
વ વ, દુલમભ તળ વ, સહસ્ત્રજલિંગ તળ વ, કાં ુ ભ દરય ન (જ્ય ાં સૂયમવાંશમ્ દફલ્મનુાં શૂટીંગ થયુાં હતુાં)
દર ,ાં અલ્પ અન સબિંદુ સર વર ત્રવશષત :
 ત્રવશષત :  બ લ ર મની નદી ફકત બન સક ઠ ાં જિલ્લ મ ાં િ વહ છ.
 અ નદી બન સક ઠ ાં , પ ટણ અન કચ્છમ ાંથી પસ ર થ ય
છ.  સ બરમતી (િ ભ્રમતી) નદી:-
 સસદ્ધપુર ક જ્ય ાં પરશુર મ અન કમપલમુજનઅ પ ત ની
મ ત નુાં શ્ર દ્ધ કયુું હ વ થી અ સ્થળ મ તૃગય તરીક  ઉદ્દગમ : ઢબર સર વર, ર િસ્થ ન
અ ળખ ય છ િ સરસ્વતી નદી દકન ર અ વલ છ.  ઓંત : ખાંભ તન અખ ત (ક પ લ ની ખ ડી)
 સસદ્ધપુર ખ ત ક વતિકી પૂનમન મળ ભર ય છ.  બંધ : ધર ઈ બાંધ, (મહસ ણ )
 નદી દકન ર મુકતશ્વર મહ દવનુાં માંદદર અ વલ છ. જ્ય ાં વ સણ બરિ (અમદ વ દ)
પ ાંડવ અ મપત પ ાંડાં ૂ ની મુદકત મ ટ પ્ર થમન કરી હ ય તવી સાંત સર વર (ગ ાંધીનગર)
મ ન્યત છ.  લંબ ઈ : લગભગ 321 km (ગુિર તમ )ાં
 અ નદીનુાં મૂળ ઉદ્દગમ બદ્રીન થ પ સ અ વલ  નદી હકન રન સ્થળ:- અમદ વ દ, ગ ાંધીનગર, મહુડી,
ભીમસતુની નજીક ગ ૌમુખમ ાં છ. ત્ય ાંથી વહી અલ્હ બ દ વ ૌઠ , પુજનત વન, નમમદ ઘ ટ, ઈાં ન્દ્દ્ર ડ પ કમ , ન ર યણ
પ સ વત્રવણી સાંગમમ ાં લુપ્ત થઈ જય છ અવી મ ન્યત છ. ઘ ટ, અભયઘ ટ, ગ ાંધી અ શ્રમ, હદયકાં ુ િ, પ્રમુખ સ્વ મી
 પુન: ર િસ્થ નમ ાં અ બુ પ સ પ્રગટ થઈ ગુિર તમ ાં મ ગમ (દરવરફન્ટ), ધ ળશ્વર મહ દવ, સાંસ્કૃવતકાં ુ િ
કચ્છન ન ન રણમ ાં લુપ્ત થઈ જય છ.
 ત્રવશષત :
 તથી તન કાં ુ વ દરક નદી કહ છ.
 સ બરમતી ગુિર તની સ ૌથી લ ાંબી નદી છ.
 સ બરમતી નદીન ગુિર તની અાંબ કહવ મ ાં અ વ છ.
 રૂપણ નદી:-  પ્ર ાંવતિ પ સ સ બર અન હ થમતી નદી ભગી થઈન
સ બરમતી નદી તરીક અ ળખ ય છ.
 ઉદ્દગમ : ટૂાંગ પવમત, મહસ ણ  સ બરમતી નદીની ગણન હાં ગ મી નદી તરીક થ ય છ િન
 ઓંત : કચ્છનુાં ન નુાં રણ ગુિર તની ન ઈલ પણ કહ છ.
 લંબ ઈ : લગભગ 155 km  ખ રી, ભ ગ વ , મ ઝમ, શઢી, મશ્વ , વ ત્રક િવી
 નદી હકન રન સ્થળ:- મહસ ણ ઉપનદીઅ મળ છ.
 ઉત્તર ગુિર તની કાં ુ વ દરક નદી તરીક અ ળખ ય છ.  સ બરમતી નદીમ ાં વ ૌઠ પ સ સ ત નદીન સાંગમ થ ય છ
જ્ય ાં ક વતિકી પૂર્ણિમ ન મળ ભર ય છ.
 સીપુ નદી:-  ખાંભ તન અખ ત નજીક સ બરમતી નદીન તટ 7 km
પહ ળ થ ય છ તન “ક પ લીની ખ ડી” તરીક અ ળખ ય
 ઉદ્દગમ : અ બુન ડાં ુ ગર, ર િસ્થ ન છ.
 ઓંત : બન સ નદીમ ાં સમ ય જય છ.  ભ રતન પ્રથમ દરવરફન્ટ સ બરમતી નદી દકન ર અ ક ર
 બંધ : સીપુ બાંધ લઈ રહ્ય છ. (લાંબ ઈ 12.5 km)
 વ ૌઠ ન મળ , ક ળી ચ ૌદશન મળ , વસાંત ત્સવ
(ગ ાંધીનગર), પતાંગ ત્સવ વગર સ બરમતી નદીન દકન ર
ઉિવ ય છ.
6
 મહી નદી:-
 ઉદ્દગમ : વવિંધ્ય પવમતમ ળ (મધ્યપ્રદશ - મહદ સર વર)
 ઓંત : ખાંભ તન અખ ત
 બંધ :
 વણ કબ રી બાંધ (બ લ સસન ર, મદહસ ગર જિલ્લ )
કડ ણ બાંધ (મદહસ ગર જિલ્લ )
બજિ બાંધ (બ ાંસવ ડ , ર િસ્થ ન)
 લંબ ઈ : કુલ લાંબ ઈ લગભગ 550 km
ગુિર તમ ાં લાંબ ઈ લગભગ 180 km
 નદી હકન રન સ્થળ:- મહીસ ગર, પાંચમહ લ, ખડ ,
વડ દર , ભરૂચ, અ ણાંદ
 ત્રવશષત :
 મહી નદી મધ્ય ગુિર તની સ ૌથી મ ટી નદી છ.
 પ નમ, બન સ, મસતી, ગલતી મહીની સહ યક નદીઅ
છ.
 મહી નદીમ ાં વહ ર ની ખ ડી નજીક દદરય ની ભરતીન
ક રણ પટ 70 km િટલ પહ ળ બન છ. જ્ય ાં ત
મહીસ ગર તરીક અ ળખ ય છ.
 ગુિર ત તથ ભ રતની અકમ ત્ર નદી છ. િ કકમ વૃતન બ
વખત અ ળાંગ છ.
 અલબરૂનીઅ મહન્દ્દ્રી અન ટ લમીઅ મ દફસ ન મ મહી
નદી મ ટ ઉચ્ચ રલ છ.
 હ થમતી નદી (હકર ત કન્ય ):-
 ઉદ્દગમ : અરવલ્લી પવમતમ ળ
 ઓંત : સ બરમતી નદીમ ાં સમ ય જય છ.
 બંધ : હ થમતી બાંધ (દહિં મતનગર, સ બરક ાંઠ )
 નદી હકન રન સ્થળ:- દહિં મતનગર, ભભલ ડ
 મિ નદી :-
 ઉદ્દગમ : ડાં ુ ગરપુરમ ાંથી, ર િસ્થ ન
 ઓંત : વ ત્રક નદીમ ાં સમ ય જય છ.
 બંધ : શ્ય મ સર વર બાંધ (શ મળ જી, અરવલ્લી  પૂજ્ય મ ટ (ચૂનીલ લ અ શ ર મ ભ વસ ર) ન અ શ્રમ
જિલ્લ )
 ત્રવશષત :
 મશ્વ નદીન દકન ર ઈાં ટરી અન દવની મ રીન સ્તૂપન
અવશિ મળી અ વ્ છ.
 શ્ય મલ વન, મશ્વ િળ શય અન શ્ય મલ સર વર અ
નદી દકન ર અ વલ છ.
 વ ત્રક નદી (વ ત્રદની) :-
 ઉદ્દગમ : ડાં ુ ગરપુરમ ાંથી, ર િસ્થ ન
 ઓંત : સ બરમતી નદીમ ાં સમ ય જય છ.
 બંધ : વ ત્રક બાંધ
 નદી હકન રન સ્થળ:- ચ ાંદ સૂરિ મહલ, ભમદરય
કૂવ , મહમદ વ દ, ઉત્કાં ઠશ્વર, ખડ ,
 મશ્વ , મ ઝમ તથ શઢી વ ત્રકની સહ યક નદીઅ છ.
 મ ઝમ નદી :-
 ઉદ્દગમ : અરવલ્લી પવમતમ ાંથી
 ઓંત : વ ત્રક નદીમ ાં સમ ય જય છ.
 બંધ : મ ઝમ બાંધ
 નદી હકન રન સ્થળ:- મ ડ સ
 હરણ વ નદી :-
 ઉદ્દગમ : અરવલ્લી પવમતમ ાંથી
 ઓંત : સ બરમતી નદીમ ાં સમ ય જય છ.
 સુકભ દર નદી :-
 ઉદ્દગમ : મ ાંડવની ટકરી (ચ ટીલ )
 ઓંત : સ બરમતી નદીમ ાં સમ ય જય છ.
 નદી હકન રન સ્થળ:- ગુિર તમ ાં મળી અ વલ હડપ્પીય
સભ્યત નુાં સ ૌપ્રથમ સ્થળ રાં ગપુર સુકભ દરન દકન ર
અ વલ છ.
 શઢી નદી :-
 ઉદ્દગમ : થ મ દ અન વરધ રની ટકરીઅ , મદહસ ગર
 ઓંત : વ ત્રક નદીમ ાં સમ ય જય છ.
 લંબ ઈ : લગભગ 115 km
 નદી હકન રન સ્થળ:- મહીસ ગર અન ખડ
શઢી નદી દકન ર અ વલ છ.
 ઓ રસંગ નદી :-
 ઉદ્દગમ : મધ્યપ્રદશ
 ઓંત : નમમદ નદીમ ાં સમ ય જય છ
 નદી હકન રન સ્થળ:- બ ડલી, િતપુર પ વી અન છ ટ
ઉદપુર
7
 ત્રવિ ત્રમત્રી નદી :-  નમમદ અન ત પી નદીની વચ્ચની કીમ નદી પસ ર થ ય
છ.
 ઉદ્દગમ : પ વ ગઢન ડાં ુ ગર
 ઓંત : ખાંભ તન અખ ત  નમવદ નદી :-
 બંધ : સય જી સર વર (અ િવ )
 નદી હકન રન સ્થળ:- વડ દર અન પાંચમહ લ  ઉદ્દગમ : વવિંધ્ય પવમતમ ળ , અમરકાં ટક, સબલ સપુર,
 ત્રવશષત : છત્તીસગઢ (રવ નદી)
 વવશ્વ મમત્રી નદી ખાંભ તન અખ તન મળત પૂવમ ઢ ઢર  સ તપુડ પવમતમ ળ , મૌકલપવમતમ ાંથી,
નદીન મળ છ. મધ્યપ્રદશ (નમમદ નદી)
 વવશ્વ મમત્રી નદીમ ાં ખૂબ મ ટ પ્રમ ણમ ાં મગર જવ  ઓંત : અ જલય બટ, ખાંભ તન અખ ત
મળત હ વ થી “મગર ની નદી” પણ કહ છ.  બંધ : સરદ ર સર વર બાંધ
નમમદ સ ગર ય િન (મધ્યપ્રદશ)
 ઢ ઢર નદી :- ઈન્દિર સ ગર ય િન (મધ્યપ્રદશ)
 લંબ ઈ : કુલ લાંબ ઈ લગભગ 1310 km
 ઉદ્દગમ : છ ટ ઉદપુર (પ વ ગઢન ડાં ુ ગર ) ગુિર તમ ાં લાંબ ઈ 160 km
 ઓંત : વવશ્વ મમત્રી નદીમ ાં સમ ય જય છ  નદી હકન રન સ્થળ:- ભરૂચ, હ ાંફશ્વર, સુરપ ણશ્વર,
શુક્લતીથમ, ચ ાંદ દ, કરન ળી, ન રશ્વર, રાં ગઅવધૂતન
 ત પી નદી (સૂર્વપુત્રી) :- અ શ્રમ
 ત્રવશષત :
 ઉદ્દગમ : મહ દવની ટકરીઅ મ ાં  નમમદ નદીન ગુિર તમ ાં પ્રવશ હ ાંફશ્વર પ સથી થ ય છ.
 ઓંત : ખાંભ તન અખ ત  સુરપ ણન ધ ધ (મ ખડીઘ ટ) નમમદ મ ાં સુરપ ણશ્વર
 બંધ : ઉક ઈ બાંધ (ત પી જિલ્લ ) ખ ત અ વલ છ.
ક કર પ ર બાંધ (સુરત જિલ્લ )  નમમદ છત્તીસગઢ, મધ્યપ્રદશ, મહ ર ષ્ટ્ર અન ગુિર ત
 લંબ ઈ : કુલ લાંબ ઈ લગભગ 724 km અમ કુલ 4 ર જ્ય મ ાંથી પસ ર થ ય છ.
 નમમદ ન ગાંગ પછી સ ૌથી પવવત્ર નદી ગણવ મ ાં અ વ છ.
 નદી હકન રન સ્થળ:- સુરત, જનઝર, મ ાંડવી  નમમદ ગુિર તની સ ૌથી મ ટી નદી છ.
 ત્રવશષત :  પૂવમથી પજશ્વમ બ િુ વહવ વ ળી ભ રતની સ ૌથી મ ટી
 ત પી નદી ગુિર તન ત પી જિલ્લ ન જનઝર ત લુક ન નદી છ.
હરણફ ળ ન મન સ્થળથી ગુિર તમ ાં પ્રવશ છ.  સરદ ર સર વર બાંધની નજીક સ ધુ બટ પ સ સરદ ર
 મહ ર ષ્ટ્ર, મધ્યપ્રદશ અન ગુિર ત અમ કુલ 3 ર જ્ય મ થ
ાં ી પટલની 182 મી ઊાંચી પ્રવતમ બન વવ મ ાં અ વી છ.
પસ ર થ ય છ.  ચીમનભ ઈ પટલ નમમદ ય િન મ ટ કરલ અજદ્ધવતય
 ત પી નદી પર ઉક ઈ સસિંચ ઈ ય િન (ઈ.સ.1959) અન ક યમ બદલ ગ ાંધીનગરમ ાં તમની સમ વધન નમમદ ઘ ટ
ક કર પ ર સસિંચ ઈ ય િન (ઈ.સ.1953) અ વલ છ. ન મ અપ યુાં છ.
 મગદલ્લ બાંદર ત પી નદીન મુખની અાંદર અ વલ છ.  નમમદ નુાં પ્ર ચીન ન મ રવ તથ મૌકલ કન્ય છ.
 િન્મ દદવસ ઉિવ ત હ ય તવી ત પી ભ રતની અકમ ત્ર  “નમ મમ દવી નમમદ ” નમમદ નદી મ ટ શાંકર ચ યમ અ પલ
નદી છ. (અિ ઢ સુદ સ તમ) વ કય છ.
 નમમદ , મહી અન ત પી પૂવમથી પજશ્વમ તરફ વહતી નદીઅ  નમમદ દકન ર દર 18 વિમ ભ ડભૂતન મળ ભર ય છ.
છ.  મધ્યપ્રદશમ ાં નમમદ સ ગર અન ઈન્દિર સ ગર બાંધ
બન વ ય છ.
 કીમ નદી :-
 ઉદ્દગમ : ર િપીપળ ની ટકરીઅ મ ાં
 ઓંત : ખાંભ તન અખ ત
8
 પૂણ વ નદી :-  ઓ ૌરંગ નદી :-

 ઉદ્દગમ : સહ્ય જદ્ધ પવમતમ ળ  ઉદ્દગમ : ધરમપુરન ડાં ુ ગરમ ાં (સહ્ય દ્ધી પવમતમ ળ )
 ઓંત : અરબ સ ગર  ઓંત : અરબ સ ગરમ ાં
 નદી હકન રન સ્થળ:- નવસ રી અન મહુવ  નદી હકન રન સ્થળ : વલસ ડ
 પૂણ મ વન્યજીવ અભય રણ્ય પૂણ મ નદી દકન ર અ વલ
છ.
 પ ર નદી :-
 ઉદ્દગમ : સહ્ય દ્ધી પવમતમ ળ , મહ ર ષ્ટ્ર
 કરજણ નદી :-  ઓંત : અરબ સ ગર
 અતુલ ક રખ નુાં વલસ ડમ ાં પ ર નદી પર અ વલ છ.
 ઉદ્દગમ : ર િપીપળ ન ડાં ુ ગરમ ાંથી, સુરત જિલ્લ
 ઓંત : નમમદ નદીમ ાં સમ ય જય છ.  ક લક નદી :-
 બંધ : જીતગઢ ગ મ પ સ બાંધ
 ઉદ્દગમ : સ પુત ર ન ડાં ુ ગરમ ાંથી
 ઓંક્ષબક નદી :-  ઓંત : અરબ સ ગર
 નદી હકન રન સ્થળ : ઉદવ ડ
 ઉદ્દગમ : વ ાંસદ ની ટકરી (ડ ાંગ)  ત્રવશષત :
 ઓંત : અરબ સ ગરમ ાં  પ રસીઅ નુાં ક શી ઉદવ ડ ક લક નદી દકન ર અ વલ
 બંધ : મધર ઈર્િય બાંધ (વલસ ડ) છ.
 ડ ાંગન ગીર ધ ધ અાંસબક નદી પર અ વલ છ.  ક લુ ન મની મ છલી ક લક નદીમ ાં જવ મળ છ.

દમણગંગ નદી :-
 ઉદ્દગમ : સહ્ય દ્ધી પવમતમ ળ  નદી હકન રન સ્થળ : વ પી
 ઓંત : અરબ સ ગરમ ાં  દમણગાંગ નદીની ગણતરી ગુિર તની સ ૌથી
 બંધ : મધુબન પદરય િન દસક્ષણત્તમ નદી તરીક થ ય છ.
 ચ મ સ મ ાં અ નદીમ ાં ઘ ડ પુર અ વ છ.

ગુજર તની જમીન

ક ંપની ક ળી ક્ષ રીર્ રત ળ પડખ ઉ પહ ડી જં ગલ ની

જમીન જમીન જમીન જમીન જમીન જમીન જમીન

ક ંપની જમીન

નદીન ક ંપની જમીન હકન ર ઓન મુખત્રત્રક ણ

પ્રદશની ક ંપની જમીન

ભ ઠ ની ગરટ ગ ર ડં ુ બસર
(નવ ક ંપની) (જૂન ક ંપની) (જૂન ક ંપની) (નવ ક ંપની)

9
 િમીન ન વવશ્વમ ાં કુલ 17 પ્રક ર જવ મળ છ.
 િમ થી ભ રતમ ાં કુલ 8 પ્રક ર તથ ગુિર તમ ાં 7 પ્રક રની જવ મળ છ. (ર તી િમીન જવ મળતી નથી)

 ગ ર ટ જમીન :-  બસર જમીન :-

 અ િમીનન િૂન ક ાંપની િમીન કહ છ..
 ફ સ્ફદરક અસસડ અન ચૂન નુાં પ્રમ ણ અ છાંુ છ.
 અ િમીન ભરૂચ, ખડ , સુરત અન વડ દર જિલ્લ મ ાં
જવ મળ છ.
 ગ ર ડુ જમીન :-
 ઉત્તર ગુિર ત અન મધ્ય ગુિર ત પ્રદશ મ ાં અ વલી
રત ળ ક ાંપની િમીન સ્થ જનક પ્રદશમ ાં ગ ર ડુ િમીન
તરીક અ ળખ ય છ.
 રતી(80%), મ ટી(10%), ન ઈટ્ િન , ફ સ્ફરસ અન
ચૂન ગ ર ડુ િમીનમ ાં હ ય છ.
 ઘઉાં-ડ ાંગર વ વતર મ ટ અનુકૂળ છ.
ક ળી જમીન
 અ ણાંદ અન ખડ જિલ્લ ની િમીન બસર િમીન તરીક
અ ળખ ય છ.
 અ છી ફળદ્રુપ, જછદ્ધ ળુ અન રત ળ િમીન હ ય છ.
 ભિન સાંગ્રહ અ છ થ ય છ તથ સન્દ્દ્રીય તત્ નુાં
પ્રમ ણ પણ અ છાં ુ હ ય છ.
 તમ કુન પ ક મ ટ અ િમીન ઘણી અનુકૂળ છ.
 ભ ઠ ની જમીન :-
 અ િમીનન નવ ક ાંપની િમીન કહ છ.
 રતીનુાં પ્રમ ણ 45%, મ ટીનુાં પ્રમ ણ 17% તથ 5%
સન્દ્ન્દ્દ્રય દ્રવ્ છ.
 અ િમીન સ બરક ઠ ાં , નમમદ અન ત પી જિલ્લ મ ાં
જવ જવ મળ છ.
 ભ ઠ ની િમીનમ ાં ન ઈટ્ િન અન ફ સ્ફરસ વધુ હ ય
છ.
 ભ ઠ ની િમીન ખૂબ િ ફળદ્રુપ હ ય છ.

ઊંડી ક ળી જમીન મધ્યમ ક ળી જમીન છીછરી ક ળી જમીન

- ભિ સાંગ્રહની ક્ષમત સ રી છ. - સ ૌર ષ્ટ્ર, દ હ દ, અરવલ્લી, - સ ૌર ષ્ટ્રન ઉચ્ચપ્રદશ તથ

- સૂક ઈ િત ાં ચીર પડ છ.
- સ્વયાં ખડ તી િમીન તરીક
અ ળખ ય છ.
- કમ ન્દ્શશયમ, મગ્નજશયમ તથ
ફ સ્ફરસન ક રણ િમીન ક ળી
લ ગ છ.
- ફ સ્ફરસનુાં પ્રમ ણ 7 થી 8.5% છ.
- દસક્ષણ ગુિર તમ ાં જવ મળતી
િમીન છ.
પાંચમહ લ, મહીસ ગરન પાંચમહ લ તથ વડ દર ન
વવસ્ત રમ ાં અ િમીન જવ મળ છ. પવમતીય વવસ્ત રમ ાં અ િમીન
- અ િમીનમ ાં ન ઈટ્ િનનુાં પ્રમ ણ જવ મળ છ.
અ છાંુ હ ય છ. -
- ડ ાંગર, મગફળી અન મક ઈન પ ક
મ ટ અનુકૂળ છ.

 ક્ષ રીર્ જમીન :-  રત ળ જમીન :-

 મ ટભ ગ દદરયદકન ર ન નજીકની િમીન ક્ષ રીય હ ય છ.
 ગુિર તન 15 જિલ્લ અ વી િમીન ધર વ છ.
 ક્ષ રીય િમીન પર મીઠ ન ક્ષ ર તથ ચચર ડીની પ પડી
જમ છ.
10
 ગુિર તન 25 cm કરત ાં અ છ વરસ દ ધર વત
પ્રદશમ ાં અ િમીન જવ મળ છ.
 પ ણી સાંગ્રહક્ષમત ઘણી અ છી હ ય છ.
 કચ્છ, સ બરક ાંઠ અન મહસ ણ જિલ્લ ન ઉત્તર ભ ગમ ાં
જવ મળ છ.
 પડખ ઉ જમીન :-
 વધુ વરસ દવ ળ વવસ્ત રમ ાં િમીનન ધ વ ણથી
િમીનની ફળદ્રુપત ઘટ છ અન પડખ ઉ બન છ.
 ચૂન અન ન ઈટ્ િનનુાં પ્રમ ણ અ છાં ુ હ ય છ.
 અ િમીન ઈાં ટ િવ રત શ પડત રાં ગ ધર વ છ.
 પહ ડી જમીન :-
 પહ ડી િમીનમ ાં સન્દ્ન્દ્દ્રય દ્રવ્ નુાં પ્રમ ણ અ છાં ુ હ ય છ.
 નમમદ , પાંચમહ લ, દ હ દ, અરવલ્લી, સુરત, ત પી,
નવસ રી, વલસ ડ, ડ ાંગ િવ જિલ્લ મ ાં અ િમીન
જવ મળ છ.

 જં ગલ ની જમીન :-
 અ િમીનમ ાં સોંન્દ્ન્દ્દ્રય તત્ વધુ અન ચૂન નુાં પ્રમ ણ અ છાં ુ હ ય છ.
 ડ ાંગ, અરવલ્લી, િૂન ગઢ, ગીર સ મન થ જિલ્લ મ ાં િમીન જવ મળ છ

ગુજર તન ં ઉધ ગ
ક પડ ઉદ્ ગ :  ગુિર તમ ાં અ વલ 3 મુખ્ય ખ ાંડ ઉદ્ ગન કન્દ્દ્ર
સુતર ઉ ક પડ :  (1) બ રડ લી (સુરત) (2) ગણદવી (નવસ રી)
 સુતર ઉ ક પડન મુખ્ય ક ચ મ લ તરીક કપ સન (3) ક ડીન ર (ગીર સ મન થ)
ઉપય ગ થ ય છ.  ખ ાંડન સફદ બન વવ મ ટ સલ્ફર (ગાંધક) વપર ય છ.
 ભ રતન લગભગ 21% સુતર ઉ ક પડનુાં ઉત્પ દન
અકલુાં અમદ વ દ કર છ. તથી તન ભ રતનુાં મ ાંન્દ્ચસ્ટર તલ ઉદ્ ગ :
કહ છ (1) મગફળી તલ : પ રબાંદર, િુન ગઢ,અમરલી,ભ વનગર.
 ‘પૂવમનુાં મ ાંન્દ્ચસ્ટર ક ડજનમસીટી' તરીક અમદ વ દ (2) વનસ્પવત ધી : સ ૌથી વધુ ભ વનગર,પ રબાંદર,અમદ વ દ
અ ળખ ય છ. તથ પજિમનુાં મ ાંન્દ્ચસ્ટર તરીક Eng- (3) કપ સસય તલ : મહસ ણ કડી ખ ત - 50 થી વધુ મમલ

land ની ગણન થ ય છ. (4) ફળ પદકિં ગ ઉદ્ ગ : (1) દસક્ષણ ગુિર ત - ગણદવી

 રણછ ડભ ઈ રોંટીય વ ળ અ ગુિર તમ ાં સ ૌપ્રથમ
સુતર ઉ ક પડ ઉદ્ ગની શરૂઅ ત કરી હતી.
 હિલૂમ અન પ વરલૂમ ઉદ્ ગ ન
"ગુિર ત ર જ્ય હ થસ ળ વવક સ જનગમ"ની રચન
કરવ મ ાં અ વી છ.
જરી ઉદ્ ગ - સુરત :
 કુલ ઉત્પ દનની મ ત્ર 5%િરી ગુિર તમ ાં વપર ય છ.
 િરીની સ થ
ૌ ી વધુ જનક સ િમમનીમ ાં થ ય છ.
 ગુિર ત સરક ર 2012મ ાં ગુિર ત ટક્ષટ ઈલ પ જલસી
જહર કરી છ.
(2) સ ૌર ષ્ટ્ર -િુન ગઢ
વવક સ મ ટ
ગુજર તન ં જં ગલસંપત્તત્ત ઓ ધ હરત ઉદ્ ગ :
ઈમ રતી લ કડં ુ :
 ઈમ રતી લ કડ મ ાં સ ગ,વ ાંસ,સીસમ,સ દડ,કલમ,સબય અન
અ ાંબ ન વૃક્ષ ન સમ વશ થ ય છ.
 ઈમ રતી લ કડ મ ાં વલસ ડી સ ગ ઉત્તમ ગણ ય છ.
 વ ાંસનુાં મ ટ પ્રમ ણમ ાં ઉત્પ દન ડ ાંગ અન ર િપીપળ
જિલ્લ મ ાં થ ય છ.
 લ કડ મ ાંથી ફજનચમરનુાં ઉત્પ દન કરવ મ ાં અ વ છ.
લખ:
 "ઈર્િયન લ ખ દરસચમ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ" સ થ "ગુિર ત ફ રસ્ટ

ખ ંડ ઉદ્ ગ : દરસચમ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ" ગુિર તમ ાં વૌજ્ઞ જનક ઢબ લ ખનુાં

ઉત્પ દન શરૂ કયુું છ.
 ગુિર તમ ાં સ ૌપ્રથમ ખ ાંડનુાં ક રખ નુ 1956-57
 વડ દર જીલ્લ ન "પીપળર "ગ મમ ાં લ ખ મ ટનુાં સાંશ ધન ક યમ
બ રડ લી ખ ત સહક રી ક્ષત્ર સ્થપ યુાં હતુાં.
હ થ ધર યુાં છ.
 િ દશનુાં તમિ અજશય નુાં સ થ
ૌ ી મ ટાં ુ સહક રી ક્ષત્રનુાં
 અ ઉપર ાંત છ ટ ઉદપુર અન દહિં મતનગર વવસ્ત રમ ાં લ ખન
ક રખ નુ છ.
વૃક્ષ નુાં વ વતર કરવ મ ાં અ વ છ.
11
બીડી (ટીમરુન ં પ નમ ંથી) :
(1) ઉત્તરપ્રદશ (2) ર િસ્થ ન (3) પાંજબ (4) અ ાંધ્ર
 ગુિર તમ ાં ગૃહઉદ્ ગ તરીક બીડી વ ળવ ન ઉદ્ ગ મ ટ
(5) ગુિર ત
પ ય વવકસ્ છ.
 ગુિર તમ ાં સ ૌ પ્રથમ ડરી (1939) સુરત જિલ્લ ન ચ ય મસી
 ટીમરુન ાં પ ન ાંમ ાંથી બન છ િ િાં ગલની ગ ૌણપદ શ છ.
ત લુક મ ાં સ્થપ ઈ હતી.
રતનજ્ય ત :
 NDDB (National Dairy Development Board) નુાં
 રતનજ્ય ત બ ય દડઝલ મળવવ મ ટ ઉપય ગી છ.
વડુમથક - અ ણાંદ (સ્થ પન -1965) સ્થ પવ મ ાં અ વ્ુાં.
 રતનજ્ય તન બી મ ાંથી તલ મળવવ મ ટ ર િક ટ ખ ત
AMUL – Anand Milk Union Limited :
“અ જી અ દ્ ચગક વસ હત"મ ાં મમલ શરૂ કરવ મ ાં અ વી છ.
 સ ૌ પ્રથમ 1946 મ ાં વત્રભુવનદ સ પટલન ચરમન પદ હઠળ -
કથ :
ખડ જિલ્લ સહક રી દૂધ ઉત્પ દક સાંઘ જલ. ની સ્થ પન કરી.
 ખરન વૃક્ષમ ાંથી ક થ મળ છ.
 1955 મ ાં UNICEF ની મદદથી AMUL ની સ્થ પન કરવ મ ાં
 ખર અન બ વળમ ાંથી ગુાંદર પણ મળ છ.
અ વી.
 ક થ ઉદ્ ગની સ ર પ્રમ ણમ ાં વવક સ વ્ ર ,ર િપીપળ
 AMUL અજશય ની સ ૌથી મ ટી ડરી છ.
ખ ત થયલ છ.
 સ્વપ્નદ્રષ્ટ - સરદ ર વલ્લભભ ઈ પટલ
ગૂગળ :
 સ્થ પક - વત્રભુવનદ સ પટલ
 ગૂગળ સ ૌથી વધુ કચ્છ, સ ૌર ષ્ટ્ર અન ગુિર તન ાં સૂક પ્રદશ ,
 મહત્ત્વન ફ ળ - ડ ૉ. વગીસ કુદરયન
મહીસ ગર,વ ત્રક,મશ્વ ,સ બરમતીની ક તર મ ાં જવ મળ છ.
દૂધસ ગર (મહસ ણ ) :
 ગૂગળનુાં સ ૌથી મ ટાં ુ મ કમ ટ અાંબ જી છ.
 સ્થ પક - મ નસસિંહ પટલ
 અ િ ગૂગળન વૃક્ષ મ ાંથી અવૌજ્ઞ જનક પદ્ધવતથી ગુાંદર
 1964 મ ાં સહક રી ધ રણ મહસ ણ ખ ત "સ ગર"
મળવવ ન ક રણ વૃક્ષ ની સાંખ્ય મ ાં ન ોંધપ ત્ર ઘટ ડ થય છ.
ક રખ ન ની શરૂઅ ત થઈ.
મહુડ :
 અ ડરીનુાં દૂધ દદલ્હી સુધી જય છ. અ પરશન ફલ્ડ ય િન
 મહુડ ન વૃક્ષ વધુ પ્રમ ણમ ાં પાંચમહ લ જિલ્લ મ ાં જવ મળ
હઠળ તની ક્ષમત વધ ર ઈ છ.
છ.
 દૂધન િથ્થ મ ાં મહસ ણ ની અ ડરી ગુિર તમ ાં પ્રથમ છ.
 અ થી ત્ય ાં મહુડ ન ાં ફળમ ાંથી તલ ક ઢી સ બુ બન વવ મ ટ
બન સ ડરી (બન સક ંઠ - પ લનપુર) :
અન ફૂલ મ ાંથી પ વડર અ લ્ક હ લ બન વવ મ ટન
અ દ્ ચગક અકમ ઊભ કરવ ની શક્યત રહલી છ.  સ્થ પક -ગલબ ભ ઈ પટલ (1969)
 મહુડ ન ઉપય ગ પશુઅ મ ટ ચ ર ,અ યુવેદદક દવ ,તમિ સ બર ડરી - સ બરક ંઠ - હહિં મતનગર :
દ રૂ બન વવ મ ટ થ ય છ.
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ દૂધ ઉત્પ દક સહક રી માંડળીઅ
સ બરક ાંઠ મ ાં અ વલી છ.
ગુજર તમ ં પશુસંપત્રત ઓ ધ હરત ઉદ્ ગ:  સ્થ પક - ભ ળ ભ ઇ પટલ

ડરી ઉદ્ ગ :
 ગુિર તન ાં અ ચથિક મ ળખ મ ાં મહત્નુાં સ્થ ન ધર વ છ.
તન વવક સ ડન્મ કમ ની િમ સહક રી ધ રણ થય છ.
 ગુિર તની દૂધ ઉત્પ દક સહક રી માંડળીઅ નુાં દશમ ાં પ્રથમ
સ્થ ન ધર વ છ.
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ દૂધ અકત્રીકરણ
1. દૂધસ ગર ડરી - મહસ ણ (25.27%)
2. અમૂલ - અ ણાંદ (19.24%)
 ગુિર ત ન ભ રતનુાં "ડન્મ કમ " અન "ડરી ર િય" તરીક
અ ળખવ મ ાં અ વ છ.
 દૂધ ઉત્પ દનમ ાં ગુિર તનુાં સ્થ ન - પ ાંચમુાં

12
 ગુજર તની ડરીઓ
ડરી સ્થળ ડરી સ્થળ

મ ધ પર ડરી ભુિ (કચ્છ) દૂધધ ર ડરી ભરૂચ

સરહદી ભુિ (કચ્છ) દૂધ સદરત ડરી + સવ ેત્તમ ભ વનગર

બન સ ડરી પ લનપુર (બન સક ાંઠ ) ચ ય મસી સુરત

સ બર ડરી દહિં મતનગર (સ બરક ઠ

ાં ) ચલ લ ડરી + અમર અમરલી

અજડ અન અ બ દ ડરી અમદ વ દ ગ પ લ ડરી ર િક ટ

મધર ડરી ગ ાંધીનગર જમનગર ડરી જમનગર

પાંચ મૃત ડરી પાંચમહ લ સ રઠ ડરી િૂન ગઢ

બર ડ ડરી + સુગમ વડ દર વસુાંધર ડરી નવસ રી

ઓ પરશન ફલડ :  સ ડ અશમ ાં ગુિર તન ફ ળ 98 % છ. સ ૌથી વધુ

 શરૂઅ ત - અ ણાંદ જિલ્લ થી (NDDB દ્ર ર 1970 મ ાં )
 લક્ષય ાંક - દશન દૂધ ઉત્પ દક અન ગ્ર હક ન જડ વ .
ગુજર તન ં ખનીજ ઓ ધ હરત ઉદ્ ગ
રસ ર્ણ ઉદ્ ગ:
 ક બમજનક રસ યણ ઉદ્ ગન સાંદભમમ ાં પટ્ કમમકલ્સ મુખ્ય
છ.
 અમદ વ દ, વડ દર , અાંકલશ્વર, ભરૂચ વગર રસ યણ
ઉદ્ ગન મુખ્ય કન્દ્દ્ર છ.
 કલ લ, કાં ડલ , હજીર , ભરૂચ, વડ દર વગર સ્થળ અ
ર સ યર્ણક ખ તરન ક રખ ન અ વલ છ.
મીઠ ઉદ્ ગ:
 મીઠ ઉદ્ ગમ ાં ગુિર ત પ્રથમ સ્થ ન છ.
 ભ રતમ ાં ગુિર તન દહસ્ લગભગ 78% છ.
 સ ૌથી વધુ ઉત્પ દન (1) સુરન્દ્દ્રનગર- ખ ર ઘ ડ , (2) દવભૂમમ
દ્ર રક - મીઠ પુર, (3) ભ વનગર
 ભ રતની મ ટ મ ાં મ ટી મીઠાં ુ ઉત્પ દન કરતી કાં પની =
સુરન્દ્દ્રનગર - ખ ર ઘ ડ - દહિુસ્ત ન સ લ્ટ કાં પની
 ગુિર ત/ભ રતનુાં મીઠ સાંશ ધન કન્દ્દ્ર – CSMCRI
(ભ વનગર)
 Central Salt and Marine Chemical Research In-
stitute
 સ ડ અશ/ક સ્ટસ્ટક સ ડ બન વત ક રખ ન - (1) મીઠ પુર
(2) ધ્ર ાંગધ્ર (3) પ રબાંદર (4) સૂત્ર પ ડ
13
સ ડ અશનુાં ઉત્પ દન ધ્ર ાંગધ્ર મ ાં થ ય છ.
 વર વળ પ સ સૂત્ર પ ડ ખ ત ગુિર ત દવી કમમકલ્સની
સ્થ પન કરવ મ ાં અ વી છ.
 ભ રતની મ ટ મ ાં મ ટી સ ડ અશ (Na2Co3) બન વતી
કાં પની દવભૂમમ દ્ર રક - મીઠ પુર TATA Chemicals
 દશનુાં 50 % ક સ્ટસ્ટક સ ડ નુાં ઉત્પ દન ગુિર ત કર છ.
 1973 મ ાં વડ દર ખ ત GACL – Gujarat Alklies and
Chemicals Ltd ની સ્થ પન કરવ મ ાં અ વી છ. િ મીઠ
અ ધ દરત રસ યણ ન ભ રતન સ ૌથી મ ટ ઉત્પ દક અકમ
છ.
ઓ ક્સિજન ગસ:
 સુરન્દ્દ્રનગરન લીંબડી ખ ત "ગુિર ત અ ક્સિિન જલ." તથ
નર ડ (અમદ વ દ) ખ ત "દહિુસ્ત ન અ ક્સિિન ગસ
કાં પની" અ ક્સિિન, ન ઇટ્ િન અન અસીટીલીનનુાં
ઉત્પ દન કર છ.
ખ તર ઉદ્ ગ :
 ભ રતન મુખ્ય ખ તર NPK - ન ઇટ્ િન, ફ સ્ફટ, પ ટ શ
 ન ઇટ્ િન અન ફ સ્ફટનુાં 25 % (ચ થ ભ ગનુાં) ઉત્પ દન
ગુિર ત કર છ.
 ખ તર ઉદ્ ગનુાં સ ૌથી મ ટાં ુ ર િય ગુિર ત છ.
GSFC :
 ગુિર ત સ્ટટ ફદટલ મઇઝસમ અિ કમમકલ્સ
 અજશય નુાં સહક રી ક્ષત્રનુાં સ ૌથી મ ટાં ુ ક રખ નુ છ.
 સ્થ પન - બ િવ (વડ દર ) - 1962
IFFCO :
 વવશ્વન 10 મ ાંથી 8 હીર નુાં કટીંગ અન પ જલજશિંગ સુરતમ ાં
 Indian Farmers Fertilizers Co-operative
થ ય છ.
 ભ રતીય ખડૂત સહક રી ખ તર ઉદ્ ગ માંડળ
 કલ લ અન કાં ડલ ખ ત ક રખ ન છ. ઘહડર્ ળ ઉદ્ ગ :
 વડુ મથક - નવી દદલ્હી  ઘદડય ળ ઉદ્ ગ મ રબી ખ ત વવક સ પ મ્ છ.
 સ ૌ પ્રથમ ‘અજશયન ક્લ ક'ની ચ વીવ ળી ઘદડય ળ ત્ય ર
KRIBHCO : પછી સ યન્ટીફીક ઘદડય ળનુાં ઉત્પ દન શરૂ થયુાં.
 Krishak Bharati Co-operative  85 %ઘદડય ળ મ રબીમ ાં બન છ.
 હજીર ખ ત અ વલુાં છ (સુરત)  અિાં ત ગૃપ યુજનટનુાં ઘદડય ળ ઉત્પ દનમ ાં વવશ્વમ ાં ચ થુાં સ્થ ન
 વડુ મથક - ન ઇડ (UP) છ.

ક્ષસમન્ટ ઉદ્ ગ : જહ જ ભ ંગવ ન ઉદ્ ગ :

 મુખ્ય ક ચ મ લ તરીક ચૂન ન પથ્થર વપર ય છ. 1. અલાંગ (ભ વનગર)
 સસમન્ટ ઉદ્ ગ ગુિર તમ ાં સ ૌર ષ્ટ્રન દદરય દકન ર કન્દ્ન્દ્દ્રત 2. સચ ણ (જમનગર)
થય છ.
જહ જ બ ંધવ ન ઉદ્ ગ :
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી મ ટાં ુ સસમન્ટ ઉદ્ ગનુાં કન્દ્દ્ર ર ણ વ વ
1. ABG જશપય ડમ (દહિ)
(પ રબાંદર) છ.
2. પીપ વ વ દડફિ અ ફ શ ર અન્દ્ન્દ્િ કાં પની
 સસમન્ટ ઉદ્ ગન સ ૌથી વધુ વવક સ : િુન ગઢ, જમનગર,
3. ધી મ ડસ મસ્ક ર જશપય ડમ (ભ વનગર)
અમરલી થય છ.
 ગુિર તની જણીતી સસમન્ટ ફક્ટરીઅ
સ ઈકલ ઉદ્ ગ :
 અાંબુજ- વડનગર (અાંબુજનગર)
 વડ દર મ ાં સ ર વવક સ થય છ.
 ક ડીન ર (ગીર સ મન થ)
 ગુિર ત સ યકલ્સ જલમમટડ પ્લ ન્ટઃ વ ઘ દડય (વડ દર )
 નમમદ સસમન્ટ ફક્ટરી : નમમદ નગર (ભરૂચ) (L & T દ્વ ર
(GIIC અન હીર ન સાંયુક્ત સ હસથી)
સાંચ જલત)
 ગુિર ત પ્ર ઈમ મુવસમ અ પાંચમહ લન હ લ લમ ાં અ વલ છ.
 દદન્દ્વવિય સસમન્ટ : સસક્ક (જમનગર)
 અ ઉપર ાંત હજીર , અાંકલશ્વર, કાં ડલ મ ાં પણ અ ઉદ્ ગ
 સ ાંધી સસમન્ટ : અબડ સ (કચ્છ)
વવકસ્ છ.
ક્ષસર ત્રમક ઉદ્ ગ :
 ગુિર તમ ાં શરૂઅ ત - 1912 પટ્ કત્રમકલ્સ ઉદ્ ગ :
 1919 - મ રબીમ ાં પરશુર મ પ ટરીની સ્થ પન  ભ રતમ ાં ખનીિતલ અ ધ દરત પટ્ કમમકલ્સન મટ
 1924 - થ નગઢમ ાં સજનટરી વસમનુાં અકમ શરૂ થયુાં. ઉદ્ ગ ન અ રાં ભ કરવ નુાં શ્રય ગુિર તન ફ ળ જય છ.
 સન્દ્ટ્લ વલ સ અિ સસર મમક દરસચમ ઇન્સિટ્યુટ - નર ડ  ગુિર તમ ાં સ ૌ પ્રથમ વડ દર નજીક ક યલી દરફ ઇનરી અન
(અમદ વ દ) સ્ટટ ફદટલ મઇઝર કાં પનીની સ્થ પન કરવ મ ાં અ વી.
 મોંગલ રી નસળય , ફ યરસબ્રિ, ફ્લ દરિંગ ટ ઇલ્સ મ ટ મ રબી  ભ રતન પ્રથમ પટ્ -કમમકલ્સ સાંકુલ 'ઇર્િયન પટ્ કમમકલ્સ
જણીતુાં છ. ક પ ેરસન જલ' (IPCL) ઈ.સ. 1969 મ ાં વડ દર પ સ સ્થપ ય .

હીર ઉદ્ ગ : રસ ર્ણ ની કં પનીઓ :

 ગુિર તનુાં "ડ યમાંડ સસટી" સુરત  ઇર્િયન કમમકલ્સ, અ ઢવ (અમદ વ દ)
 "ડ યમાંડ પ કમ " સચચન (સુરત)  બર ડ રય ન ક રખ નુાં, ઉધન (સુરત)
 ત ઉપર ાંત નર ડ (અમદ વ દ), મકરપુર (વડ દર ), પ લનપુર  અર મદટિ જલમમટડ, અાંકલશ્વર
(બન સક ાંઠ )  ગુિર ત ઇિક્ટક્ટસ ઇડસ, અાંકલશ્વર

14
 યુન ઈટડ ફ સ્ફરસ કાં પની, વ પી ઓન્દ્જીજનર્રીંગ ઉદ્ ગ :
 લન્કસસ કાં પની,  ક પડ ઉદ્ ગની મશીનરી - અમદ વ દ, સુરન્દ્દ્રનગર
 ર લીસ પસ્ટસ્ટસ ઇડ, ભરૂચ  બ બીન ફક્ટરી - અમદ વ દ, ભ વનગર, સબજલમ ર
 ડ યઅમ જનયમ ફ સ્ફટન પ્લ ન, સસક્ક (જમનગર)  વ ટર હીટર - સુરત
 શ્રી ર મ ફ ઇબસમ, દહિ  અ ટ મ બ ઈલ પ ટમસ - નદડય દ
 બ્ર સ પ ટમસ - જમનગર
દવ ઉદ્ ગ :  ફ ઉન્દ્રી ઉદ્ ગ - અમદ વ દ, ર િક ટ
 કદડલ - મ રૌ ય , સ ણાંદ  રઝર, બ લપન, ઘદડય ળ કવર - ર િક ટ
 ઇન્ટ સ - અમદ વ દ  વવજશષ્ટ પ્રક રનુાં લથ - જમનગર
 અલમ્બિક - વડ દર  ઇલક્ટટ્ જનિ મ ટસમ અન યાંત્ર - વડ દર
 ટ રન્ટ - છત્ર લ  રદડય , ટ્ ન્દ્િસ્ટર - કલ લ
 ખતીન યાંત્ર - િૂન ગઢ
ડ ર્સ્ટફ ઉદ્ ગ :
 ડીઝલ અન્દ્ન્દ્િન - ર િક ટ
 અતુલ- વલસ ડ ખ ત
 મશીન ટૂલ્સ - ભ વનગર
 ગુિર ત દશન 40% કરત ાં વધુ ઉત્પ દન કર છ.
 સ્ટનલસ સ્ટીલ - કાં ડલ
 ડ ઈઝન ઉત્પ દનમ ાં ગુિર ત દશમ ાં પ્રથમ સ્થ ન ધર વ છ.
 સ્ટીલ ટ્યૂબ - વટવ (ચ ાંદખડ ) અમદ વ દ
 મટ્ રશવન ડબ્બ - સ વલી (વડ દર )
 અન્દ્જીજનયરીંગ ઉદ્ ગનુાં કન્દ્દ્ર - અમદ વ દ

ગુજર તની ખતી

ઋતુ નમ પક વ વતર લણણી

ઉન ળ જાર્દ પ ક તરબૂચ, દૂધી, ક ળુ, મરચ ં, મ ચવ જૂન

ટ મટ ં, સૂર્વમુખી, ફળ

ચ મ સું ખરીફ પ ક મગફળી, કપ સ, તલ, ડ ંગર, જુલ ઇ ઓ ક્ મ્બર

મગ, ઓડદ, બ જરી, જુવ ર,
શરડી, તુવર, મક ઇ

ક્ષશર્ ળ રત્રવ પ ક ં , કઠ ળ, ચણ , વટ ણ ,
ઘઉ ઓ ક્ મ્બર ઓપ્રપ્રલ
બટ ટ , મસૂર, સરસવ

15

ગુજર તન ં ધ ન્ય પ ક
ઘઉં :
 ગુિર તન પ્રથમ નાંબરન મુખ્ય ધ ન્ય પ ક
 ઘઉાંન ઉત્પ દન અન વ વતરમ ાં ગુિર તનુાં સ્થ ન - 7 મુાં
 સ ૌથી વધુ ઘઉાં ઉત્પ દન કરત ાં જિલ્લ
 (1) અમદ વ દ (2) મહસ ણ
 વરસ દ – 100 cm થી અ છ (75-100)
 િમીન - ગ ર ડાં ુ , મધ્યમ ક ળી, ચીકણી, ક ાંપની િમીન
 અમદ વ દન ાં દસક્ષણ-પજશ્વમ ભ ગન "ભ લપ્રદશ"ન -
ભ જલય ઘઉાં પ્રખ્ય ત છ.
 ભ લપ્રદશમ ાં થત ાં ઘઉાંન ન મ - ભ જલય , દ ઉદખ ની,
ચ સસય ઘઉાં
 ભ લપ્રદશ સસવ યન ઘઉાંનુાં ન મ - હ ાંસસય ઘઉાં
 ઘઉાંની સુધ રલી જત : કલ્ય ણ સ ન , સ ન જલક , લ ક-1,
ગુિર ત ઘઉાં -1139, અરણિ 206,624, મપયત ઘઉાં અનપી
824
 પ કમ ાં થત ાં ર ગ - ઉગસૂક, ગરુ, સુક ર , અન વૃત
અાંગ દરય
ડ ંગર :
 ગુિર તન બીજ નાંબરન મુખ્ય ધ ન્ય પ ક છ.
 હદરય ળી ક્ ાંવતન બીજ તબક્ક ન મુખ્ય પ ક છ.
 ડ ાંગરન વ વતર/ઉત્પ દનમ ાં ગુિર તનુાં સ્થ ન -14 મુાં
 વરસ દ – વધુ વરસ દ (75-125 cm)
 િમીન - વધુ ભિસાંગ્રહ શન્સક્ત ધર વતી, ચીકણી,
ક ાંપવ ળી જવ છ.
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ ડ ાંગરનુાં વ વતર - અ ણાંદ, ખડ
 ડ ાંગરમ ાં થત ાં ર ગ - બ્લ સ્ટ, પ નન જળ, ગલત અ ાંજિય
 ડ ાંગરની સુધ રલી જત- સ ઠી, સ દરયુાં, GAVR, સુખવલ,
કમ દ, K-52, જીર સ ળ, પાંખ ળી, IR, િય , વવિય ,
ફ મ ેસ, નવ ગ મ
 ડ ાંગરની મુખ્ય પદ શ - ચ ખ
 ડ ાંગરની ફ તરીમ ાંથી મળતુાં રસ યણ - ફરકયુઅલ -
પટ્ કમમકલ્સમ ાં ઉદ્દીપક તરીક વપર ય છ.
બ જરી :
 શ્રમમક નુાં ધ ન્ય પદ થમ તરીક અ ળખ ય છ.
 બ િરીન ઉત્પ દનમ ાં ગુિર તનુાં સ્થ ન - ત્રીિાંુ
 (1- ર િસ્થ ન 2- UP)
 વરસ દ – 100 cm થી અ છ (40-60 cm )
 િમીન - ગ ર ડાં ુ , રત ળ, મધ્યમ ક ળી
16
ગુિર તમ ાં બ િરીન ઉત્પ દન અન વ વતરમ ાં પ્રથમ -

બન સક ાંઠ છ.
 બ િરીમ ાં થત ર ગ - કુતુલ, અરગટ
 બ િરીની સુધ રલી જત - H.B 1/2/3/4, M.H.-179
મક ઇ :
 ગુિર તન ચ થ ક્મન ધ ન્ય પ ક છ.
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ મક ઇ પાંચમહ લ જિલ્લ મ ાં થ ય છ.
 ત ઉપર ાંત સ બરક ાંઠ , અરવલ્લી, ખડ , વડ દર જિલ્લ મ ાં
પણ થ ય છ.
 ર ષ્ટ્રીય કૃવિ સાંશ ધન ય િન હઠળ "મક ઇ સાંશ ધન કન્દ્દ્ર"
- ગ ધર (પાંચમહ લ) ખ ત સ્થ પવ મ ાં અ વ્ુાં.
 વરસ દ – 100 cm થી અ છ (60 - 70 cm)
 િમીન - ગ ર ડાં ુ , કઠણ, પથ્થરવ ળી, ડાં ુ ગર ળ
 ર ગ - પ નન સુક ર , નળછ ર
 મક ઇની સુધ રલી જત - ગુિર ત મક ઇ 1/2/3, ગાંગ
સફદ, મ ધુરી, ડક્કન, ગાંગ , પ્રભ વ નવજત, અાંબર
 ધ ન્ય પદ થમ, તલ, બ ય ફ્યુલ, સ્ટ ચમ વધુ, અ ૌધ ચગક
વપર શ તરીક ઉપય ગી
જુવ ર :
 ગુિર તન 5 મ ાં ક્મન ધ ન્યપ ક છ.
 વરસ દ - 60 થી 100 cm
 ગુિર તમ ાં ચ મ સ પ ક તરીક અન લવ ય છ.
 ઢ રચ ર મ ટ પણ તનુાં વ વતર થ ય છ.
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ િુવ રનુાં વ વતર - ભ વનગર તથ
ઉત્પ દન - સુરત ખ ત થ ય છ.
 િુવ રની સુધ રલી જત - CHS-1/2/3, B.P-53, સુરત- 1
 ‘લીલ પશુચ ર ' તરીક વપર ય છ.
 ભરૂચમ ાં ત જશય ળુ પ ક તરીક લવ ય છ.
કપ સ :
 ગુિર તન બીજ નાંબરન મુખ્ય તલીબીય પ ક છ.
 કપ સન ઉત્પ દનમ ાં ગુિર તનુાં સ્થ ન - પ્રથમ (31%)
 ગુિર તમ ાં કપ સનુાં સ ૌથી વધુ વ વતર - (1) સુરન્દ્દ્રનગર
(2) વડ દર
 કપ સ ખરીફ પ ક છ. તન અ બ હવ - ઉષ્ણકદટબાંધીય
મ ફક અ વ છ.
 100 cm થી અ છ વરસ દ (60 - 70 cm )
 િમીન - લ વ ઘસ રણથી બનલી ‘રગુર િમીન’
 ગુિર તમ ાં કપ સ મ ટ પ્રખ્ય ત
 ક નમ - ભરૂચ - શ્રષ્ઠ કક્ષ નુાં કપ સનુાં ઉત્પ દન
 વવરમગ મ - વડ દર - સ ૌથી વધુ કપ સનુાં ઉત્પ દન કર છ. ઓરં ડ /હદવલ
 સુરન્દ્દ્રનગર - સ ૌથી વધુ કપ સનુાં વ વતર કર છ.  ખરીફ અન રવી પ ક
 કપ સન ાં પ કન સમયગ ળ 6 - 8 મ સ  ગુિર ત વવશ્વમ ાં પ્રથમ સ્થ ન
 ર ગ - ખૂર્ણય ટપક ાંન , મૂળખ ઈ, સૂક ર , બસળય  ભ રતન 80 % અરાં ડ નુાં ઉત્પ દન ગુિર તમ ાં થ ય છ.
ટપક ાંન ર ગ  ભ રતમ ાં સ ૌથી વધુ - મહસ ણ , બન સક ાંઠ ,
 કપ સની સુધ રલી જત - BT કપ સ, દવીર િ, દવીતિ, સ બરક ાંઠ ,અમદ વ દ, કચ્છ, ગ ાંધીનગરમ ાં થ ય છ.
ગુિર ત - 69, સાંકર -4, ગુિર ત કપ સ - 8  ર ગ - સુક ર , ક હવ ર
 દશમ ાંથી જનક સ થતી કપ સમ ાં ગુિર તન ફ ળ 50 % છ.  જત - GAVC,GCH,GAVCH

મગફળી :
મગફળી ઉત્પ દનમ ાં ગુિર તનુાં સ્થ ન - પ્રથમ છ.

 ગુિર ત દશન કુલ મગફળી વ વતરન 32.21% વ વતર કર
છ.
 વરસ દ – 100 cm થી અ છ (70 - 75 cm)
 િમીન - ગ ર ડાં ુ , લ વ મમજશ્રત, ન ઇટ્ િન તત્ વધુ, 
કપ સની ક ળી…………………
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ મગફળીનુાં ઉત્પ દન -િૂન ગઢ
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ મગફળીનુાં વ વતર - ર િક ટ (23%)
 મગફળી સાંશ ધન કન્દ્દ્ર િૂન ગઢ અ વલ છ.
 ર ગ - ટીક્ક , ગરુ, ઉગસૂક
 મગફળીની સુધ રલી જત - િૂન ગઢ, પાંજબ, JH, AH-334
તમ કુ :
 તમ કુ ખરીફ પ ક છ.
 તમ કુ વ વતર વવસ્ત ર અન ઉત્પ દનમ ાં ગુિર તનુાં સ્થ ન -
બીિુાં (પ્રથમ - અ ન્ધ્પ્રદશ)
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ તમ કુનુાં ઉત્પ દન ચર તર પ્રદશમ ાં થ ય 
છ.
 ભ રતન કુલ બીડી-તમ કુન 80 % ઉત્પ દન ગુિર તમ ાં બટ ટ :
થયછ
 િમીન - લ અસ પ્રક રની બસર િમીન
 સુધ રલી જત - k-49, k-20, અ ણાંદ, પીળીયુ
 તમ કુ વ વતરન લીધ ગુિર તમ ાં બીડી અન છીંકણી ઉદ્ ગ ફળ , શ કભ જી, ફૂલ :
 ફળફળ દદમ ાં ગુિર તન નાંબર - 9 મ છ.
વધુ પ્રમ ણમ ાં વવકસ્ છ.
શરડી :
 શરડીન ઉત્પ દનમ ાં ગુિર તન ક્મ - 13 મ (1- ઉત્તરપ્રદશ)
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ શરડી (1) સુરત (2) વલસ ડ (3) કરી :
નવસ રી (4) ત પી (5) અમરલી
 વરસ દ - 100 cm થી વધુ
 સમયગ ળ - 10 - 11 મદહન
 િમીન - લ ાંબ સમય ભિ સાંગ્રહી શક તવી ક ાંપવ ળી
 ર ગ - ર તડ , ચ બુક અ ાંજિય , મ ઝક
17
ગુજર તન ં ઓન્ય પ ક
જીરૂ/વહરર્ ળી/ઈસબગુલ :
 ઉત્પ દનમ ાં ગુિર ત પ્રથમ સ્થ ન
ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ વ વતર - બન સક ાંઠ અન મહસ ણ
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ ઉત્પ દન - ઊાંઝ (મહસ ણ )
 ગુિર તમ ાંથી 75 % ઈસબગુલ અમદરક અન ઈાં વલિમ ાં
જનક સ થ ય છ.
ડં ુ ગળી :
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ ડાં ુ ગળીનુાં ઉત્પ દન ભ વનગરમ ાં થ ય
છ.
 ગુિર તમ ાં વવશ્વની 15.50 % ડાં ુ ગળી ઉત્પ દન થ ય છ.
 ડાં ુ ગળીની સુધ રલી જત - િૂન ગઢ, લ કલ, પુસ વ ઇટ
ફલટ, તળ જ લ કલ, ગુિર ત સફદ-1, ન જશક - 53, અગ્રી
ફ ઉિ ડ કમ
જીવ ણુન શક તત્ - અલીલ સલ્ફઇડ
 ગુિર તમ ાં સ ૌથી વધુ બટ ટ નુાં ઉત્પ દન બન સક ાંઠ
જિલ્લ મ ાં થ ય છ.
 શ કભ જીમ ાં ગુિર તન નાંબર - 12 મ છ.
 ફળ ની ખતીમ ાં ગુિર તની 6 % િમીન ર ક યલી છ.
 સ ૌથી વધુ કરી - વલસ ડ (હ ફૂસ)
 બીજ ક્મ - િૂન ગઢ (કસર - ગીરસ મન થ) - ત લ લ
 િમ દ ર કરી - ભ વનગર (મહુવ )
 સરદ ર કરી - સુરત, વલસ ડ
 લાંગડ કરી - સુરત, વલસ ડ
કળ ં : ફૂલ ની ખતી :
 ગુિર તન ક્મ - પ્રથમ  ગુિર તન ભ રતમ ાં ક્મ 12મ છ.
 ગુિર તમ ાં પ્રથમ ક્મ - ખડ  શવાંતીન ફૂલમ ાં ગુિર તન ક્મ 6 ઠ્ છ.
 જમફળ - સ ૌથી વધુ ધ ળક તથ ભ વનગર  ફળ પદકિં ગનુાં ક યમ - ગણદવી અન િૂન ગઢમ ાં થ ય છ.
 ચીકુ - વલસ ડ, ભ વનગર
 દ ડમ - ભ વનગર ત્રવત્રવધ ક્ ંત્રતઓ
 ન સળયર - િૂન ગઢ, વલસ ડ, ભ વનગર  હદરત ક્ ાંવત - ધ ન્ય
 ખલલ - કચ્છ  નીલી ક્ ાંવત - મત્સ્ય
 પપૌય ાં - ખડ , સુરત  ગુલ બી ક્ ાંવત - જઝિં ગ
 તુવર દ ળ - અ ણાંદ - વ સદ  સ નરી ક્ ાંવત - ફળ
 પીળી ક્ ાંવત - તલીબીય ાં
ત્રવક્ષશષ્ટ પ ક  સસશવર ક્ ાંવત - ઈાં ડ
 સ ય બીન - દ હ દ  બ્ર ઉન બ્લક ક્ ાંવત - વૌકલ્પલ્પક ઊજમ
 સરસવ - બન સક ાંઠ  ગ ળ ક્ ાંવત - બટ ક ાં
 લસણ - ર િક ટ  શ્વત ક્ ાંવત - દૂધ
 ગુવ ર - કચ્છ  ભૂરી ક્ ાંવત - ખ તર
 ર ઈ - બન સક ાંઠ  લ લ ક્ ાંવત - મ ાંસ / ટ મટ ાં
 ચણ - દ હ દ  મઘધનુષ્ય ક્ ાંવત - સવ ુંગી વવક સ
 અડદ - વડ દર
 મગ - કચ્છ
 મરચુાં - અ ણાંદ

ખતી ક્ષશક્ષણ મ ટની 4 ક લજા

જુન ગઢ નવસ રી દ ંતીવ ડ

ઓ ણંદ
(ખતીવ ડી ર્ુજનવક્ષસટી)

સંશ ધન કન્દ્ર

સંશ ધન કન્દ્ર સ્થળ સંશ ધન કન્દ્ર સ્થળ

બીડી તમ કુ અ ણાંદ કૃવિ ભચ ઉ (કચ્છ)

તમ કુ ધમમિ (અ ણાંદ) કઠ ળ દ ાંતીવ ડ (બન સક ાંઠ )

મુખ્ય ર ઈસ (ચ ખ ) નવ ગ મ (ખડ ) બટ ક ડીસ (બન સક ાંઠ )

ડાં ુ ગળી-લસણ ગ ધર (પાંચમહ લ) કૃવિ ડીસ (બન સક ાંઠ )

પ્ર દજશક કપ સ (ક ટન) ભરૂચ મસ લ િગુદન (મહસ ણ )

કપ સ (ક ટન) સુરત મગફળી િૂન ગઢ

ખ રક મુાંદ્ર (કચ્છ) મક ઇ ગ ધર (પાંચમહ લ)

18
 ગુજર તની જં ગલસંપત્તત્ત

ભજવ ળ ં પ નખર જં ગલ સૂક પ નખર જં ગલ સૂક ઝ ંખર ંવ ળ જં ગલ મન્દ્રુવ્ઝ જં ગલ

- 120 સ.મી. કરત વધુ - 60 થી 120 સ.મી. કરત ાં - 60 સ.મી. કરત ાં અ છ -ગુિર તમ ાં મન્દ્ગ્રુવ્ઝ
વરસ દ ધર વત પ્રદશ મ ાં વધુ વરસ દ જવ મળ છ. વરસ દવ ળ ભ ગ મ ાં જવ િાં ગલ મ ાં ચરન વૃક્ષ
થ ય છ. - અ િાં ગલ મમશ્ર િાં ગલ મળ છ. જવ મળ છ.
-ગુિર તમ ાં દસક્ષણ પણ કહવ ય છ. - ગુિર તમ ાં ક્ટચ્છ, -વવશ્વમ ાં સ ૌથી વધુ
ગુિર તમ ાં વલસ ડ,સુરત, - અ િાં ગલ તળ- બન સક ઠ ાં , ર િક ટ, મન્દ્ગ્રુવ્ઝ ઈિ નજશય મ ાં
નવસ રી, , ડ ાંગ,પાંચમહ લ, ગુિર તમ ાં સ બરક ઠ ાં ન ભ વનગર, િૂન ગઢ, અન ભ રતમ ાં સ ૌથી
દ હ દ, નમમદ ,ચગરન ર, ભ ગ, અરવલ્લી, ગીર-સ મન થમ ાં જવ મળ વધુ મન્દ્ગ્રુવ્ઝ પજશ્વમ
શત્રુાંજ્યન વવસ્ત રમ ાં અ પાંચમહ લ, દ હ દ, છ. બાંગ ળમ ાં અ વલ ાં છ.
િાં ગલ જવ મળ છ. વડ દર , નમમદ જિલ્લ મ ાં - અ િાં ગલ મ ાં જવ મળત ાં -ગુિર તમ ાં પણ
- મ ચમ/ અમપ્રલ પ ાંદડ ાં જવ મળ છ તથ વૃક્ષ :- બ વળ,થ ર, બ રડી, મન્દ્ગ્રુવ્ઝન િાં ગલ જવ
ખરવી દ છ. જમનગર, િુન ગઢ, ગીર- સ િડ,ખ ખર , ટીમરૂ, મળ છ.
- અ િાં ગલ મ ાં સ ગ સ ૌથી સ મન થ, અમરલીમ ાં ઉમરડ , ગરમ ળ , મ ખ ,
અગત્યનુાં વૃક્ષ છ. જવ મળ છ. ર યણ, લીમડ ,મ દડ,ધ વડ
- તમ ાં પણ ગુિર તમ ાં - અ િાં ગલ મ ાં જવ
“વલસ ડી સ ગ” જણીતુાં મળત ાં વૃક્ષ :- સ ગ, વ ાંસ,
છ. ખર, બ વળ, શીમળ ,
- અ િાં ગલમ ાં જવ ટીમરૂ, કસૂડ , લીમડ .
મળત ાં વૃક્ષ :- સ ગ, સ લ,
સીસમ, શીમળ ,જશરસમ,
હળદરવ , અ ાંબળ , ટીમરૂ
વગર છ.

19
 ગુજરાતની ભૂગાોળ

 ગુજરાતનુું પરરવહન તુંત્ર

 ગુજરાતીમાાં પરરવહન તાંત્રના નીચે પ્રમાણે વવભાગ પાડી શકાશે.

1. કચ્છનાો દરરયારકનારાો :-
2. રાષ્ટ્રીય ધાેરી માગગ
3. રાજ્ય ધાેરી માગગ
4. જજલ્લા મુખ્ય માગગ
5. જજલ્લાના અન્ય માગગ
6. ગ્રામ્ય માગગ (અપ્રાેચ રાેડ)

2. રો લ્વો માગગ :-
1. બ્ાેડગેજ
2. મીટર ગેજ
3. નેરાે ગેજ

3. હવાઈ માગગ :-
1. અાાંતરરાષ્ટ્રીય અેરપાેટગ
2. રાષ્ટ્રીય અેરપાેટગ

4. રજ્જુ રાોડ :-
1. રાેપ- વે

5. દરરયાઈ માગગ :-
1. ખાનગી
2. જાહે ર

 સડક માગગ :-
 ભારતમાાં સાૌથી વધુ વાહનાે ગુજરાત ધરાવે છે .
 ગુજરાત દેશની કુલ સડક લાંબાઈના 5.38 % સડક લાંબાઈ ધરાવે છે .
 નાના ગામડાને જજલ્લાના માગગ સાથે જાેડતા રાેડને “અેપ્રાેચ રાેડ” તરીકે અાેળખવામાાં અાવે છે .
 નેશનલ હાઈવે નાંબર-8 ને ગુજરાતની ધાેરી નસ કહે વાય છે તથા તેની અાજુબાજુનાે વવસ્તાર “રદલ્હી-મુાંબઈ ઈન્ડસ્ટ્રિયલ
કાેરરડાેર” કહે વાય છે . જે “ગાેલ્ડન બેલ્ટ” પણ કહે વાય છે .
 ગુજરાતમાાં દેશનાે સાૌપ્રથમ નેશનલ અેકસપ્રેસ હાઈવે (મહાત્મા ગાાંધી દ્રુતગવત માગગ નાં.1) અમદાવાદ-વડાેદરા વચ્ચે
અાવેલાે છે .

1
 ગુજરાત નોશનલ હાઈવો:-
જુનાો નુંબર નવાો નુંબર ધાોરીમાગગ

NH 8-A 27 બામણબાેર– માેરબી—સામખખયારી

NH 8-B 27 પાેરબાંદર - જેતપુર - રાજકાેટ - બામણબાેર

NH 8-C 147 સરખેજ - ગાાંધીનગર - ચચલાેડા

NH 8-D 151 સાેમનાથ-જૂનાગઢ-જેતપુર

NH 8-E 51 ભાવનગર - સાેમનાથ - દ્વારકા (કાેસ્ટલ અેકસપ્રેસ હાઈવે)

NH 6 53 હજીરા - સુરત - બારડાેલી - વ્ારા-ઉચ્છલ-મહારાષ્ટ્ર તરફ

NH 14 27 રાધનપુર-પાલનપુર-રાજસ્થાન તરફ

NH 15 68 સામખખયારી-રાધનપુર-વાવ-થરાદ

NH 228 64 દાાંડી હે રરટેજ રૂટ

 ગુજરાતમાાં મહે સાણા, જામનગર, નમગદા, ડાાંગ, બાેટાદ અને છાેટાઉદેપુર જજલ્લામાાં નેશનલ હાઈવે નથી.
 ગુજરાતમાાં રસ્તાના વવકાસ માટે ઈ.સ. 1961 થી ઈ.સ. 1981 વચ્ચે 20 વર્ષીય રસ્તા વવકાસ યાેજના અાવી હતી.
 ગુજરાતમાાં મુસાફરાે માટેના માગગ પરરવહનનુાં રાષ્ટ્રીયકરણ કરી તેને GSRTC(ગુજરાત સ્ટેટ રાેડ ટ્રાન્સપાેટગ કાેપાોરેશન) ને
સાોંપવામાાં અાવ્ુ.ાં

 રો લવો માગગ :-
 ભારતમાાં સાૌપ્રથમ રે લવેની શરૂઅાત ઈ.સ. 1853માાં લાેડગ ડે લહાઉસીના સમયમાાં મુાંબઈ અને થાણે વચ્ચે થઈ.
 ગુજરાતમાાં સાૌપ્રથમ રે લવેની શરૂઅાત ઈ.સ. 1855 માાં સુરતના ઉતરાણ અને અાંકલેશ્વર વચ્ચે થઈ.
 ગુજરાત દેશની 8.18% રે લવે લાઈન ધરાવે છે .
 ગુજરાત સાૌથી વધુ રે લવે ગીચતા વડાેદરા- મુાંબઈના પટ્ટામાાં અને અમદાવાદ-વવરમગામના પટ્ટામાાં જાેવા મળે છે .
 ગુજરાતમાાં રે લવેના સાૌથી અાેછાે વવકાસ કચ્છમાાં થયાે છે .
 ગુજરાતમાાં મુખ્ય ત્રણ પ્રકારના રે લવે માગગ અાવેલા છે .
1. બ્ાેડગેજ (1.676 મીટર)
2. મીટરગેજ (1 મીટર)
3. નેરાેગેજ (0.762 મીટર)
 અામ, ગુજરાતમાાં બ્ાેડ ગેજ રેલવે માગગ સાૌથી વધુ છે .
 ગુજરાત રે લવે પજશ્વમ ઝાેન(WR)માાં અાવે છે .

 રજ્જુ માગગ (રાોપ-વો):-

• ગગરનાર રાોપ-વો (ઉડનખટાોલા)
 તે અેજશયાનાે સાૌથી લાાંબાે રાેપ-વે છે .(2320 m, 7600 ft)  તેનુાં 24 અાેકટાેબર, 2020 ના રાેજ ઉદ્દઘાટન
 સપ્ટેમ્બર 2018 થી તેનુાં બાાંધકામ શરૂ થયુાં હતુાં. કરવામાાં અાવ્ુ.ાં
 તેનુાં બાાંધકામ ઉર્ષા બ્ેકાે જલમમટેડ દ્વારા કરવામાાં અાવ્ુ.ાં  તે મુસાફરને તળેટીથી 850 m ઊચાં ે અાવેલા
અાંબાજી માંરદરે લઈ જાય છે .
2
 હવાઈ માગગ:-
 ગુજરાતમાાં અેક માત્ર અાાંતરાષ્ટ્રીય અેરપાેટગ “સરદાર પટેલ અાાંતરરાષ્ટ્રીય હવાઈ મથક” અમદાવાદ ખાતે અાવેલુાં છે . જે 26
જાન્યુઅારી, 1991 થી કાયગરત છે . જ્યારે બાકી બધા ડાેમેસ્ટસ્ટક (પ્રાદેજશક હવાઈ મથકાે) જ છે .
 વડાેદરાના સસવવલ અેરાેડ્ાેમ અેરપાેટગના ઈન્ટરનેશનલ ટમમિ નલનુાં ઉદ્દઘાટન 22 અાેકટાેબર, 2016ના રાેજ વડાપ્રધાન
નરે ન્દ્દ્ર માેદીના હસ્તે થયુાં હતુાં.
 અા ઉપરાાંત ગુજરાતમાાં પ્રાદેજશક અેરપાેટગના (ડાેમેસ્ટસ્ટક) સુરત, વડાેદરા, અમદાવાદ, ભાવનગર, રાજકાેટ, ભૂજ, જામનગર,
કે શાેદ, ભૂજ વગેરે અાવેલા છે .
 ગુજરાતમાાં ખાનગી હવાઈમથક (પ્રાઈવેટ અેરપાેટગ) મુાંદ્રા, માેટી ખાવડી તથા મીઠાપુરમાાં અાવેલા છે .

 એોરપાોટગ
 AAI (Airports Authority of India):-
 સ્થાપના: 1 અેમપ્રલ, 1995
 વડુમથક: નવી રદલ્હી

 વડાપ્રધાનાોના નામ પરથી એોરપાોટગ:-

 રાજીવ ગાાંધી ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - હૈ દરાબાદ (તોલુંગાણા)
 ઈન્દિરા ગાાંધી ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - ન્યુ રદલ્હી
 અટલ સબહારી વાજપયી ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - દો વગઢ (ઝારખુંડ)
 લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - વારાણસી (ઉત્તરપ્રદો શ)
 ચાૌધરી ચરણસસિંહ ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - લખનઉ (ઉત્તરપ્રદો શ)

 રાજા-રાણીના નામ પરથી એોરપાોટગ:-

 છત્રપવત જશવાજી ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - મુુંબઈ (મહારાષ્ટ્ર)
 મહારાણા પ્રતાપ અેરપાેટગ - ઉદો પુર (રાજસ્થાન)
 રાજા ભાેજ અેરપાેટગ - ભાોપાલ (મધ્યપ્રદો શ)
 રાજા મુાંદ્રી અેરપાેટગ - મધુરાપુડી (એાુંધ્ર પ્રદો શ)
 દેવી અરહલ્યાબાઈ હાેલ્કર અેરપાેટગ - ઈુંદાોર (મધ્યપ્રદો શ)

 શીખાોના ગુરુના નામ પરથી એોરપાોટગ:-

 શ્રી ગુરુ રામદાસજી ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - એમૃતસર (પુંજાબ)
 શ્રી ગુરુ ગાેવવિંદસસિંહજી અેરપાેટગ - નાુંદાોદ (મહારાષ્ટ્ર)

 મહાન ક્ાુંતતકારીએાોના નામ પરથી એોરપાોટગ:-

 સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - એમદાવાદ (ગુજરાત)
 નેતાજી સુભાર્ષચાંદ્ર બાેઝ ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - કાોલકત્તા (પશ્વિમ બુંગાળ)
 વીર સાવરકર ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - પાોટગ બ્લોર (એાુંદમાન-શ્વનકાોબાર)
 જયપ્રકાશ નારાયણ ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - પટના (બબહાર)
3
 સબરસા મુાંડા અેરપાેટગ - રાાંચી (ઝારખાંડ)

 મહાન વ્યરકતના નામ પરથી એોરપાોટગ:-

 ડાગ.બાબાસાહે બ અાાંબેડકર અેરપાેટગ - નાગપુર (મહારાષ્ટ્ર)
 સ્વામી વવવેકાનાંદ અેરપાેટગ - રાયપુર (છત્તીસગઢ)

 મુખ્યમુંત્રીના નામ પરથી એોરપાોટગ:-

 લાેકમપ્રય ગાેપીનાથ બરદલાેઈ ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - ગુવાહાટી (એસમ)
 બીજુ પટ્ટનાયક ઈન્ટરનેશનલ અેરપાેટગ - ભુવનોિર (એાોડીશા)

 ગુજરાતનાું સાુંસ્કૃતતક વન
 વન મહાેત્સવની ઉજવણી ઈ.સ. 1951 થી કરવામાાં અાવે છે .
 ક્નૌયાલાલ મુનશી દ્ધારા કરવામાાં અાવી હતી.
 વન મહત્સવની ઉજવણી જુલાઈ મરહનામાાં બીજા અડવારડયામાાં કરવામાાં અાવે છે .
 ભારતની વવવવધ સાાંસ્કૃવતઅાેને ધ્યાનમાાં રાખી કરવામાાં અાવેલ વૃક્ષ વાવેતરાેને સામાન્ય રીતે”સાાંસ્કૃવતક વનાે“ તરીકે
અાેળખવામાાં અાવે છે .

1) પુશ્વનત વન:-
 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2004
 સ્થળ : ગાાંધીનગર ખાતે
 તવશોર્તા :
• ગુજરાત રાજ્યના તત્કાજલક માનનીય મુખ્યમાંત્રી અને હાલના વડાપ્રધાનશ્રી નરે ન્દ્દ્ર માેદીની પ્રેરણાથી ઈ.સ. 2004
માાં વન મહાેત્સવની ઉજવણીના ભાગરૂપે ગાાંધીનગરમાાં પુજનત વનની સ્થાપના કરવામાાં અાવી.
• સાંત પુજનત મહારાજના નામ પરથી ગુજરાતના પ્રથમ વનની સ્થાપના કરવામાાં અાવી.

2) માુંગલ્ય વન:-
 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2005
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : બનાસકાાંઠા જજલ્લાના અાંબાજી ખાતે
 તવશોર્તા :
• ગુજરાત રાજ્યની સ્થાપના પછી સાૌ પ્રથમ વખત રાજ્યકક્ષાનાે વનમહાેત્સવ રાજ્યના પાટનગરની બહાર
યાેજવાનાે નવતર અખભગમ અપનાવ્ાે.
• અા સાાંસ્કૃવતક વન 64 શરકતપીઠાે પૌકી અેક ગુજરાતની સાૌથી માેટી શરકતપીઠ અાંબાજી પાસે અાવેલ છે .
• ઈ.સ. 2005માાં 56 માાં વનમહાેત્સવ દરમમયાન “માાંગલ્ય વન”નુાં લાેકાપગણ કરવામાાં અાવ્ુાં.

3) તીથગકર વન:-
 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2006
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : મહે સાણા જજલ્લાના તારાં ગા ખાતે

4
 તવશોર્તા :
• ગુજરાતના મહે સાણા જજલ્લામાાં “તારાં ગા” જૌન ધમગનુાં અગત્યનુાં પવવત્ર યાત્રાધામ છે . અહી ભગવાન
અજીતનાથજીનુાં પુરાણુાં પવવત્ર યાત્રાધામ છે .
• ઈ.સ. 2006માાં 57 માાં વનમહાેત્સવ દરમ્યાન માનનીય મુખ્યમાંત્રીશ્રી દ્ધારા તીથગકર વનનુાં લાેકાપગણ કરવામાાં
અાવ્ુ.ાં

4) હરરહર વન:-
 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2007
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : ગીર સાેમાનાથ જજલ્લાના સાેમાનાથ ખાતે
 તવશોર્તા :
• ભારતના 12 જ્યાેવતજલિગ પૌકીના અેક સાેમનાથ માંરદર પાસે હરરહર વન અાવેલુાં છે . તે ભારતની પજશ્વમ રકનારે
ગુજરાતના ગીર-સાેમનાથ જજલ્લામાાં અાવેલુાં છે .
• 58 માાં વન મહાેત્સવ દરમ્યાન “હરરહર વન” નુાં લાેકાપગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં

5) ભરકત વન:-
 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2008
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : સુરેન્દ્દ્રનગર જજલ્લાના ચાેટીલા ખાતે
 તવશોર્તા :
• 59 માાં વન મહાેત્સવની ઉજવણીના ભાગરૂપે ઈ.સ. 2008 માાં સુરેન્દ્દ્રનગર જજલ્લાના ચાેટીલા ખાતે ‘ભરકત વન’
તૌયાર કરવામાાં અાવેલ છે . જે ચામુાંડા માતના માંરદર પાસે છે .

6) શ્યામલ વન:-
 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2009
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : અરવલ્લી જજલ્લાના શામળાજી ખાતે
 તવશોર્તા :
• ઈ.સ. 2009ના ચાેમાસામાાં 60માાં વન મહાેત્સવ ઉજવણી જનમમત્તે અરવલ્લી જજલ્લાના શામળાજી ખાતે ‘શ્યામલ
વન’ બનાવવામાાં અાવેલ છે .
• જે મેશ્વાે નદીના રકનારે , શામળાજીના ડાં ુ ગર અને શામળાજીના માંરદર પાસે અાવેલ છે .

7) પાવક વન:-
 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2010
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : ભાવનગર જજલ્લાના પાલીતાણા ખાતે
 તવશોર્તા :
• ઈ.સ. 2010ના સ્વર્ણિમ મહાેત્સવની ઉજવણીના ભાગરૂપે પાલીતાણામાાં ‘પાવક વન’ નુાં જનમાગણ કરી રાજ્યના
માનનીય મુખ્યમાંત્રીના હસ્તે લાેકાપણગ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં
• પાલીતાણા જૌન ધમગનુાં પ્રસસદ્ધ યાત્રાધામ છે .
• ‘ પાવક વન’ માાં 95 જાતના વૃક્ષાે વાવવામાાં અાવેલ છે .

5
8) તવરાસત વન:-
 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2011
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : પાંચમહાલ જજલ્લાના પાવાગઢ ખાતે
 તવશોર્તા :
• ગુજરાતની પૂવગ પટ્ટીના પાંચમહાલ જજલ્લામાાં પ્રસસદ્ધ યાત્રાધામ પાવાગઢની તળટીમાાં જેપુરા ગામે ઈ.સ. 2011 માાં 62
માાં વન મહાેત્સવ જનમમત્તે ’વવરાસત વન’ જનમાગણ પામેલ છે .

9) ગાોતવિં દ ગુરૂ સ્મૃતતવન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2012
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : મહીસાગર જજલ્લાના માનગઢ ખાતે
 તવશોર્તા :
• ઈ.સ. 2012 માાં રાજ્ય કક્ષાના 63 માાં વન મહાેત્સવની ઉજવણી મહીસાગર જજલ્લાના સાંતરામપુર તાલુકાના
માનગઢ ખાતે કરવામાાં અાવેલ છે .
• 63 માાં વન મહાેત્સવની ઉજવણી જનમમત્તે ગાેવવિંદ સ્મૃવતવનમાાં અાશરે 5000 વૃક્ષાે તથા તેની અાજુબાજુના વન
વવસ્તાર તેમજ લાેકાેના ખેતરમાાં અાશરે અેક લાખ વૃક્ષાે ઉછે રવામાાં અાવેલ છે .

10) નાગોશ વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2013
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : દેવભૂમમ દ્વારકા જજલ્લાના નાગેશ્વર ખાતે
 તવશોર્તા :
• દ્વારકા જ્યાેવતજલિંગ પૌકીના અેક અેવા નાગેશ્વર મુકામે વર્ષગ 2013 માાં 64મા વન મહાેત્સવની ઉજવણી કરવામાાં
અાવેલ છે .

11) શરકત વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2014
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : રાજકાેટ જજલ્લાના કાગવડ ખાતે
 તવશોર્તા :
• 65 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી રાજકાેટ જજલ્લાના જેતપુર તાલુકાના ખાેડલધામ, કાગવડ ખાતે
કરવામાાં અાવી. અા ઉજવણી અાંતગગત “શરકતવન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં
• ‘શરકતવન ‘ માાં સમગ્ર વવસ્તાર ગ્રીનઝાેન તરીકે વવકાસ પામેલ છે . નાોંધનીય બાબત અે છે કે લાેકજાગૃવત અને
લાેકભાગીદારી દ્ધારા 1,111 રાેપાનુાં બાલ કન્યાઅાે અને વરરષ્ઠ નાગરરકાે દ્વારા વાવેતર કરવામાાં અાવેલ છે

12) જાનકી વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2015
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : નવસારી જજલ્લાના વાાંસદા તાલુકાના ખભનાર ખાતે.
 તવશોર્તા :
• વર્ષગ 2015માાં 66 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી નવસારી જજલ્લાના વાાંસદા તાલુકામાાં અાવેલ ખભનાર
ખાતે કરવામાાં અાવી. અા ઉજવણી અાંતગગત “જાનકીવન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં
6
 • “જાનકીવન” ના મુખ્ય અાકર્ષગણાે નીચે મુજબ છે .
1. અારદવાસી લાેકનૃત્યના વાજજત્રાેનુાં મ્યુરલ તથા અારદમાનવનુાં મ્યુરલ
2. નારીશરકત જશલ્પ
3. ઉનાઈ માતાનુાં મ્યુરલ
4. વાાંસની વવવવધ બનાવટાે ઉપરાાંત મેઈન પ્રવેશદ્વાર, વાલ્મિકી કુરટર, ગેઝેબાે, કે ફેટેરીયા પણ બનાવવામાાં અાવેલ
છે .

13) મરહસાગર વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2016
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : અાણાંદ જજલ્લાના વહે રાખાડી ખાતે
 તવશોર્તા :
• 67 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી અાણાંદ જજલ્લાના વહે રાખાડી ખાતે કરવામાાં અાવી. અા ઉજવણી
અાંતગગત “મરહસાગર વન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં
• “મરહસાગર વન” માાં મુખ્ય અાકર્ષગણાે નીચે મુજબ છે .
1. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલનુાં સ્ટેચ્ુાં.
2. મ્યુરલ વાેલ
3. કાેકાેડાઈલ સ્કલ્પચર
4. ગજીબાે
5. સારસ પક્ષી સ્્લ્પચર
6. પવવત્ર મરહસાગર નદી રકનારાે

14) એામ્રવન:-
 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2016
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : વલસાડ જજલ્લાના કપરાડા તાલુકામાાં અાવેલા બાલાચાૌઢી ખાતે
 તવશોર્તા :
• વર્ષગ 2016માાં 67 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી વલસાડ જજલ્લાના કપરાડા તાલુકામાાં અાવેલ
બાલાચાૌઢી ખાતે કરવામાાં અાવી. અા ઉજવણી અાંતગગત “અામ્રવન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં
• “અામ્રવન” માાં મુખ્ય અાકર્ષગણાે નીચે મુજબ છે .
1. અાાંબાની ખેતી અાંગે વૌજ્ઞાજનક પરરચય
2. અાાંબા અાંગેની વવસ્તૃત મારહતી
3. વનકૂટીર
4. નક્ષત્ર વન ગજીબાે
5. અારાેગ્ય વન
6. અામ્રવન
7. પાૌરાર્ણક જશવમાંરદર

15) એોકતા વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2016
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : સુરતજજલ્લાના બારડાેલી તાલુકામાાં અાવેલા માેતા ખાતે

7
 તવશોર્તા :
• વર્ષગ 2016માાં 67 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી સુરત જજલ્લાના બારડાેલી તાલુકામાાં અાવેલ માેતા
ખાતે કરવામાાં અાવી. અા ઉજવણી અાંતગગત “અેકતા વન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં
• “અેકતા વન” માાં મુખ્ય અાકર્ષગણાે નીચે મુજબ છે .
1. સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલના સ્મારક અને અેકતા સ્તાંભ
2. પાણીના ફુવારા
3. વનકૂટીર
4. જુદા જુદા અાૌર્ષવધય વન
5. બાળકાે માટે રિડાગણ
6. વવવવધ ફુલાેની ફુલવાટી
7. કસરતના સાધનાે

16) શહીદ વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2016
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : જામનગર જજલ્લાના ધ્ાેલ તાલુકામાાં અાવેલા ભુચરમાેરી ખાતે
 તવશોર્તા :
• વર્ષગ 2016માાં 67 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી જામનગર જજલ્લાના ધ્ાેલ તાલુકામાાં અાવેલ
ભુચરમાેરી ખાતે કરવામાાં અાવી. અા ઉજવણી અાંતગગત “શહીદ વન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં
• “શહીદ વન” માાં મુખ્ય અાકર્ષગણાે નીચે મુજબ છે .
1. વનદેવી મ્યુરલ
2. શહીદ જામ અજાજીનુાં સ્ટેચ્ુ.
3. રાં ગીન ફુવારાે
4. બગીચાે
5. વનકુટીર
6. અામ્રવન
7. ઉજાણી ગૃહ વગેરે

17) વીરાુંજલી વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2017
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : સાબરકાાંઠા જજલ્લાના વવજયનગર તાલુકામાાં અાવેલા પાલદઢવાવ ખાતે
 તવશોર્તા :
• વર્ષગ 2017માાં 68 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી સાબરકાાંઠા જજલ્લાના વવજયનગર તાલુકામાાં અાવેલ
પાલદઢવાવ ખાતે કરવામાાં અાવી. અા ઉજવણી અાંતગગત “વીરાાંજલી વન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં
• અા વનમાાં કુલ 1,03, 000 રાેપા રાેપવામાાં અાવ્ા.

18) રક્ષક વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2018
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : કચ્છ જજલ્લાના ભૂજ તાલુકામાાં અાવેલા માધાપર ખાતે

8
 તવશોર્તા :
• વર્ષગ 2018માાં 69 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી કચ્છ જજલ્લાના ભૂજ તાલુકામાાં અાવેલ માધાપર
ખાતે કરવામાાં અાવી. અા ઉજવણી અાંતગગત “રક્ષક વન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં
• ગુજરાતનુાં સાૌથી માેટાં ુ વન માધાપરની બહાદુર મરહલાઅાેને સમમપિ ત છે .
• ઈ.સ. 1971 ના પારકસ્તાન સાથેના યુદ્ધમાાં માધાપરની મરહલાઅાે અે સાહસ દાખવીને માધાપર અેરપાેટગના તુટેલા
રન-વે અાેછા સમયમાાં તૌયાર કરી અાપ્ાે હતાે.

19) જડો િર વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2019
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : અમદાવાદ જજલ્લાના અાેઢવ ખાતે
 તવશોર્તા :
• વર્ષગ 2019માાં 70 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી અમદાવાદ જજલ્લાના અાેઢવ ખાતે કરવામાાં અાવી
હતી.
• અા ઉજવણી અાંતગગત “જડે શ્વર વન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં

20) રામ વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2020
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : રાજકાેટ જજલ્લાના અાજીડે મ ખાતે
 તવશોર્તા :
• વર્ષગ 2020માાં 71 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી રાજકાેટ જજલ્લાના અાજીડે મ ખાતે કરવામાાં અાવી.
• અા ઉજવણી અાંતગગત “રામ વન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુાં.

21) મારૂતતનુંદન વન:-

 સ્થાપના વર્ગ : ઈ.સ. 2021
 સ્થળ (શ્વજલ્ાો) : વલસાડ જજલ્લાના કલગામ ખાતે
 તવશોર્તા :
• વર્ષગ 2021માાં 72 માાં વન મહાેત્સવની રાજ્યકક્ષાની ઉજવણી વલસાડ જજલ્લાના કલગામ ખાતે કરવામાાં અાવી.
• અા ઉજવણી અાંતગગત “મારૂવતનાંદન વન” નુાં જનમાગણ કરવામાાં અાવ્ુ.ાં

 ગુજરાતના વર્લ્ગ હો રરટો જ સ્થાપત્ાો

 ચાુંપાનોર – પાવાગઢ (એાકીયાોલાોજીકલ પાકગ ) :-

 ચાાંપાનેર – પાવાગઢ અારકિ યાેલાેજીકલ પાકગ ગુજરાતનુાં પ્રથમ અેવુાં સ્થળ છે કે , જેનાે વર્ષગ 2004માાં વલ્ડગ હે રરટે જ સાઇટમાાં
સમાવેશ થયાે હતાે.
 ચાાંપાનેર – પાવાગઢ અારકિ યાેલાેજીકલ પાકગ વલ્ડગ હે રરટેજ સાઇટમાાં સમાવેશ પામનાર ભારતની 26મી અને ગુજરાતની
પ્રથમ સાઇટ છે .
 મૌત્રક વાંશના રાજા જશલારદત્ય 5મા ના તામ્ર લેખમાાં ગાેધરા હકનાે પણ ઉલ્લેખ થયાે છે . અા ગાેધરા હક અેટલે અાજનુાં
ગાેધરા જે હાલમાાં પાંચમહાલ જજલ્લાનુાં વડુ મથક છે .

9
 ચાવડા વાંશના પ્રથમ રાજ્યકતાગ વનરાજ ચાવડા દ્વારા ઇ.સ. 647માાં ચાાંપાનેરની સ્થાપના થઇ હાેવાનુાં માનવામાાં અાવે છે .
 ઇ.સ. 1484માાં મહમાંદ બેગડાઅે ચાૌહાણ રાજા જયસસિંહને હરાવીને ચાાંપાનેર જીતી લીધુાં હતુાં અેને તેને પાેતાની રાજધાની
બનાવી હતી.
 મહમદ બેગડઅે ચાાંપાનેરને મુહમ્મદાબાદ નામ અાપ્ુાં હતુાં.
 ચાાંપાનેરમાાં જુમા મસ્જિદ, કે વડા મસ્જિદ, નગીના મસ્જિદ અને ખજૂરી મસ્જિદ અાવેલી છે .
 ઇ.સ. 1611માાં રચાયેલ મમરત-અે-સસિંકદર નામના ગ્રાંથમાાં પમ ચાાંપાનેરનાે ઉલ્લેખ જાેવા મળે છે .

 રાણકીવાવ (પાટણ) :-
 રાણકીવાવનાે 22 જૂન 2014ના રાેજ યુનેસ્કાે દ્વારા વલ્ડગ હે રરટે જ સાઇટમાાં સમાવેશ કરવામાાં અાવ્ાે છે .
 રાણકીવાવ ગુજરાતમાાં પાટણ જજલ્લાના પાટણ શહે રમાાં અાવેલી છે .
 અણરહલવાડ પાટણના સાેલાંકી વાંશના સ્થાપક મૂળરાજ સાેલાંકીના પુત્ર ભીમદેવ પહે લાના રાણી ઉદયમતીઅે પ્રજા માટે
પાણીની વ્વસ્થા કરવા માટે વાવનુાં જનમાગણ કરાવ્ુાં હતુાં.
 રાણકી વાવનુાં જનમાગણ 11મી સદીમાાં ભીમદેવ પહે લાના જનધન બાદ થયુાં હતુાં.
 રાણકીવાવમાાં કુલ 7 માળ છે . વાવની લાંબાઇ 64 મીટર, પહાેળાઇ 20 મીટર અને ઉાંડાઇ 27 મીટર છે .
 તેમજ અા વાવ મારૂ – ગુજરગ સ્થાપ્ત શૌલીમાાં બનાવવામાાં અાવી છે .
 અા વાવમાાં દેવી – દેવતાઅાે તેમજ અપ્સરાની મૂતીઅે કાં ડારવામાાં અાવી છે .
 ભારતમાાં અાવેલી યુનેસ્કાેની વલ્ડગ હે રરટે જ સાઇટમાાં રાણકીવાવનાે 31માે િમ છે .
 ભારતીય રરઝવગ બોંક દ્વારા 100 રૂમપયાના મૂલ્યની નવી ચલણી નાેટમાાં રાણકીવાવનુાં ચચત્ર મૂકવામાાં અાવ્ુાં છે .
 રાણકીવાવનાે ઉલ્લેખ ઇ.સ. 1304માાં જૌન મેરુતુાંગ સુરી દ્વારા રચચત પ્રબાેધ ચચિંતામર્ણમાાં જાેવા મળે છે .
 રાણકીવાવને ઇ.સ. 2016માાં Cleanest Iconic Placeનાે અેવાેડગ મળ્ાે હતાે.

 એમદાવાદ બસટી :-
 જેનાે વલ્ડગ હે રરટેજ સાઇટમાાં સમાવેશ થયાે હાેય અેવુાં અમદાવાદ ભારતનુાં પ્રથમ શહે ર છે .
 અમદાવાદને વલ્ડગ હે રરટેજ સાઇટનાે દરજ્ાે વર્ષગ 2017માાં અાપવામાાં અાવ્ાે. વલ્ડગ હે રરટેજ સાઇટમાાં સમાવેશ પામેલ
અમદાવાદ ભારતની 36મી અને ગુજરાતની 3જી સાઇટ છે .
 સાબરમતી નદીના રકનારે વસેલ અમદાવાદ ગુજરાતની અાચથિક નગરી તરીકે જાણીતુાં છે .
 અમદાવાદની સ્થાપના બાદશાહ અહમદશાહે સાબરમતી નદીના રકનારે 26 ફ્રે બુઅારી, 1411ના રાેજ કરી હતી.
 પુરાતત્ત્વીય પુરાવા મુજબ અમદાવાદની અાસપાસનાે વવસ્તાર અાશાપલ્લી તરીકે અાેળખાતાે હતાે. અહીં અાશાવલ
નામના રાજાનુાં રાજ હતુાં. અા અાશાવલને કણગદેવ સાેલાંકીઅે હરાવીને તેણે કણાગવતી નગરી વસાવી. અાથી અમદાવાદનુાં
પહે લાનુાં નામ કણાગવતી પણ હતુાં.
 અમદાવાદ તેના જશલ્પ સ્થાપત્યને કારણે ભારતમાાં ખૂબ જ પ્રસસદ્ધ થયુાં છે .
 અમદાવાદમાાં હઠીસસિંહના દેરા, સીદી સૌયદની જાળી, જામા મસ્જિદ, ઝૂલતા મમનારા, કાલુપુર સ્વામમનારાયણ માંરદર,
સરખેજનાે રાેજાે, રાણીનાે રાેજાે, કાાંકરરયા તળાવ જેવા સ્થળાે જાેવા લાયક છે .
 અમદાવાદને તેના જૂના સ્થાપત્યાે અને શહે રીની સ્થાપત્ય કલાની દૃખિઅે વલ્ડગ હે રરટે જ સાઇટમાાં સ્થાન અાપવામાાં
અાવ્ુાં છે .
 શહે રની દૃખિઅે ભારતનુાં ‘પ્રથમ’શહે ર છે જેને વલ્ડગ હે રરટે જ સાઇટમાાં સ્થાન મળ્ુાં હાેય.

10
 યુનેસ્કાેની 41મી બેઠક પાેલેન્ડના િાકાેવા શહે રમાાં મળી હતી. અા બેઠકમાાં અમદાવાદ સસટીને વલ્ડગ હે રરટેજ સાઇટમાાં
સ્થાન અાપવાનુાં નક્કી કરાયુ.ાં
 અા 41મી બેઠકના અધ્યક્ષ ઇન્ટરનેશનલ સેન્ટરના ડાયરેક્ટર જેક પાકગ લાની હતા.
 UNESCOનુાં પૂરુાં નામ યુનાઇટે ડ નેશન અેજ્યુકેશન સાયસ્ટન્ટરફક અેન્ડ કલ્ચર અાગોનાઇશન છે .
 UNESCOની સ્થાપના 4 નવેમ્બર, 1946ના રાેજ થઇ હતી. UNESCOનુાં વડાં ુ મથક (પેરરસ) છે .

 ધાોળાવીરા :-
 ચીન દ્વારા અધ્યક્ષતા કરવામાાં અાવેલ યુનેસ્કાેની વલ્ડગ હે રરટેજ સમમવત 44મી બેઠક(2021)માાં અા જનણગય લેવામાાંઅાવ્ાે
છે . જે ભારતમાાં 40મુાં યુનેસ્કાે વલ્ડગ હે રરટે જ સ્થળ છે અને ગુજરાતમાાં ચાેથા નાંબરનુાં સ્થળ છે .
 કચ્છ જીલ્લામાાં ભૂજથી 225 km દૂર સ્થસ્થત ધાેળાવીરા પૂવી કચ્છના ખરદર બેટમાાં અાવેલુાં છે .(ભચાઉ તાલુકાે)
 ધાેળાવીરાની શાેધ ઈ.સ.1967-68 માાં થઈ હતી , તથા તેનુાં અારાં ખભક સવોક્ષણ કાયગ અને ખાેદકામ 1989-90 થી 2003-04
ના ગાળામાાં થયુાં . તેના અારાં ખભક સવોક્ષણનુાં કાયગ શ્રી જગપવત જાેશીઅે કયુું હતુાં. જ્યારે ખાેદકામ શ્રી રવવન્દ્દ્રસસિંહ સબસ્ટ
દ્વારા કરવામાાં અાવ્ુાં હતુાં.
 તેને સ્થાજનક લાેકાે કાેટડા રટિંબા તરીકે અાેળખે છે .
 તે કચ્છ રણ વન્ય જીવ અભ્યારણમાાં અાવેલુાં છે .
 વત્ર-સ્તરીય નગર વ્વસ્થા(ઉપલુાં નગર – સસટાડે લ , વચલુાં નગર અને નીચલુાં નગર).
 વવશાળ બાેડગ મળ્ુાં છે , જેના પર અા કાળની જલપીમાાં લૂગદી જેવા પદાથાો ચાેપડીને 10 અક્ષરાે કે સાંજ્ઞા છે .

 ગુજરાતની વસતી - 2011

 ભારતીય પ્રાચીન સારહત્યમાાં સાૌપ્રથમ વસતી ગણતરીનાે ઉલ્લેખ કાૌરટલ્યના ’અથગશાસ્ત્ર’ માાં મળે છે . સમગ્ર ભારતમાાં
વવવધવત વસતી ગણતરીની શરૂઅાત ઈ.સ. 1881 માાં વાઈસરાેય લાેડગ રરપનના સમયગાળામાાં થઈ.
 ગુજરાત વર્ષગ 1960માાં અસ્ટ્રસ્તત્વમાાં અાવ્ુાં ત્યારથી વસ્તી ગણતરી રાજ્ય માટે છઠ્ઠી વસતી ગણતરી હતી.
 ભારતમાાં દર 10 વર્ષો વસતી ગણતરી થાય છે .
 વસતી ગણતરી ગૃહ માંત્રાલય હે ઠળની બાબત છે .

 વસતી:-

વસતી 6,04,39,692 0-6 વર્ગના બાળકાો (પુરૂર્) 41,15,384

પુરૂર્ 3,14,91,260 (52.10%) 0-6 વર્ગના બાળકાો (બાળકી) 36,61,878,

મરહલા 2,89,48,432 (47.90%) સાક્ષરતા દર 78.03%

વસતી વધારાો 19,28%(2001 થી 2011) પુરૂર્ સાક્ષરતા દર 85. 75%

ભારતની દ્રષ્ટિએો વસતી 4.99% મરહલા સાક્ષરતા દર 69.68%

જાતત દર 919 કુલ સાક્ષર 4,10,93,358

બાળ જાતત દર 890 પુરૂર્ સાક્ષર 2,34,74,873

વસતી ગીચતા 308 ( પ્રવત ચાે.રક.મી.) મરહલા સાક્ષર 1,76,18,485

0-6 વર્ગના બાળકાો 77,77,262

11
 શહો રી એનો ગ્રામ્ય વસતી:-

બાબત ગ્રામ્ય શહો રી

વસતી(%) 57.40 % 42.60 %

વસતી 3,46,609 2,57,45,083

પુરૂર્ 1,77,99,159 1,36,92,101

મરહલા 1,68,95,450 1,20,52,982

વસતી વૃબિ 9.31% 36%

જાતત દર 949 880

સરો રાશ સાક્ષરતા દર 71.71 % 86.31 %

પુરૂર્ સાક્ષર 81. 61% 90.98%

મરહલા સાક્ષર 57.78 % 70.26

 ગુજરાતમાું ધમગ મુજબ વસતી:-

ધમગ વસતી

રહન્દુ 88.57 %

મુસ્લલમ 9.67 %

જૈન 0.96 %

ષ્ટિલતી 0.52 %

શીખ 0.10 %

બુબિસ્ટ 0.05 %

એન્ય 0.03%

પ્રાપ્ત ન હાોય તોવી મારહતી 0.10 %

 સાૌથી વધુ શહે રી વસતી એમદાવાદ જજલ્લામાાં જ્યારે સાૌથી વધુ ગ્રામીણ વસતી દાહાોદ જજલ્લામાાં અાવેલી છે .
 ગુજરાતની કુલ વસતીમાાં બાળકાેનુાં પ્રમાણ 12.9 % છે .
 સાૌથી વધુ વસતી ધરાવતા જજલ્લાઅાે- એમદાવાદ (72 લાખ), સુરત (60 લાખ)
 સાૌથી અાેછી વસ્તી ધરાવતાે જજલ્લાે ડાુંગ (2,26,000)
 સાૌથી વધારે સાક્ષરતા ધરાવતા જજલ્લાઅાે એમદાવાદ અને સુરત છે . (86.65%)
 સાૌથી અાેછી સાક્ષરતા ધરાવતાે જજલ્લાે દાહાોદ છે (60.60%)
 સાૌથી વધુ પુરૂર્ષ સાક્ષરતા ગાુંધીનગર જજલ્લામાાં અને સાૌથી વધુ સ્ત્રી સાક્ષરતા સુરત જજલ્લામાાં છે .જ્યારે સાૌથી અાેછી
પુરૂર્ષ સાક્ષરતા દાહાોદ જજલ્લામાાં અને સાૌથી અાેછી સ્ત્રી સાક્ષરતા પણ દાહાોદ જજલ્લામાાં છે .

12
 સાૌથી વધુ જલિંગાનુપાત ડાુંગ (1007/1000) તથા તાપી (1004/1000) માાં છે .
 સાૌથી અાેછાંુ જલિંગાનુપાત 788/ 1000 સુરત જજલ્લામાાં છે .
 સાૌથી વધુ વસ્તી ગીચતા સુરત 1376 પ્રવત ચાે.રક.મી. અને એમદાવાદ (890)માાં છે .
 સાૌથી અાેછી વસ્તી ગીચતા કચ્છ (46) માાં છે .
 વસતી વધારાનાે સાૌથી ઊાંચાે દર સુરત (42.19%) માાં છે .
 વસતી વધારાનાે સાૌથી નીચાે દર નવસારી (8.24%) માાં છે .
 સાૌથી વધારે વસતી ધરાવતુાં શહે ર એમદાવાદ (55 લાખ) અને સુરત (44 લાખ) છે .
 સાૌથી વધુ રહિુ વસ્તી (ટકાવારીની દ્રખિઅે) ધરાવતાે જજલ્લાે -દાહાોદ
 સાૌથી વધુ મુસ્ટ્રસ્લમ વસ્તી (ટકાવારીની દ્રખિઅે) ધરાવતાે જજલ્લાે- એમદાવાદ
 સાૌથી વધુ ખિસ્તી વસ્તી (ટકાવારીની દ્રખિઅે) ધરાવતાે જજલ્લાે- તાપી
 ગુજરાતમાાં સાૌથી વધુ અનુસૂચચત જાવત (S.C.) ની વસ્તી ધરાવતાે જજલ્લાે—13.4 % (સાૈથી વધુ કચ્છ શ્વજલ્ામાું)
 ગુજરાતમાાં સાૌથી વધુ અનુસૂચચત જનજાવત (S.T.) ની વસ્તી—14.8 %(સાૈથી વધુ દાહાોદ શ્વજલ્ામાું) (ટકાવારીમાાં ડાાંગ–
94%)
 ગુજરાતમાાં અારદવાસી કાેમમાાં ભીલાેની વસતી સાૌથી વધુ છે .

ગુજરાતમાાં અનુસ ૂચિત જાતત ગુજરાતમાાં અનુસ ૂચિત જનજાતત

વસતી 6.7 % વસતી 14.8 %

ગ્રામ્ય વલતી 6.6 % ગ્રામ્ય વલતી 23.1 %

શહો રી વલતી 7% શહો રી વલતી 3.5 %

જાતત દર 931 જાતત દર 981

ગ્રામ્ય જાતત દર 940 ગ્રામ્ય જાતત દર 984

શહો રી જાતત દર 919 શહો રી જાતત દર 952

સાક્ષરતા દર 79.2 % સાક્ષરતા દર 62.5 %

ગ્રામ્ય સાક્ષરતા દર 75.2 % ગ્રામ્ય સાક્ષરતા દર 61.3 %

શહો રી સાક્ષરતા દર 84.2 % શહો રી સાક્ષરતા દર 72.7 %

13