‫‪1‬‬

‫ملعۺایبؿ‬

‫ت‬
‫ۺایۺامہۺشاخۺےہ۔ۺ’’ایبؿ‘‘ رعیبۺزباؿۺاکۺظفلۺےہۺسجۺےکۺینعمۺ’’اظہرۺرکبا‘‘‪،‬ۺ‬ ‫ۺ‬ ‫ملعۺایبؿ‪،‬ۺعلوؾ‬
‫ۺالبغیک ک‬
‫ت‬
‫ۺرکبہکۺاخمبطۺوکۺجرایئتۺ‬ ‫وھکؽۺرکۺباتۺرکباۺاورۺیسکۺاعمےلمۺیکۺرشحۺوۺواضحۺاسۺادنازۺےس اۺ‬
‫ےلمیکۺوپریۺرطحۺآاگیہۺاحلصۺوہۺاجےئ۔ۺہیۺملعۺالکؾۺںیمۺونعمیۺوخایبںۺ‬
‫ےکۺاسھتۺاعم ۺ‬
‫ت‬
‫ۺانببۺےہ۔‬
‫ا‬ ‫دیپاۺرکےنۺےکۺاسھتۺاسھتۺاسۺوکۺدؽۺنیشنۺیھب‬
‫اردوۺادبۺیکۺاالطصحۺںیمۺملعۺایبؿۺاےسیۺاقدعوںۺاورۺاضوطبںۺےکۺومجمےعۺاکۺباؾۺ‬
‫ۺاییہۺباتۺ کابۺومضمؿۺوکۺفلتخمۺرطوقیںۺےسۺاداۺرکۺںیکس۔ۺاورۺاؿۺ‬ ‫ےہۺنجۺوکۺاجؿۺےنیلۺےکۺدعبۺمہ ک ۺ‬
‫ت‬
‫ںیمۺےسۺہرۺرطہقیۺدورسےۺےسۺز کبادہۺواحضۺاورۺومثرۺوہ۔ۺاسۺاکۺدصقمۺہی ا‬
‫ۺوہبۺےہۺہکۺالکؾۺےکۺ‬
‫مکوہۺاورۺاعمینۺںیمۺوخوصبریتۺدیپاۺوہ۔‬
‫ےنھجمسۺںیمۺیطلغۺاکۺااکمؿۺ ۺ‬
‫ت‬
‫ۺرکبۺےہ۔ۺاسۺاکۺوم ععۺظفلۺےہۺد ےۺدوۺرطحۺ‬
‫ملعۺایبؿۺدرالصۺاافلظۺےکۺ ؤاکۺاکۺک نی ا‬
‫ےسۺاامعتسؽۺایکۺاجۺاتکسۺےہ۔‬
‫ا۔ۺیقیقحۺونعمںۺںیمۺ کابۺدبعیۺیظفل‬
‫ینعیۺظفلۺوکۺاؿۺونعمںۺںیمۺاامعتسؽۺایکۺاجےئۺنجۺےکۺےیلۺوہۺوعضۺوہاۺےہۺ کاۺبانبۺےہ۔ۺ‬
‫دورسےۺوظفلںۺںیمۺالکؾۺیکۺزابییئۺ کابۺنسحۺ‪،‬اافلظۺےسۺواہتسبۺےہ۔ۺارگۺظفلۺیکۺہگجۺاسۺےکۺینعمۺ‬
‫اامعتسؽۺےیکۺاجںیئۺوتۺالکؾۺاکۺنسحۺمتخۺوہۺاجےئ۔ۺالثمًۺارگۺظفلۺریشۺیسکۺےکۺےیلۺاامعتسؽۺایکۺ‬
‫اجےئۺاورۺاسۺےسۺرمادۺویہۺدردنہۺوہ۔‬
‫ب۔ۺاجمزیۺونعمںۺںیمۺ کابۺدبعیۺونعمی‬
‫ےکیقیقحۺونعمںۺںیمۺںیہنۺہکلبۺاسۺےکۺاجمزیۺونعمںۺںیمۺ‬
‫ینعیۺظفلۺوکۺاسۺ ۺ‬
‫ؽرکۺےکۺاسۺصخشۺیکۺاہبدریۺرما ۺدیلۺ‬
‫اامعتسؽۺایکۺاجےئ۔ۺالثمیسکۺےکۺےیلۺظفلۺریشۺاامعتس ۺ‬
‫اجےئ۔‬
‫اسۺملعۺںیمۺہیبشت‪،‬ۺااعتسرہ‪،‬ۺانکہیۺاورۺاجمزۺرملسۺیکۺدمدۺےس کۺایۺینعمۺوکۺیئکۺادنازۺ‬
‫ت‬
‫ۺملمۺنیسح‪:‬‬ ‫ۺاجبۺےہ۔ۺوقبؽۺڈارٹک ر‬
‫ا‬ ‫ےسۺایبؿۺایک‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہۺہک کۺایۺینعمۺوکۺیئکۺرطوقی ۺ‬
‫ں‬ ‫ا‬ ‫’’ہیۺملعۺاےسیۺاوصؽۺوۺوقادعۺاکۺومجمہعۺےہۺسجۺےسۺولعمؾۺوہ‬
‫ۺشرعۺ کابۺرثنۺاگنرۺاےنپۺدصقمۺوکۺایبؿۺرکےنۺےکۺےیلۺ‬
‫ےسۺایبؿۺرکےنۺاکۺایکۺادنازۺاورۺہقیلسۺےہ۔ۺینعی ا‬
‫کر‬
‫رحتثۺںیمۺظفلۺوکۺیقیقحۺونعمںۺ‬ ‫ۺشرعۺ کاۺبرثنۺاگنرۺاےنپۺالکۺؾۺ کاب ۺ‬
‫رکاتکسۺےہ۔ۺ" ینعی ا‬
‫فلتخمۺراوہںۺوکۺاایتخرۺ ۺ‬
‫ںیمۺیھبۺاامعتسؽۺرکاتکسۺےہۺاورۺاجمزیۺونعمںۺںیمۺیھب۔ۺملعۺاعمینۺںیمۺاافلظۺوکۺاؿۺےکۺیقیقحۺ‬
 ‫‪2‬‬

‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔ۺنکیلۺضعبۺاواقتۺحۺاناءۺرپدازۺ کابۺملکتمۺاکۺاکؾۺاافلظۺےکۺیقیقحۺ‬
‫ا‬ ‫ونعمںۺںیمۺاامعتسؽۺایک‬
‫ت‬
‫ۺرکبۺےہ‪،‬ۺنجۺےکۺ‬‫ونعمںۺےسۺںیہنۺاتلچۺوتۺوہۺایھنۺاافلظۺوکۺریغۺیقیقحۺ کابۺاجمزیۺونعمںۺںیمۺاامعتسؽ ا‬
‫ت‬
‫ۺاسدۺںیہنۺایکۺاجۺاتکس۔ۺاافلظۺےکۺاےسیۺاامعتسؽۺاکۺقلعتۺملعۺاایبلؿۺےسۺےہ۔ۺنکیلۺحۺ‬ ‫ےیلۺتغلۺےس ا‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫ۺوہبۺ‬
‫اافلظۺاےنپۺاعمینۺریغۺویعضۺںیمۺاامعتسؽۺوہےتۺںیہۺوتۺاےسیۺاامعتسؽۺاکۺوکیئۺوجازۺاور رۺقہنیۺرضورۺوموجد ا‬
‫ےہ۔‬
‫ملعۺایبؿۺاکۺدارودمارۺاؿۺاچرۺزیچوںۺرپۺےہ‪:‬ہیبشت‪،‬ۺااعتسرہ‪،‬ۺاجمزۺرملس‪،‬ۺانکہی۔ۺ‬
‫ےہہکۺاافلظۺوکۺنجۺینعمۺےکۺےیلۺوعضۺایکۺایگۺےہۺایھنۺےکۺےیلۺاامعتسؽۺایکۺ‬
‫اعؾۺاقدع ۺہیہیۺ ۺ‬
‫ۺزبؿۺںیمۺفلتخمۺ‬ ‫اجےئ۔ۺنکیل ۺضعبۺولگۺایسیۺدقرتۺیھبۺرےتھکۺںیہۺہک کۺایۺوہفمؾۺوک ک ۺ‬
‫ۺاییہ ا‬
‫ۺاظہۺرکںیکس۔ۺااہظرۺدماعۺیکۺہیۺوصختیصۺاورۺدقرت ک‬
‫ۺایۺوتۺزباؿۺیکۺوتعسۺرپۺ‬ ‫ر‬ ‫ابعروتںۺےس‬
‫رصحنمۺےہۺاورۺدورسےۺملکتمۺیکۺذینہۺوقت‪،‬ۺلیختۺاورۺذاکوتۺرپۺرصحنمۺےہۺہکۺوہۺاافلظۺےکۺریہۺ‬
‫ت‬
‫ۺرکبۺےہ۔ۺاؿۺاوصؽۺوۺوقادعۺوکۺنجۺےکۺذرہعیۺ‬
‫ریھپۺےسۺسکۺرطحۺدماعۺاکۺااہظرۺفلتخمۺادنازۺےس ا‬
‫ۺایینعمۺفلتخمۺابعروتںۺںیمۺاسۺرطحۺےسۺاداۺرکںیکسۺہک ک ۺ‬
‫ۺایینعمۺہبۺتبسنۺ‬ ‫ےس ک ۺ‬
‫دورسےۺےکۺز کبادہۺ کابۺمکۺواحضۺوہں‪،‬ۺملعۺایبؿۺےتہکۺںیہ۔ۺ‬
‫ت‬
‫ۺااستہۺدقتمنیمۺیکۺرعتافیتۺرپۺدقنۺ‬
‫ذ‬ ‫اعدبۺیلعۺاعدبۺملعۺاایبلؿۺےکۺقلعتم‬
‫رکےتۺوہےئۺاورۺاؿۺےسۺدیپاۺوہےنۺواےلۺااکشالتۺاکۺذرکۺرکےنۺےکۺدعبۺاینپۺرطػۺےس ک‬
‫ۺایۺ‬
‫اجعمۺرعتفیۺشیپۺرکےتۺںیہۺ‪’’:‬ملعۺایبؿۺوہۺملعۺےہۺوجۺاجمز[(ا)ہیبشتۺ(‪ )۲‬ااعتسرہۺ(‪)۳‬‬
‫ت‬
‫ۺرکبےہۺہکۺاسۺرپۺاحویۺوہےنۺےکۺدعبۺنفۺاکر‪،‬ۺ‬‫اجمزۺرملسۺ(‪ )۴‬انکہی]ےسۺاسۺرطحۺثحب اۺ‬
‫ت‬
‫اناۺرپدازۺ کاۺببیطخۺاےنپۺوہفمؾۺےکۺاالبغِ اۺبؾۺںیمۺاکایمبۺوہۺےکس۔ۺ"‬
‫اعمین‪،‬ۺایبؿۺاورۺدبعیۺےکۺابمحۺرپسۺےسۺیلہپۺاتکبۺ’’اجمزۺارقلآؿۺ‘‘ ےہۺوجۺ‬
‫لیلخۺنبۺادمحۺ(‪۰۱۱‬ھ۔ۺ‪۰۷۱‬ھ) ۺےکۺشارگدۺاوبۺدیبعہۺےنۺفینصتۺیکۺاورۺدعبۺےکۺاملعءۺےنۺاسۺیکۺ‬
‫ت‬
‫ریپویۺیک۔ۺاسۺملعۺےسۺقلعتمۺدقتمنیمۺںیمۺےسۺرفعجۺنبۺیحیٰ‪،‬ۺانبۺالمعتزر‪،‬ۺاجظحۺاورۺدقاہمۺنبۺ‬
‫ۺااقلہ ۺجراجین(ؾ‪۴۷۰‬ھ)ےنۺملعۺاعمینۺ‬‫رفعج(ؾ‪۳۰۱‬ھ)ۺےنۺاتکںیبۺںیھکل۔ۺاسۺےکۺدعبۺدبع ر‬
‫ت‬
‫ںیمۺ’’داللئۺاالاجعز‘‘ اورۺملعۺاایبلؿۺںیمۺ’’ارساراالبلع اۃ‘‘ یسیجۺمیظعۺااشلؿۺاتکںیبۺفینصتۺ‬
‫ںیک۔ۺاسۺیکۺز کبادہۺلیصفتۺاورۺوتحیضۺاوبۺوقعیبۺرساجۺادلنیۺویفسۺالسکاایک ۺاوخلارزیمۺ(ؾۺ‪۶۲۶‬ھۺ)ےنۺ‬
‫اینپۺاتکبۺ’’اتفمحۺاولعلؾ‘‘ ںیمۺایبؿۺیکۺےہ۔ۺ‬

‫ہیبشت‬
 ‫‪3‬‬

‫ہیبشتۺرعیبۺزباؿۺاکۺظفلۺےہۺاورۺاسۺےکۺوغلیۺینعمۺاشمتہب‪،‬ۺلیثمتۺاورۺیسکۺزیچۺوکۺدورسیۺ‬
‫ت‬
‫ۺایزیچۺوکۺیسکۺاخصۺتفصۺےکۺ‬ ‫ۺےکںیہ۔ۺملعۺایبؿۺیکۺروۺےسۺحۺیسک ک ۺ‬
‫زیچۺیکۺامدننۺقرارۺدےنی ۺ‬
‫ت‬
‫اابتعرۺےس کاب رتشمکۺ وصختیصۺیکۺانبۺرپۺدورسیۺیکۺامدننۺقرارۺدےۺد کابۺاجےئۺوتۺاےسۺہیبشتۺ‬
‫ےتہکۺںیہ۔‬
‫اینبدیۺوطرۺرپۺہیبشتۺےکۺینعمۺںیہۺاثمؽۺدانی۔ۺ ؤاہچنۺیسکۺصخشۺ کاۺبزیچۺوکۺاسۺیکۺیسکۺاخصۺ‬
‫ت‬
‫وخیبۺ کابۺتفصۺیکۺانبۺرپۺیسکۺاےسیۺصخشۺ کاۺبزیچۺیکۺرطحۺقرارۺدانی‪،‬ۺسجۺیکۺوہۺوخیبۺسۺےکۺاہںۺرعموػۺ‬
‫ت‬
‫ۺالہکبۺےہ۔ۺالثمًۺمہۺہیۺںیہکۺہکۺہچب ۺاچ ۺدنیکۺامدننۺنیسحۺےہ‪،‬ۺ ۺوتہیۺ‬
‫ا‬ ‫اورۺامینۺوہیئۺوہ۔۔۔ۺہیبشت‬
‫ہیبشتۺالہکےئۺیگۺویکہکنۺاچدنۺاکۺنسحۺہملسمۺےہ۔ۺارگہچۺہیۺوہفمؾۺےچبۺوکۺاچدنۺےسۺہیبشتۺدےیۺ‬
‫ت‬
‫ریغبۺیھبۺاداۺایکۺاجۺاتکسۺاھتۺہکۺہچبۺوتۺنیسحۺےہ‪،‬ۺنکیلۺہیبشتۺیکۺدبولۺاسۺالکؾۺںیمۺ‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫اصفحۺوۺالبغۺدیپاۺوہۺیئگۺےہ۔‬
‫ایسۺرطحۺہیۺانہکۺہکۺدبعاش ہۺریشۺیکۺرطحۺاہبدرۺےہۺیھبۺہیبشتۺیک کۺایۺاثمؽۺےہۺ‬
‫ویکہکنۺریشۺیکۺاہبدریۺہملسمۺےہۺاورۺدصقمۺدبعاش ہۺیکۺاہبدریۺوکۺواحضۺرکباۺےہۺوجۺدبعاش ہۺاورۺ‬
‫ت‬
‫ۺوہبۺےہۺہکۺمسبۃۺیکۺیسکۺاخصۺوخیبۺ کابۺاخیمۺالثمًۺ‬
‫ریشۺدوونںۺںیمۺبایئۺاجےئ۔ۺہیبشتۺاکۺدصقمۺہی ا‬
‫اہبدری‪،‬ۺوخبۺوصریت‪،‬ۺاخسوت‪،‬ۺثردیلۺ کابۺسوجنیسۺوکۺایبؿۺرکےنۺےکۺاسھتۺاسھتۺاسۺو فۺیکۺ‬
‫ت‬
‫دشتۺوکۺیھبۺایبؿۺایکۺاجےئ۔ۺاسۺےسۺمسبۃۺیکۺرعتفیۺ کاب ذ‬
‫ۺت لیۺدوصقدۺوہیتۺےہ‬

‫اراکؿِ ۺہیبشت‬
‫ہیبشتۺےکۺدنمرہجۺذلیۺباچنۺاراکؿۺںیہ‬
‫ت‬
‫سجۺزیچۺوکۺدورسیۺزیچۺےکۺامدننۺقرارۺد کابۺاجےئۺوہۺمس ّبۃۺالہکیتۺےہ۔ۺاسیجۺہکۺاورپۺیکۺ‬ ‫ا۔ۺمس ّبۃ‪:‬‬
‫اثمولںۺںیمۺہچبۺاورۺدبعاش ہۺمسبۃۺںیہ۔‬
‫‪۲‬۔ۺمس ّبۃۺِہب‪ :‬وہۺزیچۺسجۺےکۺاسھتۺیسکۺدورسیۺزیچۺوکۺہیبشتۺدیۺاجےئۺ کاۺبمسبۃۺوکۺسجۺ‬
‫الثمۺاچدنۺاورۺریشۺمسبۃۺہبۺںیہ۔ۺاؿۺدوونںۺ‬
‫ً‬ ‫زیچۺےسۺہیبشتۺدیۺاجےئ‪،‬ۺوہۺمسب ِۃۺہبۺالہکیتۺےہ۔ۺ‬
‫ینعیۺمسبۃۺاورۺمسبۃۺہبۺوکۺرطنیفۺہیبشتۺیھبۺےتہکۺںیہ۔‬
‫ت‬
‫ۺوہبۺ‬ ‫ِ‬
‫ۺرحػۺہیبشت‪ :‬وہۺظفلۺوج کۺایۺزیچۺوکۺدورسیۺزیچۺاسیجۺاظہرۺرکےنۺےکۺےیلۺاامعتسؽ ا‬‫‪۳‬۔‬
‫ت‬
‫ۺالہکبۺےہ۔ۺالثمًۺاورپۺےکۺولمجںۺںیمۺامدننۺاورۺرطحۺرحوػۺ‬
‫ا‬ ‫ےہۺرحػۺہیبشت‬
‫ہیبشتۺںیہ۔ۺاسۺےکۺالعوہۺاورۺیھبۺیئکۺرحوػۺہیبشتۺںیہۺاسیجۺہکۺلثم‪،‬ۺوہۺوہب‪،‬ۺوصرت‪،‬ۺوگ کاب‪،‬ۺ‬
‫ِ‬ ‫وجں‪،‬ۺاس‪،‬ۺیس‪،‬ۺےس‪،‬ۺاسیج‪،‬ۺےسیج‪،‬ۺیسیج‪،‬ۺہنیعب‪،‬ۺاثمؽ‪،‬ۺ کاب‪،‬ۺہکۺوریغہ‪،‬ۺاںیہن‬
‫ۺاداتۺہیبشتۺیھبۺےتہکۺںیہ۔‬
 ‫‪4‬‬

‫وہجۺہبشۺےسۺرمادۺوہۺوخیبۺےہۺسجۺیکۺانبۺرپۺمسبۃۺوکۺمسبۃۺہبۺےسۺہیبشتۺدیۺاجۺ‬ ‫ہجۺہبش‪:‬‬
‫ِ‬ ‫‪۴‬۔ۺو‬
‫ریہۺےہ۔ۺالثمً‪:‬اچدنۺیکۺامدننۺنیسحۺںیمۺوہجۺہبش سۺُحۺےہ۔ۺایسۺرطحۺریشۺیکۺرطحۺ‬
‫اہبدرۺںیمۺوہجۺہبشۺاہبدریۺےہ۔‬
‫ۺرغضۺہیبشت‪ :‬وہۺدصقمۺ کابۺرغضۺسجۺےکۺےیلۺہیبشتۺدیۺاجےئ‪،‬ۺرغضۺہیبشتۺ‬ ‫ِ‬ ‫‪۵‬۔‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ت‬ ‫ت‬
‫ۺوہبےہۺہکۺہیبشتۺسکۺ‬
‫وہب۔ۺرصػۺقرانئۺےسۺیہۺولعمؾ اۺ‬
‫الہکبۺےہ۔ۺاسۺاکۺہیبشتۺںیمۺذرکۺںیہنۺ ا‬
‫ا‬
‫رغضۺ کابۺدصقمۺےسۺدیۺیئگۺےہ۔ۺالثمًۺےچبۺےکۺنسحۺوکۺواحضۺرکباۺرغضۺہیبشتۺےہ۔ۺایسۺرطحۺ‬
‫ِۺ‬
‫ۺرغضہیبشتۺےہ۔‬
‫دبعاش ہۺیکۺاہبدریۺوکۺواحضۺرکباۺیھب‬
‫اثمںیل‬
‫ت‬
‫قرآؿۺدیجمۺاےنپۺادنازۺایبؿۺاورۺاولسبۺےکۺاحلظۺےس کۺایۺزجعمہۺےہ۔ۺاش ہۺاعت ٰۺیلےنۺ‬
‫ت‬
‫۔ۺ(اہعمجل‪)۶۲:۵‬‬ ‫ۺالبغاکۺاامعتسؽۺایکۺےہ۔ۺالثمً‪:‬‬
‫ۺ‬ ‫اسۺںیمۺرثکبتۺعلوؾ‬
‫ک ت‬
‫ۺآیۺںیمۺاش ہۺاعت ٰۺیلےنۺ‬ ‫( ساؿۺیکۺاثمؽۺ ساسۺدگےھۺیکۺیسۺےہۺسجۺرپۺاتکںیبۺدلیۺوہیئۺوہں۔ۺ)ۺاس‬
‫احنیلمۺوتراتۺوکۺاسۺدگےھۺےسۺہیبشتۺدیۺےہۺسجۺرپۺاتکںیبۺدلیۺوہں۔ۺوگ کابۺسجۺرطحۺاتکںیبۺ‬
‫ںیہنآۺیتکسۺایسۺرطحۺوہیدۺیھبۺلمعۺےکۺریغب‪،‬ۺ‬
‫ۺ‬ ‫تںیمۺوکیئۺدبتیلیۺ‬
‫ۺ‬ ‫الدےنۺےسۺدگےھۺےکۺاحال‬
‫ت‬
‫ضحمۺاحلمۺاتکبۺوہےنۺےکۺباغۺوکیئۺافدئہۺاحلصۺںیہنۺرکتکس۔‬

‫اسۺرعشۺںیمۺزدنیگۺوکۺوطافؿۺےسۺہیبشتۺدیۺیئگۺےہ۔ۺمسبۃ‪:‬زدنیگ‪،‬ۺمسبۃۺہب‪:‬وطافؿ‪،‬ۺ‬
‫ت‬
‫وہجۺہیبشت‪:‬ۺزدنیگۺےکۺاصمیۺوآالؾۺاکۺوطافؿ‪،‬ۺرغضۺہیبشت‪:‬ۺزدنیگۺےکۺاصمیۺوۺآالؾۺاکۺتذرکہ ۺاورۺ‬
‫رحػۺہیبشتۺ‪:‬ۺ کاب ۺےہ۔‬

‫اسۺرعشۺںیمۺمسبۃ‪:‬ۺالہۺاامیؿ‪،‬ۺمسبۃۺہب‪:‬ۺوخردیش‪،‬ۺرحػۺہیبشت‪:‬ۺوصرت‪،‬ۺ‬
‫نمیکۺرحتمکۺاورۺاالقنیبۺتیصخشۺوکۺشیپۺ‬
‫وہجۺہبشۺ‪:‬رعوجۺوۺزواؽۺاورۺرغضۺہیبشت‪:‬ۺوم ۺ‬
‫رکباۺےہ۔‬
‫م کۺ‬
‫رتذۺاثمںیل‬

‫ااسقؾۺہیبشت‬
 ‫‪5‬‬

‫حػۺرکےنۺرپۺ‬ ‫ہیبشتۺیک اۺبچنۺااسقؾۺایبؿۺیکۺاجیتۺںیہ۔ۺاؿۺااسقؾۺیکۺاینبدۺاسۺےکۺاراکؿۺوکۺ ذ‬

‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔‬
‫ا‬ ‫ۺحػۺرکۺد کاب‬ ‫ےہ۔ۺویکہکنۺاخمبطۺےکۺملعۺیکۺاینبدۺرپۺضعبۺاواقتۺاسۺےکۺضعبۺوصحںۺوک ذ‬
‫‪۰‬۔ۺہیبشتۺرملس‬
‫ہیبشتۺرملسۺوہۺہیبشتۺےہۺسجۺںیمۺرحػۺہیبشتۺوکۺواحضۺوطرۺرپۺایبؿۺایکۺایگۺوہ۔ۺ‬
‫الثمً‪:‬ۺ(اسۺےکۺونرۺیکۺاثمؽۺایسیۺےہۺےسیجۺ کایۺرچاغ)ۺاسۺاثمؽۺںیمۺرحػۺہیبشتۺ"ےسیج"ۺ‬
‫وموجدۺےہ۔‬
‫‪۲‬۔ۺہیبشتۺومدک‬
‫ت‬
‫ۺحػۺیکۺ‬
‫ۺاجبۺےہ۔ۺاس ذ‬
‫ا‬ ‫ۺحػۺرکۺد کاب‬
‫ہیبشتۺیکۺاسۺمسقۺںیمۺرحػۺہیبشتۺوک ذ‬
‫ت‬
‫ۺوہبےہۺمسبۃۺاورۺمسبۃۺہبۺںیمۺاشمتہبۺتہبۺ‬
‫وہجۺہیۺوہیتۺےہۺہکۺملکتمۺاسۺباتۺرپۺزورۺدےۺراہ اۺ‬
‫ز کبادہۺےہ۔ۺےسیجۺۺ‪(:‬متۺروینشۺاورۺدنلبیۺںیمۺہےررےوہ)ۺینعیۺہےررےۺیکۺرطحۺںیہن‪،‬ۺہکلبۺوخدۺ‬
‫ہےررہۺوہ‪،‬ۺہہکۺرکۺباتۺںیمۺزورۺدیپاۺایکۺےہ۔‬
‫‪۳‬۔ۺہیبشتۺلصفم‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔ۺےسیجۺ‪( :‬وہۺاہبدریۺ‬
‫ا‬ ‫ہیبشتۺیکۺاسۺمسقۺںیمۺہیبشتۺیکۺوہجۺوکۺایبؿۺایک‬
‫ںیمۺریشۺیکۺرطحۺےہ۔ۺ)ۺاہیںۺہیبشتۺیکۺوہجۺاہبدریۺوکۺواحضۺوطرۺرپۺایبؿۺرکۺد کابۺایگۺےہ۔‬
‫‪۴‬۔ۺہیبشتۺلمجم‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہۺویکہکنۺہیۺوہجۺ‬
‫ا‬ ‫ہیبشتۺیکۺاسۺمسقۺںیمۺوہجۺہیبشتۺوکۺحذػۺرکۺد کاب‬
‫ت‬
‫الثم ‪ :‬ۺ(وسرجۺوگ کابۺدانیۺرےہ)ۺاہیںۺوہجۺہیبشتۺوکۺ‬
‫ً‬ ‫ۺوہبۺےہ۔ۺ‬
‫اخمبطۺےلہپۺیہۺےسۺاجاتن ا‬
‫ۺحػۺرکۺد کابۺایگۺےہۺہکۺہیۺباتۺسۺیہۺاجےتنۺںیہۺہکۺاینۺہکسۺکمچۺںیمۺوسرجۺیکۺ‬
‫اسۺےیل ذ‬
‫رطحۺاتگلۺےہ۔‬
‫‪۵‬۔ۺہیبشتۺغیلب‬
‫ہیبشتۺیکۺاسۺمسقۺںیمۺہیبشتۺںیمۺزورۺدیپاۺرکےنۺےکۺےیلۺرحػۺہیبشتۺاورۺ‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫ۺوہبۺےہۺہکۺمسبۃۺاورۺمسبۃۺہبۺ‬
‫ۺرکابۺدوصقد ا‬
‫ۺاجبۺےہ۔ۺاسۺےسۺہیۺباور ا‬
‫ا‬ ‫ۺحػۺرکۺد کاب‬
‫وہجۺہیبشتۺدوونںۺوک ذ‬
‫الثم ‪( :‬االسؾۺامہریۺزدنیگۺےہ۔ۺ)ۺاسۺ‬
‫ً‬ ‫ںیمۺاینتۺز کبادہۺاشمتہبۺےہۺہکۺوگ کابۺدوونں ک‬
‫ۺایۺیہۺںیہ۔ۺ‬
‫ت‬
‫اثمؽۺںیمۺاالسؾۺوکۺزدنیگۺےسۺہیبشتۺدیۺیئگۺےہ۔ۺوچہکنۺاالسؾۺیک ک ۺ‬
‫ۺدہایےکۺریغبۺزدنیگۺاکۺوکیئۺدصقمۺ‬
‫ت‬
‫بایقۺںیہنۺراتہۺاسۺےیل اۺبتۺںیمۺزورۺدیپاۺرکےنۺےکۺےیلۺہیبشتۺیکۺالعمۺاورۺوہجۺدوونںۺوکۺ‬
‫حذػۺرکۺد کابۺایگۺےہ‬
 ‫‪6‬‬

‫ااعتسرہ‬

‫اردوۺتغلۺںیمۺااعتسرہۺےکۺینعمۺ’اعریضۺوطرۺرپۺامنۺانیل‪،‬ۺاعتسمرۺانیل‪،‬ۺاعراتیًۺامانگن‪،‬ۺ ساداھرۺامانگن‪،‬ۺ‬
‫ت‬
‫ایےشۺوکۺہنیعبۺدورسیۺےشۺقرارۺدےۺ‬ ‫یسکۺزیچۺاکۺاعراتیًۺانیلۺ‘ںیہ۔ۺملعۺایبؿۺیکۺاالطصحۺںیمۺارگۺ ک ۺ‬
‫د کابۺاجےئ‪،‬ۺاورۺاسۺدورسیۺےشۺےکۺولازامتۺیلہپۺےشۺےسۺوسنمبۺرکۺدےیئۺاجںیئۺوتۺاےسۺ‬
‫ت‬
‫ۺانمسیکۺوہجۺ‬ ‫ۺ‬ ‫ااعتسرہ ےتہکۺںیہ۔ ۺااعتسرہۺاجمزۺیک کۺایۺمسقۺےہسجۺںیم ک‬
‫ۺایۺظفلۺوکۺونعمی‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔ۺینعیۺیسکۺظفلۺوکۺفلتخمۺینعمۺںیمۺاامعتسؽۺرکےنۺ‬ ‫ا‬ ‫ےسۺدورسے یکۺہگجۺاامعتسؽۺایک‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ‪،‬ۺ‬
‫ا‬ ‫یینعمۺںیمۺہیبشتۺاکۺقلعتۺبا کاب‬ ‫ۺاجبۺےہۺ۔ااعتسرہۺںیمۺیقیقحۺاورۺاجمز ۺ‬
‫ا‬ ‫ےکۺےیلۺاداھرۺایل‬
‫ت‬
‫لۺلعل‘ اورۺ’رسودق‘ اہیںۺلۺ‬ ‫ِ‬ ‫’‬ ‫ۺےسیج‬
‫۔‬ ‫ا‬ ‫ۺوہب‬ ‫نکیلاسۺںیم رحػ ۺہیبشتۺوموجدۺںیہن‬ ‫ۺ‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہۺ‬
‫ا‬ ‫وکۺلعلۺےسۺاورۺدقۺوکۺرسوۺےسۺہیبشتۺدیۺیئگۺےہ۔ۺاورۺیھبکۺمسبۃۺہہکۺرکۺمسبۃۺہبۺرمادۺایل‬
‫ےسیج‪’:‬اچدنۺ‘ہہکۺرکۺرہچہۺاور’ ریش‘ ہہکۺرکۺاجشعۺرمادۺانیل۔ۺنکیلۺہیبشتۺںیمۺواحضۺاافلظۺ‬
‫ت‬
‫ۺ(زتریشۺیکۺرطحۺےہ)ہیبشتۺاور ک ذ‬
‫ۺ(زتۺریشۺےہ)ۺااعتسرہۺےہ۔ۺ‬ ‫ۺوہبۺےہ۔ۺالثمً‪ :‬ک ذۺ‬
‫ںیمۺومازہنۺوموجد ا‬
‫ےہکہکۺریماۺاچدنۺآایگ ۺ کابۺوکیئۺصخشۺہیۺےہکۺہکۺاخدلۺریشۺےہ۔ۺےلہپۺےلمجۺ‬
‫ایسۺرطۺحۺارگۺامںۺاےنپۺےچبۺوکۺہیۺ ۺ‬
‫ںیمۺےچبۺوکۺاچدنۺےسۺاورۺدورسےۺںیمۺاخدلۺوکۺریشۺےسۺہیبشتۺدیۺیئگۺےہ‪،‬ۺنکیلۺدوونںۺ‬
‫ولمجںۺںیمۺرحػۺہیبشتۺوموجدۺںیہنۺےہ۔ۺایسۺرطحۺاچدنۺاورۺریشۺوکۺیقیقحۺونعمںۺںیمۺ‬
‫اامعتسؽۺںیہنۺایکۺایگ۔ۺہیبشتۺےکۺاسۺادنازۺوکۺااعتسرہۺےتہکۺںیہ۔ۺہیبشتۺںیمۺمسبۃۺاورۺمسبۃۺہبۺ‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ‪،‬ۺاورۺمسبۃۺہبۺ‬
‫ا‬ ‫دوونںۺوموجدۺوہےتۺںیہۺنکیلۺااعتسرہۺںیمۺمسبۃۺہبۺوکۺنیعۺمسبۃۺوصترۺرکایل‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔‬
‫ا‬ ‫یکۺامتؾۺافصتۺوکۺمسبۃۺےکۺاسھتۺوسنمبۺرکۺد کاب‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہۺہکۺیقیقحۺینعمۺںیمۺ‬
‫ا‬ ‫ضعبۺاواقتۺااعتسرہۺاکۺاامعتسؽۺزباؿۺںیمۺاانتۺاعؾۺوہ‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔ۺےسیجۺظفلۺیقتمۺےکۺینعمۺ’اتحمطۺصخش‘ ےکۺںیہ‪،‬ۺنکیلۺاےسۺ‬ ‫ا‬ ‫اسۺظفلۺاکۺاامعتسؽۺمتخۺ کابۺتہبۺمکۺوہ‬
‫وطبرۺااعتسرہۺحذاۺےکۺاعمےلمۺںیمۺاتحمطۺصخشۺ کاۺب’رپزیہاگر‘ ےکۺینعمۺںیمۺاانتۺز کبادہۺاامعتسؽۺایکۺ‬
‫ت‬
‫اجبےہۺاسۺاکۺاامعتسؽۺاےنپۺالصۺینعمۺںیمۺتہبۺمکۺرہۺایگۺےہ۔ۺایسۺرطحۺظفلۺ’افقس‘ ےکۺوغلیۺ‬ ‫اۺ‬
‫ت‬
‫ۺوہبۺےہ‪،‬ۺویکہکنۺ‬
‫نکیلہیۺ’رسشکۺاورۺگاہۺاگر‘ ےکۺینعمۺںیمۺاعؾۺاامعتسؽ ا‬ ‫ۺ‬ ‫ینعمۺ’اکےنٹۺواال‘ ےکۺںیہ‪،‬ۺ‬
‫ت‬
‫ۺوہبۺےہ۔‬‫ۺحاۺےسۺاانپۺرہتشۺاکاتٹۺےہ۔ۺہیۺظفلۺابۺاےنپۺوغلیۺینعمۺںیمۺتہبۺیہۺمکۺاامعتسؽ ا‬ ‫گاہۺاگر ذ‬
‫ت‬
‫اجسدرمزاگیبۺااعتسرہۺیکۺواضحۺرکےتۺوہےئۺےتھکلۺںیہ‪:‬‬
‫و ۺہظفلۺوجۺریغۺویعضۺونعمںۺںیمۺاامعتسؽۺوہۺاورۺیقیقحۺوۺاجمزیۺونعمںۺںیمۺہیبشتۺ‬ ‫’’‬
‫ۺایوکۺدورسےۺیکۺہگجۺاامعتسؽۺرکےتۺںیہۺنکیلۺ‬ ‫اکۺالعہقۺوہ‪،‬ۺزینۺمسبۃۺ کاۺبمسبۃۺہبۺوک ذ‬
‫ۺحػۺرکۺےک ک ۺ‬
 ‫‪7‬‬
‫ت‬
‫وکیئۺااسی رۺقہنیۺیھبۺاسھتۺیہۺاظہرۺرکےتۺںیہۺسجۺےسۺولعمؾۺوہۺاجےئۺہکۺملکتمۺیکۺرمادۺیقیقحۺونعمںۺ‬
‫یکۺںیہنۺےہ۔ۺ‘‘‬
‫اراکؿۺااعتسرہ‬
‫اعتسمرۺہل‪ :‬وہۺصخشۺ کاۺبزیچۺسجۺےکۺےیلۺوکیئۺظفلۺ کابۺوخیبۺاداھرۺایلۺاجےئ۔ۺالثمًۺاورپۺےکۺولمجں ںیمۺ‬
‫ہچبۺاورۺاخدلۺاعتسمرۺہلۺںیہ‬
‫اعتسمرۺہنم‪ :‬وہۺصخشۺ کابۺزیچۺسج ۺےسۺوکیئۺظفلۺ کابۺوخیبۺاعتسمرۺیلۺاجےئ۔ۺالثمًۺاورپۺیکۺاثمولںۺںیمۺ‬
‫یھبےتہکۺںیہ۔‬
‫اچدنۺاورۺریشۺاعتسمرۺہنمۺںیہ۔ۺاعتسمرۺہلۺاورۺاعتسمرۺہنمۺوکۺرطنیفۺااعتسرہۺ ۺ‬
‫وہجۺاجعم‪ :‬اعتسمرۺہلۺاورۺاعتسمرۺہنمۺںیمۺوجۺو فۺاورۺوخیبۺرتشمکۺوہۺاےسۺوہجۺاجعمۺ‬
‫ےتہکۺںیہ۔ۺذموکرہ اۺبالۺاثمولںۺںیمۺےچبۺاورۺاچدنۺےکۺدرایمؿۺوخبۺوصریتۺاورۺاخدلۺاورۺریشۺےکۺ‬
‫درایمؿۺاہبدریۺوہجۺاجعمۺےہ۔‬

‫ااسقؾۺااعتسرہ‬
‫ااعتسرہۺہقلطم‪ :‬وہۺااعتسرہۺسجۺںیمۺاعتسمرۺہلۺاورۺاعتسمرۺہنمۺںیمۺےسۺیسکۺےکۺیسکۺمسقۺےکۺ‬
‫انمابستۺاکۺذرکۺہنۺایکۺاجےئ۔‬
‫ااعتسرہ تۺرجمد‪ :‬سجۺںیمۺاعتسمرہنمۺےکۺانمابستۺاکۺذرکۺوہ۔‬
‫ت‬
‫ااعتسرہۺ خ کیبکلب کۃ‪ :‬وہۺااعتسرہۺسجۺںیمۺملکتم کۺایۺزیچۺوکدورسیۺےشۺےکۺاسھتۺدؽۺیہۺںیمۺ‬
‫اممتلثۺےطۺرکےکۺوساےئۺاعتسمرۺہلۺےکۺیسکۺاکۺذرکۺہنۺرکے۔‬
‫ااعتسرہۺوافہیق‪ :‬وہۺااعتسرہۺسجۺںیمۺاعتسمرۺہلۺاورۺاعتسمرۺہنمۺدوونںۺیکۺافصت ک ۺ‬
‫ۺاییہۺزیچۺ‬
‫کاۺبصخشۺںیمۺعمجۺوہۺاجںیئ۔ۺینعیۺاؿۺدوونںۺاک ک‬
‫ۺایۺاسھتۺوہباۺنکممۺوہ۔‬
‫ااعتسرہۺانعدہی‪ :‬وہۺااعتسرہۺسجۺںیمۺاعتسمرہلۺاورۺاعتسمرۺہنمۺیکۺافصتۺاکۺیسک کۺایۺزیچۺ‬
‫ںیمۺعمجۺوہباۺنکممۺہنۺوہ۔‬
‫ااعتسرہۺاعہیم‪ :‬وہۺااعتسرہۺسجۺںیمۺوہجۺاجعمۺتہبۺواحضۺوہ۔ۺاےسۺذتبمہلۺیھبۺےتہکۺںیہ۔‬
‫ااعتسرہۺاخہیص‪ :‬وہۺااعتسرہۺسجۺںیمۺوہجۺاجعمۺریغۺواحضۺوہ۔ۺد ےۺولگۺآاسینۺےسۺہنۺ‬
‫ھجمسۺںیکس۔‬
‫ااعتسرہۺیکۺاثمںیل‬

‫لگےہۺاورۺوہجۺاجعمۺ‬
‫بےہۺاورۺاعتسمرۺہنمۺ ۺ‬
‫ۺ‬ ‫اسۺرعشۺںیمۺاعتسمرۺہلۺوبحم‬
 ‫‪8‬‬

‫وخبۺوصریتۺےہ۔‬

‫اسۺرعشۺںیمۺاعتسمرۺہلۺآوسنۺاورۺاعتسمرۺہنمۺومیتۺںیہ۔ۺاورۺکمچۺوہجۺاجعمۺےہ۔‬

‫اسۺرعشۺںیمۺاعتسمرۺہلۺاقبۺآدیمۺےہۺاورۺاعتسمرۺہنمۺرچاغۺاورۺوہجۺاجعمۺروینشۺ‬
‫ےہ۔‬

‫اسۺرعشۺںیمۺاعتسمرۺہلۺوبحمب‪،‬ۺاعتسمرۺہنمۺوخردیشۺاورۺوہجۺاجعمۺ‬
‫وخبۺوصریتۺےہ۔‬

‫اسۺرعشۺںیمۺوبحمبۺوکۺاچدنۺاہکۺایگۺےہ۔ۺوبحمبۺاعتسمرۺہلۺاورۺاچدنۺ‬
‫اعتسمرۺےہ۔ۺوہجۺاجعمۺاچدنینۺ کابۺوخبۺوصریتۺےہۺوجۺدوونںۺںیمۺدقرۺرتشمکۺےہ۔‬
‫ہیبشتۺاورۺااعتسرہۺںیمۺقرؼ‬
‫ت‬
‫ۺوہبۺےہ‬
‫‪۰‬۔ۺہیبشتۺیقیقحۺوہیتۺےہ ۺاورۺااعتسرہۺاجمزی ا‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔‬
‫ا‬ ‫ۺوہبےہۺاورۺااعتسرہۺںیمۺمسبۃۺہبۺوکۺمسبۃۺانبۺایل‬ ‫‪۲‬۔ۺہیبشتۺںیمۺمسبۃۺاورۺمسبۃۺہبۺاکۺذرک اۺ‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫‪۳‬۔ۺہیبشتۺںیمۺرحوػۺہیبشتۺےکۺذرےعی کۺایۺزیچۺوکۺدورسیۺزیچۺیکۺامدننۺقرارۺد کابۺاجباۺ‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔‬
‫ا‬ ‫ےہ‪،‬ۺہکبجۺااعتسرہۺںیمۺوہۺیہۺزیچۺانبۺد کاب‬
‫‪۴‬۔ۺہیبشتۺےکۺاراکؿۺباچنۺںیہۺاورۺااعتسرہۺےکۺاراکؿۺنیتۺںیہ۔‬
‫‪۵‬۔ۺہیبشتۺملعۺایبؿۺیکۺادتبایئۺلکشۺےہۺاورۺااعتسرہۺاسۺملعۺیک کۺیۺغیلبۺوصرتۺےہ۔‬
‫‪۶‬۔ۺہیبشتۺیکۺاینبدۺتقیقحۺرپۺوہیتۺےہۺاورۺااعتسرہۺیکۺاینبدۺایخؽۺرپۺوہیتۺےہ‬

‫اجمزۺرملس‬
‫یئظفلۺیقیقحۺونعمںۺےکۺاجبےئۺاجمزیۺونعمںۺںیمۺاسۺرطحۺ‬
‫ؿیکۺروۺےسۺارگوک ۺ‬
‫ملعۺایب ۺ‬
‫اامعتسؽۺایکۺاجےئۺہکۺیقیقحۺاورۺاجمزیۺونعمںۺںیمۺہیبشتۺےکۺالعوہۺوکیئۺقلعتۺوہۺوتۺاےسۺاجمزۺ‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔‬
‫ا‬ ‫رملسۺاہک‬
‫ومعیمۺاقدع ۺہہیۺےہۺہکۺظفلۺوکۺایسۺینعمۺےکۺےیلۺاامعتسؽۺایکۺاجےئۺسجۺےکۺےیلۺاےسۺوعضۺایکۺایگۺوہ۔ۺ‬
‫ۺشرعۺضعبۺاواقتۺظفلۺوکۺاسۺےکۺیقیقحۺینعمۺےکۺاجبےئۺیسکۺاورۺینعمۺںیمۺیھبۺاامعتسؽۺ‬ ‫نکیل ک‬
‫ۺادیۺاور ا‬
 ‫‪9‬‬

‫ت‬
‫ۺوہبۺےہ۔ۺظفلۺےکۺاسۺاامعتسؽۺ‬ ‫ک رۺ‬
‫ۺرحتثںیمۺوخبۺوصریتۺدیپاۺرکبا ا‬‫رکۺےتیلۺںیہ۔ۺاسۺاکۺدصقمۺالکؾۺ کاب‬
‫وکۺاجمزۺےتہکۺںیہ۔‬
‫الثمً ۺارگۺہیۺاہکۺاجےئۺہک ’’اسۺےکۺاہھتۺرپۺزمخۺےہ۔ۺ‘‘ ۺاسۺںیمۺزمخۺایلگن‪،‬ۺاوگنےھٹ‪،‬ۺیلیھتہۺ‬
‫کابۺاہھتۺیکۺتشپۺرپۺوہۺاگ‪،‬ۺنکیلۺایلگن‪،‬ۺاوگنےھٹۺ کابۺیلیھتہۺیکۺہگجۺاہھتۺاکۺظفلۺاامعتسؽۺایکۺایگۺےہ۔ۺایسۺرطحۺہیۺ‬
‫ہیےہۺہکۺوپریۺوسرہۺافہحتۺڑپےیھ‪،‬ۺہنۺہکۺرصػۺظفلۺ‬
‫انہکۺہک’’ ۺافہحتۺڑپےیھ۔ۺ‘‘ اۺ سۺےسۺرمادۺ ۺ‬
‫افہحت۔ۺایسۺرطحۺارگۺہیۺاہکۺاجےئۺہک’’ ۺادمحۺیکچۺےسۺآباۺوسپاۺال کابۺےہ۔ۺ‘‘ اہیںۺآبا‪،‬ۺدنگؾۺےکۺ‬
‫ت‬
‫ونعمںۺںیمۺاامعتسؽۺوہاۺےہۺوجۺاسۺیکۺامیضۺیکۺاحلۺےہ۔ۺینعیۺآباۺوتۺںیہنۺوسپا کاۺبایگۺہکلبۺدنگؾۺوسپایئۺ‬
‫یئگۺیھتۺاورۺآباۺانب۔ۺنکیلۺآباۺوسپاےنۺاکۺذرکۺےہ۔‬
‫ت‬
‫اش ہۺاعتیلۺےنۺقرآؿۺدیجمۺںیمۺیھبۺادبۺیکۺاسۺفنصۺاکۺرثکتۺےسۺاامعتسؽۺ‬
‫ک ت‬ ‫ت‬
‫ایکۺےہ۔ۺاثمؽۺےکۺوطرۺرپۺقرآؿۺدیجمۺیکۺدرجۺذلیۺۺآیۺالمہظحۺرکںی‪:‬‬
‫۔ۺ(اثرامیھ‪()1::1‬ۺہی ک‬
‫ۺایۺاتکبۺےہۺسجۺوکۺمہۺ‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫ےنۺاہمتریۺرطػۺبازؽۺایکۺےہ اۺبہکۺمتۺولوگںۺوک اۺبرویکیںۺےسۺاکنؽۺرکۺروینشۺںیمۺالک)‬
‫ک ت‬ ‫ت‬
‫ۺآیۺ‬ ‫آیںیمۺ’’ املظتۺوۺونر‘‘ ۺےکۺاافلظۺاےنپۺیقیقحۺینعمۺںیمۺاامعتسؽۺںیہنۺوہےئ۔ۺاس‬ ‫اسۺ ک ۺ‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫ںیمۺقرآؿۺدیجمۺےکۺثروؽۺاکۺدصقمۺہیۺایبؿۺایکۺایگۺےہۺہکۺاسۺیکۺدمدۺےسۺولوگںۺوکۺبارویکیںۺےسۺاکنؽۺرکۺ‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫روینشۺیکۺرطػۺال کابۺاجےئ۔ۺاہیںۺباریکیۺےسۺرمادۺیقیقحۺباریکیۺںیہنۺےہۺہکلبۺاسۺےسۺاالخیقۺ‬
‫ثراایئںۺاورۺراہۺقحۺےسۺدوریۺرمادۺےہ۔ۺایسۺرطحۺونرۺ کابۺروینشۺےسۺرمادۺیقیقحۺروینشۺںیہنۺہکلبۺدیساھۺ‬
‫راہتسۺرمادۺےہۺوجۺاناؿۺوکۺاش ہۺیکۺرطػۺےلۺاجےئ۔ۺ‬

‫اجمزۺرملسۺیکۺوہشمرۺااسقؾۺہیۺںیہ‪:‬‬
‫‪۰‬۔ۺجروۺہہکۺرکۺلکۺرمادۺانیل‬
‫الثمًۺارگۺہیۺاہکۺاجےئۺہک’’ ۺلقۺرشفیۺڑپںیھۺ‘‘‪ ،‬ۺوتۺاسۺےسۺرماد ۺاؿۺاچروںۺوسروتںۺ‬
‫ت‬
‫آبۺےہ۔‬
‫تےہۺنجۺےکۺآاغزۺںیمۺظفلۺ’’ لق‘‘ ا‬ ‫ۺ‬ ‫یکۺالتو‬
‫ۺجوۺرمادۺانیل‬
‫‪۲‬۔ۺلکۺوبؽۺرک ر‬
‫ہیاہکۺاجےئۺہک’’ ۺرکیسۺوٹٹۺیئگۺےہ۔ۺ‘‘ ارگہچۺرکیسۺاکۺوکیئۺبازوۺ کابۺبانۺوٹیٹۺوہۺیگۺ۔‬ ‫ۺ‬
‫‪۳‬۔ۺرظػۺوبؽۺرکۺمظرروػۺرمادۺانیل‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫بےکۺادنرۺوموجدۺورشوبۺانیۺ‬ ‫الثمًۺارگۺہیۺاہکۺاجےئۺہک’’ ۺوببۺےیجیپ۔ۺ‘‘ وتۺاسۺےسۺرمادۺوب ۺ‬
‫ےہ۔‬
‫‪۴‬۔ۺمظرروػۺوبؽۺرکۺرظػۺرمادۺانیل‬
 ‫‪10‬‬

‫اسۺیکۺاثمؽۺہیۺہلمجۺےہ‪:‬ۺ’’ دودھۺآگۺرپۺرھکۺدےیجی۔ۺ‘‘اسۺےسۺرمادۺدودھۺاکۺثرنتۺوچےہلۺ کابۺ‬

‫آگۺرپۺرانھکۺےہ۔‬
‫‪۵‬۔ۺسۺہہکۺرکۺمسیبۺ کابۺہجیتنۺرمادۺانیل‬
‫الثمًۺہیۺہلمج‪:‬ۺ’’ بادؽ کۺایۺہٹنھگۺثرےسۺوتۺتھچۺاچرۺےٹنھگۺثریتسۺےہ۔ۺ‘‘ بادؽۺسۺےہۺ‬
‫بارشۺاکۺاورۺبارشۺہجیتنۺےہ۔ۺاہیںۺبادؽۺثرےنسۺےسۺبارشۺاکۺثرانسۺرمادۺےہ۔‬
‫‪۶‬۔ۺمسیبۺ کابۺہجیتنۺوبؽۺرکسۺرمادۺانیل‬
‫الثمًۺہیۺہلمج‪:‬ۺ’’ اسۺےکۺرمکےۺںیمۺملعۺہرۺرطػۺ ارھاۺڑپاۺاھت۔ۺ‘‘ اہیںۺ‬
‫ملعۺےسۺرمادۺاتکںیبۺںیہ۔ۺملعۺہجیتنۺےہۺاتکبۺوخاینۺاک۔ۺاہیںۺملعۺوبؽۺرکۺملعۺاکۺسۺینعیۺاتکبۺ‬
‫رمادۺیلۺیئگۺےہ۔‬
‫‪۷‬۔ۺامیضۺوبؽۺرکۺاحؽۺرمادۺانیل‬
‫راٹیثٹنمۺےکۺدعبۺرپورسیفۺاصحۺرھگۺرپۺیہۺرےتہۺںیہ۔ۺ‘‘ ارگہچۺ‬
‫ر‬ ‫الثمًۺہیۺانہکۺہک’’ ۺ‬
‫ت‬
‫راٹیثٹنمۺےکۺدعبۺآدیمۺرپورسیفۺںیہنۺراتہ‪،‬ۺنکیلۺاہیںۺامیضۺوبؽۺرکۺاحؽۺیکۺاحلۺرمادۺیلۺیئگۺ‬ ‫ر‬
‫ےہ۔‬
‫‪۸‬۔ۺلبقتسمۺوبؽۺرکۺاحؽۺرمادۺانیل‬
‫الثمًۺدوراؿۺمیلعتۺںیمۺبطۺےکۺاطلۺوملعںۺوکۺڈارٹکۺانہک۔ۺارگہچۺوہۺاسۺ‬
‫ت‬ ‫ت‬ ‫ت ت ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔‬
‫ا‬ ‫وقۺیۺڈارٹکۺںیہنۺےنبۺوہےت‪،‬ۺنکیلۺاؿۺیکۺلبقتسمۺیکۺاحلۺوبؽۺرکۺاحؽۺرمادۺایل‬
‫‪۹‬۔ۺاضمػۺاہیلۺوبؽۺرکۺاضمػۺرمادۺانیل‬
‫انہکہکۺ’’ آجۺلکۺزامہنۺتہبۺجرابۺےہۺاسۺےیلۺاایتحطۺیکۺرضورتۺےہ۔ۺ‬
‫الثمًۺہیۺ ۺ‬
‫‘‘اہیںۺزامہنۺےسۺرمادۺالہۺزامہنۺ کابۺولگۺںیہ‪،‬ۺنجۺیکۺجرایبۺاکۺذرکۺایکۺایگۺےہ۔‬
‫ۺرکب‬
‫ۺحػۺرکۺےکۺاضمػۺاکۺذرک ا‬ ‫‪۰۱‬۔ۺاضمػۺاہیل ذ‬
‫ت‬
‫ہیۺہلمج‪:‬ۺ’’ دبرکدارۺاناونںۺےسۺگسۺااحصبۺرتہبۺںیہ۔ۺ‘‘اہیںۺالصۺثربیکۺ’’‬
‫گسۺااحصبۺفہکۺ‘‘ےہ۔ۺفہکۺاضمػۺاہیلۺگسۺاضمػۺےہ۔ۺاہیںۺفہکۺ‬
‫ت‬
‫ۺحػۺرکۺد کابۺایگۺےہ۔‬
‫ۺثبیکۺالیئۺیئگۺےہۺاورۺفہکۺوک ذ‬
‫حذػۺرکۺےکۺگسۺااحصبۺیک ر‬
‫‪۰۰‬۔ۺآہلۺوبؽۺرکۺاصحۺآہلۺرماۺدۺانیل‬
‫الثمًۺہیۺہلمج‪:‬ۺ’’ ملقۺاکۺدرہجۺولتارۺےسۺز کبادہۺےہ۔ۺ‘‘اہیںۺملقۺےسۺرمادۺالہۺملقۺاورۺولتارۺ‬
‫ےسۺرمادۺالہۺفیسۺ کابۺولتارۺبازۺںیہ۔‬
‫‪۰۲‬۔ۺاصحۺآہلۺوبؽۺرکۺآہلۺرمادۺانیل‬
 ‫‪11‬‬

‫اسۺاکۺالہپۺوارۺیہۺاخمفلۺیکۺرگدؿۺوکۺنتۺےسحذاۺرکۺایگ۔ۺ‘‘اہیںۺاصحۺولتارۺوبؽۺرکۺآہلۺینعیۺ‬ ‫’’‬
‫ولتارۺرمادۺیلۺیئگۺےہ۔‬
‫‪۰۳‬۔ۺظفلۺوبؽۺرکۺاضتمدۺرمادۺانیل‬
‫اثمؽۺےکۺوطرۺرپۺےتلیھکۺوہےئۺوچبںۺوکۺدھکیۺرکۺہیۺاہکۺاجےئ‪:‬ۺ’’ ایکۺوخبۺڑپاھیئۺوہۺریہۺےہ۔ۺ‬
‫ۺوہبۺرمادۺایلۺایگۺےہ‬
‫‘‘ارگہچۺوہۺڑپاھیئۺںیہنۺوہۺریہۺنکیلۺڑپاھیئۺوبؽۺرکاسۺاکۺاضتمدۺینعیۺڑپاھیئۺاکۺہن ا‬

‫انکہی‬

‫انکہیۺملعِۺایبؿۺیکۺوچیھتۺاورۺآجریۺشاخۺےہ۔ۺہیۺرعیبۺزباؿۺاکۺظفلۺےہۺسجۺےکۺوغلیۺینعمۺوپدیشہۺ‬
‫بات‪،‬ۺوپدیشہۺوطرۺرپۺباتۺرکبا‪،‬ۺاشارہ‪،‬ۺ کاۺبہیفخۺاشارےۺےکۺںیہ۔ۺملعِۺایبؿۺیکۺروۺےسۺانکہیۺوہۺہملکۺ‬
‫ت‬
‫ےہۺسجۺےکۺینعمۺمہبمۺاورۺوپدیشہۺوہںۺاورۺاؿۺاکۺانھجمسۺیسک رۺقےنیۺاکۺاتحمجۺوہۺاورۺاےنپۺیقیقحۺاعمینۺےکۺ‬
‫ت‬
‫ۺاجتکسںیہۺ‬
‫ۺ‬ ‫اجبےئۺاجمزیۺینعمۺںیمۺاسۺرطحۺاامعتسؽۺوہاۺوہۺہکۺاسۺےکۺیقیقحۺینعمۺیھبۺرمادۺےیل‬
‫ۺایظفلۺوبؽۺرکۺاسۺےکۺاجمزیۺینعمۺیکۺرطػۺاشارہۺرکداتیۺےہۺاورۺاسۺیکۺرمادۺیھبۺاؿۺیہۺ‬ ‫ینعیۺوبےنلۺواال ک ۺ‬
‫ت‬
‫اجمزیۺونعمںۺےسۺوہیتۺےہ‪ ،‬اۺبمہۺارگۺیقیقحۺینعمۺیھبۺرمادۺےیلۺاجںیئ‪،‬ۺوتۺیھبۺےہ حۺےہ۔ۺالثمًۺ’’دیفسۺ‬
‫رشی‘‘ ےسۺرمادۺ’’وبڑاھ‘‘ انیل۔‬

‫اسۺےکۺیقیقحۺینعمۺہیۺںیہۺہکۺایسہۺباؽۺدیفسۺوہےئگ۔ۺاجمزیۺینعمۺرمادۺےیلۺاجےتۺںیہۺہکۺوجاینۺیئگۺاورۺ‬
‫ت‬
‫ثراھباۺآایگ۔ اۺبمہۺارگۺیقیقحۺینعمۺیھبۺرمادۺںیل‪،‬ۺوتۺیھبۺاجثرۺےہ۔ۺانکہیۺوک اۺبچنۺااسقؾۺ(ینعمۺےکۺاحلظۺےس)ۺںیمۺ‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ۔‬
‫ا‬ ‫مسقنمۺایک‬

‫ۺاجاۺوہےتۺںیہ۔ کۺای تفصۺ(الزؾ)ۺو ۺہینعمۺوجۺانکےئۺوموصػۺ(زلموؾ)ۺےکۺ‬

‫انکہیۺےکۺاجرا‪:‬۔ۺانکہیۺےکۺدو ر‬
‫ےیلۺرمادۺےیلۺاجںیئ۔ۺدوؾۺوموصػۺ(زلموؾ)ۺوہۺصخشۺ کابۺزیچۺسجۺیکۺرطػۺانکہیۺ(اشارہ)ۺرکباۺدوصقدۺ‬
‫وہ‪:‬ۺالثمً‪،‬ۺ’’باؽۺدیفسۺوہےئگۺرگمۺاعدںیتۺہنۺدبںیل۔‘‘ اسۺےلمجۺںیمۺتفصۺ(الزؾ)ۺےکۺوحاےلۺےسۺ‬
‫ۺلاۺ’’باؽۺدیفسۺوہےئگ‘‘‬
‫باؽۺدیفسۺوہباۺرمادۺےہۺاورۺوموصػۺ(زلموؾ)ۺےکۺوحاےلۺےسۺ’’ثراھبا‘‘ رمادۺےہ۔ ٰ ذ‬
‫ت‬
‫ےکۺیقیقحۺاورۺاجمزیۺدوونںۺینعمۺرمادۺےیلۺاجتکسۺںیہ۔‬
 ‫‪12‬‬
‫ت‬
‫انکہیۺیکۺوصرںیت‪:‬ـ کای ’’ رق کی۔‘‘ دوؾۺ’’دیعب۔‘‘‬
‫ت‬
‫ۺق ی‪:‬۔ۺہیۺانکہیۺیکۺوہۺوصرتۺےہۺسجۺںیمۺتفصۺ(الزؾ)ۺاکۺذرکۺرکےکۺوموصػۺ(زلموؾ)ۺ‬ ‫ک‬ ‫انکہیٔ ر‬
‫رمادۺایلۺاجےئ‪،‬ۺےسیجۺ‬

‫اسۺرعشۺںیمۺ’ارینۺوگےئۺوطرۺ‘ےسۺرضحتۺومیسٰۺہیلعۺاالسلؾۺرمادۺںیہ۔ۺانکہیۺیکۺ‬
‫اسۺمسقۺےسۺوتہجۺوفراۺًیہۺوموصػۺیکۺرطػۺذبموؽۺوہۺاجیتۺےہ۔‬
‫ت‬
‫ۺاجبےہۺوجۺوموصػۺےکۺےیلۺوصخمصۺرکدیۺاجیتۺ‬
‫اۺ‬ ‫انکہیٔۺدیعب‪:‬۔ۺاسۺںیمۺایسیۺافصتۺاکۺذرکۺایک‬
‫ںیہ‪،‬ۺاورۺوہۺسۺلمۺرک کۺایۺوموصػۺاکۺوصترۺدالیتۺںیہ۔ۺہیۺانکہیۺاخےصۺوغرۺوۺرکفۺےکۺدعبۺھجمسۺںیمۺ‬
‫ت‬
‫ۺاغل‬
‫ب‬ ‫الثم ِ‬
‫ۺوقبؽ‬ ‫ً‬ ‫ا آبۺےہ‪،‬ۺ‬

‫اسۺرعشۺںیمۺآاتفبۺاکۺانکہیۺایکۺایگۺےہ۔ۺویکںۺہکۺاسۺںیمۺہیۺافصتۺوموجدۺںیہ۔ۺحبصۺوکۺ‬
‫اجیۺورشؼۺرظنۺآبا‪،‬ۺاگنرۺینعیۺوبحمبۺیکۺرطحۺوخبۺوصرتۺوہبا‪،‬ۺ ٓاںیشت سۺرخۺینعیۺرہچےۺاکۺ‬
‫ِ‬
‫ۺوہبۺاورۺرسۺالھکۺینعیۺرسۺاسیجۺوگؽۺاورۺالھکۺوہبا۔‬
‫رسخۺاورۺرگؾ ا‬

‫آبۺوۺآشتۺوۺوخردیشۺےکۺعمجۺوہےنۺیکۺتفصۺرشابۺںیمۺبایئۺاجیتۺےہۺاورۺہیۺ‬
‫افصتۺاگلۺاگلۺیھبۺوموجدۺوہیتکسۺںیہ۔‬
‫٭ۺاالطصحۺےکۺاحلظۺےسۺانکہیۺیکۺااسقؾ‪:‬‬
‫رعتضیـ‪:‬۔ رعتضی ےک وغلی ینعم ںیہ ڑیھچبا‪ ،‬ارتعاض رکبا‪ ،‬االطصح ںیم رعتضی اک‬
‫بلطم ےہ انکہی یک ایسی مسق سج ںیم اشارہ یسکۺرطػۺرکںی‪،‬ۺنکیلۺاسۺےسۺرمادۺوکیئۺ‬
‫اورۺرطػۺںیل۔‬
‫غ‬ ‫یکہیۺمسقۺاعؾۺوطرۺرپۺزنطۺےکۺےیلۺاامعتسؽۺوہیتۺےہ‪،‬ۺالثمً ِ‬
‫ۺوقبؽۺدا ب‬ ‫انکہیۺ ۺ‬

‫اسۺباتۺیکۺرطػۺاشارہۺےہۺہکۺآپۺیہۺدبباؾۺںیہ‪،‬ۺوھجےٹۺںیہۺاورۺآپۺیہۺمتسۺرکےتۺںیہ۔‬
 ‫‪13‬‬

‫ولتحی‪:‬۔ۺولتحیۺےکۺوغلیۺینعمۺںیہۺدورۺےسۺاشارہۺرکبا‪،‬ۺواحضۺاورۺرو نۺرکبا‪،‬ۺناکمبا‪،‬ۺ ٓاگۺےسۺرگؾۺرکبا‪،‬ۺرہچہۺ‬

‫ت‬
‫ۺیےنچنہپۺےکۺ‬
‫ریغتمۺرکدانی۔ۺاالطصحۺںیمۺ’’ولتحی‘‘ انکہیۺیکۺوہۺمسقۺےہۺسجۺںیمۺالزؾۺےسۺزلموؾ ۺ‬
‫ےیلۺفلتخمۺواوطسںۺےسۺاسہقبۺڑپے‪،‬ۺالثمً ِ‬
‫ۺوقبؽۺوسد با‬

‫’’خبطمۺاکۺرکشۺآدبارۺاخہنۺوہبا‘‘ لخبۺےسۺانکہیۺےہ۔ۺآدبارۺںیمۺآگۺہنۺےنلجۺیکۺوہجۺےسۺاھکباۺ‬
‫ت‬
‫ۺاصحۺاخہنۺےکۺاہںۺوکیئۺںیہنۺا آب۔ۺاسۺیکۺوہجۺہیۺےہۺہکۺوہۺ‬‫ِ‬ ‫ںیہنۺاتکپ‪،‬ۺاھکباۺہنۺےنکپۺیکۺوہجۺےس‬
‫ت‬ ‫ت‬
‫ۺڑپبۺےہ۔‬
‫تخسۺلیخبۺےہ۔ۺاصحۺاخہنۺےکۺلخبۺیۺےنچنہپۺےکۺےیلۺیئکۺواوطسںۺےسۺزگربا ا‬

‫۔ۺ رمرۺےکۺوغلیۺینعمۺاثرو‪،‬ۺ ٓاھکنۺ کابۺلۺےسۺاشارہۺرکباۺاورۺوپدیشیگۺےکۺںیہ۔ۺاالطصحۺںیمۺہیۺانکہیۺیکۺوہۺمسقۺ‬

‫ۺاغل‪:‬‬
‫ب‬ ‫ۺایۺاافخۺوہۺےسیج ِ‬
‫ۺوقبؽ‬ ‫ےہۺسجۺےکۺالزؾۺوۺزلموؾۺےکۺدرایمؿۺز کبادہۺواےطسۺہنۺوہںۺنکیل ک‬

‫ۺما یۺیکۺ‬ ‫اسۺرعشۺےکۺدورسےۺرصمعۺںیمۺ’’رسۺ کابدۺآبا‘‘ انکہیۺےہ ا‬

‫ۺشرعۺیکۺاعقش ر‬
‫رطػ۔‬

‫اسۺںیمۺاجہمۺہنہکۺےسۺرشابۺیکۺوبۺاکۺہنۺاجباۺانکہیۺےہۺاسۺےسۺہکۺثراھےپۺ‬
‫ت‬
‫یۺوخیماریۺرکےتۺرےہ۔‬
‫ۺاامیۺےکۺینعمۺںیہۺاشارہۺرکبا۔ۺاالطصحۺںیمۺہیۺوہۺانکہیۺےہۺسجۺںیمۺالزؾۺوۺزلموؾۺ‬
‫ت‬
‫ۺاجبۺےہ‬
‫ا‬ ‫ےکۺدرایمؿۺہنۺز کبادہۺواےطسۺوہںۺاورۺہنۺوپدیشیگ‪،‬ۺےسیجۺدیفسۺداڑیھۺواالےسۺوبڑاھۺآدیمۺرمادۺایل‬

‫ریم‪:‬‬
‫ب‬ ‫ۺ ِۺ‬
‫وقبؽریمۺیقتۺ‬

‫’’اانپۺہبعکۺحذاۺانببا‘‘ سۺےسۺدحیلعہۺرےنہۺیکۺرطػۺاشارہۺےہ‪،‬ۺوجۺآاسینۺےسۺھجمسۺںیمۺ ٓااتکسۺ‬

‫ےہ۔‬
 ‫‪14‬‬

‫ت‬
‫ۺثۺوصرتۺےہ۔ۺ‬
‫ملعۺایبؿۺیکۺثحبۺںیمۺہیبشتۺادتبایئۺوصرتۺےہۺاورۺااعتسرہۺاسۺیکۺغیلب ر‬
‫اسۺےکۺدعبۺااعتسرہۺاورۺاجمزۺرملسۺںیمۺیھب رۺقؼۺےہ۔ۺااعتسرہۺاورۺاجمزۺرملسۺدوونںۺںیمۺ‬
‫ت‬
‫ۺوہبۺےہ‪،‬ۺنکیلۺااعتسرہۺںیمۺظفلۺےکۺیقیقحۺاورۺ‬
‫ظفلۺارگہچۺاےنپۺاجمزیۺونعمںۺںیمۺاامعتسؽ ا‬
‫ت‬
‫ۺوہبۺےہ۔ۺحۺہکۺاجمزۺرملسۺںیمۺظفلۺےکۺیقیقحۺاورۺاجمزیۺ‬ ‫اجمزیۺونعمںۺںیمۺہیبشتۺاکۺقلعت ا‬
‫ت‬
‫ونعمںۺںیمۺہیبشتۺےکۺالعوہۺوکیئۺقلعتۺوہباےہ‪.‬ۺایسۺرطحۺاجمزۺرملسۺاورۺانکہیۺںیمۺیھبۺ‬
‫ت‬
‫ۺتکسںیہۺحۺہکۺاجمزۺرملسۺںیمۺ‬ ‫قرؼۺےہ‪.‬ۺانکہیۺںیمۺظفلۺےکۺیقیقحۺوۺاجمزیۺدوونںۺینعمۺرمادۺےیلۺاج ۺ‬
‫یقیقحۺینعم ۺرمادۺںیہنۺےیلۺاجےت‪،‬ۺہکلبۺاجمزیۺینعمۺیہۺرمادۺےیلۺاجںیئۺےگ‬