AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPËRISË

IN S T IT U T IIG JU H Ë S IS Ë D H E IL E T Ë R S IS Ë

GtAMATlSCA
E GJUHËS SHQIPE

BOTIM IAKADEM ISË SË SHKENCAVE

' TIRANË, 2002
M ehmet ÇELIKU, Mahir DOMI, Spiro FLOQI, Seit MANSAKU,
Remzi PËRNASKA, Stefan PRIFTI, Menella TOTONI

GRAMATIKA
E GJUHË5 SHQIPE

Yëllimi II

SINTAKSA

Redaktor i vëllimit:
prof. M ahir D O M I

TIRANË, 2002
 PASQYm i LilDES

PA SQ Y R A 1 LËN D ËS............................................................................. 5
PAJRATHENIE......................................................................................... 51
KREU I N JO H U R I T Ë P Ë R G JIT H SH M E P Ë R SINTAKSËN
1. Ç ’është sintaksa ...............................................................................................53
2. Objekti i sintaksës .............................................................................................53
3. Metodat e sintaksës.......................................................................................... 54
4. Zhvillimi i teorisë sintaksore:.........................................................................56
KRYEREDAKTOR 4.1. drejtimi logjik-gramatikor..................................................................57
PROF. MAHIR DOMI 4.2. drejtimi psikologjik.............................j............................. 57
4.3. drejtimi formal -gram atikor..............................................................58
4.4. teoria sintaksore s o t........................................................................... 59
5. Njësitë sintaksore : ........................................................................................... 60
5.1 .fjalia..................................................................................................60
5.2.periudh a ............................................................................ : ..................60
5.3. togQalëshi................................ 61
5.4.gjymtyra e fjalisë........................................... :.................................... 62
5.5.thënia e lid hu r...................................................................................... 64
6. Raportet sintaksore:..........................................................................................65
6.1. raporte barazie e pavarësie................................................................65
6.2. raporte varësie.................................................................................... 66
6.2.1.përshtatj a ...........................................................................................67
ISBN 99927-761-7-X 6.2.2.drejtim i.............................................................................................. 67
6.2.3.pranëvënia 67
6.2.4.lidhje të tjera në fja li........................................................................ 68
7. Mënyrat e mjetet e shprehjes së raporteve sintaksore:..................................68
7.1. forma e Çalës (eptim i)........................ ;..............................................68
6 PASQYRA P LHNDliS PASQYRA H LËNDBS 7

7.2. fjalët ndihmëse a shërbyese:................................................... .69 5.1.1.2. emër +parafjalë+em ër i pashquar.............................. 88

7.2.1 .parafjalët.................................................................... .69 5.1.1.3. emër + e m ë r is h q u a r ................................................... 88
7.2.2.1idhëzat...................................................................... .70 5.1.2.emër + paskajore.................................................................... 89
7.2.3. përemrat e ndajfoljet liëhere e pyetëse................. .70 5.1.3.emër + m biem ër..............................................................................89
7.2.4.pjesëza t ...................................................................... .71 5 . 1.4.emër + p ërem ër.......................... 89
7.2.5. pa mjete lidhëze (pranëvënia, bashkimi 5.1.5.emër + num ëror...............................................................................89
i thjeshtë)...................................................................... ,71 5.1.6.em ër + ndajfolje........................................................................... 90
7.2.6. rendi i ijalëve, i gjymtyrëvedhe i fjalive . .71 5.2.foljo r ..................................................................................................... 90
7.3. intonacioni: , . . . ; ........................................................................ .73 5.2.1.folje + emër ose p ë re m ë r...............................................90
7.3. l.m e lo d ik a ................................................................ ,73 5.2.1.1. pa p a ra fja lë.....................................................90
7.3.2.pauza t ........................................................................ .74 5.2.1.2. m e p a ra fja lë ................................................... 91
7.3.3.theksi, theksi logjik ............................................ .74 5.2.2.folje + formë e pashtjelluar e fo lje s .............................99
7.3.4.ba'shkëveprimi i mjeteve intonacionare.................. .75 5.2.3.folje+ndajfolj e .................................................................100
8. Përdorimi i njëkohshëm i disa mjeteve të shprehjes së raporteve 5.3.mbiemëro r .......................................................................................... 100
sintaksore................................................................................................... .75 5.3. l.m biem ër + e m ë r .............................................................. 100
9. Raportet e lidhjet e sintaksës me disiplina të tjera shkencore............. .75 5.3.2.mbiemër + ndajfolje............................................. 101
9.1. m em orfologjinë....................................................................... .75 5.3.3.m biem ër + paskajore...................................................... 101
9.2. me fonetikën.............................................................................. .77 5.4.num ëro r ..................................................................................... 102
9.3. me leksikun............................................................................... .77 5.5.përem ëro r ........................................................................................... 102
9.4. me logjikën................................................................................ .78 5.6.ndajfoljo r ............................................................................................ 102
9.5. me psikologjinë......................................................................... .78 6 . Rendi i fjalëve në togfjalësh.......................................................................... 102
9.6. me sociologjinë........................................................................ .78
10. Përmbajtja e sintaksës.......................................................................... .79 KREU III N JO H U R I T Ë P Ë R G JIT H S H M E P Ë R FJALINË
10.1. sintaksa e tja lisë ...................................................................... .79
10.2. sintaksa e periudhës............................................................... .79 1.Fjalia dhe gjy k im i............................................................................. 109
; 2.Përkufizimi i fjalisë ...................................................................................... 1 10
KREU II T O G FJA L Ë SH I 2 . 1 .kallëzuesi a .......................................................................................... h q
1. Ç ’është togfjalëshi............................................................................... .81 3. Mjetet e lidhjes së fjalëve dhe të togfjalëshave......................................... 112
.•ro

, Togfjalëshi i thjeshtë dhe ai i zgjeruar................................................. .82 4. Llojet e lidhjeve sintaksore në f ja li.............................................................. 113
3. Togfjalëshi dhe gjymtyra e fjalisë......................................................... .83 4. l.Lidhja kallëzuesore........................................................................ 113
4. Llojet e lidhjeve sintaksore midis fjalëve në togfjalësh:.................... .85 4.2.Lidhja e veçim it............................... 113
, 4.1.përshtatja.................................................................................... .85 4.3.Lidhja e përfshirjes............................... ...........................................1 13
4.2.drejtim i ...................................................................................... .86 4.4.Lidhja e bashkërenditjes................................................................... 113
4.3.bashkim i ..................................................................................... .86 5.Struktura e fja lisë ............................................................................................. 113
5.Llojet e togfjalëshave............................................................................... .87 6 .Zbërthimi gjymtyror dhe ai a k tu a l................................................................115
5.1.emëro r ........................................................................................ .87
5 .1.1.em ër+ em ë r ........................................................................... .87
5.1.1.1 .em ër+em ër i pashquar........................................ .87
8 PASQYRA E LËNDËS
KREU IV TIPAT E FJA LIV E SIPAS L L O JIT T Ë K U M T IM IT
1. Vështrim i përgjithshëm .................................................................................117
2. Tiparet, forma gramatikore (intonacioni, trajtat mënyrore të foljeve,
fjali të veçanta, rendi e t j ) ................................................................................ 118
3. Tipat e fjaiive sipas llojit të kumtimit te fjaiitë e pavarura kryesore, të
v a r u r a e tj , ...........!...................................................................................120
4. Fjalitë d ë fto re ....................................................................................................122
4.1 kuptimi themelor dhe kuptime të t je r a ......................................... 123
4.1.1.rea l .......................................................................................124
4 . 1.2.mundës i .............................................................................. 124
4.1.3. pam undësi.......................................................................... 124
4 . 1.4.domosdoshmër i ................................................................. 124
4 . 1.5.supozi m .............................................................................. 125
4.2.rendi i gjymtyrëve në fjalinë dë fto re ...............................................125
5. Fjalitë dëftore- th irrm o re ............................................................................... 125
5 . l.intonacioni th irrm o r.......................................................................... 126
5.2.perëmrat e ndajfoljet th irrm o re....................................................... 127
5.3 .fjalitë pyetëse-retorike...................................................................... 127
5.4.rendi i fjalëve dhe i gjym tyrëve.......................................................127
5.5.përdorimi i fjalive dëftore- th irrm ore............................................. 128
6.Fjalitë dëshirore e n x itëse............................................................................... 129
-përgjithësira............................................................................................... 129
-intonacioni................................................................................................ 129
6. l.fjalitë d ë sh iro re ........................................................................... 130
6.2.fjalitë n x itëse...................................................................................... 131
6.2.1.ndërtim i ............................................................................. 132
6 .2.2.përdorim e t .........................................................................133
6 .2 .3 .fjalitë pyetëse të z h d re jta .................................................135
7.Fjalitë p y etëse....................................................................................................136
7.1.tipare t ................................................................................................... 138
7.1.1. intonacioni.......................................................................... 138
7 .1 .2.përemrat e ndajfoljet pyetëse............................................ 139
7 .1 .3.rendi i gjym tyrëve.............................................................. 139
7.2. Ilojet..................................................................................................... 139
7.2.1. fjalitë pyetëse të m irëfillta........................................... 139
7.2.1. l.ljalitë pyetëse - thirrmore............................ 140
7 .2 .1.2.fjalitë pyetëse tërësore dhe të pjesshme 140
7.2.1.3. fjalitë pyetëse tërësore....................................140
PASQYKA E LËNDËS 9
7.2.1.4. fjalitë pyetëse të pjesshm e...........................142
7.2.2. fjalitë pyetëse jo të m irëfillta....................................... 144
7.2.2.1. fjalitë pyetëse thirrm ore.............................145
7.3. fjalitë pyetëse të zhdrejta (s’kakundërvënie me të drejtat) 146
KREU V FJA L IT Ë P O H O R E D H E M O H O R E
1. Ç ’janë Ijalitë pohore e ato m oh o re.................................................................149
2. Fjalitë po h o re ....................................................................................................150
2.1 pohim i sigurt, i pasigurt, i zbutur, i përforcuar........................... 150
2.1.1. p o h im isig u rt.....................................................................150
2.1.2. pohim i pasig u rt................................................................ 151
2.1.3. pohim për nga forma, mohim për nga përmbajtja dhe
ansjelltas....................................................................................... 153
3. Fjalitë m ohore.................................................................................................. 154
3.1. mohim i përgjithshëm dhe i pjesshëm ............................................. 154
3.1.1. mohim i përgjithshëm ......................................................155
3.1.2. mohim ip jesshëm ............................................................. 157
3.1.3.. kufij të paqartë midis mohimit të përgjithshëm dhe atij të
pjesshëm ..................................................................................... 159
3.2. mohim i thjeshtë dhe i p ë rfo rc u a r.................................................. 159
3.3. dy m ohim et.........................................................................................159
3.4. mohim i shumëfishtë......................................................................... 161
3.5. mohim shprehës................................................................................. 161
3.6. mohim i dobësuar.............................................................................. 162
3.7. mohimkategorik.................................................................................163
KREU VI FJA LIA D Y K R Y EG JY M TY RËSH E
1. Vërejtje të përgjithshme............................................................................... 165
KREU VII K R Y E FJA LA
1. Ç ’është kryefjala dhe me se shprehet ajo.....................................................167
1.1. Kryeijala e shprehur me e m ë r ......................................................... 167
■1.1.1. në rasën emërore, trajta e sh q u a r................................................ 167
1.1.2. në rasën emërore, trajta e pashquar.......................................... 167
1.1.2.1. nërasënem ërore, trajtaepashquar, n jëjës..............................168
1.1.2.2. në rasën emërore, trajta e pashquar, sh u m ë s...................... 168
1.2. Kryefjala e shprehur me p ë re m ë r..........................................................168
1.2.1. me përemër v e to r.......................................................................... 168
1.2.2. me përemër dëftor ky, a i ............................................................... 169
 10
PASQYRA h LËNDËS
1.2.3. me përemë'r pyetës.........................................................................169
1.2.4. me përemër lidhor të caktuar ose të pacaktuar............................169
1.2.5. m epërem ër të pacaktuar............................................................. 169
1.3. Kryefjala e shprehur me num ëror.............................................................. 170
1.4. Kryefjala e shprehur me pjesë të tjera të ligjëratës të em ërzuara............ 170
1.5. KryeÇala e shprehur me togfjalësh...........................................................170
1.5.1. em ër+ përem ër dëftor, pronor, pyetës, i pacaktuar................170
1.5.2. përem ër i pacaktuar, pyetës+em ër i pashquar në rasën
rrjedhore.....................................................................................................171
1.5.3. numërori një+emër që tregon masë+emër në rasën
rrjedhore shum ës.......................................................................................171
1.5.4. togfjalëshi i qëndrueshëm.............................................................. 171
1.6. Kryefjala e shprehur me emër në rasën gjinore......................................... 172
1.7. Përsëritja e kryefjalës.................................................................................... 172
KREU VIII K A LLËZU ESI
1. Ç'është kallëzuesi dhe me se shprehet a i ........................................................ 173
2. Kallëzuesi fo ljo r....................................................... 174
2.1. Kallëzuesi i thjeshtë fo ljo r.................................................................174
2.1.1. Format e pandërl ikuara...................................................................174
2 .1.1.1. me mënyrën dëftore..................................................................... 174
2.1.1.2. me mënyrën habitore................................................................... 176
2.1.1.3. me mënyrën lidhore..................................................................... 176
2 .1.1.4. me mënyrën kushtore...................................................................178
2.1.1.5. me mënyrën dëshirore................................................................. 178
2 .1.1.6. me formëtë pashtjeiluar.............................................................. 179
2.1.2. F orm atendërlikuara.............................................................................. 181
2.1.2.1. me përsëritjen e të njëjtës formë foljore në mënyrën
dëftore, urdhërore ose lidhore............................................................ 181
2.1.2.2. me përsëritjen e së njëjtës formë të mënyrës dëftore, të bashkuar
me lidhëzën sa ........................................................................................ 182
2.1.2.3. me përsëritjen e së njëjtës formë të mënyrës dëffore, të bashkuara
me lidhëzën q ë ........................................................................................182
2.1.2.4. në dy forma të ndryshme të së njëjtës folje.................................182
r-i n
. 1.3. me lokucione foljo re..................................................................................183
.2. Kallëzuesi i përbërë foljor............................................................................. 183
2.2.1 folje gjysmëndihmëse+folje në lidhore.................................................. 184
2.2.1.1 fillim veprim i.................................................................................184
2.2.1.2 vazhdim veprim i............................................................................185
11
PASQYRA H LËNDËS
2.2.1.3. veprim të përforcuar.................................................................... 185
2.2.1.4. mundësi veprim i............................................... ; .........................185
2.2.1.5. domosdoshmëri veprim i............................................................. 185
2.2.2. folje gjysmëndihmëse+formë e pashtjelluar........................................... 186
2.2.2.1 ,aW?e/+pjesore............................................................................ 186
2.2.2.2.cfo+pjesore ..................................................................................... 187
2.2.2.3.v//+përcjellor e ............................................................................... 187
2.2.3. folje gjysmëndihmëse+emër foljor asnjanës...........................................187
2.2.4. dy foljenë dëffore.......................................................................................188
2.2.4.1. zë, nis. flUoj+e,dhe, edhe (ose pa lidhëz)..............................................188
2.2.4.2. vij+e (ose pa lidhëz)+folje në dëftore+folje pësore a vetvetore
në mënyrën dëftore................................................................................ 188
3. Kal lëzuesi em ëror ..................... ,........................................................... 189
3.1.këpuja ................................................................................................... 189
- mungesa e këpujës në fjali të bashkërenditura.................................... 189
- mungesa e këpujës në fjali që janë përgjigje për një fjali pyetëse
me kailëzues em ëror................................................................................. 189
- mungesa e këpujës në fjali thirrm ore.....................................................190
- mungesa e këpujës në thënie proverbiale............................................ 190
3.2. gjymtyra em ërore.......................................................................................... 190
3.2.1. m e e m ë r..................................... 190
3.2.1.1. në em ërore.................................................................................... 190
3.2.1.2.nëgjinor e ....................................................................................... 191
3.2.1.3. në rasa të tjera me parafjalë......................................................... 192
3.2.2. me përem ër................................................................................................. 193
3.2.2.1. v eto r ......................................................................................193
. 3.2.2.2. dëftorfkv. kjo, ai, a jo )................................................................. 193
3.2.2.3. dëftor (itillë ).................................................................................193
3.2.2.4. pyetës (hish, c ili)..........................................................................193
3.2.2.5. pyetës (ç çfa rë).......................................................................... 193
3.2.2.6. pronor............................................................................................ 193
32.2.1. i pacaktuar.....................................................................................194
3.2.2.8. dëftor, pyetëse, të pacaktuar në rasën gjinore........................ 194
32.2.9. të shoqëruar me lidhëzën krahasuese s i ..................................194
3.2.3. me m biem ër................................................................................................ 194
3.2.4. me num ëror.................................................................................................194
3.2.5. me paskajore............................................................................................... 194
3.2.6. me togfjalësh...............................................................................................194
12 PASQYRA E LËNDËS
3.2.6.1. emër i shquar+mbiemër (ose emër në rasën gjinore
a përemër p ro n o r)................................................................................195
3.2.6.2. emër i pashquar në syinore njëjës+përemër...............................196
3.2.6.3. emër prirë nga paraijala /7ga+fjalë përcaktuese......................... 196 .
3.2.6.4. frazeologji .................................................................................... 196
3.3. Kallëzuesi em ërortrigjymtyrësh.............................................................. 196
4. Kallëzuesi i shprehur me pjesë të pandryshueshme të ligjëratës.............. 197
4.1. pjesëzat p o .jo të përcakfuara e të lidhura me lidhëzat
q ë .se .e ....................................................................................................... 197
4.2. pasthirrmat lum, lumja. m je rë .......................................................... 197
4.3. onomatopetë....................................................................................... 197
5. Përshtatja e kallëzuesit me kryefjalën............................................................198
5.1. Përshtatjae kallëzuesit foljor dhe e këpujës me kryefjalën 198
5.1.1. në v e të ..............................................................................................198
5.1.1.1. kur kryefjala është shprehur me përemër v e to r.......................198
5.1.1.2. kur kryefjala është shprehur me emër ose përemër tjetër
veç v e to rit............................................................................................. 198
5.1.1.3. kur kryefjala është shprehur me një emër në shumës
të shoqëruar nga disa, c a ......................................................... 198
5.1.1.4. kur kryefjalaështë shprehur me njëpëremër lidhor............... 199
5.1.1.5. përshtatja e kallëzuesit të fjalisë së nënrenditur
përcaktore.............................................................................................. 199
5.1.2. n ë n u m ë r.......................................................................................199
5.1.2.1. përshtatje gram atikore.............................................................. 199
5.1.2.2. kur kryefjalaështë emër përmbledhës..................................... 199
5.1.2.3. kur kryefjala është emër si shumica, gjysma, njëpjesë ....200
5.2. Përshtatjae gjymtyrës emërore me kryefjalën...................................... 200
5.2.1. në g jin i.............................................................................................200
5.2.2. n ë n u m ë r.........................................................................................200
5.2.2.1. me mbiemër ose përemër të lakueshëm .................................200
5.2.2.2. kur kryefjala është emër përmbledhës, ose e shprehur
nga togu e m ë r + m e + e m ë r ..............................................................200
5.2.2.3. mospërshtatje me kryefjalën kur kryefjala shprehet me
përemrin vetor ju të mirësjelljes................................................. 200
5.2.3. n ë r a s ë ............................................................................................. 201
KREU IX G JY M T Y R Ë T E DYTA
1. Roli, përdorimet e mënyrat e shprehjes së ty r e .........................................203
1.1. Ç ’janë gjymtyrët e d y ta ................................................................... 203
1.2. si shprehen......................................................................................... 205
13
PASQYRA E LËNDËS
1.3. raportet e varësisë......................................................................... 207
2. Përcaktimi dhe kriteret e klasifikimit të gjymtyrëve të dyta...................209
3. Klasifikimi i gjymtyrëve të dyta....................................................................211
3.1. klasifikimi më i përgjithshëm.......................................................... 211
3.2. klasifikimi i bërë në këtë gramatikë................................................213
3.2.1. kundrina......................................................................................... 213
3.2.2. përcaktorët..................................................................................... 213
3.2.3. rrethanorët..................................................................................... 214
3.3. gjymtyrë të dyta që nuk përfshihen te kundrinat, përcaktorët,
rrethanorët.......................................................................................................214
3.3.1. përcaktori kallëzuesor...................................................................214
3.3.2. gjymtyra e krahasimit.............................. 215
3.4. nëndarja e mëtejshme e kundrinave, përcaktorëve,
rrethanorëve, kundrina e drejtë............................................................215
3.5.vështirësitë e zbatimit të një kriteri për gjymtyrët e dyta...............217
3.6.rastet e veçanta, të ndërmjetme a sinkretike................................... 218
KREU X PËRCAKTORI
1.Ç’është përcaktori............................................................................................ 221
2.Përcaktori me përshtatje.................................................................................. 223
2.1. përcaktorë të shprehur me mbiemër...............................................223
2.2. përcaktorë të shprehur me përemër............................................... 223
2.2.1. me dëftorë (ky, kjo, ai, a jo ).............................................223
2.2.2. me dëftorë (itillë )............................................................. 224
2.2.3. me pronorë........................................... 224
2.2.4. me pyetës (cili?, is a ti? ) .......................................... 224
2.2.5. me të pacaktuar (i gjithë, i tërë, tjetër, secili, cilido).. .224
2.3. me numërorë....................................:................................................ 226
2.4. përshtatje në numër, gjini e rasë..................................................... 226
3. Përcaktori me drejtim.................................................................. 227
3.1 .me emër në rasën gjinore që shënon: ..........................................228
-përkatësi .............................................................................. 228
-lloj.................................................................................................228
-cilësi............................................................................................. 228
-sendin a vetën vepruese............................................................. 228
-objektin e veprimit..................................................................... 228
-destinacion................................................................................... 228
-kohë.............................................................................................. 228
-tërësinë nga veçohet një p jesë................................................... 228
 14
PASQYRA E LËNDËS
-përbërje........................................................................................229
-emrin e përveçëm të sendit........................................................229
3.2.me emër në rasën rrjedhore pa parafjalë që shënon : ................... 229
-llo j.............................. 229
-cilësi............................................................................................. 229
-lëndë............................................................................................. 230
-destinacion...................................................................................230
-v en d.............................................................................................. 230
-përbërje........................................................................................ 230
3.3. me em ërnë rasën k allëzorep ap araijalë........................................230
-përm bajtje....................................................................................230
-tërësinë nga veçohet një p je s ë .................................................. 231
-karakteristikë...............................................................................231
3.4. me emër a përem ër në emërore, kallëzore a rrjedhore me
paraijalë.....................................................................................................231
3.4.1. m eparafjalënn g a ............................................................. 232
3.4.2. me paraljalën m e o s e p a ...................................................232
3.4.3. me parafjalënp ë r .............................................................232
3.4.4. me parafjalënp r e j ............................................................ 233
3.4.5. m eparafjalët rreth, ndaj, ku ndër............................. 233
3.4.6. me parafjalët te, në, mbi, gjerm bi, nën, afër, midis,
kundrejt, rrëzë, etj.................................................................233
3.4.7. me emër me ose pa parafjalë, të shoqëruar me
lid h ë z ë n « :................................................................ 234-
3.4.8. me togfjalësh: ngjyrë, bojë, fo rm ë+ em ër në
rrjedhore...................................................................................... 234
4.Përcaktori me bashkim ..................................................................................... 234
4.1. me p ërem ër........................................................................................ 235
4.2. me num ërorë...................................................................................... 236
4.3. me forma të pashtjelluara................................................................. 236
4.4. me ndajfolje........................................................................................237
4.5. me idioma ose frazeologjizma.................. 237
5.Ndajshtim i ......................................................................................................... 237
5.1. ndajshtimi për një e m ë r ....................................................................237
5.1.1. cilësi ose llo j....................................................................................238
5.1.2. personin që ka një profesion........................................................ 238
5.1.3. emrin e një send i.............................................................................238
5.1.4. tregon sendin v e të .......................................................................... 238
5.1.5. perkatësi farefisnore......................................................................239
PASQYRA E LËNDËS 15
5.2. ndajshtimi për një përemër vetor të vetës së parë ose të dytë ..239
KREU XI PË R C A K T O R I K A L L Ë Z U E SO R
1. Ç ’është përcaktori kallëzuesor..................................................................... 241
2. Përcaktori kallëzuesor pranë një foljeje.........................................................242
2.1. i shprehur me e m ë r ............................................................................243
2.1.1. në emërore pa parafjalë................................................................243
2.1.2. në kallëzore pa parafjalë................................................................244
2.1.3. n ëg jin o re ........................................................................................ 245
2.1.4. në kallëzore me parafjalët me osep a ...........................................245
2.1.5. në emërore a kallëzore të shoqëruar nga lidhëza si ose
pjesëza p ë r .............................................................................................245
2 .1.5 .1 . me lidhëzën s i ............................................................................. 245
2.1.5.2. me pjesëzënp ë r .......................................................................... 246
2.2. Përcaktorikallëzuesor i shprehur m e p ë re m ë r......................................... 246
2 3. Përcaktorikallëzuesor i shprehur me m biem ër........................................246
2.3.1 me pjesëzën .................................................................................. 247
2.3.2 me ndajfoljen s a .............................................................................. 247
2.4. Përcaktori kallëzuesor i shprehur me formë foljore të pashtjelluar 248
2.5. Përcaktori kallëzuesor i shprehur me togfjalësh....................................... 248
3. Përcaktori kallëzuesor pranë një mbiemri fo ljo r.......................................... 248
4. Përcaktori kallëzuesor pranë një emri fo ljo r.................................................249
5. Përshtatja e përcaktorit kallëzuesor me kryefjalën a me kundrinën........... 249
KREU XII KUN D RIN A
1.Ç ’është kundrina.............................................................................................. 251
2.Me se shprehet kundrina................................................................................. 252
3. Nga ç ’gjymtyrë varet kundrina..................................................................... 252
4.Kundrina e d re jtë .......................................... 253
4.1. nuancat kuptim ore.............................................................................254
4.1.1. kundrina e brendshm e.................................................................. 254
4.1.2. kundrina e ja sh tm e .........................................................................254
4.2. me se shprehet kundrina..............................................................................254
4.2.1. me e m ë r.......................................................................................... 254
4.2.2. me p ë re m ë r.....................................................................................255
4.2.3. m e n u m ë ro r....................................................................................255
4.2.4. me pjesë të tjera të emërzuara të ligjëratës................................255
4.2.5. me togfjalësh të qëndrueshëm......................................................255
4.2.6. me togfjalësh të lirë sintaksor......................................................255
16 pasqyra e lëndës
4.2.7 me togfjalësh të përdorur si një emër i përveçëm ...................: .255
5. Kundrina e zhdrejtë.........................................................................................256
5.1. Kundrinae zhdrejtë pap a ra fja lë ................................................... 256
5.1.1. pritësi i veprim it............................................................................257
5.1.2. objektin të cilit i afrohemi ose i largohem i............................... 257
5.1.3. vetënsë cilës i përket diçk a.......................................................... 257
5.1.4. vetënqë përjeton një gjendje fiziologjike...................................257
5.1.5. vetëne interesuar për një vep rim ...............................................257
6. Shenjimi i kundrinës së drejtë e të zhdrejtë nga trajtat e shkurtra të
përemrave v e to rë ............................................ 257
7. Kundrina e zhdrejtë me parafjalë................................................................. 260
7.1. kundrina me paraljalën n g a ............................................................260
7.1.1. pjesë të së tërës mbi të cilën shtrihet veprim i............................. 260
7.1.2. pjesë të trupit mbi të cilën shtfifiet veprim i...............................260
7.1.3. përbërës të një o b jek ti................................................................. 261
7.1.4. fillimin e veprim it.........................................................................261
7.1.5. objekti që shërben si b u rim .........................................................261
7.1.6. objekti nga nis veprim i.................................................................261
7.1.7. objekt që h iq e t................................................................................261
7.1.8. objekt dallimi për'objekte të tje rë ................................................ 262
7.1.9. objekt të fillimit dhe objekt të përfundimit................................. 262
7.2. Kundrina me paraijalën t e .t e k .................................................................. 262
7.3. Kundrina me parafjalë që përdoren me rasën kallëzore.......................... 262
7.3.1. Kundriname parafjalënm e ............................................262
7.3.1.1. shoqërim ............................................................................................262
7.3.1.2. m je t............................................................................................. 262
7.3.1.3. përllogaritje............................................................................... 262
7.3.1.4. sendinme tëcilinkryhet veprim i.............................................262
7.3.1.5. përftim ........................................................................................ 263
7.3.1.6. fillim, vazhdim, përfundim veprim i........................................ 263
7.2.1.7. objekt mbi të cilin shtrihet veprim i.........................................263
7.3.1.8. objekt që shkakton ndryshim e................................................ 263
7.3.1.9. objekt qëpësonndryshim e...................................................... 263
7.3.1.10. përshtatje të një objekti me një tje të r.................................... 263
7.3.1.11. objektpër kallëzuesinem ëror................................................263
7.3.1.12. raport me objektin e shprehur nga kundrinae d rejtë 264
7.3.2. Kundrina me lokucionet parafjalore bashkë me,sëbashku me. .264
7.3.3. Kundrina me lokucionin parafjalor nëkundërshtim m e ....................264
7.3.4. Kundrina me lokucionet parafjalore në lidhje me, në raport me, në
PASQYRA E LËNDËS 17
krahasim m e ..............................................................................................264
7.3.5. Kundrina me parafjalënp ë r ................................................................... 264
7.3.5.1. objekt në dobi a në të mirë të të cilit kryhet veprim i...............264
7.3.5.2. objekt të ndjenjave to n a ............................................................ 264
7.3.5.3. vetënnë vend të tëcilit vepronnjë vetë tjetër..........................264
7.3.5.4. objekt kufizues...........................................................................265
7.3.5.5. objekt m otivues.........................................................................265
7.3.6. Kundrina rne parafjalënp a ....................................................................265
7.3.7. Kundrina me parafjalënm b i...................................................................265
7.3.7.1. objektmbi të cilin ushtrohet veprim i.......................................265
7.3.7.2. objekt në lidhje me të cilin zhvilloht veprim i..........................266
7.3.8. Kundrina me parafjalën n ë ....................................................................266
7.3.8.1. objekt i shndërruar....................................................................266
7.3.8.2. objekt i veprimit të foljes..........................................................266
7.3.8.3. objektkufizim i.......................................... 266
7.3.8.4. m je t.............................................................................................266
7.3.8.5. lën d ë........................................................ 267
7.3.9. Kundrina me parafjalën n ë n ................................. 267
7.4. Kundrina me parafjalë që përdorennë rasën rrjedhore.......................... 267
7.4.1. me parafjalën n ëp ëm yet.............................................................. 267
7.4.2. me parafjalën ku ndër................................................................... 267
7.4.3. me parafjalënfemdrey? ................................................................ 267
7.4.4. me parafjalën n d a j........................................................................ 267
7.4.5. me parafjalënpara, përpara........................................................267
7.4.6. me paraljalën rreth .......................................................................267
7.4.7. me parafjalëtpas, m b a s................................................ 268
7.4.8. me parafjalën d re jt........................................................................268
7.5. Kundrina me parafjalë që përdoren me rasën gjinore............................. 268
KREU XIII R R E T H A N O R I
1. Ç ’është rrethanori...........................................................................................269
2. Rrethanori i vendit..........................................................................................270
2.1. Me se shprehet..................................................................................270
2.1.1. me ndajfolje ose lokucion n dajfoljor.......................................270
2.1.2. me emër me ose pa p arafjalë.................................................... 270
2.1.3. me togfjalësh................................................................................. 270
2 .2 , Rrethanori i vendit statik e dinam ik.......................... 271
2.2.1. Rrethanori i vendit s ta tik ............................................................271
2.2.1.1. me ndajfolje................................................................................271
18 P A S Q Y R A E LËNDËS
2.2.1.2. me em ër të prirë nga parafjala në, mbi, pranë, matanë, përtej,
afër, poshtë etj....................................................................................271
2.2.1.3. m etogfjalësh...............................................................................271
2.2.2. Rrethanori i vendit dinam ik...................................................... 271
2.2.2.1. drejtim të përgjithshëm .............................................................271
2.2.2.1.1. me ndajfolje............................................................................ 271
2.2.2.1.2. me emër të prirë nga parafjalët nga, për, d re jte tj.............. 271
2.2.2.1.3. m etogfjalësh.......................................................................... 271
2 .2 2 .2 . pikënisje të lëv izjes...................................................................271
2.2.2.2.1. m endajfolje............................................................................ 272
2 .2 2 .2 .2 . me emër të prirë nga parafjalët nga dhep rej....................... 272
2.2.2.2.3. m etogfjalësh...........................................................................272
2.2.2.3. pikëpërfundimin e lëvizjes....................................................... 272
2.2.2.3.1. m en d ajfo lje ............................................................................272
2.2.2.3.2. me emër të prirë nga parafjalët te, në dhe lokucionet
parafjalore deri (gjer) në, deri n ë ............................................272
2 .2 2 .3 .3 . m etogfjalësh...........................................................................272
2.2.2.4. shtrirje në h a p ë sirë ................................................................ 272
3. Rrethanori i k o h ë s........................................................................................ 273
3.1. Me se shprehet...................................................................................273
3.1.1. ndajfolje ose lokucion ndajfoljor k o h e .......................................273
3.1.2. emër me ose pa parafjalë.............................................................273
3.1.3. togfjalësh........................................................................................ 273
3.1.4. formë epashtjelluar e fo lje s........................................................ 273
3.2. Veprim pa ose me cak k o h o r ................................................................. 273
3.2.1..pa c a k k o h o r...................................................................................273
3.2.1.1. me ndajfolje ose lokucion ndajfoljor k o h o r............................ 273
3.2.1.2. m eem ër, m eose p ap arafjalë................................................... 273
3.2.1.3. togfjalësh....................., ..............................................................274
3.2.2. me cak k o h o r.............................................................................. 274
3.2.2.1. pikëfillim kohor..........................................................................274
3.2.2.1.1. me ndajfolje k o h e ................................................................... 274
3.2.2.1.2. m eem ër m ep arafjalë.............................................................274
3.2.2.1.3. me togljalësh........................................................................... 274
3.2.2.2. pikëpërfudim k o h o r................................................................ 274
3.2.2.2.1. me ndajfolje.............................................................................274
3.2.2.2.2. me emër me p araijalë............................................................ 274
PASQYRA E LËNDËS 19
3.2.2.2.3. m etogfjalësh.......................................................................... 274
3.2.2.3. shtrirjenë kohë ngapikëfillimi derinëpikëpërfundim 274
3.2.2.4. me cak të përafërt ko h o r.......................................................... 274
3.3. Gërshetimi me marrëdhënie hapësirore......................................275
4. Rrethanori i shkakut.........................................................................................275
4.1. me se shprehet.................................................................................. 275
4.1.1. m endajfolje...................................................................... 275
4.1.2. m e e m ë r ............................................................................ 275
4.1.3. me togfjalësh.................................................................... 276
4.1.4. me përcjellore...................................................................276
5. Rrethanori i qëllim it........................................................................................276
5.1. me se shprehet...................... 276
5.1.1. me ndajfolje......................................................................276
5.1.2. me emër të prirë ngaparaljalap ër t n ë :............. 276
5.1.3. togijalësh...........................................................................276
5.1.4. paskajore...........................................................................276
5.2. dallimi nga rrethanori i shkakut.......................................................276
6. Rrethanori i m ën y rës..................................................................................... 277
6.1. m ese shprehet...:............................................................................. 277
6.1.1. me ndajfolje ose lokucion ndajfoljor...........................................277
6.1.2. me emër në rasën kallëzore me parafjalët me, pa, në;
në rrjedhore me parafjalën sipas.................................................... 277
6.1.3. me togijalësh........................... 277
6.1.4. me përcjellore................................................................................ 277
6.2.11ojet................................................................................................................ 277
6.2.1. cilësi të veprim it............................................................................ 278
6.2.2. shkallën e veprim it........................................................................278
6.3. me se shprehet rrethanori që tregon mënyrën e kryerjes së veprimit... .278
6.3.1. me ndajfolje e shprehje ndajfoljore m ën y re...............................278
6.3.2. me emër të prirë nga parafjalët m e , p a etj.............................. 278
6.3.3. me formë të pashtjelluar mohore dhe përcjellore....................278
6.3.4. me togfjalësh..................................................................................278
6.4. me se shprehet rrethanori që tregon mënyrën e kryerjes së
veprimit nëpërmjet një krahasim i..................................................................278
6.4.1. me emër me ose pa parafjalë, të prirë ose jo nga pjesëzat
si, p o s i ..................................................................................................... 278
6.4.2. me ndajfolje....................................................................................279
6.4.3. m eonom atope................................................................................279
7. Rrethanori i sa sisë ........................................................................................279
20 PASQYRA E LËNDËS
7.1. me se sh p re h e t.................................................................................279
7.1.1. me ndajfolje ose lokucion ndajfoljore............................279
7.1.2. me togijalësh të l i r ë ......................................................... 279
7.1.3. me togfjalësh frazeologjik.............................................279
7.2.11ojet....................................................................................................279
7.2.1. masë hapësire................................................................... 279
7.2.2. masë k o h e ................. 280
7.2.3. masë tip a ri........................................................................ 280
7.2.4.masë vëllimi, peshe etj..................................................... 280
8. Rrethanori i k ush tit........................................................................................ 280
8.1. m ese shprehet...................................................................................281
8.1.1. me emër të prirë nga lokucionet parafjalore në raste,
në p a m u n d ësi........................................................................281
8.1.2. me emër të prirë nga paraijalët me osep a .....................281
8.1.3. me ndajfoljet ndryshe, pëm dryshe................................. 281
8.1.4. me formë të pashtjelluar mohore ose përcjellore 281
9. Rrethanori i lejim it.................................. 281
9.1. me se shprehet.................................................................................. 281
-9.1.1 /m e togfjalësh....................................................................281
9.1.2. me formë të pashtjelluar m ohore................................ 281
KREU XIV G JY M T Y R Ë T Ë T JER A T Ë DYTA
1. Përgjithësira.................................................................................................... 283
2. Gjymtyra e k rahasim it :..................................................................284
2.1. m ese shprehet.....................................................................285
2.1.1. me emër, përemër a numëror etj.................................... 285
2.1.2. me togfjalësh.................................................................... 285
2.2. format e lidhjes sintaksore.............................................................. 285
2.2.1.përshtatj e ........................................................................... 286
2.2.2.drejti m ................................................................................286
2.3.3.bashki m .................................................................... 286
2.3.11ojet...................... 286
2.3.1. ib a ra z isë ...........................................................................286
2.3.2. ip ab arazisë...................................................................... 286
2.4. funksionet e pjesës së parë të krahasimit.....................................287
2.4.1. kryeijalë............................................................................ 287
2.4.2. kundrinë............................................................................ 287
2.4.3. përcaktor...........................................................................287
2.4.4. rrethanor........................................................................... 288
PASQYRA E LËNDËS 21
2.4.5. kallëzues e m ë ro r............................................................. 288
2.4.6. kallëzues fo ljo r................................................................ 288
2.4.7. përcaktor kallëzuesor......................................................288
2.5. nënkuptimi i pjesës së parë të krahasim it.................................... 288
2.6. çështje problem ore..................................... 288
3. Gjymtyrae shtimit (shkallëzues).................................................................. 290
4. Gjymtyrë e përjashtimit (kufizues)............................................................... 291
5. Gjymtyra e kundërisë..................................................................................... 293
6. Gjymtyra e spikatjes (theksuese).................................................................. 294
KREU XV G JY M T Y R Ë T H O M O G JE N E
1. Vështrim i përgjithshëm ............................................................................... 295
2. Gjymtyrët homogjene sipas raporteve sintaksore të vendosura midis
tyre.........................................................................................................................298
2.1. Gjymtyrët homogjene me raporte këpujore.................................... 299
2.1.1. bashkim asindetik :................................................................ 300
2.1.2. bashkim lidhëzor...........................................................................301
2.1.2.1. me lidhëzat e, dhe, edhe, a s ..................................................... 301
2.1.2.2. me lidhëzat p o edhe, si edhe (si dhe), ashtu edhe,
p o ashtu edhe, ashtu si (edhe)........................................................ 301
2.1.2.3. me lokucione lidhëzore të bashkëlidhura si...si,
sa...sa. si...edhe, s i... (po) ashtu edhe, a q ...sa ti} ..................... 301
2.1.2.4. me lokucione lidhëzore të bashkëlidhura si qoftë...qoftë
(edhe), h e m ...h e m ................................................... -....................... 302
2.1.2.5. me lokucione lidhëzore të bashkëlidhura të shkallëzimit
jo vetëm .. .por (edhe); jo vetëm .. .po as (edhe).............................302
2.2. Gjymtyrët homogjene me raporte veçuese................................. 302
2.2.1. të mirëfillta.................................................................................... 303
2.2.2. altem native....................................................................................303
2.2.2.1. me lidhëzat ose, a , o ................................................................. 304
2 .2 2 .2 . m elidhëzatëpërsërituraose...ose, a...a, j a ...j a t tj............. 304
2.2.2.3. me lidhëzath erë...h erë......................,.................................... 305
2.2.2.4. me lidhëzat e përsëritura a të bashkëlidhurakur...kur,
s a ...s a ....................................................................................................306
2.2.2.5. me lidhëzat e përsëritura a të bashkëlidhura ku...ku,
aty...aty, këtu.. .këtu, këtu...atje, aty...k ë tu etj........................... 306
2.2.2.6. me ndajfolje tëpërsëritura tani.. ,tani,diku...diku.ca.,.ca ....306
2 .2 2 .1 . vetëm gjymtyra e fundit lidhet me lidhëz................................ 306
2.3. Gjymtyrët homogjene me raporte kundërshtore............................306
2.4. Gjymtyrët homogjene me raporte përmbyllëse............................. 309
3. Gjymtyrët e ndryshme homogjene sipas fimksionit në fja li....................... 310
22 FASQYRA H l.ËNDES
3.1. kryefjalët homogjene....................................................................... 310
3.2. kallëzuesithomogjenë.....................................................................310
3.3. kundrinat hom ogjene...................................................... 311
3.4. përcaktorët homogjenë ............................................................. 312
3.5. ndajshtimethomogjene................................................................... 314
3.6. rrethanorët homogjenë.................................................................... 314
4. Fjalët përgjithësuese dhe gjymtyrët homogjene..........................................315
5. Përdorimi i mjeteve gramatikore përpara gjymtyrëve homogjene 317
5.1. Përsëritja ose jo e nyjave të p ërp arm e.......................................... 317
5.2. Përsëritja ose jo e ndajfoljeve dhe e pjesëzave............................. 318
5.3. Përsëritja ose jo e foljeve ndihmëse a gjysmëndihmëse...............318
5.4. P ërsëritjaosejoeparafjalëve......................................................... 319
6. Përshtatja me gjymtyrët homogjene.............................................................320
6.1. Përshtatja e kallëzuesve rne kryefjalët hom ogjene...................... 320
6.1.1. Përshtatja e kallëzuesit foljor dhe e këpujës............................ 320
6.1.2. Përshtatja e gjymtyrëve emërore të kailëzuesit em ëror............ 323
6.2. Përshtatja e përcaktorëve kallëzuesorë me kryefjalët dhe
kundrinat hom ogjene........................................................................... 324
6.2.1. Përcaktorët kallëzuesorë të kryefjalëve homogjene................ 324
6.2.2. Përcaktorët kallëzuesorë të kundrinave homogjene................ 325
6.3. Përshtatja e përcaktorëve të gjymtyrëve homogjene..................326
KREU XVI G JY M T Y R Ë T E VEÇUARA
1. Vështrim i përgjithshëm................................................................................ 329
2. Shkaqet e veçim it............................................................................................330
2.1. shkaqet e përgjithshme.................................................................... 330
2.1.1. ngarkesa më e madhe kuptimore dhe stilistike.......................... 330
2.1.1.1. përcaktorët................................................................................. 330
2.1.1.2. ndajshtimet................................................................................ 331
2.1.1.3. rrethanorët................................................................................. 331
2.1.1.4. kundrinat.................................................................................... 331
2.1.2. karakteri përcaktues-sqarues................................................... 331
2.1.2.1. ndaj shtimet................................................................................ 331
2 .1 .2.2.rrethanorë t .................................................................................. 331
2.1.3. Zgjerimi i gjymtyrës që v e ç o h e t.......................................... 332
2.1.3.1. përcaktorët me përshtatje................. 332
2.1.3.2. përcaktorëtpa përshtatje...........................................................332
2.1.3.3. ndajshtimet................................................................................ 332
2.1.3.4. rrethanorët................................................................................. 332
2.2. shkaqet e veçanta........................................................................... 332
PASQYRA E LËNDËS 23
3. Kombinimet e gjymtyrëve hom ogjene.........................................................333
4. Veçimi si mjet stilistik.................................................................................... 333
5. Përcaktori i veçuar..........................................................................................334
5. l.Funksioni semantik dhe stilistik ipërcaktorëve të v e ç u a r 334
5.1.1. si e dhënë e m bishtuar..................................................................334
5.1.2. me rol përcaktues-saktësues....................................................... 334
5.1.3. me ngjyrime rrethanore...............................................................335
5.1.3.1.shka k .......................................................................................... 335
5.1.3.2.koh ë ............................................................................................. 335
5.1.3.3.kush t.........................................................................;................. 335
5.1.3.4.1ejim............................................................................................335
5.2. Natyra gramtikore e përcaktorëve tëveçu ar............................... 336
5.2.1. me përshtatje............................................................... 336
5.2.1.1. me mbiemra prejpjesorë.......................................................... 336
5.2.1.2. me mbiemra të tje r ë ................................................................. 336
5.2.2. me drejtim ose me bashkim .........................................................336
5.2.2.1. emër në kallëzore prirë nga parafjalët me, pa, për, në, nën..336
5.2.2.2. me pjesore të zgjeruar...............................................................337
5.2.2.3. ndërtime të prira nga lidhëza s i ...............................................338
5.2.2.4. përcjellore................................................................................338
5.2.2.5. formë e pashtjelluar m o h o re................................................... 338
5.3. Kushtet e veçanta të veçimit të përcaktorëve; vendi i
përcaktorëve të v e ç u a r........................................................................338
5.3.1. shfaqjaepërcaktorëve të paveçuarpara ty r e ............................. 338
5.3.2. të prapavendosura........................................................................ 338
5.3.3. lidhje sintaksore e d o b ë t.............................................................. 338
5.3.4. zgjerimi me gjymtyrë të tje r a .....................................................339
5.3.5. vendi i përcaktorëve të v eçuar..................................................... 339
6. Ndajshtimi i veçuar.........................................................................................340
6.1. Funksioni semantik e stilistik i ndajshtimeve............................... 340
6.1.1. në formën e një të dhëne të mbishtuar........................................340
6.1.2. sqarues........................................................................................... 340
6.1.3. gërshetime me marrëdhënie rrethanore.....................................340
6.2. Natyra gramatikore e ndajshtimeve të veçuara............................. 342
6.2. l.e m ë r ................................................................................................ 342
6.2.2.përemë r ...........................................................................................343
6.2.3.togijalës h ........................................................................................ 343
6.2.3. l.e m ë r+ p ë re m ë rd ë fto r...............................................................343
6.2.3.2. përem ër+ em ërnë g jin ore................................................... 343
24 PASQYRA E LËNDËS
6.2.3.3. /y'ë+parafjala n g a + e m ë r ......................................................343
6.2.3.4. togfjalësh i qëndrueshëm ....................................................... 343
6.2.3.5. një+ cmër .............................................................................. 344
6.3. Ndajshtim i veçuar përemër, mbiemër të emërzuar,
përemër, num ëror a togfjalësh..................................................... 344
6.4. Kushtet e veçanfa të veçimit, vendi i ndajfoljeve të veçuara 344
7. Përcaktori kallëzuesor i v e ç u a r................................................................. 345
8. Rrethanori i v e ç u a r........................................................................................346
8.1. Natyra gramatikore e rrethanorëve të v e ç u a r............................. 346
8.2. Funksioni semantik e stilistik i rrethanorëve të veçuar dhe
nëntipat e t y r e ...................................................................................... 347
8.2.1. rrethanorë të m irëfilltë...............................................................347
8.2.1.1.koh e ............................................................................................ 347
8.2.1.2.vend i ........................................................................................... 348
8 .2 .1.3.1ejimi...........................................................................................348
8.2.1.4.shkak u .........................................................................................348
8.2.1.5.m ënyr e ........................................................................................348
8 .2 .1 .6.krahasim i ............................................................. ..................... 349
8.2.2. rrethanorë të pam irëfilltë............................................................349
8.2.2.1. rrethanorë të veçuar sqarues të k o h ë s....................................349
8.2.2.2. rrethanorë të veçuar sqarues të v e n d it..................................349
8.2.2.3. rrethanorë të veçuar sqarues të m ë n y rë s............................ 350
8.2.2.4. rrethanorë të veçuar sqaraes të sasisë.................................... 350
8.2.2.5. rrethanorë të veçuar sqarues të saktësimit kufizues 350
8.2.2.6. rrethanorë të veçuar të sqarimit të m irëfilltë........................ 350
.8.3. Rrethanorë të veçuar të shprehur me forma të pashtjelluara 350
8.3.1. që tregojnë veprim të dorës së d y të ............................................351
8.3.1.1. i shprehur mepërcjellore tregonshoqërim vep rim i 351
8.3.1.2. i shprehur me formën e pashtjelluar të tipit me të
ardhur tregon p arak o hësi............................................................ 351
8.3.1.3. i shprehur me trajtën mohore të tipit pa ardhur tregon
veprim pask o h ësi............................................................................ 351
8.3.2. që tregojnë mënyrë, shkak, kushtëzim etj................................ 352
8.3.3. të saktësojë një rrethanor tjetër.....................................................352
9. Kundrina e veçuar dhe ndërtime të tjera të v e çu ara.................................. 352
9.1. që veçohen për arsye stilistike.......................................................353
9.2. që shënojnë sh oq ërim .....................................................................353
9.3. që marrinngjyrime rrethanore të m bishtuara...............................353
9.4. që shënojnë rrethana plotësuese, shënime e shpjegime
saktësuese................................................................................................. 353
PASQYRA E LËNDËS 25
9.5. që shënojnë spikatje theksuese.....................................................353
KREU X V IIFJA L Ë T E T O G JE T E FJALËVE JASHTË LID H JEV E
T Ë ZA K O N SH M E SINTAKSORE M E G JY M T Y R Ë T 1 FJALISË
1. Vështrim i përgjithshëm................................................................................. 355
2. T h irro ri.............................................................................................................357
2.1. m e se shprehet th irro ri....................................................................358
2 .1.1.m eem ë r ...........................................................................................358
2.1.2.m e mbiemër të em ërzu ar..............................................................358
2 .1 .3.shoqëruar me pjesëza pasthirrm ore........................................... 359
2 .1 .4.me ngjyrime em ocionale.............................................................. 360
2.1.5.m e togfjalësh ................................................................................. 360
2.1.6. thirrorët homogjenë....................................................................... 361
2 . 1.7.vendi i th irro rit...............................................................................361
2 .1.8.me intonacion th irrm o r................................................................. 362
2.1.9.pikësim i..........................................................................................363
3. Pasthirrm at...................................................................................................... 363
3.1. Rendi i pasthirrmave në f ja li.......................................................... 364
3.1.1. në krye të fjalisë............................................................................. 364
3.1.2. në krye, më e shkëputur.................................................................364
3.1.3. në fund të fjalisë.............................................................................365
3.1.4. në mes të fjalisë..............................................................................365
3.1.5. më vete, me vlerëne një fjalie......................................................365
3.2. Pasthirrma e përsëritur, e p ë rb ë rë ................................................. 366
3.3. Pasthirrmat në fjalitë e paplota.......................................................366
4. Fjalët dhe togjet e fjalëve të ndërm jetm e..................................................... 366
4.1. Grupet e fjalëve e të togjeve të ndërmjetme sipas kuptimit
të ty r e ........................................................................................................ 368
4.1.1. që tregojnë shkallën e vërtetësisë së kum tim it..........................368
4.1.2. vlerësimin emocional të kum tim it.............................................. 369
4.1.3. shkallëne rëndësisë së një fa k ti.................................................. 369
4.1.4. lidhjen logjike midis pjesëve të kumtimit, ose midis
kum tim eve................................................................................................370
4.1.5. burimin e kum tim it....................................................................... 371
4.1.6. qëndrimine folësit ndaj mënyrës sëformulimittë kumtimit....371
4.1.7. tërheqjen e vëmendjes së bahskëbiseduesit............................. 371
4.2. Tipat morfologjikë të fjalëve dhe të togjeve të ndërm jetme 372
4.2.1. em ër me ose pa parafjalë..............................................................372
4.2.2. përemri me paraijalë......................................................................373
 26
PASQYRA E LËNDËS
4.2.3. ndajfolje.......................................................................................... 373
4.2.4. fo lje .................................................................................................373
4.3. Përdorimi i Ijalëve e i togjeve të ndërmjetme dhe pikësimi........374
5. Fjalët e togjet e Çalëvë të ndërkallura........................................................ 376
5.1. kuptimi i tyre.......................................................................................376
5.2. veçimi i ty r e ....................................................................................... 376
5.3. me se shprehen.................................................................................. 377
5.4. përfshirja te fjalët e togjet e fjalëve të ndërkallura edhe e
kategorive të t j e r a ................................................................................377
5.5.funksioni i t y r e ....................................................................................377
KREU XVIII F JA L IT Ë N JË K R Y E G JY M T Y R Ë SH E
1. Nocione të përgjithshm e................................................................................ 379
2. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe me gjymtyrë kryesore të shprehur me folje...381
2.1. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe vetore...................................................381
2.1.1. me vetë të përcaktuar.................................................................... 381
2.1.1.1. në mënyrën u rd h ëro re.............................................................. 381
2.1.1.2. në mënyrën lid h o re................................................................... 381
2.1.1.3. në mënyrën d ëfto re....................................................................381
2.1.1.4. në mënyrën dëshirore............................................................... 381
2.1.1.5. krahasimi me fjalitë dykryegjymtyrëshe me folje në vetën
I d h e l l ....................................................... ' ......................................... 382
2.1.2 me vetë të papërcaktuar............................................................. 382
2.1.2.1. në mënyrë e kohë të ndryshm e................................................. 383
2.1.2.2. me foljen th e m ...........................................................................383
2.1.2.3. modaliteti i fjalive njëkryegjymtyrëshe me vetë të
papërcaktuar....................................................................................... 383
2.1.2.4. sfe ra te p ë rd o rim it..................................................................... 383
2.1.2.5. me një kundrinë në ndërtimin e ty r e .........................................383
2.1.3. me vetë të përgjithësuar............................................................. 383
2.1.3.1. në fjalë të u r ta ............................................................................. 384
2.1.3.2. në fjali dykryegjymtyrëshe...................................................... 384
2.1.3.3. në mënyrën dëftore, urdhërore e lidhore................................ 384
2.1.3.4. të shoqëruar nga foljet modale m und e d u h e t........................ 384
2.1.3.5. në fjalitë v a ru ra ..........................................................................385
2.1.3.6. në stile të n d ry sh m e..................................................................385
2.2. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe pavetore...................................................... 386
2.2.1. me fo lje ........................................................................................... 386
2.2.1.1. që emërtojnë gjendje të natyrës................................................ 386
2.2.1.2. që shprehin të ndo d h u r.............................................................. 387
PASQYRA E LËNDES 27
2.2.1.3. të trajtës pësore-vetvetore........................................................ 387
2.2.1.4. me modalitetin e mundësisë, domosdoshmërisë etj................387
2.2.1.5. të gjendjes së brendshme të n jeriut.......................................... 388
2.2.1.6. që përshkruajnë mjedisin.......................................................... 390
2.2.2. m etogijalësh.................................................................. 390
2.2.2.1. ja m + emër a togfjalësh............................................................ 390
2.2.2.2. bëj+ ndajfolje a e m ë r ............................................................... 390
2.2.2.3. vij+ emër, ndajfolje apask ajo re............................................. 390
2.2.2.4. duhet+ pjesore........................................................................... 391
2.2.2.5. do+ p jeso re............................................................................... 391
2 .2 .2 .6 .ja m + paskajore........................................................................392
3. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe me gjymtyrë kryesore të shprehura me
emër.......................................................................................................................392
3.1. përshkruese........................................................................................393
3.2. treguese..............................................................................................393
3.3. em ërtuese...........................................................................................393
KREU XIX FJA LITË E PAPLOTA
1. Nocione të përgjithshm e............................................................................... 395
2. Llojet e fjalive të pa p lo ta...............................................................................397
2.1. të m irëfillta........................................................................................397
2.1.1. të kontekstit.................................................................................... 397
2.1.2. tësitu atës........................................................................................400
2.1.3. Fjalitë e paplota sipas gjymtyrës së pashprehur.........................400
2.1.3.1. pa kry efjalë................................................................................400
2.1.3.1.1. të kontekstit ose të situatës................................................... 400
2.1.3.1.2. të kontekstit në periudhën asindentike ose me
bashkërenditje.................................................................................400
2.1.3.1.3. të kontekstit në periudhën me nënrenditje........................ 401
2.1.3.1.4. kryeljala epashprehur tregon një send aperson të njohur..401
2.1.3.1.5. kryefjala e pashprehur nënkupton një përemër................... 401
2.1.3.1.6. të situatës që tregojnë vlerësim .............................................401
2 .1 .3 .2 .p a k a llë z u e s 402
2.1.3.2.1. të kontekstit me kryefjalë të shprehur me emër ose
p ë re m ë r..................................................................................................402
2.1.3.2.2. të kontekstit në kuadrin e periudhës asindetike ose
me bashkërenditje............................................................................ 403
2.1.3.2.3. të situatës me kryeljalë të shprehur me e m ë r......................403
2.1.3.2.4. të kontekstit a situatës shprehur me e m ë r............................403
2.1.3.2.5. e shprehur me kundrinë.........................................................403
2.1.3.2.6. tëkontekstit tëshprehur m erreth an o r................................. 404
2.1.3.2.7. e shprehur me rrethanor bashkë me një gjymtyrë tjetër ....404
 P A S Q Y R A E LËNDËS
28
2.1.3.2.8. të kontekstit të shprehur me një përcaktor.......................... 404
2.1.3.2.9. të shprehur me një tog të ndërm jetëm ..................................404
2.1.3.2.10. të shprehur me një th irro r...................................................405
2.1.3.3. vetëm pa këpujë...................................................................... 405
2.1.3.3.1. kryefjala+pjesë emërore e shprehur m em b iem ër 405
2.1.3.3.2. kryefjala+pjesa emërore e shprehur me e m ë r................... 405
2.1.3.3.3. pjesaem ërore+ kryefjala......................................................405
2.1.3.3.4. ndërtime me përsëritje ....................................................405
2.1.3.4. pa gjymtyrë të d y ta ........................................................................... 405
2.2. Fjalitë eliptike............................................................................................ 406
KREU XX F JA L IT Ë E PA G JY M TY RËZU ESH M E
1. Nocione të përgjithshm e............................................................................... 407
2. Ndarja sipas kuptimit........................................................................................408
2.1. Fjalitë e pagjymtyrëzueshme të pohimit e të m ohim it..................408
2.2. Fjalitë e pagjymtyrëzueshme pyetëse............................................. 409
2.3. Fjalitë e pagjymtyrëzueshme nxitëse ............ 410
2.4. Fjalitë e pagjymtyrëzueshme thirrm ore.........................................410
KREU XXI R E N D I I FJA L Ë V E D H E I G JY M T Y R Ë V E N Ë
FJA L IN Ë D Ë FT O R E
1. Njohuri të përgjithshm e.................................................................................413
2. Gjymtyrëzimi aktual....................................................................................... 413
3. Llojet e rendeve të gjym tyrëve...................................................................... 414
4. Rendi i fjalëve në fja li..................................................................................... 415
5. Rendi i gjymtyrëve në fjalinë d ëfto re...........................................................415
5.1. Vendi i kryefjalës dhe i kallëzuesit fo ljo r....................................... 415
5.1.1. Rendi kryefjalë-kallëzues............................................................ 415
5.1.2. Rendi kallëzues-kryeljalë.............................................................416
5.2. Vendi i kallëzuesit e m ë ro r...............................................................416
5.2.1. Rendi kryefjalë+këpujë + pjesë emërore................................... 416
5.2.2. Rendi këpujë + pjesë emërore + kryefja lë.................................. 416
5.2.3. Rendipjesë+ em ërore + k ëp u jë+ k ryefja lë.............................. 416
5.3. Vendi ipërcaktorit kallëzuesor...................................................... 416
5.3.1. Rendi kryefjalë+kallëzues+përcaktorkallëzuesor................ 416
5.3.2. Rendi kryefjalë+kallëzues+ kundrinë e
drejtë +përcaktor kallëzuesor.......................................................... 417
5.3.3. Rendet e tje ra ..................................................................................417
5.4. Vendi i kundrinave.........................................................................417
5.4.1. Vendi i kundrinës së drejtë............................................................417
5.4.2. Vendi i kundrinës së zhdrejtë pa parafjalë...................................418
PASQYRA E LËNDËS 29
5.4.2.1. Rendi kryefjalë+ kallëzues+ kundrinë e zhdrejtë pa
parafjalë...............................................................................................418
5.4.2.2. Rendet e tje ra ............................................................................. 418
5.4.3. Vendiikundrinës m e p arafjalë.................................. 418
5.4.3.1. pas kallëzuesit, kurajo përbënrem ën......................................418
5.4.3.2. para kallëzuesit, kur ajo përbën tem ën .................................... 418
5.5. Vendi i rrethanorëve..................................................................... 418
5.5.1. Rrethanori i m ënyrës.................................................................... 419
5.5.2. Rrethanori i shkakut..................................................................... 419
5.5.3. Rrethanori i qëllim it.....................................................................419
5.5.4. Rrethanori i v e n d it........................................................................419
5.5.5. Rrethanori i sasisë.........................................................................420
SINTAKSA £ PERIUDHËS
KREU XXII PER IU D H A
1. Nocione të përgjithshme................................................................................ 423
2. Mjetet gjuhësore të formimit të periudhave................................................. 424
2 .1. Intonacioni.........................................................................................425
2.2. Mjetet leksikor-gramatikore...........................................................425
2.2.1. L idhëzat..........................................................................................425
2.2.1.1. lidhëzat sem antike.....................................................................426
2.2.1.2. lidhëzat sintaksore.....................................................................426
2.2.2. Fjalët lidhëse.......................................................................................... 426
2.2.2.1. përemrat e ndajfoljet lid h o re................................................... 427
2 .2 .2 2 . ndajfoljet, përemrat dëftorë, përemrat e pacaktuar
k o rrelativë........................................................................................... 427
2.2.2.2.1. përemrat dëftorë ai, ajo, ky, kjo............................... 427
2 .2 .2 .2 2 . ndajfoljet dëftore kështu, ashtu, aq, kaq, këtu,
atje, atëherë........................................................................... 429
3. Veçori të përbërjes leksikore të periudhës................................................... 429
4. Veçori të ndërtimit sintaksor të fjalive të periudhës.................................... 430
5. Bashkëlidhjae trajtave kohore e mënyrore të foljeve - kallëzues...............431
5.1. Bashkëlidhja e trajtave dhe e kuptimeve koh o re............................431
5.1.1. Në periudhat me fjali të varura k o h o re ......................... 431
5.1.2. Në periudhat me bashkërenditje.....................................432
5.2. Bashkëlidhja e trajtave mënyrore të foljeve - kallëzues...............432
6. Rendi i fjalive të p eriudhës.................................. 433
6.1. Në periudhat me bashkërenditje e asindetike.............................. 433
6.2. Në periudhat me nënrenditje............................................................434

30 PASQYRA E LËNDËS
6.2.1. Në periudhën me fjali të varur përcaktore.....................434
6.2.2. Rend të ngulitur të prapavendosur të fjalive të varura. .434
6.2.3. Rend të ngulitur të paravendosur të fjalive të varura... .435
6.2.4. Rend të lirë........................................................................ 435
6.2.5. Rendi i kushtëzuar nga marrëdhëniet kuptimore
midis fjalive të p eriudhës.....................................................435
6.2.6. Rendi i kushtëzuar nga ngjyrimi i marrëdhënieve
më të p ërgjithshm e............................................................... 435
6.3. Fjalia kryesore në indin e Qalisë së v a r u r ................................... 436
6.3.1. Në periudhat me dy fjali pyetëse.................................... 436
6.3.2. Në periudhat me dy fjali që nukjanë pyetëse............... 436
6.3.3. Në periudhat me më shumë se dy ija li........................... 437
7. Klasifikimi i periudhave.............................................................................. 437
KREU XXIII P Ë R B Ë R JA D H E SKEM AT STR U K TU R O R E TË
PERIUDHAVE
1. Nocione të përgjithshm e................................................................................ 439
1.1. Periudha me bashkërenditje.............................................................440
1.2. Periudha asindetike ose jolidhëzore............................................... 440
1.3. Periudha edhe asindetike edhe bashkërenditëse............................ 440
1.4. Periudha me nënrenditje.................................................................. 440
1.5. Periudha komplekse me nënrenditje..............................................441
1.6. Periudha e përzier me bashkërenditje a bashkim jolidhëzor
dhe me nënrenditje ose me bashkërenditje, bashkim jolidhëzor
e nënrenditje njëkohësisht....................................................................441
2. Skemat e periudhave....................................................................................... 442
2.1. Skemat e periudhave me bashkërenditje.........................................442
2.1.1. me dy a më shumë fjali të p a v aru ra........................................... 442
2.1.2. me tri a më shumë fjali të pavarura në kombinime të
nd ry sh m e................................................................................................. 442
2.2. Skemat e periudhës asindetike (jolidhëzore)..................................443
2.2.1. m edy a m ë shumë fjali të p av aru ra............................................ 443
2.2.2. me dy a më shumë fjali të pavarura në kombinime të
nd ry sh m e................................................................................................. 443
2.3. Skemat e periudhave me asindetizëm e bashkërenditje............ 444
2.3.1. me dy a më shumë fjali të pavarura asindetike dhe një fjali
të bashkërenditur................................................................................ 444
2.3.2. me dy a më shumë fjali të pavarura të bashkërenditura
asindetikisht të bashkuara me një a disa fjali të bashkërenditura
në mes tyre. ... , v ............................................................................... 444
2.3.3. me kombinime të tjera të ndryshme fjalish asindetike e fjalish të
pavarura të bashkërenditura ^ .................................................................... 444
PASQYRA E I.ËNDËS 31
2.4. Skemat e periudhës me nënrenditje............................................. 445
2.4.1. një fjali kryesore dhe një e v a r u r ................................................. 445
2.4.2. një fjali kryesore dhe dy a më shumë fjali të v a ru ra ...............445
2.4.2.1. nënrenditje paralele...................................................... 446
2.4.2.2. nënrenditje v a r g ........................................................... 447
2.4.2.3. me nënrenditje paralele e varg njëherazi................... 448
2.5. Skemat e periudhës së përzier me nënrenditje, dhe
me bashkërenditje a me bashkim jolidhëzor..................................... 449
2.5.1. dy a më shumë fjali kryesore dhe një fjali të varur prej tyre... .449
2.5.2. një fjali kryesore dhe dy a më shumë fjali të varura të një
llo ji............................................................................................................450
2.5.3. bashkërenditje të një fjalie me një grup fjalish të varura
ose bashkërenditje të grupeve të fjalive të varura........................ 450
2.5.4. dy a më shumë fjali të bashkënënrenditura që varen
njëherazi nga dy fjali kryesore të bashkërenditura a asindetike 451
2.5.5. mjetet e lidh jes...................................................................... 451
2.5.6. kombinime të tje r a ........................................................................453
2.5.6.1. të bashkënënrenditura paralel me fjali të varura
ose me një tog fjalish të nënrenditura varg.......................453
2.5.6.2. dy ose më shumë grupe paralele fjalish
të bashkënënrenditura......................................................... 453
2.5.6.3. kombinime të tje r a ......................................454
2.6. Skemat e periudhës së përzier me bashkërenditje ose bashkim
jolidhëzor dhe me nënrenditje............................................................. 455
2.6.1. një fjali e pavarur me një fjali kryesore të shoqëruar
nga një e v a r u r ........................................................ 455
2.6.2. një fjali e pavarur me një kryesore të shoqëruar nga
disa të varura paralele ose v a r g .......................................... 456
2.6.3 dy ose më shumë fjali kryesore secila me fjali të
varura paralele ose v a r g ....................................................... 457
2.6.4. fjali kryesore bashkë me të varurat me fjali të
p av aru ra ...................................................................................... 458
2.6.5. kombinime të tje r a ................. , ................. 459
2.6.6. dy a më shumë fjali të varura njëkohësisht nga dy
a më shumë fjali k ry eso re.......................................................460
2.7. Numri i fjalive në një periudhë dhe kushtëzimi i t i j .....................461
KREU XXIV PE R IU D H A M E FJAJLI T Ë BA SH K ËRENDITURA
1. Nocione të përgjithshm e............................................................................... 463
2. Periudha me fjali të bashkërenditura këpujore............................................464
2.1. me ngjyrim num ërim i...................................................................465
2.1.1. me ngjyrim numërimi pohues...................................... 465
32 PASQYRA E LËNDËS
2.1.1.1. njëkohësi.........................................................465
2.1.1.2. pasardhje k oh o re ............................................465
2.1.2. me ngjyrim numërimi m ohues....................................466
2.2. me ngjyrim shkak - pa so je .............................................................. 466
2.3. me ngjyrim p ë rq a so r....................................................................... 467
2.4. me ngjyrim m ospajtim i....................................................................467
2.5. m eng jy rim sh tesim i................................................................... .468
2.5.1. fjalia e bashkërenditur është kumtim i r i .................................. 468
2.5.2. fjalia e bashkërenditur është një shtesë, një sqarim etj 468
2.6. me ngjyrim shkallëzim i...................................................................469
3. Periudha me fjali të bashkërenditura me ngjyrime përqarsore -
kundërshtore........................................................................................................469
3.1. me ngjyrime përqasore .................................................................. 470
3.2. me ngjyrime kundërshtore të m irëfillta..........................................470
3.3. me ngjyrime kufizuese.................................................................... 471
3.4. me ngjyrime le jo re ........................................................................... 472
3.5. me ngjyrime përm byllëse...............................................................472
3.6. me ngjyrime k u sh to re ..................................................................... 473
3.7. me ngjyrime sh te so re ...................................................................... 473
3.8. me ngjyrime përjashtuese................................................................ 474
4. Periudha me fjali të bashkërenditura me marrëdhënie veçuese..................474
4.1. me ngjyrime përjashtimi tërëso r..................................................... 475
4.2. me ngjyrimin e përjashtimit altem ativ........................................... 476
5. Periudha me fjali të bashkërenditura me marrëdhënie përm byllëse 476
6. Periudha me fjali të bashkërenditura me marrëdhënie shkakore -
m otivuese............................................................................................................. 476
KREU XXV PERIUDHA M E NËNRENDITJE
1. Njohuri të përgjithshme, fjalia kryesore e Ijalia e v a ru r .......................... 479
1.1. Mjetet e lidhjes ..................................................................... 480
1.1.1. lidhëzat e lokucionet lidhëzore, përemrat e ndajfoljet
lidhore, përemrat lidhorë të pacaktuar, përemrat,
ndajfoljet e pjesëzat p y e të se ..................................................480
1.1.2. ijalët e bashkëlidhura (korelative)..................................480
1.1.3. mungesa e një gjymtyre ose konkretizimi i
përmbajtjes së një gjymtyre të fjalisë k ryesore....................481
1.1.4. bashkëlidhja e trajtave të foljeve - kallëzues..................481
1.1.5. rendi i fjalisë së v a r u r ...................................................... 482
1.2. Funksionet e fjalisë kryesore...........................................................482
1.2.1. qëndrimi i fo lësit.............................................................. 482
1.2.2. vendosja në k o h ë .............................................................. 482
1.2.3. theksimi injë rreth an e.....................................................483
PASQYRA E LËNDHS
1.2.4 tërheqje vëm endjeje...................................................... 483
1.2.5. fjaliae varur me përmbajtje të vetmjaftueshme......... 483
1.3. Funksionet e fjalisë së v a ru r............................................................ 484
1.4. Ndërtimi dhe natyra e fjalive të periudhës me nënrenditje............484
1.5. Mjetet e lidhjes së fjalive të varura me kryesoren........................485
1.6. Rendi i fjalive të v a ru ra ....................................................................487
1.7. Vlera e ndërtimeve me format e pashtjelluara fo ljo re................ 489
1.8. Fjali e varur apo gjymtyrë fja lie ................................................... 490
2. Klasifikimi i fjalive të v a ru ra ..................................................................... 491
2.1. Klasifikimi funksional.................................................................... 492
2.2. Klasifikimi formal - gram atikor......................................................493
2.3. Klasifikime të tje ra ........................................................................... 494
2.4. Klasifikimi i zbatuar në te k st........................................................... 495
2.4.1. Grupi i periudhave me fjali të varura kryefjalore,
kallëzuesore, kundrinore, përcaktore................................. 496
2.4.2. Grupi i periudhave me fjali të varura rrethanore
v en d o re.................................................................................... 497
2.5. Homonimi lidhëzash........................................................................ 498
2.6. Raste kalimtare fjalish të v a ru ra .....................................................499
2.7. Afri e takime të disa fjalive të varura me fjalë të caktuara të
bashkëlidhura.............................................................................................500
KREU X X V IPE R IU D H A M E F JA L IT Ë VARUR KRYEFJALORE
1..Ç ’është periudha me fjali të varur kryefjalore dhe nëntipet strukturore të
saj............................................................................................................................503
1.1. Fjalitë kryeijalore lidhëzore.............................................................504
1.1.1. Fjalia kryefjalore është fjali dëftore dhe bashkohet me
lidhëza ftilluese........................................................................ 504
1.1.1.1. Fjalia e varur kryefjalore ka të bëjë me folje që
tregojnë ligjërim në mënyrë të përgjithshme..................... 504
1.1.1.2. Fjalia e varur ka të bëjë me folje e lokucione foljore
që shprehin të kuptuar, të perceptuar, proces të menduari..504
1.1.1.3. me folje e lokucione foljore jokalim tare.....................504
1.1.1.4. me emra të pashquar me funksion kallëzuesor pas
k ëp ujës..................................................................................... 504
1.1.1.5. me emra të pashquar me funksion kallëzuesor që i
prijnë k ë p u jë s........................................................................ 504
1.1.1.6. me mbiemra në funksion kallëzuesor....................... 505
1.2. Fjalia kryefjalore është urdhërore a dëshirore me folje -
kallëzues në lid h o re...............................................................................505
1.2.1. fjalia e varur ka të bëjë me folje të shprehjes së vullnetit 505
34 PASQYRA E LËNDËS
1.2.2. me emra të pashquar me funksion kallëzuesor.......................... 505
1.2.3. me mbiemra me funksion kallëzuesor........................................ 505
1.2. Fjalia kryefjalore e tipit përem ëror................................................ 505
1.3. Fjalia kryefjalore pyetëse e zhdrejtë.............................................. 506
2. Mënyra e foljes - kallëzues të fjalisë kryefjalore........................................507
2.1. M ënyra e foljes së fjalisë kryefjalore varet nga modaliteti i
ijalisë k ry e so re ....................................................................................... 507
2.1.1. Mënyra lidhore................................................................ 507
2.1.2. Mënyra dëftore.................................................................507
2.2. M ënyra e foljes së fjalisë kryefjalore varet nga vetë modaliteti
i ijalisë së v a r u r .......................................................................................508
2.2.1. Mënyrat dëftore e lid ho re...............................................508
2.2.2. Mënyra habitore...............................................................508
2.2.3. M ënyrakushtore.............................................................. 508
2.2.4. Mënyra dëshirore.............................................................508
2.2.5. M ënyraurdhërore............................................................508
3. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur kryefjalore......................... 508
3.1. Nëperiudhën me fjalikryeijalore të varur të tipit lidhëzor 508
3.1.1. Rend i ngu lët.....................................................................508
3.1.2. Rend i l i r ë ............................................................ 509
3.2. N ëperiudhënm e fjali të varurtë tipitpëremëror jokorrelativ....509
3.3. Fjalia kryesore në mes të fjalisë së v a r u r ....................................... 509
KREU XXVII PERIU D H A M E FJA LI T Ë VARUR
K A L L Ë Z U E SO R E
1. Ç ’është periudha me fjali të varur kallëzuesore.......................................... 511
2. Tipat semantiko - strukturorë të periudhave me fjali të varur
kallëzuesore......................................................................................................... 511
2.1. Tipi lidhëzor jokorrelativ................................................................. 511
2.2. Tipi përemëror jokorrelativ............................................................. 512
2.3. Tipi ndajfoljor jokorrelativ e korrelativ......................................... 513
3. Rendi i domosdoshëmiprapavendosjes së ijalisësë v a ru r.........................514
3.1.1. pas foljesh tëparaqitjes.................................................... 514
3.1.2. pas foljesh të perceptimit................................................. 514
3.2. Rend të zakonshëm i paravendosjes së fjalisë së v a ru r................ 514
3.3. Rend i lir ë ...........................................................................................514
KREU X X V IIIPE M U D H A M E F JA L IT Ë VAMJR KUNDRINOME
i 2.3. Me lidhëza........................................................................................ 527
1. Ç ’është periudha me fjali të varur kundrinore.........................................515
1.1. Fjalia kundrinore lidhëzore.............................................................. 516
1.1.1. Fjalia e varur kundrinore është dëftore....................................... 516
1.1.1.1. me folje që tregojnë ligjërim në mënyrë të përgjithshme 516
1.1.1.2. me folje që karakterizojnë mënyrën e ligjërimit.....................516
PASQYRA ! l.ËNDHS 35
1.1.1.3. me folje që tregojnë lidhje me ligjërimine m ëparshëm ........516
1.1.1.4. me folje që karakterizojnë kumtimin....................................... 516
1.1.1.5. me folje që tregojnë qëndrimine folësit..................................517
1.1.1.6. me lokucione foljore që tregojnë të kum tuar...........................517
1.1.1.7. me folje e lokucione foljore që tregojnë të perceptuar
shqisor a m en d o r.............................................................................517
1.1.1.8. me folje e lokucione foljore që tregojnë të perceptuar
m e n d o r................................................................................................ 517
1.1.1.9. me folje e lokucione foljore që tregojnë brendinë e të
m end u arit............................................................................................ 518
1.1.2. Fjalia e varur kundrinore është dëshirore a urdhërore...........518
1.1.2.1. me folje e lokucione foljore që tregojnë dëshirë a pëlqim .518
1.1.2.2. me folje e lokucione foljore që tregojnë vullnet..................... 518
1.2. Fjalitë e varura kundrinore me përemra lidhorë........................... 519
1.3. Fj alia e varur kundrinore pyetëse e zhdrej t ë .................................519
1.3.1. Me ijalë pyetëse.......................................................................... 520
1.3.1.1. rne përemra pyetës, ndajfolje përemërore pyetëse ., .520
1.3.1.2. me fjalë të tjera pyetëse.............................................520
1.3.1.2.1. me pjesëzat a ose me lidhëzënnë (nëse)................521
1.3.1.2.2. me pjesëzën m o s ...................................................... 521
1.4. Fjalia e varur kundrinore thirrmore e zhdrejtë............................. 522
1.4.1. e varur nga një folje a lokucion foljor të të kumtuarit
të të perceptuarit a të një procesi m e n d o r.......................... 522
1.4.2. m eija lë n r/'...................................................................... 522
2. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur kundrinore.......................522
2.1. Rendi i drejtë....................................................................................522
2.2. Rendi i anasjelltë.............................................................................522
2.3. Fjalia kryesore në mes të fjalisë së v a ru r...................................... 523
KREU XXIX PERIU D H A M E FJALI T Ë VARUR PËRCA K TO RE
1. Ç ’është periudha me Ijali të varur përcaktore............................................ 525
2. Mjetet e lidhjes së fjalisë së varur përcaktore me kryesoren................... 525
2.1. Me përemra lidhorë........................................................................ 526
2.1.1. me përemrin lidhor q ë ....................................................526
2.1.2. me përemrin lidhor i c ili................................................526
2.2. Me ndajfolje lid h o re....................................................................... 527
2.4. Me paskajore.................................................................................... 528
3. Nëntipat semantiko - strukturorë të periudhës me fjali të varur
përcaktore............................................................................................................. 528
3.1. Fjalia përcaktore d alluese............................'............................... 528
36 PASQYRA F. LËNDËS
3.1.1. me paraprijës një togfjalësh të përbërë nga një emër dhe nga
një përemër dëftor ai, a jo .................................................................. 528
3.1.2. me paraprijës një togfjalësh emër + mbiemëri i vetëm,
e v etm ja ................................................................................................... 529
3.1.3. me paraprijës një togfjalësh emër + mbiemër prejnumërorë
ip a rë ... ifu n d it...................................................................................529
3.1.4. me paraprijës një togfjalësh emër + mbiemër në shkallën
krahasore të s ip ë ris ë ........................................................................529
3.1.5. me paraprijës një ndërtim krahasues të shprehur me një emër
të shoqëruar ose jo nga përemri dëftor ai, ajo të prirë nga lidhëzat
si, p o si....................................................................................................... 529
3.1.6. me paraprijës një emër të pashquar në funksionin e një
kallëzuesori ................................................................................. 529
3.2. Fjaliae varur përcaktorepërshkruese........................................ 529
3.2.1. me paraprijës një emër që tregon një send të v e të m .................529
3.2.2. me paraprijës një emër tëpërveçëm njeriu, vendi etj................ 530
3.2.3. me paraprijës një emër tëprirë nganjë përcaktor.....................530
3.2.4. meparaprijës një togijalëshemër + përemër dëftorky, kjo....530
3.3. Fjaliae varur përcaktore ndajshtimore.......................................... 530
3.4. Fjaliae varur përcaktore ftilluese................................................... 530
3.4.1. me paraprijës një emër me kuptim shumë të përgjithshëm 530
3.4.2. me paraprijës një emër që tregon të kum tuar............................. 530
3.4.3. meparaprijës një emër që tregontë m enduar............................531
3.4.4. me paraprijës një emër që tregon dëshirë, vullnet,
domosdoshmëri etj.............................................................................. 531
3.5. Fjalipërcaktore shtesore.................................................................. 531
3.5.1. me lokucioning jë q ë ....................................................... 532
3.5.2. me përem rinç k a ...............................................................532
3.6. Periudha me fjali të varur përcaktore me ngjyrime rrethanore...532
3.6.1. Fjalia përcaktore me ngjyrim shkakor.......................... 533
3.6.2. Fjalia përcaktore me ngjyrim q ë llim o r.......................533
3.6.3. Fjaliapërcaktore me ng jy rim lejo r ......................... 534
3.6.4. Fjaliapërcaktore me ngjyrim rrjedhim or......................534
3.6.4.1. me paraprijës një togfjalësh e m ë ro r 534
3.6.4.2. me paraprijës një e m ë r ..................................535
4. Rendi i fjalive dhe i mjeteve të lidhjes në periudhën me fjali të varur
përcaktore...............................................................................................................535
4.1. Fjalia e varur pas fjalive kryesore................ ► ................................535
4.2. Fjalia e varur në mes të s a j ...............................................................536
KREU XXX PER IU D H A M E FJALI T Ë VARUR VEN D O RE
1. Ç ’është periudha me fjali të varur vendore...................................................537
2. Nëntipat semantiko - strukturorë të periudhës me Ijali të varur vendore.. .538
PASQYRA E LËNDËS 37
2.1. Me marrëdhënie hapësinorejo të përgjithëshme.........................538
2.1.1. Falia e varur vendore tregon vendin e veprimit
drejtpërdrejt............................................................................... 538
2.1.2. Fjalia e varur vendore saktëson më tej kuptimin e
përgjithshëm dëftor të një ndajfolje v e n d i........................538
2.2. Me marrëdhënie hapësinore të përgjithësuara........................... 539
2.2.1. me lokucionin lidhëzor kudo q ë ...................................539
2.2.2. me lokucionin lidhëzor ngado që.................................. 539
2.2.3. me lokucionin lidhëzor tekdo që...................................539
3. Vendi i fjalisë së varur vendore në periudhë...........................................539
3.1. Vendi i ijalisë së varur vendore me lidhje jokorrelative............ 539
3.2. Vendi i fjalisë së varar vendore me lidhje korrelative ................540
KREU XXXI PERIU D H A M E FJA LI T Ë VARUR K O H O RE
1. Ç ’është periudha me fjali të varur k o h o re ................................................. 541
1.1. Nëntipat strukturorë.......................................................................541
1.1.1. fjalia e varur lidhet drejtpërdrejt me foljen - kallëzues 541
1.1.2. fjalia e varur lidhet me kallëzuesin e fjalisë kryesore
nëpërmjet një rrethanori të k o h ë s.................................................. 541
1.1.2.1. me ndajfoljen korrelative a tëhere..........................................542
1.1.2.2. m enjë rrethanor kohe që shërben si korrelat........................ 542
2. Llojet e periudhave sipas përmbajtjes.......................................................... 542
2.1. Periudha me marrëdhënie njëkohësie............................................ 542
2.1.1. njëkohësi e p lo të ......................................................... ..................542
2.1.1.1. Trajtat kohore të foljeve - kallëzues janë në të tashmen 543
2.1.1.2. Trajtat kohore të foljeve - kallëzues janë në të pakryerën 543
2.1.1.3. Me foljet kallëzues në të tashmen ose në të pakryerën dhe
me lidhëzën sa.....................................................................................543
2.1.1.4. Kallëzuesi i kryesores ëshët trajtë kohore në të ardhmen,
kallëzuesi i fjalisë së varur në të tashmen e lidhores................ 543
2.1.1.5. Me lidhëzën ndërsa....................................................................544
2.1.2. njëkohësi e pjesshm e................................................................... 544
2.1.2.1 e kryer e thjeshtë + e p a k ry e r...............................................544
2.1.2.2. e pakryer + e kryer e thjeshtë................................................ 544
2.1.2.3. me lidhëzat qëkur, q ë k u rse ...................................................544
2.1.2.4. me lidhëzat q ë , që kur .............................................................545
2.1.2.5. me lidhëzat gjersa, derisa ........................................................545
2.2. Periudha me marrëdhënie paskohësie ............ j ........................ 545
2.2.1. me lidhëzat kur, tek e bashkëlidhjen e kryer e thjeshtë -
e kryer e thjeshtë ..................................................................................545
2.2.2. me lidhëzat si, pasi, mbasi ......................................................... 546
38 PASQYRA I-: l.ËNDËS
2.2.3. me lidhëzat sapo, posa, porsa, sa ............................................. 546
2.2.3.1. me foljet kallëzuesnë tëpakryerën ........................................ 546
2 .2 3 .2 . me foljet kallëzues në të kryerëne thjeshtë......................... 546
2 .2 .3 3 . folja - kallëzues e fjalisë së varur në të tashmen e lidhores,
e kryesores ka kuptimin e së ardhmes ..........................................546
2.3. Periudha me marrëdhënie parakohësie ........................................547
2.4. Periudha me fjali të varur kohore me kur të anasjelltë..................548
2.5. Periudha me fjali të varur kohore me ngjyrime marrëdhëniesh
të tjera ..................................................................................................... 548
2.5.1. me ngjyrime shkaku .....................................................548
2.5.2. me ngjyrime kushti .........................................................549
2.5.3. me ngjyrime rrjedhimi ....................................................549
2.5.4. me ngjyrime qëllimi ....................................................... 549
3. Vendi i ijalisë së varur kohore dhe rendi i gjymtyrëve kryesore të saj.....549
3.1. Rendi i fjalisë së varur për arsye të gjymtyrëzimit aktual............ 549
3.2. Rendi i gjymtyrëve krvesore të fjalisë së varuf ko h o re................ 550
KREU XXXII PE R IU D H A M E FJALI T Ë VARUR M ËN Y RO RE
1. Ç ’është periudha me fjali të varur mënyrore ..............................................551
2. Lidhëzat e lokucionet lidhëzore para Ijalisë së varur m ënyrore................ 551
2.1. me lidhëzën sikur ......................................................................... .552
2.2. me lidhëzat ashtu si, ashtu siç, kështu si, ashtu sikurse ...............552
3. Natyra leksiko - gramatikore e foljes - kallëzues të fjalisë së varur
mënyrore................................................................................................................553
3.1. me folje e lokucione foljore që tregojnë sidomos të menduar, të
thënë e t j .................................................................................................... 553
3.2. me foljenpavetoreduhet të prirë nga lidhëzas i ............................553
4. Mënyra e foljes - kallëzues të foljes së varur mënyrore ............................ 553
4.1. në dëftore, në lidhore e në dëshirore .......................................... 553
4.2. në përcjellore e në formën e pashtjelluar mohore .........................553
4.3. në forma të pashtjelluara të prira nga pjesëza si .......................... 554
5. Rendi i fjalive dhe i gjymtyrëve kryesore në periudhën me fjali të
varur mënyrore ....................................................................................................554
5.1. Rendi i fjalisë së varur mënyrore ....................................................554
5.2. Rendi i gjymtyrëve kryesore në fjalinë e varur m ënyrore 554
KREU X X X IIIPE R IU D H A M E FJALI T Ë VARUR Q Ë L L IM O R E
1. Ç ’është periudha me fjali të varur qëllim ore............................................... 555
2. Mjetet e lidhjes ................................................................................................555
2.1. me lidhëzën q ë ...................................................................................555
2.2.palidhëz ............................................................................................ 556
39
PASQYRA H LËNDËS
2.3. me lokucionin lidhëzorme qëllim q ë .............................................. 556
2.4. me lokucionin lidhëzor në mënyrë që.............................................. 557
3. Mënyra dhe koha e foljeve - kallëzues në periudhën me fjali të
varur qëllim ore.................................................................................................... 557
3.1. Fjalia e varur ka foljen - kallëzues në mënyrën lidhore................ 557
3.2. Fjalia kryesore e ka foljen - kallëzues në çdo mënyrë dhe në çdo
k o h ë ...........................................................................................................557
3.3. Ndërtimet me paskajore...................................................................558
4. Periudha me fjali të varur qëllimore mohuese............................................. 558
5. Përdorimi ipjesëzave saktësuese e modalenë fjalitë e varuraqëllimore.,559
5.1. me pjesëzën g jo ja ..............................................................................559
5.2. me pjesëzën s i ................................................................................... 559
6. Kthimi i fjalisë së varur qëllimore në fjali të ndërmjetme........................... 559
7. Ngjyrime shkaku e rrjedhimi në periudhën me fjali të varur qëllimore....559
7 .1. Ngjyrim shkaku, me lidhëzën q ë ..................................................559
7.2. Fjali e varur shkakore, me ngjyrim qëllimor me lidhëzën
n g a fr ik a s e ........................................................................................... 560
7.3. Ngjyrim rrjedhimi, me lidhëzën në mënyrë q ë ............................. 560
7.4. Fjali e varur kundrinore me ngjyrim qëllim or............................. 560
8. Vendi i fjalisë së varur qëllimore në periudhë............................................. 560
8.1. me lidhëzën që e me lokucikonin lidhëzor me qëllim q ë ........... 561
8.1.1. fjalia e varur qëllimore para kryesores........................ 561
8.1.2. fjalia e varur qëllimore në mes të fjalisë kryesore......... 561
8.1.3. fjaliae varur qëllim orepaskryesores ............ ...561
8.2. pa lidhëz, me foljen - kallëzues në mënyrën lidhore, me
lokucion lidhëzor në mënyrë q ë ........................................................561
8.3.Pikësim i .............................................................................................. 561
KREU XXXIV PERIU D H A M E FJA LI T Ë VARIM SH K A K O RE
1. Ç ’është periudha me fjali të varur shkakore................................................. 563
2. Periudha me fjali shkakore konstatuese.......................................................563
2.1. sipas mjeteve të lidhjes..................................................................... 563
2.1.1. me lidhëzën s e ...................................................................564
2.1.2. me lidhëzat ngaqë, ngase, nga shkaku që, nga shkaku
se, për shkak se, p ër arsye se.............................................................■.................564
2.1.3. me lokucionlidhëzor m e p re te k stse ...............................564
2.1.4. me lokucionin gjoja se, gjoja se p se ............................... 564
2.1.5. me lokucionin lidhëzor ngafrika se m o s ........................564
2.2. sipas ngjyrimeve kuptim ore............................................................564
2.2.1. me pjesëzën përforcuese pikërisht theksohet njëfakt si
shkak.....................................................................................................565
 40 PASQYRA l: l.HNDf-S
2.2.2. me lidhëzat se, sepse me korrelatë ndajfoljet andaj,
prandaj ose me lidhëzën e përbërë se..., p a ... ka theksim
afektiv të shkakut.................................................................. 565
2.2.3. me pjesëzat kufizuese vetëm, vetëm e vetëm theksohet
shkaku i v e të m .......................................................................565
2.2.4. mohimi i shkakut të v e të m .......................................... 565
2.2.5. më shumë se një sh k a k .................................................565
2.2.6. shkak plotësues i një shkaku'të m ëparshëm.................565
2.2.7. shkak mbizotërues me pjesëzën përforcuese sidomos, të
pasuar nga lidhëza q ë ..........................................................566
2.2.8. kundërvënie faktesh me njëri - tje trin .........................566
2.2.9. vënia në dyshim e një shkaku me anën të pjesëzës
g jo ja .......................................................................................... 566
2.2.10. pasiguri shkaku me anë të pjesëzës ndoshta............... 566
2.2.11. shkaqe të pjesslime që shkakëtojnë një rrjedhim 566
3. Periudha me fjali shkakore arsyetuese........................................................567
3.1. me lidhëza e lokucione lidhëzore arsyetuese............................... 567
3.1.1. me lidhëzën meqë, meqënëse, m eqënëqë.................... 567
3.1.2. me lokucionin lidhëzor duke qënë se............................567
3.1.3. me lidhëzënpërderisa....................................................567
3.2. Fjaliashkakore rne lidhëzakohore............................................... 568
3.3. Fjalitë shkakore me lidhëzat si, siç dhe me lokucionin
Iidhëzor si...q ë ... ................................................................................. 568
3.4. Fjalitë shkakore me lidhëzën q ë ................................................... 569
3.4.1. Fjalia shkakore e vlerësim it.......................................... 569
3.4.2. Fjalia shkakore e ndieniës ose e një gjendje të
brendshm e.............................................................................. 569
3.4.3. Fjal ia shkakore e shprehjes së jashtme të një gjendje të
brendshm e............................................................................. 569
3.4.4. Fjalia shkakore motivuese e p y e tje s ............................. 570
4. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur shkakore.............................. 570
4.1. Prapavendosje e ngulur e fjalisë së varur shkakore.....................570
4.2.Rendet e tje ra .................................................................................... 571
4.3.Pikësim i .............................................................................................571
KREU XXXV PE R IU D H A M E FJALI T Ë VARUR
R R JE D H IM O R E
1. Ç ’është periudha me fjali të varur rrjedhim ore.......................................... 573
2. Tipat semantiko - strukturorë të periudhës me fjali të varur
rrjedhimore...........................................................................................................574
2.1. me fjali të varur të bashkëlidhur me lidhëzat e fjalët
aq... sa, kaq... sa, aq... saqë, kaq... sa q ë ..........................................574
PASQYRA H l.ËNDËS 41
2.1.1. shkallë e lartë e sasisë, e masës, e cilësisë e treguar
nga korrelatët aq, k a q .......................................................... 575
2.1.2. shkalla e cilësisë e treguar nga ndajfolja e sasisë mjaft. .575
2.1.3. shkalla e lartë e tiparit e treguar nga fjala e bashkëlidhur
te p ë r ........................................................................................... 575
2.1.4. cilësi që sjeil rrjedhimin e treguar nga përemrat dëftorë
i atillë, i tillë .............................................................................575
2.1.5. shkalla e lartë e shtjellimit të veprimit e treguar nga
lokucionet frazeologjike gjer atje, gjer në atë shkallë, gjer
në atë gradë, deri në atë ditë, deri më këtë ditë....................576
2.1.6. shkallë të lartë të sasisë a tiparit e treguar nga fjalët e
bashkëlidhura aq, kaq që mungojnë por që mund të shtohen
le h të ............................................................................................. 576
2.1.7. shkalla e lartë e shtjellimit të veprimit e treguar nga
përsëritja e së njëjtës trajtë foljore....................................... 576
2.2. me fjali jo të bashkëlidhura (jokorrelative)................................. 576
2*2.1. shkallë e lartë e sasisë, e masës dhe e cilësisë e treguar
me lokucionin a q s a ................................................ 576
2.2.2. me lidhëzënk ë sh tu q ë ..................................................... 577
2.2.3. me lidhëzën në mënyrë që............................................... 577
2.2.4. me lidhëzënq ë ..................................................................577
2.2.4.1. pasiguri, supozim ......................................... 577
2.2.4.2. mohim, mungesë tipari................................. 577
2.2.4.3. pasojë e domosdoshme, objektive............... 578
2.2.4.4. ngjyrim afektiv.............................................. 578
3. Rendi i fjalisë në periudhën me fjali të varur rrjedhim ore...................... 578
KREU XXXVI PERIUDHA M E FJALI T Ë VARUR KUSHTORE
1. Ç ’është periudha me fjali të varur kushtore.................................................. 581
1.1. Grupet e periudhës me fjali të varur kushtore sipas kuptimit të
tyre modal................................................................................................ 581
1.1.1 kushti dhe pasoja janë të realizueshme në çastin e ligjërimit. ...581
!.1.2 kushti dhe pasoja janë të parealizueshme në çastin e
ligjcrim it................................................................................................. 581
1.2. Nëntipat e periudhës me fjali të varur kushtore sipas lidhjes
kuptim ore.................................................................................................582
1.2.1. Periudha rne fjali të varur kushtore të mirëfillta ku pasoja është
rezultat i pashmangshëm i kushtit...................................................... 582
1.2.2. periudha me fjali të varur kushtore ku pasoja është arsyetim,
vlerësim, pyetje, dëshirë, urdhër etj.................................................... 582
2. Ndërtimi dhe kuptimi i periudhave me fjali të varura kushtore............... 582
2.1. periudha kushtore lidhëzore.........................................................582
2.1.1. me lidhëzën n ë ..................................................................583
2.1.1.1. rendi i ngulitur: lidhëz + kallëzues + kryefjalë 583
2.1.1.2. kallëzuesi i fjalisë së varur kushtore në mënyrë dëshirore
 PASQYRA L I.ËNDF.S 43
42 PASQYRA L LI:: NDËS

e d ë fto re ..................................................................................583 së një veprimi a tip a ri..............................................................599

2.2.3. Përgjithësim lidhur me vendin e kohën e kryerjes së
2.1.2. me lokucionin në qoftë s e ............................................... 584
2.1.2.1. kusht të m undshëm ........................................585 veprimit....................................................................................... 600
2.2.4. Përgjithësimi lidhur me përfshirjen e personave a të
2.1.2.2. kusht i pam undshëm ......................................585
sendeve........................................................................................ 600
2.1.2.3. rendi është i l i r ë .............................................585
2.2.4.1. me përemrat e pacaktuar kushdo, cilido, çfarëdo, të
2.1.3. me lidhëzënn ë se .............................................................. 586
ndjekur nga që - shpjeguese................................................600
2.1.4. me lokucionin në është s e ............................................... 586
2.2.4.2. me përemrat kushdo, cilido, çfarëdo që nuk pasohen
2.1.5. me lokucionin në r a s ts e ........................................586
nga që - shpjeguese................................................................600
2.1.6. me lidhëzën p o e me lokucionet lidhëzore të formuara
2.2.4.3. me përemrin çfarëdo + emër + që - shpjeguese 601
me të: po qe se, po të je të se, po qe që etj........................ 586
2.2.5. Dallimi i periudhave me fjali të varur lejore përgjithësuese
2.1.6.1. me mënyrën dëfto re ...................................... 587
nga ato me fjali të varur vendore, kohore, kryefjalore e
2.1.6.2. me mënyrën lidhore...................................... 587
kundrinore................................................................................ 601
2.1.6.3. me mënyrënlidhore - habitore.....................588
2.3. Periudha rne fjali të varur lejore - kushtore................................601
2.1.6.4. rendi i fjalëve në fjalinë e varur kushtore me
2.3.1. Me lokucionet lidhëzore lejore edhe në (dhe në), edhe
lid h ëzën p o .............................................................. 588 në qoftë se, edhe nëse, edhe në rast se, edhe po, edhe po
2.1.7. me lokucionin lidhëzorpo q e s e ......................................588
qese, edhe sikur.......................................................................601
2.1.8. me lokucionet lidhëzorepo tëjetë se, po tëjetë që .589
2.3.2. Me mënyrën lidhore të prirë nga pjesëza l e .................. 602
2.1.9. me lidhëzën sik u r............................................................. 589
2.3.3. Me mënyrën dëshirore të pasuar nga lidhëza edhe,
2.1.10. me lokucionin lidhëzor me kusht q ë ............................ 589
dhe................................................................................................ 602
2.1.11. me lokucionin lidhëzor mjaft q ë .................................... 590
2.3.4. Me mënyrë lidhore të paprirë nga lidhëza edhe, dhe...603
2.1.12. me lidhëzën k u r .............................................................. 590
2.3.5. Me përcjellore ose me formën e pashtjelluar mohore të
2.2. Periudha me fjali kushtore të ndërtuara pa lid h ë z ......................591
2.3. Periudha me ndërtime foljore tëpashtjelluara..............................591 prirë nga lidhëza edhe, d h e ................................................... 603
3. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur kushtore..........................592 3. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur lejo re.................................. 603
3.1. Rendi i ngulitur................................................................................592
3.2. Rendi i lir ë ........................................................................................ 592 KREU XXXVIII PER IU D H A M E FJALI T Ë VARUR
K R A H A SO R E
KREU XXXVII PER IU D H A M E FJA LI T Ë VARUR L E JO R E 1. Ç ’është periudha me fjali të varur krahasore................................................605
2. Tipat strukturorë të periudhës me fjali të varur krahasore........................ 607
1. Ç ’është periudha me fjali të varur le jo re ..................................................... 595 2.1. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura................................................... 608
2. Tipat kryesorë të periudhave me fjali të varur le jo re ..................................596 2.1.1. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të barazisë............................ 608
2.1.1.1. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të barazisë sasiore............608
2.1. Periudha me fjali të varur lejore të mirëfilltë a r e a l e .................. 596
2.1.1.1.1. Ndajfolja sa në fjalinë e varur, ndajfoljet aq ose kaq në
2.1.1. Me lidhëza e lokucione lidhëzore................................... 596
2.1.1.1. me lidhëzatmegjithëse, ndonëse.................596 fjalinë drejtuese...................................................................................608
2.1.1.1.2. Ndajfoija sa + mbiemër në shkallën pohore në fjalinë e
2.1.1.2. me lidhëzën edhepse, edhe s e ................. 596
varur, ndajfolja aq + mbiemër në shkallën pohore në fjalinë
2.1.1.3. me lidhëzënë sado që, sido q ë ................. 596
2.1.1.4. me shprehjen lidhëzorepaçka se.................. 597 drejtuese..................................................................................................608
2.1.1.1.3. Përemri sa + emër në fjalinë e varur, përemri + aq +
2.1.1.5. me lokucionin lidhëzorpavarësishtse 597
emër në fjalinë kryesore............................................................. 608
2.1.1.6. me lokucionin lidhëzor v ë rte tq ë .................597
2.1.2. Me ndërtime të pashtjelluara............................................598 2.1.1.1.4. Ndjafolja aq + mbiemër i shkallës pohore në fjalinë
drejtuese, ndajfolja sa + përemri ç ’ + folje në fjalinë e
2.2. Periudha me Qali të varur lejore përgjithësuese..........................598
v a ru r ............................................................................................. 609
2.2.1. Përgjithësim në masën e një veprimi, tipari, rrethane. .599
2.1.1.1.5. Lokucioni më sa në fjalinë e varur, ndajfolja aq në
2.2.1.1. me mjetin lidhës sa d o ................................... 599
fjalinë drejtuese............................................................................609
2.2.1.2. me mjetin lidhës sado, të ndjekur nga që -
2.1.1.2. Fjalitë krahasore të barazisë cilëso re.................................... 610
shpjeguese................................................................. 599
2.1.2. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të pabarazisë.......................610
2.2.2. Përgjithësim në llojin e cilësisë a në mënyrën e shfaqjes
44 PASQ.YRA L LËNDËS
2.1.2.1. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të pabarazisë sasiore........611
2.1.2.2. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të pabarazisë cilësore
2 .1 .2 .2 .1 . Parapëlqim të një fakti ndaj një tjetri. Ndajfolja mirë në
shkallën krahasore në krye të fjalisë drejtuese + lidhëzat se,
sesa në ijalinë e varur..................................................................611
2 .1 .2 .2.2 . Mospërngjasim në mënyrë a tipar. Ndajfoljet e
mënyrës ndryshe, tjetër një fjalinë drejtuese + mjetin
lidhës nga ç ’, ose nga sa............................................. 612
2 .1 .2 .2 .3 . Pabarazi rre th a n e .....................................................612
2.1.2.2.4. Krahasim i një veprimi a gjendjeje me tërësinë e
veprimeve a të gjendjeve të tje r a ................................612
2 .1.2.2.5. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur
krahasore...................................................................... 612
2.1.3. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të rritjes
p ërp jestim o re.............................................................................613
2.1.3.1. N dërtim i........................................................................ 613
2 .1.3.1.1. Ndajfolja sa + ndajfolje në shkallën krahasore në
fjalinë e varur, ndajfolja aq + ndajfolje në shkallën
krahasore në fjalinë drejtuese..................................... 613
2.1.3.1.2. Ndajfolja sa + mbiemër në shkallën krahasore në
fjalinë e varur, ndajfolja aq + mbiemër në shkallën
krahasore në fjalinë drejtuese...................................... 613
2 .1.3.1.3. Ndajfolja sa + ndajfolje në shkallën krhasore në
fjalinë e varur, ndajfolja aq + mbiemër në shkallën
krahasore në fjalinë drejtuese....................................... 613
2 .1.3.1.4. Ndajfolja sa + mbiemër në shkallën krahasore në
fjalinë drejtuese............................................................. 613
2.1.3.2. Rendi i fjalive në periudhën me fjali të varur
krahasore........................................................................614
2.1.3.3. Njëplanshmëria kohore e fjalisë së varur me fjalinë
drejtuese......................................................................... 614
2.2. periudha me fjali të varur krahasore jo të bashkëlidhura
3. Rendi dh ep ik ësim i........................................................................................615
3.1. Fjalia e varur krahasore para ose në mes të fjalisë kryesore ndahet
me presje.................................................................
3.2. Fjaliae varurkrahasorepasfjalisëkryesorendahetm epresje....616
3.3. Fjalia e bashkëlidhur krahasore e pabarazisë nuk ndahet me
p re sje .........................................................................................................616
3.4. Fjalia jo e bashkëlidhur krahasore e sasisë me ndajfoljen sa nuk
ndahet me p r e s je .................................................................................... 616
KREU X X X IX FJA L I T Ë T JE R A T Ë VARURA
1. Nocione të përgjithshme.................................................................................. 617
2. Fjalia e varur e shtimit shkallëzues................................................................. 617
3. Fjalia e varur e përjashtimit (kufizues)..........................................................618
4. Fjalia e varar e kundërisë................................................................................ 620
PASQYRA E LËNDËS 45
611 5. Fjalia e varur e spikatjes theksuese.............................................................. 620
KREU X L PERIU D H A A SINDETIKE
1. Ç ’është periudha asindetike............................................................................623
2. Periudha asindetike me marrëdhënie këpujore.............................................625
2.1. Përdorim i...........................................................................................625
2.2. N dërtim i.............................................................................................625
2.3. Pikësim i............................................................................................. 626
3. Periudha asindetike me marrëdhënie shtesore..................................... 626
4. Periudha asindetike me marrëdhënie sqaruese............................................627
5. Periudha asindetike me marrëdhënie përqasore........................................... 628
6. Periudha asindetike me marrëdhënie përcaktore..........................................629
6.1. Fjalia e parë ka përemra e ndajfolje dëftore me kuptim
paralajm ërues.........................................................................................630
6.2. Fjalia e parë ka një emër me kuptim abstrakt që ka nevojë të
konkretizohet..........................................................................................630
7. Periudha asindetike me marrëdhënie kryefjalore........................................631
8. Periudha asindetike me marrëdhënie kundrinore........................................631
9. Periudha asindetike me marrëdhënie shkakore............................................ 632
9.1. Marrëdhënie thjesht motivuese....................................................... 632
9.1.1. Fjalia e parë shpreh supozim, e dyta arsyetimin e
supozim it..................................................................................632
9.1.2. Fjalia e parë shpreh detyrim, domosdoshmëri, mundësi,
e dyta tregon arsyen....................................................... 632
9.1.3. Fjalia e parë shpreh modalitetin e realitetit, e dyta tregon
tiparin që shkakton a arsyeton atë që thuhet në ijalinë e
parë.................................................................................632
9.1.4. Fjalia e parë është pyetëse retorike, e dyta motivon arsyen
e pyetjes retorike............................................................632
9.2. Motivim u rd h ë ri............................................................................... 633
10. Periudha asindetike me marrëdhënie rrjedhimore ose përfundimi......... 633
614
10.1. Fjalia e parë tregon tipar real, e dyta përfundimin.................... 633
10.2. Fjalia e dytë tregon nxitje, e para m otivon................................. 633
10.3. Fjalia e parë tregon veprim si shkak, e dyta rrjedhim in 633
615
10.4. Fjalia e parë pavetore tregon gjendje të brendshme që bëhet
shkak për rrjedhimin që tregon fjalia e d y të ..............................634
10.5. Fjalia e parë tregon shkak, e dyta rrjedhim me pasim kohor....634
10.6. Sinonimia me fjali të bashkërenditura e të nënrenditura............ 634
11. Periudha asindetike me marrëdhënie kohore.............................................634
11.1. Veprime të përsëritura që pasojnë njëri - tjetrin ........................ 634
11.2. Veprime që pasojnë ose ngjyrim përfundim i...............................634
12. Periudha asindetike me marrëdhënie kushtore.......................................... 634
12.1. Fjalia e parë shpreh supozim ......................................................... 635
12.2. Fjalia e parë shpreh supozim a kusht, e dyta një nxitja a
u rd h ë r....................................................... !.............................................636

46 PASQYRA t LHNDHS
13. Periudha asindetike me marrëdhënie le jo re .............................................636
13.1. Pjesaeparë është I ja li................................................................... 636
13.1.1. Përsëritjaesënjëjtës trajtëfoljore............................... 636
13.1.2. Përsëritja e dy mbiemrave me kuptim antonimik me
funksion kallëzu eso r..........................................................636
13.1.3. Dy em ra, njëri me parafjalën me, tjetri me parafjalën
p a .......................................................................................................636
13.2. Pjesae parë është periu dh ë.......................................................... 637
14. Periudha asindetike me arrëdhënie mënyrore........................................... 637
KREU XLI F JA L IT Ë E N D Ë R M JE T M E
1. Ç ’është Çalia e ndërm jetm e........................................................................... 639
2. Ndërtimi i fjalive të ndërm jetm e...................................................................640
3. Tipat kuptimorë të fjalive të ndërmjetme dhe veçoritë e tyre
ndërtimore.............................................................................................................. 641
3.1. Fjalitë e ndërmjetme të shkallës së vërtetësisë................................ 641
3.1.1. p a lid h ë z a ...........................................................................641
3.1.2. me lidhëzat siç, s i ............................................................. 642
3.1.3. me përemrin sa, ç ’ të prirë nga parafjala me ose tiga... 642
3.1.4. me lokucionin në tn o s..................................................... 642
3.1.5. me përem rin sa ose me ndajfoljen si, ose ku dhe folje në
mënyrën lid h ore.......................................................................... 642
3.1.6. me lidhëzënjfp.................................................................. 642
3.2. Fjalitë e ndërmjetme të vlerësimit em ocional............................... 643
3.3. Fjalitëendërmjetm e të b u rim it....................................................... 643
3.3.1. p a lid h ë z a ...........................................................................643
3.3.2. me lidhëzëns iç .................................................................. 643
3.3.3. me lidhëzënsi, sikurse, sik u r.......................................... 643
3.3.4. me lidhëzënsikundër.......................................................644
3.3.5. me lidhëzënfotr .................................................... '........ 644
3.4. Fjalitë e ndërmjetme të karakterit të thënies..................................644
3.4.1. saktësim të karakterit të thënies...................................... 644
3.4.1.1. me folje të thëni në mënyrënlidhore 644
3.4.1.2. me trajtë tëpashtjelluar foljore.....................644
3.4.2. qëndrimi i folësit ndaj mënyrës së formulimit të
shprehjes......................................................................................644
3.4.2.1. p a lid h ë z a ........................................................645
3.4.2.2. me ndajfoljen s i ............................................. 645
3.4.2.3. me lidhëzëngë............................................... 645
3.4.2.4. me trajtë të pashtjelluar foljore.....................645
3.4.2.5. me lokucionet lidhëzore në qoftë se, në rast
se ...................................................................................645
3.5. Fjalitë e ndërmjetme të tërheqjes së vëm en d jes........................645
3.6. Fjalitë e ndërmjetme të lidhjes së kum tim eve.............................646
3.6.1. me lidhëzëns iç ...............................................................646
PASQYRA E LËNDËS 47
3.6.2. me lidhëzën si, sikundër, siku rse................................... 647
3.6.3. me lidhëzën që, m e q ë ..................................................... 647
3.6.4. mepërem rinlidhor ç ’ + foljaja m + ndajfoljenë shkallën
krahasore................................................................................. 647
4. Zgjerimi i fjalive të ndërm jetme....................................................................647
5. Vendi i fjalive të ndërmjetme......................................................................... 648
5.1. në varësi nga tipi i saj kuptim or......................................................648
5.1.1. Fjalitë e shkallës së vërtetësisë qëndrojnë në krye......... 648
5.1.2. Fjalitë e karakterit të thënies qëndrojnë në krye............ 648
5.1.3. Fjalitë që shprehin qëndrimin ndaj mënyrës së thënies
qëndrojnë në m es...................................................................... 648
5.1.4. Fjalitëe vlerësimit emocional qëndrojnënë m e s 648
5.1.5. Fjalitëe burimit të kumtimitdalinnë të tripozicionet..648
5.1.6. Fjalitë e tërheqjes së vëmendjes dhe ato të lidhjes së
kumtimeve në me a në krye....................................................648
5.1.7. Në periudhën (lidhëzore) vihet fill pas lidhëzës 648
5.2. Pikësim i............................................................................................. 649
KREU XLII FJA L IT Ë E N D ËRKALLURA
1. Ç ’është fjalia e ndërk allu r............................................................................. 651
2. Takimet dhe d allim et............................................................. 652
3. Llojet e fjalive të ndërkallura......................................................................... 653
3.1. Fjalitë e ndërkallura pa lidhëza....................................................... 653
3.1.1. Ndërtimi i fjalive të ndërkallura pa lidhëza................... 653
3.1.1.1. Njëkryegjymtyrëshe me vetë të caktuar e të pacaktuar,
pavetore, em ë ro re ................................................................ 653
3.1.1.2. M ungesore.....................................................................654
3.1.1.3. Periudha të të r a ............................................................. 654
3.1.1.4. Ndërtime me trajta foljore të pashtjelluara................ 654
3.1.1.5. Fjali pyetëse ku rimerr një gjymtyrë e fjalisë së
m ëparshm e.................................................................. 654
3.2. Fjalitë e ndërkallura me lidhëza bashkërenditëse....................... 654
3.3. Fjalitë e ndërkallura me lidhëza nënrenditëse dhe me fjali
lidhëse........................................................................................................655
3.3.1. Me lidhëzat se, sepse, tneqë, megjithëse, ndonëse,
edhe pse, edhe kur, si, sikur, aqsa, siç kur, që, në
qoftë se, në, po etj................................................................ 655
3.3.2. Me përemrat lidhorë që, i cili, me ndajfoljen lidhore ku,
me përemrin çka, me lokucionin lidhor g jë q ë ................. 655
3.3.3. Emër në fjali që rimerret e përcaktohet nga një fjali
lidhore....................................................... 656
4. Fjali e periudha të ndërkallurajashtë kufijve të fjalive të tjera................... 656
4.1. Fjalitë a periudhat e ndërkallura mund t’i referohen një fjalie
a një gjymtyre të saj ose një periudhe.................................................657
4.2. Një fragment i tërë i ligjëratës së drejtë...........................................657
4.3. Disafjali të ndërkallura, që ureferohengjymtyrë tëndryshme.,.657
 P A S Q Y R A P LF.NDËS PASQYRA H LËNDËS 49
48

5. Vendi i fjalive të ndërkallura........................................................................657 4.3. Shprehimësia e ligjëratës së zhdrejtë të lirë.............'....................677

5.1. Fjalitë e ndërkallura fill pas fjalë së cilës i referohet.....................657
5.2. Fjalitë e ndërkallura fill pas fjalisë së cilës i referohet.................658 B IB L IO G R A FIA ................................................................................... 679
5.3. Pikësim i............................................................................................. 658
5.3.1. Përdorimi i kllapave me fjalitë e ndërkallura............... 658
5.3.2. Përdorimi i vizave me fjalitë e ndërkallura................. 658

KREU XLIII L IG JË R A T A E D R E JT Ë , E Z H D R E JT Ë D H E E
Z H D R E JT Ë E L IR Ë

1. Ç ’është ligjërata e drejtë, e zhdrejtë dhe e zhdrejtë e lirë..................... 661

2. Ligjërata e drejtë...............................................................................................662
2.1. Kuptimi i foljes së pjesës lajmuese.............................................. 664
2.1.1. Folje që tregojnë të thënë a të menduar pa nuanca
vlerësimi a qëndrimi subjektiv.........................................664
2.1.2. Folje që tregojnë formën e rrjedhjes së ligjërimit,
theksim a zbutje, qëllim, mjet të kumtimit etj...................664
2.2. Vendi i pjesës lajmuese.....................................................................664
2.2.1. Pjesa lajmuese para pjesës përmendëse......................... 664
2.2.2. Pjesa lajmuese pas pjesës përmendëse............................665
2.2.3. Pjesa lajmuese në mes të pjesës përmendëse................ 666
2.3. Mundësitë më të mëdha shprehëse të ligjëratës së drejtë ndaj
ligjëratës së zhdrejtë..............................................................................667
3. Ligjërata e zhdrejtë......................................................................................... 667
3.1. Forma e lidhjse së pjesës përmendëse mepjesën lajmuese 668
3.2. Ndryshime në trajtat vetore të foljes dhe të përemrave vetorë e
pronorë gjatë riprodhimit të ligjërimit të p a r ë ......................... 669
3.2.1. Kur riprodhimi bëhet nga persona që nuk kanë qenë të
pranishëm në ligjërimin e parë............................................ 669
3.2.2. Kur riprodhimi bëhet nga persona që kanë qenë të
pranishëm në ligjërimin e parë............................................. 670
3.3. Ndërrimi i disa fjalëve dëftore që tregojnë afërsi me fjalë dëftore
që tregojnë larg ësi............................................................................... 670
3.4. Ndryshime në trajtat kohore të foljeve........................................... 671
3.5. Ndryshime në trajtat mënyrore të urdhërores dhe dëshirores me
trajta të mënyrës lid h o re..................................................................... 672
3.6. Ndryshime në aspektin stilistik të ngjyrimit em ocional............... 672
3.7. Mundësi më të kufizuara shprehëse të ligjëratës së zhdrejtë ndaj
ligjëratës së drejtë.................................................................................................673
4. Ligjërata e zhdrejtë e li r ë ...............................................................................674
4.1. Rendi i pjesës në ligjëratën e zhdrejtë të li r ë ..................................675
4.1.1. Pjesa përmendëse pas pjesës lajmuese............................675
4.1.2. Pjesa përmendëse para pjesës lajmuese........................ 675
4.1.3. Para përmendëse në mes të pjesës lajmuese.................. 675
4.2. Gërshetimi i ligjëratës së zhdrejtë të lirë me ligjëratat e tjera...... 675
 PARATHENIE

Pas botimit të vëllimit të parë të "Gramatikës së gjuhës shqipe”

(Morfologjia), Tiranë 1995 , tani po i jepet lexuesit vëllimi i dytë i kësaj
vepre, Sintaksa. Ky vëllim është një variant i rivështruar i botimit të
mëparshëm në formë dispense i veprës "Fonetika dhe gramatika e gjuhës së
sotme letrare shqipe " III , Sintaksa (Tiranë 1976 - 1983) . Vëllimi i
pranishëm përbëhet nga dy pjesë : Pjesa I , Sintaksa e fjalisë dhe pjesa II,
Sintaksa e periudhës. Në të është përshkruar dhe shpjeguar struktura sintaksore
e shqipes së sotme dhe janë trajtuar nocionet themelore të sintaksës mbi të
cilat mbështetet analiza dhe shtjellimi i lëndës . Në trajtimin e lëndës është
synuar të shpjegohen kategoritë e ndryshme sintaksore , të përshkruhen në
mënyrë sa më të plotë funksionet e ndryshme të gjymtyrëve të fjalisë , të
fjalisë dhe të periudhës dhe të vihen në dukje format dhe mjetet e shprehjes
së këtyre funksioneve
Krerët e këtij vëllimi janë hartuar si vijon: Krerët I, IV, V, IX, XIV,
XV, XXIII, XXV, XXXIX,nga prof. M . Domi; krerët II,III,XXI,XXII,
XXIV, XXVI, XXVII, XXVIII, XXIX, XXX, XXXI, XXXIV, XXXV,
XL.nga prof. S. Floqi; krerët VI, VII, VIII, X, XI, nga prof. M . T o to n i;
k r e r ë t X I I ,X I I I , nga d r. R . P ë r n a sk a ; k r e r ë t X V I,X V I I ,
XVIII,XIX,XX,XLI.XLII, nga prof. M. Çeliku ; krerët XXXII, XXXIII,
XXXVI, XXXVII, XXXVIII, nga prof. S.Mansaku ; kreu XLIII nga prof.
S. P rifti .
Vëllimi është përgatitur për shtyp nga dr. R . Përnaska, i cili ka
ndihmuar dhe për redaktimin e tij.
52

Falenderojmë me këtë rast recenzentët e këtij vëllimi prof.Emil Lafen

e dr.Thom a Rushin si dhe të gjithë kolegët e tjerë që , me vërejtjet dhe
sugjerimet e ty re’të vlefshme gjatë diskutimit të veprës, kanë ndihmuar në
përmirësimin e saj .

KREU I

NJOHURl T l P lR C JiT H S H M E PER

SINTAKSËN

S in ta k sa , o b je k ti d h e m e t o d a t e saj

1.Sintaksë quhet tërësia e mënyrave të bashkimit në ligjërim të ijalëve

të një gjuhe sipas kuptimit e natyrës gramatikore , bashkë me marrëdhëniet e
vendosura midis njësive të formuara prej tyre , me rregullsitë përkatëse , për
të shprehur mendimet e për t ’ua bërë ato të njohura të tjerëve . Sintaksë thirret
edhe studimi i këtyre ndërtimeve e raporteve , i rregullave të'tyre , teoria ,
pjesa e gramatikës që merret me to , po ashtu edhe një vepër e caktuar që
trajton një lëndë të tillë .
Sintaksa përbën, me morfologjinë, gramatikën e një gjuhe. Rregullat
e saj dalin nga materiali real gjuhësor, nga vëzhgimi dhe përgjithësimi i tij.
Tipik për gramatikën është karakteri përgjithësues. Ajo bën abstraksion nga
elementet konkrete e të veçanta të ligjërimit. qëjanë të një larmie aq të madhe
e të një sasie të pakufishme, përcakton kategoritë e tiparet e përgjithshme, atë
çka qëndron në bazë të ndryshimit të fjalëve dhe të bashkimeve të tyre, dhe
nxjerr andej rregullat. Gramatika është rezultat i një veprimtarie të gjatë
abstraktimi, dëshmi e përparimeve shumë të mëdha të mendimit njerëzor. •
2. Sintaksa ka për objekt ligjërimin e lidhur. Fjalët, në procesin e
ligjërimit, duke u bashkuar për të shprehur e transmetuar mendimin, hyjnë në
lidhje e në marrëdhënie të ndryshme kuptimore e formale gramatikore.
Nëpërmjet këtyre Iidhjeve e raporteve krijohen njësi të ndryshme sintaksore.
Sintaksa studion në radhë të parë njësitë që japin një kumtim të mbaruar a
54 KREIJ I
relativisht të mbaruar, të plotë a pak a shumë të plotë, fjalinë e mëvetësishme
dhe periudhëri, dhe pjesët përbërëse të tyre, gjym tyrët e fjalisë dhe njësitë
kallëzuesore të b ash k u a ra në periudhë, fjalitë. Po ashtu edhe bashkimet
funksionale që realizohen në kuadrin e këtyre, togfjalëshat e ndërtim et
komplekse, edhe raportet e ndryshme që vendosen midis këtyre njësive të
ndryshme.
Sintaksa si disiplinë gjuhësore ka rëndësi të madhe teorike e praktike.
Nëpërmjet fakteve dhe kategorive të saj realizohet funksioni i gjuhës si mjet
marrëveshjeje midis njerëzve, si mjet komunikimi, duke u vënë në përdorim
edhe të gji-tha elementet e mjetet e rrafsheve të tjera të gjuhës, Struktura
sintaksore është e lidhur me mendimin më shumë se çdo rrafsh tjetër gjuhësor.
Nëpërmjet saj shfaqet konkretisht lidhja dialektike e gjuhës me mendimin,
depërtohet më thellë në strukturën e brendshme të ligjërimit. Nga studimi i
sintaksës mësojmë si duhet t’i përdorim. e t’i lidhim fjalët në të folur e në të
shkruar. në bazë të ligjeve të gjuhës sonë, për ta shprehur sa më saktë. më
qartë e më drejt mendimin tonë.
Çdo gjuhë ka veçoritë e saj sintaksore. Po ajo ngërthen edhe shumë
elemente të përbashkëta a të ngjashme me gjuhë të tjera, sidomos me gjuhët
gjenetikisht më të afërta, por edhe me gjuhët me të cilat ka qënë a është në
kontakt.
. 3. Si studim i mënyrave të ndryshme të bashkimit të Qalëve dhe i
rregullsive të tyre, sintaksa është një shkencë njëkohësisht përshkruese dhe
teorike përgjithësuese.
Metodë themelore e studimit të fakteve sintaksore është vëzhgimi i
shoqëruarm e analizën dhe përgjithësim in e të dhënave të tij. Nëpërmjet tyre
veçohen nga rrjedha e ligjërimit. të nxjerra nga burime të caktuara, dukuritë
sintaksore që i interesojnë studiuesit. Pastaj ç ’del nga shqyrtimi i tyre
përgjithësohet nëpërmjet formulimit të përfundimeve që rrjedhin andej. Pra
përdoret si pikënisëse m etoda induktive, që shkon nga faktet e veçanta
konkrete në përcaktimin e veçorive të përbashkëta që dalin dhe, në bazë të
tyre, të kategorive e njësive sintaksore.
Në sintaksë ka mjaft herë sinonimi elementesh. ndërtimesh e njësish
sintaksore. Ndër to disa janë shprehëse më të qarta, përfaqësuese më tipike të
një raporti sintaksor, të tjera më pak të qarta, jo aq tipike. Përdorimi i
zëvendësimit të një shprehjeje, të një dukurie të kategorisë jo aq të qartë me
një tjetërtë qartë, transformimi, zëvendësimi i një trajte, i një ndërtimi, me një
tjetër të barazvlershëm, jep mundësi të kapet saktë e pa luhatje funksioni
sintaksor i tyre. Po sjellim ndonjë shembull. Përemri pyetës ç në ijali mund të
NJOHURl TL' Pi-RGJITHSHMH 55
dalë me funksionet sintaksore të kryefjalës e të kundrinës së drejtë: Ç 'e solli
atë këtiP. Ç 'solli ai këtiP Zëvendësimi i tij me një emër të shquar në dy ndërtimet
e mësipërme mund të zbulojë më qartë, më me siguri, në ndonjë rast konkret.
rolin e tij sintaksor. Krahas fjalive të mësipërme mund të vëmë përkatësisht
ijalitë: Nevoja e sotli atë këtiP B içikletën solli ai këtiP të njëvlefshme
sintaksorisht me to. Krahas Luftoi me trimëri m u n d të themi fare mirë, pa
asnjë ndryshim sintaksor e kuptimor. L ifto i trimërisht çka e vë edhe më mirë
në dukje funksionin rrethanor të mënyrës së emrit m e paraijaië ‘Tne trimëri”.
Ndryshimi i një ndërtimi, zëvendësimi i tij me një tjetër, na zbulon
herë herë edhe ndryshimet që ekzistojnë midis dy ndërtimeve pak a shumë të
barazviershme për nga përmbajtja, ngjyrimet sintaksore a stilistikore që ka
secili ndërtim. Mendimin themelor të shprehur me ijalinë zakonisht thirrmore
“Nga s ’e kam kërkitar", mund ta shprehim edhe me ijalinë dëftore ‘‘£ kam
kërkuar gjithandej", po duke humbur shprehimësinë që bashkëbart ija lia e
parë. vlerën pyetëse - retorike, thirrmore të saj.
Në sintaksë, si në çdo rrafsh të gjuhës, ndodhin vijimisht evolucione,
ndryshime. përftohen mënyra të shprehuri, ndërtime të reja dalin jashtë
përdorimit ose dalin në një plan të dytë e përdoren më pak, mënyra e forma të
shprehuri të caktuara, si të vjetëruara. më pak të afta për ta dhënë qartë një
raport të caktuar; vërehen prirje të ndryshme, që mund të na japin një ide të
disa aspekteve të një gjuhe në të ardhshmen. Kjo e bën herë herë të nevojshëm
që të synohet të jepet jo thjesht e vetëm përshkrimi i një gjendjeje gjuhësore
kohësisht të caktuar, po edhe dinamika e saj. jo vetëm të vihet në dukje e të
përshkruhet ky ose ai ndërtim. por të shihet edhe vendi, pesha që ka ai në
gjuhë, në krahasim me një fakt tjetër sintaksor të njëvlefshëm ose analog. Nga
kjo merr rëndësi edhe përdorimi i metodës statistikore, edhe vështrimi i anës
sasiore të fakteve sintaksore, i shkallës së dendurisë, i masës së përdorimit të
tyre. Merren kështu burime të caktuara (disa vepra ose një vepër). regjistrohet
numri i përdorimit të kësaj mënyre shprehjeje, trajte. i këtij ose i atij ndërtimi,
me këtë ose atë funksion, bëhen përqasje e nxirren përfundime. Të dhënat
statistikore ndihmojnë për të parë gjendjen reale, prirjet e një gjuhe në një
fazë, në një moment të caktuar, dinamikën e saj.
56 K.REU 1
Në gjuhësi, sidonios në sintaksë, përdoren me dobi herë - herë edhe
mënyra matematike, simbole 1), formula e mjete të tjera, për të paraqitur në
mënyrë përgjithësuese të dhënat sintaksore.
Gjersa gjendja e tanishme e një gjuhe është e kushtëzuar nga zhvillimi
i saj i mëparshëm, të dhënat e nxjerra nëpërmjet shqyrtimit historik ose përqasës
mund të vlejnë herë - herë për ta sqaruar më mirë një dukuri a fakt gjuhësor të
sotëm, për ta bërë më të kuptueshëm, ose për të nxjerrë më në dukje veçoritë
e një gjuhe të caktuar. Gjeneza e trajtës foljore të sotme, me funksion
paskajoreje, të tipit p ër të punuar. nga emri prejpjesor asnjanës të puttuar
dhe paraijala për, e sqaron rnë mirë përdorimin e ndërtimeve përkatëse në
radhë të parë me funksionet përcaktore e rrethanore - qëllimore. Krahasimi i
përdorimit në rumanishte e në shqip të përsëritjes së kundrinës pa parafjalë,
që është veçori tipike e gjuhëve ballkanike. tregon përgjithësimin më të rnadh
të kësaj dukurie në gjuhën shqipe, një veçori të saj.
ZHviilimi i te o r isë sintafcsore
4. Teoria sintaksore. përshkak të kompleksitetit të dukurive përkatëse,
me gjithë fillimet e saj të hershme, ka marrë zhvillim dhe është kristalizuar
vonë. Ajo ka ecur nëpër rrugë plot dredha e kundërthënie. Ka pasur- dhe ka
qëndrime të ndryshme në trajtimiil e një numri të madh problemesh të saj,
shpesh edhe mënyra të ndryshme në zgjidhjen e tyre. Këto janë kushtëzuar
nga drejtimet metodologjike që janë ndjekur nga konceptimi i ndryshëm i
natyrës dhe i funksioneve të gjuhës,. i lidhjeve niidis gjuhës, mendimit dhe
realitetit objektiv, i raportit midis formës dhe përmbajtjes. po ashtu edhe nga
traditat studimore gramatikore që janë formuar në gjuhët e ndryshme, nga
pikëpamjet e vështrimet e ndryshme të studiuesve në zgjidhjen e çështjeve të
veçanta, nga karakteri shpeshherë kompleks i fakteve sintaksore, ose edhe
nga vetë gjuhët konkretë e veçoritë e tyre.
P ro blem if them elor të sintaksës se në çka do të mbështeten
përcaktimet, përkufizimet e klasifikiinet e njësive dhe të fakteve sintaksore,
në gjuhësinë botërore i janë dhënë dhe i jepen zgjidhje të ndryshme si në
pikënisjet, në kriteret, ashtu edhe në realizimet konkrete. Janë dalluar në radhë
1) Simbole quhen shkronjat e a) fabetit e shkurtimele përdorura për të dliënë kategoritë e ndryshme
gramatikore në raportet midis tyre e faktet gramatikore në vështrimin sa më të përgjithësuar.
ICështu. m e E mund të shënohet fjala enftrore. me Ee emri. m e E e i emri në rasën emërore. me
F folja. me Fz folja në trajtë të zgjedhueshme. m e Kr krvefjala. m e Ka kallëzuesi. me Kn kundrina.
me Rrth rrethanori. etj.
NJOUURi 'l'Ë PËRGJITHSHME 57
të parë drejtim i logjik - gram atikor, dhe drejtinii form al - gram atikor,
duke marrë për bazë, i pari, vetëm a kryesisht brendinë, kategoritë logjike,
elementet kuptimore; i dyti. mënyrën e shprehjes, elementet gjuhësore fonnale.
4.1. Drejtimi logjik - g ra m a tik o r zotëroi në mënyrë absolute deri
në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar. Në variante të reja, ku më pak, ku më
shuinë të ndryshuara, ai vijoi edhe më pas, nëpërmjet një numri të mirë
studiuesish, në forma të përtëritura, ai përfaqësohet herë - herë edhe në teorinë
sintaksore të sotme. Në formën e tij më të skajshme, ai u mbështet në
paralelizmin e plotë të logjikës e të gram atikës. i vështroi kategoritë
gramatikore. sidomos sintaksoret. si pasqyrim i drejtpërdrejtë, herë - herë bile
edhe si produkt. i kategorive logjike, i njëjtësoi shpeshherë me ato. Eshtë
shfaqur në fonna të ndryshme, që shkojnë nga një logjicizëm absolut dhe i
ngurtë në vështrime më elastike e më të gjera.
Përfaqësuesit më tipikë të këtij drejtimi e njëjtësuan gjuhën me
mendimin, e vështruan atë si shprehje të plotë e të përpiktë të kategorive dhe
të raporteve logjike. si diçka të përhershme. të pandryshueshme. Faktet dhe
ndërtimet aq të larmishme sintaksore u futën në skemat e përgjithshine të
logjikës formale. s'u mor fare parasvsh ose u nënvlerësua forma e tvre. U vu
shenja e barazisë midis gjykimit logjik dhe njësisë sintaksore themelore, fjalisë.
Kjo u quajt një gjykim i shprehur me fjalë, dhe u fol për një skemë universale
të saj. Nëpënnjet një skematizmi thjeshtësues të tepruar, u lanë mënjanë
ndryshimet cilësoretë kategorive gramatikore të afërta nga kuptimi. sm morën
parasysh ngjyrimet dailuese. u vështruan pak ose aspak veçoritë e mënyrës së
shprehjes së tyre. Duke mos i kushtuar vëmendjen e duhur materialit real
gjuhësor dhe vëzhgimit të tij. nuk u pasqyruan ose u pasqyruan në një masë të
pakënaqshme veçoritë e gjuhëve kombëtare, u paraqit në një mënyrë shumë
skematike struktura sintaksore e tyre.
4.2. I inbështetur po në përmbajtjen, por duke e vështruar këtë nga
një prizëm tjetër, d r e j f i m i p sik o lo gjik i lidhi kategoritë gram atikore,
veçanërisht sintaksore, ine përfytyriinet psikike. Ai u përfaqësua mjaft në
gjuhësinë e fundit të shekullit XIX dhe të gjysmës së parë të shekullit XX.
Përkrahësit e tij treguan paqëndrueshmërinë e bazave dhe të mjaft tezave të
drejtimit logjicist dhe e pasuruan vështrimin dhe analizën e fakteve sintaksore.
Një vëinendje e veçantë iu kushtua funksionit ekspresiv të gjuhës, anëve
ngashërimore të saj, u vu zakonisht në qendër të vëmendjes realizimi indi-
vidual gjuhësor. Me gjithë disa vështrime të reja që solii, edhe ky drejtim,
duke u nisur nga pikëpamje filozofike të gabuara, në themel idealiste. që në
theib mohonin mundësinë e pasqyrimit të saktë të realitetit objektiv nga

58 k r i ;u i
mendimi e gjuha, dhe nuk merrnin parasysh karakterin shoqëror të gjuhës,
nuk e vendosi teorinë sintaksore mbi parime të drejta e të qëndrueshme.
4.3. D re jtim i fo rm a l - g ra m a tik o r u nis nga protesta kundër
njëjtësimit të kategorive gramatikore me kategoritë logjike dhe kundër
mënjanimit ose nënvlerësimit të mënyrës së shprehjes të anës formale në
trajtimet dhe në analizat sintaksore. Edhe ai është paraqitur a paraqitet në
mënyra e forma të ndryshme, që karakterizohen nga njohja vetëm ose kryesisht
e anës form ale të fakteve sintaksore. nga mbivlerësimi i saj, dhe nga
nënvlerësimi ose mosmarrja fare parasysh e brendisë, e anës kuptimore.
Elementet formale bëhen momentet udhëheqëse a parësore të analizave
sintaksore. Përcaktimet, përkufizimet dhe klasifikimet e njësive sintaksore
mbështeten në kritere formale - strukturore.
Një shfaqje e këtij drejtimi ka qenë morfologjizimi i sintaksës.
Gjynityrët e ijalisë lidhen me pjesët e ndryshme të ligjëratës, me mënyrën më
të zakonshme të shprehjes morfologjike të tyre. me veçoritë morfologjike të
tyre. Fjalia herë - herë është vështruar vetëm si një njësi intonacionore, si një
fragment ligjërimi i karakterizuar nga një intonacion i mbaruar si një frag-
ment ligjërimi midis dy pauzash. Herë të tjera fjalia është marrë si një nga
llojet e togfjalëshit. Klasifikimi i fjalive sipas këtij vështrimi bëhet herë - herë
sipas mjeteve të lidhjes. lidhëza, përem raa ndajfolje lidhore.
A në pozitive e drejtim it fqrmal gram atikor qe se e shkarkoi
gram atikën, ko n k retish t sintaksën, nga shum ë elem ente logjiciste të
papërligjura, dhe tërhoqi vëmendjen mbi anën formale gramatikore, mbi
momentet strukturore, mbi rëndësinë e tyre. Po, duke e bërë formën parim
drejtues, si të vetmin që ka rëndësi për gjuhësinë, pa u dhënë vendin e duhur
momenteve funksionale edhe ky drejtim nuk pa drejt unitetin dialektik të gjuhës
e të mendimit, të formës e të përmbajtjes. e shkëputi gjuhën nga mendimi,
formën nga përmbajtja. nuk mori parasysh ose jo sa duhet rolin themelor të
gjuhës si mjet marrëveshjeje midis njerëzve, funksionin e saj kumtues dhe
shprehës të mendimit, dhe shpuri herë - herë në konceptimin e gramatikës
vetëm si një inventar mënyrash të shprehuri.
Drejtimet që përmendëm, me degëzimet e tyre, pra u karakterizuan,
të shumtën e herës, nga moskuptimi i drejtë i raporteve midis gjuhës dhe
mendimit, midis përmbajtjes dhe formës, prandaj u dhanë kështu zgjidhje të
gabuara a të pakënaqshme problemeve themelore të gjuhësisë, në mënyrë të
veçantë problemeve sintaksore. Ato ose njëjtësuan gjuhën me mendimin,
kategoritë gramatikore me kategoritë logjike, formën me përmbajtjen, ose
mbivlerësuan formën dhe e shkëputën atë nga përmbajtja. Kështu dhanë një
NJOHURI TF. PHRGJITIISHMF 59
paraqitje të mangët, të njëanshme, të fakteve sintaksore dhe nuk arritën të
japin një sqarim e interpretim të drejtë e të plotë të tyre.
. 4.4. Në ditët tona kërkimet e studimet sintaksore kanë marrë një
gjallërim të veçantë. Vëmendje e madhe u është kushtuar sidomos problemeve
teorike e metodave të analizës së fakteve përkatëse. Janë përpunuar e po
përpunohen metoda të tjera, teori të tjera që shumë herë u kundërvihen atyre
të gjuhësisë klasike. Ka një përpjekje të shumanshme për të përcaktuar mënyra
të reja vështrimi e analiza të fakteve sintaksore, që të lejojnë një paraqitje më
të plotë, një depërtim më të thellë në natyrën e tyre, një klasifikim më adekuat
të tyre. Rivështrohen konceptet klasike ose zëvendësohen shpesh me të tjera.
Një pjesë e madhe e këtyre përpjekjeve karakterizohen nga synimi për analiza
strukturore, thjesht formale. po nuk mungojnë edhe o rvatjetpërt’i kombinuar
ato me analizat semantike, kuptimore, për të parë kryesisht anën funksionale.
Panija që paraqit stadi i sotëm i kërkimeve sintaksore, është shumë
komplekse. e karakterizuar nga shumësia e larmia e metodave, e trajtimeve
dhe e interpretimeve, nga mospajtimi shumë herë i zgjidhjeve për çështje të
karakterit të përgjithshëm ose të veçantë. Nga kjo veprimtari e gjerë kanë dalë
edhe një tog përfundimesh pozitive, në metodat e mënyrat e trajtimit të fakteve
gjuhësore, po ka edhe mjaft pështjellime.
Gjuhësiajonë, duke iu përmbajturtezës së unitetit dialektik të gjuhës
me mendimin, të formës me përmbajtjen, nuk e shkëput gjuhën nga mendimi,
as formën nga përmbajtja, porgjithashtu nuk e njëjtëson gjuhën me mendimin,
sintaksën me logjikën, as form ën me përm bajtjen.A jo është kundër
nënvlerësimit të formës, po ashtu kundër formalizimit të thatë, mbivlerësimit
ose absolutizimit të formës. Kategoritë sintaksore i vështron në tërësinë e
aspekteve të tyre, si nga ana kuptimore, ashtu edhe nga ana formale -
strukturore, duke e parë formën të lidhur me përmbajtjen, dhe përmbajtjen të
lidhur me formën e saj të shprehjes, sepse s’ka formë pa përmbajtje dhe
përmbajtje pa formë.
Faktet sintaksore duhen parë në dritën e parimeve themelore të
mësipërme, për të arritur në një përfytyrim sa më të plotë e të saktë të tyre.
Duke pasur parasysh përparësinë e pënnbajtjes ndaj formës. funksionin e gjuhës
si mjet marrëveshjeje midis njerëzve, si formë e realizimit. e shprehjes dhe e
transmetimit të mendimit, element parësor në përcaktimet, përkuflzimet e
klasifikimet del më e arsyeshme të merret përgjithësisht ana funksionale, po
duke mos u lënë pa u marrë parasysh edhe shprehja, ana formale strukturore,
në atë masë dhe aty ku dcl e nevojshme.

60 IvREli I
N jësitë s in t a k s o r e
5. Si njësi sintaksore të dailueshme janë: fjalia, periudha, gjym tyra
e fjalisë, togfjalëshi. Në dekadat e fundit po flitet edhe për njësitë më të mëdha
se periudha.
Në përcaktimin e njësive themelore sintaksore s'ka njësi mendimi.
Njësia themelore sintaksore, që është mjeti kryesor, mënyra kryesore
e formëzimit. e shprehjes dhe e kumtimit të mendimit, është fjalia. Asaj i janë
dhënë përcaktime e përkufizime të ndryshme, të lidhura me drejtimet e
ndryshme teorike e me pikëpamjet e ndryshme ntbi natyrën e njësive sintaksore.
Fjaiia është fragm enti i ligjërim it i përbërë zakonisht prej dy a më shum ë
fjalësh kuptim plota të b ash k u a ra sipas raportesh të e a k tu ara, në bazë të
ligjeve të një gjuhe, në një tërësi të vetme kuptim ore, g ra m a tik o re e
intonacionore. Mund të jetë e formuaredhe prej një fjale të vetme me vlerën
e një kumtimi. Mënyra si duhet t'i lidhim tjalët midis tyre, format që duhet të
marrin ato. përcaktohen nga ajo që duam të shprehim ne me anë të tyre dhe
nga ligjet e gjuhës sonë.
5 .1. Fjalia është njësia ntë e vogël kumtuese. Ajo del zakonisht me
një bërthamë të vetme kallëzuesore, përgjithësisht të përbërë prej dy a më
shumë fjalësh të ndërlidhura sintaksorisht. Tipar i rëndësishëm i fjaiisë është
kallëzuesia, janë raportet kallëzuesore, që vënë në lidhje atë për të cilën flitet
me atë që thuhet për të. Fjalia mund të dalë në vëllime të ndryshme e me
skema strukturore të ndryshme:
I flihej. U err. Shiu kish piishuar. Bukur i këndon këto të shkreta
këngë! Thyerja e koncepteve të vjetra është ndoshta shumë më e vështirë se
thyerja e një hordhie armike. Shqipëria, dikur një vend i skllavëruar
gjysmëkolonial, është sot njëvën d i lirë, ipacënuar, sovrandhe i paprekshëm,
5.2. Fjalia mund të jetë e mëvetësishme dhe t'i zotërojë të gjitha
tiparet e saj. të karakterizohet n g a plotnia e plotniu relative e kumtimit, çka
gjen shprehje në intonacioifin e mbarimit. Ajo më të shumtën bashkohet me
fjali të tjera në raporte e me mjete të ndryshme, për të formuar një njësi
zakonisht më të madhe smX&k.sort,periudhën. Fjalia që është pjesë e periudhës
s’i ka të gjitha tiparet e fjalisë së mëvetësishme, inund të mos ketë plotninë
kuptimore e strukturore të saj; ajo s’ka as intonacionin e saj të mbarimit. Si
rrjedhiin njësive kallëzuesore që përbëjnë periudhën, iu është mohuar karakteri
i fjalisë duke u quajtur nga traditat gramatikore të disa vendeve e nga disa
studiues pjesë të “fjalisë së përbërë”.
NJOHURI Tf. PËRGJITHSIIMT 61
Periudhë është njësia e tërësishme e lidhur kuptimore, strukturore
e intonacionore, e përbërë prej dy a më shum ë njësish kallëzuesore në
formë fjalie, në rap o rte të caktuara midis tyre.
Ajo karakterizohet nga një vijë e vetme intonacionore , nga një
intonacion i vetëm i mbarimit. që ndihet në fjalinë e fundit.
Ndërmjet fjalisë së mëvetësishme dhe periudhës nuk ka ndryshime
thelbësore. Të dyja janë njësi kufntuese. Ka më tepër ndryshime strukturore,
formale gramatikore. Ka gramatika që përdorin për to të njëjtin term, fjali,
duke dalluar fjalinë e thjeshtë, që i përgjigjet fjalisë së mëvetësishme dhe
fjalinë e përbërë, që i përgjigjet periudhës. Fjalia ka zakonisht një bërthamë
kallëzuesore, kurse periudha bashkëlidh dy a më shumë njësi kallëzuesore me
raporte të caktuara kuptimore e gramatikore midis tvre në një tërësi të vetme.
Si fjalia, veçanërisht fjalia e mëvetësishme, si periudha japin një kuptim të
mbamar a relativisht të mbaruar. Periudha, duke qenë e përbërë prej disa njësish
kallëzuesore, ka shpesh një përmbajtje më të pasur, më komplekse. ndonjëherë
më të piotë se fjalia. Po kjo nuk është gjithmonë e vërtetë: më se njëherë edhe
një fjali e mëvetësishme mund të japë një kumtiin kompleks. po ashtu si
periudha.
Periudha mund të dalë në forma strukturore të ndryshme, mund të
ketë përbërje të ndryshme, të jetë më e gjatë e më e shkurtër, më pak a më
shumë komplekse. Si fjalia e mëvetësishme, ashtu edhe periudha ndahen prej
njësive të tjera kumtuese nga pauza të gjata, çka shënohet në të shkruar me
pikë, pikëpyetje a pikçuditje:
Ishte ende herët dhe bënte freskët. Thellë gumëzhinte lumi i Devollit,
që ish bumyer nga shirat. Kur iu afrua mullirit kapërceu një hendek e doli në
rm gën që tëshpinte drejt e në qytet. Poshtë derdhej ngadalë lumi i Çermenikës
dhe dridhej si një trvelë përmes shkëmbinjve të lënntar dhe gurëve të lëpirë.
- Atë ditë, vazhdoi IIi, kishte zbritur edhe çeta e Reshit Çollakut. A të
kujtohet Edhe çeta hyri në klasë dhe iafilhiam përsëri këngës të gjithë bashkë.
Oho, oho, ç ’u bë pastaj! Sa qamë, kur na lajmërove se ajo ishte dita e fundit
e shkollës e kur na puthe një nga njël A të kujtohet? A të kujtohen fja lët e
Petritit: “Ne do t ’i kryejmë porositë e tua, zonjushe, ne do të luftojmë kimdër
fashizm it për lirinë e Shqipërisë”l
5.3. Togfjalësh quhet njësia s tru k tu ro re e fo rm u a r nga bashkimi
i dy a m ë sh u m ë fjalëve të p lo tk u p tim sh m e në ra p o r te të c a k tu a ra
kuptim ore e g ra m a tik o re midis tyre. Togfjalëshi është njësia më e vogël
sintaksore në të cilën bashkohen fjalët e togjet e fjalëve me raporte të caktuara
në bazë të veçorive gramatikore e të kuptimeve leksikore. Në format e
 62
KR[-:i< I
ndryshme me të cilat dalin togfjalëshat. pasqyrohen specifikat e një gjuhe.
Këtej del rëndësia e studimit të tyre.
Kjo njësi sintaksore funksionon vetëm brenda fjalisë. Nuk shpreh
kumtim si fjalia, po raporte midis nocioneve konkrete. që pasqyrojnë raportet
midis objekteve dhe dukurive të reaiitetit. ose midis nocioneve abstrakte. Vetëm
në përbërje të fjalisë dhe nëpërmjet fjalisë togfjalëshi merr pjesë në sistemin e
mjeteve kumtuese të një gjuhe, si njësi e nënrenditur ndaj fjalisë. Ai nuk ka
vijën in to n o cio n o re të fjalisë. intonacionin e m barim it të fjalisë së
mëvetësishme (dëftore) ose të periudhës. Togfjalëshi dallohet nga fjalia, se
përbëhet prej së paku dy fjalësh kuptimplota dhe shpreh kryesisht raporte
nocionesh, ndonjëherë edhe nocione komplekse.
Dallohen togfjalëshat sintaksorë të lirë nga togfjalëshat leksikorë
a të qëndrueshëm, nga frazeologjizmat a emërtimet e përbëra. Te të parët
është i mundshëm zëvendësimi i njërës ose i tjetrës gjymtyrë; te të dytët ai
është leksikalisht i kufizuar ose i pamundur.
Togfjalëshat e qëndrueshëm kanë përgjithësisht një strukturë e
përbërje të ngulitur dhe janë njësi emërtuese të barasvlershme me fjalën, jo
vetëm nga ana sintaksore, por përgjithësisht edhe leksikore. Nëpërmjet tyre
shënohen nocione, Ata janë gjithmonë të pazbërthyeshëm, dalin si njësi tërësore
dhe funksionojnë në fjali si një gjymtyrë e vetme:
Kishte hyrë vjeshtu e tretë. Vuante nga mëlçia e zezë. Mhlodhën lule
dhensh.
Të pazbërthyeshme sintaktikisht, gjymtyrë dhe jo togfjalësha, janë
edhe lokucionet e ndryshme:
Nuk e kishte vënë re menjëherë. E mbaj m end si tani. Po ku merreshe
vesh me Faslliun.
Togfjalëshat e lirë, nga përbërja e nga forma, mund të dalin shumë të
ndryshëm , të thjeshtë a kom pleksë. Forma më e thjeshtë është ajo e
togfjalëshave të përbërë zakonisht prej dy fjdlësh kuptimplota. Nga zgjerimi i
togfjalëshave të thjeshtë (i njërës gjymtyrë ose i kompleksit në tërësi). nga
bashkimet shumëfjalëshe, me lidhje të ndryshme sintaksore me të njëjtën fjalë
drejtuese, nga kombinimet e togfjalëshve, formohen togfjalësha të ndryshëm
të përbërë:
Përrenjtë e sh u m të të fs h a tit rridhnin tatëpjetë me rrëmbim. Këtë
kundërshtim ai e përligjte m e mungesën e një shtëpie kulture të denjë p ër një
sesion shkencor.
5.4. Gjymtyrë fjalie quhet fjala (ose togfjalëshi) që del si një njësi
sintaksore më vete nga funksioni që përmbush në fjali. Të tilla janë (jalët
NJOHURl Tl; H-.RCi.in iish m i; 63
kuptimplota, vetëm ose të shoqëruara me fjalë shërbyese. të vështruara nga
raportet kuptimore e gramatikore që i lidhin ato me fjalë të tjera. Gjymtyra
është njësia ntë e vogël që dallohet në analizën e fjalisë. Si togfjalëshi, edhe
ajo ekziston brenda fjalisë, është pjesë përbërëse e saj dhe vetëm si e tillë merr
pjesë në realizimin e kumtimit. Po, ndërsa togfjalëshi i lirë shpreh raporte
nocionesh, gjymtyra shënon nocion, që është në raporte të caktuara me nocione
të tjera. Togfjalëshi është në një farë mase një kategori e ndërmjetme midis
gjymtyrës dhe fjalisë, duke qënë i përbërë prej dy a më shumë fjalësh
kuptimplota. Gjymtyra zakonisht përkon me një gjymtyrë të togfjalëshit, më
rrallë me një togfjalësh. Një togfjalësh i qëndrueshëm, një emërtim i përbërë
a një frazeologjizëm, por, në kushte të caktuara, edhe një togijalësh i lirë
përbën një tërësi të pandashme sintaksorisht, një gjymtyrë të vetme. (Nuk
flitet n ë këtë mënyrë. Çdo njeri e di këtë).
Ndiqen kritere të ndryshme, semantiko-leksikore ose strukturore, në
përcaktimin e togfjalëshave të lirë - gjymtyrë dhe të caqeve të shtrirjes së tyre.
Ç'ështja është mjaft e ndërlikuar. Janë marrë si m om ente përcaktuese
pamëvetësia kuptimore ose strukturore e një fjale të plotkuptimshme, nevoja
e domosdoshme e bashkimit të saj me fjalën që e përcakton etj.
Marrëdhëniet që vendosen në mes gjymtyrëve të fjalisë, janë deri
diku të njëjta, në vijat kryesore, me ato që dalin në kuadrin e togfjalëshit midis
pjesëve përbërëse të tij, po zakonisht të një karakteri më të përgjithshëm, të
lidhura me kategori mendimore më të gjera. Në kuadrin e fjalisë shfaqen edhe
raporte që nuk dalin në togfjalësh.
Sipas funksioneve që përmbushin, duke u nisur nga kritere strukturore
e kuptimore, dallohen gjymtyrë të ndryshme, ndër to gjymtyrët kryesore,
kryefjala dhe kallëzuesi, që janë qendrat organizuese të fjalisë: lidhja e tyre
përbën bërthamën e saj; ndërsa gjymtyrët e çjuajtura të dyta janë plotësuese.
sado që ndonjëherë të domosdoshme:
Po dilte korriku. Askush nuk qeshi. Të nesërmen u zgjuan që me
natë. Shkojmël Zyrat, rrugët e dyqanet ishin n ë lëvizje.
Luftëtarëve të lirisëpo it mbarohej municioni. Ishte mësuar m e ata..
Kësaj lufte ai i kishte falur gjithçku. Hape portën. A saj nuk iflihej. Shiu binte
nte rrëmbim. N ë apartamentin përballë u dëgjuna të qeshura. Atmosferë e
nderë.
Përveç këtyre, fjalia ka edhe pjesë të tjera, që dalin përgjithësisht pa
lidhje të mirëfillta gramatikore me gjymtyrët e saj a me lidhje të dobëta ose që
i referohen përmbajtjes së gjithë fjalisë. Disa studiues i kanë quajtur fjalë
shoqëruese:
 64 KREU 1
Pini, o shokë! Fumlja ç 'rëndësi kishte lani kjo'! Unë do të vij, patjetër,
pa dv ditësh. Oh, sa vapë që hënte!
5.5. Tani po bëhet fjalë edhe për njësi më të mëdha sintaksore se
periudha. Eshtë pak a shumë e njohur qenia e njësisë semantiko-strukturore të
përbërë prej fjalish të mëvetësishme a periudhash të ndrvshine. e cila ka një
përmbajtje të lidhur, të organizuar zakonisht me mjete gramatikore. Mund të
quhej thënie e lidhur.
Dalin shepsh fjali të mëvetësishme a periudha të prira nga lidhëza
bashkërenditëse a ndajfolje lidhëse, të cilat e vënë fjalinë e mëvetësishme a
periudhën përkatëse në raporte sintaksore të caktuara me fjalinë a periudhën e
mëparshine (ose me një fjali a një grup fjalish të kësaj të fundit):
A ifo li tne n jë zë të tingul/t, duke bërë një përpjekje m hinjerëzorepër
të jshelm r tronditjën. Por kjo ishte e pam im dur./ Të gjithë qeshën përsëri.
Kurse Saimiri. siç ishte përmhys, fërko i pak pulpën me majën e opingës dhe
filloi (ë gërhistepërsëri, sikttr lë mos kishte ndodhur asgjë me tëJ Punonjësit,
drejtuesit e specialistët htftojnë me këmhëngulje për t 'i futur të rejat e shkencës
në punën e përditshm e të tyre. Prandaj, përgjithësim i i përvojës së përparuar
nuk është çështje dëshire, por një domosdoshmëri.
Kjo njësi sintaksore në përgjithësi është pak e studiuar. N,ë gjuhën
shqipe. ajo s'është bërë ende objekt vëzhgimi të veçantë.
Përbërja. vëllimi dhe format e realizimit të kësaj njësie mund të jenë
të ndryshme. Mund të kemi lidhjen jo vetëm të dy fjalive të mëvetësishme a
periudhave ose të një fjaiie të mëvetësishme e të një periudhe, por edhe të
togjeve të tyre. Thënia e lidhur mund të ngërthejë edhe një kryerresht të tërë
ose dy kryerreshta a më shumë.
Përveç lidhëzave e ndajfoijeve lidhëse përdoren edhe mjete të tjera
gjuhësore, të mbështetura shpesh edhe nga intonacioni. për të siguruar
kohezionin e thënies së lidhur. Lidhja mund të sigurohet edhe me ndajfolje të
tjera (kohe, vendi, mënyre), me rimarrjen e një emri me një përemër, me
përsëritjen me qëllim të një fjalie, me paralelizmin strukturor, me përbashkësinë
e kryefjalës etj. « parataksa asindetike (bashkimi i thjeshtë, joparafjalor e jolidhëzor), dhe
Gruri. lënda e drurit, mëndafshi, dylli, çdo gjë që prodhonte vendi,
jillo i të shkonte rrjedhshëm drejt grykës së lumit, ku hidhnin spirancat anijet
veneciane, me të ci/at jep te e merrte Gjon Kastrioti. Atje vepronte dogana e
re, dhe tregtia e armëve dhe tregtia e kripës kishin kaluar të gjitha në dorën e
tij. Makinat dhe autobusët ecënpër një kohë të gjatë brenda. Pastuj upërsërit
hreshëria e dyerve të makinave dhe Beni u gjend përjashta. Disa nga gratë
qanin me zë. Midis tyre ishte Zelka.. Valltari u shkund. Ai mori të hidhte
NJOHURI TË PËRGJITHSHME 65
hapin e parë, kur befas u ndesh me qehallarët, që i kishin zënë rrugën dhe
qëndronin më këmbë, para tij.
Vërrimat e tyre mbyteshin nga blegërimat e thekshme të gjësë. Nga
ato blegërima kuptohej që ende s ’u kish dalë tërsëllima e zjarrit. Diçka i
kishte zënë veshi. Diçka kishte nuhatur. Por asgjë s ’ishte e sigurtë.
Një ditë Nestori u nis prej tunelit, nga do lë kapërcente uji nën qafën
midis Fushë-Buallit e Shushicës, dhe bëri më këmbë shumë kilometra të kanalit,
në viset e çelura dhe në ato të piketuara. Eci gjithë ditën, të thuash. Bisedoi
me punëtorë, ndezi një cigare me barinj, hëngri djathë e piu dhallë në një
baxho dhe, kur arriti te kodrat e larta mbi Llixhë, u ul rrëzë një guri të madh
bazalti, që dilte nga gjiri i dheut të kuq me ujë, si provokim përbindësh e që
vetëm daltën priste. Fjalitë e mëvetësishme dhe fjalitë e bashkërenditura të
periudhave të këtij paragrafi i bashkon e njëjta kryefjalë.
R a p o r te t sintaksore, m ënyrat e m je te t e shprehjes s ë
tyre
6. Midis njësive të ndryshm e sintaksore vendosen raporte të
ndryshme.
Dallohen dy kategori të mëdha raportesh sintaksore: ra p o rte t e
barazisë, të pavarësisë, në të cilat njësitë e vëna në lidhje midis tyre qëndrojnë
në të njëjtin rrafsh pa u varur njëra prej tjetrës, dhe raportet e varësisë, në të
cilat njësitë e bashkuara qëndrojnë në rrafshe të ndryshme, varen njëra prej
tjetrës. Të dyja këto kategori i gjejmë si në fjali midis gjymtyrëve, si në periudhë
midis fjalive.
Për shprehjen e raporteve sintaksore përdoren mjete të ndryshme, të
një natyre të ndryshme:
a) morfologjike: trajtat e fjalëve ose eptimi (fleksioni):
b) sintaksore: fjalët ndihmëse a shërbyese (lidhëza e parafjalë) ose
fjalët lidhëse (përemra e ndajfoije) e bashkimi nëpërmjet tyre; pranëvënia a
topika a rendi;
c) fonetike: intonacioni;
6.1. Raporte barazie kemi në fjali midis gjymtyrëve të një fare,
gjymtyrëve homogjene, (si dhe midis togjeve të zgjeruara të tyre); në periudhë
midis fjalive të një periudhe me bashkërenditje, të shumtën e herës edhe të një
periudhe me fjalijolidhëzore (asindetike), midis fjalish kryesore a midis fjalish
të varura të një lloji të bashkërenditura a asindetike po ashtu në periudhën e
66 KRI;U I
përzier, në kombinimet e fjalive të mësipërme (midis një fjalie kryesore e një
fjalie të pavarur etj.):
Aije tej dëgjohej hingëllimi i dëshpëruar, i mallëngjyer, i ngjirur, i
këputur i një kali. Në të dy brigjet e lumit përshkoheshin sulet e krajanëve
dhe të anamalasve, ato lundrat e gjata të ngarkuara rëndë peshk, lëkurë e
dru.
Zjarri kishte m arrë m irë dhe dhom a e vogël e kështjellës ishte e
■ ngrohtë e p lo t dritë. Shqiptari n ë kurth s ’hyri, s ’e shpërnderoi Shqipërinë,
kurrë nuk iu tremb syri e nuk e humbifuqinë.. Trupi shëndoshet me të punuar,
m endja ndritohet m e të mësuar.
Në mëngjes, kur dielli pushtoi majat e dy krahëve të luginës, Fatti u
nispërm es zallit dhe qëndroipranëgardhit. Kur mbi kënetëpllakosi errësira
dhe nga të gjitha shqisat e vëna në alarm mbeti vetëm ajo e të dëgjuarit,
gjahtari u kthye drejt lindjes, jo sepse atulej ishitt strehuar rosat, që kishin
kaluar mbi kryet e tij, p o sepse ishte natë dhe andej duhej të kërkonte strehim
edhe ai vetë.
6.2. Marrëdhënie varësie dalin si në një fjali ashtu edhe në periudhë.
Në fjali ka të tilla marrëdhënie midis gjymtyrëve të dyta dhe gjymtyrëve të
plotësuara prej tyre, qofshin gjymtyrë kryesore, qofshin gjymtyrë të dyta; në
periudhë midis një fjalie, qoftë ajo kryesore, qoftë e varur, edhe fjalisë a fjalive
të nënrenditura që e piotësojnë atë, varen prej saj. Për nga kuptimi kemi
marrëdhënie varësie ndonjëherë edhe midis dy fjalish asindetike, të bashkuara
pa lidhëza, po në shqiptim vetëm me anë të intonacionit:
Sytë e tij të qetë vështronin m e habi këtë skenë prekëse. Përgjigju
pyetjes. Folu atyre. Ai po ngjitej ngadalë. U dëgjua krisma e dëborës nën
çizmet e tij të rënda.
Mua nuk më durohej gjersa të shikoja Frashërin. Coli e merrte me
m endse kush m und të ishte shoku i Petritit, se kish rënë në erë të lidhjeve të
këtij m e Jace Nuron, të cilin e vështronte si njeri qesharak.
N ë periudhë raportet e varësisë shprehen zakonisht me lidhëza
nënrenditëse ose me fjalë lidhëse (përemra, ndajfolje. Ndonjëherë mund të
shprehen vetëm me bashkim të thjeshtë (kur kallëzuesi është në mënyrë lidhore,
ndonjëherë edhe në dëshirore), me pranëvënie dy fjalish, të bashkuara nga
intonacioni, ndërmjet të cilave ekzistojnë marrëdhënie kiiptimore nënrenditjeje:
Duart që m banin pushkët u qenë bërë lulkuqe, e, m egjithëse i
hukisnin, nuk i shkrinin dot. Kur iu afrua sh ok ëve, që ishin ulur tepraku i
kapanonit, heshti.
Thuaji të vijë. Të qënkeshe si ti, s ’gënjehesha me jjalë. Pemës, mos
NJOHURI II l’HRGJITHSHMU 67
i marrsh kokrrat, hijen ia merr. Zure bollën (= po zure bollën), shtvpi kokën.
Raportet e varësisë në togfjalësh e fjali shfaqen në forma e me mjete
të ndryshme lidhjeje sintaksore. Format kryesore të këtyre lidhjeve sintaksore
janë: përshtatja, drejtimi, bashkim i i thjeshtë a pranëvënia.
6.2.1. Përshtatje quhet ajo lidhje sintaksore në të cilën fjala e
nënrenditur, e varur, shkon me fjalën me të cilën hyn në lidhje, në kategoritë
gramatikore që i ka të përbashkëta me të, duke marrë trajtën që kërkohet prej
tyre. Përshtatja mund tëjetë e plotë, të shprehë të gjitha kategoritë gramatikore
të përbashkëta, ose e pjeshme dhe të pasqyrojë një pjesë prej tyre.
Kemi përshtatje në numër, gjini, herë - herë edhe rasë, të përcaktorëve
mbiemra ose përemra - mbiemra me emra a përemra të cilëve u referohen. Në
gjuhën shqipe mbiemri përcaktor vihet në trajtën e numrit, zakonisht edhe të
gjinisë së emrit a përemrit të cilin përcakton, nëpërmjet nyjës së përparme
(kur është i nyjshëm) herë - herë edhe trajtës rasore përkatëse (kur është përemër
- mbiemër): lisi i lartë, pisha e lartë, lisit të lartë, pishës së lartë, lisat e lartë,
pishat e larta, m ali i lartë, male të larta: ky mal, ajo fushë, këto male, këtyre
maleve.ato fusha, libri int, fletorja ime, librat e mi, fletoret e mia.
6.2.2. Drejtimi është lidhja sintaksore nënrenditëse, në togfjalësh e
fjali, në të cilën trajta rasore e fjalës së varur (emër a përemër), për të shprehur
këtë ose atë m arrëdhënie sintaksore, drejtohet, kushtëzohet nga këto
marrëdhënie dhe veçoritë gramatikore ose semantike të fjalës drejtuese, të
fjalës me të cilën lidhet, vihet në trajtën rasore të kërkuar prej tyre. Eshtë
dalluar drejtimi i pandërmjetshëm, i drejtpërdrejtë, kur përdoret një rasë e
caktuar (e emrit ose e përeinrit) pa parafjalë, dhe drejtimi i tërthortë,
parafjalor, kur fjala e varur është e shprehur me një emër a përemër me
parafjalë, duke mos u varur trajta e saj aq, nga veçoritë gramatikore e semantike
të fjalës bosht sesa nga raportet sintaksore që janë për t’u shprehur, dhe nga
parafjalët e përdorura:
Një erë e tërbuar m oreni solli me vehte ulërimën e pyllit. Miri i ra
edhe një herë fyellit. S 'më flihej. E mora letrën e vëllait me gëzim. 1 ra gota
nga dora n ë shesh. Do të vete p as një ja ve në Durrës.
Përdorim të gjerë, gjithnjë e më të madh, ka drejtimi parafjalor.
Nëpërmjet tij gjejnë shprehje shumë raporte sintaksore, ndër më të ndryshmet,
- përcaktore, kundrinore e sidomos rrethanore.
6.2.3. Mënyra e tretë e lidhjes sintaksore nënrenditëse, bashkimi i
thjeshtë ose pranëvënia, karakterizohet nga mospërdorim i i mjeteve
morfologjike, po i mjetit sintaksor të vendosjes pranë e pranë të njësive të
lidhura për nga ana kuptimore. Në të raportet sintaksore midis njësive të
 NJOHURI TË PËRGJITHSHME 69
68 KREU I

e lexoi broshurën. Vëllai int kishte takuar vëllanë tëtid. Trajta e emërores
bashkuara nuk gjejnë shprehje me kushtëzimin gramatikor të njësisë së varur
njëjës të shquar djali na e bën të qartë funksionin e këtij emri si kryefjala e
nga njësia drejtuese, as me fjalët ndihmëse gramatikore që i bashkojnë dy
foljes “lexoi”, ndërsa ajo e kallëzores njëjës të shquar broshurën, marrëdhënien
njësitë. Kjo mënyrë lidhjeje del në togfjalësh e fjali.
që e lidh këtë fjalë me kallëzuesin foljor, funksionin kundrinor të saj. Në
Në togfjalësh e fjali me bashkim të thjeshtë lidhja sintaksore nuk
fjalinë e dytë trajtat e emërores e të kallëzores njëjës të përemrit pronor me
shp rehet m o rfo lo g jik ish t, fjala a gjym ty ra e varur është një fjalë e
përdorim mbiemëror im dhe tënd shënojnë lidhjen e tyre përkatësisht me
pandryshueshme për nga natyra e saj, siç është rasti me ndajfoljet, ose për nga
kryfjalën dhe kundrinën e ijalisë.
veçoria e rastit të caktuar, siç mund të ndodhë ndonjëherë me një emër a
7.2. Për shprehjen e raporteve sintaksore shërbejnë shumë në shqipe
mbiemër. Kushte përcaktuese të kësaj forme të lidhjes sintaksorejanë: varësia
edhe ijalët e quajtura “ndihmëse” a “shërbyese”, parafjalët dhe lidhëzat në
kuptimore e njërës ijalë, e njërës gjymtyrë, nga Qala a gjymtyra tjetër, fqinjësia
radhë të parë.
e tyre në vendosje dhe pandryshueshmëria morfologjike e fjalës së varur. Me
7.2.1. Parafjalët përdoren ndërmjet dy gjymtyrësh të fjalisë (për
këtë formë lidhjeje ndonjë afëri ka, për sa i përket periudhës, bashkimi
pasojë edhe ndërmjet dy gjym tyrësh të togfjalëshit), për të saktësuar,
asindetik, jolidhëzor i fjalive. Në fjali e gjejmë bashkimin e thjeshtë kryesisht
përcaktuar, më tej, ose për të shprehur raportet sintaksore të varësisë midis
në rrethanorë a përcaktorë të shprehur me ndajfolje (ose me pjesore, përcjellore,
tyre. Ato përdoren si rregull përpara trajtave të emrave, të përemrave ose të
paskajore në raste të veçanta edhe me emra):
fjalëve të tjera të emërzuara; në raste të caktuara edhe përpara mbiemrave,
Shqiptari s ’u mposht kurrë. Pse rri m enduar. (Krhs.: Mos rrini
ndajfoijeve. Numri i kufizuar i trajtave rasore në vetvete nuk është i
menduar). Petriti ifle t lirisht dy gjuhë ië huaja. Iliri rrinte me gjyshin Rrapo.
mjaftueshëm për të dhënë të gjitha kuptimet e nuancat sintaksore në shumësinë
Gjyshi Rrapo i tregonte atij ngjarje trimërie. Vinte duke kënduar.
dhe larminë e tyre. Sinkretizmi dhe thjeshtimi i tyre ka bërë edhe më të
Të trija këto mënyra lidhjeje dalin si në fjali, ashtu edhe në togfjalësh.
nevojshëm zhvillimin e mëtejshëm të parafjalëve, duke u bërë shqipja një
6.2:4. Në fjaii daiin edhe iidhje sintaksore të tjera, përveç këtyre
gjuhë sintetike-analitike.
lidhjeve që dalin edhe në togfjalësh. Të tillajanë lidhja kallëzuesore në mes
Parafjalët përdoren sidomos me rasën kallëzore e me rrjedhoren nga
kryeljalës e kallëzuesit dhe lidhja përfshirëse ose shoqëruese. Këtyre u
të cilat e dyta, formalisht, është përgjithësisht identike me dhanoren, ndërsa e
shtohet herë - herë edhe veçimi. (Për këto sh. kreun “Njohuri të përgjithshme
para me emëroren (dallohet prej saj vetëm në njëjësin e shquar). Rrjedhorja
për fjalinë”).
përdoret sot rrallë pa parafjalë, e kjo sidomos në togje të caktuara e në ndërtime
7, Për shprehjen e raporteve sintaksore përdoren mjete të ndryshme,
të një karakteri pak a shumë arkaik; ajo është bërë, si të thuash, një rasë
natyrash të ndryshme a) morfologjike: trajtat e foljeve ose eptimi (fleksioni);
parafjalore; në disa raste mund të kemi përdorimin e njëkohshëm të rrjedhores
b) sintaksore: fjalët ndihmëse a shërbyese (lidhëza e parafjalë) ose
me ose pa parafjalë.
fjalët lidhëse- (përemra e ndajfolje) e bashkimi ndërmjet tyre pranëvënia a
Nëntorit këtu bie borë: N ë n&ntor këtu bie borë. Plasa vapës: Plasa
parataksa asindetike (bashkimi i thjeshtë parafjaior e jolidhëzor), dhe topika a
nga vapa. S ’p ushonte sëfoluri. U mek së qeshuri. O nëna të shtrenjta, që na
rendi.
ngjeshël kollanin n ë brez e na hodhët pushkën supeve. Ky, si u lajmërua prej
7.1.Gjuha shqipe, si një gjuhë e eptueshme (flektive), ka një sistem
të vëllait, Pjetër Spanit, e neveriti kështjellën në fa tin e saj.
të pasur trajtash morfologjike, nëpërmjet të cilave ka mundësi të shumta që të
Parafjalët mjaft herë janë polisemantike, po ajo parafjalë përdoret
shprehen qartë raportet sintaksore në fjali. Me gjithë rrafshimet e thjeshtimet
për të shprehur marrëdhënie të ndryshme. Kështu, me një emër të rasës emërore,
e trajtave, që kanë ndodhur si pasojë e reduktimeve, shndërrimeve fonetike
të prirë nga parafjala nga mund të shënohen raporte shkakore, vendore, kohore,
dhe e veprimit të analogjisë, me gjithë zhvillimin e përdorimit të parafjalëve,
kundrinore etj. sipas rasteve:
lakimi e sidomos zgjedhimi dalin me një pasuri e larmi jo të paktë, duke ruajtur
Shfrynte e shkorfëtinte nga inati. U largua nga shtëpia. Do të vijë
gjuha shqipe, në një masë të mirë, tipare të një gjuhe sintetike. Kështu, me
nga e marta. U nda nga shoqet.
trajta rasore të ndryshme të emrave dhe të përemrave shprehen shumë herë
Në anë tjetër, të njëjtat raporte sintaksore mund të shprehen me
raportet e ndryshme të tyre me fjalët e tjera në togfjalësh e në fjali, p.sh. Djali
70 K.RKU I
parafjalë e lokucione parafjalore të ndryshme. P.sh. marrëdhëniet shkakore
mund të shprehen me anë të parafjalëve nga, prej. për, të lokucioneve
parafjalore për shkak ftë), për pim ë (të) etj.Por ka edhe parafjalë a lokucione
parafjalore që përdoren vetëm për një raport të caktuar, në ndonjë rast për një
najyrim të caktuar(si p.sh. midis, me g/ithë etj.).
Parafjalët trajtat e fjalëve përpara të cilave vendosen, i vënë në lidhje
me fjalë të tjera. duke u ndërtuar. më të shumtën, me një trajtë rasore, më
rrallë nte disa trajta. Kanë përdorim në fjali (në togfjalësh e jashtë tij).
7.2.2. Lidhëzat përdoren për të lidhur në fjali gjymtvrë të një fare.
në periudhë ijalitë e një fare të bashkërenditura. po ashtu për të lidhur fjalitë e
nënrenditura me ijalitë e plotësuara prej tyre ose me fjalitë e një fare me to.
Në fjali ato shprehin marrëdhënie barazie. ndryshe nga parafjalët. që shprehin
vetëm raporte varësie, ndërsa në periudhë ato përdoren si për marrëdhëniet e
varësisë, si për ato të barazisë:
Me sytë e tij lë vegjëi e dirtakë vështronte gjithnjë çdo lëvizje e çdo
veprim të partizanëve të porsaardhur. E vërteta shkëlqente si drita e diellit
dlie mbulonle gënjeshtrën e zezë. Ishte trim dhe guximlar i marrë Rrap Guri,
prandaj e deshnin dhe e nderonin në gjithë Gorën.
Shënim . Lidhëzat mund të lidhin edhe fjali të pavarura të
mëvetësishme, periudha ose edhe njësi më të mëdha se ato, të
përbëra prej disa fjalish të mëvetësishme ose periudhash, në
kuadrin e një thënieje të lidhur:
Nuk m 'u dha ta pyesja aty për aty se kush ishte. Por e
■> mësova më vonë. kur zbrila në katund. Eshlë më lehtë të lëvizësh
shkëmbinjtë viganë sesa zakonet e vjetra. E, megjithatë, po ndodh,
ajo që dukej e pamundur.
7.2.3. Edhe lidhëzat mund të jenë polisemantike e të shërbejnë për
shprehje raportesh të ndryshme (p.sh. kur: kohore, shkakore, kushtore) ose
monosemantike e të shënojnë vetëm një kategori të caktuar raportesh (p.sh.
sepse: shkakore, në qoftë se: kushtore).
Për të lidhur fjalitë e një periudhe, duke u shënuar mjaft herë edhe
raportet sintaksore midis tyre, përdoren edhe fjalë kuptimplote, si përemrat
lidhorë e pyetës, ndajfoljet lidhore e pyetëse:
Diku aty pranë u dëgjua një bori e pandërprerë alarmi. që u pasua
nga një frenim i ashpër m akine./M ë pyeti kush isha. ku banoja dhe me ç 'panë
merresha. Nuk dihet ç 'është biseduar.
NJOIIURI 'I'Ë PHRGJITHSHME 71
Kush mbjell, edhe korr, Merr k ë ke për të marrë e nisu. Ç ’ke për të
thënë, thuaje tani.
E k it e u k d ë l/ ig f t vinte zhurma. S 'e di kur do të kthehet.
7.2.4. Për bashkimin e fjalive në periudhë mund të përdoren
ndonjëherë edhe pjesëza. (pjesëzat pyetëse në fjalitë e pyetjes së zhdrejtë):
Na thuaj a erdhi të na kërkojë.
Herë - herë pjesëzat shoqërojnë lidhëzat e fjalët lidhëse dhe sjellin
ngjyrime saktësimi të raporteve të shprehura (vetëm kur... vetëm nëse.pikërisht
kur, pikërisht sepse, kjo sepse, jo kur etj.).
7.2.5. Me anë të pranëvënies, të bashkimit të thjeshtë, pa mjete lidhëse,
krahas bashkimit lidhëzor. mund të jepen, duke vepruar njëkohësisht edhe
intonacioni, në radhë të parë raportet e barazisë në fjali e në periudhë. Kështu
mund të bashkohen gjymtyrët e një fare:
Fusha, këneta, qielli, kodrat kishin fituar atë ditë një ngjyrë të
zbërdhylur. Nata e fto htë nuk iu duk më e ngrirë, e akullt, e frikshme.
Shihet puna, nuk shihet guna./ Kruja dhe tërë krahina e saj u filita.
Dibra dhe Malësitë u bashkuan me ne: armikut s ‘i mbeti as emri as shenja në
fushat tona; qëndrojnë vetëm fortesat.
Bashkimi i thjeshtë mund të përdoret edhe me njësi sintaksore të
lidhura ndërmjet tyre me raporte varësie; në fjali për të lidhur një gjymtyrë të
dytë, sidomos ndonjë rrethanor, me fjalën së cilës i referohet; në periudhë,
ndonjëherë me fjali të bashkuara asindetikisht, po me rapofte kuptimore
nënrenditëse:
Ec shpejt. Eja këtu. E kam njohur dikur.
H ëngre Jikun, vish leshnikun (= Po hëngre fikun, vish leshnikun).
7.2.6. Raportet sintaksore në disa raste mund të gjejnë shprehje në
topikën a rendin e fjalëve e të gjym tyrëve, herë - herë edhe të fjalive. Duhet
bërë ndonjëherë dallimi midis rendit të fjalëve e rendit të gjymtyrëve. Jo të
gjitha fjalët që hyjnë në përbërje të fjalisë, janë gjymtyrë të saj, po mjaft prej
tyre kanë një rend të caktuar. Roli i topikës është i dukshëm në radhë të parë
atëhere kur s’ka asnjë mjet tjetër të shprehjes së raporteve sintaksore, si në
lidhjen e një ndajfoljeje me një fjali tjetër kuptimplote. Topika luan rol të
rëndësishëm në gjuhët që s’kanë sistem të zhvilluar eptimi. Në to rendi i fjalëve
është, në masë të madhe, i ngulitur dhe shërben për dallimin e funksioneve të
tyre në fjali; vendi i një fjale përcakton rolin e saj sintaksor. Po në gjuhët ku
funksionet e fjalëve zakonisht përcaktohen nga trajta e tyre, shoqëruar herë -
herë nga parafjalë, rendi i fjalëve është përgjithësisht i lirë dhe ka kryesisht
karakter stilistik.
72 KREIJ I
Në gjuhën shqipe, që ka një sistem të pasur trajtash morfologjike
dhe një përdorim të gjerë të paraijalëve, që e plotësojnë atë, topika është, në
një masë shumë të madhe, e lirë. Lidhur me të është për t 7u parë paravendosja
e pasvendosja e një gjymtyre a fjalie ndaj gjymtyrës a fjalisë së cilës i referohet,
rendi i gjymtyrëve në fjali dhe i fjalive në periudhë.
Fjala përcaktuese në gjuhën shqipe vjen zakonisht pas fjalës së
përcaktuar: Ja në vitet e p a ra të periutlh ës së iranzicionit të shorërisë
dem okratike.
Rendi i gjymtyrëve në fjali në gjuhën shqipe s’është në përgjithësi i
ngulitur. Ekziston një rend i zakonshëm : kryefjalë + kallëzues + k u ndrinë
+ r r e th a n o r (me përjashtim të fjalive pyetëse me fjalë të veçanta pyetëse e të
disa fjalive të varura, sidomos të përcaktorëve lidhorë). Por ai mund të
ndryshojë, pa ndryshuar në thelb raportet sintaksore, të shumtën e herës ine
ndryshime ngjyrimesh sintaksore e stilistike, ku më shumë e ku më pak të
ndjeshme për arsye të ndrvshme: synimi i kumtimit nga pesha më e madhe që
ka në kumtim, nga lidhja me ç ’është thënë më parë, nga mënyra me të ciiën
paraqiten në mendjen e folësit nocionet, bashkimi e lidhja e të cilave formon
fjalinë, ndonjëherë nga veçoritë strukturore të llojit të fjalisë etj. Ky rend i
quajtur rend i anasjelltë, në format e ndryshme të tij, është mjaft i përdorur
në gjuhën shqipe, ai në një masë të mirë është mund të thuhet i rëndomtë:
Dallohen edhe rendi asnjanës dhe rendi ekspresiv ose afektiv:
Is/tin ndodhur aty vetëm Rizai, FazUiu e Gëzimi. D ëgjohej që nga
larg zëri i saj. Paska qenë m ë e vështira e të gjitha punëve kjo e transportit.
D rekën e kishin propozuar Rizai e Gëzimi. Këtë ciuhej la kuptonte
vetë Fasl/iu. Faslliut iu mbyll goja.
N ë kanai zienin nga mëngjesi gjer në mbrëmje këngët dhe zhurma.
Gjer n ë m es të prillit fryn nga tri herë jugë.
Kapedane e ke atë vajzë, more Fasl/i. Gjithmonë e hedhur kishte
qenë ajo.
Rendi i fjalive asindentike (jolidhëzore) është. të shumtën e herës, i
ngulitur dhe merr pjesë në shprehjen e raporteve sintaksore midis tyre. Shpesh
është i ngulitur edhe rendi i fjalive të bashkërenditura (kundërshtore,
përmbyllëse, ndonjëherë edhe këpujore). Eshtë më shumë i lirë, i lëvizshëm,
vendi i fjalive të varura ndaj fjalive që plotësojnë. Në rendin më të zakonshëm
janë të pasvendosura, po mund të jenë edhe të paravendosura (me përjashtim
të fjalive përcaktore) ose të ndërvendosura. Ndryshimi i rendit të fjalive mund
të sjellë ndryshime të karakterit stilistik, duke tërhequr vëmendjen mbi këtë
ose atë fjali, po nuk ndikon në marrëdhëniet sintaksore.
NJOHURI TË PËRGJITHSHME 73
7.3. Për shprehjen e raporteve dhe vlerave sintaksore përdoren edhe
m jetet intonacionore njëkohësisht me mjetet e tjera.
7.3.1. Me intonacion, në vështrimin e ngushtë të fjalës, kuptojmë
melodikën, d.m.th. ngjitjet e uljet e zërit dhe ngjyrimin afektiv të tij; në vështrim
të gjerë, edhe ndryshimet e zërit në intensitet e në tempin e ligjërimit, pra edhe
th ek sat e llojeve të ndryshme. si edhe p au zat e n dalesat (ndërprerjet e
përkohshme të rrjedhës së ligjërimit). Ka lidhje midis këtyre elementeve.
lntonacioni përmbush funksione të ndryshm e në shprehjen e
kuptimeve dhe raporteve sintaksore. (sh. edhe kreun përkatës në Fonetikë).
Ai është, së pari, ndër faktorët përcaktues të fjalisë e të periudhës.
Fjalia e mëvetësishme dhe periudha karakterizohen nga një vijë e caktuar
intonacionore. e cila siguron lidhjen gramatikore e kuptimore të pjesëve
përbërëse të tyre në një tërësi të vetme, që shpreh një kumtim të përfunduar a
relativisht të përfunduar. Kjo vijë intonacionore jep mundësi të dallohet një
bashkim fjaiësh a një fjali e vetme që shfaq një kumtim, ka vlerën e një fjalie.
nga një bashkim fjalësh a një fjalë që s ’e ka këtë vlerë.
Melodika është një prej mjeteve të diferencimit të fjalive sipas
funksionit të tyre në ligjërim (fjali dëftore, pyetëse. dëshirore, nxitëse). Ajo
dallon veçanërisht fjalitë thirrmore nga jothirrmoret, fjalitë pyetëse nga fjalitë
jopyetëse. Në të gjejnë shprehje gjendjet e ndryshme afektive të folësit dhe
kuptime të caktuara sintaksore. E njëjta fjali, me të njëjtën përbërje dhe
strukturë, mund të jetë dëftore ose pyetëse, thirrmore ose jothirrmore, sipas
vijës melodike të ndryshme me të cilën shqiptohet. Krhs. Erdhi Tomori. Erdhi
Tomori? Erdhi Tomori! Erdhi Tomori?!
Melodika mund të jetë mjet plotësues i shprehjes së raporteve
sintaksore midis fjalive të një periudhe; ajo ndihmon të dallohen raportet e
barazisë nga ato të vartësisë, të bashkërenditjes nga ato të nënrenditjes, e disa
iloje të tyre. Roli i saj del veçanërisht qartë në periudhat me fjali jolidhëzore
(asindetike), ku ajo përbën mjetin themelor dallues. E njëjta periudhë mund të
marrë një përmbajtje me raporte të ndryshme, sipas melodikës së ndryshme
me të cilën mund të thuhet. P.sh. periudha Gjeti bishtin sëpata, pyllin e mori
data, po të shqiptohet me një intonacion numëriini, është sintaksikisht e
barasvlershme me: gjeti bishtin sëpata dhepyllin e mori data; shënohen fakte
që vendosen në një plan e vijnë njëri pas tjetrit, raportet kuptimore të
bashkërenditjes këpujore. Kur sfiqiptohet me intonacion nënrenditës ose të
kushtëzimit, si e quajnë disa, shprehen fakte me lidhje kushtore, kohore,
shkakore, raporte të ndryshme kuptimore të nënrenditjes. (Periudha është e
barasvlershme sintaktikisht me: Kur e gjeti bishtin sëpata; Po e gjeti bishtin
 74 KRHli 1
xëpata; Meqë e gjeti bishtin sëpata, pylli e mori data.)
7.3.2. P au zat duke e ndarë ligjërimin në pjesë që shqiptohen si një
varg i pandërprerë tingujsh, luajnë roi në lidhjet që vendosen midis fjalëve në
togfjalësh e fjali dhe midis fjaiive në periudhë, në përcaktimin e njësive
sintaksore. të caqeve të tyre dhe herë-herë në zbulimin e raporteve midis tyre.
Zhvendosja e një pauze në disa raste mund të ndryshojë lidhjet e fjalëve
përbërjen e togfjalëshave, dhe, me këto, edhe kuptimin e fjalisë a të periudhës.
Të marrirn. p.sh. periudhën Ç 'thua ti tani s'm u n d të bëhet. Ajo mund të
shqiptohet me pauzë pas “tani” ose pas "ti'\ Në rastin e parë rrethanori "tani”
lidhet me kallëzuesin "thua” të fjalisë kryesore; është fjala për diçka që
bashkëfolësi po thotë në çastin e tanishëm. Në rastin e dytë, lidhet me
kallëzuesin "s'm und të bëhet" të fjalisë së varur e i përket kësaj fjalie: është
fjala për diçka që s'm und të bëhet tani. po më vonë mund edhe të bëhet.
7.3.3. Me theks kuptohet përgjithësisht shqiptimi i një rrokjeje. i një
fjale a i një fjalie me një ton më të fuqishëm. me një intensitet më të madh se
rrokjet, fjalët ose fjalitë e tjera të së njëjtës tërësi për ta vënë atë më në dukje.
Me theksin logjik shqiptohet më fuqishëm. e njëkohësisht me një
ton nië të lartë, gjvmtyra që kërkohet të vihet në pah. Ai mund të veprojë
vetëm ose njëkohësisht me topikën. Në rastin e dytë fjala e theksuar vendoset
në krye të fjalisë. Ai është veçanërisht i ndjeshëm në fjalitë pyetëse, sidomos
në fjalitë pa fjalë pyetëse. Ai tërheq vëmendjen mbi elementin e thënies, për
të cilin pyetet, ai orienton për përgjigjen që pritet;
-More bir, ti kërkove leje në mëngjes për të pritur vaporin që vjen
nga Bari? Po, unë/-Të gjithë inirë ishin'/ - pyeti JorgjiJ - Beqiri uty është?!/-
Petritin p o kërkon li?
Në Qalinë dëftore të shumtën e herës s ’ka një theksim të ndjeshëm
logjik. Por edhe aty mund të theksohet një gjymtyrë, cilado qoftë ajo, kur
kërkohet të zbulohet qartë një element i kumtimit, në kundërvënie a në dallim
me elemente të tjera analoge të mundshme:
Erdhi Skënd eri (e jo një tjetër) dje. E rdhi Skënderi dje. Skënderi
erdhi dje (e jo një ditë tjetër)
Theksi logjik është veçanërisht i ndryshëm në fjalitë e ndryshme
thirrmore, sidomos në fjalitë dëftore thirrmore lidhur më shumë me fjalën
mbi të cilën bie pesha ngashërimore ose kumtuese:
- Këtu është fajtori, k ë tu ! - Gjithçka ndiyshon ! - fo /i më keqardhje
plaku, - Po ç fa rë s ’bën njeriu kitr është në rrezik! - U në ta p i? Jo, jo , le tëp ijë
vetë shoku Uç - Oh, sa m irë bëre që erdhe, more bir! A snjeri të mos shtjerë!
7.3.4 Disa kategori e vlera sintaksore dallohen nga bashkëveprimi i
NJOHURI IT: PËRGJITHSHMF 75
njëkohshëm i më se një mjeti intonacionor. Nëpërmjet intonacionit më të ulët,
theksit më të dobët, pauzave që i ndajnë nga pjesët e tjera të fjalisë a të
periudhës, nga shqiptimi më i shpejtë, karakterizohen fjalët, grupet e tjalëve
dhe fjalitë e ndërmjetme e të ndërlikuara. Po ashtu përgjithësisht edhe thirrori,
kur është në mes të fjalisë. Nëpërmjet veçimit me anë të pauzave dhe një
theksimi më të fortë dallohen, si.një sintagmë e mëvetësishme, gjymtyrët e
quajtura të veçuara.
Mjetet intonacionore i përkasin gjuhës së folur. Në gjuhën e shkruar
ato paraqiten. në pjesën më të madhe, me anë të shenjave të pikësimit, po jo
në mënyrë të plotë e aq të diferencuar. Kështu melodika e ndryshme,
intonacioni i mbarimit dhe pauzat e mëdhajepen përkatësisht me anë të pikës.
pikëpyetjes dhe pikëçuditjes. Pauzat e vogla në fjali jepen me anë të presjeve;
mesataret me anë të pikëpresjeve, po ashtu jepen ato në periudhë midis fjalive.
8. Më të shumtën e herës në fjali përdoren njëkohësisht disa mjete të
shprehjes të raporteve sintaksore. shpesh të ndrvshme nga natyra e tyre. Kështu.
njëfarësia. homogjenia e disa gjymtyrëve shprehet më shpesh me të njëjtat
kategori morfologjike fjalësh. herë-herë me të njëjtat trajta të tyre. por edhe
me një intonacion të përcaktuar. numërimi a kundërvënieje. shpesh edhe me
lidhëza bashkërenditëse. Më shumë bashkëveprojnë trajtat e fjalëve dhe
parafjalët për të përcaktuar funksionin e një gjymtyre. Varësia e një fjale prej
një tjetre, shfaqet, përveç këtyre dy mjeteve edhe me shqiptimin e saj tok me
këtë fjalë, pa pauzë në mes. Në lidhjen e fjalive bashkëveprojnë, më të shumtën
mjetet lidhëse ose pranëvënia me intonacionin.
Sistemi i mjeteve të shprehjes së raporteve sintaksore është rezultat i
zhvillimit historik të një gjuhe dhe i natyrës së saj. Ai ndryshon dhe me kohë
rindërtohet; mjete të caktuara e humbin fuqinë e tyre e zëvendësohen nga të
tjera; krijohen vijimisht mjetet të reja më të përpikta, p.sh. lokucione parafjalore
dhe lidhëzore, që vijnë gjithnjë duke u shtuar.
R aportet e lidhjet e sintaksës m e morfologjinë, m e leksikun,
m e fo n e tik ë n dhe m e disa shkenca jogjuhësore
9. Kategoritë dhe dukuritë sintaksore nuk janë të shkëputura, por të
ndërlidhura në shkallë të ndryshme me kategoritë e rrafsheve të tjera gjuhësore,
me morfologjinë, me leksikun, me fonetikën.
9.1 Sintaksa është e lidhur shumë ngushtë e në mënyrë pothuajse të
përhershme me morfologjinë. Duke qënë pjesë të gramatikës, morfologjia
dhe sintaksa trajtojnë anë të ndryshme të një realiteti të vetëm: e para merret
76 KREU I
me trajtat e fjalëve, e dyta me bashkimet e fjalëve e përdorimin e tyre. Ato
janë të ndërkushtëzuara njëra nga tjetra, me kufij gjithmonë të prerë midis
tyre. Trajtat e fjalëve janë përgjithësisht të lidhura me funksionet e tyre, janë,
në një masë të madhe, shprehëse të tyre. Trajtat e ndryshme që marrin fjalët e
ndryshueshme janë pasqyruese të ndryshimit të funksioneve të këtyre fjalëve,
kushtëzohen prej tyre, përftohen nga nevoja që ndien folësi, për të dhënë raporte
të ndryshme kuptimore midis nocioneve që ato shprehin, të diktuara nga
realiteti objektiv. Në bazë të shumë kategorive sintaksore qëndrojnë kategoritë
morfologjike e anasjelltazi.
Kjo lidhje e sintaksës me morfologjinë është veçanërisht e ngushtë
në një gjuhë eptuese (flektive) si shqipja, ku, për shprehjen e raporteve
sintaksore. rolin më të madh e luajnë trajtat e fjalëve dhe fjalët ndihmëse siç
janë parafjalët e lidhëzat.
Midis gjymtyrëve të fjalisë dhe pjesëve të ligjëratës ka një lidhje, po
jo një paralelizëm të plotë, të përhershëm. Në përcaktimin e natyrës së një
pjese të ligjëratës merret parasysh edhe ana sintaksore, bashkëlidhja me njësi
të tjera të ligjërimit dhe përdorimi i saj në të folur. Anasjelltas. funksioni i një
fjale në fjali, përcaktimi i një gjymtyre të fjalisë e mundësitë e kombinimit të
një fjale me fjalë të tjera për formimin e togfjalëshave të ndryshëm varen edhe
nga natyra leksikogramatikore e saj, nga pjesa e ligjeratës në të cilën hyn. Një
mbiemër, kur s ’është kallëzues emëror, mund të jetë vetëm përcaktor ose
përcaktor kailëzuesor: kallëzues mund të jetë rregullisht një folje ose një folje
e bashkuar me një fjalë emërore a me një mbiemër, ndajfolja është shprehja
më tipike e mjaft rrethanorëve. Mbiemri e përemri mbiemëror bashkohen me
një entëra fjalë entërore( ejo me një folje, veçse kurdalin me lidhje dyanësore
në rolin e përcaktorit kallëzuesor); në këtë rast ata i përshtaten emrit a përemrit-
emër në kategoritë gramatikore. Ndajfojla bashkohet kryesisht me një folje,
në raste të caktuara me një mbiemër, kurse me një emër rrallë, e atëherë në
radhë të parë me një emër foljor.
Trajtat gramatikore, të shumtën e herës, kanë një rol të rëndësishëm,
në shprehjen e funksioneve sintaksore të fjalëve. K ështu, emri e përemri mund
të kenë në fjali funksionet e kryefjalës, të kallëzuesit emëror, të përcaktorit
kallëzuesor. Ata dalin atëherë.në trajtën e emërores; mund të kenë funksionet
e kundrinës së drejtë e të përcaktorit kallëzuesor të saj ose të së zhdrejtës pa
paraijalë, e dalin atëherë përkatësisht në trajta të kallëzores e të dhanores pa
paraijalë. Mund të jenë përcaktorë, duke dalë në trajtat e gjinores e të rrjedhores
pa parafjalë.
S’janë gjithandej të prerë kufijtë midis këtyre dy pjesëve themelore
77
NJOHURI TË PËRGJITHSHME
të gramatikës, midis morfologjisë e sintaksës. Ka çështje e kategori që, nga
natyra e tyre komplekse, nga ndërthurja e ngushtë e anës morfologjike dhe e
anës sintaksore, kanë gjetur e gjejnë trajtim herë në morfologji, herë në sintaksë.
Të tillajanë, p.sh. kuptimet e përdorimet e rasave, të trajtave foljore mënyrore
e kohore etj., në përgjithësi përdorimi i pjesëve të ligjëratës.
9.2 Sintaksa është e lidhur gjithashtu me fonetikën. E pamë rolin që
luajnë elem entet e intonacionit (si: m elodika, pauzat, thekset etj.) në
përcaktimin, herë-herë në dallimin e njësive dhe në shprehjen e raporteve të
ndryshme sintaksore (shih 13). Ky rol është veçanërisht i ndieshëm ku u jepet
ngjyrim afektiv fakteve sintaksore. Rezultatet e kërkimeve fonetike e pasurojnë,
për mjaft çështje sintaksën dhe lejojnë që të sqarohen më mirë shumë probleme
të saj dhe të vendoset mbi baza më të sakta zgjidhja e tyre.
9.3 Gramatika është e lidhur edhe me leksikun . Kuptimet gramatikore
të fjalëve dalin në raporte të shumëllojshme me kuptimet leksikore. Edhe
sintaksa, me gjithë karakterin e saj më përgjithësues e abstrakt, nuk mund të
shkëputet tërësisht nga konkretësia e fjalëve, të mos marrë parasysh në më se
një rast fjalën si një njësi leksikore, kuptimin e saj. Momenti semantik, qoftë
edhe leksikor, ka rolin e tij në përcaktimin e mundësive të kombinimit të
fjalëve. Fjalët bashkohen në njësitë e ndryshme sintaksore jo vetëm sipas
lidhjeve gramatikore midis tyre, por edhe sipas lidhjeve kuptimore. Nuk mund
të ketë bashkime fjalësh të palidhura për nga kuptimi. Kjo ndërvarësi e
organizimit sintaksor nga përmbajtja leksikore provohet mirë me thëniet që
krijohen kur zëvendësohen një a disa fjalë të një fjalie me fjalë që e bëjnë
tekstin pa kuptim.
Herë-herë semantika e fjalës së pfotësuar luan rolin kryesor në
përcaktimin e strukturave dhe të raporteve sintaksore, të bashkimeve të saj
me fjalë të tjera. P.sh. Në pranverë pem ët m bushen m e gjethe. Në vjeshtë
pem ët zhvishen nga gjethet. Struktura e togfjalëshit ka ndryshuar këtu nga
ndërtimi parafjalor i ndryshëm i kundrinës gjethet, kushtëzuar nga kuptimi
leksikor i ndryshëm, mund të themi antonimik i fjalëve drejtuese mbushen
dhe zhvishen.
L e k sik a liz im i i to g fja lë s h a v e , fo rm im i i lo k u c io n e v e e i
frezeologjizmave ka rëndësi në analizën sintaksore për përcaktimin e njësive
më të vogla sintaksore (gjymtyrëve) e të caqeve të tyre. Kështu, togje si: nga
dita në ditë, tani për tani, rreth e rrotull, përbëjnë lokucione ndajfjalore, në
sintaksë ato merren si një gjymtyrë e nuk zbërthehen në përbërësit e tyre;
togje, si: për shkak, për punë etj. përbëjnë lokucione parafjalore, e togje si:
për shkak se, me qëllim që lokucione Iidhëzore, duke mos pasur më emri, që
 78 NJOHURI TE PHRC.jmiSHME 79
KRHU I

hyn në përbërjen e tyre, rolin e tij si gjymtyrë fjalie, duke u bërë ai pjesë e një Përmbajtja e sintaksës
fjalë shërbyese.
10. Duke qenë fjalia edhe periudha njësitë më kryesore sintaksore,
Raportet sintaksore m u n d të përcaktohen ndonjëherë edhe nga
njësi me vlerë kumtimi, studimi i sintaksës ndahet në dy pjesë themelore: në
semantika e fjalëve të varura të togfjalëshave që formohen në kuadrin e fjalisë.
sintaksën e fjalisë dhe në sintaksën e periudhës.
Kjo shihet qartë në ndërtime gramatikore të njëjta nga stuktura, me të njëjtën
10.1 Sintaksa e fjalisë e shqyrton fjalinë në vetvete dhe në përbërjen
fjalë drejtuese, po me fjalë të varura semantikisht të ndryshm e. Të krahasohen,
e saj, pa vështruar lidhjen që mund të ketë me njësitë e tjera të njëllojta, me
p.sh. Ika m e shokun dhe Ika m e vrap, Ika me autobuz. N ë rastin e parë e të
fjalitë e tjera. Ajo merret gjërësisht me përbërjen e fjalisë, me gjymtyrët e saj,
tretë ka raporte kundrinore, në të dytin raporte rrethanore, në fjaiinë e parë
edhe me togfjalëshat, po studion edhe tipat e ndryshëm të fjalive sipas
fjala e nënvizuar tregon personin bashkë me të ciiin realizohet veprimi; në të
funksionit të tyre në ligjërim (dëftore, pyetëse etj.), sipas strukturës së tyre
dytën, mënyrën e veprimit; në të tretën, mjeti. Po ashtu te: Ardhja e Skëntlerit
(d y k ry eg jy m ty rësh e a n jëk ry eg jy m ty rësh e, të plota a të paplota, të
(përcaktor që shënon vepruesin) i gëzoi të gjithë. G m m bullim i i librave
(përcaktor që shënon objektin) u bë shpejt. gjymtyrëzueshme a të pagjymtyrëzueshme).
10.2 Sintaksa e periudhës studion mënyrat e bashkimit të fjalive
Si përfundim, mund të themi se në sintaksë kemi bashkëveprimin e
për të formuar periudhat, raportet që vendosen midis tyre, dhe mjetet e lidhjes,
gjithë rrafsheve gjuhësore. Po kjo nuk do të thotë se secili prej këtyre rrafsheve
llojet e nëniiojet e fjalive sipas këtyre raporteve e lidhjeve. Në përgjithësi
nuk ka mëvetësinë e tij e se sintaksa nuk ka objektin e saj. Përkundrazi sintaksa
vërehen raporte sintaksore paralele e analoge midis pjesëve përbërëse të fjalisë,
është një disiplinë gjuhësore më*vete, që ka objektin, këndin e saj të vështrimit
gjymtyrëve, dhe pjesëve përbërëse të periudhës, fjalive të saj. Kjo bashkëlidhje
dhe mënyrat e saj të sfadimit të fakteve gjuhësore.
dëshmon për karakterin sistemor të kategorive sintaksore.
9.4 Sintaksd'ka lidhje edhe me disa shkenca jogjuhësore. Në rradhë
Sintaksa vështron edhe rendin e fjalëve në fjali dhe rendin e fjalive
të parë me logjikëif Gjersa ajo është e lidhur me mendimin, ekziston një
në periudha, po ashtu edhe ndërtime e dukuri të veçanta, që ndeshen si në
lidhje midis kategorive të caktiiara sintaksore dhe kategorive logjike, po një
lidhje diaiektike, jo identiteti. Midis tyre ka tipare të përbashkëta e tipare të kuadrin e fjalisë, ashtu edhe të periudhës.
Në sintaksën e periudhës studiohet edhe ligjërata, me format e
veçanta; ka përputhje, po edhe mospërputhje. Kjo ndërlidhje shfaqet kryesisht
ndryshme të saj të drejtë, të zhdrejtë, të zhdrejtë të lirë.
në paralelizmin relativ të disa njësive sintaksore me disa kategori logjike, në
Me sintaksën është i lidhur ngushtë pikësimi. Si është thënë edhe më
radhë të parë të fjalisë me gjykimin. Gjykimi shprehet me fjali (a bashkime të
tyre), po jo çdo fjali shpreh gjykim a vetëm gjykim. parë, ai u përgjigjet në të shkruar mjeteve intonacionore që përdoren në të
folur për të shënuar ndarjet e njësive sintaksore dhe për të shprehur raporte e
9.5 Po ashtu sintaksa s ’është pa lidhje edhe me psikologjinë. Ka
vlera sintaksore të caktuara. Shenjat e pikësimit shërbejnë për të kuptuar saktë
dukuri sintaksore që marrin ndriçim më të mirë, po të kihet parasysh edhe
brendinë e një thënieje. Të përdorura me vend, ato mund të jenë një tregues i
gjendja psikike e folësit në momentin e ligjërimit, mënyra e konceptimit të tij.
e vështrimit të realitetit prej tij. E kjo në mënyrë të veçantë në gjuhën e letërsinë vlefshëm grafik i momenteve sintaksore.
artistike, në stilistikën sintaksore.
9.6 Mbi faktet gjuhësore ushtrojnë veprimin e tyre edhe dukuritë
shoqërore. Kështu, zhvillimi kulturor i një populli sjell edhe pasurimin e
mjeteve sintaksore të gjuhës së tij, rritjen e fuqisë shprehëse të saj. Këtej rrjedh
edhe përfitimi që m und të nxjerrin studimet sintaksore nga rezultatet e
studim eve sociologjike, nga marrja parasysh mjaft herë edhe e faktorëve
shoqërorë.
 KREU II

TOGFJALËSHI

1. Fjalia është sajuar prej fjalësh të bashkuara nga pikëpam ja

gramatikore dhe kuptimore në togje të ndryshme. Në fjalinë: Nga dashuria e
m adhepër atdheim buronirt atofjalëzem re të mërgimtarëve mund të dallonim
togëzime të ndryshme fjalësh nga përbërja dhe nga plotësia kuptimore. Kështu,
togu nga dashitria pënnban një fjalë kuptimplotë, emri dashuri dhe parafjalën
nga. Duket sheshit se togut nga dashuria i mungon diçka si nga ana kuptimore,
si nga ana gramatikore; po kështu mund të themi për togun të mërgimtarëve,
ku të, së bashku me mbaresën e emrit, është tregues i trajtës së gjinores pranë
një emri në trajtë të caktuar, ndërkaq te e madhe e është pjesë përbërëse e
mbiemrit. Këto togje nuk janë togfjalësha. Nga fjalia e mësipërme mund të
nxjerrim to g je t: nga dashuria e madhe, dashuriapër atdheun, buronin fjalë,
ato fjalë, fja lë zemre, fja lë të mërgimtarëve.
Këta janë togfjalësha që sajohen gjatë ndërtimit të fjalisë, në ligjërim,
në sajë të aftësisë që kanë fjalët kuptimplota për t’u bashkuar (në sajë të
togëzueshm ërisë së pjesëve kuptim plota të ligjëratës). Ata quhen edhe
togfjalësha të lirë ose togfjalësha të lirë sintaksorë për t ’i dalluar nga
togfjalëshat e qëndrueshëm , nga togjet e fjalëve me drejtim leksikor, nga
togjet e leksikalizuara ose frazeologjizmat, me të cilat merret frazeologjia;
këta dallohen nga togje e togfjalëshat me karakter gramatikor, me të cilat
merret sintaksa.
T ogfjalëshi është njësia sintaksore strukturore e përftuar gjatë
ligjërimit nga bashkimi gramatikor dhe kuptimor i dy ose më shumë fjalëve
kuptimplota të bashkuara me lidhjen e nënrenditjes, që tregon marrëdhënie
82 K R E U II
midis sendeve, dukurive, proçeseve e tipareve. Fjalët që mund të bashkohen
dhe që formojnë togfjalësha, janë emrat, mbiemrat, përemrat, numërorët, foljet,
ndajfoljet. Fjalët shërbyese, parafjalët, lidhëzat, janë krahas formave të Qalëve,
mjete për bashkimin e fjalëve kuptimplota në togfjalësha.
Nuk ka mendim të njëjtë për shtrirjen dhe raportet e vendosura në
togfjalëshat sintaksorë. N ga shumica e studiuesve pranohen vetëm togjet me
raporte nënrenditëse, duke përjashtuar bashkimet me raporte bashkërenditëse,
shpesh edhe bashkimet kallëzuesore (kryefjalë-kallëzues) të karakterizuara
me raporte të veçanta ndërvarësie të ndërsjellë. Ka studiues që bashkimet
kallëzuesore nuk i veçojnë nga togfjalëshat, po këta, sipas raporteve që
shprehen i ndajnë në togfjalësha predikativë (kallëzuesorë) dhe në togljalësha
joprediktativë.
Jashtë teorisë së togfjalëshit mbeten vargjet e ijalëve të bashkuara
me bashkërenditje, si p.sh.: grarë dhe misër; grarë, misër e tërshërë; mëngjes,
drekë, darkë etj., që i përkasin teorisë së gjymtyrëve homogjene të fjalisë.
Gjymtyrët e veçuara gjithashtu nuk sajojnë togfjalësh me fjalët nga varen;
edhe ato i përkasin teorisë së gjymtyrëve të fjalisë: Ballistët, të tmerruar nga
sulmi ifurishëm ipartizanëve, u dorëzuan (fjala të tmerruar nuk sajon togfjalësh
me fjalën ballistët).
Togfjalëshat sintaksorë të mirëfilltë shprehin; 1) marrëdhënie
objelgore, marrëdhënie midis veprimit dhe një objekti (nis trenin, dëgjoj
muzikë etj. ) ; 2) marrëdhënie përcaktore (njëqind lekë, shirat e vjeshtës ,bukë
gruri shkop i thatë etj). 3)m arrëdhënie rrethanore (vendore, kohore,
shkakore, qëllimore etj.)
Në togjet kallëzuesore shprehen marrëdhënie midis bartësit të një
veprimi a gjendjeje dhe vetë veprimit a gjendjes (ai iku, hapësira jehonte,
shiu pushoi etj).
2. Togfjalëshat mund tëjenë të thjeshtë ose të zgjeruar. Togfjalëshat
e thjeshtë janë sajuar prej dy fjalësh kuptimplota me ose pa fjalë shërbyese.
Togfjalëshat e zgjeruar janë sajuar ose prej një fjalë kuptimplote dhe prej
një togfjalëshi ose prej dy togfjalëshash. Togfjalëshi në çdo rast përbëhet prej
dy gjymtyrësh. Dygjymtyrësia është tipar dallues i togfjalëshit sepse ajo siguron
karakterin e njësuar kuptimor dhe gramatikor.
Në shqipen e sotme, jo vetëm nga pikëpamja'kuptimore por , edhe
nga pikëpamja gramatikore, kemi këto mënyra kryesore të lidhjes së fjalëve
kuptimplota përbrenda fjalisë:
1) lidhjen “fjalë kuptimplote me fjalë kuptimplote” :
Atëhere trumbetat e gardës protoriane dhanë shenjën e betejës - ku
TOGFJALËSHI 83
dallohen togfjalëshat e thjeshtë: dhanë atëherë, trumbetat e gardës, e gardës
pretoriane, dhanë shenjën. shenjën e betejës.
2) lidhjen “fjalë kuptimplote ine togfjalësh” ose lidhjen “togfjalësh
me fjalë kuptimplote”:
Vera e atij viti fillo i me vapë të madhe, ku emri vera është lidhur me
togfjalëshin e atij viti, sepse nuk bëhet dot lidhja vera + e viti, por vetëm vera
+ e atij viti:
Fjalët e kësaj kënge të hukitr vijnë nga lashtësia, ku mbiemri të bukur
është lidhur me togfjalëshin e kësaj kënge. sepse nuk mund të thuhet fja lët e
këngë të bukur.
3) lidhjen togfjalësh me togfjalësh, kur një togfjalësh në tërësi
bashkohet me një togfjalësh në tërësi. Kështu te : Faqja e kësaj shtëpie me dy
kate është shumë e bukiir, kemi ndër të tjera, togfjalëshin e zgjeruar fa q ja e
kësajshtëpie(ku kemi lidhjen “fjalë metogfjalësh”) dhe togfjalëshin e zgjeruar
e kësaj shtëpie me dy kate, ku kemi lidhjen e togfjalëshit e kësaj shtëpie me
togfjalëshin me dy kate, sepse asnjë nga përbërësit me togfjalëshit të parë nuk
bën lidhjen me ndonjë nga përbërësit e togfjalëshit të dytë veç e veç; nuk
thuhet as e shtëpie me dy kate, as e shtëpie me kate.
3. Rregullsitë që veprojnë në lidhjen e fjalëve dhe të togfjalëshave
në fjali, janë rregullsi specifike për strukturën e shqipes dhe duhen njohur e
zbatuar drejt gjatë sajimit të togfjalëshave e të fjalive.
Në shqyrtim in e m arrëdhënieve m idis fjalës, togfjalëshit dhe
gjymtyrës së fjalisë duhen marrë parasysh dy faktorë vendimtarë.
3.1 Si gjymtyrë e caktuar fjalie mund të paraqitet një fjalë e vetme
kuptimplotë në format e saj gramatikore të afta për të shprehur një funksion
(kryefjalë, përcaktor,kundrinor, rrethanor, përcaktor, kallëzuesor);
3.2 Si gjymtyrë fjalie mund të paraqitet një togfjalësh i tërë, kur vetëm
ai, por jo secili nga përbërësit e tij veç e veç, shpreh funksionin e një gjymtyre
të fjalisë.
Në gjuhën shqipe kjo ka arsyet e saj të veçanta dhe ndodh ngaqë në
shqipen e sotme emri ka një mëvetësi të kufizuar në funksionimin e tij si
gjymtyrë e caktuar e fjalisë. Prania e dy Iakimeve pothuajse paralele të emrit
(lakimit të shquar dhe lakimit të pashquar) e vë emrin në varësi jo vetëm të
funksionit të tij, por edhe të ndonjë fjale që mund t ’i prijë a ta pasojë, duke e
bërë të detyrueshëm përdorimin e tij në trajtën e pashquar ose në të shquarën.
Në disa raste emri mund të jetë i vetëm dhe në trajtë të pashquar, në raste të
tjera ai nuk është më vetëm, por është në trajtë të pashquar, sepse shoqërohet
nga përemri i pacaktuar një, përemrat dëftorë, përemrat pyetës. përemrat e
84 K.REU II
pacaktuar, të pandryshueshëm etj., të cilët së bashku me përemrin e pacaktuar
një, mund të emërtohen me termin e përbashkët fjalë përcaktuese ose caktuesor
(determinativ) d.m.th. fjalë që nuk funksionojnë dot vetëm si syymtyrë fjalie,
por i bashkëngjiten një emri për të funksionuar së bashku me të si një gjymtyrë
e vetme e fjalisë. Në raste të tjera emri është përdorur në trajtë të shquar për
shkak të caktuesorit që e pason. Pra, caktuesori është një fjalë, kuptimplotë
ose jo, që jo vetëm përcakton një emër, por edhe është e domosdoshme për atë
emër që ai të mund të funksionojë në fjali së bashku me të si një gjymtyrë. Në
raste të tjera, po ajo fjalë mund të jetë gjymtyrë e mëvetësishme e fjalisë,
përcaktor.
Për funksionitnin e togfjalëshave si një gjymtyrë e vetme e fjalisë ka
rregullsi të përgjithshme, që përfshijnë të gjitha rastet: ka edhe rregullsi që
veprojnë vetëm pjesërisht, në raste të veçanta, në kushte të caktuara sintaksore
dhe kumtesore. Do të paraqiten këtu disa rregulisi të përgjithshme, kurse
rregullsitë e veçanta do të paraqiten në krerët përkatës për gjymtyrët e fjaiisë.
3.2.1 Togfjalëshat e përbërë nga përemrat e pacaktuar një, secili,
çdo, njëri etj. po edhe përemrat dëftorë ky, kjo, ai ,ajo dhe një emër si rregull
funksionojnë në fjali si një gjymtyrë e vetme:
Te porta u duk fytyra e një njeriu. Vjeshta e atij vitiftllo i me shira të
rrëmbyeshëm. Atë libër ia kam dhënë njëshoku. Mësuesi ia shënoi çdo nxënësi
emrin në rregjistër. Babai i dha njërës vajzë rrjetën me ushqime, kurse tjetrës
çantën me libra.
3.2.2. Togfjalëshat e përbërë nga përemrat e pacaktuar njëfarë, lloj-
lloj, gjithfarë. gjithfarëlloj, turli dhe nga një emër në rrjedhore të pashquar,
funksionojnë në fjali si një gjymtyrë e vetme:
M ë 1923fd lo i njëfarë gjallërie në gjendjen e kapitalit të brendshëm.
Atij i kishte qëlluar të ndeshej m e lloj-lloj aventurierësh e matrapazësh. Flitnin
për itjëfarë ujësjellësi, që nuk po e gjenin dot.
3.2.3 Togfjalëshat e përbërë nga një emër me kuptimin e një njësie të
kohës, të masës, të peshës a të çmimit dhe nga një fjalë me kuptim sasie, në
radhë të parë nga një numëror themelor, funksionojnë si një gjymtyrë e vetme
fjalie, kur duhet të shprehin shkallën e masës a të sasisë, peshën, çmimin (të
kushtuarit) si dhe zgjatjen e veprimit a të procesit të kohës:
U ndalëm tri Iterë në të përpjetën e thepisur. Ka pum tar pesë vjet në
një ndërmarrje bujqësore. Gropën e thelluan edhe dy metra të tjera. Ky libër
kushton shtatë lekë. Ushëtimi zgjali katër orë. Arka peshonte gjashtë kilo-
gram . A i kanal është tre kilom etra i gjatë, dy m etra i gjërë, tetëdhjetë
centimetra i thellë.
TOGFJALËSHI 85
3.2.4 Togfjalëshi emër+mbiemër, kur përdoretme rendin “mbiemër-
emër’", i ka treguesit rasorë të formës dhe të funksionit vetëm te përbërësi i
parë i togfjalëshit, te mbiemri , duke e lënë emrin në një trajtë të pacaktuar
emërore-kallëzore, prandaj i gjithë togfjalëshi shërben si gjymtyrë e vetme
fjalie:
E ka dërmuar e zeza reumatizëm. Të shkretin plak e mbante i biri
për krahit.
3.2.5 Togijalëshi em ër+ përem ër pronor, në rast se përdoret me
rendin “përemër pronor-emër’’ (im gjysh), funksionon si një gjymtyrë e vetme
fjalie:
Im gjysh ka qënë murator. Kjo është shtëpia e tim gjyslti. Do të fla s
me tim gjysh. Këtë e kam kujtim prej tim gjyshi.
3.2.6. Disa togfjalësha të tipit em ër+ p arafjala “ me” + em ër ose
em ër + p arafjala “ në” + em ër (kur semantika e emrit të varur është pjesë
përbërëse e semantikës së foljes, përkitazi të emritjkërkojnë domosdo një fjalë
përcaktuese , e cila së bashku me emrin bosht funksionon si një gjymtyrë e
vetme fjalie, për arsye sem antike (por jo për arsye strukturore). Fjala
përcaktuese në këtë rast është e domosdoshme, sepse mban peshën themelore
të kumtimit:
A taflitnin m e zë të ulët (zëri është pjesë përbërëse e të folurit, kështu
që vetëm JUtnin me zë nuk ka kuptim të qartë pa karakteristikën që jep mbiemri).
A i këndonte tne zë gjoksi. Fëmija vështronte m e sy të trembur. Plaku më
falenderoi në m ënyrë prekëse.
Llojet e lidhjeve sintaksore midis fja lë v e n ë togfjalësh
4. Në togfjalësh veprojnë tri lloje lidhjesh sintaksore: përshtatja,
drejtim i, bashkimi.
4.1 P ë r s h t a tj e quhet ajo lidhje nënrenditëse që shprehet në
përgjasimin e trajtës së fjalës së varur me fjalën varëse në kategoritë e
përbashkëta gramatikore të tyre (gjini, numër, rasë). Në fjalinë: Bari i djegur
nxinte nën rrezet e vakëta të diellit mëngjesor: mbiemri i djegur është përshtatur
ine emrin bari në gjini, numër dhe rasë, mbiemri e vakëta është përshtatur me
emrin rrezet po në këto kategori, kurse mbiemri mëngjesor me emrin e diellit
vetëm në gjini dhe në numër (përrasën nuk mund të bëhet fjalë, meqë mbiemrat
e panyjshëm nuk kanë tregues rasorë).
Përshtatja ndodh kryesisht në togfjalëshat që kanë si fjalë bosht një
emër dhe në disa raste edhe një përemër; fjala e varur shprehet ine mbiemra
86 KREU II
dhe me disa përemra; natë e ftohtë. burra të tjerë. kjo grua, shlëpia e saj.
kapitulli i pestë. rërë e nxehur.
4.2. Te Hdhja sintaksore e d re jtim it mund të dailohen dy iloje:
d re jtim i i fo rtë ose d re jtim i i dobët.
4.2.1 D rejtim të fortë kemi kur emri i varur përdoret në këtë ose në
atë trajtë rasore (me parafjalë ose pa paraijalë) për shkak të kërkesës së fjalës
bosht: bleva bukë, varet nga këshilli, i shmangem lagështirës, vendimi për
dhënie, dekoratash, nisjae trenit, etj. Lidhja e domosdoshme kërkon përdorimin
e një rase të caktuar, e një paratjale të caktuar për të shprehur një kuptim të
caktuar të fjalës bosht.
Drejtim të fortë kanë vetëm disa kategori leksiko-gramatikore,
sidomos një pjesë e mirë e foljeve. Aftësia e drejtimit të fortë shihet para së
gjithash te foljet kalimtare (të drejtpërdrejta ose të tërthorta). Si fjalë bosht,
foljet kalimtare me drejtim të fortë rëndom nuk përdoren për rasat e zhdrejta
të emrave (ose të përemrave). Do të kishim fragmente të paplota: kam ...
kërkoj... mora...etj. Kur përdoren pa emrat e drejtuar, d.m.th. në mënyrë abso-
lute, foljet pësojnë një ndryshim të kuptimit: folja e tregon atëhere veprimin si
aftësi, si shprehi të zakonshme: Nga fim di i vitit shkollor, nxënësit e klasës së
parë lexojnë dhe shkruajnë.
Emri (ose përemri) në rasë të zhdrejtë që varet nga një folje kalimtare.
ka kuptim objekti. i ja p dikujt diçka, i marr dikujt diçka, gatuaj brumë.
ngroh gjellën, përgatit materialet. Por emri mund të përdoret edhe si rrethanor.
sidomos kur varet nga një folje ose nga emra foljorë që tregojnë një veprim të
drejtuar në mënyrë të caktuar në hapësirë: hyj n ë kinema, dal nga dltonta,
mbërrij te shkallët, shtie n ë shishe, nxjerr nga xhepi.
4.2.2. D rejtim i i dobët është ajo lidhje nënrenditëse që përftohet kur
emri a përemri i varur përdoret në këtë ose në atë rasë (me parafjalë ose pa
parafjalë) për të shprehur një kuptim të caktuar. cilido qoftë karakteri leksiko-
gramatikor i fjalës bosht. Drejtimi i dobët shpreh një lidhje të mundshme të
fjalës së drejtuar me fjalën bosht, por jo të domosdoshme. Fjala e varur plotëson
kuptimin e ijalës b o s h t. por nuk është e domosdoshme për realizimin e këtij
kuptimi. Si me të, si pa të, fjala bosht ka po atë kuptim edhe fjalia ku ndodhet,
nuk është e paplotë: eci rrugës, eci nëpër kopësht, eci nëpër dltomë, dhe eci
5 minuta, eci me shokun, eci me vështirësi të tnadlte etj.
Me iidhjen e drejtimit të dobët ,si fjalë bosht mund të përdoret çdo
fjalë kuptimplote, por jo me të njëjtën denduri.
4.3. Bashkim i është ai iloj i lidhjes nënrenditëse ku fjala e varur
është një fjalë e pandryshueshme. Varësia e fjalës nga fjala bosht në lidhjen e
TOGFJALËSHI 87
bashkimit nuk shprehet, pra, me ndërrimin e trajtës (sepse ijala e varur është
e pandryshueshme), por me funksionin e varur gramatikor, me kuptimin, me
pozicionin dhe me karakterin e pamëvetësishëm të marrëdhënies gramatikore
të shprehur prej saj.
Me lidhjen e bashkimit hyjnë në togfjalësh ndajfoljet, trajta foljore
të pashtjelluara, disa përemra të pandryshueshëm dhe disa raste të përdorimit
të emrave. Veçoritë gramatikore të fjalës së varur mund të përcaktojnë dhe
kategoritë e pjesëve së iigjëratës me të cilat bashkohen: ndajfoljet e mënyrës
pothuajse nuk përdoren pranë emrave; përcjellorja mund të përdoret pranë
foljeve, paskajorja bashkohet zakonisht me trajtat vetore të foljes, me emrat
dhe mbiemrat vetëm me një pjesë prej tyre, sidomos me ata që kanë kuptimin
modal të nevojës, dëshirës, domosdoshmërisë dhe detyrimisë: vështroj anash,
eci duke kënduar, dëshira për të tttësuar, i etur për të lexuar, i fo la shokut
Petrit.
U ojet e togfjalëshave
5. Togfjalëshat ndahen e em ërtohen sipas kategorisë leksiko-
gramatikore të ijalës bosht. Kështu, pra, kemi:
- Togfjalësha emërorë (baltë e kuqej:
- Togijalësha foljorë (sltkruaj letër);
- Togfjalësha mbiemërorë (i ri nga mosha);
- Togfjalësha numërorë (dy prej nxënësve, tri nga vajzal);
- Togfjalësha përemërorë (secili nga ju);
- Togfjaiësha ndajfoljorë (shumë mirë).
M ë p o sh të do të ja p im p ë rm b le d h ta s tip at më k ry e so rë të
togfjalëshave.
5.1 .Togfjalëshat em ërorë.
Emri ka një togëzueshmëri të madhe me pjesët e tjera të ligjëratës,
me të cilat formon disa tipa togijalëshash. Sipas mjeteve të lidhjes, çdo tip
ndahet në nëntipa. Si mjet për formimin e togfjalëshave emërorë shërbejnë
trajtat rasore, nyjat, parafjalët, lidhëzat si, se, sa.
5.1.1 Togfjalëshat emër+emër. Emri i dytë mund tëjetë i pashquar
ose i shquar, i shoqëruar ose jo me paraijalë.
5.1.1.1 Togfjalëshat emër+emër i pashquar. Emri i pashquar nga
pikëpamja gramatikore mund ta ruajë ose jo kuptimin sendor, kështu që këtu
mund të shohim dy lloje sipas kuptimit leksikor të ijalëve përbërëse:
88 KRKU II
a) Emri i d y të , si ijalë përcaktuese. afrohet nga kuptimi me mbieinrin
cilësor dhe lidhet ngushtë me të nga pikëpamja semantike. Duke qënë i
pashquar, emri ka kuptim tipari të abstraktuar nga sendi. Për këtë janë tipike
togfjalëshat emër+emër në rasën rrjedhore. ku shprehen:
- marrëdhënie midis sendit konkret dhe tiparit të tij konkretisht:
- iëndë; dollap arre, qymyr druri, hakë misri, tenxhere alamini, enë
qe/qi:
- prejardhje-.vajzëfshati, djalëqyteti, djathë Gjirokastre, raki Përmeti,
verë Kanine:
- destinacion: tryezë buke, tavolinë shkrimi, fushë aviacioni, fushë
futbo/Ii, ftlxh a n çaji, gotë vere, lugë gjelle, këpucë fëmijësh, çorape grash,
këmishë burrash:
- lloj në lidhje me gjininë: ndjenjë gëzimi. mish qengji. mish viçi,
mish lope, mish derri, dru ahu, dru pishe:
- bartës së tiparit: qartësi pikëpamjesh. shkathtësi kruhësh.
b) Emri i dytë e ruan kuptimin e vet sendor dhe lidhet zakonisht me
togijalësha emërorë-numërorë, që kanë si bosht emra që tregojnë sasi, masë,
peshë. Ky emër vihet në një trajtë që mund të merret si kallëzore e pashquar
kurse emri i parë shoqërohet nga një numëror themeior: një, dy, tre, etj:një
pikëmjë,- një gotë raki. një lugë shuritp. një dorë miell, një torbë krunde, një
thes misër, një pjatë gjellë.
5.1.1.2 Togfjaiëshat emër+parafjalë+emër i pashquar. Emri i varur
ruan përherë kuptiinin sendor. Marrëdhënia e shprehur në këta togfjalësha
shoqërohet nga nuanca të sjella nga kuptimi më i përgjithshëm i parafjalëve.
Ndër më të përdorshmet janë paraijaiët: me, pa, për. në, prej.
a).. Togfjalëshat emër+” me”+emër tregojnë shpesh marrëdhënie
shoqërimi në kuptimin më të përgjithshëm: mish me lakër, presh me vaj, kuzhinë
m e aneks. Mund të tregojnë marrëdhënie të tiparit karakteristik e dallues në
sendin bartës të tij: E shtëfigurë m e rëndësi e Rilindjes. Kishte bërëpitnë m e
mettd.
b) Togfjalëshat emër +” pa”+ emër tregojnë marrëdhënie midis një
sendi dhe një karakteristike të tij nga pikëpamja e diçkaje që i mungon: peshk
p a hala, gjellë p a kripë, kafe p a sheqer.
c) T ogfjalëshat e m ë r + ” p ë r ” + em ë r sipas kuptim it leksikor të
përbërësve tregojnë shpesh destinacionin: këpucëpërfëm ijë. sapunpër tesha,
përralla përfëm ijë. tregime për të rritur.
5.1.1.3. Togfjalëshat emër + emër i shquar. Emri i shquar tregon
se ai i ka të gjitha vetitë sintaksore kategoriale të emrit dhe një farë pavarësie
TOGFJALËSHl 89
semantike, d.m.th. ai ka kuptimin gramatikortë tregimittësendit. Emri i shquar
ka një lidhje varësie të dobët dhe nuk shkrihet semantikish't me fjalën bosht;
nga pikëpamja e brendisë. emri i varur tregon send që vihet në marrëdhënie
me një send tjetër.
Përhapje të gjerë kanë togfjalëshat emër+emër i shquar në gjinore.
Sipas grupeve leksikore të përbërësve mund të dailojmë:
- marrëdhënie përkatësie ;fem ijët e fq in jit, shtëpia e A gronit, macja
e ka sa p it;
- ntarrëdhënie të pjesës me të tërën: praku i derës, kitpa e gjurit,
stacioni i Tiranës, çatia e shtëpisë, sirtari i tavolinës, fu n d i i javës:
- marrëdhënie të veprimit me subjektin e veprimit: nisja e trenit,
kërkesat e programit, perëndim i i diellit;
- marrëdhënie të veprimit me objektin e tij: zgjidhja e problemit,
blerja e ushqimeve. vjelja e rrushit, korrja e grurit;
- marrëdhënie të fenomenit me burimin e tij; drita e llampës, hijet e
lisave, zhurma e automobilit. gërvima e qerres, era e trëndafilit.
- marrëdhënie të tiparit me bartësin e tiparit: errësiraeqilarit, gjerësia
e bulevardit, freskia e mëngjezil, lagështia e natës.
5.1.2. Togfjalëshat emër+paskajore. Emri ka togëzueshmëri të
kufizuar me paskajoren. Kjo bashkohet sidontos me disa emra që kanë kuptim
leksikor të përgjithshëm. kryesisht kuptim dëshire, synimi, domosdoshmërie,
mundësie, nxitjeje: vendosmëria për të fituar, vul/neti për të dalë në krye,
nevoja për të përgatitur. aftësia për të drejtuar, nmndësia për të plotësuar
detyrën.
5.1.3. Togfjalëshat emër +m biem ër. Emrat kanë një togëzueshmëri
të gjerë me mbiemrat. Ata bashkohen me lidhjen sintaksore të përshtatjes , e
cila mund të jetë më e plotë ose më pak e plotë, në varësi nga fakti në është
mbiemri i nyjshëm apo i panyjshëm.
Togfjalëshi em ër+m biem ër shpreh marrëdhëniemidis një sendi dhe
cilësisë, tiparit që e karakterizon: rrugë e gjerë, lule e kuqe, dollap i ri, shtëpi
dykatëshe, vullnet i hekurt, bukë e misërt, vend demokratik,
5.1.4. T ogfjalëshat emër + përemër. Shprehin m arrëdhënie
përcaktore me nuanca dalluese. Në këta togfjaiësha fjalët bashkohen me lidhjen
e përshtatjes ose të bashkimit: ajo ditë, ky djalë, çdo fjalë, ndonjë send.
5.1.5. T og fja lë sh a t em ër+num ëror. S hprehin inarrëdhënie
përcaktore me ngjyrime dalluese. Fjala e varur bashkohet me kryesoren
kryesisht me lidhjen e bashkimit dhe në pak raste me lidhjen e përshtatjes: tre
zogj, tri pu/a, pesë libra.
 90
K R EU H
5.1.6. T ogfjalëshat emër+ndajfolje. Janë të rralla, sepse emri ka
togëzueshmëri të kufizuar me ndajfoljet:
Nxënësi kaloi nëpër korridorin majtas dhe u ngjit në katin lart. Ulu
në karrigen pranë!
5.2. Togfjalëshat foljorë
Nga ndërtimi dhe nga kuptimi. togfjalëshat foljorë përbëjnë një tip
shumë të ndërlikuar dhe të larmishëm.
Foljet bashkohen me emra e përemra në rasa të ndryshme me ose pa
parafjalë, me ndajfolje, me paskajore, me përcjellore dhe me pjesore. Larmi
të madhe kanë togijalëshat folje+emër.
5.2.1. Togfjalëshat folje+emër ose përemër.
Në togfjalëshat folje+ em ër shprehen marrëdhënie objektore ose
rrethanore.
Lidhja midis gjymtyrëve të togfjalëshit mund të jetë e domosdoshme
për plotësinë e kuptimit të foljes ose e padomosdoshme, kur emri jep njoftime
shtesë.
5.2.1.1. Togfjalëshat foljorë pa parafjalë. Në këta togfjalësha
shprehen sidomos m arrëdhënie objektore. Semantika e foljes përcakton
kategoritë e emrave me të cilët mund të bashkohet.
a) Togfjalëshat folje+emër në rasën kallëzore shprehin marrëdhënie
të procesit me objektin e drejtpërdrejtë: çaj dru, mpreh kalemin, përceptim:
dëgjoj muzikë, shoh film in. dua nënën, urrej servilët, tregoj një anekdotë,
mendoj një plan etj.
Kur folja tregon një veprim konkret, emri në rasën kallëzore pa
parafjalë tregon një send material të jashtëm, kurse foljet me kuptim abstrakt
zbulojnë objektin e brendshëm të ligjërimit, të mendimit, të përceptimit. të
ndjenjës etj. P.sh.U lperdet, tregoj një ngjarje.
Semantika e emrit ka edhe ajo rëndësi për kuptimin e togfjalëshit.
N ë qoftë se folja ka kuptim fizik konkret dhe emri kuptim abstrakt, gjithë
togëfjalëshi merr një kuptim abstrakt (khr: Shtroj një qilim dhe Shtroj një
çështje).
b) Tetogfjalëshat folje+emër në rasën dhanore, me folje që tregojnë
në përgjithësi të dhënë, emri në dhanore tregon objektin të cilit i drejtohet
veprimi, por pa e prekur drejtpërdrejt:
I dërgova një telegram xhaxhait. la ktheva librin hibliotekës. I dhashë
shokut disa shënime.
Pranë foljeve që tregojnë të mënjanuar nga sendi, emri tregon një
TOGFJALËSHI 91
send nga i cili largohet, të cilit i shmanget veprimi:
U shmangem thashethemeve. U largohem diskutim eve të kota.
Pranë foljesh e lokucionesh foljore që tregojnë një gjendje të
brendshme, emri në dhanore tregon personin që e përjeton atë gjendje,
shpeshherë edhe kundër vullnetit të vet; lidhja sintaksore në këtë rast është
drejtimi i fortë:
Fëmijës i erdhi mirë për lodrat. Plakut s ’iflihej. Të sëmurit nuk i
rrihej më atje.
c) Togfjalëshat folje+emër në rrjedhorejanë të kufizuar nga kuptimi
leksikor i emrit ose nga kuptimi leksikor i foljes. Pranë disa foljesh, trajta e
rrjedhores njëjës e një emri foljor të pashquar tregon shkakun e veprimit:
U lodha s ë nxituari. U ngjira s ë kënduari.
Kur emri tregon fragment kohe (ditët e javës) togfjalëshi tregon
fragmentin kohor, në të cilin përsëritet veprimi i shprehur nga folja:
M blidheshim të shtunave. Niseshim të hënave. Ktheheshim të
ntartave.
Kur folja tregon lëvizje ose të qëndruar në vend dhe emri tregon
vend, hapësirë, togfjalëshi shpreh marrëdhënie vendore;
Dolën ntaleve. Loznim lëndinave. Kaluan shtigjeve.
5.2.1.2. Togfjalëshat foljorë me parafjalë. Parafjalët sjellin në
togfjalësh nuanca të ndryshme sipas kuptimit të tyre më konkret ose më
abstrakt.
5.2.1.2.1. Togfjalëshat foljorë me parafjalë dhe me emër në
emërore. Dy janë parafjalët që përdoren pranë emrash në rasën emërore:
parafjaia nga dhe parafjala te/tek.
a) Togfjalëshat foljorë me parafjalën nga shprehin marrëdhënie
objektore ose rrethanore sipas kuptimit leksikor të foljes dhe të emrit të varur.
Kur folja tregon veprim konkret dhe emri tregon person, në togfjalësh
shprehen marrëdhënie objektore:
Ushtari ntori një letër nga e fejuara.
Kur folja tregon të mënjanuar, të shkëputur, dhe emri tregon person,
send konkret a abstrakt, togfjalëshi shpreh marrëdhënie objektore:
U çlirova nga një barrë e rëndë. Shpëtova nga një rrezik i madh.
Pranë foljesh që tregojnë të druajtur, frikë etj„ emri tregon objektin e
drojtjes:
Fëmija druhej nga miqtë. Ruhej më fort nga mikrobet. Nuk trembet
nga vështirësitë.
Kur folja është kalimtare pësore dhe me kuptim konkret, emri i varur

92 KREU II
tregon vepruesin:
Ekipi b y e so h e j itga alpinisti më i vjetër.
Me një folje që tregon veprim konkret a lëvizje dhe me emër që
tregon hapësirë, togfjalëshi tregon marrëdhënie hapësinore me nuanca, të
ndryshme, sipas kuptimit të foljes:
Nxjerr sham inë nga xhepi. Dal nga tlhoma. Kaloj nga qendra (e
qytetit).
Me disa emra që tregojnë kohë togfjalëshi foljor me parafjalën nga
tregon marrëdhënie kohore në mënyrë të përafërt:
Do të vij nga dreka. U kthyen nga mesnata. Do ta sjellë librin nga
java.
Me disa folje dhe me emra rëndom abstraktë mund të shprehen
marrëdhënie më së forti shkakore:
Foshnja u këput nga të qarit. I dhëmb koka nga të ftohtit.
Pranë foljesh me kuptim konkret, emri me parafjalën nga i shoqëruar
nga një numëror themelor inerr kuptim përndarës (distributiv) dhe tregon se
një veprim kryhet në masë të barabartë nga disa veta: Pimë nga dy gota birrë;
ose një veprim që kryhet në të njëjtën masë për disa veta a sende. U dhashë
fëm ijëve nga një karamele. U dërgova miqve nga një kartolinë.
b) Togfjalëshat foljorë me paratjalën te/tekJ shprehin në përgjithësi
marrëdhënie vendore, por mund të arrijnë të shprehin marrëdhënie objektore,
kur emri tregon person:
U ndala te dera. Qëndruam tek ura. Sonte do të vemi te Leka. Populli
shqiptar ka besim të plotë te demokracia.
5.2.1.2.2. Togfjalëshat foljorë me lokucion parafjalo r dhe me emër
në rasën gjinore.
a) Togfjalëshat me lokucion m eanën tregojnë marrëdhënie të veprimit
me mjetin:
/ siguruam pcijisjet m e anën e komitetit.
b)Marrëdhënie shkaku a mjeti tregon togfjalëshi me lokucionin
parafjalor në sajë:
N dërm arrja e realizoi planin n ë sa jë të përp jek jeve të gjith ë
punonjësve.
c)Togfjalëshi foljor me lokucionin në vend tregon marrëdhënie
objektore me nuancën e zëvendësimit:
N ë vettd të m ollëve bleu dardha.
ç) Me lokucionet paraijalore nga shkaku, për shkak, për arsye,
togfjalëshi tregon marrëdhënie shkakore:
TO GFJALËSHI 93
Qetë m ezi ecnin p ë r sh ka k të baltës së madhe. Bimët ishin prishur
nga shkaku i thatësirës.
5.2.1.2.3. Togfjalëshat foljorë me parafjalë dhe me emër në rasën
kallëzore. Kanë përdorim të gjerë dhe shprehin marrëdhënie të ndryshme.
a) Togfjalëshat foljorë me parafjalën për shprehin marrëdhënie
objektore e rrethanore.
Pranë foljeve me kuptim leksikortë ligjërimit, s'r.flas, bisedoj, pyes,
tregoj, ose me kuptim të një veprimtarie mendore, si: mendoj, bindem, marr
vesh, dëgjoj (marr vesh), emri me paraijalën për tregon objektin e ligjërimit,
përkitazi të të menduarit:
Pyes p ë r shokun. Marr vesh p ë r ndodhinë.
Pranë foljesh që tregojnë veprim konkret, emrat me kuptim konkret
ose abstrakt tregojnë destinacion ose qëllim:
Erdha për një libër. Luftojmë p ë r pavarësi.
Qëllim të thjeshtë shprehin togfjalëshat me një folje që tregon lëvizje
dhe me emër abstrakt:
Djali më shkoi atëherë p ër studime. Babai do të nisej në Tiranë p ër
një puitë me rëndësi.
Në disa togtjalësha shprehen marrëdhënie shkaku:
Kemi ardhurpër hall te ti. Për n jëgozh dë shkoi patkoi, për patkuan
shkoi dhe kali.
Togfjalëshat me emra që tregojnë fragment kohe, si: ditë, natë.javë
tregojnë se veprimi përsëritet brenda fragmentit përkatës:
I njomte p ë r mbrëmje me ujë. Ujiste arën p ër natë.
b) Togfjalëshat foljorë me parafjalën me shprehin marrëdhënie
objektore e rrethanore. Kur foljet tregojnë veprime konkrete dhe emrat sende
konkrete, shprehen marrëdhënie të veprimit me veglën a instrumentin me të
cilën kryhet veprimi:
Pres m e brisk. Mbërthej m e çekan. Fshij tne peshqir.
Pranë foljesh që tregojnë të pajisur ,të mbushur, të mbuluar, emrat
me parafjalën m e tregojnë objektin e pajisjes etj.:
Mbush m e dru. Mbuloj m e jorgan. M bështjell m e shall.
Në një varg togfjalëshash me emër që tregon person, shprehen
marrëdhënie shoqërimi në kuptimin më të përgjithshëm:
U ula m e shokët. Bisedova m e pleqtë. U takuan m e fsh atarët
Togfjalëshat foljorë me emra abstraktë shprehin marrëdhënie të
veprimit me mënyrën e shtjellimit të tij:
Lexonte rne lehtësi. E gjej m e tëpyetur. E punoj m egëzim . Biseduam
 94
K RHU II
m e përzem ërsi.
c) Togfjalëshat foljorë me parafjalën pa tregojnë mungesë të diçkaje:
U p araqit në provim pa përgatitjen e duhttr. U nis ptt të liolla.
Partizanët mbeteshin shpeshherë pa bukë. E pranoi propoziinin pa qejf.
ç) TogQalëshat foljorë me parafjalën në tregojnë në përgjithësi
marrëdhënie rrethanore hapësinore.
Këtu n ë krahinat tuaja u ngrit një këngë e bukitr trimërie. Nuk dua
gjë tjetër, tashti në pleqëri, veçse vdekja të më gjejë n ë uslitozë me gishtin në
çark të armës... Plaku s ’ishte nëfshat. Vargu i këmbësorëve u fu t n ë lumë. I
panjohuri hyri n ë korie. N ë fsh a t kishin ardhur dy oficerë.
Me emra që tregojnë kohë, togijalëshi shpreh marrëdhënie midis
veprimit dhe kohës së kryerjes së tij:
N ë orën 12 të gjithë ranë tëflinin. Të vegjëlit nuk gënjehen në të tilla
raste. U nisa n ë mbrëmje.
d) Togfjalëshat foljorë me parafjalën më në shqipen letrare përdoren
zakonisht për të treguar marrëdhënie kohore midis veprimit dhe kohës së
ndodhjes së tij, sidomos në datat, dhe me emrat që shënojnë kohë; drekë,
darkë e ndonjë tjetër.
N ë drekë u nis, m ë darkë u kthye. M ë 1442 vdiq Gjon Kastrioti.
dh) Togfjalëshat me parafjalën mbi tregojnë marrëdhënie rrethanore
(vendore) ose, më rrallë, objektore:
Flokët e gjatë i binin të ngatërruar m b i supe. Një vetëtimë u shkreh
m b i fsh a t dhe djalit iu duk se ajo dogji ajrin. M bi rrugë endej errësira e
bardhë. M bi m ajat e maleve erërat e lartësive po dyndnin retë si kopera dhensh.
Me folje që tregojnë të ligjëruar ose proces të m enduari, togfjalëshi
me parafjalën m bi tregon objektin e ligjërimit, e të të menduarit: Flas m bi n jë
çështje të rëndësishme. Përdoret vetëm në stilin publicistiko-shkencor; në stilet
e tjera të gjuhës letrare këtij togfjalëshi i përgjigjet togfjalëshi foljor me
parafjalën për.
e) Togfjalëshat foljorë me parafjalën nën tregojnë marrëdhënie
rrethanore. Me folje që tregojnë veprim konkret dhe emra që tregojnë sende
konkrete a hapësirë shprehin marrëdhënie midis veprimit a gjendjes dhe
hapësirës nën të cilën ndodh ai veprim:
Burrat ishin ulur nën hijen e ullirit.
N ë rast se emri tregon proces a fenomen, togfjalëshi tregon më së
forti marrëdhënie midis veprimit dhe situatës në të cilën zhvillohet ai:
Nën dritën e një pishtari disa partizanë po prisnin në copa një lëkurë
të m adhe kau për të bërë opinga.
TOGFJALËSHI 95
ë) Togfjalëshat foljorë me parafjalën gjer në shprehin marrëdhënie
midis një veprimi dhe pikës fundore, skajore të shtjellimit të tij:
Ata kishin zbritur disa herë gjer në qytet. Kish arritur gjer n ë Qafë
të Tltanës.
f) Togfjalëshat foljorë me parafjalën nëpër shprehin marrëdhënie
midis veprimit - zakonisht lëvizjes - dhe hapësirës që përshkon lëvizja duke u
shjtelluar.
Një lumë i vogël kalonte nëpër fshat. Atij i shkonin morniça nëpër
trup. N ëpër qafa frynte një erë e ftohtë që të shponte tej e tej. K ërcitënfletët e
shkurret nëpër pyje dhe pastaj një krismë e fo rtë sëpate mbi ah e pishë.
5.2.1.2.4. Togfjalëshat foljorë me parafjalë dhe me em ër a
p ërem ër në rasën rrjedhore. Kanë përdorim të gjerë dhe shprehin
marrëdhënie të ndryshme.
a) Më i përdorur është togfjalëshi me parafjalën prej, i cili shpreh
marrëdhënie rrethanore ose objektore.
Në togfjalëshat me folje që tregojnë lëvizje, dhe me emra që tregojnë
send a hapësirë, shprehen marrëdhënie midis veprimit dhe vendit nga del
lëvizja:
Në orën 12 dolëm p rej sallës së mbledhjeve.
Me folje që tregojnë veprim konkret, dhe me përem ra vetorë
togfjalëshi tregon më fort marrëdhënie objektore:
Stavri u largua p rej tij m e zem ër të plasur.
Në togfjalëshat me folje kalimtare pësore dhe me emër që tregon një
fenomen dhe sidomos person (ose me përemër vetor) shprehen marrëdhënie
midis veprimit dhe vepruesit:
Kërkesat u m orën p arasysh p re j kom isionit. P uilazet e qytetit
fshikulloheshin p re j erës së fo rtë që tërhiqte zvarrë një këngë dimërake.
Me emra që tregojnë kohë a fragment kohor, togfjalëshat foljorë me
parafjalën p re j shprehin marrëdhënie midis veprimit dhe pikënisjes kohore të
shtjellimit të tij:
Stërvitja vazhdonte p rej disa ditësh. Ne punonim p rej disa vjetësh
për ngritjen e një hidrocentrali.
b) Pranë foljesh kalimtare veprore që tregojnë në përgjithësi të kapur,
të mbajtur, të flakur, si: kap, mbërthej, (kap)zë, rrok, marr, përfshij, shtrëngoj,
heq, tërheq, plas (përplas), emri me kuptim konkret më shpesh emërtim i një
pjese të trupit të njeriut, i shoqëruar me parafjalën për, tregon marrëdhënie
objektore me nuancë vendore, d.m.th. tregon marrëdhënie midis një veprimi
dhe sendit që shërben si pikëmbështetje për të kapur, për të mbajtur, për të
96 KRBU II
tërhequr etj. një person a një send:
Qëndroi velëm kur i shoqi e zuri për krahu. Pastaj e mbërtheu për
zverku. A i bëri përpara vetëm një hap dhe e përfshiu kim dërshtarinpërflokësh.
Komandanti shtrëngonte p ë r supesh ushtarin me dorën e lirë. Nga inati e
përplasi p ër muri.
Shënim . Përdorimi i emrit në kailëzore me po këto folje e
me po këtë paraijalë tashmë ndjehet arkaik ose thjesht dialektor.
Krahaso:përplas p ë r tokë. Plaka për pak it përplas për m ur.
c) Togfjalëshat me folje konkrete me parafjalën para dhe me emër
me kuptim konkret a hapësinor tregojnë marrëdhënie rrethanore midis veprimit
a gjendjes së sendit a hapësirës para së cilës shtjellohet veprimi:
Autobuii kaloipara uzinës kti do tëpunoja. Para tryezës qenë ngulur
dy hunj të gjatë. Oëndro para derës. Para hyrjes kishte njerëz që kërkonin
bileta.
Me përem ra vetorë që tregojnë persona, togtjalëshi foljor me
paratjalën para tregon më së forti marrëdhënie objektore me ndonjë nuancë
vendore:
Para tij shtrihej Kumishtja. A i u ul para saj.
Me folje pësore dhe me emra abstraktë, togfjalëshi me paraijalën
para tregon marrëdhënie objektore:
E gjora vajzë! Zem ra i ishte dorëzuar fa re para butësisë së këtij
njeriir
Me emra që kanë kuptim kohe, togfjalëshi shpreh marrëdhënie të
kohës:
Para disa m uajsh u bë një mbledhje për këtë problem. Kështu kishte
m enduar para dy ditësh, kur kishte qënë oficer dite.
ç) Të njëjtat marrëdhënie vendore si me paratjalën para mund të
shprehen edhe me parafjalën përpara:
Makina nda/oi përpara hyrjes kryesore të spitalit.
Pranë disa foljesh me kuptim konkret dhe emrash dhe përemrash që
tregojnë persona, togfjalëshi me parafjalën p ërp a ra mund të tregojë
marrëdhënie objektore:
Ti më ke fë lliq u rpërpara shkollës e përpara çetës. Mauriku u ndodh
përpara Stanish Kastriotit.
Të tiilë togfjalësha mund të shprehin edhe marrëdhënie rrethanore
kohore:
TOGFJALËSHI 97
Bimbashi turk do vrarë përpara beut (d.m.th. më parë se të vritet
beu)
d) Togljalëshat foljorë me parafjalën prapa tregojnë marrëdhënie
rrethanore vendore.
Prapa xham ave të dyerve vraponin si ujë i turbidlt konturet e zeza të
natës. Ne u fshehëm prapa ledhit dhe pritëm. Koka u zhduk përsëri prapa
mbështetëses së gjelbër.
dh) Marrëdhënie vendore tregon edhe ndonjë togfjalësh me paraijalën
pas, në këtë rast ai është sinonim me togfjalëshin me parafjalën prapa:
Përpara se të këndonte këndesi i parë, ata kishin zënë vend pas
shkëmbinjve, rnbi mulli.
Por, kur ernri tregon proces ose person (që ka kryer një proces të
nënkuptuar nga konteksti), togfjalëshi me parafjalën pas tregon marrëdhënie
kohore midis veprimit të shprehur nga folja dhe veprimit (të nënkuptuar)
(Dulia a ul dhefshiu ballin e djersitur). Pas Dullës u ngrit axhustatori.
Me emra që tregojnë fragment kohor, togfjalëshi me këtë parafjalë
tregon marrëdhënie kohore:
Pas dy netësh më të gdhirë, tre veta hynë në qytet. Pas disa ditësh i
trokita në derë Zoit.
Pranë foljesh të tilla si: mbahem, mbështetem, kapem, përplas
(përplasem ), togfjalëshi me parafjalën pas shpreh po ato m arrëdhënie
obj ektore-rrethanore që shpreh togfjalëshi me folje të tilla e me parafjalën për
me rrjedhore:
A i mbahej fo r t p a s fre rit të kalit. Nëna u mbështet p as një jastëku.
Kaçaku e përplasi Dinon p a s një lisi.
Pranë ndonjë foljeje si jepem , shtihem, togfjalëshi me parafjalën pas
tregon marrëdhënie objektore:
Im ungj ishte dhënë pas gjahut. A tëherëplaku ishte shtënë paspijes.
e) Me parafjalët sipër, poshtë, togfjalëshat foljorë me emra ose
përemra shprehin marrëdhënie rrethanore të vendit:
Ajo doli përjashta dhe Jovani fillo i të renditë shkarpat sipër zjarrit.
Ngjitej nëpër bokërrima, po nuk i dhembte më poshtë lukthit.
ë) Me parafjalët midis, ndërmjet, përmes, togijalëshat foljorë me emra
që tregojnë send konkret ose vend shprehin marrëdhënie rrethanore vendore,
me nuancat përkatëse të shtëna prej parafjalës dhe prej kuptimit të foljes:
Dëgjohej kënga e një gjinkalle që ishte fshehur midis gjetheve të
njoma të rrapit. Bashibozukët e Omerit ishin vënë ndërmjet dy zjarreve dhe it
shpërndanë. L u m i i Shalës rridhte me potere përmes guraçokëve të bardhë.
98 K R E U II
Vajza shtangu një hop pastaj mori rrugën përmes arave.
Kur emri tregon person, togfjalëshi shpreh më së forti marrëdhënie
objektore:
A ip ë r pak rrezikoi edhe jetën e vet, pse u shtrëngua ta çelë rrugën
me shpatë përmes armikut.
f) Me parafjalët e lokucionit paraijalor kimdrejt, ballë për ballë,
p ërb a llë, rreth, p ërfu n d , togfjalëshi foljor me em ra konkretë shpreh
marrëdhënie hapësinore midis veprimit a procesit dhe vendit të shtjellimit të
tij?
Kundrejt sh të p isë sim e banon "tetja". Shkëmbi ose Guri i Ylynecit
është ballë p ër bailë Kalivaçit. Plaku zbrazi frym ë dhe vuri duart përfund
kofinit. K ur u ulën rreth vatrës ai nuk e duroi dot më heshtjen.
g) T ogfjalëshi foljor me parafjalën drejt tregon m arrëdhënie
hapësinore midis lëvizjes së shprehur prej foljes dhe pikësynimit të saj. Kur
emri tregon person, togfjalëshi merr më fort nuanca objektore:
Sila u turr drejt qerres. E la punën dhe eci drejt vagonit të dytë.
Asgjë s ’dukejpërpara, po megjithatë njëshkolonapartizane çante rrugën drejt
tëpërpjetave të Maiit të Shqipes. U lëshua drejt tyre, me hurin e ngriturpërpjetë
p orsi qimet e flokëve.
gj) Me parafjalët buzë, majë, rrëzë, përpjetë, tatëpjetë dhe me emra
qe tregojnë përkitazi sende që zotërojnë njëfarë lartësie ose njëfarë pjerrësie,
togfjalëshi shpreh marrëdhënie vendore me nuanca të ndryshme të shtëna nga
parafjalët përkatëse:
Çobani dhe të dy djemtë e përcollën me sy tek p o varej tatëpjetë
bregut. Kapedani u afrua buzë greminës. U ul në fronin e gjatë që kishin
vendosur rrëzë m urit të brendshëm të korridorit. M akaseni mbeti një hop
m ajë shkallëve. Ushtarët kishin dalë m ajë një bregu.
h) Më parafjalët brenda dhe ja sh të togfjalëshat foljorë me emra
konkretë ose me emra që tregojnë hapësirë, shprehin marrëdhënie midis lëvizjes
dhe hapësirës së përfshirë prej saj:
H odhi sytë ja sh të dhomës. Atëherë hasm i u m byll brenda katër
mureve. ■
i) Togfjalëshat foljorë me parafjalën sipas tregojnë marrëdhënie midis
veprimit dhe cilësisë së kryerjes së tij, d.mdh. mënyrën'e kryerjes së veprimit
. në pajtim me një proces a një fenomen tjetër.
A i e p a ti ndryshuar shumë herë vendin e putrës mbi pedal sipas
erërave që frynin ja sh të e brenda tij.
j) Togfjalëshat foljorë me parafjalën kundër tregojnë marrëdhënie të
TOGFJALËSHl 99
ndryshme objektore me nuanca që i jepen nga kuptimi leksikor i foljes:
E gjora plakë s ’e hapte gojën kurrë kundër meje, nga frik a se mos
më thyente zemrën. Ifliste p ër luftën e madhe që ishte ndezur kundër të huajit.
k) Me parafjalën gjatë togfjalëshat foljorë me emra që tregojnë
fragmente kohe ose proces, shprehin marrëdhënie rrethanore midis veprimit
dhe kohës së shtjellimit të tij:
Gjatë atyre viteve sytë i ishin bërë më të mprehtë. Dëgjoheshin goditjet
e çekiçëve dhe thirrjet e burrave, që nxitnin shoku-shokun gjatë bartjes .
1) Togfjalëshat foljorë me parafjalët pranë, afër, larg, ndahë, anës,
përbri, shprehin marrëdhënie rrethanore vendore, sipas nuancës hapësinore
të parafjalës e ndonjëherë edhe të foljes:
A fë r p y llit sh trih e j fs h a ti. M aurik V u lkathani nuk ish la rg
kryekapedanit të tij. Trupmadh e kokulur, fshatari kalonte anës arave me
misër. Sim oni vizatonte, Nuçi pozontepranë makinës. M axhuniqe ulurpranë
dritares dhe shihte jashtë dritat e minierës, ndërtesat, sheshet. Shatorja ish
ndanë liqenit. Tani unë ishapërbri saj. A i dilte në punë që me natë dhe, duke
u grahur qeve, kalonte përbri tokave të tyre të shkreta^
Togfjalëshat foljorë me parafjalët tej, përtej, matanë, këtej, mëkëtanë,
tutje, tregojnë marrëdhënie hapësinore midis një veprimi a një gjendjeje dhe
hapësirës së shtjellimit të tyre:
Përtej kodrës shtrihej deti.M e disa kam qenë gjithë jetën me thikë
këtej detit; ca më shum ë ja m armiqësuar me ata përtej ietit. Pastaj e pam ë
përsëri që iku tutje qiparisave dhe qëndroi në anë të rrugës. Era i kishte shtyrë
retë tutje honeve dhe qielli kuqëlonte nga rrezet e diellit.
5.2.2. Togfjalëshat folje+formë e pashtjelluar e foljes
5.2.2.1 T o g fja lë sh a t fo lje + p a sk a jo re . P a sk a jo rja zo të ro n
togëzueshmëri të gjerë me folje të tjera. Togfjalëshi shpreh marrëdhënie midis
veprimit dhe qëllimit të tij:
U ngrita p ë r të vajtur në shtëpi. U nisa herët p ë r të mbërritur me
kohë.
5.2.2.2 Togfjalëshat folje+formë e pashtjelluar mohore. Tregojnë
marrëdhënie të një veprimi kryesor me karakterizimin që i bëhet nga moskryerja
e një veprimi të dytë:
Korrieri udhëtoi tërë natënp a u ndalur. E zaptoifortesënp a derdhur
gjak.
5 .2 .2 3 Togfjalëshat folje+përcjellore. Edhe përcjellorja zotëron
togëzueshmëri të gjerë me folje të tjera. Togfjalëshi shpreh marrëdhënie midis
veprimit, procesit, gjendjes dhe një veprimi shoqërues të njëkohshëm që e

100 K R E U 11
karakterizon: ecte d u ke u mbëshieiur, u vërsul duke bërtitur.
5,2.3 T o g fjalëshat folje+ndajfolje
Ndajfolja zotëron togëzueshmëri të gjerë me foijen.
5.2.3.1. Togljalëshat foljorë me ndajfolje të mënyrës tregojnë cilësi
të një veprimi:
Ecte ttgadalë. Ecte shpejt. Këndonte bukur. Kërcente lehtë. Shkruaj
pastër. Fliste qartë. U ngrit papritur. Luftoi heroikisht.
5.2.3.2. Ndajfoijet e sasisë përcaktojnë foljen, duke treguar shkallën
e intensitetit ose shtrirjen e veprimit në kohë:
U gëzova shum ë. Fjetipak. U ngarkua tepër. Qëlloifort. Sandenje?
5 .2.3.3. T o g fjalësh at foljorë me ndajfoljet e vendit tregojnë
marrëdhënie vendore:
Rri këtu. Qëndrova atje. Vështroi djathtas. U kthye majtas. Kaloi
attdej. Vështroi rretherrotull. D iku e kam parë. Jem i takuar gjëkundi.
5.2.3.4. T o g fjalësh at foljorë me një ndajfolje kohe tregojnë
marrëdhënie kohore midis veprimit, procesit dhe kohës së shtjellimit të tij.
Koha mund të jetë relative ose absolute, sipas kuptimeve të ndajfoljeve:
K ur ka ardhur? Erdhi dje. Shkoisot. Do të nisesh nesër. Pastaj këndo.
Ishte njëherë. Rrëzohej shpesh. Vij n a të p ë r natë.
5.2.3.5. Me ndajfoljen pse (përse) shënohet shkaku (a qëllimi) i
veprimit a i gjendjes, pyetet për të:
Pse s ’u kthye menjëherë? Nuk e dim ëpse nuk ka ardhur. Përse do të
nisesh me trenin e parë?
5.3. Togfjalëshat mbiemërorë
5.3.1. Togfjalëshat mbiemër+emër
5.3'. 1.1. Togfjalëshat mbiemërore me parafjalën nga, kur mbiemri
është në shkallën pohore, shprehin marrëdhënie midis një cilësie dhe një sendi
që tregon sferën ku shtrihet ajo cilësi, kufizon sferën e shtrirjes së cilësisë: /
vogël nga vjetët, i ri nga mosha.
Kur kemi mbiemër pjesor, togfjalëshi shpreh marrëdhënie midis një
cilësie (si rezultat i një proçesi) dhe shkakut të saj: I lodhur nga rruga, i
dobësuar nga sëmundja, ihabitur nga bukuria etj. Në stilin e letërsisë artistike
ndeshet edhe pjesorja e pambiemërzuar/ lodhur nga rruga etj.
Kur mbiemri është në shkallën krahasore,emri a përemri me parafjalën
nga tregon sendin a personin , që krahasohet për nga cilësia me një tjetër:
D etyra m ë të m ëdha nga ato të vitit të kaluar; më e kripur nga shëllira; më i
fo rtë nga unë. (Krh. me togfjalëshat mbiemërore me lidhëzën se: Më e kripur
se shëllira, m ë i fo rtë se unë).
TOGI-JALËSHl 101
5.3.1.2. Tetogfjalëshat mbiemërore me lidhëzën s/jepen marrëdhënie
krahasimi midis cilësisë së shprehur nga mbiemri në shkallën pohore dhe
cilësisë që zotëron sendi i shprehur me emër: 1ftoh të si akulli, e bardhë si
bora, e kuqe si molla (si shega) etj. (Khr. edhe i mprehtë brisk, fla k ë e kuqe,
që kanë po atë vlerë).
5.3.1.3. Togfjalëshat e zgjeruartë përbërë nganjë mbiemër, zakonisht
me kuptimin e ndonjë përmase, dhe nga një togfjalësh emër+numëror
themelor në formën rasore të emërore-kallëzores, tregojnë marrëdhënie midis
një cilësie dhe masës së cilësisë: 1 0 metra i thellë, 5 kilom etra igjatë, 2 metra
i gjerë, 15 metra i lartë.
5.3.1.4. Togfjalëshat me mbiemra që tregojnë cilësi morale, aftësi
fizike ose intelektuale dhe me emra abstraktë me parafjalën në tregojnë tipar
dhe sferën e shtrirjes së tiparit: i aftë n ë muzikë, i fo rtë n ë të ecur.
5.3.1.5. Togfjalëshat m biem ërorë me parafjalën p ë r shprehin
marrëdhënie objektore midis tiparit dhe personit a sendit tek i cili vërehet
tipari: I përshtatshëm p ë r të rriturit, i nevojshëm p ë r industrinë, e vështirë
p ë r fillestarët, e këndshme p ë r syrin
Me mbiemra të tjerë, këta togfjalësha tregojnë një tipar dhe objektin
e shtrirjes së tij: I gatshëm për sakrifica, i talentuar për muzikë.
5.3.1.6. Marrëdhënie të afërta me të mësipërmet mund të shprehen
edhe me disa mbiemra, kur shtjellohen nga emra (përemra) me parafjalën me
ose ndaj: / duruar m e fëm ijët, i sjellshëm m e shokët, i rreptë ndaj shkeljeve.
5.3.2. Togfjalëshat mbiemër+ndajfolje
Këta togfjalësha janë shumë të përdorur. Mbiemrat janë zakonisht
cilësorë. Kuptimi i ndajfoljes përcakton edhe karakterin e togfjalëshit. Ndajfolja
renditet zakonisht para mbiemrit.
5.3.2.1. Shumica dërrmuese e ndajfoljeve të këtyre togfjalëshave janë
ndajfolje sasie: pak, mjaft, shumë, tepër, fort, fa re etj; M jaft i mirë, p a k i
athët, sh u m ë e madhe, tepër i gjerë, fo r t i pikëlluar.
53.2.2. Ndajfoljet jashtëzakonisht, çuditërisht, tmerrësisht e ndonjë
tjetër i japin tiparit një kuptim të përizer sasie dhe cilësie: Tmerrësislit i lodhur,
çuditërisht i lehtë, jashtëzakonisht e rëndë.
5.3.2.3. Mbiemri rrallë mund të shtjellohet me ndajfolje rrethanore.
Ndajfoljet kohore gjithmonë, përherë, rrallë, asnjëherë etj., përdoren zakonisht
me disa mbiemra të caktuar.
5.3.3.TogfjaIëshat mbiemër+paskajore
Eshtë i kufizuar numri i mbiemrave që mund të shtjellohen me
paskajore: iaftë, ipaaftë, idenjë, ipadenjë, igatshëm, ipafuqishëm etj. Edhe
102 KREU II
përdorimi i tyre është i rrallë, ngaqë me ta konkurojnë ndërtimet mbiemër+fjali
e varur kundrinore me kallëzues në lidhore.Këta togijalësha tregojnë
marrëdhënie objektore me nuancë kufizuese: Të gatshëm p ë r të ndihm uar, i
paaftë p ër të drejtuar, i pafuqishëm për të bërë përpara (krhs: të gatshëm që
të ndihm onin, i p a a ftë q ë të drejton te, i pafuqishëm q ë të bënte përpara).
5.4. Togfjalëshat numërorë
Këta togijalësha kanë si ijalë bosht një numëror themelor, nga i ciii
varet me lidhjen e drejtimit pafafjalor një emër ose një përemër. Përdoret
paraljala nga ose paraijala prej. Numërori themelor mund të zgjerohet edhe
me një togfjalësh. Shprehin marrëdhënie dallimi midis pjesës dhe së tërës: dy
nga shokët, p esëp rej tyre. Numërori paraqitet i emërzuar përbrenda kontekstit
të togijalëshit.
5.5. Togfjalëshat përemërorë
Në këta togfjalësha përemrat mund të bashkohen me përemra dhe
mbiemra.
5.5.1. Togfjalëshat përemër+përemër
Togijalëshat përemër+përemër tregojnë marrëdhenie dalluese:
Cili nga j u ka parë një mal me hailvxC Secila p re j ttesh dëshironte
të mbetej në çetën partixane. v Unë kam respekt p ër doktor Borovën. N ë n ë D afm a dëgjonte e .
5.5.2. Togfjalëshat përemër+mbicmër
Këta togijalësha janë të rrallë. Sjj.tjalë bosht mund të të shërbejnë
përemrat diçka, asgjë e ndonjë tjetër:
K ish diçkatëveçantënëvështrim ifi'etij. Ç ’të r e k e m is o t? S o ts ’kemi
asgjë të re.
5.6. Togfjalëshat ndajfoljorë
Janë mjaft të kufizuar. Si fjalë bosht mund të shërbejnë ndajfolje
mënyre e ndajfolje vendi. Shprehin marrëdhënie sasiore: M jaft mirë, mjaft
larg, shumëmirë, shum ëafër, tepër ngadalë, tepër lart, jashtëzakonishtposhtë,
jashtëzakonisht ngadalë etj.
6. Rendi i fja lë v e n ë to g fja ië sh
Kur flasim për rend të ijalëve në togijalësh kemi parasysh vendosjen
e gjymfyPësJië, varur të togijalëshit ndaj gjymtyrës kryesore, gjymtyrës- bosht,
vetëm për ato rast%*kw,gjymtyra e varur nuk mund të dalë pa ndërmjetshëm
në rolin e temës ose të reitiës së thënies. Ky rend përgjithësisht paraqitet i
ngulitur dhe ka karakter nornfafiv. Ai është karakteristik për togfjalëshat
emërorë, përemërorë, numërorë, mbkmërorë, ndajfoljorë, pjesërisht edhe për
TO GFJALËSHI 103
togfjalëshat foljorë (me folje në forma të pashtjeUuara). Edhe në rastet kur
gjymtyrët e varura të këtyre togfjalëshave mund të zënë dy pozicione, rendi i
tyre mund të quhet i ngulitur, sepse vendosen gjithnjë pranë gjymtyrëve prej
të cilave varen. Theksohet, zakonisht ajo gjymtyrë e togfjalëshit që vendoset
pas.
6.1. G jym tyrët e varura të togfjalëshave em ërorë, që kryejnë
funksionin e përcaktorit ose të fjalëve përcaktuese, kanë rend tipik të ngulitur.
Në vartësi nga natyra e tyre leksiko-gramatikore, ato mund të vendosen para
ose pas emrave prej të cilëve varen.
6.1.1. Kanë rend të ngulitur para emrave, përemrat dëftorë, përerhrat
e pacaktuar, përemrat pyetës dhe numërorët, (shumica dërrmuese e tyre s’mund
të ndahen me fjalë të tjera prej emrit):
Edhe Mato Grudën e përkëdhelnin këto shpresa. Disa topa gjëmonin
papushim nga grykat e largëta të maleve. Ç ’përgjigje do t'i je p te valië ajo?
Mbi dritaren e vetme ishin vendosur tri saksi me lule.
Kanë gjithashtu rend të tillë edhe emrat e përgjithshëm në trajtën e
pashquar të emërores që tregojnë profesion,pozitë, titull, marrëdhënie farëfisnie
dhe kryejnë ndaj emrit të përcaktuar rolin e ndajshtimit, p.sh:
pikëlluar. Brigadier Nasi sapo ndau punën.
6.1.2.Kanë kryesisht vend të ngulitur pas emrit prej të cilit varen,
gjymtyrët e varura të shrehura me përemra pronorë, me mbienjra të nyjshëm
e të panyjshëm, me emra pa ose me parafjalë ;ne ndajfolje dhe me forma
foljore të pashtjelluara.
Muzeu y n ë fillo n me repartin e s h h cave të natyrës. Këtë plakë të
pa k ët ai e donte si nënën e tij. Vendin e tretë 1 ' lavdisë e morën Vrana Konti,
Moisiu i Dibrës dhe Tanush Topia. Nata dim t w re kishte mbjellë çdo gjë me
ujëra, mjegull dhe erë... Në oborr u dëgjua një trokillimë nallanesh. Njeriu
m e top shpejtonte tatëpjetë kories. Nga larg, fla kët ndriçonin tërë vendin rrotulL
Etja p ë r të m ësuar sa më parë e nxiste të punonte shumë.
Shënime. 1. Me emra që tregojnë farefisni pronori mund
edhe t ’ i prijë emrit:
Këtu ka lindur edhe y t atë, e d h e y t gjysh.
2. Disa mbiemra të ngj'ashëm që tregojnë cilësi dhe rreshtdrët
mund të vendosen edhe para emrit, kur rritet theksimi dhe pesha
kumtuese e emrit:
Ishte m ë i vogli djalë i princ Gjon Kastriotit dhe i princeshës
104 IvRF.U II TOGFJALËSH! 105

Vojsctvë. Të tretën ditë në mëngjes e thirri tërë nshtrinë.. 6.3. Edhe gjymtyrët e varura të togljalëshave ndajfoljorë mund të
3. Po ashtu inund të vendosen edhe para emrit, përtë theksuar vendosen, sipas shprehjes së tyre morfoiogjike, pas ose par'a ndajfoljeve.
më shumë këtë të fundit.edhe përemrat tjetër dhe / tillë. që kanë si 6.3.1. Vendosen pas ndajfoljeve emrat dhe përemrat me parafjalë,
rend të zakonshëm vendosjen pas: si dhe gjymtyrët e krahasimit:
Të tjera prova e prisnin në të ardhmen vendin e lashtë të Vullnetarët e Kukësit qenë ulur e pushonin shu m ë iarg ttga zona e
Arbërit. Të tillë punë kur panë, u pushtuan dhe ranë... veprimit të minave. Ai u gjend ballë p ë r ballë m e mua. Edhe puna shkonte
kësaj here m ë m irë se radhën e parë.
Gjymtyrët e varura të togfjalëshave përemërorë, që dalin gjithashtu 6.3.2. Vendosen p a ra ndajfoljeve prej të cilave varen, gjymtyrët e
në rolin e përcaktorëve, pavarësisht nga natyra e tyre leksiko-gramatikore shprehura me ndajfolje sasie:
vendosen pas përemrave: A nuk ka mundësi të flasësh p a k më haptazi?
Disa p rej tyre krijohen aty për aty... Nnk kishte në këtë heshtje asgjë 6.4. Gjymtyrët që varen nga folje me formatë pashtjelluara vendosen
të mbinatyrshme. Kështu i lini lopët ju të Sopishtës... Gjuha e atyre poshtë i normaiisht pas tyre:
ngjante rrokullisjes së gurëve. Festimja i dëgjonte pa ngritur kokën. Kërcyen nja dhjetë minuta
6.2. Gjyintyrët e varura të togfjalëshave mbiemërorë, në vartësi nga duke i buzëqeshur njëri-tjetrit e duke biseduar si ittiq e shokë të ngushtë. A i
natyra e tyre morfologjike, mund të vendosen pas ose para mbiemrave prej të kish ardhur për të p arë lyerjen e shtëpisë së re.
cilëve varen:
6.2.1. V endosen pas m b ie m ra v e g jy m ty rët e sh p reh u ra me
emra(zakonisht me parafjalë), me ndjafolje vendi, mënyre e kohe, me forma
të pashtjelluara foljore dhe me ndërtime krahasore:
Në prag kishte qëndntar një butrë i thyer në moshë. Gropat e hapura
m ë parë qenë cektësuar. Në këtë variant është m otra e martuar larg që
brengoset nga mosardhja e vëllezërve... Kjo kërkon një pim ë të organizuar
mirë. Kanella, i paaftë për të suhnuar, la fushën e betejës. S 'ka gjë m ë të
dhembshur se shiëpia e tijegur.
6.2.2. Vendosen para mbiemrave ndajfoljet e sasisë aq.kaq.pak
shumë, mjqft etj.
Gjithë ato që kishte endur natën iu dukën aqfoshnjarake. Kjo mërryrë
të shprehuri kaq e çiltër i pëlqeu shitmë. A i ëshlë ende slm m ë i ri. Erdhi
shum ë i gëzuar.
6.2.3. M und të vendosen si pas ashtu edhe para mbiemrave
ndajfoljet e sasisë, ndajfoljet e mënyrës të formuara me prapashtesën -isht, si
dhe togfjalëshat e f'ormuar nga një emër që shënon masë dhe një numëror ose
një përemër i pacaktuar:
D etyratjanë të hazuara sh ken cërish td h e plotësisht të realizueshme.
Historia e Tanës është e qëtnoçme fort.
Te dera rrinin dy fshatarë veshur me shajake të reja dhe me qeleshe
borë të bardha. Nuk kishte qenë shkop. po një k ë llë f i madh druri, i gjerë
katër gisht. Ata kanë ndërtuar edhe kana/e disa kilometra tëgjatë.
S I M T A KS A g F J A L I S Ë
 KREU III

NJOHURi TË P Ë R G J if HSHlflE PËR

FJJ4UNË

1. Fjalia dhe gjykimi. Çështja e thelbit të fjalisë mund të zgjidhet

vetëm duke u nisur nga karakteri dialektik i lidhjes së gjuhës me mendimin.
Struktura e fjalisë ka lidhje të ngushtë dialektike me strukturën e
gjykimit, ajo ka pika takimi, por ka edhe ndryshime.
Ndërsa gjykimi ka vetëm subjektin dhe predikatin, fjalia, si njësi e
gjuhës, mund të ketë si g jy m ty rë kryesore (kryefjalë dhe kallëzues),
kryegjymtyrë, ashtu edhe gjym tyrë të dyta. Fjalia mund t’i ketë të dyja
gjymtyrët kryesore, kryefjalën dhe kallëzuesin, të jetë dykryegjymtyrëshe,
p o r m und të k etë ed h e vetëm një k ry e g jy m ty rë , të je t ë a të h e rë
njëkryegjymtyrëshe. Veç kësaj, fjalia mund të jetë edhe e pazbërthyeshme
gramatikisht në gjymtyrë, as në kryefjalë a kallëzues, e as në ndonjë gjymtyrë
tjetër; këto janë fjalitë e pagjymtyrëzueshme:
Orët kalojnë. Fshati p o zgjohej. Dimri p a t qenë i fortë. Hapësira e
kaltër e qiellit u trazua. Vjeshta e artë i mbushi p lo t këtë vit hambarët e
kooperativës.
S ’dalim dot. Qetësi. (Po fillojnë të zverdhen fletët).
Çudil Po gdhinte. Luaj vendit Tëmos humbasim asnjë minutë. Andej
luftohej. (E njeh ti atë djalë?) - Po. - A h l - tha Prela.
Ndërmjet logjikës dhe gramatikës ka lidhje të ngushta dialektike; ato
kanë edhe tipare të njëjta dhe tipare të ndryshme. Gjykimi shprehet gjithmonë
me fjali, por gjykimi dhe fjalia nukjanë identike; gjykimi është bazë e llojeve
tipike të fjalisë, por mbetet gjithmonë formë e të menduarit, kurse fjalia, edhe

KREU II!
duke qenë bazë gjykimi, mbetet gjithmonë formë e gjuhës. Jashtë fjalisë nuk
ka gjykim: në gjykim pohojmë ose mohojmë diçka, por këtë e shprehim me
fjali.
Por ndërsa logjika nuk gjen formë gjykimi te fjalitë që shprehin
ndjenjë, vullnet, ose te pyetja, sintaksa po, ajo dallon fjalitë nxitëse, pyetëse
etj.
2. Fjalia, përcaktimi e përkufizimi i saj Në fjali dallohen dy anë:
ana kuptimore dhe ana strukturore. Ana kuptimore e fjalisë është përcaktuar
në historinë e gjuhësisë me terma të ndryshëm, zakonisht me fjalët se fjalia
është “shprehje e një mendimi” . Por kur termi “mendim” njëjtësohet me
brendinë e termit “gjykim” të logjikës, atëherë mbeten jashtë ato thënie që
përmbajnë ndjenjat, vullnetin dhe pyetjen. Prandaj në përkufizimin e fjalisë,
për sa i përket anës kuptimore duhet theksuar se në Qali formësohet dhe
shprehet një gjykim, një pyetje, një ndjenjë ose një dëshirë, d.m.th një kumtim
reiativisht i plotë.
Ana formale e fjalisë, d.m.th. ana leksikore-gramatikore dhe fonetiko- .
gramatikore, ka të bëjë me Iidhjen e Çalëve sipas ligjeve të gjuhës shqipe,
sipas llojeve të lidhjeve sintaksore që funksionojnë në fjali, dhe sipas tiparit
tjetër të domosdoshëm të çdo fjalie, intonacionit të mbarimit, intonacion
karakteristik për një tip të caktuar të fjalisë.
2.1. Brendia reale e fjalisë mund të jetë shumë e ndryshme. Ajo gjen
shprehjen e saj në kategorinë gramtikore të kallëzuesisë, që është uniteti i
pandashëm i kategorisë së modalitetit sintaksor, të kohës sintaksore dhe të
vetës sintaksore.
Në çdo kumtim folësi vë në iidhje brendinë e kumtuar në fjali me
realitetin, duke treguar se brendia jepet si diçka reale ose joreale, e mundshme,
e domosdoshme, e dëshiruar, e kërkuar, e sigurt, ose e supozuar a hipotetike
etj.
N ë çdo kumtim folësi vë gjithashtu në lidhje shtjellimin e procesit të
shprehur në fjali me çastin e ligjërimit, të shqiptimit të fjalisë (drejtpërdrejt
ose nëpërmjet një çasti tjetër).
Nocioni i modalitetit përfshin shprehjen e qëndrimit të folësit ndaj
realitetit me m jete të ndryshme m orfologjike, sintaksore, leksikore dhe
intonacionore. Modaliteti i fjalisë është më i gjerë se modaliteti i mënyrave
morfologjike (dëftore, lidhore, urdhërore etj.), prandaj në fjali bëhet fjalë për
modalitetin sintaksor.
Trajtat morfologjike të mënyrës në gjuhën shqipe shprehin realitetin
N JO H U R I TË P ËR G JITH SH M E PËR FJALINË 111
e procesit ose jorealitetin e tij. Kështu, mënyra dëftore e tregon procesin si
diçka reale; habitorja zakonisht si diçka reale që shkakton habi, si diçka të
papritur; mënyra dëshirore si diçka të dëshiruar, mënyra urdhërore si diçka të
kërkuar, lidhorja si diçka të mundshme, të dëshirueshme etj.
Po bie shi. R ënka shi. Të binte n jë sh i tani në korrik, do të bëhej
misri det. - Të nisem i! - Që tani të nisesh! - M os u nis!
Te fjalitë si: Natë - shqiptuar me intonacionin e shpalljes, deklaratës,
folësi kumton praninë e dukurisë si diçka reale përgjithësisht në kohën § tashme
(=Është natë). Te fjalia "Zjarr ” mund të kemi ose modalitetin sintaksor të
dëftores (=Ka rënë zjarr), ose modalitetin e nxitjes, kur shqiptohet me
intonacionin e urdhërit, kur jepet urdhëri për të shkrehur armët ( “Zjarr!).
Qëndrimi modal i folësit ndaj realitetit që shfaqet në fjali, mund të
theksohet me mjete leksikore, konkretisht me fjalë modale, që përforcojnë
çka është shprehur nga mënyra e foljes. Ato mund të tregojnë ose sigurinë e
folësit për përputhjen e brendisë së kumtimit me realitetin, siç është rasti me
fjalët modale vërtet, sigurisht, me siguri, natyrisht, p a dyshim etj., ose
pasigurinë e tij, dyshimin e tij për këtë, siç është rastj, i fjaiëve dhe togjeve:
ndoshta, sikur, k a të n g ja rë etj. Krahasoni p.sh.: H idraulikudotëvijëpasnesër
(modalitet i realitetit) dhe: M esiguri, hidrauliku do të vijëpasnesër (modalitet
i realitetit i përforcuar - Hidrauliku ndoshta do të vijë pasnesër (modalitet i
pasigurisë). Modaliteti i gjasësisë, i pasigurisë, i shprehur këtu me fjalë modale,
m b u lo n , n eu tralizo n m o d a lite tin e rea lite tit të sh faq u r në m ënyrën
morofologjike të dëftores.
Kategoritë e modalitetit dhe të kohës i kanë pra edhe fjalitë pa folje.
Në të tilla raste ato shprehen me mjete sintaksore dhe intonacionore.
Pjesë përbërëse e kallëzuesisë është edhe kuptimi sintaksor i kohës,
kuptim i kushtëzuar herë-herë edhe nga konteksti (a situata). Kështu kemi
p.sh. përdorimin e trajtës të së kryerës së thjeshtë të dëftores me kuptimin
sintaksor të së ardhmes së afert, si te shembulli: Petrit! - Ja erdha! (=nji tash
do të vij), ose përdorimin e trajtës së tashme të dëftores me kuptimin sintaksor
të së ardhmes, si te shembulli: - N isem i nesër në mëngjes (=Do të nisemi
nesër në mëngjes).
Kështu përdorimet e ndryshme të trajtave morfologjike të mënyrave
dhe të kohëve janë, në të vërtetë, vlerat sintaksore që marrin këto trajta në
kontekste e situata të ndryshme, në bashkëveprim edhe me mjete të tjera
leksiko-gramatikore, leksikore dhe intonacionore.
Fjalisë mund t ’i jepet ky përkufizim:
Fjalia është njësia sintaksore themelore e kumtimit ligjërimor, që
11 2 K R E U III
shprehet me një a më shumë Çalë të lidhura gramatikisht, të shqiptuara me një
intonacion mbarimi, dhe që shpreh një gjykim, një pyetje, një dëshirë, një
nxitje a një ndjenjë, si dhe qëndrimin e folësit ndaj realitetit të brendisë së
kumtimit.
3. Mjetet e lidhjes s ë fjalëve e t ë tog fja lësh av e n ë fjali. Shqipja
letrare zotëron një varg mjetesh që shërbejnë për të shprehur brendinë e fjalisë
dhe për të siguruar lidhjen e pjesëve përbërëse të saj. Këto janë: 1.trajtat e
ijalëve; 2.fjalët shërbyese; S.rendi i fjaiëve; 4,intonacioni.
3.1 Shqipja letrare zotëron një sistem të pasur lakimi dhe zgjedhimi,
që ndihmon për zbulimin e drejtpërdrejtë të funksionit sintaksor të fjalëve.
Për shqipen ky është mjeti kryesor, i cili vepron në bashkëlidhje me fjalët
shërbyese.
3.2. Vlerae përgjithshme rasore te fjalët emërore mund të diferencohet
nëpërmjet parafjalëve.
3.2.1. Shqipja ka një inventar të pasur parafjaiësh, qoftë me kuptim
shumë të përgjithshëm , qoftë me kuptim të specializuar.
3.2.2. Veç parafjalëve, në strukturën e fjalisë dhe të gjymtyrëve të
saj luajnë rol të rëndësishëm edhe disa nga lidhëzat sidomos lidhëzat
bashkërenditëse.
3.3. Në gjuhën shqipe mund të dallohen disa lloje të rendit të Ijalëve:
a) rendi i ngulitur normativ; bjrendi i lirë me vlerë të mirëfilltë gramatikore;
c) rendi i lirë me vlerë gramatikore-stilistike.
3.4. Intonacion i fjalisë quhen ndërrimet e ndryshme të zërit në
lartësi, në forcë, në ritëm. Intonacioni i fjalisë përfshin edhe pauzat (ndalesat)
e ligjërimit.
Elementet kryesore të intonacionit janë: theksat(theksi i frazës dhe
theksi logjik), melodika e tonit (ngritja dhe ulja e tij), ritmi i ligjërimit
(shpejtimi, ngadalësimi, pauzat). (Shih kreun “Intonacioni”).
Intonacioni përmbush funksione të ndryshme gramatikore:
a) tregon se fjalia është e mbaruar, e plotë dhe ndan rrjedhën
ligjërimore në fjaii;
b) dallon fjalitë, sipas qëllimit të thënies, sipas funksionit të tyre në
ligjërim, në fjali dëftore, pyetëse, nxitëse, dëshirore dhe fjalitë thirrmore nga
jothirrmoret;
c) në periudhë ndihmon për të bërë dallimin midis kuptimeve
sintaksore, sidomos në periudhën asindetike;
ç) ndihmon për të bërë dallimin e disa gjymtyrëve të fjalisë, të
gjymtyrëve homogjene e të gjynityrëve saktësuese;
d) dallon gjymtyrët e veçuara të ijalisë nga gjymtyrët e paveçuara;
dh) një funksion të rëndësishëm ka intonacioni edhe për të ndarë në
vargun ligjërimor fjalët dhe fjalitë e ndërmjetme, si dhe fjalët e fjalitë e
ndërkallura (me anë të pauzave, të uljes së tonit dhe të rikthimit në lartësinë e
mëparshme).
4. Llojet e lidhjeve sintaksore në fjali. Në togfjalësh dallojmë tri
lloje të lidhjeve sintaksore të fjalëve: përshtatjen, drejtim in , bashkimin.
(Shih kreun “Togfjalëshi”).
Në fjali kemi së paku shtatë Iloj lidhjesh sintaksore. Këtu veprojnë
tri lidhjet e togfjalëshit. por, veç këtyre, ka edhe lidhje specifike të fjalisë, siç
ja n ë lidhja kallëzuesore, lidhja sintaksore e veçimit, lidhja e përfshirjes,
lidhja e bashkërenditjes etj.
4.1. L idhja kaliëzuesore (shih 2 .1. të Kreut III)
4.2 L idhja e veçimit karakterizohet nga shkëputja intonacionore e
një fjaie ose e një togfjalëshi prej vargut ligjërimor me anën e pauzave dhe të
uljes e të ngritjes së tonit. Ajo, duke theksuar ngarkesën kumtesore të një
gjymtyre të fjalisë, mund t'i japë edhe vlera të tjera të mbishtuara, të cilat, të
mbështetura nga bashkëlidhjet me gjymtyrët e tjera, fitojnë një peshë shumë
të rëndësishme dhe disa herë të mëvetësishme në fjalinë me strukturë të
ndërlikuar:
Përgjegjësi vuri re se Dini, i pakënaqur, deshi të thoshte diçka.
4.3. L idhja sintaksore e përfshirjes ka të bëjë me thirrorin dhe me
fjalët e ndërmjetme. Kjo lidhje sintaksore shënon se këto fragmente të ligjërimit
“janë përfshirë" në indin e fjalisë dhe në intonacionin e saj tipik. Në indin e
fjalisë, kanë vlerë kumtesore, janë veshur nga skema e intonacionit. Po të
marrim parasysh funksionin them elor të gjuhës, kjo lidhje është më e
pranueshme sesa pikëpamja që këtu kemi të bëjmë përgjithësisht me fjalë të
palidhura gramatikisht me gjymtyrët e fjalisë:
Nxitoni, shokë! Me siguri, sipas m endim it tim, do të ishin kthyer në
shtëpitë e tyrez
4.4.Lidhja e bashkërenditjes vendoset ndërmjet gjymtyrësh të njëjta,
që përmbushin të njëjtin funksion, ndërmjet gjymtyrëve homogjene: Rreth
një tryeze qëndronin Lytua dhe Skënderi.
5. Struktura e fjalisë. Nga sasia dhe lloji i pjesëve përbërëse dallohen
tipa të ndryshëm fjalish.
114 KR EU III
Kur Qalia i ka të dyja kryegjymtyrët, kryefjalën dhe kallëzuesin, ajo
është dykryegjym tyrëshe. Struktura e gjykimit S+P mund të gjejë shprehjen
te bashkëlidhja e subjektit me kryeljalën dhe e predikatit me kallëzuesin, p.sh.:
Era pushoi. Shiu ishte i imët.
Fjalia që ka vetëm të dyja kryegjymtyrët quhet e pazgjeruar.
Kur gjymtyrët kryesore shtjellohen me gjymtyrë të tjera, që quhen
g jym tyrë të d y ta , fjalia është e zgjeruar. Sasia dhe llojet e gjymtyrëve të
dyta të fjalisë përbëjnë një çështje problemore të sintaksës së fjalisë.
Analiza e fjalisë duhet të mbështetet në analizën dhe strukturën e
togfjalëshit, por pa u njëjtësuar me të. Analiza sintaksore duhet të tregojë se si
përdoren modelet e ndryshme të togfjalëshave në fjali për të dhënë gjymtyrët
e saj (kryesore ose të dyta), d.m.th. në cilat raste si gjymtyrë e fjalisë përdoret
një gjymtyrë e togfjalëshit dhe në cilat raste si gjymtyrë e fjalisë përdoret një
togfjalësh i tërë, si njësi sintaksorisht e pazbërthyeshme etj.
F jalitë m und të kenë edhe vetëm një kry egjym tyrë, të jen ë
njëkryegjym tyrëshe. Këto fjali nuk janë të paplota, nuk janë “mungesore”,
d.m.th. elementet që s’janë aty nuk plotësohen nga konteksti ose situata, por
struktura dykryegjymtyrëshe e mendimit S+P gjen shprehje në një gjymtyrë
kryesore të vetme, e cila nuk është as kryefjalë, as kallëzues, ndonëse nga
mënyra e shprehjes mund të pandehej si “kryefjalë” ose si “kallëzues” . Puna
është se me mjete gramatikore të ndryshme në fjali është pasqyruar struktura
dygjymtyrëshe e mendimit. Khs.: Po shkoj. S ’mëJlihet. Rri këtu! Do.të nisem
që tani, - ku subjekti përfaqësohet nga mbaresat vetore, kurse te: Natë, lidhja
subjekt-predikat shprehet me anën e intonacionit, pohohet qenia e diçkaje në
një kohë të caktuar, kryesisht në të tashmen e dëftores.
Edhe fjalitë njëkryegjymtyrëshe mund të jenë të zgjeruara a të
pazgjeruara.
Lloji i kallëzuesit i dallon fjalitë në fjali me kallëzues foljor dhe në
fjali me kallëzues em ëror.
N ga shprehja e mundshme ose mosshprehja e domosdoshme e vetës
bëhet klasifikimi i fjalive nga një pikëpamje tjetër duke u ndarë ato në fjali
v etore dhe në fjali pavetore.
Fjalitë vetore përfshijnë nëntipat: fjali me vetë të përcaktuar: M os u
ngutni, fjali me vetë të papërcaktuar: Si të quajnë? fjali me vetë të përgjithësuar:
Hëngre fikun, vish leshnikun. Kuptimi i vetës në këto fjali nuk përputhet me
vlerën e vetës morfologjike, por me atë që del nga bashkëlidhja e mjaft
elementeve të ndryshme leksikore dhe sintaksore, pra këtu bëhet fjalë për
vfetë sintaksore. Po ashtu edhe te fjalitë pavetore nuk bëhet fjalë për vetën
NJO H U R I TË P ËR G JITH SH M E PËR FJALINË 115
morfologjike (gjithmonë veta e tretë, njëjës, si trajtë), por për brendinë pavetore
të trajtës morfoiogjike të vetës së tretë njëjës të foljeve, sepse me këto folje
nuk shprehet ndonjë vetë bartëse e procesit ose e tiparit.
Dallohen edhe fjalitë e plota, fjalitë e paplota ose mungesore, nga
prania ose mosprania e gjymtyrëve gjuhësore të domosdoshme për atë tip
fjalie, e cila plotësohet në rastin e dhënë nga konteksti ose situata.
Ka edhe fjali që nuk analizohen, nuk zbërthehen në gjymtyrë, këto
janë fjali të pagjym tyrëzueshm e, të pazbërthyeshme dhe u kundërvihen
fjalive të gjym tyrëzushm e, të analizueshme:
Po! S i urdhëron! Jo! -Ashtu? - A pojo? - Shëët! - Hopa! - Bobo! -Ua!
etj.
6. Zbërthimi g jy m ty ro r d he zbërthim i aktual igjynityrëzlm i
aktual) i fjalisë. Krahas zbërthimit të fjalisë në pjesët e saj përbërëse, në
gjymtyrët e saj, kryesore ose të dyta, në të vetmen kryegjymtyrë dhe në
gjymtyrët e dyta te fjalitë e zgjeruara, bëhet edhe një zbërthim tjetër, i ciii
bashkëvepron me zbërthimin në gjymtyrë, - ndarja aktuale e fjalive ose
gjym tyrëzim i aktual i fjalisë. Ky zbërthim, gjymtyrëzim mbështetet në mjete
të ndryshme: leksikore, leksiko-gramatikore dhe intonacionore, dhe ka të bëjë
me ngarkesën kumtimore, komunikative të fjalisë. Në çdo kumtim ligjërimor,
folësi mbështet te një pikënisje, qëzakonisht është e njohur prej bashkëfolësit,
për t ’i komunikuar diçka të panjohur prej këtij. Kjo është shprehur me terma
të ndryshëm në gjuhësinë e përgjithshme, si: kryefjalë logjike dhe kallëzues
logjik, kryefjalë psikologjike dhe kallëzues psikologjik, tem a dhe rema,
pikënisja e thënies dhe bërthama e thënies, e dhëna dhe e reja. Më të
përshtatshëm duken termat tem a dhe rema, duke treguar fjala e fiindit atë të
re, atë të panjohur për shprehjen e së cilës edhe sajohet thënia, kumtimi
ligjërimor, ijalia.
Rëndësia e studimit të fjalisë nga pikëpamja e zbërthimit aktual, e
perspektivës funksionale, është lidhur ngushtë me funksionin kumutesor,
komunikativ të gjuhës dhe me tiparin thelbësor të fjalisë, që është të veshë, të
sajojë dhe të shprehë një kumtim.
Gjatë ligjërimit, fjalia në çdo rast kumton diçka konkrete, të
aktualizuar në situatë dhe në kontekst; kjo nuk do të thotë aspak që
gjymtyrëzimi aktual nuk i takon sintaksës, por teorisë së thënies, ose se është
një dukuri mbisintaksore. Elementet përbërëse të gjymtyrëzimit aktual, sado
të larmishme që të jenë, prapë mund të inventarizohen nëpërmjet një studimi
të gjithanshëm. Këtë e vërteton fakti që folësi i përdor këto mjete me qëllim të
116 KRIIU III

caktuar dhe bashkëfolësi i interpreton në mënyrë adekuate. Në syuhën shqipe

ka rregullsi, të cilat shprehen në strukturën e fjalisë të kuptuar si unitet togjesh
leksiko-gram atikore. i një rendi të caktuar fjalësh dhe i disa mjeteve
intonacionore. Kështu, p.sh.: Katerinën{tema) e zgjodhën kryetare të KREU IV
Ndërmarrjes (rema). Majat e tnaleve (tema, pikënisja) zbardhin (rema).
Komisari (tema) ngriti kokën(jem&). As kryetari (rema) nuk kishte atdhut
(te m a ). Ka edhe fjali që p ë rm b a jn ë vetëm rem ëm , ed he kur ja n ë
dykryegjymtyrëshe: Na ishte njëherë një plakë. Bie shi. U bë heshtje.
TiPAI i FJALIVE
SIPAS LLOJIT TË KUMTIMIT

Vështrim i përgjlthshëm

I. Në procesin e ligjërimit folësi ose informon të tjerët për diçka që

ka vënë re. që njeh. di a mendon, ose u shpreh atvre dëshirën e tij për diçka a
kërkesën për të parë të realizuar një veprim a gjendje, ose i pyet ata për diçka
që s'di ose nuk e di në mënyrë të plotë a të sigurt. Nga kjo dallohen, në bazë
të llojittë kumtimit, të natyrës së përmbajtjes. të rolit. funksiomt që përmbushin
në ligjëratë. tri grupe të mëdha. tre tipa fjalish: l.fjalitë dëftore; 2,fjalitë
nxitëse e dëshirore; 3.fjalitë pyetëse ose fjalitë e pyetjes.
Disa krism a urmësh u dëgjutm njëra ptts tjetrës. Ishte një ditë e
hukur.
I gëzuar t/ofsh, o Kadri Gashi. - Hiqeni paliton dhe xhaketën. - O
hurra, t ’u ndihmojmë! - T ’i dotti lulet.
- E dëgjuat, vëllezër! - iu drejtua ai njerëzve. - E kush je ti? Prej
nga të kemi? - e pyeti me kureshtje plakun. - Ti a e ke njohur?
Në grupin e fjalive nxitëse e dëshirore dallojmë: fjalitë që shprehin
thjesht një dëshirë të folësit, fjalitë dëshirore, dhe fjalitë që shfaqin qëndrimin
veprues të tij ndaj asaj qëdëshiron, përpjekjen p ë rt’i bërë të tjerëtqëtë kryejnë
a të mos kryejnë një veprim që ai dëshiron që të kryhet a të mos kryhet, fjalitë
nxitëse. Në këto të fundit gjejnë shprehje format e ndryshme me të cilat kërkon
folësi të ndikojë mbi të tjerët, që të realizohet a të mos realizohet diçka (urdhër,
grishje. nxitje. porosi, këshillë, propozim. lutje etj.)
118 KRHU IV
Gëzinte pa ç ngaitera, shoku Hamit. - Aj, murgjinë, të çaftë ujku, të
çaftë! - A h , siku r ky aksion të kryhej basltkë m e të tjerët, sikur të kishe të
paktën një shok!
- Ngreu shpejt - i thërriti Vani Gogollari. - Dhe tashti të flllojm ë
nga puna. - M os u ngut. - Bjeri m ë shkurt, - të lutem.
Pjalitë dëftore e pyetëse, sipas qëndrimit të folësit ndaj realitetit të
pasqyruar prej thënies, mund të kenë ngjyrime modale të ndryshme. Përveç
tjalive më të zakonshme që flasin për fakte reale, ka edhe fjali që tregojnë
mundësi a pamundësi, supozim pasiguri a dyshim, domosdoshmëri, etj.:
Kjo dhim bje s ’durohet (pamundësi) A kalohet këtej? (mundësi)
N ga t ’ia m baj? - tha me vete ai. M os vallë korrieri të dërgoi kot
këtu?J pasiguri)
Do p a rë kjo punë. Nuk flite t kështu (domosdoshmëri) Te kush të
/jfl/Y/(//7ew!?_(domosdoshmëri). Do të ketë dalë ndër miq. (supozim). - Do të
k en ëp rerë ndërlidhjen? - thirri. (supozim).
Fjalitë mund të shprehin, përveç njoftimit të diçkaje, dëshirës a nxitjes
për veprim, pyetjes, edhe qëndrimin ndjesortë folësit ndaj asaj që thotë, ndjenjat
që ngjall kjo tek ai. Secili tip i ijalive - dëftore, dëshirore, nxitëse, pyetëse -
mund të dalë, kështu, edhe në formën e një fjalie të shqiptuar me një intonacion
të ndieshëm ngashërimor, thirrmor, e atëherë është fjali thirrmore. Kemi
kështu, fjalitë dëftore-thirrmore, fjalitë dëshirore - thirrmore e nxitëse -
thirrmore, fjalitë pyetëse - thirrniore.
Fjalitë thirrmore mund të dalin me të njëjtën përbërje si fjalitë
jothirrmore përkatëse, herë-herë edhe me të njëjtën strukturë, e të dallohen
vetëm nga intonacioni i tyre; porse mund të karakterizohen edhe nga tjalë
thirrmore a me vlerë thirrmore (përemra a ndajfolje ose pasthirrma).
- Paskeni duhan tëfortë! - dhe e shtypi cigaren në vatër. Ç ’epask a
gjetur të shkretin! Sa i mirë është!
- Të kisha n jë kalë! Të kisha itjë katë të shpejtë! Ah, kur s ’ia mora
N ezir Topallit! - tha me dëshpërim. - Hajde, gëzuar. Të na trashëgohen!
- M os f o l ashtu, ti, Varfl! M os u rrëmbe, more djalë! - e këshilloi me
të mirë Abedin Kalemi. - M os andej! - kërceit mësuesi.
- S ’j e e kënaqur?! Pak të duken ty?! - Pse, m ore zotëri, të kthehëm
prapë?! - iu hakërrua.
2. Tipat e fjalive karakterizohen nga tipare të caktuara formal-
gramatikore. Ato daliohen zakonisht nga intonacioni i veçantë me të cilin
shqiptohen', por shpesh edhe nga mjete të tjera karakteristike, siç janë: trajtat
mënyrore të foljeve me funksion kallëzuesi, këpuje ose gjymtyre kryesore,
T IP A T E FJALIVE 119
herë-herë edhe nga tipare të tjera morfologjike ose edhe sintaksore (fjalë të
veçanta, rendi i fjalëve etj.). Kështu, fjalitë nxitëse kanë si formë tipike të tyre
shprehjen me mënyrën urdhërore, në një masëmë të vogël, me lidhoren; fjalitë
dëftore shprehen, në radhë të parë, me mënyrën dëftere, herë-herë me habitoren,
me fjalitë e varura, mjaft herë, në mënyrën lidhore; fjalitë dëshirore, me
mënyrën dëshirore ose edhe me mënyrën lidhore. Në fjalitë pyetëse përdoren
mjaft herë fjalë pyetëse (pjesëza, përemra, ndajfolje):
Ka rënë dëborë e bën ftohtë. U zverdhka gjethi i maleve e marrkan
tatëpjetën stinët.
- Teutë, m bylle derën, - e urdhëroi i ati. - M bani qetësi! Hamdiu e
Martini le të nisen nesër. Pas tyre le të niset karvani me ushqim për gjithë
dimrin.
- Ty të këndoftë zemra, ovëlla. Të rrojë sa malet, që na qiti në dritë!
- Po Bejton a e zgjuat? - Nga Vlora vjen? - Nga Vlora. - Paske
ardhitr i pari sot, ë? - Ku do të bazohej? S i do të vepronte? Cilën rrugë do të
zgjidhte. Ç ’kërkon?
Po jo gjithmonë ka paralelizëm midis natyrës së kumtimit dhe
shprehjes, përkim të formës me përmbajtjen. Kështu, ka fjali pyetëse nga forma
(zakonisht me intonacion pyetës, herë-herë edhe me fjalë pyetëse), me të cilat
nuk pyetet për diçka, po pohohet a mohohet me një forcë të veçantë ose shprehet
nxitje për një veprim. Pranë trajtave mënyrore foljore karakteristike të një
tipi, gjejmë të përdorura, në raste të ndryshme, edhe trajta të tjera, të njëjta me
ato që janë tipike për një tip tjetër fjalish. Kështu, një urdhër mund të jepet,
përveç me mënyrat urdhërore e lidhore, edhe me trajtat foljore të kohës së
ardhme të mënyrës dëftore, ndërsa trajta e mënyrës urdhërore mund të përdoret
në fjalitë dëftore për një tregim më të gjallë etj,:
Bashkë me Nuriun e m efam iljen do ta dërgoni Veliitn në P e zë jf)ali
nxitëse me kallëzuesin në kohën e ardhshme të mënyrës dëftorej. Xhafa
vërtitu nëpër dhomë, kërcit gishtat e duarve dhe pyet. (fjali dëftore me
kallëzuesit në trajtën e mënyrës urdhërore).
-Dalim? - tha X ani dhe u ngrit në këmbë. - Dalim, -pranoi Nebiu.
(fjali nxitëse që shënojnë propozim dhe pranim, por në formën e një fjalie
pyetëse e para, dhe dëftore e dyta).
Kur karakterin e kum tim it, natyrën e fjalisë ’e shpreh vetëm
intonacioni, e njëjta fjali, e përbërë prej të njëjtave fjalë, me të njëjtin rend,
mund tëjetë dëftore ose pyetëse, jothirrmore ose thirrmore, sipas intonacionit
me të cilin shqiptohet:
I lindi vajzë Agronit. (fjali dëftore).
120 KRKU IV
I lindi vajzë A g ro n ii? (fjali pyetëse).
/ lindi vajzë A groniil (fjali dëftore -thirrmore; tregohet një fakt dhe
gëzimi i folësit për atë që ka ndodhur).
Ilin d i vajzëAgronitV. (fjali pyetëse-thimnore; pyetet përt’u siguruar
për vërtetësinë e një fakti, e njëkohësisht shprehet gëzimi, habia ose tjetër
ndjenjë e folësit).
Shënitn. Rastet e sipërpërmendura të mospërputhjes së
karakterit të kumtimit. të përmbajtjes së tij, me formën e shprehjes,
nxjerrin herë - herë probleme për sa i përkettipit të fjalive përkatëse.
kategorizimit të tyre, vendit të trajtimit të tyre: përcaktimi.
kategorizimi do të bëhet në bazë të natyrës së kumtimit apo në bazë
të tipareve formale gramatikore? Për këto ka pasur dhe ka qëndrime
të ndryshme, vërehen herë - herë kundërthënie. S'del i përligjur
kategorizimi e trajtimi i tvre sipas formës. kur vihet në bazë një parim
si ai i ndarjes sipas qëliimit të kumtimit, siç ndodh mjaft herë në
gramatika të ndryshme.
Por duhet pasur parasvsh se eaqet midis disa tipa fjalish
s' janë gjithmonë të prera ose lehtësisht të dallueshme. Ka edhe mjaft
raste të ndërmjetme. Intonacioni. tipari formal më karakteristik. i
përgjithshëm. herë - herë s’është aq qartësisht i përcaktuar. Mjafton
të vështrojmë pyetjet që bëhen jo për të pyetur. por për të pohuar a
mohuar diçka me një forcë të veçantë. Ato mund të shqiptohen, në
disa raste, me intonacion pyetës a thirrmor. herë - herë edhe dëftor.
Fjalë thirrmore - përemra e ndajfolje - janë identike me përemrat e
ndajfoljet pyetëse përkatëse. vijnë prej tyre. çka. kur intonacioni
s’është aq i qartë. e bën. në më se një rast. të vështirë përcaktimin e
tipit të fjalisë: a është kjo dëftore - thirrmore. pvetëse, pyetëse -
thirrmore ose edhe thjesht dëftore:
Po ku kish m ëm irëse kështu? (= S'kish më mirë se kështu).
Po ku kish m ë m irë se kështu! Ku nuk ka shkuar ai? Ku nuk ka
shkuar ai! Ku nuk ka shkuur ai. (Ai ka shkuar gjithandej).
3. Tipat e fjalive sipas llojit të kumtimit dallohen qartë në radhë të
parë te fjalitë e pavarura të mëvetësishme, por gjithashtu te fjalitë e një periudhe
asindetike a të një periudhe me bashkërenditje, si edhe te fjalitë kryesore të
një periudhe me nënrenditje. Këto fjali mund të jenë, dëftore, dëshirore a
nxitëse. pyetëse ose dëftore - thirrmore. dëshirore - thirrmore, nxitëse -
T IP A T I: F.IAI.IVI- 121
thirrmore, pvetëse - thirrmore. Të tilia mund të jenë edhe fjalitë e ndërmjetme
e fjalitë e ndërkallura:
Nga drejtime të ndryshme, rrugë pa rrugë, shumica e fshatarëve
ishin hërë bashkë. Oh, sa të lumtur e ndiejnë veten këta njerëz! - Ju këndoftë
zemra, o bijt e mi! - aroi xha Miti. - Të dalë përpara Bejtoja! - A është
përgjegjësi brendu? - pyeti ai. - Unë'të shtrohem?! - tha ai, duke rrëmbyer
obrellën.
Një turmë prej njëzet mijë vetësh mbashte vendin, ngjeshej pas tij, i
priste rrugën. - E p açim të na rrojë sa malet! Le të dëgjojnë mirë, pastaj le t ’i
diskutojnë edlte problem et tona.
Batareja e arm ikutpushoi p ër një çast dlte Luani ngriti kokën. - Të
rruat nderi tlhefëntija, o Resul, dlte niisja të bëftë ttjë djalë! - Do të mbanin
lidhje me shokët e brigadës dhe do të merrnin delyra nga ata. Ku do të ishin
shokët dlte ç ’do të mendonin vallëpër ne?
Ecnin me rradhë nëpër shtegun e ngushtë, c/e zbriste teposhtë me të
dredlnira. M 'u thaftë kjo gjuhë, që tëpikëllova edhe ty, - tha Arta. Gjersa të
kapërceni hregttn, m os m bani rrugës, po nëpër luginë. Ç ’iu desh që ta
ngacmonte?
Më tregoi shkakan, po, të them të drejtën, nitk e mhaj m e/ul Një natë
- ka qenë maji i ilyzetetlysë - Nezimi u gjet në shtëpi. Kali tendosej. linte
patkonjtë nëpër rrugët e qytetit (ai ngulte psherëtim at e m ia ttë ata patkonj).
po harrën e çonte si e çonte ku duhej. A i shkundi mustaqet (a n u k ja n ë p ë r të
qeshur rastet e rëndtt!), pra shkundi mustaqet.
Dallimi i tipave të fjalive mund të bëhet edhe te fjalitë e varura, por
mjaft herë më me vështirësi. Përdoren shpesh fjalitë e varura (kryefjalore,
kundrinore. përcaktore) të pyetjes së zhdrejtë. Fjalitë e varura dëftore janë të
zakonshme. Herë - herë dalin si fjali të varura edhe fjalitë nxitëse. në ndonjë
rast fjalitë dëshirore. të ngjashme shpesh nga forma me fjalitë e varura të
pyetjes së zhdrejtë; edhe fjalitë e ndryshme thirrmore mund të dalin si fjali të
varura:
Nuk pyetëm nga doli ajo fjalë. I hëngrën shalqinjtë, që u bëfshin
mirë. E porositi të vijë mettjëherë.
Shiko sa të bukura ja n ë këto lule! Pa shikoni ç ’g ju h ë e mirë, ç ’shije
ka e hije, ç ’e bukur etlhe e dëlirë!
Periudhat me bashkërenditje a me bashkim asindetik mund të jenë
dëftore, pyetëse. dëshirore. urdhërore. dëftore - thirrmore etj., vetëm kurjanë
të tilla të gjitha fjalitë që i përbëjnë. Por ato mund të jenë të formuara edhe
prej tjalish të tipave të ndryshëm:
 122 KR B U IV
- N e do të dolim n ë qytet, o do të vish? - Ju lumtë, shum ë bukur i .
kënduat ato vjersha! I ha dhe m ë bëfshin mirë! - Lëri llafet, mos të vjen dhe
ty keq? - Po daleni, ore shokë, ç ’bëni kështu?
Periudha me nënrenditje mund tëjetë e përbërë prej fjalish të të njëjtit
tip, po edhe prej fjalish të tipave të ndryshëm. Aq më tepër periudha e përzier,
me bashkërenditje e me nënrenditje. Në fjalinë e përbërë prej një fjalie kryesore
dhe një a disa fjalish të varura, tipi i periudhës përcaktohet nga ai i fjalisë
kryesore:
A i qëndroi m bi degën e lartë të fiereve të reja, që u përkul nën
peshën e zokthit. E dini ç ’m endoja një ditë? Thuaji që të mos vonohet. Kush
punoftë, gëzoftë.
E pyeta kur do të kthehej. - Të pifslta dollinë, se s 'ta hëngërka qeni
shkopin! Pa m ë thuaj përse ke ardhur në këto anë. E si ta zinte gjumi, kur
zem ra aty m blidhej si zog i tulatur dhe aty gufonte si det me valë?
D allëndyshja ulej në një degë ulliri dhe (ato) binin m e kaq bukuri
sa zogu n u k e m byllte dot syrin të flin te! A i mezi qëndronte më këmbë, edhe
këtë e ndiente fort, po, që edhe ajo t 'i griste fletën, kjo a shkonte?
F JA L IT Ë D Ë FT O R E
4. Fjali d ë f t o r e quhen fjalitë që kumtojnë zakonisht fakte të realitetit.
Me to konstatohet diçka, jepet mendimi, gjykimi i folësit për një gjë, u bëhen
të njohura të tjerëve njohuritë që ka ai. Fjalitë dëftore janë më të zakonshmet
në ligjërim. Kanë përdorim të dendur në përshkrime e në tregime:
Po i afrohenti Lukovës. Puna është nder e detyrë. M atanë dritares
dielli shkëlqente m bi dëborë, ndërsa strehët e çative kullonin dhe ujërat e
dëborës shkrinin n ë tëg jith a drejtimet. UUishta qepërflakur nga një dritë e
ëmbël, që përhapej nëpër qiellin e mugët.
Fjalitë dëftore mund të shfaqin edhe qëndrimin ngashërimor të folësit
ndaj asaj që thotë, ndjenjat që ngjall tek ai përmbajtja e thënies. Atëhere ato
janë thirrmore. Te fjalitë dëftore dallohen më qartë se në çdo tip tjetër fjalie
fjalitë thjesht dëftore (ose, shkurt, fjalitë dëftore) dhe /ja litë dëftore -
thirrmore:
Korriku ishte m ë të dtilë, p o në të lashtat e Drithasit nuk ishte vënë
drapri.
- Arritëm ! Arritëm ! - thirri shoferi i autobusit të parë. - Ua, si qenka
bërë ky! - u habit plaku.
T IP A T H FJA I.IVE 123
Fjalia thjesht dëftore dallohet nga kundërvënia e saj me fjalitë pyetëse,
dëshirore e nxitëse, në njërën anë, dhe me fjalinë dëftore - thirrmore, në anën
tjetër, përgjithësisht nga intonacioni i saj i veçantë, shpesh nga mënyra e foljes
(kallëzues, këpujë a gjymtyrë kryesore).
Fjalia dëftore, kur është e mëvetësishme, shqiptohet me një intonacion
tregues, zakonisht të qetë, të njëjtë, me një ritëm mesatar. Toni ulet në fund të
fjalisë. Ai është më i lartë te fjala që mban theksin logjik, kur ky është i
ndieshëm. Ky theks, në këtë fjaii, të shumtën e herës, është i mekët.
Vija intonacionore mund të varet nga vendi i fjalës logjikisht të
theksuar, që mund tëjetë në mes a në krye, ndonjëherë edhe në fund të fjalisë.
Kur kjo fjalë është në krye, toni ngrihet në të, pastaj ulet; intonacioni është
zbritës. Kur fjala e theksuar është në mes, toni shkon duke u ngritur gjer tek
ajo, pastaj bie; intonacioni është ngjitës - zbritës. Kur është në fund, zëri ngrihet
disi në të, po jo në atë lartësi si në pozicionet e tjera: intonacioni është ngjitës.
Theksohet gjymtyra së cilës folësi kërkon t’i japë një peshë rnë të
madhe, ta vërë më në dukje ose kuptim isht t’ia kundërvërë një fjale, një elementi
tjetër:
Tabelës i ka vënë përposh një llambë neoni të bardhë. - N jë thes të
m adh dua. Ajo e tlalluar kish qenë gjithnjë. Ty të takon kjo punë. Të takon ty
kjo punë. Kjo punë të takon ty.
Fjalia dëftore e ka përgjithësisht foljen (kallëzues, këpujë a gjymtyrë
kryesore) në mënyrën dëftore, mënyra e realitetit, që tregon një fakt në
përgjithësi real. Mund të ketë kallëzuesin edhe në mënyrën habitore a në
kushtore, ose, kur fjalia është e varur, edhe në lidhore:
Iflihej. Sytë e çobanit, që vështronin nga deti, sa vinin e hapeshin,
siç hapej nëpërfusha edhe uturima efortë. Ja pra qenka edhe dikush tjetër që
po p re t me padurim prodhimin e ri. Mirë paske bërë. Bleta, para se të bëjë
mjaltin, bën dyllin. Do të ta kisha thënë, po ta kisha ditur.
Një veprim real, për shprehimësi më të madhe, në rastin e një tregimi
të gjallë, mund të shfaqet edhe me një trajtë të mënyrës urdhërore, më shumë
në kuadrin e një periudhe ose në një fjali me kallëzues të përsëritur ose me
kallëzues foljorë homogjenë. Shënohen zakonisht veprime të përsëritura ose
veprime të ndryshme, që ndjekin pandërmjetshëm njëri - tjetrin. Kështu trajta
foljore del e përsëritur ose në bashkëlidhje me një trajtë të njëjtë të një foljeje
tjetër:
I k e ik e s ’ka të sosur. Zuri qajplaku, qajplaka; plaku shkuli mustaqet,
plaka shkuli cullufet. Kundërshto ajo dhe lutu ne dhe ha e p i p a pushim. Shiu
bjer e bregu rritu. Bridh kau, bridh unë.
124 KRKU IV
4.1. Fjalia dëftore, përveç kuptimit them elortë tregimit të një fakti
efektivisht real. mund të dalë edhe me kuptime të tjera modale. të tregojë
mundësi (a pamundësi), domosdoshmëri, supozim. fakt të kushtëzuar etj. Këto
kuptiine të veçanta mund të shfaqen ndonjëherë me mjete gramatikore a
leksikogramatikore (trajta foljore të caktuara, folje gjysmëndihmëse, pjesëza
etj.), por më shumë mund të dalin nga konteksti e rrethanat e ligjërimit, nga
përmbajtja që merr prej tyre fjalia.
4.1.1. Karakteri real i faktit të shprehur nga fjalia dëftore del më i
qartë e i plotë në fjalitë e pavarura të mëvetësishme dhe përgjithësisht në
fjalitë me folje të mënyrës dëftore. Në periudhë ai del shumë herë më i
ndërlikuar, jo gjithmonë mjaft i përcaktuar. Kështu ndodh p.sh. në periudhën
me fjali të bashkërenditura veçuese, ku, të shumtën e herës, realizimi i një
fakti përjashton realizimin e një fakti tjetër. (P.sh. A gjallë e me ncler të rrojmë,
a në htftë të vdesim.)- Në periudhën me nënrenditje fjalitë e varura mund të
shprehin karakter real të faktit, kur e kanë kallëzuesin në mënyrën dëftore. po
ndonjëherë edhe kur e kanë në mënyrën lidhore, kur përdorimi i kësaj trajte
është i kushtëzuar nga veçoritë strukturore të periudhës a të fjalisë ose nga
lidhëza a lokucioni lidhëzor me të cilin është ndërtuar ajo:
Kur ishte me mua. qëllonte që edhe të m ë hurronte fa re e t ’ia merrte
këngës. Mua s 'më durohej g/ersa të shikoja Frashërin.
4.1.2. Fjalitë dëftore të mundësisë e të pamundësisë tregojnë se një
veprim a gjendje ka inundësi ose s'ka mundësi të realizohet.
4.1.2. Mundësia e realizimit mund f i përkasë së ardhmes ose edhe
së tashmes, në raste të veçanta edhe së shkuarës. Fjalitë dëftore të mundësisë.
në radhë të parë. janë fjali të varura, po mund të jenë ndonjëherë edhe fjali të
pavarura të mëvetësishme, fjali asindetike a të bashkërenditura, ose fjali
kryesore:
S ’kishte veitel ku të shtrije këmbët. Ti munel ta kesh njohur, u n ë s ’e
njoli. Ti lexues i këtyre raelhëve je mbase n jë nga ata elhjetëra m ijë që kaitë
shpërnelarë komunikata. A pih et ky ujë?
4.1.3. Pam undësia mund të shprehet prej një fjalie dëftore të
strukturave të mësipërme në formë mohore. të shoqëruar ndonjëherë prej një
pjesëze:
P ërparim inuk m u n tl tënclalet. S ’ndahej dot nga trëndafilat. - Lumi
m tk kalohet - përsëriti Bimi i shqetësuar.
4 . 1.4. F jalitë d ë fto re m und të kenë edhe m o d a lite t të
domosdoshmërisë, të tregojnë një fakt, qenia a mosqenia e të cilit diktohet
nga faktorë të jashtëm ose nga shtysa të brendshme të folësit (në këtë rast të
TIPAT K FJAI.IVK: 125
fundit fjalia dëftore afrohet me fjalinë nxitëse):
Do parë kjo punë. Toka duhej mbjellë. Duhet të merren masa të
reja. Eshtë për t ’u mbaruar sot kjo punë. Nuk pihet duhani n ë këtë sallë. Nuk
i flite t në atë m ëityrë shokut. Ti do të shkosh pa tjetër.
4.1.5. Me fjalitë dëftore mund të shprehet edhe një supozim, një
hamendje diçka që inerret me mend se mund se mund të jetë kështu ose ashtu.
Supozimi shfaqet përgjithësisht në fjalitë kryesore a drejtuese të periudhës
hipotetike, po mund të gjejë shprehje edhe në fjalitë e pavarura dhe në fjali të
tjera kryesore:
Këtë radhë njëri prej atyre të dyve, që u ngjitën përpjetë, ia dha një
të qeshure i kënaqur. - Do të je të M aksuti, - mendoi me vete Hajdari. - Do të
më ketë harruarfare. Duhet të ketë qenë mbarimi i marsit o se fillim i i prillit
1915.
4.2.Fjalitë thjesht dëftore kanë si rend më të zakonshëm rendin:
kryefjalë + kallëzues + kundrinë + rrethanor. Po mund të dalë në krye edhe
kallëzuesi, ose kundrina, por edhe rrethanori, për t’u vënë më në dukje a për
f u theksuar, ose kur një vendosje e tillë diktohet nga lidhja me ç ’është thënë
përpara, nga mënyra si paraqiten në mendjen e folësit elementet e kumtimit të
shprehur prej fjaiisë, nga faktorë semantikë ose strukturorë (rasti i fundit
kryesisht në periudhë, sidomos në fjalitë e varura). Në gjuhën shqipe rendi i
gjymtyrëve është relativisht i lirë dhe në fjalinë dëftore ai mund të dalë shumë
i ndryshëm:
Vani ishte shtrirë mbi dëborë dhe tërhiqej zvarrë duke u munduar të
kapte pushkëit, që i kishte rënë dy tri metra larg. H apet dera dhe hyit brenda
Vasil Tasellari me Tasi Ndonin. 1 kish lënë mbresë të madhe ndarja me shokët
në shtëpinë e Ristos. Vrasjen e Picirukut N ekija e mori vesh vonë. Lumit nuk
i dëgjohej zhurma. N ë qershor të atij viti ish form uar çeta e Skraparit Diku
aty pranë u dëgjuar n jë bori e pandërprerë alarmi. Për këtë ngjarje u f o l
gjatë.
Në fund të fjalive dëftore të pavarura të mëvetësishme vihet pikë.
FJalitë d ë fto r e - th ir r m o r e
5. Me fjalitë dëftore - thirrmore shprehet para së gjithash një gjendje
ngashërimore mjaft e ndjeshme. Njëkohësisht me faktin që kumtohet, shfaqen
edhe ndjenjat që ngjall te folësi përmbajtja e kumtimit, qëndrimi afektiv i tij
në çastin e ligjërimit,
1. Fjalitë dëftore - thirrmore mund të shprehin një reagim thjesht
 126 K REU IV
ngashërimor,(si: gëzim, kënacjësi, entuziazëm, hidhërim, keqardhje, pikëllim,
zemërim, dëshpërim etj.)_ ose një qëndrim m endim or afektiv (si: habi,
mospërflllje, përbuzje, ironi, admirim, frikë etj.):
- Qenke kthyer!- i thirri me kënaqësi 'Nestori. Kaq e pata unë, o
Murat! Pas pak ranë edhe tri pushkë të tjera. -I vranë - tha nëna dhe u mek. -
E zu ra! E zitra ! S h i gu rn ecka’J Shigurnecka! Sa em a d h e, bre da jëM arku!
Sa e m adhe! D em ek erdhët! B u ku r! B ukur! -■ Gjallë është! .. klithi Adnani
dhe i mori kryet pë prehër. Qyqja ç ’bëm ë ne, qyqja! A ty qenka rrëm ujë e
vërtetë! - u habita unë. - U! Psikolog i m adh ti! - i thashë imë. - Lëviz, lëviz ky
qerrata qytet! - tha plaku. Uh, sa ntë trembe! S i i m bake m end ti! - i tha
tjetra.
5.1. Fjalitë dëftore - thirrimore karakterizohen, para së gjithash, nga
intonacioni thirrmor, me të cilin shqiptohen. Toni është më i lartë, tendosja
edhe më e madhe, zakonisht në ijalën që jep shkas për qëndrim afektiv të
folësit. Qëndrimin ngashërimor mund ta shkaktojë një veprim a gjendje,
intensiteti a shkalla e tyre, një tipar a shkallë e tij ose një element tjetër. Fjala
përkatëse mund të jetë e vendosur në krye, në mes ose edhe në fund të Çalisë.
Për pasojë, vija melodike e fjalisë dëftore - thirrmore mund të jetë zbritëse,
ngjitëse - zbritëse, ngjitëse. Në fund toni ulet, intonacioni bie jo shtruar si në
fjalinë dëftore, po prerazi. Ritmi është ose shumë i shpejtë ose përkundrazi i
ngadaltë. Mund të ketë fjali, ku karakteri thirrmor shtrihet në gjithë fjalinë,
edhe fjali, ku ai ngërthen në mënyrë të veçantë një gjymtyrë:
- Po digjet fsh ati! - tha Mato Gruda. ... filloi të fliste i revoltuar: -
N u k ka m fa j, jo ! S a m ëgëzove! - Oho, kush na qenka! -E h, ç ’kam qenë i
marrë! A, kështu qenka puna! - tha Murati me ironi. Po ti qenke përvëluar
keq, m ore A li Koneci! - thirri Murat Bënça.
Melodika e fjalive dëftore - thirrmore është shumë e ndryshme, ajo
ndërron siças natyrës së ijdjenjës dhe të intensitetit të saj. Kështu, ndryshe
shqiptohen fjalitë që shprehin gëzim, entuziazëm, ndryshe ato që shfaqin
keqardhje, hidhërim; ndryshe shprehet zemërata, ndryshe frika, ndryshe çudia
etj. E njëjta fjali thirrmore mund të shprehë ndjenja të ndryshme me anë të
ngjyrimit të ndryshëm melodik. Kështu, një fjali si: Ardhil mund të shqiptohet
me nuanca intonacionore të ndryshme, sipas rastit, sepse ardhja e një njeriu
mund të përftojë gëzim, kënaqësi, entuziazëm, por edhe keqardhje, zemërim,
ose frikë, ose çudi etj. Ndonjëherë ndjenja ose qëndrimi mendimor afektiv
bëhet i qartë nga situata, konteksti, fjalët e autorit:
- Këtu ështëfajtori, këtu! - briti befas Guido Torestresi dhe gjaku i
vërshoi në fytyrë. Ndonjëherë Rrapoja nxehej: - S ’kuptoni fa re nga taktika!
T IP A T E FJA LIV E 127
Pyka je n i! - O lele, m ë vrau! - klithi ajo, tërë llahtar. -Pallavra! - u tall
jtotei
5.2. Përveç intonacionit të veçantë, fjalitë dëftore - thirrmore shpesh
karakterizohen nga fjalë të veçanta, që e bëjnë edhe më të qartë, më të dukshëm,
karakterin thirrmor, ose e saktësojnë më shumë atë. Si të tilla përdoren përemra
e ndajfolje thirrmore (përemrat kush, ç, çfarë, sa; ndajfoljet ku, kur, si, sa
etj.), si edhe pasthirrma ose fjalë a shprehje që kanë marrë vlerë pasthirrmore:
- Lëre ç ’p eshq të bukur pikëlorë që janë. Sa frikam an paska qenë ai
djalë! - E ku di ti, o izi. S i ikin vitet. - Hë, atje ka shkuar! U, mësuesi! M ezi të
njoha! - thirri ai e u përqafuan.
Oh, ç ’gëzim të madh ndjeva, kur ngarkova mbi kurriz ato tripushkët!
Bre, bre, ç ’na gjeti ne sonte! - shfryu përsëri Hajdari.
5.3. Janë zakonisht fjali dëftore - thirrmore për nga përmbajtja fjalitë
e quajtura pyetëse - retorike. Këto janë pyetëse ose të ngjashme me fjalitë
pyetëse vetëm nga forma. Ato shërbejnë jo për të pyetur, po për të pohuar a
mohuar diçka me forcë të veçantë. Shqiptohen zakonisht me një intonacion
pyetës - thirrmor. Ndërtohen me përemra e ndajfolje pyetëse - thirrmore. Mund
të kenë formën pohore e të jenë mohuese ose anasjelltasi, të kenë formën
mohuese e të jenë fjali pohuese:
E kush pyet për mua\ (= S’pyet njeri për mua). Ç ’nuk kishte atyl (=
Kishte nga të gjitha aty). - E ku m u n d ta m bajë (= S’mund ta mbajë) ajo një
valixhe! - tha ai. Nga nuk ka qenël (= Ka qenë gjithkund).
Shënim. Fjalitë pyetëse - retorike, duke qenë një iloj
kalimtar, sipas melodikës zotëruese me të cilën shqiptohen, dhe
përmbajtjes, dalin më shpesh si fjali dëftore -thirrmore, herë - herë si
fjali pyetëse - thirrmore; në raste të veçanta, edhe si ijali të thjeshta
pyetëse ose dëftore.
5.4. Në ndërtimin e fjalive dëftore - thirrmore rol të veçantë mund të
luajë rendi i fjalëve, ndërrimi i vendit të zakonshëm të gjymtyrëve, përcaktuar
nga synimi për të theksuar e për të vënë në pah këtë ose atë gjymtyrë, për të
shprehur diçka në mënyrë sa më të gjallë, me ngjyrim afektiv. Dalin në plan të
parë, më shumë se në tipat e tjerë të ijalive, gjymtyrët që vështrohen si më të
rëndësishmet për atë që kërkohet të shprehet, sidomos fjalët që mbajnë peshën
ngashërimore. Dalin rregullisht në krye fjalët thirrmore, kur ka të tilla. Edhe
pasthirrmat, më të shumtën e herës, vihen aty. Marrin vend përpara mjaft herë
kallëzuesit emërorë, përcaktorët kallëzuesorë, kundrinat, disa rrethanorë,
 TIPA'! K FJAI.iVI 129
128 KRKU IV

ashtu edhe në fund të një periudhe që. e gjitha. ka karakterthirrmor. që është

sidomos rrethanorë të mënyrës:
e përbërë nga ijali dëftore - thirrniore asindetike a të bashkërenditura. ose
Ç ’të paska g/etitr! Stt bitkur fle t! - Ehu, li kërkon shttmë shpjegime!
mbaron me një ijali të tillë; zakonisht edhe në fund të një periudhe me
Ua si qenka bërë ky! - M edet, e zeza unë, si më zuri nata në mal!
nënrenditje, që ka si ijali kryesore një ijali dëftore - thirrmore. Në fund të një
- M irë keni bërë! - I z o tipaska qenë! - Poshtë Resuli mtk ka zbriturl
Ndihmon për t’i dhënë karakter thirrmor a për ta përforcuar atë edhe fjalie dëftore - thirrmore në formë të pyetjes retorike vihet më shumë
pikëçuditja. Vihet edhe pikëpyetja me pikëçuditjen, kurështë i ndjeshëm edhe
përdorimi i ndonjë trajte mënyrore të foljes - kailëzues a këpujë. si habitorja.
intonacioni pyetës. Në raste të veçanta, mund të vihet edhe pika, e kjo kur
në ndonjë rast edhe lidhorja:
karakteri thirrmor, për arsye të ndrvshme, është i mekët, ose edhe pikëpyetja:
- Qenka keq! - shtoi Nebiu. Ç ’ia paska punuar! Një komb kaq i
- Ku tëshkon mendja! - tha Faz/Iiit. - E ku m ë dëgjojnë mua shoqet!
m ençur e me një gjuhë kaq të bitkur të humbasë nga padia!
- tha Drita. - Kush e m ëson tërë atë tekst, që i ka vënë autori n ë gojë?! - E ku
5.5. Fjalitë dëftore - thirrmore janë fjalitë thirrmore më të përdorura
të ngjitem deri në m al unë?! - A i është penduar, p o r kujt i vlejnë pendim i
e më qartësisht të dallueshmet. Me këtë shpjegohet edhe fakti se me fjali
dhe qëndritni i tij tashti.
thirrmore, në traditën tonë gramatikore të mëparshme, sot edhe në mjaft tekste
të gjuhëve të ndryshme, kuptohen vetëm ose kryesisht këto fjali. Përdorim më
të dendur kanë ato në ligjërimin bisedor e në letërsinë artistike.
Fjalitë dëftore - thirrmore për arsye të shprehimësisë së veçantë që i FJA L IT Ë D ËSH IR O R E E NXITËSE
dallon, edhe të karakterit të thukët, dalin mjaft shpesh si fjali të paplota, eliptike
6. Fjali dëshirore e nxitëse janë ijalitë që shprehin vullnetin e folësit.
a të pagjymtyrëzueshme. Nga intensiteti i ngashërimit mund të mos shprehet
në formë dëshire ose kërkese, për realizimin e mosrealizimin e një veprimi. të
kallëzuesi, më të shumtën këpuja, dhe herë - herë të përbëhet ijalia vetëm prej
një gjendjeje. Ndërsa te ijalitë dëshirore shfaqet vetëm dëshira, te ijalitë nxitëse
një fjale, që mund të jetë ndonjëherë edhe një pasthirrmë. Zëvendësimi i këtyre
gjejnë shprehje edhe format e ndryshmetë ndikimit që kërkon folësi të ushtrojë
fjalive me fjalitë e plota përkatëse shpesh do të bënte që të dobësohej shurnë a
te të tjerët për t ’i shtvrë ata që të realizojnë veprimin a gjendjen e dëshiruar
të humbte fare ngjyrimi ngashërimor, gjallëria e shprehimësia e thënies: në
prej tij a të mos kryejnë diçka që s’dëshiron ai.
ndonjë rast do të ishte edhe i pamundur kumtimi, krhs. p.sh. Ç 'htle e bukiirl
me: Kjo Iule është shttmë e biikur. Çitdil me: Kjo është çttdi. Ndërmjet këtyre dy nëntipave të fjalive ka tipare të përbashkëta e
- Phtmbi i ka shpartalhtar mëlçinë e zezë. - E tm errshm e! - As ju tipare të veçanta. Kanë të përbashkët shprehjen e vullnetit të folësit, shënojnë
s ’p ësuat gjë? Sa m irë! - / paturpshëm ! - shait me vete. -B ir i nënës! - klithi jo'një fakt real, po një fakt të dëshirueshëm prej tij. Si në njërin si në tjetrin
gn taja dhe u hodh në krahët e të birit. - Urime! - tt tall Besimi. - Ç ’e pyet! rast përdoret shumë herë mënyra lidhore. Por ka ndryshim në shkallën e në
M rekullia vetë. - Sihariq! - thirri te porta Ajeti, qull në djersë. Zëri që dëgjoi natyrën e elementit vullnetshprehës, që përcakton përmbajtjen e kumtimit të
iu duk si ipabesueshëm . -QemalU- thirri si e elektrizuar nga një valë gëzim i e dhënë prej tyre: te dëshiroret ai është i mekët, mosveprues: te nxitëset e
papritur. - Ah! - ia bëri me tmerr i panjohuri. - O, o! - klithi Hima. - Më ndjeshëm, veprues. merr formën e një thirrjeje për veprim. Mënyrë foljore
karakteristike e fjalive dëshirore është dëshirorja, kurse e fjalive nxitëse
lëndove plagën.
urdhërorja:
Edhe me ijalitë dëftore - thirrmore mund të kemi kuptime të ndryshme
- Eh. Tani të kishim lindur! - E po, Lekë, - tha Hasani, - ju vaftë
modale: fakt real, të mundshëm e të pamundshëm, të domosdoshëm, të
mbarë montimi!
supozuar etj.
Karakteri thirrmor mund të ngërthejë gjithë periudhën ose një ijali a - Mos i besoni atij. - Lëri këto. Bjeru drurëve shkurt, - tha Xhezoja.
Fjalitë dëshirore dhe nxitëse, për nga natyra e tyre, kanë përgjithësisht,
disa ijalë të saj:
A i zbuti luanin, unë ituk zbut dot Kalosh Camin. E p o , të rrojm ë në ku më shumë e ku më pak, një përinbajtje afektive, prandaj shpesh shqiptohen
një qytet e të mos shihemi! Pa shikoje sa e bukur! Sa bukur këndonl me intonacion thirrmor. Po në mjaft raste elementi afektiv është i mekët. Prandaj
Në fund të ijalive thirrmore të mëvetësishme vihet pikëçuditja. Po edhe te këto fjali mund të dallohen. në njërën anë fjalitë dëshirore dhe nxitëse.
130 K R E U IV
T IP A T E FJA LIVE 131
e në tjetrën anë fjalitë dëshirore - thirrmore dhe nxitëse - th irrm o re . Po
bletës. Edhe të zotin e dasmës e paçim sa malet! - Burrë m ’u bëfsh, trirn m ’u
nuk m und të vihet një kufi i prerë midis këtyre dy kategorive, pse s’ka tipare
bëfsh e dyfekun e babait mos e Itarrofslt! - E m arrtë djalli, e marrtë! - mallkoi
dalluese gjithmonë të qarta. Dallohen vetëm nga intonacioni, por ky del mjaft
përgjegjësi i ofiçinës. - Plaçin ata, që s ’na duanl
herë me ngjyrime të shkallëzuara e s’janë të pakta rastet kalimtare. Kur shfaqja
Fjalitë dëshirore kallëzuesin e këpujën (ose gjymtyrën kryesore folje)
ndiesore e folësit është e dukshme, fjalia është dëshirore - thirrmore ose nxitëse
e kanë zakonisht në mënyrën dëshirore, po herë - herë edhe në lidhore.
- thirrmore dhe në fund të saj përdoret pikëçuditja. Kur ajo është e mekët,
fjalia është vetëm dëshirore ose nxitëse dhe në-fund të saj vihet pikë; presje,
Shënim. Përgjithësisht fjalitë dëshirore shprehin diçka të
nëse ajo pasohet nga ijalët e autorit:
mundshme. Po mund të shfaqin edhe diçka që është në kundërshtim
- Qofsha unë i gabuar! - Të kishte thënë ç ’desh, të kishte thënë një
me atë që ka ndodhur në të vërtetë, që është,pra, e pamundur. Në të
fja lë! - nisi të qante e shoqja. Ju lumshin këmbët, ja kësaj i thonë punë e
tilla raste gjen shprehje keqardhja e folësit për realizimin e
pastër.
mosrealizimin e një fakti. Këto ijali e kanë'kallëzuesin në të kryerën
- 77, baba, mos u mërzit. Lerma m ua këtëpunë dhe kthehu ta mbash
e plotë të lidhores(ndonjëherë të Iidhore- habitores) ose në të
tne muhabet. - O burm , ta tërheqim e t ’ia lëshojm ë shulzës m e fu q i! -
pakryerën e kësaj mënyre, të prirë ose jo nga lidhëzat që, sikur, në
Çarm atosi! - e urdhëroi kapedani. - A tëhere e iëm ë p ër nesër, - tha
ndonjë rast edhe në kohë të ndryshme të dëftores:
fytyrëngrysur Arbeni. - E lëm ë - tha vetë Dilaveri.
- Ah, sikur të mos kish n evojëpër këtë djall karrige! Ah,
Si fjalitë dëshirore, ashtu edhe ljalitë nxitëse, dalin mjaft herë në
që s ’kifhte krahë e të gjendej sa mëparë matanë, që s ’kishte këmbë
formë fjalish të paplota ose të pagjymtyrëzueshme:
aq të gjata sa të kreshnikëve e të hidhej m ajë më majë e të '
- Puna e mbarë, o xha Braho! - Tungjatjeta, o ju m iq! - Ju lum të
mbërrinte sa më p a rë atje, të mësonte se si përfundoi beteja. Ah, të
• ushtarët e Skënderbeut. - A h! psherëtiu Dini.
kish pasur një dinamit mefitil! - Ah, unë i mjeri, ta paskesha ditur
- Fishekë, Teftë, - kërkoi prapë Nadireja. - NisunL Rrugës as gëk,
aty më parël ■
as m ëk! - tha Rrapoja. - Përpara, shokël
6.1 ..Fjalitë dëshirore. Fjalitë dëshirore shprehin një fakt të dëshiruar
Fjalitë dëshirore janë zakonisht fjali të pavarura të mëvetësishme
prej folësit, diçka që folësi do që t’i ngjasë (a të mos i ngjasë) një tjetri a disa
ose fjali kryesore të një periudhe me nënrenditje. Por mund të jenë edhe fjali
të tjerëve, bashkëbiseduesit a bashkëbiseduesve ose një personi të tretë a disa
të një periudhe me bashkërenditje a me bashkim jolidhëzor, rrallë edhe fjali të
personave të tretë, - ndonjëherë vetes ose disa vetave, duke përfshirë edhe
varura; mund të dalin edhe si fjali të ndërmjetme:
folësin.
- Ju këndoftë zemra, o bijtë e m i! - uroi xha Miti që nga fundi i
Për shkak të përmbajtjes së tyre, ato dalin më shpesh si dëshirore -
zemrës. - Të rrojë Shqipëria sa m alet që na kujton! - D he ti, o bir, qofsh i
thirrmore. Po herë - herë, për arsye të ndryshme, karakteri afektiv s’del aq i
gëzuar e të rrofshin djemtë! - Trim m ’u bëfsh, dyfekun e babait mos e
ndjeshëm dhe s’gjen pasqyrim në të folur, në intonacion e në të shkruar, në
harrofsh! - uroi e ëma. - E mor Musa Berisha, që të kam edhe kryetar, e për
pikësim. Fjalitë dëshirore jothirrmore vihen re në radhë të parë atëhere kur,
këtë m ë rrofsh, besa nukfole drejt.
nga përdorimi i dendur, janë kthyer në mënyra të thëni e në formula të gatshme:
6.2. Fjaiitë nxitëse. Janë nxitëse fjalitë që shprehin kërkesën e qartë
- Oh, të kesh tashti një shishe m e dhallë tëftohtë! - tha Rasimeja e
të folësit për realizimin e mosrealizimin e diçkaje dhe orvatjen e tij për
qeshur. N ë q a fë paçin veten e tyre, se fshati u doli borxhit. - Ah, sikur t ’ia
përmbushjen e kësaj kërkese, fjalitë që japin shfaqje të ndryshme të vullnetit
dilte e të ndihm onte të tjerët që të ndreqnin atë gabim që s ’kishte arritur ta
të tij, që prej urdhërit të prerë gjer te propozimi, porosia, këshilla, lutja, pranimi
ndiente për vete. - Ja kështu ju pafsha, o miq, gjithm onë n ë n jësofër. etj:
Në fjalitë dëshirore hyjnë edhe urimet, mallkimet e nëmat, sharjet,
- M erm ni armët atyre të dyve! - urdhëroi Hamiti ngajashtë. Fillojmë
përshëndetjet, betimet:
atëhere shokë! - propozoi Arta. - Vëri gishtin kokës dhe mos u bëj urë, se
1 - Hej, ha u trashëgofshin e n a u plakshin e n a u shtofshin si zgjoi i
ashtu të shkojnë mbi shpinë. - M os bëni zhurmë, -iporositi Skënderi. - Uiuni,

132 KR EU IV
zonjushe, - iu lut ai dhe i tregoi njërin nga kolltukët. - Shkojmë e marrim? -
Shkojmë! - ia pati Manmhaqja.
Zakonisht fjalitë nxitëse shprehin një kërkesë që, më të shumtën, i
drejtohet bashkëbiseduesit ose bashkëbiseduesve, që duhet të realizohet prej
tyre, por herë - herë edhe diçka që duhet të realizohet prej një tjetri a të tjerësh,
ndonjëherë prej disa vetësh, ndër të cilët mund të bëjë pjesë edhe folësi. Kështu,
kallëzuesi, këpuja a folja në funksionin e gjymtyrës kryesore mund të jetë,
përveç vetës së dytë njëjës a shumës, herë - herë edhe në vetën e tretë, njëjës,
shumës, ose edhe në vetën e parë shumës:
- 77, baba, m os u mërzit. Lerma m ua këtë punë. - M ë tregoni, ju
lutem, shtëpinë, - tha Thanasi. - Ja, le ta ketë kujdes Bajamja - iu kthye
Bajames, gruas. - Të mblidhen të gjithë, - e urdhëroi përgjegjësi. - Le të
dëgjojmë tani, le t ’i diskutojm ë edh e problemet tona.
6.2.1. Tipare karakterizuese të fjalive nxitëse janë mënyra e foljes -
kallëzues, këpujë a gjymtyrë kryesore - dhe sidomos intonacioni i veçantë me
të cilin shqiptohen ato.
1. Intonacioni merr ngjyrime meiodike të ndryshme. sipas karakterit
të kërkesës, që synohet të shprehet. Me anë të tyre daliohen përgjithësisht
format kryesore të shfaqjes së vullnetit, p.sh. urdhëri, sidomos urdhëri i prerë,
nga porosia e këshilla, nxitja nga propozimi e lutja, grishja nga pëlqimi e
pranimi etj.:
- N isem ipra! - urdhëroi Isufi. - Ti do të vish me ne, tha Mustafai me
vendosmëri. - Ta ngrejm ë zërinl M inat botës së vjetër! - E d e ,fo l një fjalë, -
tha ajo me tonin e parë tërë llastim. - Mirë, shkojmë, - tha Maxhuni. - Fëmijët
e vegjël le të sh kojn ë m e nënën. - Barrikadë, tërhiquni! - ulëriti Dino
Sinojmeri. - Pa na i shpjego. - Shët! - shushuriti gruaja. e trembur. A ty iu
drejtua fatorinoja e tha: “B iletat!”.
6.2.1.2. Në fjalitë nxitëse përdoret zakonisht mënyra urdhërore, por
edhe lidhorja e tashme, sidomos kur është fjala për një veprim a gjendje të
vetës së tretë njëjës a shumës ose të vetës së parë shumës. Trajta e urdhërores
mund të shoqërohet ndonjëherë me pjesëza ose edhe me pasthirrma:
- Ndal! - thirri roja. - Përgjigjuni de! - Pa shih se kush po vjen. -
Hej, more de, thuaje të shkretën, një fjalë.
6.2.1.3. Lidhorja del sidomos në ijali që shprehin porosi, këshiilë,
propozim, lutje, pranim, urdhër të zbutur, por ndonjëherë edhe në fjali që
shprehin urdhër kategorik:
Regjim enti të përparojë drejt brezit përpara të cilit shtrihen fu sh a t
dhe arat buzë lumit. - Le ië vëmë të gjitha forcat, le të ngremë n ë këm bë
T IP A T E FJA LIVE 133
popullin tonë në luftën e madhe për zhvillim. - Të kthehemi tani në lemë, -
vazhdoi pas një heshtjeje të shkurtër Zeft.
6.2.1.4. Fjalitë nxitëse mund të kenë foljen - kallëzues, këpujë a
gjymtyrë kryesore, - edhe në të ardhmen e mënyrës dëftore, në vetën e dytë,
njëjës e shumës, po ashtu ( e kjo kryesisht në ijali që shprehin propozim ,
pranim ) edhe në të tashmen e kësaj mënyre , në vetën e parë shumës :
- D okum entet do 17 kërkoni dlte do t ’i gjeni vetë. - Do të bëslt ashtu
si urdhëroj unë. - Ti, Riza, do tështieslt disa herë dhe do të ntarrësh luginën.
- Fillojm ë atëhere, shokë! - propozoi Arta. - Zbresint, urdhëroi
komandanti. - Çohemi, - tha Rauft i mërzitur.
6.2.2. Edhe fjalitë nxitëse kanë shpesh karakter të dukshëm afektiv.
Bashkë me urdhërin, nxitjen, lutjen etj„ del në pah edhe gjendja ndiesore e
folësit. Të tilla fjaii shqiptohen me një intonacion të dukshëm thirrmor dhe
janë fjali nxitëse - thirrmore. Në fund të tyre vihet pikëçuditja. Por janë të
shumta edhe rastet pa ngjyrim afektiv të ndjeshëm dhe fjalitë janë vetëm fjali
nxitëse. Në fund të tyre vihet pikë. Karakteri thirrmor ose jothirrmor i fjalisë
mund të varet nga natyra e nxitjes. (Janë p.sh. fjali nxitëse - thirrmore ato që
shprehin urdhër kategorik, thirrje të fuqishme për veprim), po ashtu nga situata
në të cilën flet foiësi, nga qëndrimi i tij afektiv ndaj asaj që thotë. Po s’ka
gjithnjë një kufi të'qartë midis ijalive nxitëse e nxitëse - thirrmore: këtej vijnë
edhe luhatjet që vihen re herë - herë në pikësimin e përdorur, në një sërë
rastesh, në fund të ijalive nxitëse të mëvetësishme e sidomos të periudhave
me fjali kryesore të tilla:
- N isem i tani! - Shëët! - i çuçuriti ajo te veshi. - Mos bëj zhurmë, se
fle nëna. - Çeta pas nteje! - thirri Coli. N jë k a fe tëm esm e, usta! - bërtiti Dini.
M bylleni atë dritare, - tha Kopi dhe qëndroi në tryezë. Le ië ketë dlte
sh o kë që u bien vegktve muzikore, se s 'ka gjë të keqe, - tha Neziri. - Daletti,
qëndroni, m os! - nisi të bërtiste Dinoja.
Si u pa edhe më sipër, me fjalitë nxitëse shprehet një gamë e gjerë,
me lloje të ndryshme kërkesash për realizimin e mosrealizimin e një fakti,
forma të ndryshme të ndikimit që kërkon të ushtrojë folësi ndër të tjerët për të
arritur qëllimin e mësipërm. Ngjyrimet kuptimore janë të shumta, ato dalin
nga përmbajtja e fjalisë, nga situata e nga konteksti, ndonjëherë nga fjalët e
autorit, që mund të shoqërojnë fjalët e personazheve. Disa prej këtyre fjalive
mund të zënë një vend periferik në fjaiitë nxitëse e të kenë takime me fjalitë
dëftore, ndonjëherë më fjalitë dëshirore.
Mund të dallojmë nga ana semantike disa grupe themelore të fjalive
nxitëse:
134 K R E U IV
T IP A T E FJALIVE 135

a) fjalitë nxitëse që shprehin urdhër, domosdonë e kryerjes ose të

moskryerjes së një veprimi a të reaiizimit të ndonjë gjendjeje:
- Ndal! - i thirri Agimi ushtarakisht. - Prapa kthehu! Zbrit. Taiti
shpejt e në kryesi! - Shpejt, shpejt! - urdhëroi Coli. - Me të dalëjashtë, secili
të ndahet veç me togën e tij. - Çështja të zgjidhet medoemos! - Gjithmonë
përpara në sulm! - Do të më çosh nesër patjetër në atë ishull, - i tha Skënderi
Lonit,
b) f ja iitë n x itë se me të c ila t sh ty h e n b a sh k ë b ise d u e si a
bashkëbiseduesit për të bërë a për të mos bërë një veprim, me anë të cilave u
drejtohet atyre një thirrje a grishje për një punë të përbashkët, një ftesë, një
propozim për diçka:
- O burra, t ’u ndihmojmë! - Atëherë nisemi, kasollen s ’e kemi larg.
- Haj t ’ia themi këngës njëherë, pa të bëhet si të bëhet. - Hajde, pra, hyni! -
i kishftuar shokët Dini;
c) fjalitë nxitëse që shprehin porosi, këshillë:
Puno që të mos mërdhish! - e këshilloi Perlati. - Ja! Thyejeni misrin
kështu dfie mos e hidhni në ujë, se kalbet shpejt. Mos bëni zhurmë - iporositi
Skënderi. Le të dëgjojnë me kujdesin më të madh propozimet e vlefshme të
punëtorëve në këtë çështje;
ç) Qalitë nxitëse që shprehin lutje, kërkesë:
Nëna i tha: As m ’i nxirr, o Zere, një glyrë këtij djali. - Babanë,
aman, shpëtoni babanë! - klithnin Rina me Viton. - Fli sonte te ne, - iu lut
ajo. - Ujë!... Ujë!... - thirri përsëri;
d) fjalitë nxitëse që shprehin pëlqim, pranim a mospranim, lejim a
ndonjë kuptim tjetër analog:
Venii nesër, Loni? - Vemi. Ta thërres edhe Etlevën? - tha ai. - Jo!
Le të vallëzojë ajo. - S ’ka gjë: le të thonë. - Mirë, provojeni, - vendosi Dini;
dh) ijalitë nxitëse që shprehin qortim, paralajmërim, kërcënim e
ngjyrime kuptimore analoge:
- Turp të kesh! Punon shumë keq! Po bëre edhe një herë, po i fole
edhe një herë Verës, le ta dish. - Dil, o i zoti i shtëpisë, nëje burrë\
Përveç këtyre grupeve e kuptimeve, ka edhe përdorime e kuptime të
tjera më dytësore e më të imta. y.
Fjalia nxitëse mund të shërbejë ndonjëherë për të tërhequr vëmendjen
mbi atë që thuhet më pas: ndër të tjera përdoret në apostrofimet, si një mjet
letrar shprehës, ose në thëniet ironike:
- Dëgjoni! A nuk bëjmë ne të shtatë një kooperativë më vete? - qeshi
Etleva. - Po shikoni ç 'më dhanë.
Me fjalitë nxitëse folësi mund të kërkojë edhe që të mos realizohet
diçka, të ndalojë a të parandalojë një veprim. Një fjali e tillë ka zakonisht
formën mohore, dhe quhet fjali nxitëse ndaluese. Ajo, mund të shprehë urdhër,
këshillë, propozim, lutje etj.: .
- M os ma vini re, kështu e kemi ne pleqtë! Me veten e tiflë të tallet,
por Naimin të m os e prekë.
- E di çfarë shkruhet në këtë letër? Gropzanjakët të mos preken e të
mos u m erret asnjë qime. - M os bre burrë, mos, o shoku komandant, mos
kështu, se s ’ban. - M osni, bre burra, mos e hapni derën. - Ti nuk do të ikësh,
pa ardhur unë.
Shënim el. Me përsëritjen e foljes, e shoqëruar ndonjëherë
edhe me përsëritjen e ndonjë gjymtyre tjetër, jepet herë - herë një
urdhër, nxitje,këshillë, grishje kombëngulëse:
- Pa dëgjo, dëgjo ti, meqë thua se nuk e di. Na dilni, na
dilni, se po bëhemi si të huaj. Sltko, Alma, shko, - tha ai i menduar.
A im ’u qep e s ’më ndahej: Shko q ësh ko n ë spital.
2. Fjalitë nxitëse marrin ngjyrime paralajmërimi e ndalimi
më kategorik me pjesëzën se mos të paravendosur:
- Se mos i thuash njeriu që hipëm në traktor, hë, të keqen
motral (krhs. me: Mos i thuaj njeriu...).
6.2.3. Fjalitë nxitëse mund të dalin edhe si fjali nxitëse të zhdrejta,
në formë fjalish kryefjalore, kundrinore, ndonjëherë edhe përcaktore, të varura
prej foljesh që shprehin të thënë, e, sidomos me folje që shprehin urdhër,
kërkesë, propozim, lutje etj.:
U porosit të kthehet shpëjt. Thuaji Skënderit të mos vonohet.
Fjalia nxitëse mund të dalë edhe si fjali e ndërmjetme a e ndërkallur:
- E admirimi që kam, të m ë besoni, rritet edhe më shumë, kur sheh në
ç ’rrethana të vështira ka vepruar.
Nxitja mund të shprehet edhe në formën e një fjalie pyetëse, kur
është fjala për të formuluar një propozim, një kërkesë, në mënyrë jo të
drejtpërdrejtë, për ndonjë arsye; fjala e fundit përtë vendosur i lihet, të paktën
për formë, bashkëbiseduesit; folja vihet në vetën e parë shumës të së tashmes
a të së ardhmes së dëftores ose të lidhores së tashme me sikur:
- Vemi? - pyetiXhemali. Vemi, - tha HajdarL—Do të nisem i tani?
Po. - Po sikur ta ndezim njëherë o shoku Xhemal?
136 K R h t ' IV
Shënim . Fjalitë pyetëse për nga forma mund të kenë vlerën
e një fjalie nxitëse edhe në raste të tjera si në qortime, në kërcënime,
në urdhëra. Kjo formë mund të përdoret në vend të një fjalie nxitëse
që tërheq vëmendjen mbi ç’vjen pas. Në të tilla raste përdoret më
shumë veta e dytë, ndonjëherë edhe.e treta:
Ç ’m ë rri as/itu siguak'.1 (= Mos më rri ashtu si guak). - Do
të na lësh të m irrem i vesh apo si e ke hallin? - Pse, hre, m ë p rish n i
gjum in? - E s h e h ? Nuk të duan.
F JA L IT Ë PY ETËSE
7. Janë pyetëse fjalitë me anë të cilave foiësi kërkon të mësojë,
zakonisht prej bashkëbiseduesit a bashkëbiseduesve, diçka që nuk e di a që
s'e di në mënyrë të plotë, ose do që të sigurohet për vërtetësinë e një fakti që
njeh:
- II nisën forcat? - pyeti ai dake fërkuar ditart. - E kujt është kjo
shtëpi? - Po O rokun k u e keni ’ - pyeti Hamdiit. - Paske tm lh u r i pari sot, ë?
- M os j e ti që m ë ke suvatuar shtëpinë? - Po atje çfarë binfe? S h i apo borë?
Fjalitë pvetëse përgjithësisht paraljamërojnë një përgjigje dhe ndiqen
në dialog prej kësaj. Po një pyetje mund të ndiqet edhe prej një pyetjeje tjetër
të bërë prej bashkëbiseduesit, kur ky s'e ka të qartë pyetjen që i është drejtuar
ose reagon ndaj saj:
A n u k bën të të çojm ë tjetër njeri'? - merr më në fa n d jja lën ai me
dm ajtje. - Pitnë që s ’bëhet, - ia preit shkurt korrieri. - Edhe s ’të porositi fa re
për m ua ai'? - Jo! - Ti e ke njohur? - Unë? A e kam njohur?
Përveç pyetjeve që folësi u drejton të tjerëve për të mësuar prej tyre
diçka që e intereson, pyetje të quajtuara "dialogjike”, ka edhe pyetje që ai
mund t’ia bëjë vetes, mund t’i formulojë në mendjen e tij. Këto quhen pvetje
"monologjike” :
- Po si të fu te m u n ë n ë lëkurën e tyre, se° - pyeti veten Kujtimi. -
Çdo ky? M os e ka n u h a iu r topin? M os e ka p ikasur i dërguari Xhabiri1 -
dyshoi Mato Gruda.
Pyetjet mund të bëhen dy mënyrash: a) drejtpërsëdrejti. me anë fjalish
të pavarura të mëvetësishme, fjalish asindetike a të bashkërenditura, ose fjalish
kryesore. e atëhere kemi pyetjen e drejtë: b) në mënyrë të zhdrejtë, me anë
tjalish kryefjalore, kundrinore a përcaktore të varura prej një fjale që shpreh
kërkesë. informatë, e atëhere kemi pyetjen e zhdrejtë. Fjalia me pyetje të
T IP A T I- I-.IAI.IVt 13 7
drejtë ndiqet nga pikëpyetja; periudha me pyetje të zhdrejtë përgjithësisht
nga pika:
a) - Ç farë m akine ka marrë'? - pyeti Dini. Kuslt është ai budalla që
të mos e dojë trëndafilin?
b) Nuk u kuptua tiëse kjo përgjigje qe ndonjë lojëfja lësh apo tliçka
tjetër. Po cila ishte dhe si ishte, askush nga ne nuk e tha.
Mund të kemi edhe një pvetje të drejtë të ndjekur nga një pyetje e
zhdrejtë:
A e d'më ata me se merret Murtini'? - E tli si është puna, shoqja
agronome?
Një periudhë është tërësisht pyetësore. kur përbëhet prej ijalish
asindetike ose të bashkërenditura pyetëse: në fund të saj vihet pikëpyetje:
- E ku jt është kjo bisedë, m e cilht bisedonte atëhere ajo vajzë? Pse
s f’ let, o derëzi, apo të ka ngrëitë derri hrumin? - iu qep Platoni.
Periudha është pyetëse. edhe ktir është e përbërë prej një fjalie
kryesore pvetëse e një fjalie të varur. kur lidhen dy fjali kryesore pyetëse. ose
kur lidhet me bashkërenditje a asindetikisht një tjali e pavarur me një fjali
kryesore pyetëse, duke u vënë në fund pikëpyetje:
- Folë. mor agronom. Do ta tnbarosh fjalëtt ttpo të presim sa të
mharqjë këndesil
Kur vijnë njëra pas tjetrës dy a më shumë pyetje, ato mund të dalin të
shkëputura, si fjali të pavarura, të mëvetësishme a si tjali kryesore. e kjo ndodh
kur kërkohet të theksohet më shumë secila prej tyre. duke u vënë pas saj
pikëpyetja:
M os vallë n u k e meritoj? Apo s ja m hesttike? Ç ’ka ngjarë?Pse po
m ësjell vërtlallë? - E kusli i kish thënë utij të vinte në postë'? E kttsh e detyroi
t ita linte shtëpinë djemve të panjohurl
Në një periudhë asindetike a me bashkërenditje mund të mos jenë
pyetëse të gjitha fjalitë, po vetëm njëra. në ndonjë rast dy prej tyre. Atëhere në
fund të tyre vihet pikë. Vihet pikëpyetje, nëse periudha mbyllet me një fjali të
pavarur pyetëse. Po ashtu pikëpyetje vihet në fund të një periudhe me
nënrenditje. të përbërë prej një fjalie kryesore pyetëse e një a dy fjalish të
varura:
Gjithë malësorët ja n ë me pushkë, n u k e shikon? U takuam në udhë
e po zbritnim hashkë, ç ’të keqe ka këtu'? - Kam një hail të madh, do të m ë
ndihmosh 9
- Po ti ç i t the, kur dëgjove të flasin kështiU Ju, m or tttale, qysh
duroni, me dëborë kur ngarkoheni.9

138 K R EU IV
Në fund të një periudhe me nënrenditje të përbërë prej një fjalie
kryesore pyetëse e disa fjalish të varura dëftore, vihet pikë:
- Po ç ’është ajo forcë, që e mbante plakun të mos përmbysej mbi
zjarr, po të qëndronte ashtu, as shtrirë, as në këmbë, gatipër t ’u zgjuar, me të
ndjerë mungesën e afshit të flokëve.
Fjali pyetëse mund tëjetë edhe një ijali e ndërmjetme ose e ndërkallur:
- Dhe, p se ta fsh eh ? .. atë darkë u kënaqa. Duhej të ishte e vërtetë
thënia që atje dikur (po sa vjete m ëp a rë vallë?) kishte pasur vreshta.
Të dendura jan ë në dialog fjalitë p y etëse të paplota e të
pagjymtyrëzueshme;
- Për n ëm bledh je kështu? - epyeti. S ’ta kam ndier zërin. -E k u ? Se
mosjemi afër. - Eja, se ta tregojmë rrugës: - Pse rrugës? - nguli këmbë ai. Veç
ankohet gjithnjë. - N ga se? - pyeti Flutura. - E? - pyeti ai përsëri.
7.1. Fjalia pyetëse rregullisht karakterizohet nga tipare dalluese të
qarta, të natyrave të ndryshme (fonetike, leksikomorfologjike, sintaksore),
siç janë: intonacioni, fjalët pyetëse (përemra, ndajfolje, pjesëza), herë - herë
edhe rendi i fjalëve.
7.1.1. Intonacioni i veçantë pyetës është elementi kryesor i një fjalie
pyetëse. Ai nuk zbret në fund të fjalisë si në fjalitë dëftore. Në çdo rast mbaron
me një notë më të lartë. Roli i tij del veçanërisht i qartë atëhere kur s’ka fjalë
pyetëse, kur fjalia ka të njëjtën përbërje, ndonjëherë edhe të njëjtin rend fjalësh
si fjalia dëfitore, nxitëse, dëshirore, dhe dallohet vetëm nga vija melodike:
Keni ardhur të gjithë?(Krhs: Keni ardhur të gjithë) - Të shkojm ë
n e l (Krhs.: Të shkojmë ne). - Gjer këtu paska arritur puna?
Vija melodike e intonacionit mund të jetë e ndryshme, e lidhur me
karakterin e përgjithshëm a të pjesshëm të pyetjes, dhe me vendin që zë në
fjali gjymtyra mbi të cilën bie theksi logjik a fjala për të cilën bëhet pyetja.
Kjo e fundit mund të jetë në krye, në mes a në fund. Ajo shqiptohet me një
notë më të lartë, me një ton më të tendosur. Kur s ’ka fjalë pyetëse, gjymtyra
logjikisht e spikatur mund të kuptohet në ligjërimin e shkruar nga situata e
konteksti (nga përgjigjet e dhëna etj.), nga vendi i saj më i zakonshëm në krye
të fjalisë etj. Kur ka fjalë pyetëse, karakteri pyetës shprehet si me këto fjalë,
ashtu edhe me vijën melodike të pyetjes. Në fjalinë me fjalë pyetëse, intonacioni
është ose zbritës ose ngjitës - zbritës, po pa arritur në notën e ulët të mbarimit
të fjalive dëftore; ai mund të jetë edhe ngjitës. Në fjalinë pa fjalë pyetëse,
pyetja ngërthen më shpesh gjithë fjalinë, po mund të bjerë mbi një gjymtyrë të
saj:
A s ti nuk e kupton rëndësinë e ditës së sotme? - Për Skënderin erdhe?
T IP A T E FJA LIV E 139
Aty është Petriti? Agim i është ai? Ky të jetë i zoti i shtëpisë? Të gjithë m irë
ishin? - pyeti Jorgji. - Mirë ishin tëgjithë?
- Ç ’të ka thënë? Kush të mësoi? Sa herë ke ardhur? - Po Isufip se të
ketë ardhur? - pyeti vehten, i çuditur. - Po unë cilin të marr? - Po shokët ku
janël
7.1.2. Përemrat e ndajfoljet pyetëse vihen zakonisht në krye të fjalisë,
po jo gjithmonë, kurse pjesëzat mund të vihen në krye, në mes a në fund. Në
një fjali mund të ketë një përemër a ndajfolje pyetëse e njëkohësisht edhe një
pjesëz; mund të dalin edhe dy pjesëza:
- Ç ’të ketë ndodhur? - pyeti Nebiu vehten. - Kush jeni ju dhe përse
keni ardhur kaq herët? Siju quajnë? - Po opingat ku i hodhe? N ë cilin repart
bën pjesë?
- A më kërkoi njeri? - Mendje keni ardhur të më jepni a? E, pse
s ’flisni? Kur vallë e kishte humbur toruan kaq shumë? Mos vallë hapja e
kanalit të parë të fabrikës është më pak interesante se hapja e themelit të një
kalaje? - Hë, a ka më? - Mos është kjo dobësi vallë?
7.1.3. Edhe topika në rrethana të caktuara ka rolin e saj. Zakonisht,
po jo gjithmonë, vihen në krye të fjalisë pyetëse gjymtyrët për të cilat pyetet,
qofshin të shprehura me fjalë pyetëse ose me fjalë të tjera, cilido tëjetë funksioni
që përmbushin.
7.2. Edhe fjalitë pyetëse mund të jenë vetëm pyetëse ose pyetëse -
thirrmore. Në rastin e parë vetëm pyetet për diçka ose shprehet diçka në
formë pyetjeje; në rastin e dytë fjalia ka ngjyrim afektiv, njëkohësisht me
pyetjen shfaqen edhe ndjenjat e folësit në çastin e ligjërimit (habia, kënaqësia,
pikëllimi e të tjera qëndrime ngashërimore të tij ndaj asaj që thotë ai vetë) ose
reaksione ndaj asaj që thotë bashkëbiseduesi.
Këto dy lloje të fjalive pyetëse dallohen në të folur përgjithësisht
mirë nga intonacioni dhe në të shkruar deri diku nga pikësimi. Fjalitë pyetëse
- thirrmore shqiptohen me intonacion pyetës e thirrmor; në fund të tyre vihet
përgjithësisht pikëpyetja e ndjekur nga pikëçuditja:
- Ç ’kem i ndonjë të re? - pyeti Skënderi. - Demkë, e shelt këtë
Aranitin? A nuk të kujton bretkocën e fryrë?
- S ’jeekën aqu r?! P aktëduken ty?! - Tikëtu?! - tha duke e vështruar
me dyshim e dinakëri. - Si?! - thirri ajo, duke ngritur përsëri fshesën. - Edhe
ti j e e zem ëruar m e nm a?! - e pyeti si me çudi, duke vënë buzën në gaz.
Ndërmjet fjalive pyetëse e fjalive pyetëse - thirrmore ka edhe raste të
ndërmjetme.
7.2.1. Fjalitë pyetëse të mirëfillta. Pyetjet e drejtpërdrejta marrin
140 k r i -:u IV 141
T IP A T 1-1 FJALiVi!

forma të ndryshme. dalin me përmbajtje e përdorime të ndryshme. Në radhë

pyetëse. në formë të një fjalie dëftore pohuese a mohuese ose me rimarrje të
të parë përdoren për të pyetur bashkëbiseduesin e bashkëbiseduesit për diçka
fjalisë plotësisht a pjesërisht, - kjo mënvrë e fundit për ta bërë më të qartë ose
të panjohur a të njohur në një mënyrë jo të plotë a jo të sigurtë. Këto janë fjali
për ta forcuar pak a shumë përgjigjen:
pyetëse të mirëfillta. - Mos je n i edhe ju nga krahinat tona '? - Jo, - tha ai, - Kv është prov-
7.2.1.1. Po, si e pamë. ka edhe fjali pyetëse vetëm për nga forma. që
erh? - Po. - Nuk do të kthehet xha Rexhepi? - Jo, ttuk do tëkthehet. - Egjetët?
nga përmbajtjajanë nxitëse. fjalitë nxitëse- pyetëse. a fjali pyetëse që përdoren
- pyeti prapë Hundëthika. - E gjetëm, e gjetëm. - Ka egërsira? - Ka. - Kjo
për të shprehur një pohim a mohim në mënyrë veçanërisht të gjallë, fjalitë e
paska qenë lumturia jote? - Po, kjo ka qenë.
pyetjes retorike. që nga brendia janë zakonisht fjali dëftore - thirrmore. Me fjalitë pyetëse tërësore mund të përdoren edhe pjesëza pyetëse,
Ka edhe fjali të tjera pyetëse. Kështu, folësi mund të bëjë një pyetje
si: a, vctllë, mos (a), thua, dhe bashkime të tyre: mos vallë(edhe: mos... vallë).
dhe t'i përgjigjet po vetë. Ndonjëherë fjalia pyetëse shërben për të tërhequr
vallë a, a...vallë, a mos, (a) thua (se). Këto dalin zakonisht në krye të fjalisë,
vëmendjen te përmbajtja e fjalisë së mëpasme. ndonjëherë të mëparshme,
herë - herë pas fjalës së parë a fjalëve të para, në raste të rralla në fund:
duke marrë një rol paraqitës a theksues:
- A e dU Po ky a do të shpëtojë? - Kështu ja n ë lë rinjtë, a? - M os e ka
A duhet t ’i kushtojm ëne vëmendje të v e ça n të kë tijproblem ipër të
ndaluar tëflasë! Vërtet a? Drita, vailë e dinte këtë gjë? (Edhe Himë Katurrja
gjetur arsyet e vërteta, c/ë pengujnë
pveste veten:) Thua të mos ketë dalë Filja?
Patjetër! Medoemos! Përse nuk ndodhin këto edhe tek ne? Për arsyet - M os vallë s 'është e vërtetë c/ë i ka hërë vetë këmbët? - Po sikur të
që thashë më lart.
hedh edhe itnë lutjen? Vallë a ma mhajnë? - A m os e kish marrë malli për
- A e di ti c/ë s 'ka bërë m irë? - Të shkosh posi! Nuk siteh që it plevitose?
tingëllimin e zileve e për regëtimin e harinjve? - M os është kjo dobësi vallë?
- Mua më chihet artileria, dëgjon? - E shikon atë kodrën atje? Atje është
Po a e dinte vallë ajo, ashtu siç e dinte ai?
shtëpiu ime. - 1 shikon këta ? U hë kohë që s 'kanë zënë punë me dorë,
7.2.1.2. Fjalitë pyetëse tërësore dhe të pjesshme. Fjalitë pyetëse të
Shënim. Pjesëza a është e përgjithshme, ka vetëm kuptim
mirëfillta. si e pamë, mund të jenë dialogjike, por edhe monologjike: në këtë
pyetës dhe është shumë e përdorur:
rast të fundit ato japin herë - herë përjetimet, dyshimet, luhatjet e personave.
A keni ngrënë darkë? A je i zoti ta zgjidhësh këtë problem 9
Mund të shprehin diçka reale a diçka të mundshme, ose mëdyshje, pasiguri.
- A shkojmë?
Dalin me fjalë pyetëse ose pa ijalë pyetëse. Folja, kallëzuesi a këpuja ose
gjymtyra kryesore e fjalisë mund të jetë në mënyrë të ndryshme: në dëftore a
Vallë sjell zakonisht një ngjyrim dyshimi, pasigurie, për faktin e dhënë
në lidhore. por edhe në habitore e kushtore:
në formë pohuese, për të cilin bëhet pyetja; mund të vendoset në krye, në mes
- Po ti, Kujtim, ku do të vesh? Më vinte keqpër të, p o ç ’tëbëja? Cila
a në fund të fjalisë:
qenka kjo? Kush do ta varroste Uraninë, po të mos shkonte ai..P.
Ashtu të jetë ajo puna e grave, vallë? Do të më vijë vallë Irma?
Dallohen pyetjet tërësore e pyetjet e pjesshme. Në pjesëzën mos dhe lokucionin (a) thua (se) pyetet për një fakt të
7.2.1.3. Keini pyetje tërësore kur folësi kërkon të mësojë një fakt që
gjasshëm. Folësi, sadoqë ka dyshim, është i prirur të besojë vërtetësinë e asaj
nuk di. të sigurohet për vërtetësinë e një fakti që e di, po s’është plotësisht i
për të cilën pyet; përgjigjja mund të jetë pohuese ose mohuese:
sigurtë, ose të përforcojë. me pohimin e bashkëbiseduesit. një mendim të vetin.
- M os të zgjova? - tha Alma me frikë. - M os ja n ë ushtarë - pyeti
Për nga objektivi i synuar. kemi kështu disa nënlloje të tyre. Edhe nga kjo
Skënderi. - Jo. - M os e ka fa jin ai?
pikëpamje fjalitë pyetëse janë të larmishme. Dalin pa fjalë pyetëse, por edhe - Thua të jetë ajo? - pyeti Turhani. - A Ihua shkoi kot gjithçka? Të
me pjesëza pyetëse a pyetëse - nxitëse. Pyetja atëhere ngërthen gjithë
kthehet te burimi. thua?
përmbajtjen e fjalisë ose pjesën kryesore të saj. i referohet kallëzuesit bashkë Ngjyrime dyshimi kanë edhe pjesëzat lokucione a të bashkëlidhura
me një pjesë të fjalisë. Përgjigjja jepet ose me fjalët - fjali po ose jo a me një
mos vallë. mos... vallë, vallë... mos, vallë a dhe a... vallë:
fjalë tjetër pohuese a mohuese të njëvlershme me to. me rimarrje të fjalisë
Vallë k\> m os është vetëm një rast? M os vallë mendonin se ishin të

142 K R E U IV
verbër? Në këto situata a sigurojmë dot vallë rendimente të larta në të gjitha
bimët që planiftkojmë?
N ë fjalitë p yetëse tërësore mund të përdoren edhe pjesëza
pasthirrmore me vlerë pyetëse - nxitëse, si: e, ë, a e ndonjë tjetër si këto; ato
dalin zakonisht në fixnd të fjalisë pyetëseatë periudhës pyetëse. Folësi formulon
një pohim d mohim dhe nxit bashkëbiseduesin të shprehet për të. Fjalia a
periudha gjer te pjesëza shqiptohet pak a shumë me intonacionin dëftor dhe
merr karakter pye|ës në fund:
- Ngjarje e papëlqyer Demkë, ë? - tha shoku Zylo. - E njohke, ë? -
Paske gjetur trung pishe, a? - tha pas pak. Bato Tahiraj pyeti: - Ju keiti
ndërm end të digjni depot, ëë? Hë, ç ’thua?
Shënim. Pyetja tërësore mund të shprehet ndonjëherë vetëm
me një pjesëz pyetëse a nxitëse - pyetëse pasthirrmore, kur kërkohet
një sqarim, si vijim i ijalëve të bashkëbiseduesit:
- E? - pyetipërsëriaim epadu rim . - E? T ë d h a n ë g jë? -A ?
- ia bëri përnjëherë, se iu duk se ajo diçka pëshpëriti.
7.2.1.4. Pyetjet janë të pjesshme, kur folësi kërkon të mësojë, prej
bashkëbiseduesit a bashkëbiseduesve, një element të thënies që nuk edi a nuk
e di në mënyrë të sigurt, - autorin ose objektin e një veprimi, tiparin e një
sendi a karakterizimin e këtij tipari, rrethanat e një veprimi.
Kur folësi nuk e njeh fare sendin, tiparin a rrethanën, e panjohura
jepet në fjali m e një përemër a ndajfolje pyetëse (kush, cili, çfarë, sa, isati, me
se, ku, nga, kur, si, qysh, përse, pse, etj.), ose me një tog me fjalë të tillë (për
ç ’shkak etj.). Në fjali kjo fjalë a ky tog mund të ketë funksione të ndryshme:
- Kush e kërkon? - Cilin shok kërkon të takosh? Cila qenka kjo? (-
Kështu thotëajo). - Cila? (-Trëndelinp.) - Ciia Trëndelinë? - Ç ’duhettë bëjmë
atëhere? - Sa jen i? - P rej nga je ? - Po ti, Kujtim ku do të shkosh? - Po edhe
deri atje s i do të vemi? (- tha Maksi). - Çfarë njeriu është ai? - ISiga se je
ngjirur atëhere? - I s a t i j e ti?
Kur fjaiia pyetëse fillon me një ndajfolje pyetëse në funksion
rrethanori, vjen më parë kallëzuesi, pastaj kryefjala; për spikatje a arsye tjetër
stilistike, mund të vijë në krye të fjalisë edhe kryefjala e kundrina:
- Si venëpunët? (Krh: Punët si venë?). Pse s ’erdhi Teuta? Nga ishte
ai? Po ti, përse s ’vjen, ore Gjergji? - Po sy të p se nuk i ngre?
Pyetjeve të pjesshme u jepet përgjigje ose me një fjalë ose me një
fjali të varur, që i përgjigjet pyetjes së bërë, ose, më rrallë, me përsëritjen e
T IP A T E FJA LIV E 143
fjalisë pyetëse, po me zëvendësim të fjalës pyetëse me gjymtyrën ose fjalinë e
varur që i përgjigjet asaj:
~ Po ky kujt ifle t? Lacit. - Cilit Lac? - Përçorit. Ç ’pate M artin? -
pyeti Hamdiu. - Asgjë. N ë ç ’pjesë të botës ndodhet Shqipëria ? - N ë Ballkan.
- Mirë është, mirë, veç ankohet gjithnjë. - N ga se? - Nga sëmundjet. - Kur
qenka m arrë ky vendim? - pyeti Nebiu. - Sa ikët ju . Pse ta lë? - pyeti Petriti.
- Sepse nuk e bën dot, - i tha i sigurt Gaqoja.
- Ç ’thotë? - Thotë se e kanë marrë të tjerët. S i ndiheni sot? - Mirë
(ndihem).
Fjalitë pyetëse të pjesshme, kur pyetja bëhet me fjalë pyetëse, nisin
zakonisht me këtë, por mund të nisin edhe me ndonjë fjalë tjetër, me të cilën
shprehetgjymtyra që kërkohet të spikatet. Këto fjali, me rendin përgjithësisht
të lirë të fjalëve në gjuhën shqipe, mund të dalin me skema strukturore ndër
më të ndryshmet, për të dhënë ngjyrimet kuptimore e stilistike të dëshiruara:
S i ndodhi kjo? Përse s ’m ë the që n ë mëngjes? Ç f’ a j të ka delja?
Cili j e ti, more, që tta bëre këtë hata?
Poxha M ersiniku është? Po k ëtësh oqen ga e kam? P osh tëpin ëm e
cilin ta lë? - Po ti ç ’kërkon këtu? Po ju cila jen i? - Ti ku je ?
Me fjalitë pyetëse, si e pamë, të shumtën e herës pyetet për diçka që
nuk di folësi, atëherëjanë fjali pyetëse informuese, po pyetet herë-herë edhe
për diçka që ai e di në mënyrë të pasigurt ose për një fakt qenien a mosqenien
e të cilit kërkon ta vërtetojë edhe me pohimin a mohimin e bashkëbiseduesit;
e atëherë fjalitë pyetëse quhen pyetëse vërtetuese:
- Të paska zënë vapa që n ë mëngjes? - e pyeti Murati. - E shikon n ë
ç ’gjendje të vështirë e vë vehten njeriu, kur u beson gënjeshtrave?
Folësi mund të pyesë bashkëbiseduesin e bashkëbiseduesit edhe për
vërtetësinë ajo të një elementi të thënies, - objekt,tipar, bartës tipari, rrethanë,
- që ai s’e di në mënyrë të sigurt a për të cilin kërkon të ketë edhe pohimin a
mohimin e të tjerëve:
- A s n ë rrugën Bardhyl s 'të zuri syri ndonjë të njohur? - pyeti Zefi. -
Jo, as n ë rrugën BardhyL / -Nga Vlora vjen? - pyeti buzagaz vajza. - Nga
VloraJ - Të këshillit je n i? / - Ti e le portën hapur? - Unë, dajë. /- D ritë të
quajnë ty?/Me këto u marrke, o Ndue Gjin Prela?/ - Letrën ti do ta shkruash?
- Letrën do ta shkruash ti?
Shënim. Një pyetje e pjesshme e shprehur me fjalë pyetëse
mund të pasohet nga një pyetje me fjalë jopyetëse. Me këtë të fundit
jepen elementet e thënies për të cilët folësi i drejtohet bashkëbiseduesit
144 KR1;U IV
që të sigurohet për vërtetësinë a jo të supozimit të tij. Në këto raste
një pyetje informuese ndiqet nga një pyetje vërtetuese. Pyetjet atëherë
mund të dalin të ndara ine pauzë të gjatë në dy njësi më vete, si fjali
të mëvetësishme a periudha. ose të vijnë njëra pas tjetrës, të ndara
me një pushirn të vogël, të shënuar në të shkruar me presje;
Kush I 'ika mësuar këlofjalë? Yt bir? E, baba, si a ngrysët'?
M irë? Ç ’e so/li aty doktor Besimin? M os vallë dësltira për të pirë
një kafe? - Kush fo li, Rizai ' - Kur lëshon dritë, natën? - E ku të
çonte, n ë Elbasan? - Ç ’mbledhje keni, të rinise?
Mund të kemi edhe pyetje dyfishe, përjashtimore. tërësore a të
pjesshme. Ato shprehen përkatësisht me dy fjali a grupe fjalish rne raporte
veçuese ose me dy gjymtyrë homogjene. të bashkuara në mes tvre me lidhëzën
apo, rrallë a. Propozohen dy a më shumë fakte. dy a rnë shumë elemente të
thënies, ndërmjet të cilave duhet zgjedhur vetëm njëri; realizimi i tij përjashton
tjetrin a të tjerët. 1 gjejmë këto pyetje si në fjalitë pyetëse tërësore, ashtu edhe
në të pjesshmet:
- M ore, slitëpija n ë ato apo m ë bëjnë sytë mua ’ - i thashë Shemes. -
Po ti, vjen apo ikën? Po M akaseni a do të ketë ndryshuar gjatë tre vjetëve?
A po do të je të g jithm onë ai ip a ri, i urtë, i sjellshëm, i dashur'?
- Ku do të shkosh, n ë p u n ë a n ë shtëpi?
7.2.2.Fjalitë pyetëse jo të mirëfillta. Kaedhe fjali pyetëse nga forma,
që nuk shërbejnë për të pyetur, po për të shprehur nxitje për veprim, këto janë
fjalitë nxitëse-pyetëse, pse për të shfaqur me forcë, në mënyrë të gjalië, më
shprehëse, një pohim a mohim, këto janë fjalitë pyetëse retorike.
Fjalitë e fundit, për të cilat është folur te fjalitë dëftore - thirrmore,
mund të përmenden edhe këtu, sepse kanë karakter kompleks, daiin në forma
të ndryshme. që i afrojnë herë me dëftore- thirrmoret, herë me pyetëse-
thirrmoret, duke kaluar ndonjëherë edhe te fjalitë pyetëse ose dëftore:
Kush e p a tim en d jen te ajo? (=Asnjë s’epati mendjen,) - Ku ingjitesh
dot m alit ti? (=Nuk i ngjitesh dot malit ti.)
Shënime. 1. Mund të permenden edhe ato fjali pyetëse që,
për të tërhequr vëmendjen mbi një fakt, për të pohuar a mohuar diçka
në mënyrë shprehëse, e japin kumtimin në formë të një fjalie pyetëse
të zakonshme e jo të një fjalie dëftore:
- A s ’të kam thënë (=Të kam thënë...) unë, moj, cjë zoti
T IP A T E FJA LIVE 145
doktor e tund? A dilet kështu (=Nuk dilet kështu), papallto, me këtë
të ftohtë?
2. Me fjalitë pyetëse mund të shprehet ndonjëherë edhe
hipoteza, kushti; ato janë atëherë të barazvlershme e të
zëvendësueshme me fjali të varura kushtore:
D olifjala nga dhëmballa?(=?o doli fjala nga dhëmballa)-
E mori vesh e gjithë mëhalla. Do të rrosh m e nder m bi dhe? Me të
ligj mos u përzje.
3. Kur pyetjangërthen njëperiudhë hipotetike, mund të lihet
pa u shprehur fjalia kryesore dhe të dalë fjalia pyetëse në formë e një
fjalie të varur kushtore:
- Mirë, po sikur të m ë thotë se n u k pret? (=Mirë, po ç’.të
bëj unë sikur të më thotë se nuk pret?). Po sikur t ’i kishte ardhur
ndonjë pushim zemre, pa njeri pranë?
Mjaft herë fjalia pyetëse mund të shprehë reagimin e folësit ndaj një
thënieje të bashkëbiseduesit ose të një elementi të saj. Në të tilla raste ajo
mund të marrë forma e vlera të ndryshme, të ngarkohet me efektivitet, në një
masë ku më të madhe, ku më të vogël, të dalë si fjali pyetëse, ose si fjali
pyetëse-thirrmore.
Në fjalitë pyetëse reaguese rimerret shpesh në formë pyetjeje një
gjymtyrë a një ijali e pyetjes së bërë:
- M endoj se është rasti më i mirë që ta hedhim ttë gjyq, - ipropozi ajo
të vëllait. - N ëg jyq ? ! Je në vete ti apo jo ? - Mos keni bukë? - B ukë? - Nuk më
kujtohet. - S i s ’të kujtohet? A i bile të përshëndeti dhe të buzëqeshi. - Vapori
vjen nesër në mëngjes. - Nesër?! - pyeti, i çuditur, Skënderi. - Po shumë herët.
Edhe fjalitë pyetëse mund të dalin, po ashtu si edhe fjalitë dëftore,
me kuptime modale të ndryshme. Ato mund të pyesinjo vetëm për fakte reale,
por edhe për fakte të mundshme; mund të tregojnë supozim a dyshim,
mëdyshje, pasiguri:
T ëpëlqejnë lulet? - Nga p o vjen ti? Deshi të qetësohej sadopak. Po
si të qetësohej? Ndoshta ajo gaboi që erdhi aty, p a u këshilluar me asnjeri. Po
m e cilin të këshillohej? Pyeta veten me zë: Nga ta filloj?
Kur folësi luhatet ndërmjet dy a më shumë qëndrimesh, pohimesh a
mohimesh, dhe vë në pyetje ç ’duhet të bëjë, si të veprojë, fjalia quhet pyetëse
deliberative:
Nga të shkoja? Tënisesha dhe uttë nga kishin vajtur të tjerët apo të
dilja tefusha e shkollës, që ishte aty pranë? - Ç ’tëb ëj u n ë i varfëri? T ’ish ku l
 146 K REU IV
T IP A T E FJALIVE 1 47

apo të m os i shkul? Kjo është çështja. ishin dhe se kishin t/ëndruar te shtëpia e tij. Lexuesi do të kërkonte të mësonte
7.2.2.1. Fjalitë pyetëse-thirrmore. Fjalitë pyetëse janë herë-herë të si u ndërtua konkretisht një vepër aq e m adhe në një kohë rekord, çfarë
ngarkuara me efektivitet. Kur elementet afektive janë të ndjeshme dhe kjo njerëzish ishin ata që e ndërtuan dhe ç ’metoda përdorën. Pyetjes se nga e
shfaqet në intonacionin, fjalitë janë pyetëse - thirrmore. S’ka një kufi të prerë dinte këtë gjë, ai s ’iu përgjigj.
midis tyre dhe ijalive pyetëse, po shtrihet një radhë e tërë rastesh të shkallëzuara Në periudhën me fjali pyetëse të zhdrejtë përgjithësisht ndihet i mekët
të ndërmjetme. a s ndihet fare intonacioni pyetës. Periudha ka intonacionin e fjaiisë kryesore
Janë Çali pyetëse - thirrmore një pjesë e madhe e Qalive pyetëse dhe merr pikësimin që kërkon ajo: pikë, pikëçuditje, pikëpyetje ose pikëpyetje
reaguese e po ashtu e fjalive pyetëse retorike. Porjanë të tilla mjaft herë edhe e pikëçuditje:
fjali të ndryshme pyetëse të mirëfillta. Në fund të f j a l i v e atë periudhave pyetëse
E kishte kuptuarfare mirë ai se ku ishte qëllimi. Pyete ku do të shkojë.
- thirrmore vihen njëkohësisht pikëpyetja e pikëçuditja. Ndonjëherë përdoret Dëgjo ç ’m ë ndodhi ndaj dreke dje. Po cila ishte dhe si ishte, asnjë nuk e pa
vetëm pikëpyetja (e kjo kur karakteri thirrmor i ljalisë a i periudhës është i nga ne. Shko ku të them unë! A e d in ipse jë m i mbiedhur sot këtu?
mekët), dhe vetëm pikëçuditja, kur fjalitë shprehin më shumë një ndjenjë a
qëndrim afektiv (çudi, protestë, zemëratë, refuzim, ironi etj.) sesa një pyetje,
kur karakteri thirrmor është i theksuar edhe fjalia kalon një fjali dëftore-
thirrmore:
E ku ta di unël Se mos e kishte shkruar në ballë - tha Rustemi.
Pupu, m oj bijë, si f le t këslttu!
- Paske hapur sytë?! - tha ajo pa e fshehur gëzimin. - Pse more
zotëri, të kthehem prapë?! - iu hakërrye sulovari. - Tëpunojnë edhe burrat
në vjeljen epam bukut?! - Pse jo?

7.3. F jalitë pyetëse të zhdrejta. - Si e pamë edhe më sipër, pyetja

mund të bëhet edhe në mënyrë të tërthortë, si ligjëratë e zhdrejtë, në formën e
një fjalie (kryefjalore, kundrinore, rrallë përcaktore), të varur prej një foljeje,
rrallë prej një mbiemri a emri foljor, me kuptim të pyeturi, të thëni, informimi
a me vështrim tjetër të ngjashëm.
Fjalitë pyetëse të zhdrejtajanë zakonisht fjaii thjesht pyetëse. Ngjyrimi
thirrmor përgjithësisht nuk shfaqet në këtë formë pyetjeje, prandaj s’ka ijali
pyetëse - thirrmore të vërteta të zhdrejta.
Fjalitë pyetëse të zhdrejta mund të shprehin pyetje tërësore a të
pjesshme. Në rastin e parë ato ngrëthejnë pjesëzat a, më rrallë mos, vallë, ose
lidhëzat nënrenditëse në, nëse,_ të kthyera në pjesëza. N ë rastin e pyetjeve të
pjesshme përdoren po ata përemra, po ato ndajfolje pyetëse si pyetjet e drejta,
të prira herë-herë nga lidhëza ftiliuese se:
S'dihet n ë k a p ë r të ardhur a jo Petriti sot. Stefani ndaloi një hop
për të parë nëse p o flin in apo e dëgjonin. 1pfetur nëse do të vinte m e ne, ai
s ’dha një përgjigje të prerë.
Ne dinim përse luftonim dhe ku po shkonim. Dhe ky tregoi se cilët
 KREU V

F JA L IT l POHORE DHE MOHORE

1. Kur shprehim mendimet tona në ligjërim, njëkohësisht japim edhe

vlerësimin e thënies nga pikëpamja e realitetit të asaj për të cilën flitet. Të
gjithë tipat e llojet strukturore e funksionale të fjalive, sipas raportit të thënies
me realitetin dhe formën përkatëse të shprehjes së tij, mund të jenë pohore
ose m ohore (pohuese ose mohuese). Çdo kumtim mund të pohojë ose të
mohojë diçka, të shprehë qenien a mosqenien e diçkaje, duke marrë ky pohim
ose mohim shpesh ngjyrime të ndryshme.
Fjalia është pohore, kur shpreh qenien, praninë, vërtetësinë e diçkaje,
të një lidhjeje, dhe mohore, kur tregon mosqenien, mungesën, pavërtetësinë e
saj. Këto fjali dallohen njëra prej tjetrës jo vetëm nga natyra e përmbajtjes,
por zakonisht edhe nga shprehja, nga forma. Fjalitë mohore kanë përgjithësisht
fjalë e shprehje (pjesëza etj.) me të cilat shfaqet mohimi, ndërsa fjalitë pohore
dalin vetëm për një pjesë të pajisura me mjete gramatikore shprehëse të
karakterit pohor të tyre (kryesisht në dialog, në përgjigjet dhënë ndonjë fjalie
pyetëse), të shumtën e herës ato u kundërvihen fjalive mohore nga mungesa
e mjeteve dalluese:
N u k e di, po i Edit s ’është. Po mos u mërzit e mos jli, moj nënë, se
nuk do të vonohemi. As drekë nuk ke ngrënë? Pse nuk erdhe dje? M os e
harro fja lën që të thashë. A i donte të vështronte jo me sytë e rreptë të moshës,
po me sytë e ëm bël të nipit. - Jo, Jo - thirri Arseni. - S ’e k e lexuar ti këtë letër?
E mbante mend mirë. Ku p o shkon? - Ngreu, Tili, bir i nënës. - Të
iki? - Po, po. Të ikësh.
Në kushte e raste të caktuara fjalia mund tëjetë pohore nga forma, të
mos ketë pjesëza a fjalë mohuese, por, nga përmbajtja, nga kuptimi, të jetë
150 KREU V
mohore; dhe anasjelltazi, të ketë fjalë mohuese dhe tëjetë nga kuptimi, pohore.
Mund të kundërvihen në një njësi pohimi e mohimi.
'Dy tipat kryesorë mund të dalin në formë të zbutur, të kufizuar, ose
të theksuar, në variante e ngjyrime të ndryshme.të shprehura zakonisht me
pjesëza, ndajfolje, përemra, e mbiemra përemërorë mohorë, duke ekzistuar
dhe një fushë e ndërmjetme, pa një vijë ndarjeje të prerë midis dy formave
themelore të thënies.
Sikur fryn më shumë sonte. More Sami, siku r s ’jemi mirë këtu. Unë
po shkoj të shoh lumin, m base ka.rënë ujët. M os vallënuk e mendoi? Ndofta
ai s ’vjen.
Do të vijë p a tjetër nesër. Ne kemi plotësisht të drejtë. Sigurisht ju
nuk e dinit këtë. S ’e kam parë kurrë këtë njeri. A s nuk e pa. Nuk sqarova
asgjë. Unë e kapërcej natën e jo ditën. Ja nisi punës, jo gjetiu, por tamam te
vendi ku na paska qenë dikur “mulliri i Këngëve ’’.
Pohimi e sidomos mohimi mund të gjejnë shprehje ndonjëherë edhe
me mënyra e mjetet të tjera, leksikore a fonetike. Herë-herë karakteri i thënies
mund të përcaktohet edhe nga situata e konteksti: ■
- Pushoi (=Mos fol më). - Të bukur punë paskë bërë! (shqiptuar me
një ton ironik = Nuk paske bërë punë të mirë. Paske bërë punë jo të mirë).
FJA L IT Ë P O H O R E
2. Fjalitë pohore shprehin pohim, qenien e një fakti nëpërmjet lidhjes
midis dy gjymtyrëve kryesore, kryefjalës dhe kallëzuesit, miratojnë, vërtetojnë,
mbështesin një thënie. Mund të shfaqin edhe një dëshirë, një nxitje për
realizimin e diçkaje, ose të pyesin për vërtetësinë e saj:
Erdhi vjeshta... toka u bë kockë. Nusja pastë këmbën e mbarë!-fillonin
përsëri urimet. Ngrini pra flamurin përpara dhe rrëfehuni burra si ngaherë.
Sa më pëlqen blegërima, zëri i ëmbël i bagëtisë! Kishte ardhur! - Me bujqësi
po merresh tani? - pyeti prapë nënë Hatija.
2.1. Pohimi mund të jetë i sigurt, por edhe i pasigurt. Herë-herë ai
mund të jetë i z b u tu r, (i kufizuar, i dobësuar), por edhe i përforcuar (i
theksuar) nëpërmjet ndajfoljesh, pjesëzash e fjalësh a shprehjesh të ndërmjetme.
2.1.1. Pohimi i sigurt gjen shprehje me fjalë të caktuara vetëm në
përgjigjet ndaj një pyetjeje vërtetësie, e në ndonjë rast tjetër të veçantë, me
pjesëzën po si fjalë-fjali, si zëvendësuese e një fjalie pohore, vetëm ose të
ndjekur nga fjalia pohore përkatëse:
FJALITË POHORE D H E M O H O R E 151
- Do të shkosh? - Po. Po, do të shkoj...- E vendose? Po! E vendosa!
Po, e vendosa.
Po del e përdorur edhe në ndonjë rast tjetër, si p.sh. para një fjalie të
zakonshme pohore, për të shprehur një pohim këmbëngulës theksues:
Ai, po, ai është i shkathët.
Me po ose edhe me ndonjë fjalë tjetër si: mirë, ashtu etj., mund të
shprehet edhe pëlqimi, pranimi i një propozimi:
- Shkojmë tani? - Po (shkojmëj - Nisemi? - Mirë. Mirë, nisemi. - Lëri
fja lë t - vazhdoi ajo. - M irë - tha. Tani po i lë.
Pohimi në përgjigje ndaj një fjalie pyetëse mund të jepet edhe në
formën e një fjalie dëftore, që përsërit thënien e pyetjes së plotë ose gjymtyrën
mbi të cilën bie pyetja, në rastin e pyetjes së pjesshme. Në të tilla raste në
Pyetje gjymtyra për të cilën pyetet, dallohet nga vendi dhe nga theksi i fjalisë
që bie mbi të.
Do të kth ehetxha Rexhepi? - Do të kthehet. Petriti erdhi? - Po, Petriti
- Të hëitën do të vish? - Po (të hënën) ose - Po, të hënën (do të vij).
Pohimi mund tëjetë i përforcuar, i theksuar, me ndajfolje e lokucione
ndajfoljore, me fjalë a lokucione të ndërmjetme, si: natyrisht, vërtet, sigurisht,
me siguri, plotësisht etj., ndër të cilat disa edhe me pjesëza mohore në përbërjen
e tyre:j>a tjetër, p a fja lë, p a dyshim etj.:
Sigurisht ato e kuptonin se shpirti i Fanit ishte shqetësuar. Do të
kthehem, patjetër që do të kthehem. Do të gjendet m e siguri dikush që t ’i ketë
parë. Ganiu p a fja lë është më i rniri. (- Mos shiko ashtu, se të merren mentë).
Vërtet më merren. Ne kem iplotësisht të drejtë. N atyrisht edhe unë karn për të
ardhur.
Në dialog, në përgjigje të një pyetjeje, pohimi i sigurt i përforcuar
mund të shprehet me përsëritjen e pjesëzës po, shoqëruar herë-herë me
përsëritjen e fjalisë, të një pjese a të një gjymtyre të saj:
- Në mëngjes do të nisesh apo jo ? - Po . p o . Sigurisht - tha Haxhiu
pakëz i hutuar. - A d o ta thajnë dot? - Po,po,edhe m u n d ta thajnë.
Në përgjigjet përdoren si fjalë-ijali edhe p o s jp o s ijo ,s iyo,sidomos
dy të fundit, me ngjyrimin e një pohimi theksues:
- Ke cigare? - tha piktori. - Kam p o si - tha Arseni. - Të shtëpisë e
kam, posi. Nesër ajo do të sjellë dhëndërrin. - Ashtu?! - Posi. - Po a më ke
falur? - E si jo, Do të vish edhe ti? - S i jo.
2.1.2. Pohimi mund të bëhet i pasigurt me mjete« mënyra të ndryshme
që e dobësojnë a e kufizojnë atë.
Pjesëzat mbase, ndoshta e ndonjë tjetër me kuptim të ngjashëm e
152 KREU' V
vënë në dyshim sigurinë e vërtetësisë së pohimit, ndërsa me pjesëzën gjoja
paraqitet ky si jo i vërtetë:
S 'ka ardhur se ndoshta është i sëmarë. (- Janë sipas standardeve,
më thanë). - Ndoshta, ndoshta - ua ktheva. M base ke të drejtë. Thotë se gjoja
s 'e ka ditur këtë.
Me ndajfoljen pothuaj kufizohet një pohim: “Unë pothuaj e kisha
harruar këtë.
Me lidhëzën - pjesëz sikur para foljes kallëzues mund të shprehet në
një ijali, zakonisht një hamendje, një pohim (por edhe mohim) përafërues, i
papërcaktuar me përpikëri, i thënë me një farë ngurrimi:
Ardhja e Samiut, e Bimit dhe e gjithë shokëve të tjerë sikur e largoi
hijen e vdekjes. - More Skënder, po unë sikur ta kam thënë edhe një herë tjetër
këtë.
Me pjesëzën si përpara një gjymtyre të fjalisë shprehet një pohim jo
i prerë lidhur me të:
Qeshi si me zor. fshte si i mërzitur.
Shënim. Një pohim mund të kufizohet nëpërmjet një
gjymtyre të ndërtuar me parafjalët veç, përveç, me përjashtim që
shënon çka përjashtohet nga pohimi i shprehur prej fjalisë:
Përsëri qeshën të gjithë, veç Dinit e Dullës. Të tërë u fu tën
brenda, përveç nënës.
Me pjesëzat pyetëse vallë, mos mund të shprehet dyshimi i folësit
për vërtetësinë e faktit të shprehur prej tij në pyetjen që bën, një pohim i
pasigurt:
- M os i thashë ndonjë gjë që s ’duhej të thoja? Tëjetë vallë e vërtetë?
M os vallë nuk i radhiti këto të tëra?
Pasiguria e një pohimi, mundësia e jorealiteti i diçkaje, mund të
paraqitet herë-herë edhe nëpërmjet një trajte mënyrore a kohore. Kështu, me
formën e së ardhmes e sidomos të së ardhmes së mëparme jepet herë-herë
diçka që ka të ngjarë të jetë, të bëhet, mundësia e saj, kurse me habitoren
mund të shprehet ndonjëherë pasiguria e folësit për atë që pohon, sidomos kur
ai referon diçka të thënë prej ndonjë tjetri a të tjerësh e jo diçka që ai e di mirë:
“K y do të je të Rrapoja " - menduan dhe e lanë trungun e lisit. - D o të
më jen ë vrarë sytë nga elektrogjeni, më qajnë e më djegin. -S 'po e gjej. Do të
je të m buluar me dhe ose me gurë. A i paska ardhur po s 'të paska gjetur.
Thonë se . qenkëshin kalorës të prapë dhe e përdorkëshin lakun për të zënë
FJALITË POHORE D H E M O H O R E 153
pela të egra.
Një pohim mund të shprehet edhe me ngurrim, duke mos e ditur
diçka me saktësi a siguri, duke e dhënë në mënyrë përafëruese me të njëjtin
kallëzues në formë pohore e mohore me lidhës veçuese:
Po fsh a ti ju a j ka a s ’ka dhjetë dymbëdhjetë shtëpi.
Shënim. Me foljen gjysmëndihmëse m und (ndonjëherë
rnundet) shprehet eventualisht, mundësia e një fakti, ose bashkë me
të, edhe pasiguria për vërtetësinë e thënies, një hamendje, kur
kaliëzuesi është në të kryerën e lidhores:
M und ta bëj edhe unë këtë. M uiulet që e njeh edhe ti. M u n d
të ketë qenë Petriti.
Ka edhe fjali, në formë zakonisht pohore, në ndonjë ndërtim edhe
mohore, që shprehin një veprim që ka shkuar gjer në prak të realizimit, por
s ’është realizuar efektivisht. Ky ngjyrim i veçantë kuptimor i tyre jepet me
pjesëza a lokucione-pjesëza të caktuara, si: desh, gati, mend, për pak, p ërp a k
desh, të përdorura përpara foljes kallëzues që zakonisht është në të kryerën e
thjeshtë. Dalin edhe lokucionet rnendsa, gati sa, për pak sa të shoqëruara me
pjesëzat mohuese nuk, s. Të tilla fjali zënë një vend të veçantë, midis fjalive
pohore e fjalive mohore, duke shprehur diçka që, në fundtë fundit, nuk ndodh;
ndonjëherë një pohim të kufizuar:
Desh u rrëzova. M end qau, kur e pa në atë ditë. Gati u err. Në korridor
Xhaferip ë r p a k desh upërplas me Zarikun. M end sa nuk ipushoi zemra. Aty
p ër pa k sa nuk i ra pika. Ajo gati sa nuk klithi.
2.1.3.Siç u përmend më sipër, fjalia mund të jetë mohore për nga
forma, po pohore për nga përmbajtja, e anasjelltas pohore për nga forma e
mohore për nga përmbajtja. Këto i gjejmë kryesisht te fjalitë pyetëse retorike,
në të cilat nuk pyetet për të njohur diçka që folësi nuk e di, po për të pohuar a
mohuar diçka me forcë të veçantë, si edhe në fjali thirrmore të aferta me to:
Po ku dëgjonin gratë! (= Nuk dëgjonin në asnjë mënyrë gratë). Po
ku e njeh ti atë jetë? (= Ti nuk e njeh aspak atë jetë) E kush pyet p ër mua?
(=Askush s’pyet për mua).
E kush nuk të beson ty, o Marinë? (=Të gjithë të besojnë ty Marinë),
E ku s 'i shkon mendja njeriut (=Kudo i shkon mendja njeriut), kur ndodhet
ngushtë.
Fjali mohore për nga forma, po pohore nga përmbajtja dalin edhe te
fjalitë pyetëse nxitëse, që shprehin një propozim, të njëvlefshëm me fjali pohore
154 K R EU V
të zakonshme nxitëse a nxitëse thirrmore:
A nuk bëjmë ne të shtatë një grup më vete? - qeshi Etleva. A nuk
shkojmë edhe ne me ta?
Pohimi jepet këtu në një mënyrë ekspresive. Ai mund të shprehej pa
këtë ngjyrim me fjalitë përkatëse pohore, pyetëse e nxitëse: A shkojmë edhe
ne me ta? Shkojmë edhe ne me ta.
Ka raste të tjera ijalish pyetëse pohore në formë fjalish mohore:
A s ’të thashë imë ty që e kishe gabim? (=Unë të thashë që e kishe
gabim). Pohimi këtu merr një ngjyrë theksimi të veçantë:
A ka kope p a çoban? (=S’ka kope pa çoban).4 dilet kështu i veshur
hollë në këtë të ftohtë?J= S ’dilet kështii i veshur holië në këtë të ftohtë).
F JA L IT Ë M O H O R E
3. Te fjalitë mohore mohohet përmabjtja e gjithë fjalisë, ose një ele-
ment i saj, qenia e një fakti, shprehet dëshira a kërkesa për të mos u bërë
diçka, për t’u parandaluar një veprim, gjendjej pyetet për vërtetësinë e
mosqenies së diçkaje. Këto fjalijanë të shenjëzuara, karakterizohen zakonisht
nga prania e pjesëzave mohuese, të cilave mund t’u shtohen, për saktësim të
mëtejshëm a përforcim, ndajfolje, përemra, mbiemra përemërorë a ndonjë
fjalë tjetër mohore:
Ata të tre nuk m ë vunë re.- S ’e ka të lehtë, - tha Çlirimi. - As që e
pyeti. - M os e ndizni zjarrin - tha Fatja. Por as e ëma, as i ati, nuk treguan
ndonjë vëmendje të veçantë për të. N uk kërcen? - Jo. Pa ardhur unë, mos ik.
Jo rrallë ndodh që të zhvillohen mbledhje të tilla. Neve na dhemb, jo ty.
Për atë nuk dyshoj aspak - u nxitua ta siguronte djaloshi. S 'e kam
parë fa re Petritin këtë javë.
E dinin këtë, ndaj nuk nguteshin asnjëherë. Kurrë m os hyfsh në
rradhën e tyre. A ta s ’dinë asgjë. S ’kuptohej nga askush, as nga i biri. Vallë,
asnjeri nuk kishte dalë për ta parë? S ’ndiente asnjë dhembje.
3.1. Mobimi i përgjithshëm e mohimi i pjesshëm:Në fjalinë mohore
mund të mohohet gjithë ç ’shprehet prej saj e atëhere mohimi i referohet
kallëzuesit dhe pjesëza mohuese vihet përpara këtij. Në këtë rast kemi të bëjmë
me një mohim të plotë, të përgjithshëm, të mirëfilltë. Mund të mohohet një
element i thënies, prania e një qenieje a sendi, e një tipari, e një rrethane,
atëhere kemi një mohim të pjesshëm, që i referohet një gjymtyre të fjalisë,
FJALITË POHORE D H E M O H O R E 155
me përjashtim të kallëzuesit:
- Po mos u mërzit e mos fli, m oj nënë, se nuk do të vonohemi. N uk
të kuptoj, jo . S ’p o e ndezim zjarrin, ë? S f’ryn. Nuk duhet të lejohet që njerëzit
tanë të mos kenë vullnet dhe të m os studiojnë. S ’është aspak p ë r t ’u çuditur. -
Jo, s ’gjeta dot njeri. - Do të vish ti me ne? - Jo.
Jo gjithë zogjtë njohin melin. Në punë e në je të jo të gjithë ja n ë
gjakftohtë. Koka më arrinte jo më lart se kraharori i tij. Jo kurdoherë p unohef
e mendohet kështu.
3.1.1. Mohimi i përgjithshëm, tërësor në shqip shprehet me pjesëzat
nuk, s, mos, as, ja. Mund të shfaqet edhe me lokucionin as që; në raste të
caktuara, edhe me pjesëzën e parafjalën mohore pa.
Pjesëzat s ’ e nuk përdoren me kallëzuesin ose këpujën në mënyrat
dëftore, kushtore, habitore, duke u vënë para tyre. Janë të ndërkëmbyeshme
dhe më të përdorurat, pa ndonjë ngjyrim të veçantë:
Molla, po s ’u p o q s ’hahet. S ’do të kishte ndodhur kjo, po të kishte
pasur m ë kujdes. S ’p askaardhur Petriti? Atëhere, nuk ke kundërshtim? Po të
vonoheshim edhe më, nuk do të arrinim këtu në kohë. Nuk të shkoka mirë
ora.
Pjesëza mos përdoret me kallëzues a këpujë në mënyrat lidhore,
urdhërore, dëshirore, në ndonjë rast (si në ndonjë fjali të varur kushtore) dhe
në dëftore; po ashtu edhe në ndërtimet me përcjelloren, e paskajoren e dytë:
Të m os e dëgjoj -edhe një herë prej teje këtë fjalë. M os më shiko
ashtu sikur nuk më kupton, - fo li Agimi. M os vdeksh ndonjëherë, o Xhezo. Në
mos paç ti besim te shkenca, kush do të ketë? Në mos e di ti, kush do ta dijë?
- Duke mos ditur tjetër rrugëzgjidhje, lashë shishet e qumështit në korridor.
Drita qe vendosur për të m os u dalluar çadra.
Pjesëza rnos mund të përdoret edhe si fjalë-fjali me vlerën e një fjalie
urdhërore ndaluese, vetëm ose e ndjekur nga një fjali mohore:
- M os!...dhe vuri shkopin në mes të Sulejman Tafilit e të birit të Koz
Dynjasë. - Mos, bir se s ’bën. - Mos, he burrë, mos e prish atë zemër!
Nëse i referohet një veprimi të vetës së dytë shumës, mos mund të
marrë mbaresën - ni të kësaj vete e të dalë në formën foljore mosni:
- Mosni, m ore m ë bëni nevrik, - tha Rrapoja.
Shënime. 1. Si u pa edhe nga shembujt e mësipërm, kur
përdoret me një folje të mënyrës lidhore, m os vendoset zakonisht
ndërmjet pjesëzës formëformuese të dhe trajtës foljore themelore.
Ndonjëherë, sidomos në fjalitë e pavarura dhe kryesore nxitëse
156 K R EU V
thirrmore mund të dalë përpara:
- Të m os e harrosh këtë detyrë. M os t 'i harrosh këto fjalë.
2. Lokucioni se mos me mënyrën dëftore mund të shprehë
në kushte të caktuara një mohim ekspresiv, kategorik:
Se mos e njoh mirë unë atë!
3. M os në gjuhën populiore del e përdoruredhe me pjesoren
me pa:
Pa m os qarë një fëm i, nuk i je p e ëma gji.
M os mund të mos jetë pjesëz mohuese, po pyetëse që shpreh
pasiguri, mundësi, dyshim, e përdorur vetëm ose me pjesëzën vallë
duke formuar me të një iokucion:
- M os e p a të gjë vëllanë? Mos nuk e dinte ai?
Pjesëza mos nuk ka kuptim mohor edhe në ndonjë rast tjetër.
P.sh., kur përdoret në një fjali të varur që bashkohet me një folje si “
druhem”, me lokucione foljore si “kam frikë”, me emrin “frikë” e
me ndonjë shprehje a ijalë analoge, tregon dyshim, mundësi:
Frika se m os thoshin për të ndonjë fja lë jo të këndshme e
m bajtipërfundim isht në vend. K ish tefrikëse mos pengohej e mbytej
në ujë. '
Me folje e lokucione foljore si “ruhem”, “kam kujdes” etj.
e shprehje të tjera si këto, shfaqet një veprim të cilit i duhet
shmangur:
Ruhu se m os bësh ndonjë gabim. Ki kujdes se mos
rrëzohesh. M baje vesh se mos djalli hyn në mes dhe vijnë e trokasin
në portë.
As shpreh një mohim disi të theksuar. Mund të shoqërojë pjesëzat e
zakonshme të mohimit (s,nuk,m os,pa) ose të përdoret vetëm. Del edhe e
përsëritur. Ka një diapazon të gjerë e të larmishëm përdorimi si pjesëz e si
lidhëz, me vlera e ngjyrime të ndryshme. Shpreh mohim të përgjithshëm por
mund të shfaqë edhe mohim, të pjesshëm. E bashkuar me lidhëzën që formon
pjesëzën-lokucion as që:
P.sh. A s i p ata vënë re. A s m ’u përgjegje. A s që do t ’ia dijë.
As unë nuk e di sa orë gjumë bëra. N u k ndenjti as dhjetë minuta.
Stefan Bardhi kishte tri ditë me ethe, një malarje, të cilën nuk e shkriu as kur
punoi disa vjet në shkollat e Korçës.
Si lidhëz mohore përdoret qoftë në fjali për të bashkuar gjymtyrë
homogjene këpujore, qoftë në periudhë për të bashkuar fjali të bashkërenditura
FJALITË POHORE D H E M O H O R E 157
këpujore, e përsëritur osejo e përsëritur, duke qenë herë-herë e prirë nga njëra '
prej lidhëzavet e, dhe, edhe.
N ukjam takuar sot as me Petritin, as me Sokolin. Po kjo nuk është as
e thjeshtë, as e lehtë, as e mundur. Unë nuk m und të vij as nesër e aspasnesër.
As fytyrën e kish larë, as flokët i kish krehur. A i nuk erdhi dhe as na lajmëroi
se s ’do të vinte.
1.4. Pjesëza jo shpreh mohim të përgjithshëm, por edhe mohim të
pjesshëm.
Në mohimin e përgjithshëm ajo përdoret së pari si fjalë-fjali, në vend
të një fjalie mohore ose bashkë me të, për theksim, në përgjigjet ndaj pyetjeve
të bëra, në reagimet, në mospranimet e në raste të tjera të veçanta:
- S j’ e më me punë atje në Kuçovë, more djalë? - Jo - tha Ganiu. (-
Shko në gjygj, more zotëri, unë s ’kam ç ’të të them tjetër/ - Jo. - Në gjyq unë
nuk shkoj. - Jo, nuk do të pyes më, - tha me vete një mbrëmje. Nuk punohet jo.
- P o s ’është e mundur, jo. Nuk punohet. jo ; qajë me lot e jo t ’i këndojë
poeti!...
Përdoret jo edhe në krye të di** të varura, para lidhëzës
perkatëse, për të mënjanuar një shkak, një synim. kusht, kohë, vend, pasojë
etj.:
Rregullat e mbledhjes i kemi vënë jo që tapengojnë një debat të tillë,
p o r që ta zhvillojnë m ë tej këtë. - Ku shkon me këta dy grushta p lo t - më pyeti
nëna, jo se i dhimbseshin qershitë, po se kisha ngrënë tepër... Dhe unë shkoja
p ër ujë, jo se isha djalë i mbarë, i dëgjuar e i urdhëruar. Jo! Jo! Do të shkosh
jo ku të duash ti, p o ku të ndihet nevoja. - Ne, vëllezër duhet të gjejmë rrugën
tonë e jo të shkojm ë si pulat qorre.
Herë-herë jo përdoret në vend të një foljeje prirë prej një pjesëze
mohore:
Jani erdhi, kurse Sokolijo (=nuk erdhi). Vendimet duhen kontrolluar
nëse zbatohen ose jo (= ose nuk zabtohen). Disa njerëz edhe i mashtron, një
popull të tërë jo . Ujku qimen e ndërron, p o r zakonin jo.
Ndonjëherë jo - m e gjejmë të përdorur edhe në krye të një fjalie të
pavarur a kryesore në formë të një fjalie të varur mohimi e në këtë rast merr
një formë më shprehëse, më të prerë:
Jo se Velçani vete huq (=Velçani nuk vete huq), përkundrazi, p o ka
edhe më mirë.
Me jo mund të mohohet edhe një kallëzues emëror, duke u vendosur
pranë mbiemrit a emrit që e shpreh atë:Ai ishte jo i kujdesur.
3.1.2. Në mohimin e pjesshëm mund të mohohet njëeiement i thënies,
 158 KREU V
i shprehur me një kryefjalë, një kundrinë, një rrethanor, zakonisht me pjesëzat
jo , pa, ndonjëherë edhe as.
a) Jo, mund të përdoret përpara çdo gjymtyre, mjaft herë në
kundërvënie me një gjymtyrë tjetër me të njëjtin funksion:
' Ishte i matur e jo i rrëmbyer. - Fajin e ke ti, jo y t bir. Njeriu merr
vesh me jja të e jo me dru. Jo më kot shteti u tregua i kujdesshëm. Njoh vëllanë
e Sokolit, jo të Gjergjit. Noti mësohet jo në tokë, por në det. Morën përpjetë
fshatit, p o r jo rrugëve. Kjo kashtorja e kish ballin jo me gurë p o r me një
gardh të trashë purtekash lajthie. Nga ana tjetër, jan ë lidhur fo rt pas disa
traditash jo të mira e p a s disa zakonesh prapanike. Dhe fajin e kish jo lumi,
p o r kreshtat e lumit. Kjo ndodh jo rrallë. Donin të ngryseshin në shtëpi atë
natë e jo pyllit. A i u përm bahetjo jjalëve, p o r veprave. Me të vërtetë ajo qe një
skenë tërheqëse e për të qeshur, mirëpo jo e goditur.
Jo në vend të një fjalie mohore del edhe në pyetjet altemative:
77 e njeh këtë apo jo ? (= apo nuk e njeh).
Jo përdoret edhe me foljet në përcjellore e në paskajore të dytë, të
pazgjemra e të zgjerura:
Jo duke bredhur poshtë e lart, por duke u perqëndruar mund ta kryesh
me kohë punën që të është ngarkuar. Ata hoqën për ta zbukuruar këtë jetë, jo
p ë r ta prishur.
- Parafjala p a përdoret për të mohuar një tipar e, në ndonjë rast,
ndonjë rrethanor; mund të dalë edhe para emrit të kallëzuesit emëror:
Dhentë p a bari i ha ujku një nga një. Te ne ndonjëherë bën kohë pa
shira edhe në nëntor. Ata shkuanpa vonesë. Qielli ish tepa re.
b)Pa vihet para pjesores duke formuar trajtën foljore të pashtjelluar
mohore; përdoret e pazgjeruar ose e zgjeruar, për të shprehur mohim të
pjesshëm a të përgjithshëm:
Hyri në zyrë p a trpkitur. Mqrtaneshasi i vogël u nis herët p a aguar.
U ngrita p a u ndier që të mos zgjoja të tjerët.
Pa mbaruar mirë kryetari, e mori fjalën komandanti. U zgjova pa
lindur dielli. Si mund të ikte, p a u shuar pusi. Pa pasur durim të nxjerrë ujë të
ftohtë, e ktheu me të dy duart.
c) Në mohimin e pjesshëm përdoret edhe as njëshe si pjesëz ose e
përsëritur si lidhëz mohuese brenda fjalisë:
Por as këtu nuk u tepronte gjë p ër shtëpi. Në ato çaste ai nuk duronte
as q e n in pranë. Ai s ’e njeh as veten, as boten e as jetën. S ’e çanin kryetpër
furrik, as për fo le e as për zogj. M ulliriynë nuk kish as mure, as dritare e as
çati e as katandi. As unë e as Pirroja nuk myllëm sy, gjersa u gdhi.
FJA LITË POHORE D H E M O H O R E 159
Mohimi i pjesshëm, në një farë mënyre, qëndron në përgjithësi midis
mohimit të plotë e pohimit, po në mënyrë të veçantë në rastet kur kundërvihen
mohimi e pohimi.
3.1.3. Po ashtu nuk del gjithmonë i qartë, i prerë nga struktura e
mënyra e shprehjes, karakteri i përgjithshëm a i pjesshëm i mohimit.
Karakteristikë e përgjithshme e mohimit të përgjithshëm është vendosja e
pjesëzave mohuese para kallëzuesit, kurse e mohimit të pjesshëm para një
gjymtyre tjetër. Por ka edhe raste të paqarta, mospërkim midis anës strukturore
dhe përmbajtjes. Ndodh që edhe kur del pjesëza para kallëzuesit, ijalia nga
konteksti e situata, ndonjëherë mund të interpretohet si mohore e pjesshme.
Fjalia: Kjo s ’ndodhi rastësisht, mund të thuhet edhe: Kjo ndodhijo rastësisht
me ndonjë ndryshim të vogël të mënyrës së të vështruarit. Shih edhe: Kjo ttuk
arrihet m enjëherë dhe Kjo arrihet jo menjëherë. Në këto rrethana shumë
studentë nuk orientohen gjithm onë drejt dhe Në këto rrethana shumë studentë
orientohen jo gjithm onë drejt. S ’kishin ardhur të gjithë dhe Kishin ardhur jo
tëgjithë.
3.2. Mohimi njësh dhe mohimi i shumëfishtë, mohimi i thjeshtë
dhe mohimi saktësues e theksues (a i përforcuar). - Në gjuhën shqipe mund
të dalin në të njëjtën fjali një, ose, më të shumtën, disa fjalë mohore e kjo si në
mohimin e përgjithshëm, si në mohimin e pjesshëm.
3.2.1. Fjalitë e mohimit të përgjithshëm, përveç pjesëzave mohore të
zakonshme, si e thamë në krye, mund të kenë edhe fjalë të tjera mohore,
zakonisht ndajfolje, përemra, mbiemra përemërorë që i përcaktojnë më tej
dhe njëkohësisht e theksojnë mohimin. Kemi atëherë një m ohim të
shum ëfishtë, zakonisht të dyfishtë, theksues e saktësues njëkohësisht,
përkundër mohimit njësh e të thjeshtë të shprehur me një pjesëz mohore:
3.2.2. Edhe mohimi i pjesshëm mund të jetë i thjeshtë, i shprehur
njëherësh me një fjalë, por mund tëjetë edhe i shumëfishtë kur pjesëza mohore
është e përsëritur; siç ndodh zakonisht me gjymtyrët homogjene. Mohimi mund
f u referohet edhe gjymtyrëve të ndryshme. Mund të kombinohen me të njëjtën
fjali mohime të përgjithshme e të pjesshme:
Ai s ’u nis p ër Korçë. A s nuk e pa. N uk kam shkelur kurrë në këtë
qytet. Kjo nuk do të thoshte asgjë. Historia nuk do t 'i ndihmonte në asnjë
rast. Asnjë nuk u përgjigj.
Neve na dhemb, jo atij. Moti është qelq d h e s ’ka shi as sot, as nesër,
as pasnesër. Fitoret e arritura nuk i sollën as lumturi, as qetësi. Nuk kam
parë asnjëherë një njeri p a turp si ai. Pa u lodhur e p a u këputur, p a djersë e
p a mundime në je të nuk gjen as thërrime.
160 K R EU V
3.3.Në gjuhën shqipe dy fjalitë mohuese njëra pas tjetrës nuk shënojnë
zakonisht pohim, siç mund të ndodhë rregullisht në raste të caktuara në ndonjë
gjuhë tjetër. Pasardhja e dy a më shumë fjalive mohuese në shqip shpreh
mohim. Megjithatë nuk mungojnë edhe rastet e veçanta kur mohime dyfishe
kanë kuptim pohor. Po i përmendim më të zakonshmet:
a) Një fjali me kallëzues të përbërë nga mund+folje në lidhore, me
pjesëzën mohuese 5, nuk para foljes ndihmëtare dhe mos para foljes kryesore,
merr kuptim pohor, mohon mundësinë e kryerjes së një veprimi:
Në këto rrethana Qemali dhe Vasili n u k m u n d të mos ndiqnin me
sim pati veprimtarinë e grupit të Korçës.
b) Ka kuptim pohor fjalia me folje në dëftore prirë nga një pjesëz
mohuese s, nuk, bashkuar me një pjesore prirë nga pjesëza mohore pa:
Punët e mëdha nuk mbeten p a shkruar.
c) Fjalia emërore me s, nuk para këpujës dhe me p a para emrit shpreh
një pohim, sado që jo aq të prerë sa ndërtimi pohor përkatës:
Propozimi i tij n u k ish p a vend.
ç) Pjesëza j o përpara një gjymtyre Ijalie me pjesëzën p a ose një
pjesoreje po me p a i jep ndërtimit një kuptim pohor:
- Luaj vendit, - tha gjyshja, jo p a një ndjenjë hum ori. A i ik u jo p a
bërë jjalë.
d) Në ndonjë rast fjalia e pavarur a kryesore në formë mohore (me s
ose nuk përpara) me pjesëzën jo në krye, të ndjekur nga lidhëza se merr
kuptimin e një pohimi kategorik:
Jo se nuk e di (= E di, e di fare mirë).
dh) Kuptimisht është pohor ndërtimi me foljen kam të prirë nga
pjesëzat mohore s, nuk, të bashkuara me folje në lidhore me si e mos përpara:
Një frym ë e tillë s ’kishte si të m os i rrezatonte shpresat e ëndërrat e
guximshme të djaloshit.
e) Mund të përftohet një kuptim pohor edhe brenda një periudhe, në
të cilën fjalia e parë, me foljen zakonisht pavetore, në trajtën mohore, bashkohet
me një fjali të varur në kallëzues në lidhore me pjesëzën mos përpara:
N u k ka ditë që të m os takohen ata.
Shënime. 1. S’ka kuptim pohor, por mohor, fjalia e varur
në formë pohore që prjhet nga lokucioni lidhëzor në vend që (të):
N ë vend që të m ë falenderosh, m ’u zem ërove (=Nuk më
falenderove, por m ’u zemërove).
2. Ndonjëherë, sado që vihet para kallëzuesit, pjesëza
mohuese s, nuk etj. i referohet realisht një gjymtyre tjetër të fjalisë
FJALITË POHORE D H E M O H O R E 161
dhe atëherë, në fakt, s ’ka mohim të përgjithshëm, por të pjesshëm:
Nuk lypset këstdë, por m ënd (=Lypsen mënd, jo kësulë),
3.4. Në mohimin e shumëfishtë përdoren, krahas pjesëzave mohuese
të zakonshme, edhe fjalë mohuese të tjera, që e saktësojnë, përcaktojnë më tej
mohimin, por edhe e theksojnë, e përforcojnë. Si të tilla përdoren pjesëza as,
ndajfoljet si: askimd, asgjëkundi, kurrkund, askurrkund, aspak, assesi,
asnjëherë, kurrë, askurrë, kurrën e kurrës, fare, etj.; përemra të pacaktuar si:
askush, asgjë, asnjë, asnjeri, kurrkush, asgjë, kurrgjë, asgjëkafshë, asgjësendi,
hiç, hiçmosgjë, etj., po ashtu ndonjë përemër i pacaktuar me funksionin
m biem ëror si asnjë. Fjalët m ohuese ndajfoljore dhe përem ërore janë
njëk o h ësish t gjym tyrë të fjalisë. N donjë em ër me kuptim shum ë të
përgjithshëm, si: njeri, gjë etj. mund të marrë në kushte të caktuara në një fjali
mohore, në një farë mase edhe kuptimin e një përemri të pacaktuar pak a
shumë mohor:
A s çizm et n u k i përplasi pas dyshemesë, as zërin nuk e ngriti. S 'kam
për ta harruar kurrë atë ditë. A i s f’o lifare. - Je shqetësuar? - Aspak. Atij s ’i
pëlqente ajo gjë fare. A snjëherë ajo nuk ishte kërkuar me aq ngut. Dielli
s ’dukej kurrkund. Plaku n u k dëgjonte kurrsesi ta vinte në gjumë. Sa për
Vaskën, hiç m os u bëj merak. Kam qarë si asnjëherë tjetër në jetën time.
Askurrkund nuk shkon. Qenka fa re p a shije ky mish.
Pa këto kushte të dom osdoshme, n u k ta dëgjon fja lë n askush.
Kurrkush s ’nnm d të na e mbante dorën. Lëmoshë ne nuk i kemi kërkuar
kurrkujt. Dhe asnjeri n u k bëri asnjë hap. M os ia kini frikën asnjeriut. A sgjë
n u k i kujtohej. Ata s ’dinin asgjë. A snjë shenjë gjallërie. Në zërin e tij nuk
ndihej kurrfarë inati. Djali n u k fitonte gjë. S ’p aska ardhur njeri.
Në mohimin e shumëfishtë, nëpërmjet ndajfoljeve, përemrave,
mbiemrave, përemrave del në pah më qartë e më e theksuar një kryefjalë,
kundrinë, rrethanor, përcaktor drejt të cilit shkon më shumë mohimi.
Pjesëzat mohuese s, nuk, mos mund të vihen në bashkëlidhje edhe
me ndajfoijen më për të kufizuar ndodhinë, veprimin:
S ’kam për të ardhur m ë si përpara.
Edhe mohimi, po ashtu si pohimi, mund të përforcohet edhe me fjali
e shprehje të ndërmjetme, si: natyrisht, vërtet, sigurisht, mesiguri, p a dyshim,
p a tjetër etj.:
Sigurisht, lëvizje të kota e të panevojshme të planeve në asnjë mënyrë
n u k duhen lejuar. Natyrisht, ituk mohohen përm irësimet e arritura m uajt e
fundit. Në vendet e rrezikshme, m e siguri, do të na pajisin me roje? - Pa
162 KREU V
FJALITË POHORE DH E M O H O R E 163

dyshim, - u përgjegj hanxhiu.
3.5. Mohimi, si e pamë, mund të shprehet në mënyrë ekspresive në
rrafsh sintaksor e fonetik edhe me pyetje retorike të formës pohore. Këto kanë
në përbërjen e tyre ndajfolje pyetëse a përemra pyetës, herë-herë me vlerë a
ngjyrim thirrmor ku më shumë e ku më pak të dukshëm, nuk përdoren për të
pyetur për diçka që s’di folësi, por për të pohuar a mohuar diçka me forcë të
veçantë. Fjalitë përkatëse mund tëjenë pyetëse, pyetëse thirrmore, ndonjëherë
dëftore thirrmore, në ndonjë rast dëftore të thjeshta, duke ndihmuar mjetet
fonetike, kryesisht intonacioni, në përcaktimin e natyrës a të ngjyrimit të fjalisë.
Të tilla fjali, siç është thënë edhe në krye, mund tëjenë pohore për nga forma,
por mohore nga përmbajtja:
Po ku gjenden lehtë arkivat e divizioneve që kanë rrezikuar veten
nëpër luftëra? (Po nuk gjenden lehtë) Ku dihet? (=Nuk dihet). Po ku e njeh ti
atëjetë? (=T’i s’e njeh atëjetë). E ku r kaqenë ai ndonjëherë iqetë?(=A is ’ka
qenë asnjëherë i qetë). E kush pyet për mua? (=Asnjë s’pyet për mua). Sille',
ç ’n a p ye t ne? (=...mos na pyet ne) - tha Agimi. S i m undta lëmë ne(= S’mund
ta lëmë ne) p a e informuar shokun Hysen? E k u ka (=Nuk ka...) ëndërr tnë të
bukur se kjol Ku di w«ë(=S’di unë).
Anasjelltas, ka fjali të tilla mohore për nga forma, po qëjanë pohore
nga përmbajtja: -
E ç ’nuk kishte aty! (=Kishte nga të gjitha aty).
shprehet intensiteti, shkalla jo aq e madhe e një gjendjeje a veprimi:
Nuk para i pëlqente (=Nuk i pëlqente aq shumë)
Shënim. Karaste, kryesisht fjalish thirrmore, që ijaliamund
të ketë formën qoftë mohore, qoftë pohore, me të njëjtën vlerë
sintaksore pohore:
Ç 'ka parë ai! Ç ’nuk ka parë ai! .
' 3.7. Një mohim kategorik mund të jepet edhe me pjesëzën j o të
përsëritur me j o ose jo, ndonjëherë me një shqiptim të përzgjatur duke u
përsëritur zanorja o:
- Mos harroi gjë? - Jo, jo ! - thirri Arseni. Mua të më je të djegur
zemra? J o ,jo ! - Do të vish me ne? - Joooo! - u përgjigj ai. - Ku do të rrish? -
Në shtëpi jo se jo.
Mohimi kategorik mund të shprehet edhe me pjesëzën mos të
përsëritur:
- Mos! mos kësisoj, se s ’bën.

Shënim. Te Ijalitë pohore kemi folur edhe për rastet e tjera

të fjalive, mohore për nga forma, e pohore për nga përmbajtja, dhe
për ndonjë rast të përkundërt.

3.6. Edhe në fjalitë mohore, po ashtu si në fjalitë pohore, mund të

përdoren pjesëza e shprehje që e bëjnë të pasigurt ose e dobësojnë, e kufizojnë
mohimin si: sikur, mbase, ndoshta:
Sikur nuk ndjehem mirë. M base n u k vij as unë.
Me pjesëzën dot, shoqëruesejo të pandërmjetme të një pjesëze mohore
të përgjithshme, të përforcuar ndonjëherë edhe nga ndonjë ljalë ndajfoljore
ose përemrërore mohore, formohen lokucione e ndërtime të bashkëlidhura s ’,
nuk, m os+folje+dot që shprehin pamundësi ose vështirësi për realizimin e një
gjendjeje, të një veprimi.:
Një bregu të tillë nuk i ngjiteshim dat. N u k e duroj dot atë njeri. Atë
s ’e frenon dot kurrkush e as pranga s ’i ve dot.
* Me p ara të prirë nga pjesëza nuk ose s të vendosura para një foljeje,
 KREU VI

FJALIA 0YKRYECJYM TYRISHE

1-Vërejtje të përgjithshm e

Tipi më i përhapur i fjalive është fjalia dykryegjymtyrëshe, struktura

e së cilës ësh të e k ra h a su e sh m e me stru k tu rë n e g jy k im it. Fjalia
dykryegjymtyrëshe përbëhet prej dy pjesësh, të cilat në ligjërimin e folur mund
të ndahen edhe me një pauzë/ Hija e rëndë e malit/kishte rënë mbi fsh a t si një
kadife e zezë. Në secilën prej këtyre pjesëve ka një gjymtyrë rreth së cilës
bashkohen gjymtyrët e tjera. Kështu, në pjesën e parë këtë rol e luan emri
hija, në të dytën folja kishte rënë. Këto gjymtyrë që shërbejnë si qendra
organizuese të fjalisë, quhen kryegjym tyrë ose g jym tyrë kryesore.
Gjymtyrët kryesore të fjalisëjartë kryefjala dhe kallëzuesi. Atojanë
baza e fjalisë dykryegjymtyrëshe dhe nuk mund të kuptohen pa njëra-tjetrën.
Lidhja kuptim ore e kryeijalës me kallëzuesin qëndron në shprehjen e
marrëdhënies kallëzuesore. Lidhja strukturore e kryefjalës me kallëzuesin gjen
shprehjen e vet gramatikore në lidhjen kallëzuesore, e cila është e ngjashme
me përshtatjen, po jo e njëjtë me të.
Prania e kryefjalës dhe e kallëzuesit si qendra organizuese të fjalisë
dhe shprehja e marrëdhënieve kallëzuesore janë tiparet themelore të fjalisë
dykryegjymtyrëshe.
Fjalia dykryegjymtyrëshe që përbëhet vetëm prej kryefjalës dhe
kallëzuesit, quhet e p azgjeruar. Fjalia dykryegjymtyrëshe mund të ketë edhe
gjymtyrë të tjera, plotësuese, gjym tyrë të dytë, atëherë quhet e zgjeruar.
 KREU VII

KRYEFJJ4LJ4

1. K ryefjalë është gjymtyra kryesore emërore a përemërore e fjalisë

dykryegjymtyrëshe, që hyn në maçrëdhënie e në lidhje kallëzuesore me
kallëzuesin.
KryeÇala shprehet në radhë të parë me emër, cilido qoftë kuptimi i
tij, po mund të shprehet edhe me përemër, me numëror ose edhe me çdo pjesë
të ligjëratës të emërzuar. Rasa tipike e kryefjalës është rasa emërore. Kryefjala
mund të shprehet edhe me togfjalësh.
1.1. K ryefjala e sh p re h u r me emër. Emri në funksionin e kryefjalës
mund të jetë i shquar ose i pashquar.
1.1.1 Emri në rasën emërore, trajta e shquar, është forma më tipike e
shprehjes së kryefjalës. Në këtë formë emri kryefjalë mund të je të i
përgjithshëm a i përveçëm dhe mund të ketë çfarëdo kuptimi leksikor:
M ësuesi i vjetër vetëtimthi hetoi kolegët e vet. Njerëzit shpeshherë
nuk e kuptojnë mirë të tashmen, p a p a su r të qartë të kaluarën. Atje tej dëgjohej
hingëllim i i dëshpëruar, i mallëngjyer i ngjirur i këputur i një kali. Ja sot po
e ndiente Shpresa bukurinë e asaj kënge.
1.1.2. Përdorimi i emrit në trajtë të pashquar si kryefjalë paraqet
kufizime si strukturore, edhe kuptimore. Ndër to mund të përmendet: tipi i
fjalisë (është fjalia dëftore a pyetëse, pohore a mohore), numri dhe kuptimi i
emrit në ftmksionin e kryefjalës, diateza e foljes kallëzues, prania ose mosprania
e përcaktorëve kallëzuesorë të shprehur me emër në fjali (kryefjala e shprehur
me emër në trajtë të pashquar nuk mund të përdoret në një fjali që ka një
përcaktor kallëzuesor të tillë) etj. .
168 K.REU VII
1.1.2.1 Emri i pashquar njëjës si kryeljalë përdoret në fjali që kanë
kallëzues të shprehur me folje joveprore (pësore, vetvetore, mesore) dhe me
folje jokalimtare:
Sekretctri kërkoi të mbahej qetësi. Ata ishin aq të lodhur, sa s ’u kish
mbetur fo rcë t ’/' ndiqnin. Ishte dimër binte borë.
Në përdorimin e emrit të pashquar njëjës si kryefjalë lot rol edhe
kuptimi i tij:
Emrat që emërtojnë klasa sendesh të numërueshme, përdoren si
kryefjalë zakonisht në fjali mohore dhe pyetëse:
Ky është një qytet kit ende s 'ka ndodhur vdekje. Në pyll as kafshë
lëvizte, as shpend s 'fluturonte. More zoti krushk, po a bëhet shtëpi në këlë
kohë?
Em rat që e m ë rto jn ë sende të p andashm e në e k zem p larë të
numërueshëm (në këtë kuptim këta emra s ’kanë shumës), përdoren si kryefjalë
në fjalitë dëftore ose pyetëse, qofshin pohore, qofshin mohore.
Qëmtonte borë dhe ai mërdhinte nën pardesynë e vjetër. Pse u dashka
sh ko llë për të mësuar emrin e shokut? Gjatë gjithë rrugës kishte fryrë erë. -
Sille, sille, se i hahet bukë djalit! Pa u derdhur gjak, s f’itohet liria. Në shkulje
duhet pasur kujdes, që të mos dëmtohen rrënjët.
1.1.2.2. Emri i pashquar në shumës si kryefjalë përdoret në fjali
dëftore, pyetëse etj., qofshin këto pohore ose mohore, me folje kallëzues të
çdo diateze:
Kudo thureshin legjendu për trimëritë dhe sukseset e saj. Në këto
çaste u dëgjuan të qeshura. Përpara barakave në xhade, nëpër luadhe
form oheshin pirgje të larta pluhuri. M endim e të befta e të panjohura i
shfaqeshin e i zhdukeshin si një mjegidl në kokë. Rrebeshe ranë mbi krye të
saj, e trullosën, po nuk e çmendën. Frynin erëra dhe binin shira pa pushim.
Re të rënda dhe të ftohta mbulojnë majat. Flokë të mëdhenj bore fshihnin nën
bardhësinë e tyre çdo gjë përreth.
1.2. Kryefjala e shprehur me përem ër - Kryefjala mund të shprehet
me çdo Iloj përemri që përdoret si emër.
1.2.1 Përemri vetor si kryefjalë përdoret në çdo vetë e në çdo numër.
Përemri vetor i vetës I dhe II përdoret si kryefjalë kryesisht kur mbi të bie
theksi logjik ose kur vihet në dukje me anë të kundërvënies:
Lirinë s 'jua solla unë, po e gjeta këtu në mes jush. Ti je më e re se
unë! E ajo e ruante atë dashuri të pastër e të sinqertë për Luftarin si nëna për
fëm ijën e vel. N e ishim mësuar me këtë gjë. Ju duhet të çani medoemos këtë
herë.
KRYEFJALA 169
Përemri vetor i vetës II njëjës si kryefjalë mund të ketë edhe kuptim
të përgjithësuar:
Këto Iloj veprash fillohen me entuziazëm, por, papritur, në mes të
rrugës ti vë re, me gjak të ngrirë, se vepra fillo n të humbasë peshën, se
dalngadalë ajo fillo n të tretet gjersa, më në fund, ti e kupton se s ’ke më vepër
letrare, po ja n ë vetëm ngjarjet e jetës tënde, me të cilat ti mbetesh prapë
vetem, kokë më kokë.
1.2.2. Nga përemrat dëftorë përdoren si kryefjalë përemrat ky, ai që
tregojnë përkatësisht sende afër ose larg folësit (në të dyja gjinitë dhe në të dy
numrat):
Kjo e dëshpëronte shumë djalin e vogël. Këto ishin udhëtime të bukura
dhe n ja ft të këndshme. Një nga ata ish dhe ai që kish ardhur në spital para
katër ditësh. Kështu i fo lën që nga maja e shkallëve ata që po zbritnin.
Përemrat dëftorë në funksionin e kryefjalës mund të përdoren edhe
me kuptim anaforik përgjithësues. kur duam të theksojmë kryefjalën në një
rend të drejtë:
Ndërtimi i një jete të lumtiir në vendin tonë, ky është qëllimi i shenjtë,
realizimit të të cilit i është kushtuar gjithë veprimtaria krijttese e popullit tonë.
Të vdesësh për të mirën e popullit, kjo është gjëjct m ëfisnike. Mësuesi kishte
besim dhe kjo i p a ti mbushur zemrat plot.
Në një periudhë me fjali të varur përcaktore që përmban një thënie
me karakter përgjithësues (proverba etj.), përemri dëftor në funksionin e
kryefjaiës inund të përsëritet:
A i që të do, ai edhe të kritikon.
1.2.3. Si kryefjalë përdoren edhe përemrat pyetës kush, cili (cila,
cilët, cilat) ç ', çfarë, sa:
Kush nuk është trishtuar, kitr ka qënë nxënës shkolle, nga historia e
betejës së Beratit? Djali nuk pati kohë të pyeste se kush i bëri tërë këto. Cili të
kishte ardhur me natë p ër të prerë shufrat? Ç ’z jeu në zemrën tonë atë ditë?
Po çfarë do t ’i kishte ngjarë vallë? Sa erdhën e sa nuk erdhën?
1.2.4. Përemrat lidhorë të caktuar ose të pacaktuar, përdoren si
kryefjalë të një fjalie të nënrenditur:
Asnjë dritë nuk dukej në shtëpizat që humbnin në mes të ullinjve.
Nga kjo shtëpi doli trimëresha Paro, e cila bëri theror jetën e saj për nder të
kombit shqiptar. Kush k a p ë r të ardhur, le të dalë jashtë. Ç ’vinte m ëpas, e
mora me mend.
1.2.5. Kryefjaia shprehet edhe me përemrat e pacaktuar ktish, dikush,
sekush, ndokush, gjë, gjësendi, një, njëri, ndonjë, ndonjëri, secili, kushdo,
 170 K REU V II
cilido, tjetërkush, ca, disa, shumë, pak, askush, asnjeri, asnjëri, asgjë.
Përsëri nuk iu përgjigj kush. Nga lart dikush lëshonte duke ngurruar,
nga një centim etër litar. N jë që s ’p unon, as që m und të shkojë përpara. Njëra
prej tyre ndezi bishtukun. Gjithçka fillo i një ditë vjeshte me shi. Sekusli ka
udhën e tij, baba! Secili e ka në dorë tani të rrojë si zot me djersën e tij. Le të
ngjiten disa nga të rinjtë me mua mbi shkëmb. T ëg jith ë duhet të je n ë nesër në
mbledhje. Askuslt nukflet, askush mtk ankohet. Asnjë nga historianët e vjetër
nuk na e thotë. A sn jeri s 'duket. Asnjëri prej tyre s ’tha një flalë.
1.3. Kryefjala eshprehur me numëror- Kryefjalamund të shprehet
me një numëror (themelor ose me kuptim përmbledhës) me përdorim emëror:
Po si s ’doli n jë xhanëm që ta mbante këtë shtëpi më këmbë. Dy u
nisën menjëherë përpara, kurse tre të tjerë p o pritnin më këmbë. A s edhe n jë
nuk do të mungojë. Katër të tjerë u dorëzuan te partizanët.
Të gja sh të ishin ngjitur në mëhallën e sipërme të fshatit. Që të tria
ndienin atë gëzim që pushton njeriun pasi ka kryer një punë të vështirë e të
madhe.
1.4. K ryefjala e shprehur me pjesë të tjera të ligjëratës të
emërzuara - Kryefjala shprehet edhe me një mbiemër a me pjesë të tjera të
iigjëratës të emërzuara. Si çdo emër, mbiemrat e emërzuar (qoftë leksikisht,
qoftë kontekstualisht) ose përemrat dëftorë i këtillë, i atillë, i tillë, përemri i
pacaktuar tjetër përdoren si kryefjalë edhe të shquar, edhe të pashquar. Përemrat
pronorë të emërzuar, për shkak të kuptimit të tyre, përdoren gjithnjë të shquar:
E reja në art nuk lind në vend të zbrazët. Po kur qëllon të egërsohen
të butat b ëh en , m ë të egra se të egrat. Të vegjëlit vërtiteshin pranë nënave. Të
tjerët me çekiçë e sqeparë punonin me gjithë shpirt për armaturën, kurse të
fu iu lit bënin llaç. Dy dhi! - thirri i katërti duke dalë nga streha me dhitë për
dore. T ëparët erdhën me një tren të mbasdites bashkë me të ftu a rit e Tiranës.
Im i s ’është kthyer ende. Po të tu tëja n ë atje? - e pyeti prapë ai. Kam parë që
tanët bëjnë lloj-lloj punësh.
Pas tyre, grupe të rinjsh thërmonin tokën me shat, të tjerët lesonin.
Të tilla krijohen m ë të rrallë.
Pse-ja m beti p a përgjigje. Por në këtë kohë nga gryka e Laverit
papandehur u dëgjuan bum - bume timpani, pastaj piskam a zhurm ash e
brohoritje të shfrenuara.
1.5.Kryefjala e shprehur me togfjalësh- Kryefjala ,mund të shprehet
edhe me një togfjalësh. Në këtë funksion përdoren togfjalësha të tipave të
ndryshëm.
1.5.1. Kanë përdorim të shpeshtë si kryeÇalë togfjalëshat e formuar
K R YE FJA LA 171
nga një emër i pashquar i prirë nga një përemër. Nga përemrat që hyjnë shpesh
në përbërjen e një togfjalëshi të tillë, më të përdorurit janë:
1.5.1.1 Përemrat dëftorë ky. kjo, ai, ajo:
Kjo m jegull i ngjan një deti të çuditshëm që hyn e del nga gryka
malesh. Sa punë kishte dashur ai panxhar që të rritej aq mirë. Kështu na
kishte ikur gjithë ajo mbasdite korriku. Këto ndjenja ia zvogëluan asaj botën
e madhe dhe qiellin e gjerë me yje. Dikur ata sy e kishin vështruar hënën me
një gëzim të çelur fëminor:
1.5.1.2 Përemrat pronorë, kur përdoren para emrave të farefisnisë:
Të djelën që shkoi; im shoq u ngrit herët. Yt vëlla s 'e hapi gojën as
për mirë as për keq;
1.5.1.3. Përemrat pyetës cili, cila, ç:
C ilik o d lufte ia mohon njeriut ndihmën mjeksore? Cilët bij me shpirt
s 'i dhanë? - Nga të kemi e ç ’erë tëpaska sjellë gjer këtu?
1.5.1.4. Përemrat e pacaktuar çdo, ndonjë, një, si edhe numërorët:
Çdo fle të i dukej Vitës lëndinë e gjelbër, çdo gonxhe një e puthur e'
zjarrtë, çdo lulekuqe e çelur buzëqeshje e ëmbëlfoshnjeje. N donjë qen ruanle
kopshtin duke lehur më kot matanë gardheve. N jë grua thërriste nga bregu.
Nga tufa u shkëput një shpend i murmë. Dy burra ngritën dorën.
1.5.2. Në funksionin e kryefjalës përdoret edhe togfjalëshi i formuar
nga përemrat e pacaktuar njëfarë, gjithfarë, Iloj-lloj, gjithfarëlloj, çfarëdo,
nga përemri pyetës çfarë, dhe nga një emër i pashquar në rasën rrjedhore:
Po ja që xhaxhait i lindi njëfarë dyshimi. Gjithfarëgjërash i shkuan
në mendje. Nëpër tnendje po i kalonin gjithfarëlloj mendimesh të turbullta.
Dëgjoheshin lloj-lloj fja lësh nga më të pabesueshmet. Zefi e merrte me mend
se çfarë njerëzish do të vinin aty dhe çfarë durimi dithej treguar me ta.
1.5.3. Përdoren në funksion të kryefjalës dhe togfjalëshat e formuar
nga numërori një, nga një emër që tregon masë, si: varg, tufë, sërë, grumbull,
etj.,dhe nga një emër në rasën rrjedhore shumës, kur folja kallëzues është në
shumës:
N jë varg gjëmimesh u dëgjuan njëri pas tjetrit. N jë tufë sorrash
zhurm ëm ëdha fluturonin si të mpira në thellësinë e qiellit. Te bedenat e
kështjellës kishin dalë vërtet ttjë grum bull vajzash.
1.5.4. Në funksionin e kryefjalës mund të përdoret edhe një togfjalësh
i qëndrueshëm që emërton një vepër letrare a shkencore, institucion, vend,
ngjarje historike, person etj.
uB agëti e bujqësi" është një nga ato vepra që luajtën rol gjatë
Rilindjes përzgjim in e ndërgjegjes kombëtare. M ali i Gjarprit ngrihej i zymtë
172 KREU V II

dhe ifrikshëm mbi kokat tona. Agim Drisltti kishte vajtur me kohë në vendin
e caktuar.
1.6. K ryefjala e s h p re h u r me em ër në rasën gjinore - Ndonëse në
raste të ralla, kryefjala mund të shprehet edhe me emër në rasën gjinore. Në
fakt, emri në rasën gjinore është gjymtyra e varur e një togfjalëshi emëror.
Përdoret në këtë funksion në sajë të kuptimit idiomatik:
KREU VIII
Të shtëpisë së saj vërtet ja n ë fanatikë, po ajo që është e re, ai që
është i ri, ne të gjtihë do 17 bindim më nëfund.
1.7. P ërsëritja e kryefjalës - Në ligjërimin ekspresiv kryeQala mund
të përsëritet për të vënë në dukje ngarkesën emocionale me të cilën është
veshur:
Dhe deti, deti m ë të është zbutnr si rtjë qengj. (Megjithatë, asaj s 'i ICALLË2UES1
vinte keq.) Zemra, zem ra të mos vritet!

1. K a llë z u e s i ësh të g jy m ty ra k ry eso re fo ljo re e fjalisë

dykryegjymtyrëshe, që hyn në marrëdhënie e në lidhje kallëzuesore me
kryefjalën. Kallëzuesi shprehet me folje, me foljen jam , të shoqëruar nga një
emër, mbiemër, përemër a me numëror; mund të shprehet gjithashtu edhe me
pjesë të pandryshueshme të ligjëratës:
Gjithë natyra po përskuqej nën rrezet e diellit, që po fu ttdosej tutje
në detin e zjarrtë. Nata e parë në qytetin e vogël të hekurudhës do të jetë për
ne e paharrueshme. Lum ne që jetojm ë në këto kohë.
Siç është vënë në dukje edhe më parë, kallëzuesi është gjithnjë në
lidhje me kryefjalën. Kjo do të thotë që një folje që nuk hyn në lidhje me një
emër ose përemër në funksionin e kryefjalës, nuk funksionon si kallëzues, ajo
është vetëm qendër organizuese e fjalisë, gjymtyrë kryesore.
Duke pasur parasysh se me ç ’pjesë të ligjëratës shprehet kallëzuesi,
do të dallohet kallëzuesi foljor, kallëzuesi emëror dhe kallëzuesi me pjesë të
pandryshueshm e të ligjëratës. Kallëzuesi fo ljo r shprehet me foije dhe tregon
një veprim a gjendje që i referohet kryefjalës: Një turmë fëm ijësh lëshoheshin
me brohori tatëpjetë një kodrine. Ka/lëzuesi emëror shprehet me foljen jam
dhe me një emër, mbiemër, përemër a numëror dhe tregon një karakteristikë
që i referohet kryefjalës: Qielli është i vrenjtur e i rënduar. Kallëzuesi i
shprehur me pjesë të pandryslmeshme të ligjëratës (pjesëza, pasthirma ose
edhe onomatope),jep idenë e një veprimi ose bën vlerësimin subjketiv-
emocional të kryefjalës: Në këtë kohë tërr telefoni.
 174
KR EU V III
Kallëzuesi mund të shprehet me një fjalë kuptimplote dhe atëherë
quhet / thjeshtë: Pranvera atë vit kishte ardhur me vonesë. Ai mund të shprehet
edhe me një a më shumë fjalë të tilla e quhet i përbërë: Dëbora e ftoh të
vazhdonte të binte mbi shtëpitë dhe rrugët e heshtura të qytetit. Atë ditë dielli
ishte i ngrohtë.
\ Hapa njerëzish të lumtur ndien mbi shpinë çdo udhë. Në këmbë të
Kailëzuesi fo ljo r
2. Kallëzuesi foljor mund të jëtë i thjeshtë ose i përbërë.
Kallëzuesi i t h je s h të foljor
2.1. Kallëzuesi i thjeshtë foljor shprehet me një formë foljore të çdo
diateze: ai mund të shprehet edhe me një formë foljore të përsëritur ose të
shoqëruar me ndonjë pjesëz.
2.1.1 Forma më e zakonshme e shprehjes së kallëzuesit të thjeshtë
foljor është veta III njëjës e shumës e çdo kohe të mënyrës dëftore, lidhore,
habitore, kushtore e dëshirore.
Kallëzuesi i shprehur me folje në vetën III përdoret në fjali me
kryefjalë të shprehur me emër, me përemër vetor të vetës III ose me përemra
të tjerë:
Tek buron uji i fto h të dhe fr y n veriu në verë. Tek m bin lulja me gas
shum ë dhe me bukuri e me erë. Tek ifryn bariu xhurasë, tek kullosin bagëtia.
Ku m ërzen cjapi me zile, atje i kam mendtë e mia... A i ndiente në gojë shijen
e pluhurit të hidhur si hithër.
Form a e vetës I e II të kohëve të ndryshm e, të m ënyrave të
sipërpërmendura, si edhe të mënyrës urdhërore, mund të formojnë kallëzuesin
në fjali me kryeljalë të shprehur me përemër vetor të vetës I e l l , icili përdoret
si i tillë në kushte të caktuara stilistiko-sintaksore.
Po unëpse m ik epranova ndershmërishtfajin tim? Moj nuse e Leksit,
sh iko n gjë ti apo më bëjnë sytë m ua plakës? Për kallinj ne vajtëm edhe të
nesërmen, edhe të pasnesërmen, gjer në fund. Me gjithë rrebeshet që ju ka
hedhur koha mbi kokë, m bi supe, m bi shpinë, ju p o q ën d m n i të patundur. Ti
lajm ëro shokët, unë do të rri këtu.
2.1.1.1. Kallëzuesi i shprehur me format e mënyrës dëftore të një
foljeje është më i rëndomti; ai përdoret në të gjithë tipat, llojet e fjalive, i
shoqëruar shpesh me pjesëza të ndryshme:
Rruga nëpër livadhe n u k Zgjati shumë. As emrin e korrespondentit
të ATSH-së, kronistit të p arë të kësaj vepre, njerëzit n u k e kujtonin dot. E
KALLËZUESI 17 5
çfarë mrekullish s'shohin sytë tanë nëpër Atdhe! Unë as që e përshkruaj io t
bukurinë e asajfushe. Atëherë ishte i ri dhe n u k p a ra p yestepër rrugët e gjata
e për lodhjen.
Kallëzuesi mund të shprehet me çdo formë kohore të mënyrës dëftore,
me të tashmen, të shkuarën e të ardhmen, me të gjitha kuptimet kohore të tyre.
kodrave shtrihen fshatra të vogla me kopshte mollësh. Vështrimi i përhim të i
syve të tij të ëmbël hum biste pas vetullave të trasha. Një tufë rrezesh shpoi
perden e trashë të reve. Mendo ç ’energji kolosale ka zgjuar demokratizimi.
Komandanti i skuadrës së dytë është vrarë atë ditë që në minutat e para të
betejës. Kishte ardhur pranvera dhe çdo gjë ishtepërtërirë. Atë vitpranvera
pa ti ardhur shpejt.
Sulmi do të fillo jë kur gjendja e armikut të je të bërë kritike. Vë bast
se ju s ’keni p ër ta gjetur kurrë. Në fazën e dytë rezultatet do të je n ë më të
mira, se të rinjtë do të je n ë kalitur dhe do të kenë arritur një kualifikim më të
madh. Plaku p a ti të drejtë, kur tha se në këtë të fto h të burrat kishin p ë r t ’u
kthyer shpejt.
Forma e kohës së tashme, si dhe forma e së pakryerës mund të
shoqërohen me pjesëzën po, përtë formuar një kallëzues që shpreh një veprim
të aktualizuar, një veprim që është në zhvillim e sipër në çastin e ligjërimit ose
në një çast të caktuar të së shkuarës. Ky kallëzues është sinonimik me
kallëzuesin e shprehur me format kohore perifrastike përkatëse të tipit jam /
isha duke punuar.
Shiu p o e zbut tokën.Ne je m i duke e ngritur edhe më lart qytetërimin
tonë.
B ardha p o largoh ej g jithnjë e m ë shum ë p re j tij, p o b ë h ej e
padurueshme me heshtjen e saj. Nga lindja ishte form uar një rreth i madh i
çelët, që tregonte se dielli ishte duke perënduar.
Shënime 1. Format mohore të së tashmes së dëftores dhe të
së shkuarës mund të prihen nga pjesëza sa për të shënuar një veprim
që arrin deri në cakun e realizimit të tij, por që nuk realizohet ose
nuk është realizuar:
A i rri shtrirë e sa s ’pëlcet nga dëshpërimi. Pemët ishin
ngarkuar shumë e degët sa nuk thyheshin nga pesha e kokrrave që
mbanin. Vajza sa nuk flu tu roi nga ai lajm.
2. Forma e së kryerës së thjeshtë mund të paraprihet nga
pjesëzat m ënd e desh Kallëzues të tillë shënojnë veprime që kanë
176 KREU V III
arritur deri në cakun e realizimit, po s’janë realizuar, po ashtu si
kallëzuesit në formë mohore me sa:
Kur u ngrit në këmbë, i erdhi dhoma vërdallë dhe m ënd ra.
M ën d qau, kur e p a në atë ditë. Vajzës desh i ngeci fja la në grykë.
Nga lodhja desh u rrëzua për tokë.
2.1.1.2. Kallëzuesi i shprehur me folje të mënyrës habitore përdoret
kryesisht në fjali dëftore e pyetëse thirrmore. Në përbërjen e periudhës mund
të përdoret si në fjalinë kryesore dhe në të nënrenditurën:
Po j a që zem ra e një vajze nuk u fltu a k a me zor e me fo rcë! O burra
të ikim, se na qënkan gd hirë trima sot! Ç ’më qënkej shëm tuar aq shum ë me
ato rroba?! Po atë Memon e paskëshin plagosur, se ia pashë emrin në ato
afishet.
2.1.1.3. Kallëzuesi i shprehur me format kohore të lidhores së një
foljeje është karakteristik për periudhën me nënrenditje, por përdoret edhe në
fjali të mëvetësishme.
Të nesërmen u grit shpejt që të mos vonohej në takim. Të mos e
kishte parë?
Në periudhat me fjali të nënrenditur qëllimore dhe me disa lloje të
fjalive kryefjalore e kundrinore, lidhorja përdoret si kallëzues në formën kohore
të së tashmes dhe të së pakryerës, kurse në periudhat me fjali të nënrenditur
kohore, mënyrore, lejore etj. përdoret në çdo formë kohore:
Që të ecë përpara një komb. duhet m und e djersë. Malet ditan të
rrëzojnë nga shpatullat kanunin, paragjykimet, bestytnitë. Araniti, izem ëruar
që Skënderbeu e shtyupër më tutje martesën me të bijën, nukpranoi t 'i dërgonte
ndihmë. Kur të ketë m artuar ata, do të vdesë me mendje të mbledhur. Pylli
fërfëriu i tëri, si të ishte zgjuar më në fa n d nga gjumi i asaj dite të nxehtë.
Kallëzuesi i shprehur me formën kohore të së tashmes së lidhores
përdoret në bashkëvajtjet me një kallëzues (në fjaiinë kryesore) të shprehur
me folje në të tashmen, në të kryerën, në të kryerën e thjeshtë e në të ardhmen;
ai tregon një veprim që kryhet në çastin e ligjërimit ose pas këtij çasti:
Këtij plakit të maleve i pëlqen të m endojë gjithnjë me figura. Ja, or
bir, ja, tani do t ’ua ndez që ta kenë ndihmë. Ti, moj vajzë, që i njeh e ke të bësh
me ta më shum ë nga unë, a i ke lajmëruar të m os fle n ë në shtëpi? -(Ah, këto
këmbët e plasura sa shumë më dhëmbin!). Si mik u gjend një ilaç i shkretë që
të m 7 shërojë? (Ai e ka shkruar këtë lajm). Erdhi vetëm që ta verifikojë.
K A l. L Ë Z U R S I 17 7
Shënim. Përdorimi i një kailëzuesi të shprehur me formën
kohore të së tashmes së lidhores në bashkëvajtje me një kailëzues të
shprehur me folje në të pakryerën e në më se të kryerën nuk është në
pajtim me normën letrare:
Edhe pse e ndjeva që togeri po bëhej gati të shkojë ( - të
shkonte). gjumin e pata më të fortë. Nëna ijep te gji dhe e linte atë që
ta m tnurisë (= të nanuriste). Uani kishte mësuar edhe t ’i këndojë
(=të këndonte) "Ilaj-llaj ” djalthit. Ata thanë se nuk kishin vendosur
ende nga ta kalojnë (=të kalonin) vijën e ujit, nga e djathta apo nga
e majta e shtëpisë.
Po ashtu, nuk është në pajtim me normën letrare edhe
përdorimi i një kallëzuesi të shprehur me formën kohore të së tashmes
së lidhores në bashkëvajtje me një kallëzues të shprehur me folje në
të kryerën e thjeshtë, në qoftë se tregon një veprim të realizuar para
çastit të ligjërimit, pra në qoftë se forma e së tashmes është përdorur
në vend të së pakryerës, në qoftë se nuk është përdorur si e tashme
historike.
Armiku e pushtoi për disa ditë qytetin, po u detyrua ta lërë
(=ta linte) prapë. M ’it duk sikitr gjyshja deshi të ndajë (=të ndante)
gjithçka me të nipin, kujtimei dhe helmet.
Kallëzuesi i shprehur me formën e së pakryerës së lidhores përdoret
në bashkëvajtje me një kallëzues të shprehur me folje në të kryerën e thjeshtë,
në të pakryerën, e në më se të kryerën; ai tregon një veprim që kryhet para
çastit të ligjërimit:
Vendosëm aty për aty që dhuratën t 'ua shpinin djemtë e vjazat e
fshatit. U gjet e nevojshme që të shkonte në Napoli dhe në Romë për këtë
mision vetë Skëndërbeu. Krutanët nuk dinin si ta shpjegonin këtë çudi të
papritiu: Dielli kishte shkitar të çlodhej matanë Oafës së Reçit.
Kallëzuesi i shprehur me formën e së kryerës së lidhores përdoret në
bashkëvajtje me një kallëzues të shprehur me folje në të kryerën e thjeshtë, në
të pakryerën dhe në më se të kryerën:
Qetë, sikur t ’u kishte fo lu r njeri me gjuhën e tyre, morën përpara.
Vetëm kurrizi i merrte pak përpara, sikur t ’i ishte thyer nga barra e punëve të
shtëpisë. Po edhe sikur të ntos kishte hyrë në mes kjo zhurmë, prapëseprapë
Vita mik do të kishte dëgjuat: Të dy krahët i kishte shtrirë anash, sikur të ishte
kryqëzuar dhe përpëlitej.
Kallëzuesi i shprehur me format kohore të lidhores mund të përdoret
178 KR EU V III
edhe në Ijali të mëvetësishme pyetëse, nxitëse e dëshirore, si edhe në fjalinë
kryesore të një periudhe të tillë pranë kryefjalësh të shprehura me përemra
ose me emra:
Ta ketëfajin A dili në këtë mes? Po të mos vish ti, kush të vijë? Kush
të shkonte? Djemtë të shkon'm. Të kishe ngrënë edhe tip a k përshesh, more
bir, se rruga është e gjatë. Të të kishin lënë ndonjë letër tëpaktën, - murmuriti
nëpër dhëmbë djali.
Format e lidhores në këto përdorime mund të shoqërohen me pjesëzën
le. Një kallëzues i tillë shpreh një urdhër të zbutur në formë nxitjeje, lejimi
ose pëlqimi:
Flitni, - tha përgjegjësi, - le të shfaqë secili mendimin e vet.
2.1.1.4. Kallëzuesi i shprehur me format kohore të mënyrës kushtore
përdoret në fjalitë kryesore të periudhave me fjali të nënrenditur kushtore ose
edhe në fjali të mëvetësishme që kanë një rrethanor të veçuar që shpreh kusht:
Po edhe sikur të mos kishte hyrë në mes kjo zhurmë, prapëseprape
Vita nuk do t ’i kishte dëgjuar. Sikur zogu të niste të këndonte, ata kishin p ër
ta dëgjuar gojëhapur. Ndryshe, do të derdhej gjak më kot dhe përfim dim i do
të ishte një robëri më e keqe se e para.
Kallëzuesi i shprehur në format kohore të së tashmes së kushtores
përdoret në bashkëvajtje me një kallëzues (në fjalinë e nënrenditur) të shprehur
me folje në të pakryerën e lidhores ose në të ardhmen e së shkuarës.
Po të mos ishim bashkuar, armiku do të na thyente, që në goditjen e
parë. Rilindasit shqiptarë nuk do të plotësonin dot me nder detyrat e tyre të
rënda në situatat e ndërlikuara, p o qe se nuk do të mbështeteshin te populli.
KallëzueSi i shprehur me formën kohore të së pakryerës së kushtores
përdoret në bashkëvajtje me një kallëzues (në ijalinë e nënrenditur) të shprehur
me folje në më se të kryerën ose në të ardhmen e përparme të së shkuarës:
Sikur të kishin luftuar mbretërit e Bizantit si Skëndërbeu, Stambolli
nuk do të kishte rënë në duart e turqve. Edhe në qoftë se i o të ishte ndodim r
në një gëzim të tillë, ai do ta kishte përbuzur.
2.1.1.5. Kallëzuesi i shprehur me format kohore të dëshirores së një
foljeje është karakteristik për fjalitë dëshirore. Përdoret gjithashtu edhe në
periudha me fjali të nënrenditur kushtore a lejore me lidhëzën në:
Kështu m ë ardhsh edhe ti, fitim tar! Ju këndoftë zemra, o djema, se
m ë kënaqët. Në u vonoftë sonte, mos e pritni!
Rrufeja rëntë m bi ju , o katilë dhe j u bëftë shkrumb e hi. N ë mos më
pranofshin, do të bëj një derman.
Kallëzuesi i shprehur me formën kohore të së kryerës përdoret në
K A L L H Z U E SI 179
fjali të nënrenditura kushtore a lejore:
N ë pastë m baruar pimë, i thuaj të vijë nga ne. Edhe n ëp a stë ardhur
i lodhur, ai do të na presë.
Kallëzuesi i shprehur me format e urdhërores përdoret në fjali të
mëvetësishme nxitëse dhe në fjalinë kryesore të një periudhe të tillë pranë një
kryefjale të shprehur me përemrat vetorë ti.ju:
D iell i ri, ti varret ndritna dhe ne ngrihemi përsëri. Sh ko dhe ti, o
nëna ime, shko... M errni dhe ju shatin se na zuri nata. Ju tnos shkoni nga ajo
rrugë, se nuk ia dilni dot malit.
Forma urdhërore e njëjësit në stilin tregimtar mund të përdoret me
ngarkesë shprehëse-emocionale si kallëzues pranë Yijë kryefjale të shprehur
me përemër të të tria vetave e të të dy numrave, me përemra të tjerë dhe me
emra. Përdoren zakonisht në fjali me kallëzues homogjenë e në periudha me
fjali të bashkërenditura me lidhëzën e ose në periudha me fjali asindetike, që
kanë strukturë paralele dhe tregojnë veprime që ndjekin njëri-tjetrin:
Unë m bill e mos ha, ky bluaj e mos ha. Djali brit e burri vrapo. Ndiq
njërikëtej, ren dtjetri andej. A iik e qetë ndiq. Dhe Lam jahidhu nëpër dysheme
si ndonjë thes me kashtë.
Shënim: Kjo formë e urdhërores shpesh mund të pasohet
nga pjesëza e bot për të formuar një kallëzues që shpreh një veprim
të përforcuar (intensiv:)
, Edhe hidhu e bot këta njerëz sa tundej shtëpia.
2.1.1.6. Kallëzuesi foljor mund të shprehet edhe me një formë foljore
të pashtjelluar pranë një kryefjale të shprehur me emër ose me përemër vetor
të të tria vetave e me përemra të tjerë:
Pemët që kishin mbetur lakuriq p a hyrë dimri mirë, tani p o fërkonin
degët, si për t it nxehur. Pa mbaruar fjalën unë, dera u hap dhe në dhomë
hyrinjëplak. M e të d a lë dielli nga një re e murme, natyra u veshsi në argjend.
Shënim: Si folje, format e pashtjelluara mund të jenë fjalë
bosht të një togfjalëshi foljor që shpreh marrëdhënie objektore e
rrethanore, po ashtu si çdo formë vetore e foljes; janë, kështu,
bërthama të ndërtimeve me forma të pashtjelluara. Nga kjo pikëpamje,
ato ngjajnë me fjalinë, sidomos me fjalitë e nënrenditura me të cilat
janë sinonimike. Po me ato kanë edhe ndryshime të rëndësishme:
ijalët e varura nga një formë e pashtjelluar qëndrojnë gjithnjë pas saj

180 KREU V III
e kanë zakonisht subjekt të njëjtë me foljen prej së cilës varen.
Mungesa e treguesve morfologjikë për mënyrën, kohën e
vetën dhe arsyet që u vunë në dukje më lart, bëjnë që forma të tilla të
pashtjelluara të mos u përgjigjen të gjitha kërkesave të kallëzuesit (i
cili nuk mund të kuptohet jashtë lidhjes kallëzuesore), po ashtu as
edhe kërkesave të gjymtyrës kryesore të një fjalie njëkryegjymtyrëshe
të nënrenditur. Prandaj, vetëm në ato raste kur format e pashtjelluara
lidhen me një emër a përemër në rasën emërore, me të cilin hyjnë në
marrëdhënie kallëzuesore, mund të flitet për funksion kallëzuesor të
formave të pashtjelluara. (Shih për këtë edhe “Periudha me
nënrenditje).
Mundësia e funksionimit të formave të pashtjelluara si kallëzues është
e ndryshme. Kjo ka lidhje sidomos me kuptimin që shpreh ndërtimi me formë
të pashtjelluar. Kallëzuesit e shprehur me forma të pashtjelluara përdoren vetëm
në periudhë në fjali të nënrenditura ose në fjali të bashkërenditura.
Haset më shpesh si kallëzues forma e pashtjelluar mohore e tipit pa
punuar. Përdoret si kallëzues i një fjalie të nënrenditurkohore, kushtore, lejore
ose mënyrore:
Po bridh të hedhësh Vahim e Rosave, sa p a arclhur vala. Pa mbaruar
mirë fja lën plaku, dym bëdhjetë duar lanë lugët... Babai është nisur q ë p a dalë
dielli. Pa na dltënë shenjën Fatbardha, ne nuk m und të nisemi. A s ’ia arrita
qëllimit, edhe pa më ndihm uar ti? Buzët e tij sesi, ashtu vetë, pa e kuptuar as
ai, sosën këngën që kishte lënë përgjysmë vegla.
Kallëzuesi i shprehur me formën e pashtjelluartë përcjellores përdoret
në fjali të nënrenditura mënyrore, shkakore, kushtore etj.:
Duke m os ndenjur në krye ju s 'ka si të ecë puna mirë.
Kallëzuesi i shprehur me formën e pashtjelluartë paskajores përdoret
në fjaii të nënrenditura qëiiimore:
Një përgjigje e tillë m jaftontepër t ’u provuar mendja e saj. Nata ra
j o p ë r të m bledhur kockat robi dhe kafsha e zgjedhës, p o p ë r të dalë i ligu nga
ferra.
Kallëzuesi i shprehur me fonnën e pashtjelluar të tipit me të ardhur
përdoret në fjali të nënrenditura kohore:
Dhe grizarakja u tërhoq m e t ’u zhdukurfrik a e rreziku e m e t ’u bërë
m ë i qartë ky mendim. - Ja i them se, m e t ’u martuar unë, çdo gjë do të
ndryshojë.
Kaliëzuesi i shprehur me formën e pashtjelluar të tipit një të thënë
K A LL Ë Z U E S I 181
është karakteristik për stilin tregimtar dhe përdoret sidomos në një periudhë
me fjali të bashkërenditura:
E m or Leks, n jë të ikur imë nga shtëpia dhe një t ’u shthurur gardhi.
2.1.2. Kallëzuesi i thjeshtë mund të paraqitet edhe në forma më të
ndërlikuara, ndër të cilat më tipikja është ajo që shprehet me përsëritjen e së
njëjtës formë foljore për të treguar një mënyrë veprimi: zgjatje, përforcim,
theksim etj. Ky kuptim i mbishtuar nuk jepet me mjete leksikore, po është
rezultat i bashkëveprimit të të dyja formave të përsëritura, pra të dyja së bashku
japin këto mënyra veprimi, prandaj edhe trajtohen si një rast i kallëzuesit të
thjeshtë foljor. Kallëzues të tillë kanë vlerë stilistike, sepse i përkasin kryesisht
stilit tregimtar.
2.1.2.1 Haset më shpesh kallëzuesi i shprchur me përsëritjen e së
njëjtës formë kohore e vetore të një foljeje në mënyrën dëftore a në urdhërore,
rrallëherë edhe në lidhore, të bashkuara me lidhëzat e, dhe ose edhe pa lidhëza.
Nga forinat kohore të dëftores përdoren më shpesh si kallëzues me përsëritje
e pakryera dhe e kryera e thjeshtë. Format e tjera kohore (e tashmja - e cila në
këto raste ka kuptim mbarëkohor ose kuptimin e një të tashmeje historike e
kryera, më se e kryera dhe e ardhmja) përdoren më rrallë.
Ky tip i kallëzuesit me përsëritje ntund të shprehë kuptime të
ndryshme. Për dallimin e kuptimeve ndihmojnë struktura e periudhës,
përmbajtja leksikore e saj, intonacioni që krijohet mbi këtë bazë. deri-diku
edhe format kohore të foljes që përsëritet.
Kaliëzuesi i shprehur me formën e përsëritur të së pakryerës, të së
tashmes dhe të së ardhmes, si edhe me format e përsëritura të urdhërores tregon
një veprim me zgjatje të pakufizuar:
Gëzimi ecte e ecte nëpër rrugicat e errëta duke shtrënguar zarftn në
xhep. Mendimet e gjeneralit vërtiteshin e vërtiteshin në të njëjtën pikë, ashtu
sixhadeja që rrotullohej e rrotullohej e bëhej kular rreth maleve. I kujtoheshin
shokët, lodrat dhe i vinte të qante, të qante e të mos pushonte. Bërtet e bërtet
e kurrkush gjë s 'i je p ( Ç ’ke me ta?). Do të flasin, do të flasin, pastaj do të
lodhen. Prit e p rit ky, dikur e humbi durimin dhe u ngrit e iku.
Kallëzuesi i shprehur me formën e përsëritur, zakonisht të së kryerës
së thjeshtë, të së kryerës dhe të më se të kryerës, por edhe të kohëve të tjera
tregon një veprim të përforcuar (intensiv). karakteristik për këtë kallëzues
është përdorimi në formën pohore, iidhja e formave të përsëritura me lidhëzën
e dhe shqiptimin e shpejtë, me ton të njëjtë, i të dyja formave. Përdoret në një
periudhë me fjali të nënrenditura rrjedhimore ose në një periudhë me fjali të
bashkërenditura zakonisht kushtore:
182 KR EU V III
D he vasha qau e qau. sa u tret dhe u mblodh një grusht. Sabri
Kallamatreshi dhe e dha, p o s ’iu m bajt dot turfullimit të kafshës së tërbuar
nga goditjet. A ta i kis/tin fo lu r e i kishin fo lu r sa s ’i kishin lënë gjë p a thënë.
2.1.2.2. Kallëzuesi i shprehur në forma kohore të përsëritura të
mënyrës dëftore, të bashkuara me lidhëzën sa, tregon një veprim me zgjatje të
kufizuar, i parë më tepër në anën sasiore të shtjellimit të tij. Një kallëzues i
tillë përcakton strukturën e periudhës; fjalia që ka këtë kallëzues, ndiqet nga
një fjali e bashkërenditur me lidhëzat e, dhe ose e bashkuar pa lidhëz. Fjalia e
dytë kumton një veprim që ndërpret të parin. Kallëzuesi shqiptohet me ritëm
të qetë me theks mbi pjesën e dytë.
Ethet e moçalit ja n ë si puna e kafesë, zien sa zien brenda, pastaj
derdhet. P unonte sa p u n o n te xha Teloja dhe, kuritekej, hopa ia bënte dhe në
hije. Kishte dëgjuar sa kishte dëgjuar pa nxjerrë fja lë nga goja, pastaj kishte
ngritur perden. Do të lehë sa do të lehë dhe kur ta shohë se nuk i ndrit, do të
detyrohet të heqë dorë.
2.1.2.3. Kallëzuesi mund të shprehet edhe me forma kohore të
përsëritura, zakonisht të mënyrës dëftore, të bashkuara me lidhëzën që për të
dhënë një veprim të përforcuar ose një veprim që motivon një veprim tjetër.
Kur shpreh një veprim që motivon, kallëzuesi përcakton strukturën e periudhës:
ai është gjymtyrë e fjalisë së parë të një periudhe palidhëzore:
Djali ngulte këmbë tek e tija dhe s ’donte q ë s ’donte. Bariu p la k s ’e
la q ë s ’e la p a egostitur mikun me njëgotë qumësht. (Vetëm Naja mbeti atje).
N u k desh q ë n u k deslt ta linte vetëm kasollen. Ai ngulte këmbë: të vishet q ë të
vishet.
Kanali hapet që hapet, shpem im et bëhen që bëhen, atëherë a s ’është
e nm ndur ta ndryshoni vendin? I mbajtën që i m bajtën s 'bëhet gjë t ’i mbajnë
edhe pak.
2.1.2.4. Kallëzuesi i thjeshtë foljor mund të shprehet edhe me dy
forma të ndryshme të së njëjtës folje ose me dy fjalë me rrënjë të njëjtë. Edhe
këta kallëzues shprehin mënyra veprimi dhe janë të kufizuar nga pikëpamja
sintaksore, po të pakufizuar nga pikëpamja leksikore. Hasen zakonisht në stilin
bisedor dhe kanë ngarkesë emocionale.
a. Kallëzuesi i formuar me paskajoren e një foljeje të ndjekur nga një
formë kohore e saj në mënyrën dëftore ose në urdhëroren shpreh një veprim
të theksuar, shpesh me një nuancë sigurie, besimi. Në raste të rralla paskajorja
mund të zërë vend pas formës kohore:
A i briti e krisi nga dhembja duke nxjerrë rrënjët përjashta, po për të
rënë s ’ra. - Ti e kupton se p ë r të ik u r s ’ikin dot. Për të m arrë m ë m irë më
K A LL Ë Z U E S I 183
m errni ju . Degën e k api për të kapur po s ’e mbajti dot.
b. Kallëzuesi i formuar me një emër prejfoljor asnjanës dhe me formën
e vetës së tretë të kohës së tashme a të së pakryerës së dëftores së fojes prej së
cilës vjen emri foljor, të bashkuara me anë të lidhëzës që, shpreh një veprim të
përforcuar që ngjall habi:
Të ecur q ë ecën ky fëm ijë! Të fo lu r që fliste, veç ta dëgjoje!
Shënim Në vend të formës foljore me kuptim konkret mund
të përdoren forma e vetës III të foljes bëj me kuptimin abstrakt të
veprimit.
Të kënduar që bën qeratai! (Të kënduar që këndon.
2.1.3. Kallëzuesi i thjeshtë mund të shprehet edhe me lokucione
foljore të tilla, si: vë re, bëjpallë, hedh shtat, vë dorë, marr vesh, ngul këmbë,
(i) ja p udhë, (e) vë në udhë:
E si rrojti shtatëdhjetë e ca vjet, midlisi dlta shpirt atje në mes të
mullirit. Sa tëjem unë, nuk do të vërë dorë kush mbi të. Tërthorazi në këtë mes
ka gisht edhe ime gjyshe. A jo s ’po m errte dot vesh nga i erdhi gjtihë kjo. Atë
ditë kujtova se raporti kishte m arrë udhë.
Kallëzuesi i përbërë fo ljor
2.2. Kallëzuesi i përbërë foljor formohet nga dy fjalë kuptimpiote,
nga të cilat e para tregon një mënyrë veprimi (fillim, vazhdim, mbarim,
përforcim, rritje progresive të veprimit) ose modalitetit (domosdoshmëri,
supozim, mundësi etj.) kurse e dyta shpreh një veprim:
Metalurgjiku posa kishte nisur të ngrinte aty-këtu ndonjë ndërtesë.
Mato Gruda vazhdonte të qëndronte para portës i menduar. Kryetari m baroi
së iexuari dhe u hodhi vështrimin anëtarëve. Koha erdhi e u nxi si pus, Ai
pastaj mendoi se çfarë duhej të merrte me vete në shpellë. Këtu duhet ndërtuar
një ujëmbledhës i madh. Sado ujë që të vinte, nuk m und të arrinte gjer aty.
Formimi i kallëzuesit të përbërë si një tërësi e vetme nga pikëpamja
e përmbajtjes'është shoqëruar edhe me kufizime të pjesëve përbërëse nga
pikëpamja gramatikore. Të dyja foljet që formojnë kaliëzuesin e përbërë,
shërbejnë si qëndër ndërtimore e fjalisë: foljae parë vetëpm uk mund të pranojë
ndonjë gjymtyrë fjalie; nuk ndahet prej pjesës së dytë nga gjymtyrë të tjera
(kryefjalë a gjymtyrë të dyta), me përjashtim të rasteve të rralla, për arsye
184 k r i ;u vm
stilistike; midis tyre nuk mund të vendosen lidhëzat nënrenditëse që dhe se:
në disa Uoje kallëzuesish të përbërë pjesa e parë paraqet edhe kufizime
morfologjike (në mënyrë. kohë ose numër).
Duke pasu r parasysh llojin e lidhjes së foljeve dhe natyrën
morfologjike të foljes së dytë, do të dallohen disa lloje të kallëzuesit të përbërë:
2.2.1. Kallëzuesi i përbërë i formuar nga një folje gjysmëndihmëse
dhe nga një fo lje në lid h o r e . Sipas kuptim eve m odale të foljeve
gjysmëndihmëse dallohen në të disa Iloje kallëzuesish që shprehin fillimin a
vazhdim in e veprim it, veprim të p ë rforcuar, mundësi, dom osdoshm ëri.
2.2.1.1. Në kallëzuesin e p ërb ërë që shpreh fillimin e veprim it.
foljes në lidhore i prijnë foljet jilloj, zë. nis a marr (me kuptimin e fillimit):
Në p yllfillo i të fry n ta një erë e ftohtë. Kur morën tokën, mëmë e hir
iu përveshën punës dhe shtëpia e Boçe Goshajt zuri të mëkëmhej. Kjo tregonte
se deti, ndonëse nnk ishte qetuar fare, kishte nisur të tulatej. Dhe, si u ngrit,
u kap pas degëve dhe m ori t ’i n g jitejpis/iës.
I përcaktuar në fillimin e tij, veprimi i shprehur nga ky kallëzues
paraqitet si një veprim që zgjatet, që fillon e vazhdon të kryhet. Folja
gjysmëndihmëse tregon fillimin e veprimit. ndërsa folja në lidhore veprimin
përkatës. Kështu. në shembullin 77 ke ndryshuar që kur zure të shoqërohesh
m e Dritën kallëzuesi shpreh një veprim që ka filluar dikur në një çast të së
shkuarës dhe vazhdon të reiiazohet edhe në çastin e ligjërimit; kurse në fjalinë
D ja lifillo itëqesh te me zë në kahinën e tij kallëzuesi shpreh një veprim. fillimi
dhe vazhdimi i të cilit i përkasin periudhës kohore para çastit të ligjërimit, Në
mes foljes gjysmëndihmëse në lidhore ka përputhje në vetë e në numër. po
s’ka gjithnjë përputhje në kohë.
Folja gjysmëndihmëse mund të dalë në të gjitha format kohore të
mënyrës dëftore. rrallë edhe në format e lidhores e të urdhërores; folja në
lidhore del në format kohore të së tashmes ose të së pakryerës:
Ki mendjen grua. se na zhulohet djaii e pastajfillon tëkollitet. Edhe
gruaja, megjithëse ka fillu a r tëplaket, po më duket më e dashur. Yjtë zu n ë të
rrallohen. kapedanë'. Pa tlo tëfillojnë, pastaj tëqeshin me mua. Dhe atëherë
njerëzit fillonin të kolliteshin me të madhe. U mhështet mirë pas timonit dhe
zuri t ’i binte borisë si më parë. Mhi to kishin nisur të fry n in erërat e dimrit.
Ndoshta, këto që ndodhën në Maliq, mtk do të kishin ndodhur dhe këneta tani
do të kishte fillu a r të thahej,
Në formën mohore kallëzuesi i përbërë që shpreh filliinin e veprimit
mund ta ketë pjesëzën mohuese para foljes gjysmëndihmëse për të mohuar
veprimin që në fillimin e tij ose para foljes në lidhore për të mohuar vetë
KALLËZUt-Sl 185
veprimin:
Asgjë më shumë se ajo n u k kish tefilh ta r të dukej më qartë. Pofillon
të m os m ë pëlqejë kjo dhomë dhe kjo kohë e keqe.
2.2.1.2. Kallëzuesi i përbërë që shpreh vazhdimin e veprimit, fonnohet
nga folja gjysmëndihmëse vazhdoj a vijoj (me përdorim më të kufizuar), të
cilat i prijnë një foljeje në të tashmen ose në të pakryerën e lidhores:
Po vazhdon të hjerë shi i rrëmbyer. Vesa vazhdonte të pikonte nga
althet e pishave. Secili vijonte të këndonte në të tijën.
2.2.1.3.Kallëzuesi i përbërë që shpreh veprim të përforcuar formohet
nga folja gjysmëndihmëse bëj në kohën e tashme. në të pakryerën a në të
kryerën e thjeshtë dhe nga një folje në të tashmen e lidhores (kur folja e parë
është në të tashmen) ose në të pakryerën e lidhores (kur e para është në të
pakryerën a në të kryerën e thjeshtë). Folja hëj shpreh fillimin e vrullshëm, të
përforcuar të një veprimi që nuk realizohet. ndërsa folja në lidhore shpreh
përmbajtjen leksikore të tij dhe lidhjen me kryefjalën:
S ’më ka shkuar ndër m end që rrotat e lopit m u n d të bëhen rrota
qerreje. Nitk ishin çështje aq të thjeshta këto që m und të shpjegoheshin me dy
fjalë. në këmhë. Po m u n d të kenë nxjerrë forcu edhe në anë të tjera, more
shok. Po përpiqesha të zbuloja se kush m uiul të kishte qenë.
2 .2 .1.4. Në varësi edhe nga përmbajtja leksikore e fjalisë, kallëzuesi
i përbërë me foljen gjymëndihmëse m undfregon edhenjë veprim të dyshimtë:
Ç 'foie m u n d të bëjë në kafaz zogu i m aiit? Dhe për këto të këqija,
çfarë dermani m u n d të gjenin vashat si Siiva?
Në formën e tij mohore ky kallëzues mund të marrë pjesëza mohuese
si para foljes nnm d për të mohuar mundësinë e realizimit të veprimit, edhe
para foljes në lidhore për të mohuar veprimin:
Këta ja n ë zogj furtune, mor hir, n u k m u n d të rrojnë në shtëpinë e
njeriut. Ai ishte njeri i drejtë dhe as që m u n d të mendonte keq. Eshte gjë e
rrailë dhe ntund të m os e kenë pasur atë fat.
Përdorimi i pjesëzave mohuese përpara të dyja pjesëve i jep kallëzuesit
të përbërë kuptimin modal të sigurisë a të domosdoshmërisë:
E tregoi këtë histori, se i kishte mbetur këtu në zemër dhe s ’muiul të
tnos e tregonte. Bihlioteka nuk m iiitd të mos ishte e hapur.
2.2.1.5. Kallëzuesi i përbërë që shpreh domosdoshmëri, formohet
nga folja gjysmëndihmëse duhet në format kohore të së tashnies dhe të së
pakryerës veta III njëjës dhe nga foija në lidhore në të gjitha format kohore të
saj. FoH; ' '<et i jep kallëzuesit kuptimin inodal të domosdoshmërisë. ndërsa
folja në lidhore shpreh përmbajtjen leksikore dhe lidhjen me kryefjalën:
 186 K R E U VIII
Piina dhe m endim i duhet t ’i kushtohen lumturisë së Atdheut dhe të
popullit. Këtë pyetje duhej ta kishim bërë ne, të vjetrit, që ia dimë vlerën
tokës më mirë se ky. Këtë urdhër duhej ta zbatonte.
Në varësi nga përmbajtja leksikore e fjalisë dhe nga intonacioni,
kallëzuesi i përbërë me foljen gjysmëndihmëse duhet mund të shprehë edhe
gjasi a supozim:
Kjo duhej të kish te ndodhur dy muaj më parë, në shkurt. Nuk duhet
të kettë qënë larg minierat e argjendit për të cilat bëjnë jja lë dokumentet e
moçme.
Forma e së tashmes e foljes gjysmëndihmëse përdoret në bashkëvajtje
me të tashmen dhe me të kryerën e lidhores, kurse forma e së pakryerës përdoret
në bashkëvajtje me të pakryerën e me më se të kryerën e lidhores:
Ne duhet t ’u g jejm ë zgjidhjen më të drejtë këtyre problemeve. Po,
nesër mbrëma j o më vonë se ora 12, manastirin duhet ta ken ë marrëpatjetër.
Çfarë duhej të bënte ai? Pas këtij shiu gjurmët e rrotave duhej të ishin fshirë
nga fa q ja e dheut.
Në formën kohore kallëzuesi i përbërë që shpreh domosdoshmëri
mund të marrë pjesëza mohuese si para foljes gjysmëndihmëse për të mohuar
domosdoshmërinë e realizimit të veprimit, ashtu edhe para foijes në lidhore
për të tnohuar veprimin:
Po ti, ti n u k d u h et tëflasësh, vëlla. Jo, as n u k duhej t ’i m endonte
këto gjëra. M ua as d uhej të më kishin ardhur ndër m end mendime të tilla. Ju,
Murat Shtaga, duhej të m os j u zinte gjum i p ër gjendjen e fshatit.
Shënim: kur folja duhet dhe folja në lidhore kanë kryefjalë
të ndryshme, nuk formojnë së bashku një kallëzues të përbërë, po
secila një kallëzues të thjeshtë. Në raste të tilla folja duhet shërben si
qendër organizuese, prej së cilës varen gjymtyrë të dyta.
Vitës i duitej të shpejtonte hapin. Ju do të niseni ipari, kurse
m ua më duhet të rri edhe pak. Ty s ’të duhet të hedhësh firm ë.
2.2.2. Kaliëzuesi i përbërë i formuar nga një folje gjysmëndihmëse
dhe një folje në form ë të pashtjelluar.
2.2.2.1 Kallëzuesi i përbërë që formohet nga folja duhem në të
tashmen ose në të pakryerën, zakonisht veta II a III njëjës e shumës të mënyrës
dëftore rrallë të habitores, dhe nga një folje në formën e pjesores, shpreh një
veprim, realizimi i të cilit është i domosdoshëm. Folja duhem i jep kailëzuesit
kuptimin modal të domosdoshmërisë dhe shpreh lidhjen me kryefjalën, ndërsa
KALLËZUESI 187
folja në pjesore shpreh përmbajtjen leksikore:
Ti duheslt vrarë! Panxhari duhet m brojtur nga dielli e nga era se
fishket dhe humbet sheqerin, prandaj duhet vendosur në tenda e duhetmbuluar
me rrogozë. D uhet bërë diçka për këta njërëz. A ty ishin dokum entet që
duheshin zhdukur. Padashur e hodha fja lë n te misrat që ishin pjekur e
duheshin vjelë. Mirë, mor vëlla po nuk e kuptoj pse u dashka m byllur dyqani.
2.22.2. Kallëzuesi i përbërë i formuar nga folja dua në formën kohore
të së tashmes së dëftores, zakonisht veta Ii a III njëjës e shumës, dhe nga një
folje në formën e pjesores, shpreh një veprim që duhet të realizohet. Folja dua
shpreh lidhjen me kryefjalën dhe i je p kallëzuesit kuptimin modal të
domosdoshmërisë, si diçka që e meriton ose e kërkon vetë sendi i shprehur
nga kryeljala.
Nderi do shpërblyer me nder. Do pyetur edhe ai, do a s do. Do shpënë
në ofiçinë e mallkuara! - ia bëri flokëdredhuri. Subjekti më pëlqen, po do
punuar. Këta duatt vëitë përpara me hu si bagëtia. Ti do varur te rrapi!
2 .2 2 .3 . Kallëzuesi i përbërë i formuar nga folja vij në format kohore
të dëftores dhe nga përcjellorja e një foljeje të diatezës vetvetore shpreh një
veprim në rritje progresive; folja vij shpreh rritjen progresive të veprimit dhe
lidhjen me kryefjalën, kurse folja në përcjellore shpreh përmbajtjen leksikore
të kallëzuesit:
Tronditja e saj vjen duke u rritur. Po punët dita me ditë vinin duke
u shtuar. Turma u largua dhe uturima që erdhi duke u shuar, e la qytetin të
heshtur e të shkretë. Pa e kuptuar edhe ata vetë, marrëdhëniet e tyre kishin
ardhur duke u përmirësuar.
2.2.3. Kaiiëzuesi i përbërë i fo rm u a r nga një folje gjysmëndihmëse
dhe një em ër foljor asnjanës. Kallëzuesi i përbërë i formuar nga folja rnbaroj
a pushoj në format kohore të dëftores, më rrallë në format kohore të lidhores,
të habitores a të dëshirores, dhe nga një emër asnjanës në rrjedhore shpreh
mbarimin e veprimit. Folja gjysmëndihmëse shpreh mbarimin e veprimit dhe
lidhjen me kryefjalën, kurse emri foljor asnjanës shpreh përmbajtjen leksikore:
Si thua, a do të mbarojnë së m bjelli gjer në darkë? Edhe drapinjtë e
djemve kishin pusltuar së korruri. Vita p u sh o i një çast së thyeri marina.
Merak në zem ër kishte gjersa ta m baronte së mbjeli këtë “Arën e Lajthive ”.
Në formën mohore, duke mohuar mbarimin e veprimit, ky kallëzues
shpreh një veprim që zgjat:
Aeroplanët i kishim përherë mbi krye dhe s ’pushonin së hedhuri
bomba. Bënle sikur dëgjonte me vëmendje Ajetin, që s ’pushonte sëfoluri.
 188 K.REU V III
2.2.4. Kallëzuesi i p ërb ë rë i fo rm u a r nga dy folje në dëftore.
2.2.4.1. Foljetrë, nis, afillo j me kuptimin e fillimit e në format kohore
të dëftores mund të bashkohen me anë të lidhëzës e, më rrallë me lidhëzat
dhe, edhe ose edhe pa lidhëza, me një folje tjetër në format kohore të dëftores,
për të shprehur një veprim të zgjatur, të kufizuar në fillimin e tij.
Filloit e harrohet pas një gjëje, mendja nis e i bredh poshtë e lart
dhe vetvetiu i bëhen pam je të ndryshme e i ngjallen kujtime. Djemtë e fshatit
zu n ë pakësohesliin gjithnjë e më shumë.
Foljet që formojnë kallëzuesin e përbërë, përputhen në vetë dhe në
numër, po jo gjithnjë në kohë. Nëpërmjet formës kohore të foljes së dytë
veprimi jepet si i papërfunduar. i kryer në çastin e ligjërimit (koha e tashme),
ose para çastit të ligjërimit (koha e pakryer), dhe si i përfunduar (koha e kryer
e thjeshtë).
h\ oi/it gjem on sa herë zë e fry n juga. Herë pas here kjo hasmëri
fillo n te e lëvizte dhe i ngacmonte burrat e moshuar e djemtë e rinj. Z u n ë y jtë
e m illëtojnë, qiraxhinjtë zu n ë e shkojnë. Shërbëtori zuripo i tregonte shkakun
e udhëtimit. Plakit nisi e numëroi me gishta njerëzit që m und të vinin. I gjyshi
thoshte se kishte nisur e nxirrte këngë vetë.
Kallëzues të tillë përdoren gjithnjë në formë pohore dhe janë
sinonimikë me kallëzuesit e përbërë që e kanë foljen e dytë në mënyrën lidhore.
Dallohen prej këtyre, ndër të tjera, edhe nga sferat e përdorimit, sepse janë
karakteristikë për gjuhën e folur popullore,
2.2.4.2. Kallëzuesi i përbërë formohet edhe nga folja vij në formën e
kohës së tashme, të së pakryerës a të së kryerës së thjeshtë të mënyrës dëftore
dhe nga një folje pësore a vetvetore në mënyrën dëftore, të bashkuara me
lidhëzën e ose pa lidhëz. Ky kallëzues shpreh një veprim të zgjatur në rritje
progresive. Folja e parë shpreh rritjen progresive të veprimit, kurse folja e
dytë, e cila përputhet në kohë me të parën, shpreh përmbajtjen leksikore të
kallëzuesit:
Ashtu e ka kafsha, usta: të egrat, kur zbuten, vijnë e hëhen më të
buta se të butat. Kur i lije fiq të në degë deri më dy ja v ë të vjeshtës së dytë,
vinin e bëheshin rrekëz. Përroi i Shkozës erdhi e u fr y si një kacek me ujë të
tiirbullt.
Para foijes vij në formën kohore të së tashmes dhe të së pakryerës
mund të shtohet pjesëza sa për të përforcuar kuptimin e rritjes progresive:
Nga larg dëgjohet një uturimë makine, që sa vjen e bëhet m ë e qartë,
më e fortë. Tufani sa vinte e p o shtohej dhe nuk i linte të bënin asnjë hap. Në
KALLËZUESI 189
veshët e tij gjëmonin krismat e bombave dhe të mitralozëve, që sa vinin e
bëheshin më të fo rta e më të shpeshta.
Kallëzues të tillë përdoren gjithnjë në fjali pohore.
Kaliëzuesi e m ë ro r
3. Kallëzuesi emëror formohet prej dy pjesësh, prej këpujës dhe prej
gjym tyrës etnërore. Të dyja këto pjesë formojnë një të tërë të vetme, ku
kuptimi gramatikor dhe kuptimi leksikor shprehen prej dy fjalësh vërtet të
ndryshme, po të lidhura ngushtë midis tyre.
3.1. Këpuja. Si këpujë përdoret foljajam , e cila në këtë përdorim ka
kuptimin mjaft abstrakt të ekzistencës së një karakteristike. Për këtë arsye
funksioni i saj kryesor është të shprehë kallëzuesinë: mënyrën, kohën e vetën.
Folja jam , si edhe çdo folje tjetër në funksionin e kallëzuesit, del në
formën e vetës III, njëjës dhe shumës, të të gjitha kohëve të mënyrës dëftore,
të habitores, lidhores, kushtores e dëshirores; në kushte të caktuara stilistiko-
sintaksore edhe në në formën e vetës 1 e të vetës II të të gjitha mënyrave:
E rëndë do të je të kjo për zotin Kasimati. Kjo ditë kishte p ër të qenë
fillim i i një je te të lumtur për popullin. Ku ta dija unë që ky kaçak paskësh
qenë im atë. Oxhaku le të je të i shtrembër, tymi të shkojë drejt. Simboli ja a j
qoftë puna!
Unë ja m shqiponja dhe ju je n i krahët e mi. Po, ti do tëjesh krahu im
i djathtë.
Për gjuhën shqipe këpuja është përbërës i strukturës së fjalisë. Ajo
mund të mungojë vetëm në kushte të caktuara stilistiko-sintaksore, kur
nënkuptohet lehtë. Në këto raste vihet në dukje karakteristika e kryefjalës si
diçka më e rëndësishme në krahasim me vlerësimin kohor të saj. Këpuja
mungon kur kallëzuesi është pohor; kur është mohor, këpuja zëvendësohet
nga pjesëza mohuese jo :
(S ’të vjen keq për të? Edhe ajo është e re si ti...) E re, e re, p o jo si
unë.
Këpuja mund të mungojë:
- në fjali të bashkërenditura me strukturë paralele kryefjalë-kallëzues,
ose në fjali asindetike me strukturë të tillë:
Qielli ishte i vrenjtur dhe deti i trazuar. Shakaja është shaka dhe
fja la fa lë . Shtëpitë ja n ë të gurta dhe të shumtat m e dy kate. Të dy ishin të
martuar: të dy m e n jë karvan fëm ijë;
- në fjali që janë përgjigje të një fjalie tjetër me një kallëzues emëror,
 190 KREU V III
sidomos në fjalitë që janë përgjigje të një fjalie pyetëse, ku pyetet për gjymtyrën
emërore:
(Eshtë djali i vajzës, - tha e gëzuar). E i cilës vajzë a lumëmadhe? (E
ç ’ka q en ëfa n d i ifundit?) Kapiten barke. G jithëjetën marinar, rrogëtar.
- në fjali thirrmore, ku theksi logjik bie mbi gjymtyrën emërore ose
mbi përcaktbrin e saj:
E b u k u r çupa! P u n ë të thella këto, moj bijë, punë të thella! Ç ’vende
të egra! Ç ’njerëz tpima! Sa të bukur që ishin, mëkat t ’i vrasësh! Ç ’punë,puna
e tij!;
- në fjali proverba ose thënie proverbiale, në tituj artikujsh, ku si
këpujë nënkuptohet forma e vetës III e kohës së tashme me kuptim mbarëkohor:
Besa-besë e jjala-fjalë. Dita-përpunë, nata-përgjum ë. Nusja e djalit
-syri i ballit. Njeriu p a njeri - si zogu pa shtëpi. Pastaj me masë çdo gjë, mor
djalë, puna-punë e nusja-nuse. U lliri-pem a e jetës.
3.2. Gjymtyra em ërore. Si gjymtyrë emërore e kallëzuesit emëror
mund të jetë një emër, një përemër, një mbiemër, një paskajore, një togfjalësh,
që shprehin përmbajtjen leksikore të kallëzuesit emëror:
Shqipëria është vend i bukur. Shtëpitë ishin po ato, njëra këtu e
tjetra një orë larg, m ajë shkëmbit. Rinia është pranvera e jetës. Ishte p ë r të
qeshur e p ë r të ardhur keq ai rrol i shkurtër me tërë atë tepsi.
Karakteristika kryesore e gjymtyrës emërore është përshtatja e saj
me kryefjalën. Kur mungojnë treguesit gramatikorë të përshtatjes, shprehëse
e kësaj lidhjeje është mundësia që ka ajo për të formuar togijalësh emëror,
p.sh,: Nata ishte me hënë - natë me hënë. Kjo do të thotë që gjymtyra emërore
është rezultat i shpërbërjes së një togfjalëshi emëror në përputhje me synimin
e kumtimit.
3 .2 .1. Gjymtyra em ëro re e shprehur me emër. Emri në funksionin
e gjymtyrës emërore të kallëzuesit emëror është zakonisht në rasën emërore
pa parafjalë, po mund të jetë edhe në rasën gjinore edhe në emërore, kallëzore,
rrjedhore me parafjalë.
3 .2 .1.1 .Në emërore emri mund të jetë i pashquar ose i shquar.
a) Forma tipike e gjymtyrës emërore të shprehur me emër është trajta
e pashquar e pashoqëruar nga fjalë përcaktuese. Kjo gjymtyrë emërore tregon:
- Karakteristikë klasifikuese; nga pikëpamja logjike vendoset raporti
lloj-gjini ndërmjet nocionit që përmban kryefjala, dhe nocionit që përmban
gjymtyra emërore:
Kontrolli është mbi të gjitha ndihmë. Ne tashtijem i zotër dhe s 'lejojmë
njeri të na marrë nëpër këmbë. Lëvizja është ilaç i mirë p ër sëmundjen tënde.
K A LL Ë Z U E S I 191
- Karakteristikë cilësore: emri gjymtyrë emërore nga kuptimi është i
barazvlershëm me një mbiemër, sepse nuk emërton sendin, por një veti
karakteristike të tij; për këtë arsye ai mund të shoqërohet në ndonjë rast me
fjalë sasie për të shprehur shkallën e tiparit.
Duket që është dhelpër, kërkon t 'ia hedhë tonit, - tha plaku. Brisk
është nga goja, mërmëriti plaku, kur u kthye. Kur është kaq burrë, pse rri
qosheve dhe na fshihet?
Ky kuptim del më qartë kur gjymtyra emërore dhe kryefjala shprehen
me të njëjtin emër:
Çudi, - thoshte me vete, - si ndodh me njeriun: vjeshta është gjithnjë
vjeshtë, po herë të duket e gëzuar, herë e trishtuar. Jeta është je të dhe vdekja
vdekje.
b) Gjymtyra emërore mund të shprehet me formën e emërores së
shquar, në qoftë se është mbiemër i emërzuar ose emër i përveçëm:
A i shpesh kishte thënë me vete se kryesorja për të ishte puna. Mos je
Gëzimi ti?
c) Emri në funksionin e gjymtyrës emërore në rasën emërore mund
të shoqërohet edhe me lidhëzat krahasuese si e sa. Një kallëzues i tillë tregon
një karakteristikë cilësore të kryefjalës; nëpërmjet krahasimit del në pah ajo
veti që karakterizon sendin e dhënë. Emri është në trajtën e pashquar, i
shoqëruar ose jo nga përemri i pacaktuar një, po edhe në trajtën e shquar:
Ja ato re të vogla, që ja n ë si iesh rudë, do të sjellin shi. Ata ishin si
një turmëz në mes të qytetit tonë. Hej! Lotët e të rinjve ja n ë si shiu i verës:
zënë njërën anë të gunës, tjetrën ta lënë thatë. D ashuria e vërtetë si ari:
ndryshku nuk ka ç ’i bën.
Ajo s ’është as sa n jë lopatë dhe kërkon të ndihmojë.
3.2.1.2. Emri në rasën gjinore në funksionin e gjymtyrës emërore
mund të tregojë:
- përkatësi; emri në gjinore mund të marë përcaktor:
K jo tokë është e popullit dhe, kush u vra p ër të, është vrarë për edhe
ne. Dëgjoni, puna ju a j është e tërë fsim tit. Ti j e e kohës sonë.
- karakteristikë cilësore; emri është kuptimisht i afert me një mbiemër,
ai nuk mund të përcaktohet nga ndonjë fjalë tjetër:
Apo s ’ishte edhe i besës ky kaçaku i malit. Ca që ja n ë të pushkës,
fla sin me admirim p ë r këta luftëtarë. Fisi yn ë nuk është i sherreve, fis i ynë
është i punës.
Shënim. Në gjuhën ietrare, emri në gjinore në funksionin e
192 KR EU V III
gjymtyrës emërore mund të dalë në raste shumë të rralla edhe në
trajtën e pashquar, i shoqëruar nga përemri i pacaktuar "një” dhe
nga një përcaktor që rnban theksin logjik në fjali:
Mbi kreshtat e maleve, në Veri, qielli ishte i një kaltërsie,
që m und të thoshe, kristaline. Po sonte kjo e qarë nuk ishte e një
zem re të mbushur me hidhërim.
Emri në rasën gjinore në funksionin e gjymtyrës emërore mund të
shoqërohet edhe nga lidhëza krahasuese si:
Më tepër rrinte në këmbë për të shpënë në vend urdhërat e plakut,
sepse edhe ai ishte si i shtëpisë. 1 bukur është deti po bukuria e tij është si e
pëllum bit, që nuk të mban gjallë.
3.2.1.3. Gjymtyra emërore mund të jetë e shprehur edhe me një emër
me paraijalë, në rasën kallëzore a në rrjedhore, sa herë që kjo lidhje është
rezultat i shpërbërjes së një togfjalëshi emëror. Shkalla e qëndrueshmërisë së
togut parafjalë+emër mund të jetë e ndryshme. Ai mund të jetë i lirë ose i
qëndrueshëm, i idiomatizuar dhe kuptimisht i afërt me një mbiemër.
Emri mund të jetë në rasën emërore me parafjalën nga, në rasën
kallëzore me parafjalët me, pa, për, në rasën rrjedhore me paraijalën prej.
a) Me paraijalën nga del si gjymtyrë emërore një mbiemër i emërzuar,
i cili tregon tërësinë nga e cila veçohet ajo pjesë që përfaqësohet me kryefjalën:
A i ishte nga të parët.
b) Gjymtyra emërore e shprehur me emër të pashquar të prirë nga
paraijalët me ose p a mund të tregojë një karakteristikë të kryeijalës si një
gjendje të jashtme a të brendshme të sendit të shprehur prej saj, duke shënuar:
- përmbajtjen, përbërjen a lëndën:
Rreth e rreth salla ishte m exh a m a . Ai u tërhoq zvarrë deri në fu n d
të odës, po gjymi ishte p a ujë.
- praninë ose mungesën e një hollësie:
E ku ta di unë sa vajza ja n ë m e gërsheta. Vendi ku ishin ulur, ishte
m e dëborë. Nata ishte p a hënë, po jo fo rt e errët.
- një cilësi; togu parafjalë (me ose pa) +emër është i qëndrueshëm,
kuptimisht i afert me një mbiemër:
Jem i në mbarim të punës, s ’është m e vend propozimi, - ndërhyri ai
që kryesonte mbledhjen. Se kush kishte të drejtë në këtë mes, kjo ishte m e
pikëpyetje. Të ankohem itnë qëjam p a slikollë, hajde de! Në Trepsanisht rrushtë
e fiqtë e tij ishin m e emër.
c) Gjymtyra emërore e shprehur me emër në rasën kallëzore të prirë
K A LL Ë Z U E S l 193
nga parafjala për tregon karakteristikë të kryefjalës duke shënuar destinacion:
Ju qenkeni të gjithë p ër teatër. Dashuria nuk ishte p ë r njerëz si ai.
ç) Gjymtyra emërore e shprehur me emër të pashquar në rasën
rrjedhore, të shoqëruar nga parafjalaprej, tregon një karakteristikë të kryëijalës,
duke shënuar lëndën:
Hunjtë e qerres kërcitën sikur të ishinprej kallamash. Ra dhe u ronit
e u shkri, sikur të paskësh qenë p rej dëbore.
3.2.2. G jy m ty ra e m ë ro re e s h p r e h u r me përemër. Gjymtyra
emërore mund të shprehet edhe me një përemër vetor,dëftor, pyetës, pronor a
të përcaktuar, zakonisht në rasën emërore pa parafjalë, po edhe në rasën gjinore.
3.2.2.1. Përemri vetor në funksionin e gjym tyrës em ërore të
kallëzuesit emëror ka një përdorim të kufizuar. Del në fjali që kanë si kryefjalë
po atë përemër vetor ose një tjetër. Tregon identitet:
(Dhe ja , as tani, as kurrën e kurrës nuk do të je m në gjendje të them
pse e bëra atë). U nës'isha unë. U n ë s j’a m t i e t i s j’ e unë.
3.2.22. Përemrat dëftorë ky, kjo, ai, ajo në funksionin e gjymtyrës
emërore përdoren të shoqëruar me një fjali përcaktore ose me një përcaktor;
përdoren vetëm, pa përcaktorë, kur shoqërohen nga pjesëzapo. Një kallëzues
i tillë tregon identitet:
Ne ishim ata që i ndërtuam. E bija s ’ishte më ajo e dy-tri viteve të
shkuara. Bile, më duket se ajo që më thirri e para me këtë emër ishte pikërisht
Kristina. Asgjë s ’kishte ndryshuar; njerëzit ishin p o ata, shtëpia p o ajo.
3.2.2.3.Përemrat dëftorë i,e tillë (i, e këtillë, i, e atillë) në funksionin
e gjymtyrës emërore tregojnë një karakteristikë cilësore:
Ndoshta ajo natë pranvere nuk ishte e tillë, po kështu u dukej heronjve
të mi.
3.2.2.4. Përemrat pyetës kush, e cili, cila,si gjymtyrë emërore,
përdoren për të pyetur për identifikuesin:
Kush ja m unë fu n d i i fundit? Kush j e ti që troket aq fo rt në derë?
Cila ja m unë e cili është ai. Cilët je n i ju ? Cili është Gëzimi?
3.2.2.5. Përemratpyetës ç e çfa rë si gjymtyrë emërore përdoren për
të pyetur për karakteristikën gjinore të sendit të përfaqësuar nga kryefjala (në
raportin gjini-lloj);
Ç ’j a n ë këto q ë p o dëgjojpërju, e ç ’ja n ë këto q ëp o më shohin sytë që ,
nga çardaku? Po ti çfarë je, more bir?
3.2.2.6. Përemrat pronorë si gjymtyrë emërore përdoren të emërzuar
dhe tregojnë përkatësi:
Ti e d i që turpi y t është dhe imi. Na dukej sikur tërë bota ishte jona.
194 K R E U VIII
Të gjitha punet tona janë, - tha - ai. Vitës i vajti mendja te Dafina, po jo, ato
hapa, s ’ishin të sajat.
3.2.2.7. Si gjymtyrë emërore e kallëzuesit emëror mund të dalë edhe
një përemër i pacaktuar. Mund të tregojë identitet ose një karakteristikë cilësore.
Çdo gjë do të kryhet në rregull, cilatdo qofshin rrethanat. Po edhe
kjo nuk ishte asgjë. Ja kjo ishte e tëra! - thoshte me ngashërim djali.
3.2.2.8. Përemrat dëftorë, pyetës dhe të pacaktuar mund të dalin në
funksionin e gjymtyrës emërore edhe në formën e rasës gjinore pë rtë treguar
përkatësi:
Kjo mos është e atij? I kujtje ti, mor bir? Nejemi të njëri-tjetrit, cilin
gisht tëpresësh e nuk të dhemb? Qeveria është e të gjithëve, moj grua.
3.2.2.9. Edhe përemrat, në funksionin e gjymtyrës emërore, mund të
dalin të shoqëruar me lidhëzën krahasuese si:
Nëse jo, qenka edhe ai si ne, atëherë pse ta besojmë? Deputeti ynë
s ’është si ata të një kohe, që s ’tëflitnin me gojë. Pastaj kush është si ai? Këta
djem dhe vajza ishin si të tjerët.
3.2.3. G jy m ty ra em ërore e sh p re h u r me mbiemër. Mbiemri në
funksionin e gjymtyrës emërore të kallëzuesit emëror tregon një karakteristikë
cilësore të kryetjalës. Në këtë funksion ai mund tëjetë në shkallën pohore, në
krahasore ose në sipërore, i nyjshëm dhe i panyjshëm, me çfarëdo kuptimi
leksikor:
Liqeni si më parë, ishte i qeshur. Këtu u duk ç 'zë ishte i shuar, ç ’zë
ishte gazmor, dhe ç ’zë ishte indiferent. Dhembja e shpirtit është tnë e m adhe
se dhembja e trupit. Vështrimi nuk i përqëndrohej në një vend, ishte shum ë i
prekur nga ky lajin. Se mos ishte i pari që e bënte një gjë të tillë.
Mbiemri në këtë ftmksion mund të shoqërohet nga pjesëza krahasuese
si për të treguar një karakteristikë cilësore të përafert ose të ngjashme:
Këtë herë vështrimi i tij ishte si i turbullt. Flakët e saj ishin si të
verdha, si fletët e pemëve në vjeshtë. Ne ishim si të nemitur dhe ndjenim një
boshllëk në shpirt. Mulliri ishte si i shurdhër, penda nuk kthehej më, as mokrat
nuk punonin.
3.2.4.G jym tyra em ërore e sh p re h u r me num ëro r. Në funksionin
e gjymtyrës emërore mund të dalë rrallë një numëror themelor:
Posa hodhi këmbën në kthesë dhe iu duk koka, ranë dy krisma, që u
dukën sikur ishin një e vetme. Ora ishte plot dy pas mesit të natës.
3.2.5. G jy m ty ra em ëro re e s h p re h u r me paskajore. Nga format e
pashtjelluara të foljes vetëm paskajorja mund të kryejë funksionin e gjymtyrës
emërore të kallëzuesit emëror, qoftë kur është e pazgjeruar, qoftë kur është e
K A LL Ë Z U E S I 19 5
zgjeruar; në këtë rast kemi shpërbërje të një togfjalëshi emëror.
Mund të tregojë:
- destinacion:
Këta ktiaj s j’a n ë p ër të shëtitur qytetit, po për të punuar.
- karakteristikë cilësore; në këto raste paskajorja nga kuptimi është e
afërt me një mbiemër, shpesh ka karakter idiomatik e mund të bëjë pjesë në
një frazeologjizëm:
A i nuk ishte i bukur dhe as ipashëm. po nuk ishte asp ër t ’u neveritur.
Ik, mor djalë, se ti je p ë r t ’u lipsur. Unë ja m p ë r t ’u vrarë me bukë në gojë.
3.2.6. Gjymtyra emërore e shprehur me togfjaiësh. Në funksionin
e gjymtyrës emërore mund të dalin edhe togfjalësha të tipave të ndryshëm,
fjalët bosht të të cilëve nuk mund të shërbejnë si gjymtyrë fjalie në atë formë
morfologjike.
3.2.6.1. Kanë përdorim të gjerë si gjymtyrë emërore togÇalëshat e
formuar nga një emër i shquar i shoqëruar nga një mbiemër, nga një emër në
rasën gjinore ose nga një përemër pronor. Këto gjymtyrë tregojnë identitet:
Atdhetaria është puna e p a rë për çdo intelektual. Naimi është poeti
y n ë kombëtar. Fëmijëtjan ë lulet e jetës. Ajo ishte gëzim i i tëplagosurve. Kjo
s ’ështëpuna juaj, - fo li më në fitn d inxhinieri. Agimi është dja liyt?
Shënime. 1. Si rezultat i elipsës, gjymtyra emërore mund të
shprehet edhe vetëm me emër të shquar, pa fjalë përcaktuese, e cila
nënkuptohet lehtë nga situata ose nga konteksti:
Kjo është halla ime dhe këta jan ë djemtë, - tha M ato Gruda
(nënkuptohet e mi). Ky të je të komandanti thua? (nënkuptohet i
batalionit).
2. Dallimi i kryefjalës së shprehur me emër të shquar, nga
gjymtyra emërore e shprehur me togfjalësh (emër i shquar i shoqëruar
me një fjalë përcaktuese) ose vetëm me emër të shquar, nuk mund të
bëhet duke u mbështetur te rendi, sepse gjymtyra emërore mund të
qëndrojë si pas këpujës, edhe para saj. P.sh.: në fjalinë Njerëzit më të
ditur të Shqipërisë në gjysm ën e dytë të shekullit të kaluar kanë qenë
rilindësit.
Kryefjala qëndron pas këpujës, kurse gjymtyra emërore para
saj. Përt’i dalluar duhet të nisemi nga përmbajtja e tyre: ajo gjymtyrë
që karakterizon tjetrën (logjikisht shpreh një nocion më të gjerë) është
gjymtyra emërore. Si mbështetje gramatikore shërben fakti që vetëm
gjymtyra emërore mund të qëndrojë në fjalinë e dhënë me këtë
19 6 K R E U VIII
përmbajtje leksikore e pa prishur përmbajtjen logjike, edhe në trajtë
të pashquar. Kështu, mund të thuhet, p.sh., Njerëz më të ditur kanë
qenë rilindasit, po nuk mund të thuhet Njerëzit më të ditur...kanë
qenë rilindës, sepse prishet përmbatja logjike e tjaiisë.
Vetëm kur kryefjala e gjymtyra emërore shprehen me të
njëjtin emër të shquar, funksioni i tyre përcaktohet nga rendi: emri
që vjen pas, është gjymtyra emërore.
. Historia e Shqipërisë është historia e vetë popullit shqiptar.
3,2.6.2.Si gjymtyrë emërore funksionojnë edhe togjalëshat e formuar
nga një emër i pashquar në gjinore njëjës, i shoqëruar nga një përemër:
Unë nuk e di i cilës ushtrie j e ti, sepse asnjëherë nuk i kam njohur
rrobat e ushtrive...Kush e di e ç ’m arke të vjetër është.
3.2.6.3. Togfjalëshi i formuar nga një emër në rasën emërore me
paraijalën nga dhe nga një fjalë përcaktuese, në funksionin e gjymtyrës
emërore, shpreh një karakteristikë, duke shënuar tërësinë nga e cila veçohet
ajo pjesë që përfaqësohet me kryefjalën. Ka dy variante të këtij togfjalëshi:
- Emri është i shquar e ndiqet nga një fjalë përcaktuese: Vani ishte
nga nxënësit m ë të m irë të klasës.
- E m ri është i pashq uar dhe prihet nga një përem ër dëftor:
Përkundrazi, ai është nga ata njerëz që s ’duan as të mirën e tyre, kur heqin
keq të tjerët.
Përdoren si gjymtyrë emërore edhe togfjalëshat e formuar nga një
emër i pashquar i prirë nga fjala tërë ose plot. Këta togfjalësha tregojnë një
karakteristikë cilësore të kryefjalës:
Për të lexuar hoqa shumë, se ai kodik i vjetër na ishte tërë blozë e
m yk, tërë dyltë e vrima. Ç ’e kam? - bëri sikur s ’dëgjoi, ngaqë ishte tërë inat.
Djali m beti në errësirën e natës që ishte p lo t zhurmë. Toka ishte p lo tg u rë të
vegjël.
3.2.6.4. Më në fund, në funksionin e gjymtyrës emërore mund të
dalë edhe një togfjalësh frazeologjik ose edhe një fjali e frazeologjizuar, kur
kanë kuptim mbiemëror e tregojnë një karakteristikë cilësore të kryefjalës:
H aftonj, se fto n jtë ja n ë një m e një p ër bark. Të pasnesërm en kur u
kthye në konak, ishte tërë hundë e buzë. Stefani që ishte tërë sy e veshë, i
yështroi egër burrat dhe u largua nga dritarja. Kishte vërtet njëpalë mustaqe
veç nga bota, p o kjo s ’ishte kush e di çfarë për atë kohë. Ky djalë ishte “ku
rafsha m os u vrafsha ".
3.3. Kaliëzuesi em ëror trigjym tyrësh. Kallëzuesi emëror mund të
K A LL Ë Z U E S I 197
prihet edhe nga foljet gjysmëndihmëse m und e duhet për të shprehur nuanca
të ndryshme modale: të mundësisë, të domosdoshmërisë, të detyrimit, të
gjasësisë, supozimit etj., të ekzistencës së një karakteristike të kryefjalës.
Këpuja përdoret në format e ndryshme kohore të mënyrë lidhore.
Edhe një këlysh nepërke m u n d të ishte i bukur, i mahnitshëm në
bardhësinë e vet, në njomësinë e vet si çdo kërthi. Ç ’njerëz m und tëishin ata?
Ti duhet të jesh trim e dhe të mos e kesh zemrën si të pulës. Unë isha pesë veç
atëherë dhe mushka duhej të ishte siium ë m ë e madhe. Rrugët duhej të isltin
m e baltë dhe përrenjtë, të pakapërcyeshëm.
K allëzuesi i sh p r e h u r me p j e s ë t ë p a n d r y s h u e s h m e t ë
ligjëratës
4. Në funksionin e kallëzuesit dalin edhe disa pjesëza, pasthirrma
ose edhe onomatope. Kallëzues të tillëjapin idenë e një veprimi ose shprehin
një vlerësim subjektiv, emocional të kryefjalës.
4.1. Pjesëzatpo, jo^ vetëm ose të përsëritura e të lidhura me lidhëzat
që, se, e: po qëpo, p o sepo, jo qëjo, po e p o etj., zëvëndësojnë një folje që
është përmendur ose që përmendet më pas. Ato japin idenë e një veprimi të
përforcuar kur përsëriten.
(Më falni, edhe ju fituat? - Sigurisht! - iu përgjegj Çuçi. - Po ju ? ) -
Ne p o se po. Djemtë p o që po, po edhe shumica e pleqve vendosën të mos
punonin asnjë ditë angaripër beun. Ajo ka frikë nga gjarpërinjië, tijo. Unëjo
qëjo, p o edhe babai s ’ka vënë dorë në të.
4.2. Pasthirrmat lum,hnnja, m jerë shprehin një karakteristikë të
kryefjalës si një vlerësim subjektiv-emocional; ky kallëzues është sinonimik
me një kallëzues emëror:
S ilu m ky: ishëndoshë, trim, iqeshur, ip ashëm !...L um jau n ë q ë m ’u
bë djali trim! Ziente përbrenda si një kazan dhe m jerë ai që i dilte përpara.
4.3. Onomatopetë në funksionin e kallëzuesit japin idenë e një
veprimi, që e kryen kryefjala:
Sa merrja veten nga dasma, bam vdekja në derë. I shihja, more djem,
për besë, i shihja se si rrëzoheshin nga grem ina e Zaverit e bëlldu f brenda në
liqen. (Pa merreni me m end se ç 'u bë). Unë në kasolle hau, hau! Krismat
bam, bam! Zagarët ham ham! Lëre mos e pyet, muzikë, sinfoni.
 RRlfU vm
198
Përshtatja e kallëzuesit me kryefjalën
5. Lidhja gramatikore e kallëzuesit me kryeQalën shfaqet si përshtatje.
Po jo të gjithë tipat e kallëzuesve kanë tregues morfologjikë që të shprehin
këtë lidhje. Të tillë janë kallëzuesit e shprehur me formën e urdhërores njëjës
pranë një kryefjale të shprehur me emër, me përemër vetor të vetës I e II,
kallëzuesit e shprehur me forma të pashtjelluara dhe kallëzuesit me pjesë të
pandryshueshme të ligjëratës; gjithashtu nuk përshtaten gjymtyrë emërore të
shprehura me një emër me parafjalë.
Ata ik e partizanët ttdiq, deri sa hynë në qytet. Fol ju e fo l unë,
s ’merremi vesh kurrë. Pa ardhur të gjithë, nuk do të fillojmë. E me që do të
lajë hesapin me mua, vërt paratë e mbettë me shëndet. Malet ishin me dëborë.
Përshtaten të gjithë kallëzuesit e këpuja, kur shprehen me forma
foljore të shtjelluara, dhe gjymtyra emërore, kur shprehet me emër, me përemër
dhe me mbiemër. Kallëzuesi foljor përshtatet në vetë dhe në numër; gjymtyra
emërore,'në përputhje me natyrën leksiko-gramatikore të fjalës me të cilën
shprehet, përshtatet në gjini, numër e rasë, në të tria njëherësh ose në dy a në
një prej tyre. Kështu, kur shprehet me mbiemër të nyjshëm, përshtatet në gjini,
numër dhe rasë„ kur shprehet me emër, mund të përshtatet në numër e në rasë,
po edhe vetëm në rasë.
5.1. P ërsh ta tja e kailëzuesit foljor dhe e këpujës me kryefjalën.
Kallëzuesi foljor dhe këpuja përshtaten me kryefjalën në vetë dhe në numër.
5.1.1. Kemi raste të ndryshme të përshtatjes në vetë.
5.1.1.1. Kallëzuesi foljordhekëpujapërshtatenm ekryefjalënnë vetë,
kur kryefjala është përemër vetor. Vetës së përemrit kryeÇalë i përgjigjet forma
vetore e foljes kallëzues, meqë në gjuhën shqipe ka një analogji të plotë të
kategorisë së vetës te foljet dhe te përemrat vetorë. Përshtatja në vetë është e
lidhur edhe me përshtatjen në numër:
Unë do të vija, po 17 s 'më the gjë. Ju po më tregonit për ta i shqetësuar,
- tha ajo.
5.1.1.2. Kallëzuesi pranë një kryeijale të shprehur me emër ose me
çdo përemër tjetër, veç vetorit, vihet në vetën III:
Në qiellfluturonin ca re si togje pambuku, të krehura e të pastruara
me kujdes. Dikush trokiti në derë dhe pastaj u zhduk.
5.1.1.3. Kallëzuesi pranë një kryeljale të shprehur me emër në shumës
dhe të shoqëruar nga përemri i pacaktuar disa, ca, që tregon një masë njerëzish,
vihet në vetën I, ose në vetën II, në qoftëse në këtë masë përfshihet edhe folësi
KALLËZUESI 199
ose bashkëbiseduesi:
Jem i mbledhur ca burra ngafshati dhe do të shkojmë t ’i ndihmojmë.
Kanë ardhur ca çunakë dhe do të përmbysin botën!
5.1.1.4. Kallëzuesi i një Qalie të nënrenditur përcaktore me kryefjalë
përemrin lidhorgëpërshtatet në vetë me përemrin vetor, që përcakton: im ë që
kam, ti që ke, ai që ka, ju që keni etj.:
Ne që shpëtuam, zotëri, erdhëm këtej nga Kreshana. Ta ngarkuam
këtë punë ty që ishe më e ngritur.
5.1.1.5. Kallëzuesi i një fjalie të nënrenditur përcaktore që iidhet’me
gjymtyrën emërore, përemër ose emër, që tregon person, mund të përshtatet
me kryefjalën e Qalisë kryesore ose me gjymtyrën emërore të kallëzuesit
emëror. Përshtatet me kryefjalën, kur si subjekt i veprimit mendohet veta e
treguar nga kryefjala; përshtatet me gjymtyrën emërore, kur si subjekt i veprimit
mendohet veta e treguar nga gjymtyra emërore e fjalisë kryesore:
Të kthehem në mal e t ’u them se isha unë ai që qëllova. Babai më
kishte ngulur sytë e më dëgjonte sikur të donte të vërtetonte se isha po unë ai
që ua thosha aq mirë këngëve të vjetra, që ua thosha tani edhe më mirë këngëve
të reja. Ne ishim nga ata që shpërndam ë traktet e para. Jujeni ajo që uprini
këtyre?
A, tije ai kamarieri i ri që do të na vijë? S ’jam nga ata që e durojnë
armikun, unë. Jam prapë unë, or miq të dashur, ai që shkroi historinë ejyellit
të Tanës.
5.1.2. Ka disa raste të përshtatjes në numër:
5.1.2.1. Kallëzuesi përshtatet në numër me kryeljalën: vihet në njëjës,
në qoftë se kryeljala është në njëjës, vihet në shumës, në qoftë se kryefjala
është në shumës:
Fëshfëritën lisat nga era dhe kaloi një shpend i trembur.
5.1.2.2. Kallëzuesi vihet zakonisht në shumës, kur kryefjala është
një emër përmbledhës; po si në gjuhën e folur, edhe në të shkruarën, mund të
vihet edhe në njëjës:
Ishte kohë dreke dhe njerëzia ktheheshin nëpër shtëpitë e tyre. Mua,
si plak, më bëttë nder djemuria dhe më dhanë një pelë balashe me shalë. Kur
ta nterrnin vesh bota, ç 'do të thoshin? Rrotull sferës rrinin nipëria. Atje
njerëzia hidhnin gurë. Duke parë këto ndryshime në fshat, ai kujtontë se si
rronin vegjëlia mëparë. Daliit e shohin vëllazëria qëpo vjen me dymbëdhjetë
mushka, ky. O bobo, po rendin bagëtia në gjollë!
Njerëzia bëri mënjanë e itapi udhë. Atëherë do ta marrë veslt bota se
ç ’do të bëjmë ne të dy. Nëpër faqet me ahishte dhe pishë ishte shpërmlarë
200 IvREU V III K A LL Ë Z U E S I 201

bagëtia. në fjalitë që kanë kryeljalë përemrin vetor ju, të përdorur për mirësjellje në
5.1.2.3. Vihet shpesh në shumës edhe kallëzuesi që lidhet me një vend të përemerit ti:
kryeijalë të shprehur me emër, si: sh u m ica , gjysma, një pjesë, sidomos kur Mos e merrni me frikë, ju je n i i shkathët e do ta kryeni mirë, - tha
ndiqet nga një emër në gjinore shumës: shefi. Ju je n i djalë me mend, do t ’i kuptoni shpejt e d o t ’i ndreqni gabimet.
S h u m ica qëndronin në këmbë, pas bankave, ku ishin ulur më pleqtë. 5.2.3. Gjymtyra emërore e shprehur me mbiemër të nyjshëm dhe
Shum ica e vërejtjeve m 'u bënë në form ë pyetjesh. Gjysma e të ardhurave përgjithësisht gjymtyra emërore e shprehur me emër e përemër të lakueshëm
qëndruan në fshat. N jë pjesë e fshatarëve lanë punën dhe u grum bulluan te përshtaten me kryijalën në rasë:
hani. Qielii është i qëntar, i kulluar porsi ari...Fjalët e tij ishin mjaltë.
5.2. P ë rs h ta tja e g jy m ty rës em ëro re me kryefjalën. Gjymtyra
emërore përshtatet me kryfjalën në gjini, në numër, në rasë.
5.2.1. Përshtatet në gjini gjymtyra emërore e shprehur me mbiemër
ose me përemër që ka kategorinë e gjinisë:
Vendet ja n ë të m rekullueshme dhe uji i ftohtë. Kjo është e gjitha, -
mendoi gjenerali duke thilhur cigaren. Cili është ky, - pyeti plaku me zë të
idët. Të gjitha punët tonat janë, -tha ai.
Kur kryeijala shprehet me përemër vetor të vetës I e të vetës 11 ose
me përemrin pyetës kush, gjymtyra emërore vihet në formën e gjinisë natyrore
të vetave që përfaqëson kryefjala:
Unë ja m m ë i vjetër se ju të gjithë dhe kam parë më shumë. Ti j e m ë
e vlefslim e këtu se në çetë, - tha Kujtimi. Kush ësh tëiardhurkëtu? Ju qenkeni
të përm alluar sikur të 'ishit martuar dje.
5.2.2. Përshtatet rregullisht me kryeljalën nënumër gjymtyra emërore
e shprehur me mbiemër ose me përemër të lakueshëm:
D ritaret ishin të hapura e në dhomë dukeshin njerëzit, që loznin e
këndonin. D rita ishte tashli m ë e qetë. Mos u ligështoni, burra, fsh a ti na njeh
mirë cilët je m i ne. Të tu të ja n ë ata? - i tha prapë vajza e p a’ rë.
5.2.2.1. Në fjalinë me kryefjalë të shprehur me togfjalësh të tipit unë
me vëllanë ose me emër përmbledhës, gjymtyra emërore e shprehur me
mbiemër vihet në formën e njëjësit ose të shumësit po ashtu si këpuja:
S ’ishte hera e parë që bënin ekskursione të tilla e shumica e nxënësve
ishin të m ësuar me vështirësitë. Unë me vëllanë ishim të gëzuar që do të na
vinte gjyshja.
5 .2 2 .2 . Gjymtyra emërore e shprehur me emër në rasën emërore
zakonisht përshtatet në numër me kryefjalën, po edhe mund të mos ketë
bashkëpërkim në numër:
Ja, kjo është je ta jo n ë. Shoferët kishin qenë njerëz të mirë e të
kuptueshëm. Ju je n i f is i 'madh e i nderuar. Sytë ja n ë pasqyra e shpirtit.
5.2.2.3. Gjymtyra emërore, pavarësisht nga këpuja, vihet në njëjës
 KREU IX

GJYMTYRËT i OYTA

1. Roli, p ë rd o r im e t d h e m ënyrat e shprehjes s ë ty r e

l .l . Fjalitë, përveç dy gjymtyrëve kryesore, kryfjalës e kallëzuesit,

ose gjymtyrës së vetme kryesore me të cilën mund të dalin, më të shumtën e
herës kanë edhe pjesë të tjera, gjymtyrë të tjera. Gjymtyrët që plotësojnë
gjymtyrët kryesore, i përcaktojnë më tej ato, lidhen me to nga ana kuptimore
dhe strukturore, quhen gjymtyrë të dyta. Këto mund të plotësojnë edhe gjymtyrë
të tjera të dyta, duke qenë në raporte varësie me gjymtyrët të cilave u referohen:
Ai i përshkruante vështirësitë e shpërnguljes, betejën rne fo rc a t
gjerm ane n ë p y je t e Rrushkullit. Punëtorët e rrobaqepsisë së kooperativës u
shkulën së qeshuri.
Partizanët e tri kompanive u ngritën një nga një. Alushi e la punën
e më ftoi edhe m ua që të dridhnim nga n jë cigare. Fizarmonikës i binte
traktorist Petraqi. Buzët më ishin tharë, Ne u njohëm me veteranët.
Gjymtyrët e dyta bëjnë që mendimi i shprehur në fjali zakonisht të
daië më i përcaktuar, i shtjelluar me më shumë hollësi, me informacion më të
pasur, mjaft herë më i plotë

Shënim: Emërtimet “gjymtyrë kryesore” e “gjymtyrë të

dyta” kanë të bëjnë kryesisht me rolin që luajnë ato në organizimin e
fjalisë, jo gjithnjë me peshën që kanë në kuptimin e dhënë. Kryefjala
dhe kallëzuesi quhen gjymtyrë kryesore, sejanë bërthama organizuese
e fjalisë, përcaktojnë ndërtimin e kësaj njësie sintaksore dhe lidhjet
204 K R EU IX
sintaksore që vendosen në të, kurse gjymtyrët e dyta quhen kështu jo
se shprehin gjithnjë të dhëna të dorës së dytë, po se janë të varura
nga gjymtyrë të tjera, shërbejnë për të plotësuar a për të sqaruar më
shumë kuptimin e tyre.
Gjymtyrët e dyta herë-herëjapin të dhëna që e pasurojnë përmbajtjen
e fjalisë, informacionin e saj, po që mund të mos jenë të domosdoshme;
mungesa e tyre nuk do ta bënte të paplotë kuptimin e fjalisë:
S ’kish të treguar si kopsht m e lule. Një traktor ifu q ish ëm kërkëllonte
vazhdimisht. Zogjtë luajtën n jë copë herë me shoqi-shoqi.
Po herë të tjera gjymtyrët e dyta janë shprehëse të një elementi të
rëndësishëm të thënies, që mund tëjetë i domosdoshëm po aq sa edhe gjymtyrët
kryesore. P.sh. në fjalitë pyetëse “K ur erdhe, o Petrit? Dje erdhe, o Petrit? "
- pyetet për kohën e ardhjes së Petritit e jo për ardhjen a jo të tij. Rrethanori i
kohës i shprehur me ndajfoljen pyetëse knr ose me ndajfoljen dje është këtu
elementi kryesor i kumtimit. Ja disa shembuj të tjerë: S h u m ë d o të qëndruaka
ekipi këtë radhë. Ku p o shkon? - N ë fushë, o, n ë fu s h ë e gjen atë, shoku
sekretar.
Më se një herë gjymtyrët e dyta hyjnë në minimumin e domosdoshëm,
nga pikëpamja kuptimore e strukturore, të përbërjes së fjalisë. Mjafton të
përmendim kundrinën e drejtë me foljet kalimtare të diatezës veprore, - sidomos
kur gjymtyra e dytë jep përmbajtjen e foljes kallëzues, - kundrinën e zhdrejtë
që shënon bartësin e një gjendjeje psiqike e fiziologjike, raste të tjera të veçanta
të kësaj kundrine ose të gjymtyrëve të tjera:
Gjatë lexim it tundte kokën (Po të hiqet këtu gjymtyra e dytë “kokën”
fja lia m b e te t p e z u ll ng a ana k u p tim o re dhe e p a p lo të nga ana
stm ktm oxe).Përm endi Teutën. M ë flihet. S ’m ë rrihet. S ’m ë kujtohet. I ishte
përveshurpunës. Ishëm bëllen të vëllait. Merret m e letërsi. Epërpjeta mbante
m ë shum ë se tri orë. A /ushi më njohu një e nga një m e të tjerët. Më n ë fu n d m ë
shiti edhe pushkën e vetme.
Fjalitë që kanë gjymtyrë të dyta, quhen fja li të zgjeruara. Ato mund
të marrin forma e struktura shumë të ndryshme, të jenë të një vëllimi më të
madh a më të vogël, sipas përmbajtjes e përbërjes së tyre.
Një gjymtyrë mund të zgjerohet, të plotësohet edhe nga më se një
gjymtyrë. Në këto raste gjymtyrët plotësuese mund të dalin në raporte të
ndryshme me fjalën e plotësuar, të përmbushin funksione të ndryshme, ose të
jenë gjymtyrë të një lloji, të kenë të njëjtin funksion në fjali:
A të fo to g ra fi ju e kini ruajiur në fu n d të sëndukut m e kujdes të
GJYM TYRËT E D Y TA 205
madh që ditën kur u dhatë djemve lamtumirën efundit. M e ta kishte biseduar ’
p ër gjithçka.
Dua ta fllloj me udhëtimin tim tëparë. Era e lehtë e mbrëmjes shëtiste
mbi majat e borigave. Barinjtë kishin bërë lugë të bukura bushi. Fyelli i bënte
të jetonin një je të fantastike.
Një gjymtyrë e dytë mund t ’u referohet njëkohësisht edhe dy a më
shumë gjymtyrëve të një lloji. Mund të ketë edhe dy a më shumë gjymtyrë të
dyta që t’u referohen dy a më shumë gjymtyrëve të tjera, duke qenë me to në
të njëjtat raporte:
Skënderbeu, m e buzëqesltjen dhe vetëbesimin e zakontë, ua solli
shpirtin në v en d M jekët dhe infermierët e klinikës dhe të spitalit qenë nisur
menjëherë.
Mund të kemi edhe gjymtyrë të dyta varg, që të plotësojnë njëra
tjetrën, duke u formuar një zinxhir lidhjesh varësie të shkallëve të ndryshme:
Ishte kohë e të vjelurit të misrit. Ardhja e fshatarëve e ktheu prapë
gëzimin e p a rë të stinës së m adhe tëp u n ëve bujqësore në kasollen e oborrin
e Shpiragajve. Ndiheshin mbytur p rej largësisë dhe shushurimës së pikave
m bi gjethet e thata të dushqeve pranë, plasjet e fu n d it të mortajave. Agronit
nuk i qe shuar ende nga veshët zhurm a e tërheqjes rrëshqan të rrotave m bi
xhade.
t Shënim. Ndonjëherë një gjymtyrë e dytë mund të jetë e
përbashkët për dy. a më shumë fjali të bashkërenditura a asindetike,
duke u shprehur vetëm në njërën fjali, përgjithësisht në të parën, e
duke mos u përsëritur në fjalitë e tjera:
N jë mëngjes Hamza i hipi kalit, zhveshi shpatën dhe tha se
nuk do ta fu ste në m ill veç në Drisht. N ë fsh a t diku lehnin qentë e
diku këndonin këndezat këngën e parë.
1.2. Gjymtyrët e dyta shprehen me çdo fjalë kuptimplotë, pra me një
emër a përemër, të shoqëruar osejo me parafjalë a lokucion parafjalor, me një
mbiemër a numëror, me një ndajfolje, por edhe me një trajtë të pashtjelluar
foljore (pjesore, paskajore,përcjellore), në radhë të parë kur ajo është e
pazgjeruar. Mund të dalin gjithashtu me një fjalë jokuptimplotë (nyjë, lidhëz,
parafjalë, pjesëz, pasthirrmë) të emërzuar, me një trajtë të shtjelluar foljore,
zakonisht të emërzuar, ose edhe me një njësi a element të pamëvetësishëm
(tingull, shkronjë, rrokje, ndajshtesë, fundore etj)., që merret si diçka e
sendëzuar, duke u emërzuar:
206 \ R E U IX
Këngës ia mori i pari Bejkitshi, Të treve u ishte tretur buzëqeshja.
Asnjeri prej neslt, veç teje, nuk e ka ditur këtë. I kishte bërë hesap të gjitha.
Populli shqiptar, gjatë historisësë tij mijëvjeçare, mbrojti qenien e tij sipopull
e si komb, luftoi për lirinë dhe pavarësinë fom bëtare, për tokën dhe për
drejtësinëshoqërore. Ishte e sëmurë rëndë gjyshja. E prita gjer vonë. E kishte
lodhur udhëtimi me kalë. Vajti edhe atje. Miti Shtëmbari ka ngritur një kasolle
me qerpiç, me çati m buluar me zhuk. Biseda të tilla kaq të rrezikshme e kaq
p ë r të qeshur njëfterësh nuk i kishte zënë veshi kurrë. E kaloi ditën duke
lexuar.
Vetëm Kiu Koroziu nuk e kuptoipse-në e asaj autokritike. Shkruhen
me -ë të gjitha fjalët te të cilat kjo zanore e theksuar i përgjigjet historikisht
një a-je të ndjekur nga një bashkëtingëllore hundore. Pjesëza p a përpara
pjesores shkruhet rregullisht në të gjitha rastet e përsëritjes së kësaj trajte
foljore. Dhe lëshonte një m jau të lehtë. - Po të jetosh me “siku r”, do të biesh
p a tjetër në një kontradiktë, që mund të shkaktojë shumë zhgënjime në jetë. -
Lëri ahet dhe uhet, p o ulu. Dikush mbylli dritaren m e bram. Një “pësh-pësh ”
e lehtë vinte që andej nga lesa e fqinjit. Po të dëgjonte “n d a l” ose “a lt” ,
duhej të qëndronte. Mund të bëni edhe p a fjalën “urdhëroj” mbi letrën e
verdhë.
Shënim. Mund të dalin me funksionin e një gjymtyre edhe
një varg Qalësh që përbëjnë një farë tërësie, ndonjëherë edhe në
formën e një tjalie. Shih p.sh. Kjo “duku n esër” vashës i binte keq
në vesh. Emrin ua thonë edhe “Lule m os më p r e k ”. Me anë të një
qëndrimi të tillë synohej të shkëpusteshin njerëzit që donin luftë
kundër pushtuesit nga politika “prit të p re sim ” .
Gjymtyrët e dytq mund të shprehen edhe me lokucione emërore,
përemërore, m biem ërore, ndajfoljore, me togfjalësha leksikorë a të
qëndrueshëm, me emërtime të përbëra, ose me togfjalësha të lirë, sintaktikisht
të pandashëm.
Trimat hynë në fsh at shëndoshë e mirë. Ajo fabula e lashtë është
edlte so t e kësaj dite aktuale. Erdhi me vrull si i lojtur mendsh. Kishim
mbledhur lule shqerre.
N ë Qafën e D ardhës së Butë p o ngjitej një kamion. D rini i Z i
bashkohet me Drinin e Bardhë afër Kukësit. Në numrin e djeshëm të “Z ërit të
popu llit” bëhej fja lë edhe p ë r disa zbulime të reja arkeologjike në rrethin e
Vlorës. Para M inistrisë së Bujqësisë dhe organeve të saj shtoheshin detyra të
GJYMTYRËT E DYTA 207
mëdha.
Nebiut nuk i bëripërshtypje largimi i Gaqos në këtëm ënyrë. E kishte
trajtuar temën n ë ntënyrë origjinale. Nga ora dhjetë Nebiu doli nga shtëpia.
Gjithë dyshim ngriti kokën.
Shënime. 1. Onomatopeja mund të jetë gjymtyrë e dytë,
edhe kur ka përdorim ndajfoljor:
Dhe nisi f ë t e f ë t të fshijë dhomën. Ra bëlldum në ujë. I
binte dëng dëng.
2. Gjymtyrët e dyta mund të dalin edhe në formën e
ndërtimeve-shkurtesa: N ë OKB merren vendimet më të rëndësishme
ndërkombëtare. Flinte në konviktin tonë dhe praktikën e bënte në
SM T
1.3. Gjymtyrët e dyta janë në raporte varësie, si nga ana kuptimore
ashtu edhe strukturore, me gjymtyrët të cilave u referohen. Këto raportejanë,
në themel, të së njëjtës natyrë me raportet që vendosen në kuadër të togfjalëshit,
po të një karakteri më përgjithësues. Janë këto raporte sintaksore që përcaktojnë
funksionet e ndryshme të gjymtyrëve të dyta dhe i dallojnë këto në kategori të
ndryshme.
Gjymtyrët e dyta, siç është thënë edhe më përpara, me gjymtyrët që
plotësojnë dalin të lidhura me anë tëjpërshtatjes, të plotë a të pjesshme, të
drejtimit, të drejtpërdrejtë a parafjalor, ose me anë të bashkimit të thjeshtë a
pranëvënies. Përcaktimi i kësaj ose asaj mënyre të lidhjes varet nga funksioni
i gjymtyrës së dytë, pra nga lloji i raporteve sintaksore të shprehura nëpërmjet
saj, nga natyra gramatikore e kësaj gjymtyre ose e gjymtyrës së përcaktuar
nga ajo, ndonjëherë edhe nga semantika e njërës ose e tjetrës: Ne luftojmë për
sigurimin e një të ardhmeje të lum tur për popullin tonë. E kreva detyrën.
Drejtimi i operacioneve iu ngarkua Keshit Çollakut. Tjetër herë do ta kenë
më lehtë galerive. Edhe arat nën fsh a t zienin nga njerëzit. B ashkë m e çetën
luftuan dhe shumë fshatarë. - Ti atje, vëre m irë kapelen. Kur p o shkon? Baza
ku rrinte Agimi, ishte shum ë sekrete. Iku p a përshëndetur. U këshillova me
doktor Petritin. Gazetën “D rita” e lexoj rregullisht.
Gjymtyrët e dyta i gjejmë në të gjitha llojet e fjalive, edhe në fjalitë
njëkryegjymtyrëshe, edhe në fjalitë e paplota:
- Tani dridhe një cigare duhan. A to ditë nukflitej veçsepër murimin
e Murash Zenebishës. - Si të quajnë ty?
(- Eja, se ta tregojmë rrugësj - Pse rrugës? - nguii këm bë ai. I p a ri i
208 K R E U IX
sillte organizatës përvojën nga ushtria, i dyti nga klasa punëtore. Përpara!
Për arsye sintaksore, për të shprehur ndonjë ngjyrim kuptimor a
gramatikor e sidomos për theksim, spikatje a për ndonjë efekt tjetër stilistik,
gjymtyra e dytë mund edhe të përsëritet:
- Ja kalo këndej, përroit e përroit. - Të lutem, rrëfeja, tani tani, -
Shkruan bukur, shum ë bukur. Mbante një pushkë, n jëpu sh k ë të shkurtër.
Për të tërhequr vëmendjen mbi të, për ta spikatur, theksuar më shumë
a për të realizuar një shprehje më të gjallë, një gjymtyrë e dytë, vetëm ose e
zgjeruar, mund të shkëputet nga fjalia në të cilën bën pjesë, të ndahet prej saj
me pauzë të gjatë, të shënuar në të shkruar me pikë (sipas rastit me pikëpyetje
a pikëçuditje) dhe të dalë si njësi e shkëputur. Eshtë dukuria e shkëputjes së
një gjymtyre, e quajtur edhe “parcelizim (ose “grimcim”) i fjalisë, që ndeshet
edhe në ligjërimin bisedor, por përdoret mjaft shpesh në stillin e letërsisë
artistike. Ajo ka filluar të kalojë, në një masë më të kufizuar, edhe në
publicistikë, në ndonjë rast edhe në letërsinë shkencore.
Atëherë ajo kishte qëlluar. M e gjithë urrejtjen e vet. Donte të vinte
me ju, po u zu me Diogjenin dhe iu prish gjaku. Për punën e asaj simfonie.
Sulmifilloi i rreptë. Tejpër tej. Dhe gjithë lagjja dergjej në tokë. E shkatërruar.
Nën borë. Po kështu e ka kjo punë. M e radhë. A do të na shkruash? Qoftë
edhe një shkrim të vogël. Pastaj ra heshtje. E thellë. E gjithanshme.
Prej një vargu gjymtyrësh të dyta të një lloji, prej gjymtyrësh
homogjene, mund të shkëputen njëra ose disa prej tyre për arsyet e mësipërme:
- Po mafal atë daltë. Edhe çekanin. Ky nuk e ka hedhur atë grusht
dhe m bi varrin e saj. A s m bi kujtimin e saj. Ishte lodhur nga rruga, nga
tundimet. N ga mendimet, që i zienin e i rridhnin valë e shkumbë.
Ata ishin dy luftëtarë. Të vjetër n ë luftë, por të rinj në moshë. Lufta
bëhej gjithnjë më e ashpër. N ë kopshtin fqinjë. N ë shtëpinë që sapo kapërcyen.
Pas gjurm ëve të tyre. Diku aty pran ë fa re pranë.
Shënim. Për arsye efekti më të madh ose për arsye të veçanta
sintaksore shkëputja mund të kombinohet me përsëritjen. Kështu,
mund të përsëritet e shkëputur një gjymtyrë e dytë, sidomos kur është
e zgjeruar me gjymtyrë plotësuese a me fjali: mund të rimerret në
shkëputje ndonjëherë edhe gjymtyra prej së cilës varet gjymtyra e
dytë që kërkohet të vihet në pah:
- Dhe me ty, Jaçe, do të bëjmë një muhabet tështruar. Bile
shum ë të shtruar. Dhe ra heshtja. N jë heshtje aq e madhe, sa më
vinte frikë.
G J Y M T Y R Ë T I-. DY'I'A 209
Janë zakonisht gjymtyrë të dyta ato që dalin të veçuara, me anë të
intonacionit, nga fjala së cilës i referohen, duke u ndarë prej saj me pauzë të
shkurtër, të shënuar zakonisht me presë. Atëherë ato mund të ngarkohen edhe
me viera sintaksore plotësuese, të dalin mjaft herë me raporte e iidhje të
ndërlikuara. Këto veçori u japin atyre një vend të veçantë në fjali, prandaj
edhe trajtohen si një kategori sintaksore më vete.-Mund të jenë të zgjeruara
ose të pazgjeruara: Një erë e fortë, erë e tërbuar dimri, rrapëlliu pas bisqeve
të thara të akacieve. E rrëm byer nga f a l ë t e saj, ajo s 'po shikonte se ç ’bëhej
rreth e rrotull. Grepit, Marku i vinte tul buke të ngjeshur. Re të rënda me
breshër e me shi nisën të shkarkohen kudo, që nga Shkodra n ë Sarandë.
2. Përcaktimi dhe kriteret e klasifikimit t ë gjym tyrëve t ë dyta.
Dallimi i gjymtyrëve të dyta është bërë relativisht vonë. Teoria e
tyre ka marrë përpunimin e saj pak a shumë tërësor në gjysmën e parë të
shekullit XIX dhe është plotësuar e saktësuar më pas.
Kjo kategori sintaksore është ndër çështjet më problemore më të
diskutueshme të gramatikës. Në përcaktimin, përkufizimin e klasifikimin e
gjymtyrëve të dyta ka pasur dhe ka ende sot qëndrime të ndryshme, vërehen
divergjenca, herë më të mëdha, herë më të vogla. Përkufizimet janë dhënë,
jepen mjaft herë edhe sot, në mënyra të ndryshme, ndahen edhe duke u
mbështetur në kritere të ndryshme. Vërehen mospajtime sidomos për sa u
përket shtrirjes, caqeve të gjymtyrëve të ndryshme, emërtimeve dhe nëndarjeve
të tyre. Mbështetja në baza të ndryshme metodologjike, veçoritë e traditave
studimore në vendet e ndryshme, vështirësitë për f u shtënë në një numër të
kufizuar kategorish e llojesh material real gjuhësor aq i pasur e i larmishëm e
mjaft herë i ndërlikuar, dalja e rasteve të shumta kalimtare e sinkretike,
pikëpamjet e ndryshm e të studiuesve kanë sjellë ndryshime të shumta,
ndonjëherë jo të vogla, në parashtrimin e gjymtyrëve të dyta.
Edhe në trajtimin e gjymtyrëve të dyta janë dalluar në radhë të parë
dy drejtime kryesore. Njëri mbështetet në raportet e brendshme, në kuptimin,
në funksionin, tjetri në mënyrën e shprehjes gramatikore. Secili prej tyre është
shfaqur në një numër variantesh, në forma të ndryshme, herë të skajshme,
herë më të përmbajtura, herë me përpjekje kombinimi.
Teoria e gjymtyrëve të dyta u krijua së pari në kohën kur zotëronte
në gjuhësi drejtimi logjik-gramatikor. Ajo u bazua vetëm në raportet kuptimore.
Nga kjo dolën edhe emërtimet e gjymtyrëve të dyta: përcaktor, kundrinë a
objekt, rrethanor a plotës rrethane.
210 K R E U IX
Përcaktor u quajt gjymtyra që shënon tiparin, veçoritë e një sendi,
kundrm ë ajo që shënon sendin zakonisht të lidhur pak a shumë me një verprim;
rrethanor gjymtyra që shënon rrethana të ndryshme.
Mungesat e të metat e kësaj mënyre trajtimi nxorën nevojën për të
kërkuar një përcaktim e klasifikim më të përpiktë të gjymtyrëve të dyta, duke
vështruar edhe në drejtime të tjera. Shumë prej këtyre përpjekjeve u lidhën
me drejtimin formal gramatikor. Gjymtyrët e fjahsë u përcaktuan sipas mënyrës
së shprehjes morfologjike ose të shfaqjes së lidhjes sintaksore të tyre. Kjo
gjeti pasqyrim herë-herë edhe në emërtimet e gjymtyrëve të dyta, si:_plotës
emëror, plotës fo ljo r ose gjymtyrë me përshtatje, gjymtyrë me drejtim, gjymtyrë
me bashkim. Megjithëse në vija të përgjithshme qëndruan shpesh po ato ndarje
të mëdha, përcaktimi dhe klasifikimi i materialit konkret gjuhësor, duke u
bërë në baza të ndryshme, nuk qe gjithnjë i njëjtë, qe më se një herë i ndryshëm.
Këto drejtime e mënyra të trajtimit, sidomos në format më të skajshme
të tij, u karakterizuan nga një vështrim i njëanshëm, nga një kuptim shpesh jo
plotësisht i drejtë i raporteve midis gjuhës dhe mendimit, formës dhe
përmbajtjes. Kjo nuk jepte mundësi për përcaktime gjithnjë të sakta e të
përpikta, bëhej mjaft herë shkas për të lënë jashtë, pa i përfshirë, shumë fakte
reale gjuhësore. Prandaj ndaj formave të skajshme të këtyre dy drejtimeve
janë bërë e bëhen mjaft vërejtje parimore e serioze.
Shënim: Trajtimi logjik gramatikor njëjtëson gjuhën me
logjikën, s’përfill ose merr pak parasysh veçoritë gjuhësore, mënyrën
e shprehjes së raporteve sintaksore, çka i ië rrugë subjektivizmit dhe
i heq anaiizës gramatikore mundësinë për t ’u mbështetur në kritere
të qëndrueshme e të qarta. Po edhe trajtimi thjesht formal-gramatikor
ka të meta. Ai, duke mos vështruar anën kuptimore, raportet e
brendshme midis nocioneve të shprehura me anë të gjymtyrëve, duke
i kushtuar pak ose aspak vëmendje anës funksionale, bën parësore
formën ose vështron vetëm atë. Klasifikimi formal-gramatikor mund
të mënjariojë luhatje e mëdyshje, po nuk merr parasysh ose jo sa
duhet, funksionin themelor të gjuhës si realizim e shprehje e
pandërmjetshme e mendimit, si mjet marrëveshjeje midis njerëzve
të një bashkësie shoqërore të caktuar.
Në kohën e sotm ejanë shtuar shumë kërkimet në fushën e sintaksës
së fjalisë. Vihen re orvatje të ndryshme për të zgjidhur në mënyrë sa më të
dfejtë çështjet e' përcaktimit dhe të klasifikimit të gjymtyrëve, duke ecur në
G JYM TYRËT E DYTA
drejtime të ndryshme, për të përm irësuanteoritë e mëparshme ose për të gjetur
rrugë e mënyra të reja vështrimi e interpretimi. Bëhen përpjekje p ërta zhvilluar
më tej teorinë klasike të gjymtyrëve të dyta, duke mënjanuar kundërthënie,
dobësi e mungesa të saj, për t’u dhënë një bazë më të qëndrueshme, më të
fortë zgjidhjeve të ndryshme të këtij problemi, qoftë nga ana sistematike, qoftë
nga ana strukturore të përbërjes së fjalisë në kuadrin e gjymtyrve të dyta ose
jashtë tyre; përdoren simbole për të shënuar gjymtyrët ose pjesët përbërëse të
fjaiisë, për të dhënë skemat strukturore të tyre, përdoret gjerë metoda e
zëvendësimit të një mënyre shprehjeje me një tjetër.
Teoria e gjymtyrëve, duke përfshirë edhe gjymtyrët e dyta, mbetet
se mbetet mënyra më e përshtatshme, më e pranueshme, e analizës së përbërjes
së fjalisë. Ajo vijon të jetë e përdorur gjithandej në mënyrë mbizotëruese,
veçanërisht në tekstet e trajtesat përgjithësuese duke dalë në variante të
ndryshme. Zbërthimi i fjalisë në gjymtyrë i përgjigjet në përgjithësi ndarjes
së thënies në njësi kuptimore e strukturore të dallueshme; ajo ka rëndësi për
zbulimin e raporteve sintaksore që vendosen në kuadrin e fjalisë, të lidhjeve
midis elementëve të mendimit të shprehur prej saj, lidhje që pasqyrojnë raportet.
midis sendeve dhe dukurive të realitetit objektiv.
Për përcaktimin, përkufizimin dhe klasifikimin e drejtë të gjymtyrëve
të dyta, i duhet shmangur si logjicizmit, që vështron vetëm raportet kuptimore
në formën e tyre të përgjithësuar logjike, po ashtu edhe formalizmit, që merr
parasysh vetëm shprehjen gram atikore. Në trajtimin e kësaj kategorie
sintaksore, parim bazë duhet të jetë uniteti dialektik i përmbajtjes dhe formës,
duhet vështruar si ana funksionale, kuptimore ashtu edhe shprehja gramatikore,
pa harruar se s’ka gjithmonë përkim, simetri të plotë. .Nje raport kuptimor
mund të shprehet herë herë në forma të ndryshme gramatikore (P.sh. vendi
mund të shënohet me një ndajfolje ose me një fjalë emërore, emër ose përemër,
me ose pa parafjaië, me fjalë të lidhura me bashkim ose me drejtim me fjalët
që plotësojnë). Anasjelltas, edhe me një kategori morfologjike mund të
shprehen raporte kuptimore të ndryshme P.sh. me emrin mund të shprehen, -
përveç kryefjalës dhe kallëzuesit emëror, edhe përcaktorët, edhe kundrinat,
edhe rrethanorët; me lidhjen e drejtimii, pra mund të dalin të tria kategoritë e
gjymtyrëve të dyta që shprehin tri kategori raportesh kuptimore të ndryshme).
3 Klasifikimi i g jy m ty rë v e t ë dyta
3.1. Klasifikimi më i përgjithshëm më i përdorur i gjymtyrëve të
dyta është ndarja e tyre në tri kategori të mëdha: përcaktorë, k u n d rin a dhe

212 K R E U IX
rrethanorë. Kundrina, në nënllojet më kryesore të saj, del zakonisht si gjymtyra
e dytë më e rëndësishme, mjaft herë kuptimisht e strukturalisht e domosdoshme.
1 domosdoshëm për kuptimin dhe plotësimin strukturor të fjalisë mund tëjetë
mjaft herë edhe përcaktori.
Secila kategori u shtrohet nëndarjeve të ndryshme në bazë kriteresh
të ndryshme, gramatikore ose semantike.
Shënim. Në gramatikat e disa gjuhëve nuk ndiqet ndarja
vetëm në këto kategori të mëdha, po dallohen një varg gjymtyrësh
herë të përfshira në grupe më të gjera, herë jo.Ndërsa rrethanorët
dallohen si kategori sintaksore të një grupi pak a shumë më vete,
qoftë edhe vetëm nga emërtimi (si: plotës i rrethanës, i vendit, i kohës
etj.) po ashtu edhe kundrinat (si: plotës kundrinor i drejtë, i zhdrejtë),
përcaktorët vështrohen si gjymtyrë të ndryshme, pa u lidhur në një
kategori më të gjerë.Kështu përcaktori mbiemër quhet “epitet”,
përcaktohen emra (a përemra) plotës të ndryshëm (të pronës, pjesës,
cilësisë etj.). Një vend më vete i jepet gjithmonë ndajshtimit.
Kjo mënyrë të vështruari ka zotëruar në të kaluarën edhe në
gramatikën tonë, me përjashtim të ndonjë orvatjeje grupimi. Eshtë
folur për cilësor, duke u kuptuar me këtë në përgjithësi përcaktori i
përshtatur, i shprehur me mbiemër a me fjalë me përdorim mbiemëror,
për plotës, të ndryshëm (të pronës, të çfarësisë, t'ë pjesës, të cilësisë,
të lëndës etj.) në rastin e përcaktorëve të shprehur me emra a përemra,
dhe për ndajshtim.
Ndarja e gjymtyrëve të dyta në tri kategoritë e mëdha të përmendura
më sipër (përcaktorë, kundrina, plotës rrethane a rrethanorë) i përgjigjet
kërkesës së lidhjes së koncepteve e njohurive e sistematizimit më të mirë në
njësi përgjithësuese, nevojës së dallimit të disa kategorive të mëdha të
identifikueshme. Ajo është e përligjur nga një varg tiparesh dalluese të këtyre
nëndarjeve.
Eshtë e vërtetë se përballë materialit gjuhësor reai, aq të pasur e të
larmishëm, ndarja në tri kategori (përcaktorë, kundrina e rrethanorë) është, në
një farë mase, skematike, ndeshen mjaft herë vështirësi në kuptimin dhe
interpretimin e fakteve konkrete gjuhësore; s’ka sa duhet gjithmonë caqe
qartësisht e lehtësisht të dallueshme midis tri kategorive të mëdha; shfaqen
raste të shumta të ndërmjetme e sinkretike.
Megjithatë, ndarja mbizotëruese e sotme është një skemë orientuese
GJYM TYRËT E DYTA 213
e arsyeshme e shumë e përshtatshme. Me shqyrtimin e vëmendshëm të
materialit konkret të gjuhës sonë, me karakterizimin e drejtë të tri kategorive
themelore, me nëndarjet e dallimet e mëtejshme që mund të bëhen, me
vëmendjen e veçantë kushtuar rasteve kalimtare, kjo ndarje mund të marrë
një karakter mjaft të përpiktë. Ajojep mundësi për një përshkrim përgjithësisht
të mirë të përbërjes së fjaiisë, të raporteve të shprehura në kuadrin e saj, të
strukturës së saj.
Përcaktorët, kundrinat, rrethanorët, duhet pranuar, janë kategori
shumë të gjera, e për pasojë, nga disa anë, edhe heterogjene në një farë mase
në përbërjen e tyre. Prandaj në trajtimin e këtyre gjymtyrëve duhen përcaktuar
e përshkruar saktë edhe llojet e format e ndryshme që vihen re në secilën nga
këto tri kategori themelore, e sidomos ato qëjanë në kufi midis tyre. Ka kështu
fakte gjuhësore që qëndrojnë midis kundrinave dhe rrethanorëve, përcaktorë.ve
e rrethanorëve, përcaktorëve e kundrinave.
3.2. Për përcaktimin e klasifikimin e gjymtyrëve të dyta, duke u
udhëhequr nga uniteti dialektik i përmbajtjes dhe i formës ne do të mbështetimi
edhe në raportet kuptimore dhe në veçoritë gramatikore, duke u nisur nga të
parat. Do të vështrohen kështu: funksioni sintaksor e raportet kuptimore të
gjymtyrës, shprehja e saj morfologjike dhe format e iidhjes gramatikore me
gjymtyrën e plotësuar prej saj. Do të merren parasysh në raste të caktuara dhe
shprehja morfologjike e gjymtyrës së plotësuar, po ashtu edhe kuptimi leksikor
i kësaj dhe i vetë gjymtyrës së dytë të dhënë.
Si gjymtyrë të dyta themelore ne dallojmë: kundrinën, përcaktorin,
rrethanorin.
3.2.1. K u n d rin a janë gjymtyrët e dyta me të cilat shprehen raporte
objektore në mes një veprimi a tipari dhe objektit të tij, zakonisht ndërmjet
një emri a fjale tjetër emërore (përemër, numëror), të lidhur me drejtim me një
folje a mbiemër.
M ë ngjiti një herë majë një bregu e m ë tregoi fu sh a t rreth e rrotull.
Atje në m ajë M iri i ra edhe 'një herë fyellit. M ësuesi qeshte m e Sokolin. A ia
shkrove letrën vëllait?
3.2.2. P ë rc a k to rë tjanë gjymtyrët e dyta me të cilat shprehen raporte
të një tipari a veçorie me bartësin e tij a të saj, përgjithësisht nëpërmjet një
mbiemri, një emri a fjale tjetër emërore, të lidhura zakonisht me përshtatje, të
plotë a të pjesshme, ose me drejtim, me ose pa parafjalë, ndonjëherë me
bashkim të thjeshtë. Përcaktorë në disa raste mund të jenë edhe disa trajta
foljore të pashtjelluara ose ndajfolje:
P.sh.Rrezet e fu n d it të diellit binin mbi plugjet. M ë mungon vetëm
214 K.REU IX
ajo shkolla që ke ti. Sapo përcolli për në spital të plagosurin e dytë. A i i ka
kryer studimet në Institutin Pedagogjik “Aleksandër X huvani”.' Merreni këtë
tufë lulesh. E kishte ngarkuar me një punë me rëndësi. Gjithshka p ër rreth
ishte e shkretë. Atë atje s ’e njoh. Oborri ishtruar me kalldrëm ështëfshirë që
herët.
3.2.3. Rrethanorët janë gjymtyrët e dyta, që shënojnë raporte të
ndryshme rrethanore, rrethanat në kuptim të gjerë (vend, kohë, shkak, qëliim
etj.), n ë ië cilat zhvillohet një vep'rim, ose karakterizohet mënyra a masa e
shfaqjes së një veprimi a gjendjeje oseshkalla e një tipari. Përbëjnë një kategori
sintaksore mjaft-heterogjene. Shprehen me ndajfolje a lokucione ndajfoijore,
me emër a fjalë emërore, ose me një trajtë foljore të pashtjelluar, të lidhura me
drejtim, me ose.pa parafjalë, ose me bashkim, përgjithësisht me një folje; po
edhe me një mbiemër. ' ,
A i ecte p o sh të e lart dhe vështronte herë pas here rrugën që ngjitej
në mal. Për shkak të të fto h tit njerëzit lëviznin më pak. E kishte lexuar shpejt.
A i kishte shkuar të dielën p ër gjah. E këshilloi m e të ntirë. Nuk mësohen të
vegjëlit dlike i rrahur. po m e të m irë e m e të urtë dhe m e butësi Plasa vapcs.
Krcthanori .1 referohct zakonisht ioijes kallezues ose gjymtvrës
kryesore të fjalisë, por mund t ’ i referohet edhe një gjymtyre tjetër të shprehur
me një pjesore, me një emër zkaonisht foljor, me një mbiemër (zakonisht
prejfoljor) ose edhe me një ndajfolje. Lidhja e rrethanorit me foljen kallëzues
është herë e dobët, më se një herë ai i referohet më shumë gjithë fjalisë se sa
vetëm kallëzuesit.
3.3. Ka edhe gjymtyrë të dyta që zënë një vend të veçantë e s’mund
të përfshihen në asnjërën nga të tria kategoritë e mëdha që përmendëm. Të
tilla janë në radhë të parë përcaktori kallëzuesor dhe gjym tyra e krahasimit.
Atyre mund t’u shtohen gjymtyrët e shtimit (shkallëzues), të përjashtim it
(kufizues), të kundërvënies a kundrisë dhe të spikatjes (theksuese).
3.3.1. P ë rc a k to r kallëzuesor është gjymtyra e dytë, e shprehur me
mbiemër, emër,pjesore, që shënon tipar, përgjithësisht të përkohshëm a të
kushtëzuar, dhe del me lidhje të dyfishtë: me një emër e fjalë emërore, zakonisht
në funksion kryefjale a kundrine, dhe me një foije ose mbiemër prejpjesor në
funksion kallëzuesi, rrallë përcaktori a gjymtyre tjetër të dytë. Lidhet me një
fjalë që shpreh send, jo drejtpërdrejt, po nëpërmjet një fjale me karakter a
burim foljor, më të shumtën me përshtatje, herë-herë me drejtim, me a pa
parafjalë, ose me bashkim:
Xhezoja u hodh ipari. A i vinte e vinte nëpër dhomë shumë i menduar.
U tregua shok i mirë. Propozimi i Llazarit u gjet m e vend. E kishte tnik
G J Y M T Y R Ë T E DYTA 215
Skënderin. Njëra nga dhomat i kish të Itapura dritaret. E pa të udhës që të
nisej menjëherë. Fshati e mbante për njeri të urtë. Skënderin e mbetur jetim e
kishte rritur gjyshja.
3.3.2. Gjymtyrë e krahasimit është fjala ( a togfjalëshi) qëpërbën
elementin e dytë, pjesën e dytë të një krahasimi, pjesa e parë e të cilit mund të
përmbushë në fjali funksione të ndryshme, të jetë kryefjalë, kallëzues,
përcaktor, kundrinë, rrethanor.
Tomor Shkrepi është më i ri se Nazmi Deliu. Çështja mori tani një
karakter m ë shum ë politik sesa ushtarak.
G jym tyrët e sh tim it (shkallëzues), të përjashtim it (kufizues), të
kuttdërvënies a kundërisë karakterizohen nga vendi i veçantë që zënë në mes
të gjymtyrëve të dyta, përcaktuar nga njëfarë afrie që paraqesin përgjithësisht
me gjymtyrët homogjene:
Përveç befasisë, ajo përm bpnte edhe goditjen. Asnjë nuk lëvizte,
përveç tufave të harabelëve. Po të sjell këtë natë, n ë vend të trëndafilave,
duart e mia të forta.
3.4. Tri kategoritë kryesore të gjymtyrëve të dyta, përcaktorët,
kundrinorët, rrethanorët, u nënshtrohen nëndarjeve të mëtejme. Këto nëndarje
mbështeten, sipas rasteve, në veçoritë gramatikore të shprehjes së gjymtyrëve,
në format e lidhjes sintaksore ose në raportet semantike.
Kundrinat ndahen në kundrina të drejta, tëzhdrejta me parafjalë e të
zhdrejta p a parafjalë. "
Të parat shprehen me një emër a fjalë emërore të rasës kallëzore, të
dytat të rasës dhanore, të tretat me ndërtime me parafjalë a lokucione
parafjalore.
Kundrina e drejtë dhe e zhdrejtë pa parafjalë janë qartësisht të '
karakterizuara dhe të dallueshme nga tiparet gramatikore dhe lehtësisht të
përcaktueshme me anë të trajtave të shkurtra të përemrave vetorë.-
Kundrinat me parafjalëjanë shumë të larmishme nga format, kuptimet
e përdorimet me të cilat dalin. Përbëjnë një kategori shumë të gjerë, me caqe
herë-herë të papërcaktuara qartë a lehtë.
Luftari ish marrë vesh m e një çetë të vogëlpartizane. U shkëput nga
ajo dhe e toku m e xha Sulon. U përshëndet m e të shtëpisë dhe doli. Vjollca
habitej m e të vëllanë. Atë s ’e lidh asgjë m e mua. M e ta kishte biseduar për
gjithçka.
. Ndërmjet kundrinave me parafjalë një vend të veçantë zë kundrina
që, në një ndërtim pësor, shpreh vepruesin. Ajo bëhet kryefjaië, kur ndërtimi
kthehet e bëhet vepror. Përdoret edhe me pjesore a mbiemër prejpjesor. Ky
216 K R E U IX
rast përbën një lloj më vete të kundrinës, që në disa gramatika merret edhe si
gjymtyrë e veçantë më vete:
Shoku Gëzim njihej nga të g jithë si nismëtar i aksionit. Në qytet ajo
kishte ardhur p ë r të m arrë pjesë në një konferencë të organizuar nga Komiteti
Ekzekutiv i Qarkut.
Shënim . Kundrinës së zhdrejtë me parafjalë në disa
gramatika i është bërë një vend shumë i vogël. Në traditën tonë
gramatikore ajo përfaqësohej pak, ndonjëherë aspak. Një pjesë e mirë
e rasteve të saj shtiheshin te.rrethanorët ose liheshin pa u vëzhguar.
Pasuria dhe larmia e saj kuptimore e strukturore kërkojnë që ajo të
vështrohet mirë. Kjo kundrinë ka takime të shumta me rrethanorët.
Ndër përcaktorët dallohet lehtësisht ndajshtimi, i karakterizuar qartë
nga tiparet gramatikore që ka. Eshtë gjymtyra e dytë e shprehur zakonisht me
emër, fjalë emërore a fjalë të emërzuar, që shënon diçka të njëjtë me gjymtyrën
e përcaktuar, që shërben për ta karakterizuar, për ta sqaruar më tej.atë nga
ndonjë anë, në përdorimin e tij të veçuar, ai del me lidhje bashkimi, në trajtën
e pandryshuar të emërores njëjës.
Po lexonte gazetën “Drita ”. Ne tëtjerët rrinim e dëgjonim. Nefshatin
Labinot gjatë Luftës Nacionalçlirimtare u bënë mbledhje.
Për ndarjen e përcaktorëve të tjerëjanë ndjekur dhe ndiqen kritere të
ndryshme (morfoiogjike, sintaksore, semantike), janë bërë e bëhen klasifikime
të ndryshme.
Më i përshtatshëm, më i këshillueshëm është kriteri i ndarjes sipas
lidhjeve sintaksore. Ky do të ndiqet në këtë tekst. Ne do të dallojmë përcaktorët
me përshtatje, përcaktorët me drejtim, përcaktorët me bashkim dhe ndajshtimet:
Sa përshtypje i kish bërë Luftar Bregut ai fsh a t i bukur, me rrugë të
drejta e të shtruara me kalldrëm. Majat e maleve kishin vënë festen e bardhë
prej dëbore. Po kjo ndodh dhe në fshatrat rro tu ll. Violeta punon si mësuese
në fshatin N ikël të Krujës.
R re th a n o rë t janë ndarë përgjithësisht, ndahen edhe sot në lloje të
ndryshme sipas kriteresh semantike. Dallohen rrethanorë të vendit, të kohës,
të shkakut, të qëllimit, të mënyrës, të sasisë etj. Po për numrin e këtyre llojeve
, si dhe për shtrirjen e kufijtë e disa prej tyre s’ka gjithmonë qëndrim të njëjtë.
Ata ndryshojnë prei një tradite gramatikore në tjetrën e, për çështje të veçanta,
herë-herë edhe sipas studiuesve të ndryshëm . N um ri dhe p ë rb ërja e
rrethanorëve të ndryshëm janë të lidhur edhe me kufijtë midis rrethanorëve e
G JY M TY R ËT E DYTA 217
kundrinave, rrethanorëve e përcaktorëve.
Shënim. Në disa tradita gramatikore ngushtohet rrethi i
kundrinave, në të tjera, zgjerohet shumë. Për pasojë ka një numër
gjymtyrësh të dyta që janë klasifikuar, klasifikohen edhe sot në
mënyra të ndryshme, siç është rasti i gjymtyrëve që shënojnë mjet,
shoqërim e bashkim, plotësi a mungesë, objekt të thëni a të menduari
dzj.Kamionët e kishin bërë fshatin duman me pluhurin që ngrinin.
Tok m e çetën luftuan edhe shumë fshatarë. Qerrja ishte ngarkuar
me thasë e arka. A i më fo li për diçka tjetër.
Këto lloje e disa të tjera në disa tekste gramatikore të disa gjuhëve
janë marrë e merren si rrethanorë, po kështu edhe në traditën tonë të mëparshme
gramatikore, gjer aty nga vitet ’60. Po këtu s’ka rrethana, raporte rrethanore.
Në to kemi lloje të veçanta të raporteve kundrinore dhe është më e arsyeshme
të vështrohen si kundrina me parafjalë, siç do të bëhet edhe në këtë tekst.
3.5. Përcaktimi dhe klasifikimi i materialit konkret gjuhësor nxjerr
mjaft herë vështirësi e probleme të lidhura me zbatimin e kritereve që
përmendim më sipër, me mënyrën e kombinimit të tyre, veçanërisht në rastet
e shumta të ndërmjetme a sinkretike, ose në ato të asimetrisë ndërmjet
përmbajtjes e formës.
Si thamë, në radhë të parë duhen para funksionet, raportet kuptimore
që shprehen nëpërmjet gjymtyrës së dhënë. Analiza e gjymtyrëve të dyta duhet
të synojë, të zbulojë mirë raportet në mes elementeve përbërëse të fjalisë dhe
me këtë të bëjë që të kuptohet sa më mirë përmbajtja dhe struktura e kësaj
njësie sintaksore; ajo duhet t’i shërbejë zhvillimit të ligjërimit të shkruar e të
folur, kulturës gjuhësore, përdorimit të drejtë të fjalëve e të ndërtimeve, njohjes
më mirë të mjeteve sintaksore si formë e shprehjes së ngjyrimeve të ndryshme
të mendimit. Po ashtu, duhen marrë parasysh veçoritë gramatikore. Këto, në
disa raste të veçanta, mund të jenë përcaktuese në identifikimin e gjymtyrës.
P.sh, emrat foljorë, emri plotësues në rasë gjinore, më rrallë rrjedhore, mund
të shprehë raporte objektore: Pjesëmarrja aktive e gruas në pasurim in e
kulturës është shenjë e emancipimit të shoqërisë.
Kjo gjymtyrë i ka të gjitha veçoritë gramatikore të përcaktorit dhe
raportet nukjanë thjesht kundrinore, po përcaktore-kundrinore, prandaj duhet
vështruar si përcaktor dhe jo si kundrinë.
Takimet e gërshëtimet kuptimore e gramatikore krijojnë vështirësi
të ndryshme. Në të tilla raste. duhen diktuar vlerat kuptimore e veçoritë

218 K R E U IX
gramatikore zotëruese e në bazë të tyre të bëhet përcaktimi i gjymtyrës së
dhënë nga rrethanorët, ndonjëherë edhe nga përcaktorët, të përcaktorëve nga
rrethanorët.
3.6. Meritojnë vëmendje rastet e ndryshme të veçanta, të ndërmjetme
a sinkretike midis tri kategorive të mëdha të gjymtyrëve të dyta, çështjet
problemore për vijën e ndarjes midis kundrinave e rrethanorëve, përcaktorëve
e rrethanorëve.
Ja disa raste midis kundrinës dhe përcaktorëve:
Mund të m erret si kundrinë e zhdrejtë me parafjalë gjymtyra e
shprehur me një emër konkret me parafjalën me, që i referohet një emri
prejfoljor dhe shënon sendin që del i lidhur me veprimin e shënuar prej këtij
emri:
Ishte e nevojshm e njohja paraprake m e materialin. (krhs. Ishte e
nevojshme të njihesha paraprakisht me materialin/ Duhet bërë krahasimi m e
origjinalin. Takimi m e shokët qe i përmallshëm.
Këtë funksion kemi edhe kur emri i plotësuar nuk është prejfoljor,
por i bashkëlidhur (korrelativ) me një folje të së njëjtës rrënjë, sidomos me
etnra të ndërtuar me parafjalën për (ose mbi), që shënojnë thënie, veprimtari
mendore, ndjesi:
Referati p ë r problem e të letërsisë së vjetër shqipe u dëgjua me
vëmendje të madhe. Projekti i tijp ë r hitlrocentralet gjeti miratim. U lexua së
pari raportip ër gjendjenfinanciare. Dëshirap ë r liri i çonte në këmbë luftëtarët.
Rast kalimtar midis përcaktorit e kundrinës së zhdrejtë, duke anuar
më shumë nga funksioni sintaksor kundrinor, është gjymtyra e shprehur me
emër me parafjalën m e që shënon ç’përmban sendi i shënuar prej fjalës së
plotësuar, kur ka kuptim konkret ose mbizotëron një kuptim i tillë:
Më sill një gotë m e ujë. Hëngri një pjatë iiie supë. Ngarkoi dy thasë
m e mollë.
I diskutueshëm është rasti i gjymtyrëve me paraijalët për,në, që u
referohen mbiemrave dhe shënojnë kuftzim, fushë të shtrirjes së nocionit të
shënuar nga fjala e sqaruar. Ato merren nga disa si kundrina të zhdrejta, nga
të tjerë si përcaktorë. Të tillë janë gjymtyrët që plotësojnë mbiemra, si: i aftë,
i ditur, i dobishëm, i përshtatshëm, i zoti etj.
A i doli i aftëp ë r shërbimin ushtarak. Teuta ishte e dalluar në fizikë.
Kjo kohë ishte shum ë e përshtatshm e p ër vjeljen e rnisrit. Ndeshja ishte e
vlefshme p ë r Kupën e Republikës.
Gama e gjerë e rrethanorëve, kuptimet aq të shiimta e të ndryshme të
tyre, mënyrat e shprehjes aq të ndryshme bëjnë që të dalin mjaft raste të
G JYM TYRËT E D Y TA 219
ndërmjetme midis përcaktorëve e rrethanorëve ose raste sinkretike. Kur është
emër gjymtyra e plotësuar, zotërues mund të jetë ose funksioni përcaktor dhe
atëherë e kemi përcaktor me ngjyrime rrethanore, ose funksioni rrethanor dhe
atëhërë kemi rrethanorë me ngjyrime përcaktore.
Eshtë zotërues funksioni rrethanor, kur gjymtyra e sqaruar është
shprehur me emër foljor, shpesh edhe kur është shprehur me një emër të
bashkëlidhur me një folje, kur është e ndjeshme ideja e proçesit, e veprimit,
në rastet e tjera zakonisht zotëron funksioni përcaktor:
N ë luftim et p ë r Çlirimin e Atdheut, dhanë je të n m ijëra partizanë.
Lufta për realizimin nte sukses të detyrave u zhvillua me një mobilizim të
madh. N isjap ë r Korçë u shty. Zhvillimi m e ritm e të shpejta i ekonomisë do të
sjellë shndërrime të mëdha në je të n e popidlit tonë.
' Jsytë e tij pasqyrohej edhe pylli aty afër. Te lëndinaprapa shtëpisë
kënga pu. itzane kumbonte fuqishëm p ë r ditë.
Janë rrethanorë gjymtyrët që shënojnë vend, kohë, shkak, mënyrë,
qëllim, kur i referohen një pjesoreje, të shumtën e herës edhe kur i referohen
një pjesoreje të mbiemërzuar, sidomos kur kjo është përcaktor i veçuar me
vlerë gjysmë kallëzore:
Me grushtet vendosur ttë sy...e ndoqi një copë rrugë. Edhe ai, dikur
i veshur me recka. vinte në qytet. Të shtrirë barkas, ata vinin re çdo lëvizje. 1
lodhur nga pagjum ësia shtrihej dhe mendohej.
Janë të shumta veçanërisht rastet e ndërmjetme e sinkretike midis
kundrinave dhe rrethanorëve. Gjymtyrë të njëjta nga ndërtimi e shprehja, të
aferta edhe për nga kuptimi i përgjithëm sintaksor, mund të merret ose merren
herë si kundrina e herë si rrethanorë ose lejohet interpretimi i tyre i dyfishtë,
duke luajtur rol përcaktues në këtë kontekst, por në ndonjë rast edhe kuptimi
leksikor i gjymtyrës në fjalë a i gjymtyrës së sqaruar prej saj, ose edhe kushte
të tjera. Kështu,.kundrina e zhdrejtë mund të ketë takime a të gërshetohet me
ngjyrime rrethanore qëllimore, shkakore e kushtore, të cilat në ndonjë rast
mund të bëhen edhe zotëruese:
- Po përgatitet për provim et e sesionit të janarit. Do të gëzohesha
nga ardhja jote.
Vija e ndarjes midis rrethanorëve të ndryshëm s’është gjithmonë e
lehtë. S’janë të rralla rastet sinkretike, kur e njëjta gjymtyrë e dytë shpreh
kuptime ose ngjyrime rrethanore të ndryshme, sipas kontekstit ose kuptimeve
leksikore të gjymtyrës në ijalë ose të gjymtyrës së plotësuar prej saj.
Rrethanori i vendit mund të marrë ndonjëherë kuptim kohe ose
mënyre:
220 K R E U IX

Rm gës, knr p o ktheheshim, na zuri shiu. Ecnim në errësirë. Do ta

thellojm ë edhe m ë tej studimin.
Rrethanori i kohës mund të marrë kuptime kushti, shkaku, etj. ose
t’u shtohen të tilla ngjyrime kuptimit kohor.
N ë verë do të kënaqeshe me shëtitjet që m und të bëjë këtu.
Rrethanori i shkakut në ndonjë rast mund të takohet a të gërshetohet K R EU X
me kuptimet a ngjyrimet qëllimore:
Për n jë pe, p ë r n jë gjilpërë, shkoi dëm një pëlhurë e tërë.
Në fjalitë me kallëzuesin në mënyrën kushtore a në një trajtë tjetër
foljore që shpreh hamendje, shumë rrethanorë mund të marrin edhe ngjyrime
kushtore:
N ë ato rrethana unë do të kisha vepruar ndryshe.
PËRCAKTORI
Shumë rrethanorë (dhe jo vetëm rrethanorë, por edhe gjymtyrë të
tjera) marrin edhe ngjyrime lejimi, nëpërmjet paravendosjes së ndonjë pjesëze
e ndajfoljeje me kuptim lejor, si: edhe, sado etj.
1. P ë r c a k to r është ajo gjym tyrë e dytë e fjalisë që është në
Edhe në verë, në atë mal, bie herë-herë. Sado vonë, ai e kuptoi
gabimin. Edhe kështu mirë është. marrëdhënie përcaktore me gjymtyrën prej së cilës varet e që bashkohet me të
me lidhje përshtatjeje, drejtimi a bashkimi.
Përcaktori zë një vend të veçantë midis gjymtyrëve të dyta të fjalisë.
Ai është rezultat i gjymtyrëzimit të mëtejshëm të grupeve emërore që hyjnë
në përbërjen e një Ijalie. Formon bashkë me gjymtyrën emërore nga varet, një
takt ligjërimor, prandaj brenda fjalisë përbën një grup bashkë me gjymtyrën
që përcakton:
Nga dritarja hyri flla d i vjeshtak, që solli me vete erën e barit të
thatë.

Shëmiim. Si gjymtyrë fjalie, përcaktori nuk duhet të barazohet

me fjalën përcaktuese, fjala përcaktuese nuk është përcaktor.
Përcaktori mund të hiqet pa e prishur strukturën e fjalisë, fjala
përcaktuesejo. Duke konkretizuar ose duke kushtëzuar rasën, numrin,
funksionin a trajtën e emrit, fjala përcaktuese shndërrohet në një
element të domosdoshëm që formëson emrin si gjymtyrë e caktuar
fjalie:
Kjo tokë duhet plehëruar më mirë. Dielli i atij mëngjesi
ishte mjaft i ngrohtë. Me siguri p a ti dhe njerëz që u gëzuan, sepse
bota ka gjithfarë njerëzish. Gjithë natyra buzëqeshte nën rrezet e
diellit që po fundosej në detin e zjarrtë. Çdo njeri duhet tëjeto jë i
lirë dhe i lumtur.
 222
KREUX
N ë shembujt e dhënë më lart emri në togljalëshat e
nënvizuar, në këtë trajtë e formë rasore, nuk mund të funksionojë në
fjalinë përkatëse si gjymtyrë fjalie; pa Qalën përcaktuese struktura e
fjalisë prishet, Në shembullin e parë është përemri kjo që na bën të
qartë rasën e emrit dhe funksionin e tij si kryefjalë (khs./fëtë tokë
duhet ta plehërojmë mirë). Në shembullin e dytë përemri (i) atij
kushtëzon trajtën e emrit, sepse dihet që emri në rasën gjinore njëjës
funksionçn si gjymtyrë vetëm në trajtë të shquar. Në shembullin e
tretë përemri gjithfarë kushtëzon rasën e emrit, sepse si kundrinë ky
duhej të ishte në rasën kallëzore e jo në rrjedhore (khs ...sepsenë botë
ka shumë njerëz). Në shembujt e tjerë kushtëzimi i trajtës është i
lidhur edhe me kuptimin. Mbiemri e zjarrtë në togfjalëshin në detin
e zjarrtë, si të thuash, e konkretizonysfet/K duke e dalluar (le të khs.
me trajtën e pashquar në det, që tregon një vend të papërcaktuar,
“diku në det”). Përemri çdo i jep kuptimin përgjithësues togut çdo
njeri, kuptim që vetëm emri njeri nuk mund ta realizojë në këtë fjali
(me këtë përmbatje leksikore).
Në të gjitha rastet e analizuara përemri, numërori, mbiemri
dhe emri në rasën gjinore ose edhe emri me parafjalë, për arsyet që •
u përmendën më lart, nuk mund të veçohen si gjymtyrë fjalie, si
përcaktorë, ata hyjnë në përbërjen e togfjalëshit që funksionon si
gjymtyrë fjalie.
Përcaktori varet para së gjithash nga gjymtyrë të shprehura në emër
ose me togfjalësh emëror, që mund tëjetë i gjymtyrëzueshëm osejo. Në fjalinë
Si ishuj bukurie janë vendosur në detin e gjelbërimit shtëpitë e reja të
fshatarëve^ përcaktori tëfshatarëve varet nga tërë togfjalëshi shtëpitë e reja,
përbërësit e të cilit janë tq gjymtyrëzueshëm në kryefjalë dhe në përcaktor.
Reshperifierak vuri buzën në gaz nga këto arsyetime fshatarake. Përcaktori
fshatarake varet nga togfjalëshi nga këto arsyetime, përbërësit e të cillit nuk
janë të gjymtyrëzueshëm, po funksionojnë të dy si një gjymtyrë fjalie (tipat e
togfjalëshave që jan ë përmendur më lart).
Përcaktori mund të varet edhe nga një përemër:
Në këto fjali kishte diçka të vërtetë. Të gjitlta këto i kemi trashëgim
prej kohëve të kaluara. Ku ndodhen vallë ata të tjerët?
Duke përcaktuar gjymtyrën prej së cilës varet, përcaktori shpreh
nuanca kuptimore nga më të ndryshmet. Po grupimi i tyre mbi bazën e kuptimit,
do t ’i mbulonte veçoritë strukturore të shqipes. Si kriter i përgjithshëm i
PËRCAKTORI 223
grupimit mund të shërbejë lloji i lidhjes sintaksore.
Duke pasur parasysh, pra, llojin e lidhjes sintaksore, do të dallohen: ,
I .përcaktorët me përshtatje, 2. përcaktorët me drejtim, 3. përcaktorët me
bashkimdhe 4. ndajshtimi (përcaktori me përshtatje të pjësshme).
Përcaktori m e përshtatje
2. Përcaktori me përshtatje shprehet m e mbiemër, me përemër dhe
me numërorët tre, tri, të dy, të tree tj.
2.1. Përcaktorët e shprehur me mbiemër, të nyjshëm ose të panyjshëm,
përbëjnë pjesën kryesore të përcaktorëve me përshtatje. Këta përcaktorë, sipas
kuptimit të tyre leksikor, shprehin karakteristika të ndryshme cilësore:
Treni linte pas fshatra të vogla me shtëpi të fshelm ra në mes pemëve.
Njeriu ip a rë që takuam atje, ishte një miku im i vjetër.
Përcaktori me përshtatje i shprehur me mbiemër varet nga gjymtyrë
të shprehura m e emra a me togfjalësh emëror ose nga gjymtyrë të shprehura
me përemrat e pacaktuar me përdorim emëror diçka, kurrgjë, asgjë, gjësendi.
Në sytë e saj të lodhur ndriti një flakë e lehtë gëzimi. Nga zëri ai
kuptoi se kishte ndodhur diçka m ë e madite. Nga kjo bisedë ai nuk priste
asgjë të mirë.
2.2. Përcaktorët me përshtatje të shprehur me përemra kanë një
përdorim të kufizuar, sepse shumë prej tyre, duke konkretizuar a duke
kushtëzuar rasën, numrin, funksionin a trajtën e emrit, hyjnë në përbërjen e
togfjalëshit që funksionon si gjymtyrë fjalie. Kryejnë funksionin e përcaktorit
me përshtatje përemrat dëftorë e pronorët, si dhe disa përemra pyetës dhe të
përcaktuar.
2.2.1. Përcaktorët e shprehur me përemrat ky, kjo, ai, ajo, varen nga
gjymtyrë fjalie të shprehura edhe me emër të pashquar, edhe me emër të shquar
ose me mbiemër a përemër:
Jehona e këtyre ngjdrjeve u përhap në të katër anët e vendit. Matanë
atyre mullarëve ishinfushat e mbjella me grurë. Unë kisha edhe një qëllim të
caktuar që isha shtruat në atë kuvend. Ku shkonte ai me atë sëpatë në dorë?
Ti s'e pyete atë vajzën? More si u bë puna e atij shkrimit tim? E
gjithë fusha flinte dhe në atë qetësinë e thellë që vinte pas lodhjes së ditës,
ndiheshin cicërimat e brumbujve të natës. Ky i ardhuri filloi të qepte me
shkathtësi pjesën e grisur të opingës. Dokë Trepsanishti mendonte që luftën e
fiton a i më trimi. S ’ka zanat më të mirë se kyyni, - thoshte me mburrje plaku.
A ta të tjerët s ’luajtën nga vendi.
 224
KREU X
2.2.2. Përcaktorët e shprehur me përemrat dëftorë i atillë, i këtillë, i
tillë, që tregojnë tipare të sendeve, varen, përveç nga gjymtyrë të shprehura
me emër të pashquar a të shquar, edhe nga gjymtyrë të shprehura me përemër
të pacaktuar. Zakonisht qëndrojnë pas gjymtyrës së përcaktuar, po mund të
qëndrojnë edhe përpara saj:
Të të thotë miku një fja lë të tillë është gjë e madhe. Populli i do
njerëzit e tillë. Sa e sa herë ua kishte hapur rrugën me të tilla mjete. Duke
bluar me vete të tilla mendime, Dini kishte bërë një copë rrugë. Pa më thuaj,
a m und të gjendet një i tillë?
2.2.3. Përcaktorët e shprehur me përemra pronorë përcaktojnë
gjymtyrë të shprehura me emër zakonisht të shquar:
Mbarë populliynë, të gjithë intelektualët tanë krenohen me rilindësit
e tyre. M ora krahim e tij, e hodha në qafë dhe u tërhoqa zvarrë drejt shkëmbit.
Me një brengë të madhe në zem ër u nda nga njerëzit e vet.
Përcaktori përemër pronor i vetës 111 mund të përcaktojë edhe një
gjymtyrë të shprehur me togljalësh, në të cilin emri është në trajtë të pashquar:
Plaku e vuri re këtë ndryshim të saj, po nuk bëri zë.
Shënim. Përemrat pronorë të vetës 1, II në shumë raste edhe
të vetës III, kur përcaktojnë një gjymtyrë të shprehur me togfjalësh
ose me një emër të pashquar të shoqëruar me përemrin e pacaktuar
një, përdoren të emërzuar;
Ideja e zhvillim it dhe e përparimit të shkencës dhe jo lavdia
personale duhet të udhëheqë në punën e vet çdo shkencëtar tonin.
Atë e kishin arrestuar një muaj më parë dhe nëfarm aci nazistët kishin
vënë një njeri të tyrin.
2.2.4. Nga përemrat pyetës si përcaktorë me përshtatje përdoren cili
dhe i sati, të cilët, në pajtim me kuptimin e tyre leksikor, përmbajnë pyetje për
tipare të ndryshme të sendeve. Përcaktojnë një gjymtyrë të shprehur me emër
të pashquar:
E sata makinë p o kalonte? Cilët miq pret, more burrë? M e cilin
brisk epreve? Për cilat vazja p o fle t radioja? Në cilën shkollë e ke djalin? Në
të satin fsh a t p o ndalej mësuesi atë muaj?
2.2.5. Nga përemrat e pacaktuar si përcaktorë me përshtatje përdoren:
i gjithë, i tërë, tjetër, secili, cilido.
a) Përcaktori i shprehur me përemrin e pacaktuar i gjithë varet nga
gjymtyrë të shprehura me emër të shquar, me togfjalësh, me përemër dëftor e
PËRCAKTORl 225
vetor dhe me përemrin e pacaktuar të tjerë:
Unë do të bëj si bëjnë të gjitha shoqet. Ishin njerëz të ndryshëm, të të
gjitha profesioneve. E gjithë kjo dasmë i dukej si njëfuneral. Dhe e gjithë kjo
kishte ndodhurpothuaj kundër dëshirës dhe vetëdijes së tij. Kur hipën tëgjithë
të tjerët lart në karrocerinë e kamionit, oficeri zuri vendpërpara.
Kur përcakton një gjymtyrë të shprehur me përemër vetor, përcaktori
qëndron zakonisht pas tij:
Heshtja pushtoi tryezën, dhomën dhe ne të gjithë. A e di që ti sot po
më pëlqen se u solle më mirë m e të gjithë ne?
b) Përcaktori i shprehur me përemrin e pacaktuar / tërë varet nga
gjymtyrë të shprehura me emër, të shquar a të pashquar, dhe me përemër
vetor. Kur përcakton një gjymtyrë të shprehur me emër të shquar ose me
përemër, mund të qëndrojë si para, si pas saj:
Një drithërimë i pushtoi të tërë qenien. E tërëje ta e tij ishte e lidhur
me këtëfushë. Toka e tërë dridhet. Ai di më shumë se ne të tërë.
Kur përcakton një gjymtyrë të shprehur me emër të pashquar, qëndron
pas saj:
Male të tëra ja n ë mbuluar me këtë bimë shumëvjeçare. E kish pritur
dy muaj të tërë si ujin e ftohtë në piskun e vapës.
c) Përcaktori i shprehur me përemrin e pacaktuar tjetër (në trajtën e
pashquar) varet nga një gjymtyrë e shprehur me emër, të shquar a të pashquar,
ose me përemër të pacaktuar që tregon një send ose frymor në mënyrë të
pacaktuar.
Kur përcakton një gjymtyrë të shprehur me emër të shquar a me
përemër të pacaktuar, ai qëndron pas gjymtyrës së përcaktuar:
Unë e marr me m end se si na shikojnë të sëmurët e tjerë. Mbi gjithë
zërat e tjerë zotëronin e shpërthenin zërat e frikshëm të tufanit. Në platformë,
përveç tij, nuk zbriti asnjeri tjetër. Ishte një luftë p a shpresë, të cilën cilido
tjetër do ta kishte lënë si të humbur, p o shqiptari jo.
Kur përcakton një gjymtyrë të shprehur me em ër të pashquar,
përcaktori i shprehur me përemrini/e/ër qëndron si para, si pas saj:
Vita bluante të tjera mendime në tru e të tjera ndjenja hë zemër.
Lirinë m und ta kishitfituar me trimërinë tuaj dhe me një tjetër çlirimtar. Më
tej ishin disa varre të tjera.
ç) Përcaktorët e shprehur me përemrat e pacaktuar cilido, secili,
gjithsecili, ashtu si përcaktorët e shprehur me përemrat dëftorë ky, ai etj.,
varen nga emra të pashquar:
A i do të provonte në trupin e tij cilëndo vaksinë që do ta mbronte
 226 KREU X
njeriun, jja la vjen, nga kanceri ose nga bacili kok. N ësecilën dorë kishte nga
një shenjë.
2.3. Përcaktorët me përshtatje të shprehur me numërorëjanë tepër të
kufizuar; vetëm numërorët tre dhe të dy, të tre (me kuptim përmbledhës)
përdoren si të tillë. I pari varet nga gjymtyrë të shprehura me emër të pashquar
ose të shquar; të dytët nga gjymtyrë të: shprehura me emër të shquar ose me
përemër dëftor:
Tre njerëz dukeshin e zhdukeshin te maja e bregut. Unë mendoj se
duhenë bërë tr ipengesa në shtratin e lumit. Tre të rinjtë bisedonin në qoshen
tjetër. Të dyja shoqet u rrokën për qafe dhe u puthën.
Në lidhje me një përemër dëftor numërorët me kuptim përmbledhës
në funksionin e përcaktorit nuk kanë vend të ngulitur: ata të dy ose të dy ata:
Nga të dy këta varej shumë, se qenë krerët e vëllazërisë.
2.4. Karakteristika kryesore e përcaktorëve me përshtatje është
përshtatja e plotë, në të gjitha kategoritë e përbashkëta morfologjike të tyrëj
me gjymtyrën e përcaktuar.
Përcaktorët e shprehur me mbiemër të nyjshëm ose me përemër
përshtaten në gjini, numër dhe rasë me gjymtyrën e përcaktuar:
Valltarët e tjerë u topitën pak me lëvizjet e tij të shpejta. E gjith ëjeta
jo ttë është një shkoilë e madhe. Këtë tonin e kemi të shkathët e të shpejtë si një
shqipe mali. Tëgjithë këta ja n ë njerëzit dhe shokët e dhëndrit, - tha gazetari.
I deleguari kishte të folur të qartë e të rrjedhshëm.
Përcaktorët e shprehur me mbiemër të panyjshëm përshtaten nëgjini
dhe në numër me gjymtyrën e përcaktuar, po jo në rasë, meqë s’kanë forma
rasore: ’■
Nga shpatet shkëmbore iëshoheshin herë pas here ortekë, që binin
poshtë me zhurmë të tmerrshme.
Shënime: 1. Përcaktori mbiemër ose përemër që varet nga
gjymtyrë të shprehura me emër, i cili nga gjinia natyrore është
mashkullor, po nga tipi i lakimit përfshihet në lakimin e tretë ose e
kundërta(nga gjinia natyrore është femëror, po nga tipi i lakimit
përfshihet në lakimin e parë), përshtatet sipas gjinisë natyrore:
Dje në mëngjes na erdhi daja i madh. Toska i vogël ishte
shtrirë në një ledhishte me pushkën midis gjunjëve. Ky Suloja, na
qenkej shakatar i prapë.
• 2. Kur gjymtyra e përcaktuar shprehet me përemër të
pacaktuar të palakueshëm, rasa e mbiemrit përcaktohet nga funksioni
PËRCA K TO RI 227
i përemrit. Në fjalinë e mëposhtme mbiemri të vërtetë është në rasën
kallëzore sepse përemri diçka është kundrinë e drejtë:
Nga këto fja lë të djaloshit kishte diçka të vërtetë.
Përcaktori me drejtim
3. Përcaktori me drejtim shprehet me emër në rasën gjinore, në
rrjedhore e në kallëzore pa parafjalë dhe në rasën emërore, në kaliëzore e në
rrjedhore me parafjalë.
Si përcaktorë me drejtim mund të funksionojnë edhe disa përemra:
Po për çudi të atyre, p ër herë të parë, ÇeçO Labi u pezm atua shumë
nga ato që dëgjoi. Tani ata udhëtonin gjatë bregut të lumit, uji i të cilit
kaltëronte mes shelgjesh e rrepash. Ngadalë ngrihej pastaj zëri ifuqishëm i të
gjithëve, si dailga e stuhisë në det.
Përcaktori me drejtim mund të shprehet edhe me togfjalësh:
Mos ja n ë edhe ndjenjat e kësaj moshe si uji i pusit?
Përcaktori i shprehur me emër në rasën gjinore është tipi më i
rëndomtë i përcaktorëve me drejtim dhe më i larmishmi nga kuptimi.
Emri në rasën gjinore funksionon vetëm si përcaktor, kur është në
shumës ose në njëjës në trajtën e shquar:
Dëgjohej vetëm kënga e zogjve të malit. Hija e m alit kishte rënë rnbi
fsh a t si kadife e zezë.
Emri në rasën gjinore njëjës i pashquar funksionon si përcaktor vetëm
në përbërjen e një togfjalëshi të formuar prej tij dhe një përemri a numërori:
Ardhja e këtij kapedani, që nuk shkelte për mirë në këtë kohë e në
këto anë, sikur na e prishi qejfin. Larg, ndihej sëpata e ndonjë druvari të
vetmuar. Lart në mal endej melodia e një kënge të vetmuar. Kur bëri të ngrihej,
ndjeu peshën e një dore të madhe mbi sup.
Përcaktori i shprehur me emër në rasën gjinore varet nga gjymtyrë të
shprehura me emër, të shquar ose të pashquar, me togfjalësh, me përemër
vetor ose dëftor, me përemrat e pacaktuar që tregojnë një ffymor a send të
pacaktuar, dhe me nuniëror me funksion emëror:
Tufa e fazan ëve u duk përsëri në anën tjetër të pyllit. Të gjitha
form alitetet i kemi bërë në rregull, se je m i njerëz të luftës ne dhe këtë e dimë
të gjithë. Kur mbeti vetëm, ajo fillo i t ’i rrihte e t 'i shoshiste mirë këto fja lë të
vëllait. Nga këto kryengritje ajo e A rianitit vajti mbarë, ajo e Depës, kryezot
i Gjirokastrës, si m os më keq. I bëhej sikur kishte diçka të të birit në atëfytyrë.
Beteja nisi më një të natës. Vendi nxinte, megjithëse ora ishte katër e pasdites.
228 KR EU X
3.1. Përcaktori i shprehur me emër në rasën gjinore del me nuanca të
ndryshme kuptimore, që ja n ë rezultat i bashkëmarrëdhënies së kuptimeve
leksikore të fjalëve që shprehin g jy m ty rë n e përcaktuar dhe përcaktorin. Ai
mund të tregojë karakteristikë duke shënuar:
- përk'atësi, kur emri përdoret m e k u p tim të individualizuar:
Në jytyrën thatime të plakut kishte kaluar habia e çasteve të para. Të
dy vëllezërit morën të përpjetën e malit. Vesa vazhdonte të pikonte nga althet
e pishave. Nuk kishte ndodhur ndonjëherë që ai të ishte aq i qeshur sa dukej
atë ditë kur doli nga shtëpia e Bregasve.
- lioj (karakteristikë klasifikuese), kur emri në gjinore ka kuptim të
përgjithësuar:
Me t 'u përhapur era e rakisë së rrushit, filluan t ’i hapeshin e t ’i
m bylleshin flegra t e hundës. Djalin e rrëmbeu je ta e qytetit. Meqë vajte gjer
këtu, qëndro i fo rtë si druri i thanës:
- cilësi; emri në gjinore është kuptimisht i barasvlershëm me një
mbiemër:
A ta ja n ë të gjithë burra tëgo jës e tëpushkës.
- vetën a sendin që kryen veprimin e shprehur nga një emër foljor,
kur përdoret me kuptim të individualizuar;
Këtu s ’ndihej as rrapëllima e valëve, as buçima e mbytur e detit.
Vështrimi i vagëlluar i gjyshit dukej sikur e nxiste më shumë vajzën;
- objektin e veprimit të shprehur nga një emër foljor, kur përdoret
me kuptim të individualizuar:
Për kujtimin e të rënëve populli ngriti këtë përmendore. Ata i dinin
mirë rreziqet dhe telashet që sillte strehimi i n jëpartizani të plagosur;
-destinacion:
A i përshëndeti me një lëvizje të vogël të kokës dhe doli nga dhoma e
pritjes. A ty nga dreka dhanë ballë lundrat e para të ndihmës;
- vend ose kohë:
K ëto ja n ë nga m ollët e fam shm e të Zvirinës. D jali u nis të mbushte
ujë te çesma e oborrit. Po mblidheshin eshtrat e ushtarëve të ditës së parë ië
luftës;
- tërësinë nga veçohet një a disa sende ose një pjesë e saj.
M ë i vogli ifëmijëve, më trimi i trimave, një e katërta epunës, shumica
e djemve, më i vogli nga fëm ijët;
U bëre më e rregullta e vajzave që vinin në fush ën e volejbollit. Një
ja v ë pas provim eve të maturës pjesa më e madhe e nxënësve të gjimnazit u
nisën p ër në fshat;
P Ë R C A K 1ORI 229
- përbërjen: tufa e dhenve, vargu injerëzve, grumbulli i dhenve. Nga
kuptimi janë sinonimikë me ndërtimet tufë dhensit, tufë m e dhen:
Në udhën e madhe kishte kaluar edhe kopeja efundit e dhenve. Pranë
zjarrit rrethi i gjahtarëve u ngushtua;
emrin e përveçëm të sendit: mali i Dajtit, lumi i Vjosës, mali i
Nemerçkës. Nga kuptimi janë sinonimikë me ndërtimin mali Dajt:
Në krahinën malore të Gorës, të ndarë në mes si me thikë nga lumi i
Devollit, ngrihen tridhjetë e dy fshatra.
3.2. Përcaktori i shprehur me emër në rasën rrjedhore pa parafjalë
është gjithashtu tip i rëndomtë i përcaktorëve me drejtim. Në këtë funksion
emri në rrjedhore është gjithnjë i pashquar dhe varet nga gjymtyrë të shprehura
me emër të pashquar ose me togfjalësh, fjala bosht e të cilit është një emër i
pashquar:
Tej në kodër ushtuan të shtënapushke. Ajo ditëpranvere nuk qe si të
tjerat. Krenaria e nxënësit la në buzëqeshjen e tij gjurmë trishtimi. Gjetja
ishte e mrekullueshme dhe si çdo gjetje ajo shoqërohej tani me shtëllunga e
pafundme tym i cigaresh. Me zemër të ngrirë pritnin të fillonte ajo kolla e tij e
trashë. e ngjirur, si kollë plaku qindvjeçar. Dëbora p o e shtonte heshtjen e
pafund të atij oqeani drurësh.
Përcaktori i shprehur me emër në rasën rrjedhore pa parafjalë
gjithashtu shpreh nuanca të ndryshme kuptimore. Ai mund të tregojë një
karakteristikë duke shënuar:
- lloj (karakteristikë klasifikuese): natë dimri, ndjenja gëzimi, zë
djaloshi, këngë trimërie, lule qershie, lëvizje ttjerëzish, ulërima ujqish, luftime
aeroplanësh. Nga kuptimi janë sinonimike me ndërtimin nata e dimrit, kur
emri në gjinore ka kuptim të përgjithësuar:
Që nga dhom afqinjë vinin zëra të hollë e të qeshura grasit. Pishtarët
ngrinin lart e më lart flakën e tyre dhe përhapnin një erë të fo rtë rrëshire.
Dhe, i dëshpëruar së thelli e i dërmuar, u ul mbi një trungpishe. U futa thellë
pyllit, derisa gjeta një kasolle druvarësh. U ndamë me shtrëngime duarsh e
me vështrime të ëmbla;
- cilësi; emri në rrjedhore është kuptimisht i barasviershëm me një
mbiemër:
Përsëri u kthye, m ëpa dhe me zë miku mëpyeti. Kapedanët efellukeve
tona, me të parë zjarrin, me shpejtësi delfini lëshoheshin drejt perëndimit.
Atë ditë kisha një uri ujku.
- lëndën prej së cilës përbëhet një send: shtëpiguri, enë balte, dollap
pislte, mobilje arre, vëthë argjendi. Nga kuptimijanë sinonimike me ndërtimin
230 K R EU X
shtëpi prej guri:
Për shtëpi kishte një kasolle kashte nën dy pisha të vjetra. S ’do të
mbetej ai tërë je të n me opinga lëkure. Në ballë i shndritnin bulëza të imta
djerse;
- destinacion: shtëpi pushimi, qendër edukimi. Nga kuptimi janë
sinonimike me ndërtimin shtëpia e pushimit:
Asnjeri prej tyre nuk kishte vegla pune. Korieri kishte lidhur kokën
me një sham i duarsh:
- vendin ku haset e nga e ka prejardhjen një send, ose kohën: lule
mali, m jaltë Kanine, koran Pogradeci, shkollë nate etj. Nga kuptimi janë
sinonimike me ndërtimin lulja e malit, shkolla e natës:
Eshtë duhan Ratlostine, moj bijë, dhe si duhani i Radostinëns nuk
gjendet në fa q e të dheut. Partizanët kishin vendosur mbi varrin e tyre lule të
njoma mali. D jali buzëqeshiplot mall e dashuri duke zbuluar dhëmbët e vegjël
e të verdhë si gjethe vjeshte;
- përbërjen, emri në rrjedhore përdoret në shumës: kope dhenslt,
grumbultnjerëzish, karvankuajsh. Nga kuptimijanë sinonimike me ndërtimet
kopeja e dhenve, kope nte dhen:
Fëmijët ikën me vrap si një trumbë zogjsh. Atë çast n ë sallon kaloi
një infermiere me një tufë lulesh në dorë. Mesi i natës kishte kaluar, p o Afërdita
ende notonte në një det të p afund mendimesh.
3.3. Përcaktori i shprehur me emër në rasën kallëzore pa paraÇalë
është tip i kufizuar i përcaktorëve me drejtim. Në këtë funksion emri në
kallëzore është gjithnjë i pashquar dhe varet nga gjymtyrë të shprehura me
emër të pashquar ose me togijalësh, fjala bosht e të cilit është emër i pashquar:
Në spital nuk gjeje asnjë ampulë narkozë, asnjë shishe eter. Ermira
dëgjonte me kureshtje duke i mbushur të ftua rit një gotë konjak.
Përcaktori i shprehur me em ër në rasën kallëzore tregon një
karakteristikë duke shënuar:
- përmbajtjen, kur lidhet me emra që tregojnë masë vëllimore, si:
gotë, shishe, thes, grushte, shinik, pjatëetj: një gotë ujë, një thes me miell, dy
grushte ujë etj, nga kuptimi janë sinonimike me ndërtimin një gotë m e ujë:
Sipas zakonit dhëndri duhet ta qëllonte lehtë kovën me këmbë sa të
derdheshin dy duar ujë. Pastaj i solli të hante mëngjesin: një pjatë piperka
turshi dhe një pjatë kos. Një ditë erdhi në mulli me një mushkë të madhe të
ngarkuar me tre thasë grurë:
-tërësinë nga e cila veçohet një pjesë, kur varet nga emra, si: kilo-
gram, metër, kafshatë, copë etj: një kilogram bukë, dty metra stofë etj:
PËR C A K TO R I 231
Nga dritarja dukej një copëz qiell i vrenjtur. Për të mbjellë atë copë
tokë duheshin dty kilogram farë.N ë fillim ranë disa pika shi, po më vonë pikat
e shiut u shumuan.
Emri në rasën kallëzore trajta e pashquar pa paraÇalë mund të
shoqërohet me përemrat e pacaktuar tërë, gjithë ose p lo t e të dy si togfjalësh,
të kryejnë funksienin e përcakterit. Ky lloj përcaktori tregon një karakteristikë
duke shënuar një imtësi të sendit të shprehur nga emri i përcaktuar ose një
karakteristikë cilësore:
Pas p a k shoferi nxori kokën e madhe tërë flo k ë të dredhur ë të
plurosur. Shtrëngoi duart gjithë tlamarë, lëvizi krahët dhe psherëtiu.
Dhe gjer natën vonë nga kampet verore tëpushim itpërhapen tingujt
e një muzikep lo tje të e gjallëri. N ëfytyrën e tij tërë shëndet u duk një e qeshur
gazmore.
3.4. Përcaktorët e shprehur me emër a përemër në rasën emërore, në
kallëzore ose në rrjedhore me paratjalë janë gjithashtu një tip i rëndomtë i
përcaktorëve me drejtim:
Vjeshtë p a sh i e verë p a lule s ’ka. D ashuria e pakufishm e p ë r
Shqipërinë është bukuria e tij më e madhe.
Përcaktorët me parafjalë mund të shprehen edhe me togljalësha:
Sa të bukura ishin pyjet m e borigat hijerënda! A i ka qenë një nga
ata intelektualë që u ka pëlqyer kurdoherë e reja përparimtare.
Shënim: përcaktorët me paraljalë mund të varen edhe nga
emra foljorë që shprehin proces veprimi:
Kur hyri në oborr, harroi të shfajësohejpër këtë kthim para
kohe. Gjyshi nuk p o e fshihte dot dhembjen që ndiente për ndarjen
nga e mbesa. Rëndësi ka zbatimi i normave dhe i pa asnjë lëshim.
Urimi dhe mallëngjimi ja n ë shprehje m e fja ië e atij gëzimi dhe
hidhërimi të thellë, p ë r të cilën gjuha njerëzore s ’është veçse një
lëndim.
Duke qenë kuptimisht afër foljes, këta emra foljorë hyjnë
në lidhje me fjalë të tjera edhe si emra, edhe si folje. Prand&j gjymtyrët
e shprehura me emra me parafjalë pranë emrash foljorë me kuptimin
e procesit të veprimit vendosin marrëdhënie përcaktore-rrethanore
ose përcaktore-kundrinore. Këto gjymtyrë ndodhen në kufi me
përcaktorët, nga një anë dhe me rrethanorët ose kundrinat, nga ana
tjetër.
232 K.REU X
3.4.1. Përcaktori me parafjalën nga shprehet me emër të shquar, me
përemër, me numëror me kuptim pënnbledhës ose me togfjalësh dhe përcakton
një emër, një numëror ose një përemër; tregon një karakteristikë duke shënuar
tërësinë nga veçohet një pjesë:
Ata do të punojnë në një fabrikë nga m ë modernet. Morën me vete
edhe tre nga fsh a ta rë t e Luarit. Ka ndonjë nga ju që ka qenë në Alpe? Kush
ttga ata kishte treguar të fshehtën e tyre. Njëri nga të dy do të vijë patjetër!
3.4.2. Përcaktorët me parafjalën me ose pa shprehen me emër të
pashquar ose me togfjalësh:
Pyjet m e d ush k kishin marrë një ngjyrë të kuqerremtë. E zuri shpejt
një gjumë p a ëndrra, i lehtë e i ëmbël. Kosovarët me takijet e bardha, të
armatosur dhe krenarë, dukeshin kudo nëpër rm gët e qytetit.
Përcaktori me paraijalët me e pci tregon karakteristikë duke shënuar:
- përmbajtjen a përbërjen:
Gjyshja i nxirrte e i vinte gjithnjë përpara një pjatë m efiq. Këtë herë
ajo kishte kapërcyer tufën m e fte r dhe po qëndronte bailë tij. Në fu n d të arës
gjeta një kanaçe p a ujë.
- praninë ose mungesën e një imtësie:
Nga rruga e Sem anit zbritnin drej tyre me vrap dy njerëz m e pushkë.
Vajza m e grykësen e zezë ikit vonë nga shtëpia. Burrat p a arm ëjan ë si arma
p a fishekë.
- cilësi: emri me paraijalë kuptimisht është i barasvlershëm me një
mbiemër dhe mund të marrë tregues të shkallës:
Hiç mos e luaj, kjo është fjalë m e vend. Kjo ishte detyra m ëm e rëndësi
që shtrohej para nesh. Nuk fla s për poetët që thurin vargje pa vlerë, p a
frym ëzim , p a kripë, p a art;
- Lëndë ose përbërje:
Do të të ja p një sheqerkë m e mjaltë, - i tha vajza. Atje hëngra për
herë të parë bukë m e qiqër. Kritika na qenka si kafeja p a slteqer.
3.4.3. Përcaktori me paraijalën për shprehet me e m ë r , me përemër
ose me togijalësh :
Se çdo të bëjë Loni me Ditkën është p u n ë p ë r t a . Populli shqiptar po
niste lëvizjen e tij m adhështore p ë r çlirimin k o m b ëta r.
Përcaktori me paraijalën p ër mund të tregojë karakteristikë duke
shënuar:
- synim; shprehet me emër të pashquar ose rne togfjalësh:
N ë gjoksin e partizanit vlonte dëshira p ë r hakmarrje. Përpjekjet për
shpëtimin e të dëmtuarve nga tërmeti nuk shkuan kot.
P ËR C A K TO R l 233
- destinacion; shprehet me emër, të shquar a të pashquar, dhe me
përemër:
Nga nevoja kishte mësuar vetë të qepte këmishë p ë r fëm ijë. Veprat
tuaja patriotike ma shtuan e ma forcuan dashurinë p ë r atdheun:
- cilësi; shprehet me emër të pashquar; togu parafjalë + em ër është
kuptimisht i barazvlershëm me një mbiemër, prandaj edhe nuk mund të
shoqërohet nga mbiemra: ■
Ne, or byrazer, që sot e tutje do të bëhemi m iqpër kokë. Në këtë luftë
p ër je të a vdekje popujt do të fitojnë.
3.4.4. përcaktori me parafjalën p rej shprehet me emër në rrjedhore
të pashquar:
Vinçat dhe shtyHat prej betoni ishin stolisur me drita shumëngjyrëshe.
Përcaktori me parafjalën prej tregon karakteristikë duke shënuar:
- lëndë; përcakton gjymtyrë të shprehura me emër të shquar ose të
pashquar:
Bastuni p rej arre, me stolira sërmi, i je p te një hije të rëndë e plot
nur. U rrita! - psherëtiu e trishtuar dhe uli sytë e vështroi bluzën e zezë prej
pam buku. Ngjitëm në heshtje një p a lë shkallë të ngushta p rej g u ri të lëmuar.
Kur nisnin ciknat e fo rta të shkurtit, ai vishte një gozhup prej lëkure dashi.
nën hije të pjergidlës plaku kishte ndërtnar një tryezë zë vogël p rej m ermeri të
bardhë dhe aty kalonte pasdreket;
- ciiësi; përcakton gjymtyrë të shprehura me emër të shquar:
Xhaxhai dëgjoi hapat e tij p rej ushtaraku m bi kalldrëmin e oborrit
dhe doli menjëherë jashtë.
3.4.5. Përcaktori me parafjalë rreth, ndaj, kundër shprehet me emër
në rrjedhore të shquar ose me togijalësh dhe tregon një karakteristikë kufizuese:
Të nesërmen gjithë ditën zjeu biseda rreth mbledhjes. A i e kreu më
së miri detyren ndaj atdheut. Sulmi i komitëve kutulër atij karvani turk ishte
i befasishëm.
Përcaktori me paraijalën rreth i shprehur me një numëror të emërzuar
tregon një karakteristikë duke shënuar moshën:
Në dhomë hyri e ëma me një burrë rreth të pesëdhjetave.
3.4.6. Përcaktorët me paraijalët te, në, mbi, gjerm bi, nën, afër, midis,
kundrejt, rrëzë etj. të shprehur me emër në rasën emërore, në kallëzore ose në
rrjedhore tregojnë karakteristikë, duke shënuar, në ndonjë rast edhe kohën
(përcaktori me parafjalën në):
Në një reportazh të tij bëhejfja lë p ër një shkollë n ë maiësi. K jofarë
misri është e përshtatshme për tokat m bi ujë. Pastaj e ngritën partizanin dhe

234 KREUX
e shpunë në një nga këndet a fër vatrës. Mëzi me një nishan m idis shpatuiiave
hidhej nëpër oborr. Kokat dhe brntet rrëzë m ureve dukeshin qesharake ashtu
të strukura nën ca zhele dëbore dhe akulli të ndotur.
Grykat ende i m bajnë m end ato krismat e dyfekëve tanë nëgusht.
Shënim: Përcaktori me parafjalën mbi përdoret, në disa raste,
në gjuhën e shkruar letrare për treguar karakteristikë kufizuese si
sinonim me përcaktorët me parafjalën për ose rreth:
Në këtëfestim Moisiu u tregoi bashkatdhetarëve ngjarje nga
je ta e tij dhe m endim e m bi problem et e jetës. M enjëherë më thirri
kryetari dhe më m bajti një fjalim të gjatë m bi (lisiplinën në punë.
Agim it sapo i kishte rënë në dorë një letër me njoftime të hollësishme
m bi gjendjen në kryeqytet.
Ndërtime të tillajanë ndikime nga gjuhët e huaja dhe është
mirë të përdoren sa më pak.
3.4.7. Përcaktori me drejtim mund të shprehet edhe me një emër pa
ose me parafjalë, të shoqëruar me lidhëzën krahasuese si: tregon një
karakteristikë cilësore.
Kush e ka parë Aleksandër Moisiun në skenë është mahnitur me
aftësitë e tij si aktor. Ishte njëri i ngathët dhe i kufizuar në detyrën e tij si
nëpunës. Akulli i veshi ahet e Moravës me një kore sip r e j xhami.
3.4.8. Mund të shprehet gjithashtu edhe me disa togfjalësha të formuar
nga emri ngjyrë, bojë, dhe një emër në rrjedhore, nga emri fo rm ë i prirë nga
parafjala në dhe një emër në rrjedhore ose në gjinore:
Lëkura ngjyrë kafeje u ishte argasur dhe tendosur si lëkurë daulleje.
Rrezet e llambës ranë nëfytyrën e tij të ngritur bojëgruri. Vajza e shikonte me
ata sy në fo rm ë bajameje dhe tundte kokën në shenjë pohimi.
Përcaktori m e bashkim
4. Përcaktori me bashkim shprehet me përemra të palakueshëm, me
numërorë, me forma foljore të pashtjelluara dhe me ndajfolje.
Përcaktorët me bashkim të shprehur me përemra kanë një përdorim
të kufizuar, jo vetëm sepse përemrat e palakueshëm janë pak, po edhe sepse
shpesh hyjnë në përbërjen e togfjalëshit që funksionon si gjymtyrë fjalie.
4.1. Kryejnë funksionin e përcaktorit me bashkim disa përemra pyetës
dhe të pacaktuar.
P ËR C A K TO R I 235
4.1.1. Nga përemrat pyetës si përcaktor me bashkim përdoren: ç.çfarë
e sa: varen nga gjymtyrë të shprehura me emër të pashquar:
Ç ’p u në të doli në qytet? Ç 'ëndrra të bukura ka thurur? Çfarë djema
që ishin, s ’do t ’i tretë dot dheu. Sa ëndrra të mrekullueshme kishte thurur
Stavri gjaië katër viteve.
4. 1.2. Nga përemrat e pacaktuar si përcaktorë me bashkim përdoren
asnjë, ndonjë, çdo, ca, disa shumë, pak, kaq, aq.
Përcaktori i shprehur me përemrin a snjë varet nga gjymtyrë të
shprehura me emër të pashquar dhe përdoret në fjalitë mohuese:
A snjë njeri nuk dukej bregut të detit. Kur mbarova, e shënova mirë
tokën dhe sipër nuk I vura asnjë shenjë. N ë asnjë qytet nuk kishte parë një
rregull e pastërti të tillë.
Përcaktori i shprehur me përemrin çdo varet nga gjymtyrë të shprehura
me emër të pashquar:
Druri i tij është i butë dhe m und të pritet me çdo thikë.
Përcaktori i shprehur me përemrin ndonjë varet nga gjymtyrë të
shprehura me emër të pashquar, por edhe me emër të shquar, kur ky shoqërohet
nga një përemër pronor.
Atje do të gjenin ndonjëpunë, do të zinin ndonjë dhomë me qira dhe
do të jetonin të dy. Mos është ndonjë njeri i dëgjuar? Po ta kërkonte, do ta
gjente në ttdonjë mal, sepse lule të tilla vetëm në mal rriten. Pa kur qëllonte
që na e merrte kalin p ër ca ditë ndonjë fsh ata ri ynë, gjum ë s 'më binte në sy.
Përcaktori i shprehur me përemrat që tregojnë sasi të pacaktuara
frymorësh a sendesh ose masë të përcaktuar: disa, ca, pak, shumë, mjaft, kaq
aq, varet nga gjymtyrë të shprehura me emër të pashquar dhe nga përemri i
pacaktuar të tjerë:
Atë ditë shum ë fshatarë shkonin në pyll për të mbartur qereste. Për
fa tin e tij ishin përhapur kaq fjalë, saqë tani s ’i besonte m ë njeri. K y është
mendimi i p a k njerëzve. Kishin kaluar mbi ca dërrasa e mbi ca hekura dhe
kishin hyrë më në fu n d brenda. Pas shum ë vitesh ai u kujtua të dërgonte letër.
Shum ë njerëz ishin ulur e shum ë të tjerë rrinin më këmbë.
Përcaktori i shprehur me përemrat tërë, gjithë, e mbarë, që tregojnë
tërësi, varet nga gjymtyrë të shprehura me emër të shquar, me përemër dhe
me togfjalësh:
Duket sikur tërë fu qinë e ka në thjeshtësinë dhe në shtrirjen e tij.
G jithë fsh a ti kishte dalë në fushë.
Lajmi tronditi mbarë opinionin publik dhe ngriti një valë të fuqishm e
zëmërimi në gjithë Shqipërinë. E çdo të je të emri im midis tërë asaj morie
 PËR C A K TO R I 237
236 IvREU X

fjcilësh? Ajo do të vyshket si g jith ë të tjerat. përcaktor:

D y njerëz hipur m bi kuaj po kalonin përmes shelgjishtes. M bi tokën
4.2. Përcaktorët me bashkim të shprehur me numërorë (me përjashtim
e huaj binte shi dhe dëborë përzier bashkë. Në mes të një are mbjellë m e
të numërorëve tre, të dy, të tre) përbëjnë llojin më të përhapur të këtij tipi.
grurë, një goricë dukëj s fn jë bufkë e bardhë. Zem ra p o i luftonte m e hov si
Tregojnë sasi sendesh (një, dy, katër, pesë etj) ose sasi përmbledhëse (katër,
lufton zem ra e zogut kapur në çark.
të pestë, të gjashtë etj).
4.4 Përcaktori i shprehur me ndajfolje ka një përdorim të kufizuar
Përcaktorët e shprehur me numërorë që tregojnë sasi sendesh varen
pranë gjymtyrësh të shprehura me emër jofoljor, por po vjen duke u zgjeruar
nga gjymtyrë të shprehura me emërtë pashquar ose të shquar; varen gjithashtu
përdorimi i tij pranë emrash foljorë. Rrallë, ndajfolja mund të përcaktojë edhe
edhe nga gjymtyrë të shprehura me përemër:
Aty pranë rrinin më këmbë nja dy pleq të veshur mirë. Lidhja ngriti një përemër vetor ose dëftor.
Në pajtim me kuptimin e tyre leksikor, ndajfoljet në funksionin e
në këmbë një ushtriprej d h jetëm ijë shqiptarësh. Dergjej përmbys me tridhjetë
përcaktorit tregojnë karakteristikë, duke shprehur vend e cilësi:
e dy plagë. K jopllajë e ulët me katër -pesë bregore ishte mbuluar me gjelbërim.
Dritat e verdha të makinës ndriçojnë kodratpërreth. Parku përballë
A i doli ja sh të dhe u thirri dy shokëve. Vetëm katër p leqtë ishin shtruar
ishte zhveshur krejt. Miroja vështroipyllinpërtej. A i atje është im vëlla. Fol -
këmbëkryq. Ju kujtohen ato dy vajzat që rrinin gjithnjë bashkë? Ku ndodhen
i tha, - se n jëfja lë m barë e prapë do të ta largojë pikëllimim
vallë ata dy të tjerët?
4.5. Përcaktori me bashkim mund të shprehet edhe me disa forma
Përcaktorët e shprehur me numërorë me kuptim përmbledhës varen
emërore me kuptim të idiomatizuar, të barazvlershme me një mbiemër, si
nga gjymtyrë të shprehura me emër të shquar:
edhe me disa frazeologjizma me kuptim mbiemëror:
Të dhjetë vajzat rrinin para shoqes së tyre si dhjetë statuja të bardha.
D o të vendosni apo jo, j u të këshillës për atë djall kam'më që na
E vërteta e hidhur i.shëmtoi tëp esëfytyrat. I numëron ky të treqind asprat dhe
mbeti si varr i hapur mu në prag të derës? Kjo dreq llucë e Trokthit ngjitka si
shkon të piqet me shokët.
tutkall! Na erdhi Çeçoja me një derro pagure në xhep. Kjo është shenjtan
4.3. Përcaktorët me bashkim mund të shprehen edhe me forma foljore
punë! Paske gjetur një djalë p ë r k o k ë të djalit, m oj vajzë. Ndërtoi një shtëpi
të pashtjelluara, me paskajore dhe me pjesore. Kanë përdorim të kufizuar.
p ë r ko kën e shtëpisë, j o si atë kasollen e mëparshme. S ’është ndonjë punë
Varen nga gjymtyrë të shprehura me emër.
4.3.1. Përcaktori i shprehur me paskajore varet zakonisht nga gjymtyrë kush e di se çfarë.
të shprehura me emër me kuptimin e dëshirës, të mundësisë a të vullnetit
Ndajshtimi
(dëshira për të vajtur, m undësia osepam undësia për të kryer, vendim ipër të
ardhur, shpresa p ër t ’u kthyer etj), po edhe nga emra me kuptime të tjera. 5. Ndajshtimi është një lloj përcaktori i shprehur me em ërtë pashquar
Përcaktori i shprehur me paskajore tregon karakteristikë duke që përshtatet në numër me gjymtyrën e përcaktuar. Përshtatja jo e plotë e
shprehur: dallon ndajshtimin si një lloj i veçantë i përcaktorëve:
- destinacion: Komisari Memo qëndronte krah Rrapos.
Shteg p ë r të shpëtuar nuk kishte. Dëshira p ë r të mësuar, puna e 5.1. Lloji më përhapur i ndajshtimit është ai që përcakton një emër.
vazhdueshme dhe vullneti i madh e kishin ndihmuar të arrinte rezultate. Unë Ky lloj ndajshtimi shprehet me emër të pashquar në formën e rasës emërore
e nënshkrova lejen p ër të dalë, p o do të duhen edhe disa ditëpara sa të nisesh; dhe përshtatet vetëm në numër, p.sh: popull mik, popullit mik, popullin mik,
- cilësi; paskajorja ka kuptim të afert me kuptimin e një mbiemri dhe
popujt miq, popujve miq, vend vëlla, vende vëllezër etj.:
nuk mund të zgjerohet: Shota që bënte rojën e fu n d it në buzën e varrit shpellë pëshpëriti si
Nga hutimi s ’p o gjeja një fustan p ë r të qenë. S ’është fja lë p ë r t ’u një shqiponjë e plagosur rëndë. Ca djem që u paskej marrë koka erë, deshën
thënë kjo, mor bir.
të bënin gjoja luftë me kapedan Saliun.
4.3.2. Pjesorja në funksionin e përcaktorit të paveçuar përdoret Ndajshtimi qëndron si para, edhe pas gjymtyrës së përcaktuar.
gjithnjë e zgjeruar, ajo hyn në përbërjen e një togfjalëshi që funksionon si

238 KREUX
5.1.1. Pas gjymtyrës së përcaktuar, ndajshtimi i shprehur me emër të
përgjithshëm tregon karakteristikë duke shënuar cilësi ose lloj:
Kalim tari u uron thellë nga zemra prodhime të shumta drithrash
tokave të reja, tokave nuse. Dhe p o i shkruaj, or të mirë jo me ngjyrë, p o me
gjakun e zem rës sime p la g ë dhe m e lotët gjak të syve të mi. Dhe kështu
vazhdonte jb ta e atyre grave makina, p a pasion, p a ndjenja, p a logjikë, pa
dhembje, p a miq. Me këto mendime çorbë, herë prej skllavi, herë p rej njeriu
të lirë, iu neverit vetja më shumë.
U kthye ie dhoma e tij shpellë, dëgjoi përsëri atë gurgullimë të
pazakontë dhe ndjeu një dobësi. Pula m ëm ë vërtitet rrotull duke mbledhur
ushqim.
5.1.2. Pas një gjymtyre të shprehur me emër të shquar që tregon
profesion, detyrë shtetërore a shoqërore, titull etj,. ndajshtimi i shprehur me
emër të përveçëm tregon personin që ka një profesion, një detyrë a një titull:
Kritiku Z aim Avazi, një nga simpatizantët më të mëdhenj të shokut
Zylo, bënte disa gjeste kuptimplote. Vullnetari Dritan Guri ra i vdekur te
këm bët e tij.
5.1.3. Pas një gjymtyre të shprehur me emër të përgjithshëm që
emërton një vend gjeografik, një vepër letrare, gazetë, parrullë, institucion
etj., ndajshtimi i shprehur me emër të përveçëm tregon emrin që ka ai vend,
ajo vepër letrare, gazetë, ai institucion etj.
Lumi Drin është burim i madh energjitik. Isha ulur në barlulishten e
qytetit Bajram Curri d h e p o lexoja gazetën. Vjersha e gjatë “B urim poetik”
lëshon një akuzë të rëndë kundër shoqërisë së kohës. Ai ia fillo i përsëri me
fërshëllim ë m elodisë së njohur të këngës “Për m ëm ëdhenë”. Anija jo n ë
“Skëndërbeu ” duket sikur p o çan horizontin me tehun e bashit të vet. Filluan
të shtinin fortinat e sheshit “S kënderbej”.
5.1.4. Pas disa gjymtyrësh t^ shprehura me emratf a lë , thirrje, emër,
nocion,_ etj ndajshtimi i shprehur me çdo pjesë të ligjëratës kontekstualisht të
emërzuar tregon se cila është kjo fjalë, kjo thirrje etj.:
Fjala “shokë” buçiti si ndonjë bombë alarmi luftarak. Kur shqiptonte
Jjalën “sh pejt”, ne duhej të ecnim shpejt, se na kërcënonin rreziqe. Vala e
isove u përzie m e thirrjet “n da l”, “tërhiq”, “uleni”, “ngriheni”, dalldisi me
ushtimë të madhe dhe me mua e xha Alushit, që na gjëmonte në vesh si thirrja
“Para partizan ë”, na u mbushën sytë m e lot.
5.1.5. Para një gjymtyre të shprehur me emër të përveçëm, ndajshtimi
i shprehur me emër të përgjithshëm të pashquar tregon karakteristikë duke
shënuar përkatësinë farefisnore, profesionin, detyrën, gradën e tituhin:
PËR C A K TO R l 239
lu duk si e pabesueshme kur p a në prag të derës nënë Dilën që s ’i
kishte shkelur kurrë. Ky ishte traktorist Agimi që punonte dhe në shi. Ushtar
Agroni u ngrit në këmbë dhe u largua. Djaloshi mori rrugën p ër në shtëpinë e
profesor Agimit.
Shënim: Në togfjalëshatë tillë, në pajtim metheksin e njërit
ose të tjetrit emër, ndajshtimi mund të jetë ose emër i përgjithshëm,
ose emri i përveçshëm. Kështu, kurthemi Komisari M emo, vëmë në
dukje funksionin që kryen një njeri (pra ai që kryen funksionin e
komisarit, jo të komandantit, dhe që quhet Memo), kurse kur themi
kom isar Memoja, vëmë në dukje njeriun që kryen një funksion (pra
Memoja që është komisar, dhe jo ndonjë tjetër që quhet Memo).
5.2. Ndajshtimi mundtë përcaktojë edhe një përemër vetor të vetës I
a të II. ky Uoj ndajshtimi shprehet me emër të shquar, i cili përshtatet me
gjymtyrën e përcaktuar në numër dhe në rasë. Saktëson folësin ose
bashkëfolësin të shprehur nga përemrat vetorë. Ndërtimi përemër vetor dhe
emër në funksion ndajshtimi, formon një takt ligjërimor:
Për ju , fëm ijët tani e tutje do të ketë ditë të lumtura. Ne mjekët
shpeshherë gabojmë kur flasim vetëm si mjekë. Eshtë bela, bela, o bir, me ne
pleqtë.
Ndajshtimi pranë një përemrimund të shprehet edhe me një mbiemër
të emërzuar, me ndonjë përemër të pacaktuar ose edhe me një emër në rasën
gjinore të përdorur në vend të një togfjalëshi emër+emër në gjinore:
Si ne të m ëdhenjtë dhe ju të vegjëlit, i qëndruam furtunës me ballin
lart. Ç ’ke m e m ua të shkretën që s 'më lë të qetë? Mjaft tashti, e ndërpreu një
burrë, - s e s ’le asnjë sëmundjepër ne të tjerët. Mos harro se, p o të na ndihmoni
edhe ju të shkollës, ne do të fitojmë. Ja shpëtova si shpëtonim kurdoherë ne të
malit.
 KREU XI

PËRCAKTORI KALLËZUESOR

1. P ë rc a k to r kallëzuesor është gjymtyra e dytë e fjalisë me lidhje

dyanësore që vihet në marrëdhënie rrethanore me foijen në funksionin e
kallëzuesit (ose të një gjymtyre të dytë) dhe në marrëdhënie përcaktore me
një emër a përemër kryesisht në funksionin e kryefjalës ose të kundrinës:
Populli shqiptar për një çerek shekulli u bë parzm ore e qytetërimit
evropian.Këmbët i kishte të rëntla nga balta që i qe ngjeshur nën këpucë. Dy
zogj fluturuan të trembur.
Lidhja dyanësore është tipari krvesor që karakterizon natyrën
sintaksore të përcaktorit kallëzuesor dhe që e vë përballë gjymtyrëve të tjera
të dyta, të cilat hyjnë në lidhje me një gjymtyrë të fjalisë. Kjo lidhje e dalion
në radhë të parë nga përcaktori. Lidhja dyanësore ka si bazë strukturore
shpërbërjen e një togfjalëshi emëror në përputhje me synimin e kumtimit. Le
të krahasohen, p.sh.: këmbë të rënda dhe këmbët i kishte të rënda. Në rastin e
parë mbiemri të rëndci në funksionin e përcaktorit lidhet drejtpërdrejt me emrin
dhe tregon një karakteristikë të tij jashtë çdo lidhjeje kohore. Në rastin e dytë
mbiemri të rënda në funksionin përcaktorit kallëzuesor lidhet me foljen dhe
tregon një karakteristikë të emrit në kohën e kryerjes së veprimit të shprehur
nga folja: ai qëndron pranë foljes dhe përshtatet me emrin. Eshtë pikërisht kjo
lidhje dyanësore dhe kuptimi që fiton emri ose mbiemri në këtë funksion, që
e dallojnë përcaktorin kallëzuesor nga përcaktori si kategori sintaksore më
vete.
Nga k allëzu esi em ë ro r. m e të cilin e kanë a fr u a r h e rë - h e rë sid o m o s
k u r i refe ro h e t k ryefjaiës, d allo h e t në këtë pikë, që folja/'a/M, duke pasur një
242 RR EU X I
kuptim abstrakt, është shndërruar pak a shumë në një tregues të mënyrës, të
kohës dhe të vetës. Si këpujë, ajo nuk mund të funksionojë si gjymtyrë fjalie
jashtë lidhjes me një ijalë tjetër, emër ose mbiemër. Përkundrazi, të gjitha
foljet që pranojnë përcaktor kallëzuesor, kanë kuptim të plotë leksikor, gjë që
lejon që ato të trajtohen si gjymtyrë fjalie, si kallëzues.
Duke u nisur nga gjymtyra me të cilën përcaktori kallëzuesor lidhet
drejtpërdrejt, do të dallohet: 1jpërcaktori kallëzuesor pranë një foljeje
2)përcaktori kallëzuesor pranjë një mbiemri foljor dhe 3) përcaktori kallëzuesor
pranë një emri foljor.
2. P ë rc a k to ri kallëzuesor p ra n ë një foljeje - Ky është tipi më i
rëndomtë i përcaktorit kallëzuesor në shqipen e sotme letrare. E njohin të
gjitha stilet e gjuhës, po ka përdorim më të gjërë në stilin e letërsisë artistike,
ku shpesh del i ngarkuar edhe me nuanca shprehëse emocionale.
Përcaktori kallëzuesor hyn në lidhje të drejtpërdrejtë zakonisht me
një formë foljore të shtjeiluar, po mund të hyjë në lidhje edhe me një formë
foljore të pashtjelluar:
M e u sh trim e të vazhdueshm e, a i ësh të bërë m ë i fu q is h ë m .
Skënderbeu, duke i parë turqit të përçarë kësisoj, e goditi M ustafa Pashën
befas me një u shtriprej 5000 vetësh më 27 shtator 1446 dhe duke e gjetur të
papërgatitur, e dërm oi plotësisht në pak orë.Mos vdeksha p a i parë të tria
çupat të m artuara dhe me fëm ijë.
Folja është elementi i domosdoshëm i strukturës treshe, po në fjali të
bashkërenditur këpujore ose kundërshtore me strukturë paralele folja kallëzues
e fjalisë së dytë ose të tretë mund të mungojë, në qoftë se kuptimisht dhe
gramatikisht është identike me foljen kallëzues të fjalisë së parë; bashkë me të
mund të mungojë edhe trajta e shkurtër e përemrit:
Zërin e kishte të akullt dhe mjekrrën të shtrënguar, Merushja tani
mik qeshte: sytë i kishte të skuqur, vetullat të shpupuritura dhe fytyrën të
ndezur. Të rriturit e thërritnin “bijë”, kurse të rinjtë “m otër”. Më lart ngjitja
u b ë e vështirë, p o r ajri më i lehtë.
Kuptimi leksikor i fojes kallëzues ndikon, deri në një farë mase, edhe
në formën e përcaktorit kallëzuesor. kështu, pranë foljeve: emëroj, emërohem,
gradoj, gradohem, propozoj, propozohem etj përcaktori kallëzuesor mund të
shprehet vetëm me emër: pranë foljeve, çmoj, çmohem, akuzoj, akuzohem,
merrem etj. ai shprehet me emër ose mbiemër të shoqëruar me lidhëzën
krahasuese si ose me pjesëzën për. Në këtë drejtim nuk paraqesin kufizime
folje të tilla, si: bëj, bëhem, dukem, mbetem, k a m m e një strukturë kuptimore
dhe me një përdorim shumë të gjerë në gjuhë.
PËRC’A K T O R I K A LL E Z U E S O R 2 43
Gjymtyra me të cilën përcaktori kallëzuesor lidhet tërthorazi mund
të jetë kryeijalë ose kundrinë e drejtë, ndonjëherë e zhdrejtë.
Rrezet e pjerrëta të diellit arrinin të dobëta në tokë. Në atë mbledhje
Ism ail Qemali u zgjodh president i qeverisë së përkohshme. Ju më dukeni
njeriu m ë i çuditshëm në gjithë këtë plazh. Dy zogj fluturuan të trembur.
Mëmë e bir tani dukeshin të lumtur. Hije me gjithfarë form ash vërtiteshin të
hallakatura nëpër erë.
Kryeinfermieri u largua duke e lënë m jekun të menduar Dy kuaj i
gjetëm të lidhur në pyll. A ta në vend që ta shihnin djalosh 'm të shtrirë në tokë,
dëgjuan një britmë të tmerrshme.
E kttr ne i kemi thënë tjetrit shok, i kemi thënë vëlla, e kemi me kokë.
S ’i thonë kot Trokth këtij fsh a tit tonë.
Në lidhje të drejtpërdrejtë me foljen përcaktori kallëzuesor shprehet:
a) me një emër; b) me një përemër; c) me një mbiemër; ç)me një formë foljore
të pashtjelluar, dhe d) me një togfjalësh.
2.1. P ërcak to ri kallëzuesor i s h p re h u r me em ër Emri si përcaktor
kallëzuesor lidhet me një rreth të kufizuar foljesh me kuptim të caktuar leksikor.
Përgjithësisht ato janë:
a) folje me kuptimin e shfaqjes, të zbulimit të një karakteristike, të
kalimit nga një gjendje në një tjetër ose, e kundërta, të ruajtjes së një gjendjeje
të mëparshme, si: bëj, bëhem dukem, tregoj, tregohem, heq (veten) hiqem,
pandeh, pandehem, pajtoj, pajiohem, mbes mbetem, gjej, u gjeta, gjendem,
rri, qëndroj;
b) folje me kuptimin e caktimit dhe të vlerësimit, si: emëroj,
emërohem, gradoj, gradohem, ngarkoj, ngarkohem; propozoj, propozohem,
quaj, quhem ; (i) thërres, shpall, shpallem , zgjedh. zgjidhem , vlerësoj,
vlerësohem, konsideroj, konsiderohem, mbaj, mbahem.
c) folje që tregojnë lëvizje: kthej, kthehem, dal. iki. shkoj, vij, rrjedh,
zb re se tj.:
ç) folje që tregojnë veprimtari: /ë, shoh, ndiej, kërkoj, fu tfu tem , zë.
zihem. shkruaj, shkruhem, vesh, vishem etj.
Përcaktori kallëzuesor i shprehur me emër është zakonisht në emërore
e në kallëzore pa paraijalë, po mund të jetë edhe në gjinore, edhe në kallëzore
a në rrjedhore me parafjalë.
2.1.1. Kur është i shprehur me emër në rasën emërore, ai gjendet
pranë foljesh të diatezës pësore, vetvetore, si edhe pranë foljesh jokalimtare
dhe i referohet kryefjalës:
Skëndërbeu m und tëfltojë çdo betejë, p o nuk tregohetpo aq mjeshtër
 P Ë R C A K TO R I K A LL Ë Z U E S O R 245
244 K R E U XI

2.1.3. Emri në rasën gjinore si përcaktor kallëzuesor përdoret shumë

në m bledhjen e fryteve të fito res - tha Leka. Fshati që u përtëri në rrëzë të
rrallë. Ai përfaqëson gjymtyrën e varur të një togfjalëshi emëror dhe përdoret
Apollonisë së vjetër, quhet Pojan.
në këtë funksion në sajë të kuptimit të tij mbiemëror. Tregon zakonisht një
Pranë foljeve them e thërres të përdorura si folje jokalimtare me
karakteristikë cilësore të kryefjalës ose të kundrinës, po mund të tregojë edhe
kuptimin e emërtimit, emri në rasën emërore i referohet kundrinës së zhdrejtë:
përkatësi:
Eshtë një hon atje më të dalë të fshatit, të cilit i thonë H oni i Nuses.
Shoku im, përkundrazi u bë i shtëpisë, qeshte e bisedonte me ta. E
Gjer sot Thikasit i thoshin fs h a t i grave, tani e tutje le t ’i th on ëfsha t i burrave,
kam edhe Meientin tëpunës, - i tha ajo. Atë kohë e pa të udhës të ndërhynte
se të dielën vetëm burra do të ketë në fshat. Në fsh a t asaj i thërritnin teto
Kolë Shpërvjeli. I vetmi që mori anën e tij, ishte Riza Hodoja, që ne e hiqnim
Marë.
si të radhës sonë.
2.1.2 Kur është i shprehur me emër në rasën kallëzore, përcaktori
2.1.4. Në funksionin e përcaktorit kallëzuesor mund të dalë edhe një
kallëzuesor gjendet pranë foljesh të diatezës veprore dhe i referohet kundrinës
emër në rasën kallëzore me paraijalën me, pa.
së drejtë:
Togu parafjatë+em ër pranë një foljeje është përcaktor kallëzuesor,
A i e kishte bërë politikën tregti.
kur ndërtimi tresh është rezultat i shpërbërjes së një togijalëshi emëror: ija lë
Forma tipike e përcaktorit kallëzuesor të shprehur me emër është
m e shkollë - Djali u bë m e shkollë.
trajta e pashquar e rasës emërore dhe e kallëzore . Përcaktori kallëzuesor i
Në varësi nga shkalla e qëndrueshmërisë së togut parafjalë+emër,
shprehur me emër të pashquar mund të tregojë:
ky lloj përcaktori kallëzuesor do të ndahet në ajpërcaktor kallëzuesor të
- një karakteristikë klasifikuese; nga pikëpamja logjike vendoset
shprehur me një tog të lirë, të paidiomatizuar, parafjalë+em ër b) përcaktor
raporti iloj-gjini ndërmjet nocionit që përmban kryefjala ose kundrina, dhe
kallëzuesor të shprehur me një tog parafjalë+ em ër të qëndrueshëm , të
nocionit që përmban përcaktori kallëzuesor:
idiomatizuar dhe kuptimisht të afert me një mbiemër.
Ajo më në fu n d u bë studente e fakultetit të mjekësisë. Atë e kanë
Ky lloj përcaktori kallëzuesor tregon një karakteristikë ciiësore, e
zgjedhur kryetar që t ’i zbulojë dhe t ’i dënojë këto veprime. Më kanë emëruar
cila mund të jetë një gjendje e jashtme ose e brendshme e sendit të shprehur
agronom këtu te ju:
nga emri kryeijalë a kundrinë:
- një karakteristikë cilësore; ky tip përcaktori kallëzuesor shprehet
Vendet e tyrë i kishin iënë m e dëborë, po këtej të shpërngulurit gjetën
me një em ër, ndon jëh erë edhe të përveçëm , që nga kuptim i është i
verën. Atëherë buzët i kishte m e qumësht, kurse sot mbi kurrizin e saj rëndojnë
b arasvlershëm me një m biem ër, sepse nuk emërton send, po një veti
vite të tëra. Ti e di se një dorë e kam p a gishtërinj.
karakteristike të tij. me këtë kuptim përcaktori kallëzuesor gjendet pranë një
Shoku i tij s ’e gjeti m e vend të thoshte ndonjë fjalë. Tani nga unë e ke
numri të vogël foljesh, si: bëj/bëhem, dukem, ndiej, kam etj.:
lejen m e paslt. Ky dyshim që i lindi ato çaste, iu duk pa vend.
Në atë përleshje të rreptë ai përpiqej të tregohej burrë. Për herë të
2 .1.5. Përcaktori kallëzuesor i shprehur me emër mund të shoqërohet
p arë e ndjeu veten luan. Për një ja v ë u dobësua e u bë shkarpë. - Ju është
edhe me lidhëzën krahasuese si a me pjesëzën për„
bërë m endja Xhuxhë, më duket, - ktheu ai kokën dhe e vështroi me vëmendje.
2 .1.5.1. Përcaktori kallëzuesor me lidhëzën si tregon një karakteristikë
Ky kuptim del mjaft qartë në rastet kur përcaktori kallëzuesor i
cilësore: ndërmjet krahasimit del në pah ajo veti që karakterizon sendin e
shprehur me emër me trajtë të pashquar, i pashoqëruar nga ndonjë përcaktor,
emërtuar nga emri në funksionin e përcaktorit kallëzuesor. Pranë foljesh të
dhe gjymtyra së cilës i referohet, shprehen me të njëjtin emër:
tilla si: padis, paditem, çmoj, çmohem, konsideroj, konsiderohem, trajtoj,
E si u ngop, djali u bë djalë përsëri, i fuqishëm sa një mal. Dhe
trajtohem , trum betoj, trum betohem , shquhem , shes, shitem , num ëroj,
kështu Kumeshi mbeti përsëri Kumesh. A i këtë do që ju të ikni dhe këneta të
numërohem, gjykoj', gjykohem, përcaktori kallëzuesor i shprehur me emër del
mbetet kënetë.
zakonisht me lidhëzën krahasuese si:
Pranë togut do të thotë përcaktori kallëzuesor i shprehur me emër të
Majat e maleve kishin vënë fësten e burdhë prej dëbore e dukeshin
pashquar tregon identitet: (Nuk është nevoja të pyes se e di vetë) Petrit do të
përtej fashës si kurorë me lule në kokën e një vajze. Në mugëtirën e mbrëmjes
thotë besnik.
246 K R EU XI
Voskopoja dukej si një gërrnadhë. Atë e kam pasur si djalë, prartdaj flas pa
druajtje.
2.1.5.2. Përcaktori kallëzuesor me pjesëzënpër përdoret pranë foljesh
me kuptimin e vlerësimit: mbaj, mbahem, njoh, njihem, marr, merrem, zgjedh,
zg/idhem etj dhe tregon një karakteristikë cilësore të kryefjalës a të kundrinës.
Ç 'djalë kish p ë r sekretar Bakalli! Ai mbahej p ë r trim i marrë, p o
s ’doli gjë. Hej bela, thashë me vete, po m 'i merr patat p ë r rosa. E kishin
marrë p ë r fs h a ta r që u ndodh rastësisht në zonën e liiftës.
2.2. Përcaktori kallëzuesor i shprehur me përemër - përemri si
përcaktor kallëzuesor ka përdorim të kufizuar
2.2.1. Si të tillë përdoren kryesisht përemrat pyetës ç ’e çfarë, përemrat
dëftorë / tillë, i këtillë, i atillë dhe përemrat e pacaktuar i gjithë. i tërë:
Ty të them, ç ’e ke komitin '■ Çfarë të ka habai ty? - e pyeste i ati. Dhe
prifti i Trokthit u tregua me të vërtetë i tillë. S 'të dija të këtillë, mor Agim, - i
tha ai duke qeshut: Nttk e kishte të atillë vajzën ajo. Më mirë mbytna në lumë
të gjithë, s e s a të na bësh këtë që ke menduar. Mollët i kishte ngrënë të tëra.
2.2.2. Përem rat dëftorë ky, kjo, ai, ajo përdoren si përcaktorë
kallëzuesorë të shoqëruar me pjesëzën po:
Njerëzit shtoheshin dhe toka mbetej po ajo:
2.2.3. Përemrat pronorë përdoren në këtë funksion kur janë të
emërzuar:
Kur dalfiishës dhe kur shikoj tokën që u bë jo n a , mallëngjehem e më
mbushen sytë. Nuk i kam të m iat paratë, - i shpëtoi goja Thomait. Këta të
poshtër po na e lërojnë qiellin sikur ta kishin të tyrin.
2.3. Përcaktori kallëzuesor i shprehur me mbiemër. - Përcaktori
kallëzuesor i shprehur me mbiemër tregon cilësi të kryeljaiës a të kundrinës
së drejtë. Në këtë funksion ai mund të jetë në çdo shkallë:
Asnjë ushtar i gardës nuk kthehet i gjallë në Krttjë, po të rrëzohesh
edhe një herë nga kali si atë ditë në Vajkal, - tha ai. Sa më shumë çante vapori
drejt lindjes, aq m ë i ngrysur bëhej doktori. Ata ndiheshin sh u m ë tëgëzuar,
aq sa edhe rruga s ’p o u dukej fare.
Kur përcaktori kallëzuesor që i referohet një kryeijale në numrin
shumës ose kundrinës së drejtë, shprehet me mbiemër të nyjshëm. ai ka gjithnjë
nyjën të, gjë që është shprehje e lidhjes jo.të drejtpërdrejtë me emrin të cilit i
referohet:
Qerpikët e Vitës kishin qëlluar të rëndë. Vajzat u shpërndanë të
gëzuara nëpër fushë. Kryeinfermieri u largua i heshtur duke lënë mjekun të
menduar.
PËR C A K TO R I K A L L Ë Z U E S O R 247
Përcaktori kailëzuesor i shprehur me mbiemër mund të shoqërohet
me pjesëzën si e me sa.
2 .3 .1 .1 shoqëruar me pjesëzën krahasuese si, përcaktori kallëzuesor
i shprehur me mbiemrër tregon një karakteristikë të kryeijalës a të kundrinës
së drejtë që është e përafërt ose e ngjashme me cilësinë e emërtuar prej
mbiemrit:
Veriu i hollë frynte mbi arat me të lashta, që dukeshin nën rrëzët e
diellit si të mbuluara me mëndafsh të gjelbër. Ky ishte varri i parë që po
hapnin, dhe të gjithë rrinin si të ngrirë. Nga të qarët sytë i kishte si ië
përshkënditur, nuk e kishin më atë zjarrin dhe bukurinë e mëparshme.
2.3.2. Ndajfolja sa shoqëron përcaktorë kallëzuesorë të shprehur me
mbiemra në shkallën krahasore për të treguar së bashku një karakteristikë
cilësore në shkallën më të lartë:
Duke menduar të tregohej sa m ë i qetë, a ifillo i përsëri të fliste. Gjatë
tregimit ai vuri në dukje shumë hollësira që ta paraqiste ngjarjen sa m ë të
gjallë Ta bësh sa m ë të pasur fshatin është vërtet një punë që ia vlen barra
qiranë.
2.3.3. Në funksionin e përcaktorit kallëzuesor mbiemri ka një
përdorim më të gjerë se emri. Rrethi i foljeve që pranojnë përcaktorë
kallëzuesorë të shprehur me mbiemër, sidomos i foljeve që tregojnë veprimtari,
është shumë më i gjerë se sa rrethi i foljeve që pranojnë përcaktorë kailëzuesorë
të shprehur me emër. Folje të tiila si: dëgjoj, dëgjohem, dorëzoj, dorëzohem,
derdhem, dergjem, flas, flak, flakem , gjëmoj, hapem, hesht, ha, hahem, jetoj,
kaptoj, loz, lëviz, mendoj, mendohem, mbyt, mbytem, mbush, mbushem, ndez,
ndizem, ndërtoj, pres (preva) pritem, pyes, pyetem, përpëlitem, psherëtij.
përgjigjem , parashtroj, përcjell, përcillem, rtiaj, rrjedh, sillem, strukem,
shpërthej, shtrihej, shtrihem, shkëlqej, shpëtoj, shpërndaj. shpërndahem,
tingëllon, tund, tundem, vështroj, xixëllon, zvarrit, zvarritem etj. pranojnë
përcaktorë kallëzuesorë mbiemra, Po nga ana tjetër, mbiemri nuk përdoret
pranë foljesh me kuptimin e caktimit, si: emëroj, emërohem. gradoj, gradohem.
Pranë urës prej guri diçka kishte ndodhur, sepsefshatarët bisedonin
tëshqetësuar. D yllë i verdhë, ai rrinte pranë Mirës dhe vështronte i lodhur në
tokë. Besimit i tingëllon i h u a j zëri i vajzës. trupi i drejtë dhe hapi i shkathët e
tregonin të ri.
' Ndryshe nga përcaktori kallëzuesor i shprehur me emër, përcaktori
kallëzuesor i shprehur me mbiemër nuk mund t’i referohet një kundrine të
zhdrejtë, po, kur i referohet kryefjaiës, ai mund të gjendet dhe pranë foljesh
kalimtare:
. 248 IvREU XI
Ajo e kuptoi që unë e vërsjta i mahnitur dhe it bë jla k ë në fytyrë.
Gjika ka fsh o n te buzët i shqetësuar. Djali uli sytë i penduar. se iu duk që e
teproi.
2.4. Përcaktori kallëzuesor i shprehur me një formë foljore të
pashtjelluar. - Nga format e pashtjelluara foljore në funksionin e përcaktorit
kallëzuesor del vetëm paskajorja, e cila mund të hyjë në lidhje me emrin edhe
si përcaktor:
Përdoret pranë një numri të kufizuar foljesh, zankonisht pranë foljeve
bëj, bëhem, kam dhe tregon destinacion:
Vajza ishte bërë p ër të nusëruar, djali p ër të dhëndëruar, po babanë
e tyre ende nuk e kishin parë me sy. T'tt bë mbesa p ër të martuar, o gjysh.
2.5. Përcaktori kallëzuesor i shprehur me togfjalësh - Në
funksionin e përcaktorit kailëzuesor mund të dalin edhe togfjaiësha të tipave
të ndryshëm, ijalët bosht të të cilëve nuk mund të funksionojnë si gjymtyrë
fjaiie në atë formë morfoiogjike.
2.5.1. Kanë përdorim të shpeshtë si përcaktorë kallëzuesorë
togfjalëshat e formuar nga një emër i shquar dhe nga një mbiemër, një emër
në rasën gjinore ose një përemër pronor. Ky lloj përcaktori kallëzuesor tregon
identitet:
Ky manifestim u bë vatra e vëllazërimit lë popujve. Në jillim kjo i
ishte dukur p u n a m ë e lehtë.Këtë ne e qitajmë detyrën tonë.
2.5.2. Përdoren në funksionin e përcaktorit kallëzuesor edhe
togfjalëshat e formuar nga një emër i pashquar që prihet nga përemrat e
pacaktuar tërë e ploi. Kuptirnisht janë barazvlershëm me një mbiemër dhe
tregojnë një karakteristikë të kryefjalës ose të kundrinës:
Edhe i vogli humbiste tërë ditën dhe kthehej në shtëpi tërëpluhur. I
skuqnin sytë si ndonjë të çmenduri dhe gojën e kishte tërë gjak. Fytyrën e
kishte plo t nishane.
2.5.3. Më në fund, si përcaktor kallëzuesor mund të funksionojë edhe
një togfjalësh frazeologjik, kur ka kuptim mbiemëror e tregon një karakteristikë
cilësore të kryefjalës a të kundrinës:
Ajo më dha njëpërgjigje që më la m e gojë hdpur. A i megjithëse nuk
ua mbylli derën, u ndenji iërë h u n d ë e buzë.
3. P ë rc a k to ri kallëzuesor p ra n ë një m biem ri foljor. - Përcaktori
kallëzuesor pranë një mbiemri foljor. ndonëse mjaft i rrallë, haset si në gjuhën
e folur, edhe në të shkruarën. Rrethi i mbiemrave foljorë është gjithashtu i
kufizuar. Ky tip karakterizohet nga lidhja dyanësore: lidhet drejpërdrejt rne
mbiemrin foljor dhe i referohet emrit ose përemrit në funksionin e çdo gjymtyre
P ËR C A K TO R I K A LL Ë Z U E S O R 249
fjalie nga i cili varet mbiemri foljor: Shtëpinë e bërë gërm adhë do të na e
ndërtonin tëparën. Shprehet me emër të pashquar në formën rasore të enrërores
(po të shndërrohet mbiemri në folje. përcaktori kallëzuesor do f i referohet
kryefjalës) ose me emër me parafjalë:
Arritën. pra te porta e saj, e kitr panë vëllanë me gjtihë luanin të
ngrirë e të bërë gur. lëshuan lotë si breshër nga svtë (khs.: Vëllai ishte bërë
gitr). Të hapej barku kur shikoje arat të paputmara dhe të lëna djerr (khs.:
Arat ishin lënë djerr). O Gurka im i rritur jetim , ngreu e shiko shokët (khs.:
Gurka është rriturjetim). Ushtria turke e vënë midis dy zjarreve dhe e mbetur
p a komandant u shtrëngua ta ngrinte rrethimin me nxitim (khs.: Ushtria turke
kishte mbetur p a koniandant.).
4. P ë r c a k to r i k a llë z u e so r p r a n ë rtjë e m ri foljor. Përcaktori
kallëzuesor pranë një emri foljor është edhe më i rrallë dhe karakteristik për
gjuhën e shkruartë stilit publicistiko-shkencor, Ky tip karakterizohet gjithashtu
nga lidhja dyanësore: lidhet drejtpërdrejt me emrin foijor dhe i referohet një
emri në rasën gjinore në funksionin e përcaktorit të emrit foljor; kv emër në
gjinore tregon vepruesin ose objektin e veprimit të shprehur nga emri foljor:
Sikundër epa m ë nga dokumenii i Hilanderit. e dhënapeng e Gjergj Kastriotit
s ’m und të ketë ngjarë para shtatorit të vitit 1421.
Shprehet me emër të pashquar në formën e rasës emërore (po të
shndërrohet emri foljor në folje. emri në gjinore nnmd të. dalë në funksionin e
kryefjalës ose të kundrinës së drejtë) ose me mbiemër.:
Ndërsa hyrja e të birit dhëndër e pikit në zemër, je ta dhe zakonet e
krushqve e vranë fare plakën e mjerë (khs.: Kur hyri i biri dhëndër). Populli
feston përvjetorin e shpalljes së Shqipërisë Repub/ikë (khs.: Populli e shpalii
Shqipërinë Republikë) Me kapjen e Agimit të gjallë, ata menduan se do t ’ia
arrinin qëllimit (khs.: Kur e kapën Agitnin t ë gjttflë...)
5. P ë r s h ta tja e p ë r c a k to r it kallëzu eso r me k ry e fja ië n a me
kundrinën.
Përcaktori kallëzuesor përshtatet me emrin a përemrin të cilit i
referohet,
5.1. Kur është emër, përshtatet në numër dhe në rasë ose dhe vetëm
në rasë:
Stërnipërit e mi do të dalin fitim tarë. Nxënësit u bënë shqetësim i im
i përhershëm.
5.2. Kur është mbiemër, përshtatet në numër, gj'ini dhe rasë.
Pikat e shiut binin të rraila mbi baltën e kuqe të hedhur në të dy anët
e gropave. Svtë i kishte të m ëdhenj e të shndritshëm.
250 KRKLJ XI

5.3. Përcaktori kaliëzuesor i shprehur më mbiemër që i referohet

përemrit lidhor që. përshtatet në gjini e në numër me emrin që zëvendëson
përemrin iidhor:
Ganiu m ë s ’priti, p o u hodh më këmbë dhe rrëmbeu të bijën që një
kohë mbeti e m a h nitur j'ort.
5.4. Përcaktori kallëzuesor që i referohet emrit kolektiv shumica KREU XII
(sidomos kur ndiqet nga një einër në gjinore shumës, që konkretizon sasinë e
shprehur nga emri), vihet në shumës, pra mund të përshtatet me të jo
gramatikisht, po logjikisht:
Shumica qëndruan tëpapërkulur, tëpaepur. Ata kishin shumë nevojë
për ndihmë, sepse shumica e djemve kishin shkuar ushtarë. K U iD R IiA

1. Kundrinë është gjymtyra e fjaiisë që vihet në marrëdhënie

objektore në kuptim të gjerë dhe që lidhet me lidhje nënrenditëse drejtimi me
gjymtyrën prej së cilës varet.
Të shumtën e herës ajo shënon objektin e veprimit që shpreh folja:
Populli shqiptar po e ndërton me sukses demokracinë. Pushka ka
ndihmuar shkollën, shkolla i ka ndriçuar rrugën pushkës.
Por ka edhe kundrina që nuk tregojnë objektin e veprimit:
Punëtorit i vjen turp kur nuk e plotëson planin, kurse ty të dhembka
gishti, prandaj sorollatesh p a punë. Poema "Bagëti e bujqësi ” është shkruar
nga Naim Frashëri.
Në planin sintaksor, sipas kumtimit e sipas formës së shprehjes,
dallohen kundrina e drejtë dhe kundrina e zhdrejtë.
Kundrina është e drejtë kur nga kundrinë e ndërtimeve veprore mund
të kthehet në kryefjalë të ndërtimeve joveprore.
Gëzimi i fitores shton optimizmin për fito re të reja: O ptim izm i për
fito re të reja shtohet nga gëzim i i fitores.
Kundrina është e zhdrejtë zakonisht kur ky kthim nuk mund të bëhet.
Kundrina e zhdrejtë del në dy forma: p a parafjalë dhe me parafjalë.
E drejta vihet në rasën kallëzore, e zhdrejta pa paraijalë në rasën
dhanore. Këtojanë kundrinat më tipike, më lehtësisht të dallueshme. Ndërmjet
tyre ka disa tipare të përbashkëta që i dallojnë nga kundrinat me parafjalë:
Safeti e lexoi broshurën me etje të madhe. Kaq shum ë i ra ballit me
pëllëmbë, sa e ëma u çudit.
252 KRHU X II
Kundrina e zhdrejtë me parafjalë shprehet'me emra, përemra etj. të
prirë nga parafjalë a lokucione parafjalore që sundojnë rasat emërore, gjinore,
kallëzore dhe rrjedhore.
Puna na ka afruar shumë me fshatarët. Jetoni p ë r Shqipërinë dhe
vdisni p ë r të. Ne luftojm ë kundër zakoneve prapanike. Rreth lindjes së
Skënderbeut imagjinata popullore endi një qerthull legjendash të çuditshme.
2. Kundrinat, si e drejta, si e zhdrejta, mund të shprehen me emër,
me përemër, me numëror, a me një pjesë tjetër të emërzuar të ligjëratës:
Blertën e ngritën bashkë m e të plagosurit e tjerë. Fizarmonikës i
binte traktoristi. Sytë e tij u ndeshën me sytë e Nebiut. Jani këtë e diktoi dhe
nisi të nxehej. Shoferi qeshte m e mua. (-Shendetin e tretë e ngre për fsh a tin
tonë). Të katërtin p ër gjithë të dashurit. Të pestin për kryetarin tonë. - Të
riuit ai e dëgjoi me vëmendje. Po të dëgjonte “n d a l” ose alt, duhej të qëndronte.
Shkruaje mirë ë-në.
Kundrina mund të shprehet jo vetëm me një fjaië të vetme, por edhe
me një togfjalësh të qëndrueshëm ose të 1irë:
Djali shkruante se e kishte shkëmbyer Fakultetin e M jekësisë me
fakultetin e Gjeologjisë. Kohët e fundit po e vinte re shpesh këtë të nietë.
Ç 'ma mban këtu këtë dem bel Stam bolii ?!
Kundrinat e shprehura me togfjalësh mund të jenë tipash e ndërtimesh
të ndryshme, po gjithnjë me një emër, përemër ose pjesë tjetër të emërzuar të
ligjëratës si gjymtyrë bosht, e cila vetëm nuk mund të përmbushë rolin e
kundrinës.
3. Kundrinë merr kryesisht një gjymtyrë e shprehur me folje ose me
lokucion foljor. Eshtë kundrina më e përdorur, më tipike: Ne nuk e humbasim
vigjilencën. Arm ikut nuk i zihet besë.
Mund të marrë kundrinë edhe një gjymtyrë e shprehur me mbiemër
(zakonisht foljor), ndonjëherë edhe një gjymtyrë e shprehurme emër (zakonisht
foljor):
K u rju afrua fortesës, dërgoi përpara të nipin, Hamzë Kastriotin si
sekretar i tij, që ta lajmëronte komandantin e kështjellës që arrinte për së
shpejti, i urdhëruar prej sulltan M uratit II të merrte komandën e saj. Q ënga
viti / 933 punonte pranë zotit Bakalli, një burrë i lashtë nga sjellja, po shumë
i frik sh ë m n ë p u n ë t poiitike.
K U N D R IN A 253
Kundrina e drejtë
4. Kundrina e drejtë shënon zakonisht objektin tek i cili kalon
pandërmjetshëm veprimi i shprehur nga folja ose objektin që është rezultat i
këtij veprimi:
Punëtorët rishikonin planet e prodhim it dhe bënin propozim e të
guximshme. I shkruan n jë letër të gjatë.
Marrin kundrinë të drejtë foljet kalimtare veprore. Kundrina e drejtë
është zakonisht gjymtyrë e domosdoshme për ijalinë që ka një folje të tillë.
Ajo vihet në rasën kallëzore pa parafjalë:
Nismat e shumta kundër mbeturinave mesjetare që e poshtëronin
gruan, që i ndrydhninpersonalitetin dhe që e bënin të rëndë jetën e saj, duhen
vlerësuar si shpërthim i një hovi të ri të kohës.
Mund të marrin kundrinë të drejtë (edhe të zhdrejtë) edhe format e
pashtjelluara të tipitpër tëpunuar, me tëpunuar, e një tëpunuar, dukepunuar
e p a punuar.
Me të parë Dekon, ai u ndal. Një të parë atë, sakaq edhe nxënësit e
tjerë ftllua n të lëviznin:
Karakteristikë e kundrinës së drejtë është kthimi i saj në kryefjalë
kur folja që plotëson ajo shndërrohet nga veprore në pësore:
Reforma e re arsimore ka.hapurperspektiva të m ëdhapër zhvillimin
e arsimit: Perspektiva të m ëdhapërzhvillim in e arsimitjanë hapur nga reforma
e re arsimore.
Në të tilla raste gjuha shqipe të shumtën e herës parapëlqen ndërtimin
me trajtën veprore.
Mund të marrin kundrinë të drejtë edhe emrat prejfoljorë asnjanës.
Përdorim të rregullt ka kundrina e drejtë me einrat prejfoljorë asnjanës të
rasës rrjedhore që vijnë pas foljesh që tregojnë mbarim, pushim a vijim veprimi
ose që shënojnë shkak, mjet:
Tollumbi i kapur nga dem onstruesit pushoi së hedhuri ujë. Nuk
ngopesha së shikuari misritt nën ujë.
Hasen rrallë e gjithnjë e më rrallë kundrinat e drejta me emra
prejfoljorë asnjanës në përdorime të tjera:
la kishin nisur me të hapur kanale e me të pjekur qyngje.
Përdoret kundrina e drejtë edhe në fjali të paplota nxitëse e në të tjera
ndërtime ku nënkuptohet folja:
Kujdes makineritë! Am anet djalin!
Kundrinë të drejtë në ligjërimin bisedor mund të marrë në ndonjë
 254
K R E U X II
. rast, në rrethana të c a k tu a ra , edhe një shprehje onomatopeike pasthirrmore
me vlerë foljore:
Dhe m bllaq e m blluq fa q e mëfa q e Shpresëit, që iu dorëzua puthjeve.
4.1. Në varësi nga kuptimi i foljes dhe i emrit, përemrit etj., kundrina
e drejtë mund të shprehë nuanca të ndryshme kuptimore.
Kundrina e drejtë, lidhur me veprimin e foljes, mund të jetë e
brendshme ose e jashtme.
4.1.1. Kundrina e brendshme shpreh objekt që përftohet nga veprimi
i foljes: prodhoj makineri, ndërtoj banesa, ngre kombinate, hap kanale etj.;
objektin që zbulon përmbajtjen e veprimit të foijes, d.m.th. atë që krijohet në
proçesin e veprimit e që tretet në kryerjen e tij: këndoj këngë, dëgjoj muzikë
etj.
E afert me këtë kundrinë është edhe kundrina tautologjike e ndërtuar
me folje jokalimtare,
Në ligjërimin popullor është shumë i kufizuar numri i foljeve
jokalimtare që mund të marrin një të tillë kundrinë (si: fle, jetoj, flas, veroj,
luftoj, ëndërroj e ndonjë tjetër). Në gjuhën e letërsisë artistike herë-herë
përdoren edhe folje të tjera. Këto ndërtime përdoren sidomos kur kundrina
shoqërohet nga një përcaktor:
Lufton luftën dhefiton, mbreti Vladislav gjëmon. Në dhomën e madhe
të hanit dengjet e mbështetura kurriz më kurriz dukeshin sikur po flinin edhe
ato gjumin e rëndë të natës.
4 . 1.2. Kundrina e jashtme shpreh objekt që ekziston pavarësisht
nga veprimi i foljes, por që i nënshtrohet këtij veprimi: tund malet, pushtoj
zemrat, përqafoj vullnetarët, lëvizim shkëmbinjtë, këmbej librat, tund kokëtt,
pyes çupën, tall frikacakët.
Asgjë s 'e ndalon popullin tonë të vazhdojë rrugën që ka nisur . E
kërcënuanpartizanen, po më kot. Dëgjomë mua, e di të vërtetën unë. Shqiptari
e do m ik u n , e urren arm ikun es'i sheh dotfrik a c a k ë t.
4.2. Kundrina e drejtë shprehet:
4.2.1. me një emër, më shumë të shquar, të rasës kallëzore:
Djali i vogël mbaroi detyrat e shkollës. Çaj s ’kishin dhe i dhanë
slturup të nxehtë. Me të parë djalin e ri, ajo lëshoi një klithm ë të madhe.
Skënderin s ’e kam takuar këto ditë.
Shënim. Kundrina që tregon objektin tek i cili kalon
pandërmjetshëm veprimi, mund të dalë ndonjëherë edhe e prirë nga
parafjala nga+numëror, kur ka kuptimin e një shpëmdarjeje të
K U N D R IN A 255
barabartë (kuptim distributiv):
U dha nga një cigare (I dha një cigare secilit). Ajo çdo dilë
zgjidhte nga një hall;
4.2.2. me përemër të çdo lloji, me përdorim emëror:
Dhe populli në luftën e tij nxori udhëheqësin më të lavdishëm që ka
parë historia e vendit tonë gjatë shekujve, Skënderbeun. Këtë s 'ma ke thënë.
Njeriu vetëm në shoqëri e gjen veten. M ora librin e Petritit, se timin s ’e kisha
me vete. P opyet vendi: "Kë rrethuan? ” D hefilloi të ndiqte diçka nëpër tragë;
4.2.3 me një numëror me përdorim emëror:
Pesa e shumëzuar me dy je p dhjetë;
4.2.4. me një pjesë tjetër të emërzuar të ligjëratës
Kish dëgjuar të vërteta e të rreme p ë r të. Ju bëni tuajën dhe unë
timen. Vetëm Kiu Koroziu s 'po e kuptonte dot përsenë e gjithë kësaj autokritike.
D he lëshonte një mjau të fortë. Dhe, kur qëllonte, nxirrte një eh të gjatë.
Japin qindin që të shpëtojnë mijën. I uruan mirëseardhjen.
4.2.5. me një togfjalësh të qëndrueshëm të barazvlershëm, nga kuptimi
me një emër të përgjithshëm:
Sivjet në këtë zonë kanë mbjellë lule dielli m e shumicë. M izën e ullirit
e kishte luftuar me sukses.
4.2.6. me një togfjalësh të lirë të përbërë zakonisht prej dy fjalësh
kuptimplota, prej një emri a një fjale të barazvlerëshme me të dhe një fjalë
përcaktuese të saj;
Kohët e fu n d it po e vinte re shpesh këtë të metë. Përjashta nata
dimërore kishte mbështjellë çdo gjë me ujëra, m jegull dhe erë.
4.2.7. me një togfjalësh të lirë, sintaksorisht të pandashëm, që mund
të jetë një emërtim i përdorur si një emër i përveçëm:
A i e kishte parë Majën e Hekurave, xha Jorgji p o lexonte “Zërin e
Popullit”, “Lulet e verës” tëN aim it ikishte lexuar disaherë. A im ori Urdhërin
e flam urit.
Shënim.Kundrinë e drejtë mund të jetë edhe një fjali a një
togfjalësh në formë fjalie:
F ill pas heshtjes ai degjoi nje “natën e m irë” që u trazua
me një tjetër "natën e mirë.
 K U N D R IN A 257
256 KRfc'U X II

mjegullfytyra e Nexhip Ramizil. T 'u përgjigjemi shpejt kërkesave. Nuk iflihej

5. Kundrina e zhdrejte
atij. S 'iflite t kështu shokut.
Kundrina e zhdrejtë mund të përdoret edhe me një pjesore:
Kundrina e zhdrejtë është shumë e gjerë, e larmishme, heterogjene.
• U përurua obelisku kushtuar pionerëve të arsimit, të shkollës dhe të
si nga ana kuptimore, ashtu edhe nga ana formalo-gramatikore. Ajo përfshin
gjuhës shqipe.
një gamë të tërë kuptimesh e ndërtimesh. Ndërtohet jo vetëm me folje kalimtare
Kjo kundrinë nuk shenjohet nga trajtat e shkurtra të përemrave vetorë,
veprore, por edhe me folje jokaiimtare veprore, gjithashtu edhe me folje të
Kundrina e zhdrejtë me foljet kalimtare veprore mund të përdoret vetëm ose
diatezës pësore ose vetvetore. Ka përdorim të gjerë edhe me emra, sidomos
njëkohësisht me kundrinën e drejtë. Në rastin e dytë kundrina e zhdrejtë në
foljorë, me mbiemra prejpjesorë e të tjerë. Del në dy forma, pa paratjalë dhe
dhanore zakonisht shënon vetë, ndërsa e drejta send:
me paraijalë, të cilat kanë dallime, në një farë mase edhe nga kuptimi. Kundrina
O këngë partizane! Ju lt freskuat gjoksin iuftëtarëve lanë, u bëtë
e zhdrejtë, sidomos kundrina e zhdrejtë me parafjalë, është përgjithësisht më
fasho për plagët e tyre, u shuat etjen dhe u nginjët barkun të pangrënëve.
pak e lidhur me fjalën që plotëson, se kundrina e drejtë:
K itrrë p o p u llit tonë s ’i është trem bur syri nga arm iqtë, nga
Shënime: 1. Kundrinë të zhdrejtë në dhanore inund të marrë,
vështirësitë e pengesat. ■ -
në ndërtiine të caktuara, edhe një emër foljor (me prapashtesë -je),
Plakut i shfaqej si nëpër mjegull fytyra e të nipit. Më takon m ua ta them.
kur ndiqet nga një gjinore përcaktuese; del vetëm në gjuhë librore:
Pse ndodhte kështu m e D inin / 9 vjeçar? Tashti ai ishte njohur m e të gjithë.
Dhënia e tokës fsh ata rëve ngjalli tek ata dëshirën dhe
Arm iqtë nuk m undën ta mposhtnin një popull të etur p ë r dije e kulturë.
interesinpër një shfiytëzim më të mirë të tokës, për një zhvillim më të
Nga ana kuptimore nuk ka herë-herë një kufi të prerë në përdorimin
shpejtë të forcave prodhuese në bujqësi.
midis kundrinës së drejtë e të zhdrejtë pa paraijalë dhe kundrinës së zhdrejtë
Kjo kundrinë nuk shenjohet nga trajtat e shkurtra të
me parafjalë; ndonjëherë kemi sinonimi e mundësi kthimi nga një mënyrë
përemrave vetorë.
shprehjeje në mënyrën tjetër. Krahaso p.sh. E besoj atë. I besoj atij. E ndihmoj
2. Në parrulla, thënie të thukëta, tituj, në fjali të paplota, ku
shokun. I ndihmoj sh o ku t; Takoj Petritin Takohem m e Petritm. A tij i sillet
nënkuptohet një folje, sidomos në fjali nxitëse e nxitëse-thirrmore,
mirë. M e të sillet mirë. I shëmbëllen të vëllait. Shëmbëllen m e të vëlhmë.
del herë-herë një kundrinë e zhdrejtë në dhanore;
5.1. Kundrina e zhdrejtë pa parafjalë.
Lavdi tëpërjetshme dëshmorëve të kombit! Vdekjefashizmit,
Kjo kundrinë shprehet vetëm me trajtat e rasës dhanore të emrit, të
liri popullit! Nder punës! Më shumë perime popullit. Këngë nënës
përemrit a të një fjale të emërzuar.
(titull poezie-këngë kushtuar nënës).
Kundrina e zhdrejtë në dhanore shprehet po me ato pjesë të ligjëratës
As edhe kjo kundrinë nuk shenjohet me trajtat e shkurtra të
e me ato mënyra si kundrina e drejtë:
përemrave vetorë.
N ebiut i kishte mbetur kova në dorë. Disave u timdeshin jataganët.
5.1.1. Kundrina e zhdrejtë pa parafjalë shënon zakonisht pritësin,
Kësaj i thonë punë. Pjesën më të madhe të tij e zinte portokalli të cilit i ngjiteshin
d.m.th. vetën së cilës i drejtohet veprimi, vetën së cilës i lihet a i jepet diçka,
degët përm bi çati. U është tretur buzëqeshja të dyve.
vetën së cilës i kumtohet, i njoftohet a i shkaktohet diçka:
Ndërtohet zakonisht me folje dhe shpreh objekt të jashtëm, d.m.th.
Këta librado t ’ia shpiem m ësu esitpër 7 Marsin. Atë m apate rrëfyer
objekt që ekziston pavarësisht nga veprimi.
edhe mua. Thuaja mendimin tënd sliokut. I shkaktuam arm ikut shum ë dëme.
Folja me të cilën ndërtohet kundrina e rasës dhanore mund tëjetë në
T ’u krijojmë kondita pune vullnetarëve
çdo diatezë, mund të jetë kaiimtare e jokalimtare, mund të jetë edhe njëvetore
5.1.2. Kundrina e zhdrejtë pa parafjalë mund të shprehë objektin nga
e pavetore. Kjo kundrinë shenjohet gjithm onë nga trajtat e shkurtra të
i cili, si rezultat i veprimit, diçka shqitet e largohet ose, përkundrazi, me të
përemrave vetorë.
cilin afrohet e ngjitet. Folja në këtë rast është mesore ose jokalimtare:
U çoi bukë e djathë partizanëve. Gripi ia shkurtoi jetën plakut. 1 ra
Panterës i largohen të gjitha kafshët e tjera. Nuk i ndaheshin armikut
fy ellit Ja ç ’i ngjau atij. Të takon ty të flasësh. Fazliiut i shfaqej si nëpër
258 iCREU XII
derisa e mposhtnin. lu afrua fshatit.
5.1.3. Kundrina e zhdrejtë pa parafjalë pas disa foljesh të caktuara
mund të shprehë vetën ose sendin të cilit i takon objekti i shënuar nga kryefjala.
Marrëdhëniet logjikejanë të përkatësisë, kurse marrëdhëniet gramatikorejanë
objektore:
A saj i shkëlqejnë flokët. I shtrënguan dorën njëri-tjetrit. Shtëpisë së
vjetër i kishin mbetur vetëm muret.
5.1.4. Kundrina e zhdrejtë në dhanore me trajta foljore joveprore
mund të shprehë vetën që përjeton gjendjen fiziologjike, veprimin psikik të
shprehur nga kallëzuesi; kjo kundrinë është quajtur nga disa subjekt logjik:
A tij i pihej ujë. A saj i flihej.
Me një kuptim analog e gjejmë kundrinën e zhdrejtë edhe në një sërë
rastesh të tjera, me folje moskalimtare e shprehje që shënojnë veprime të
ndryshme të brendshme:
N ehiut s ’i erdhi mirë. Ism ailit i erdhi shumë rëndë kur dëgjoi fjalën
"djalkë ”. Petritit as që duhej t 'i shkonte në mendje të vente atje.
5.1.5. Herë-herë kundrina e zhdrejtë shënon vetën e interesuar për
një veprim, vetën në të mirë a në dëm të së cilës zhvillohet ky veprim, vetën e
lidhur në një farë mënyre me të:
Shkëlqim it nuk p o i ecte shëndeti.
Shënim. Ndonjëherë prania e një trajte të shkurtër të përemrit
vetor të vetës së parë ose të dytë, është vetëm mjet për f i dhënë më
gjallëri tregimit; është dhanorja e quajtur nga disa “dhanore etike” :
Ato shporta me zym byla e bathra e ç 'të m ë doje e lanë me
gojë hapur. Ç ’m ’u lëshuan tatëpjetë këto rrëke të egra. Kroi ifshatit
tonë, ujë i kulluar, ç ’na buron nga mali duke mërmëruar. Korbi në
një degë na kishte qëndruar dhe një breg djathë e kishte kafshuar.
:. 6. Prania e kundrinës së drejtë, dhe të zhdrejtë pa parafjalë shenjohet
zakonisht nga trajta e shkurtër e përemrit vetor, që vihet menjëherë para ose
pas foljes, në kushte të caktuara edhe midis temës e mbaresës vetore të foljes.
Vetëm në kushte të caktuara ligjërimore prania e kundrinës së drejtë nuk
shenjohet nga trajta e shkurtër e përemrit vetor.
Kështu, prania e kundrinës së zhdrejtë pa parafjalë shenjohet në çdo
situatë ligjërimore me anë të trajtës së shkurtër të përemrit vetor:
Ne do 17 shërbejmë me nderpopullit. Tëdy shokët i shtrënguan dorën
njëri-tjetrit. Këtij i këndon gërshëra në duar.
K.UN D RINA 259
Trajta e shkurtër e përemrit vetor është e pranishme edhe kur situata
konkrete e ligjërimit ose konteksti e bëjnë të panevojshme praninë e vetë
kundrinës së zhdrejtë:
Gruaja na tregon për ato ditë të rënda të prillit para pushtimit. Kur
pashë njerëz të lëviznin, lufta m ’u bë më e afërt. Ti Shqipëri m ë je p nderin,
m ë je p emrin shqiptar.
Prania e kundrinës së drejtë të shprehur me përemër vetor të vetës së
parë e të dytë njëjës e shumës në rasën kallëzore shenjohet me anë të trajtës së
shkurtër të këtyre përemrave:
A i ntë thirri mua p ër ndihmë.
Edhe prania e kundrinës së drejtë të shprehur me emër, përemër a
togijalësh zakonisht shenjohet me anë të trajtës së shkurtër të përemrit vetor
të vetës së tretë njëjës e shumës në rasën kallëzore.
Me 24 maj populliynë i këputi të gjitha lidhjet me të kaluarën e zezë,
e dënoi për je të tradhtinë. A i i edukonte nxënësit e tij me dashurinë për
Atdheun, për popullin. Natvrisht, po të vente ptina mbarë, SuIItan Mehmeti,
sipas zakonit të tij, do ta hidhte këtë marrëveshje në shportë dhe do ta shkelte
zotimin.
Trajta e shkurtër e përemrit vetor është e pranishme edhe kur situata
konkrete e Iigjërimit ose konteksti e bëjnë të panevojshme praninë e vetë
kundrinës së drejtë:
Kështu e ëndërruan Shqipërinë bijtë më të mirë të popullit, kështu e
ëndërruan Shqipërinë dëshmorët që e vaditën me gjakun e tyre. A e kuptove
m ësimin? - Po, e kuptova. Populli dënoi zakonet e këqia, dhe i shkeli me
këmbë.
Prania e kundrinës së drejtë mund të shenjohet edhe me mungesën e
trajtës së shkurtër të përemrit vetor të vetës së tretë. Ky mospërdorim është i
kushtëzuar nga perspektiva funksionale e thënies; kemi mosprani të trajtës së
shkurtër të përemrit vetor, sa herë që kundrina e drejtë bart theksin e frazës,
ose edhe theksin logjik të thënies. Kundrina e drejtë që bart të renë, shprehet
zakonisht me emër të pashquar, po ky mund të jetë edhe i shquar. Kundrina e
drejtë që bart të renë, zakonisht është gjymtyra mbi të cilën bie theksi i frazës
ose edhe ai logjik:
Popullit tonë i është dashur të derdhë shumë gjak e shumë djersë. ,
Mendja ka mundur armiq më tëfortë e jo të mos mundë shkuesit dhe dhendurët
pleq. Në trase, në pushim in e drekës, ne u mblodhëm dhe shkelëm me këmbë
zakonin, prishëm fejesat.
260 K R E U XII
Shënim. Ndonjëherë hasen edhe ndërtime ku kjo trajtë e
shkurtër e tillë mungon. Këto nuk janë ndërtime normative. /l/'thirri
mua e jo ty.
Edhe kundrina e drejtë që shprehet me emër, po sidomos me përemër
të vetës së tretë, ose kuptimisht të vetës së tretë, dhe që bart theksin e frazës
ose edhe atë logjik, ka prirje që të shenjohet në ligjërimin e gjallë popullor, po
ndonjëherë edhe në atë shkrimor, me anë të trajtës së shkurtër të përemrit
vetor.
Pse ië gjitha i di ti? Le të m a heqin mishtë, m ishtë le të ma heqin, le
të m 7 thyejnë eshtrat, eshtrat le të m 7 thyejnë, p or dashurinë për ly karrë
kurrë s 'do të m a thyejnë.
7. Kundrina e zhdrejtë me parafjalë
Kundrina e zhdrejtë me parafjaië ka një përdorim edhe më të gjerë,
më të larmishëm se kundrina e zhdrejtë pa parafjalë,ajo ngërthen një
shumëllojshmëri edhe më të gjerë ndërtimesh, kuptimesh e përdorimesh.
Ajo mund tëplotësojë një folje kalimtare veprore, pësore ose mesore,
një folje jokalimtare, një mbiemër, foljor ose jofoljor, një përemër, një numëror,
një pjesë tjetër të emërzuar të ligjëratës ose një togijalësh.
Kundrina e~zhdrejtë me parafjalë ndërtohet me parafjalë e lokucione
paraijalore nga më të ndryshmet. Ndër më të përdorurat janë: nga, te e tek,
me, bashkë me, me anën (e), në kundërshtim me, në lidhje me, në raport me,
në krahasim me, për, pa, mbi.në, nën, nëpërmjet, kundër, kimdrejt, ndaj:
Vjollca habitej m e të vëllanë. Atë s ’e lidh asgjë me mua. Ajo kishte
dëgjuar shum ë p ë r Dinin. Diçka bisedohej p ë r të.
7.1 Kundrina me parafjaiën nga, kur varet nga foljet: kam, them, bëj,
sajoj, dua,'zgjedh, fitoj, ha, di, provoj, ndaj, marr, ble_etj., mund të shprehë
atë pjesë të së tërës mbi të cilën shtrihet veprimi:
Po, nga këto legjenda ka populli ynë. Ha nga kjo gjellë. Merr nga
këto kumbulla.
7.1.2. Kundrina me paraijalën nga pranë foljesh me kuptimin e gjerë
të të prekurit, si: kap, mbërthej (kap), marr (kap), tërheq, nduk etj., shpreh
gjymtyrë të trupit, pjesë a pajisje të objektit të shprehur nga kundrina e drejtë
e pranishme; janë shpesh të pranishme në të tilla raste edhe nuancat vendore:
M ori zem ër nga kjo zbutje e papandehur e Grizarakes, e zuri nga
kra hu dhe nuk e la që të shkonte.
K U N D R IN A 261
Kjo kundrinë takon me rrethanorin e vendit dhe mund të merret
edhe si e tillë në mjaft raste.
7.1.3. Kur varet nga një folje me kuptimin e gjerë të përbërjes, si:
përbëhem, përftohem, ngjizem, form ohem etj., kundrina shpreh objektin prej
të cilit është mbrujtur një objekt tjetër. Paraijala nga mund të këmbëhet atëherë
me parafjalën me që përdoret në rasën kaliëzore:
Uji përbëhet nga hidrogjeni dhe oksigjeni. Betonarmeja përftohet
nga çimentoja, hekuri dhe uji.
7.1.4. Kundrina me parafjalën nga, mund të varet nga folje që
shënojnë fillim veprimi, si: n isjillo j, zë e ndonjë tjetër:
Kur rifilloi nga puna, çdo gjë në uzinë ishte rregulluar për bukitri.
Kur kjo kundrinë shprehet me emër frymori, sidomos njeriu, paraijala
nga mund të këmbëhet me paraijalën me:
Në qoftë se daheshin mposhtur komunistët k/yesorë, atëherë pse të
mos e fillonte nga Lum ta?
7.1.5. Kundrina me paraijalën nga, kur varet nga folje, si: dëshiroj,
dua (“dëshiroj”), marr, njoh, dalloj, kuptoj, kërkoj, pres, mësoj, nxjerr, shkëput,
buroj, dëgjoj, heq, marr hua etj., shpreh objektin që shërben si pikënisje a
burim, në këso rastesh është e pranishme, si rregull, edhe kundrina e drejtë:
A ta do të kërkonin tne këm bëngulje nga të rin jtë zbatim in me
përpikm ëri të detyrave. Këtë njeri e njoh më shumë nga tregimet e të tjerëve.
Duhen fla ku r tej zakonet e këqija të trashëguara nga e kaluara.
7.1.6. Kundrina me paraijalën nga._ kur varet nga foije me kuptim të
gjerë largimi, si: largohem, shpëtoj, shkëputem, ndahem, ik, heq, zbres, ruaj,
ruhem, kam kujdes (ruaj, ruhem), mbroj, ndruhem, fshihem, trembem, katn
frik ë etj„ shpreh objektin nga i cili niset veprimi:
Ai s 'dinte si të shkëputej nga hallka e një martese që ishte bërë pa
dashjen e tij. Erdhi koha të çliroheshin nga njëri tjetri. E ka treguar m e kohë
shqiptari në ka frik ë itga pushka, apo j o l
Në këto ndërtime marrëdhëniet objektore mund të gërshetohen me
marrëdhënie vendore. N ëto kundrina me parafjalën nga mund të zëvendësohet
ndonjëherë me kundrina të rasës dhanore, p.sh. E ka treguar me kohë në ia ka
frikën pushkës, apo j o ?
7.1.7. Kundrina me parafjalën nga, kur varet nga foljet spastroj,
zhvesh, heq etj., shpreh diçka që hiqet nga një objekt:
Ligjet duhen spastruar sa herë del nevoja nga gjërat, të cilave u
kalon koha, duhen zhveshur nga çd o frym ë burokratike.
7.1.8. Kundrina me parafjalën nga, kur varet nga folje që tregojnë të
 262 K REU X II
ndarë, dallim, ndryshim, shpreh objektin që shërben si bazë daliimi a të
ndryshuari për objekte të tjera:
Burri s ’e ndan kurrë fjalën nga vepra.
7.1.9. Kundrina me parafjalën nga tnund të ndiqet nga një kundrinë
tjetër me paraijalët te/tek ose nëx duke shprehur njëra objektin e fillimit dhe
tjetra atë të fundit. Marrëdhëniet objektore në këto ndërtime gërshetohen me
marrëdhënie hapësinore, sidomos kur emrat janë konkretë, në rastin e fundit,
mund të mbizotërojnë marrëdhëniet hapësinore:
Tërë opinioni i kolektivit të uzinës kaloi ttga koittrolli i vetes tek
kërkimi i shkaqeve të jashtme.
7.2. Kundrina me paraijalën te/tek, ndërtuar kryesisht me emër njeriu
ose me përemër, shpreh krahas objektit, të cilit i drejtohet veprimi, edhe nuanca
hapësinore:
Unë e di! P randaj erdha te ti. K jo J ja lë...u sh lro i një fu q i të
pakundërshtueshme te Skënderi. Mësuesi vijonte të kishte shpresë e besim te
plaku.
7.3. Kundrina me parafjalë që përdoren në rasën kallëzore.
Të tilla janë kundrinat e ndërtuara me parafjalët me, për, pa, mbi, në,
nën dhe disa iokucione parafjalore,
7.3.1. Kundrina me paraijalën me shquhet për një pasuri të madhe
ndërtimesh e kuptimesh.
7.3.1.1. Mund të shprehë objektin që shoqëron sendin e shprehur
nga kryeljala; folja është në njëjës:
Teuta shkoi në mal m e të vëllanë.
7.3.1.2. Mund të shprehë mjetin ose veglën me të cilën kryhet veprimi:
Ne udhëtonim m e kalë. Shpesët bënë kaq shumë zhurmë m e krahët e
tyre sa e trembën inxhinierin. Fëmijët kanë shumë energji dhe kanë nevojë të
lozin nte top, të kërcejnë e të rrinë në ajër të pastër.
7.3.1.3. Kjo kundrinë, kur varet nga folje që shprehin përllogaritje,
matje, mund të shënojë njësitë e kësaj përllogaritjeje e matjeje:
Dëbora këtu matet tne metra. Frytshmëria duhet t'ju prijë dhe m e
këtë duhet t ’i matiiu punët tona.
7 .3.1.4. Kuadnna me paratjalën me, kur varet nga folje me kuptim in
e mbulimit, të -itbushjes . 'ë pajisjes e me kuptime të tjera të ngjashme, si:
vesh, mbath, mbështjell, lyej, ngjyej, mbuloj, shtroj, stolis, zbiikuroj, ujit,
spërkat, krip, pudros, ngarkoj, mbush, ngop, nginj, pajis, ushqej, furnizoj,
annatos, pasuroj etj., shënon sendin me të cilin kryhet veprimi:
Trimëreshë qëndroi edhe nëna e tij, që lagu m e gjaku n e saj rrugët
K U N D R IN A 263
në demonstratën e Korçës më 1943. M urati prishi dy arka të vjetra, përgatiti
një dërrasë si ato të shkollës dhe e leu m e bojë të zezë. Organet e pushtetit
duhet të ushqehen gjithnjë me njerëz të rinj.
7.3.1.5. Kur varet nga folja me kuptimin e përfitimit, si: bëj, ndërtoj,
sajoj, krijoj.formoj, gatuaj, përgatit, stis, brumos.fabrikoj, ngjiz, përbëj, përftoj
etj„ kundrina shfaq sendin nga i cili është përftuar objekti i shprehur nga
kundrina e drejtë në ndërtimin vepror dhe nga kryefjala në ndërtimin pësor:
Fëmijët tanë duhet t 'i britmosim edhe më mirë me ndjettja atdhetarie.
Ka edhe shtëpi që ja n ë ndërtuar m e qerpiç.
7.3.1.6. Kundrina me parafjalën me mund të varet edhe nga folje që
shënojnë fillim, vazhdim ose përfundim veprimi. Kur varet nga folje që
shënojnë fillim veprimi. kjo kundrinë mund të këmbehet me kundrinën me
parafjalën nga: Po efillojm ë m e analizën e rezultateve, pastaj vazhdojmë nte
kritikat dhe e përfundojmë m e detyrat.
7.3.1.7. Kundrina me paraijalën me. kur varet nga folje të diatezës
mesore, si: merrem, tallem, gajasem, etj., ose të diatezës veprore, si: qesh,
luaj (tailem), kaloj (kohën) etj., shpreh objektin mbi të cilin shtrihet veprimi:
Në Tiranë, ato kohë, kish mjaft të rinj që merreshin m e letërsi. Ishin
gajasur një ditë të tërë m e atë m i/ic me një barrë mustaqe, që qante e ulërinte
majë hurit. i turpëm ar për gjithë jetën.
7.3.1.8. Kjo kundrinë, kur varet nga folje që shënojnë ndryshim në
gjendjen e objektit të shprehur nga kundrina e drejtë në ndërtim vepror dhe
nga kryefjala në ndërtim pësor, shënon objektin që sjell këto ndryshime:
Tekstet e shkollës ne i freskojm ë m e përvojën e vendit tonë. Kushdo
mahnitet m e bukuritë e liqeneve të Lurës.
7.3.1.9. Nga ndërtimi e nga kuptimi, e afërt me këtë kundrinë është
edhe kundrina që varet nga një folje jokalimtare, si: ndodh, ngjan ose nga
folja kanr.
Ç ’p o ndodh kështu nte nm a? Se ç 'ka ai nte m ua?
7.3.1.10. Kundrina me parafjalën me mund të varet edhe nga folje
me kuptim të gjerë të përshtatjes, si: përshtatem, mësohem, familjarizohem,
ambientohem etj. Ndonjëherë, kjo kundrinë mund të këmbehet me kundrinën
në dhanore:
Gjahtarët ja n ë mësuar m e vështirësitë. Vullnetarët u mësuan shpejt
nte kushtet e punës.
7.3.1.11. Kundrina me parafjalën me mund të varet edhe nga disa
ndërtime kallëzuesish emërore;
Edhe Ismaili ishte i një mendjeje me të jatin. Jam në rregull me
264 KR EU X II
zbutim m e detyrave.
7.3.1.12. Në disa ndërtime, objekti i shprehur nga kundrina me
paraijalën me vihet në bashkëmarrëdhënie me objektin e shprehur nga kundrina
e drejtë në ndërtimin vepror ose nga kryefjala në ndërtimin pësor. Midis dy
objekteve mund të vendoset vetëm një lidhje e thjeshtë: Kur u ndez lufta, ata
panë se kishin të bënin m e një popttll ië tërë të armatosur. Mund të vihen
edhe në lidhje më të ngushta, të përputhen, të pajtohen, të gërshetohen. të
takohen. të puqen, të përzihen e tj.: Në shkollën tonë arsim i dhe puna
gërshetohen'me përgatitjen fizike dhe ashtarake. Mund të vihen në lidhje
barazimi, përqasjeje. zëvendësimi: Nota mitnd të zëvendësohel me shitmë stim uj
të tjerë të drejtë.
7.3.2. Kundrina me lokucionet parafjalore hashkë me, së bashku me
shpreh objektin që shoqëron sendin e shprehur nga kryeijala ose kundrina:
Shpresa dergjej së bushku m e plakut e tjera. kttrse Mihali e kalonte
natën me rehati në një dhomë së bashku me Llazur Mborjen.
7.3.3. Kundrina me lokucionin parafjalor në kundërshtim me shpreh
objektin. kryesisht vetën. në kundërshtim me të cilën realizohet veprimi. Kjo
kundrinë, zakonisht është e veçuar. sidomos kur ndodhet para foljes:
Ata vepruan n ë kundërsbtim nie udhëzim et, prandaj mtk patën
sukses. _
.-v fl
7.3.4. Kundrina me Tokucionet parafjalore në lidhje me. në raport
me. në krahasim me shpreh objektin. zakonisht vetën. në lidhje me të cilën
kryhet veprimi:
7.3.5. Kundrina me parafjalën për
7.3.5.1. shpreh zakonisht objektin. vetën a gjënë, në dobi a në të
mirë të së cilës kryhet veprimi:
Voionin të g jithëpër Demokracinë. Këto që kemi ndërtuar e që do të
ndërtojmë. i ketni p ë r veten tonë dhe p ë r brezat e ardhshëm.
7.3.5.2. Kur varet nga një shprehje e përbërë nga folja v j dhe nga një
ndajfolje mirë, keq, hidhur etj.. duke u paraprirë nga trajta e shkurtër e përemrit
vetor në rasën dhanore. kjo kundrinë shpreh objektin e ndjenjave tona:
A rtës tm k i lanë shttmë mbresë këto fjalë j o se mtk i vinte hidhitr p ër
gjyshen, po r se mtk i mbushej mendja që ajo të ishte aq në rrezik.
7 3 .5 3 . Kundrina me parafjalën p ër niund të shprehë edhe vetën a
sendin në vend të të cilit vepron dikush a diçka. Parafjalap ër atëherë mund të
këmbehet me iokucionin parafjalor në vëndtë:
Gëzimi bëri rojë për Agronin, që ishte i sënmrë. kur të shërohet ky
do të kryejë shërbimin për ië.
K U N D R IN A 265
7.3.5.4. Kundrina me parafjalën për mund të shprehë objektin që
shërben si kufizues, d.m.th. objektin brenda caqeve të të cilit është i vlefshëm
veprimi, parafjala për në të tilla raste mund të këmbehet me paraijalën në:
Mbaj m end që Rikut mtk ia kalonte njeri p ër këndint, aritmetikë dhe
b u k im h k rim .
73.5.5. Kundrinë me parafjalën për marrin edhe foljet që kërkojnë
motivim, si: qahem, ankohem, mburrem, krenohem, vtta jetj.. në këtë rast vihet
re edhe një gërshetim me marrëdhënie rrethanore-shkakore:
Duhet të qeshim dhe të qqjmë p ër m burrjet që shesim. Ne të shkretët
p ër se të mburremi? Hamdi Mëzezi lindi në Tiranë në një fam ilje punëtori, e
cila shpesh vuante edhe p ër bukën e gojës.
Shënim. Kundrina me parafjalën për e shprehur me emër a
përemër në rasën rrjedhore, kur varet nga folje që shënojnë të prekur
në kuptimin e gjerë të fjalës. shpreh zakonisht pjesë të trupit ose të
një sendi. Këtu marrëdhëniet kundrinore pjekin ose gërshetohen me
raportet rrethanore të vendit. Parafjala për është atëherë e
këmbyeshme me parafjalët nga ose pas:
Po lëre të flasë, o Kozi, mbase hedh kërrabën tek duhet e zë
p ër këm be atë që kërkojnë, - ngriti zërin një nga rrethi i Kedhajve
dhe it zgjat të ndukte murizarakim p ër mënge.
7.3.6. Kundrina me parafjalën p a shpreh vetën e sendin pa të cilin
kryhet ose jo veprimi. Në këto ndërtime parafjala pa është antonime me
parafjalën me dhe. krahas marrëdhënieve objektore, shprehen edhe marrëdhënie
rrethanore. sidomos kur etnri është i pashquar. kallëzuesi është zakonisht në
formën mohore:
Shkntaje me se të ditash, me stilograf, p a stilograf është puna jo te
ajo. Pa shkollë s ’do të bëhesha kurrë punëtor i vërletë. Oeniet e gjaila nitk
rrojnë dot pa ujë.
7.3.7. Kundrina me paraijalën mbi.
7.3.7.1. Kur varet nga folje që shprehin të ndikuar, si: ndikoj, rëndoj,
spekulloj etj., që shprehin të mbështetur, si: mbështetem. bazohem, bie etj.,
kjo kundrinë shpreh objektin mbi të cilin ushtrohet veprimi. Parafjala mbi
niund të këmbehet me parafjalën te, kur emri shpreh frvmor dhe me në, kur
emri shpreh send:
Qemalit iu duk se p ër të gjitha këto fa ji kryesor rëndomte m bi të.
Sido që të bëjnë pushtuesit, hakmarrja do të bjerë e fo rtë m bi ta. filo rja është

266 K R E ll X II
jona. Këto tregim e mbështeten m bi ndodhi të vërteta
7.3.7.2. Kundrina me paraijalën m bi,kur varet nga folje që shprehin
veprimtari mendore, si: mendoj, arsyetoj, etj.. si edhe nga folje të perceptimit
dhe të thënies, si: dëgjoj, lexoj, them,jlas, shkruaj, informoj etj., shpreh objektin
në lidhje me të cilin zhvillohet veprimi.
Si doli Tullaci nga dhoma, Alerti i ktheu çelësin derës dhe nisi 17
raportonte shokitt m bi aksionin e tij "interesant ’’.
Këto ndërtime me /w6/janë ndikime nga gjuhët e huaja, prandaj është
e këshillueshme që kundrina të tilla të zëvendësohen nga kundrina me
parafjalën për, me të cilat janë të ndërkëmbyeshme.
7.3.8. Kundrina me parafjalën në.
7.3.8.1. Kur varet nga folje që shprehin shndërrim, si: ndryshoj,
shndërroj, kthej. transformoj etj., tregon objektin në të cilin është shndërruar
sendi i shprehur nga kundrina e drejtë në ndërtimin vepror dhe nga kryefjaia
në ndërtim pësor:
Populli do ta shndërrojë vendin tonë në n jë parajsë të vërtetë. Qetësia
e parë u trondit, u kthye në n jë bëlbitje dvshimi.
7.3.8.2. Kundrina me parafjalën në, kur varet nga folje që shprehin
të bazuar. si: bazoj, qëndroj, përqendroj etj.. ose të ndeshur, të zënë si ndesh,
has, bie, pengohem etj., shpreh sendin a vetën që shërben si objekt për veprimin
e këtyre foljeve:
Me të m arrë veten nga topitja e këtij gëzim i të papritur, gëzim që nuk
mbajii gjatë, se ndeshi n ë kim dërshtim e Llazit, ajo ra prapë në plogështinë
e m ëparshme të ndjenjave e të mendimeve shterpë.
7.3.8.3. Kundrina me parafjalën në, kur varet nga folje që shprehin
të puqur me diçka, si: afroj, puq. bashkoj, lidh. përzihej, trazoj, ngatërroj,.
zihem, grindem etj., shpreh objektin që kufizon objektin e shprehur nga
kundrina e drejtë në ndërtimin veprorose me objektin e shprehur nga kryefjala
në ndërtimin pësor:
Sa më shum ë kohë të shkonte, aq më shumë të dy të rinjtë afroheshin
n ë mendim e, kuptime dhe simpatizonin njëri-tjetrin.
7.3.8.4. Kundrina me parafjalën në, kur varet nga folje, si: ndikoj,
sundoj, gjej, sjell (pasoja), ndihmoj, kopjoj, ndjek, imitoj etj., shpreh mjetin,
veglën e instrumentin, me anë të të cilit realizohet veprimi:
Leksionet u shumëzuan ttë shaptilograf Këto detaje të ndërlikuara i
prodhojnë nxënësit n ë torno. Nga çdo fsh a t i Shqipërisë m und të flasësh në
telefon.
7.3.8.6. Kjo kundrinë. kur varet nga folje. si: gdhend, skalit, derdh,
K U N D R IN A 267
etj., shënon lëndën me të cilën përgatitet objekti i shprehur nga kundrina e
drejtë, e cila është e pranishme në këto ndërtime:
Që kur ishte i vogël, ai gdhendte n ë dru objekle të ndiyshme.
7.3.9. Kundrina me parafjalën nën, kur varet nga folje me kuptim
hetimi, si: hetoj, shqyrtoj, shoh, analizoj, njoh, mësoj, studioj, etj., ndërtohet
me një rreth të ngushtë emrash, si: fiy m ë , dritë, aspekt, kënd, prizëm, të
shoqëruar me një fjalë përcaktuese, dhe shpreh kështu drejtimin a orientimin
që duhet të karakterizojë realizimin e veprimit:
Historinë e popullit tonë duhet la studjojmë nën prizmin e atdhetarisë.
7.4. Kundrina me parafjalë që përdoren me rasën rrjedhore.
Me rasën rrjedhore përdoren parafjalët nëpërmjet, kundrejt, ndaj,
para e përpara, rreth, pas e mbas, drejt.
7 .4 . 1. K undrina me parafjalën nëp ërm jet shpreh sendin, me
ndërmjetësinë e të cilit realizohet veprimi:
.Jeta mik m und të njihet vetëm nëpërm jet iibrave.
7.4.2. Kundrina me parafjalën kundër shpreh objektin në dëm të të
cilit realizohet veprimi ose gjendja:
Kundër demonstruesve u lëshuan qindra policë. A i ishte i p ari që u
ngrit kundër beut. Ne luftojm ë me të gjitha mënyrat kundër zakoneve
prapanike. Perlati luftoi kundër armiqve.
7.4.3. Kundrina me parafjalën kundrejt shpreh objektin të cilit i
drejtohet veprimi; në gjuhën e folur në këtë funksion përdoret shpesh parafjala
karshi. Parafjala kundrejt, në këto ndërtime, mund të këmbehet me parafjalën
ndaj:
M ësuesit m bajtën qëndrim të drejtë kundrejt gabimeve të disa
nxënësve.
7.4.4. Kundrina me parafjalën ndaj shpreh objektin, të cilit i drejtohet
veprimi. Parafjala ndaj. në këto ndërtime, mund të këmbehet me parafjalët
kundrejt:
Muhaxhiri s ’e mbajti dot druajtjen e tij ndaj këtij myzeqari. Të jem i
gjithm onë vigjilentë itdaj arntikut.
7.4.5. Kundrina me parafjalët para, përpara për folje me kuptim
zakonisht abstrakt, shpreh vetën , më rrallë sendin, në raport me të cilën
realizohet veprimi:
Përkulemi me respekt përpara kujtimit të dëshmorëve.
7.4.6. Kundrina me parafjalën rreth marrin foljet që shprehin
veprimtari mendore ose të thënë, si: mendqj, arsyetoj, lexoj, dëgjoj, them,
raportoj. shkruqj etj. Kjo parafjalë në këto ndërtime përdoret kryesisht në
268 K R EU XII
stilin shkencor, në stile të tjera zëvendësohet nga paraljala për ose mbi:
Gjiihë m uhabeti u vërtit rreth grave të ndërresës sonë, që e kanë
tejkaluar gjithm onë planin vjetor të prodhimit... Rreth lindjes së Skënderbeut
imagjinata popullore endi një qerthull legjendash të çuditshme.
7.4.7. Kundrina me paraijalët pas, mbas, shpreh zakonisht objektin
tek i cili synon veprimi:
Në të vërtetë, nuk ish e lidhur vetëm ajo pas të voglit, p or edhe Doka
vetë. Gjithë djemuria e Grizës shkallonte pas kësaj çupe.
7.4.8. Kundrina me parafjalën drejt shpreh objektin drejttë cilit synon
veprimi:
Trimat shqiptarë shkonin drejt vdekjes, me ballin lart, shikimin
përpara.
7.5. Kundrina me lokucionet paraijalore me anë, me anën, ndonjë
herë edhe me lokucionin parafjalor në sajë, shpreh mjetin a vetën me
ndërmjetësinë e të cilit realizohet veprimi:
Këto arritje i kemi edhe n ë sajë të Dritës. Letrën e dërguan në shtab
me aitë të korrierit.
KREU XIII
R R E IH A IO R I
1. Rrethanori është gjymtyra e dytë e fjalisë që vihet në marrëdhënie
rrethanore me gjymtyrën prej së cilës varet dhe lidhet me të me drejtim a
bashkim. Rrethanori tregon kryesisht vend, kohë, shkak, qëllim, mënyrë, masë
e shkallë, por edhe raporte të tjera. Ai varet nga një gjymtyrë që është shprehur
me folje, me mbiemër e me ndajfolje:
Kur kombe të tjera, më të forta, më të mëdha, më të organizuara u
përfshinëprej turqve me lehtësi, shqiptarët luftuan paprerë që m ë 1385 eg je r
m ë 1479, pothuaj një shekull të tërë m brojtënpavarësinë e atdheut dhe nderin
e armëve të tyre kundër sulltanëve më të tmerruar që ka nxjerrë Turqia, me
n jë trim ëri dhe m e n jë perseverancë të pathyer, që s 'kanë shoqe në histori të
botës.
Rrethanorët shprehen me një fjalë kuptimplote, me një lokucion ose
me një togfjalësh sintaksorisht të pandashëm, qoftë emër i përveçëm i përbërë,
qofitë togfjalësh tjetër i qëndrueshëm, qoftë togfjalësh i lirë:
Aty ka qenë, së pari, mësues im atë. N ë këto e sipër u dëgjua një e
gjëmuar motori. Me siguri që sot e kësaj dite nuk e kishte harruar. Arritën
shpejt në Q afën e Thanës. E kishin vendosur në vatrën ekulturës. Pas ndonjë
ore e ca ai la punën. N ë tri ja v ë p rill pothuajse kishin marrë fu n d të gjitha
punimet.
Rrethanorët shprehen më shumë me ndjafolje e lokucion ndajfoljor
ose me emër e përemër me parafjalë. Por herë-herë edhe me emra pa parafjalë
në rasën rrjedhore e kallëzore. Si rrethanor mund të funksionojë edhe ndonjë
pjesë tjetër e em ërzuar e ligjëratës. Dalin si rrethanorë edhe form at e
 270
K.REU X III
pashtjelluara të foljes, si: paskajorja, përcjellorja, forma me pjesëzën “pa” e
ndonjë tjetër. Në ndonjë rast të veçantë edhe ndonjë pasthirrmë onomatopeike:
A i fliste shtruar dhe pothuaj Itapur. Të nesërmen ndodhi diçka që
nuk m ë harrohet. N jë y ll i ri p o rritej maleve. Do të vij tëhënën. A i u mërzit
sëprituri. G rupi i vogël që ishte krijuar për shkak të Mete Aliut, u shpërnda.
Edhe ajo, ishte bërë traktoriste për shkak të tij. Foli pa u ndalur, Përparuan
p a u diktuar. Kom andanti dërgoi edhe tre partizanë për t ’u siguruar.
Rrethanori, duke hyrë në lidhje me gjymtyrë të tjera, shpreh raporte
të caktuara. Këto raporte kanë një gamë shumë të gjerë. Këtu do të trajtohen
vetëm raportet kryesore e më të qarta.
Në bazë të klasifikimit të rrethanorëve është vënë kriteri logjik-
gramatikor me nëndarje semantike. Sipas këtij kriteri dallohen rrethanorët e
vendit, të kohës, të shkakut. të qëllimit, të mënyrës, të sasisë.
Atyre mund t ’u shtohen edhe rrethanorët e kushtit e të lejimit.
2. Rrethanori i vendit
Rrethanori i vendit shpreh marrëdhënie hapësinore, tregon vendin e
kryerjes së veprimit ose të shfaqjes së tiparit:
Shkolla e bardhë shtrihej në të majtë.
Rrethanori i vendit varet nga gjymtyrë të shprehura me folje ose me
mbiemër zakonisht prejfoljor:
- Ne m ontatorët je m i gjithnjë në lëvizje: kur të mbarojmë punë këtu,
do të shkulim barakat e do të vemi t ’i ngulim gjetiu.Ky çelik i prodhuar në
Shqipëri ruan vetitë më të mira të mineralit dhe të njeriut që e prodhoi.
2.1. Rrethanori i vendit shprehet me:
2.1.1. ndajfolje ose lokucion ndajfoljor vendi:
Po shokët ku jan ë? - Këtu. Ku të je n ë gjetkë? Shoqet i kanë gjetur
aty ku çelen toka të reja duke shkallmuar shkëmbin. Dëbora kishte shkrirë
dhe vende-vende ishin form uar pellgje.
2.1.2. emër me ose pa paraijalë:
Kishin ardhur nga Tiranapër të ndihmuar bazën. Piklat e shiut binin
m bixham a. Treni kaloi me shpejtësipara barakave. Mallrat tona eksportohen
nëpër botë. Nuk do ta linte djalin rrugëve.
2.1.3. togfjalësh:
Policia u gjen d menjëherë në vendin e ngjarjes. Gjithçka që ndodhi
përpara asaj kthese, iu duk tashti e largët.
Ndonjëherë rrethanori i vendit tregon vend në kuptim të figurshëm:
Nëpër errësirë ndihej zëri i komisarit. Institutiynë pranon nëgjirin
RRETHANO Rl 271
e vet vetëm njerëz të kualifikuar.
2.2. Rrethanori i vendit, bashkë me gjymtyrën nga e cila varet, mund
të shprehë marrëdhënie hapësinore dinamike ose statike, në kontakt a në largësi,
rrafshore e vëllimore. Marrëdhëniet hapësinore në kontakt a në largësi,
rrafshore a vëllimore, meqë nuk shfaqen gjithmonë nga tregues të veçantë
gramatikorë, do të jepen përbrenda ndarjes: rrethanor vendi statik, rrethanor
vendi dinamik.
2.2.1. R rethanori i vendit sta tik tregon vendin në kuptim in e
zakonshëm të fjalës, vendin ku ndodh a kryhet një veprim a gjendet një send
a një vetë. Rrethanori i vendit statik shprehet me:
2.2.1.1. ndajfolje:
Po me 7 prill ku ishte ti? Atje do të lëtnë djersën tonë, për ndërtimin
e veprës madhështore të pesëvjeçarit.
2.2.1.2. emër të prirë nga parafjalët në, mbi, pranë, matanë, përtej,
afër, poshtë etj.
Këm bët e drunjta ishin p o sh të krevatit. K ryetari i bashkisë dhe
postkomandanti ishin mbyllur nështëpi. E mbante ende pranë vatrës. Ky fsh a t
ndodhej m atanë maleve. Përtej kopshtit ngrihej shtëpia.
2.2.1.3. togljalësh:
Në malin e Dajtit ka shumë vende të bukura.
2.2.2. Rrethanori i vendit dinamik tregon drejtim të përgjithshëm të
lëvizjes, pikënisjes, pikëpërfundimin e saj, shtrirjen në hapësirë, ndonjëherë
që nga pikënisja deri në pikëpërfundim.
2.2.2.1. Rrethanori i vendit që tregon drejtim të përgjithshëm të
lëvizjes varet nga gjymtyrë të shprehura me folje që tregojnë lëvizje e drejtim
në përgjithësi, si: drejtohem, nisem, kthehem, shkoj, vij, ia mbaj, rend, vrapoj,
shpejtoj, fu tem etj. Ai shprehet me:
2.2.2.1.1. ndajfolje:
A e pyete kur do të vijë makina këtej? U turrën të dy të futeshin
brenda. P ër atje isha nisur. Ku p o shkoni, zotërinj?
2.2.2.1.2. emër të prirë nga parafjalët nga, për, drejt etj.
Vrapontep ë r nështëpi. Autokolona, sizvarranik ifuqishëm i hekurt,
rrëshqiste drejt veriut. Tufa e ndërkryer e bujqve u drejtua nga sarajet e
beut;
2.2.2.1.3. togfjalësh:
Forcat u nisën p ër në atësektor ku u caktuan, dhe do të kthehen nga
a i vettd m e të gjitha detyrat të plotësuara.
2 2 .2 .2 . Rrethanori i vendit që tregon pikënisjen e lëvizjes, mund ta
272 K R EU XIII
japë atë në drejtime të ndryshme. Ai varet kryesisht nga gjymtyrë të shprehura
ine folje që tregojnë të ndarë a të larguar nga një vend, si: iki, shkoj, vij,
largohem, nisem, n jed h , pikoj, ndahem, shkëputem etj. Ai shoqërohet ose jo
nga pjesëza që. Shprehet me:
2.2.2.2.1. ndajfolje:
Që aitilej do të qëllonte më lirshëm. Prej andej vinin jo n et e një kënge
të fiq ish m e burrash. Në këtë kohë nga krahu i djathtë i bregut, nga kishte
zbritur komandanti, u dëgjuan tri bomba dore dhe disa automatikë. Megjithatë,
gruzakët mik ikën që këtej, nuk i braktisën asnjëherë këta rripa;
2 .22 .2.2 . emër të prirë nga paraijalët nga dhe prej:
Nuk shpërngulem i ne nga fsh a ti, baba; me kohë këtu do t ’i kemi të
gjitha të mirat. Herë p as here i pikonte prej faq es ndonjë pikë gjak;
2 .2.2 .23 . togfjalësh:
Në qoftë se largohesh nga ai vend, armiku do ta ketë më të lehtë. Kitr
u nda, prej asaj sh tëp iejsh te ende e vogël, po në luftë ra si burrat.
2.2 .2 3. Rrethanori i vendit që tregon pikëpërfundimin e një lëvizjeje,
varet nga gjymtyrë të shprehura me folje që tregojnë të mbaruar ose vazhdim
të veprimit, të kufizuar në një cak vendor, si: arrij, mbërrij, sos, shpie, çoj,
dërgoj, ndjek. Ai shoqërohet ose jo nga pjesëzat deri, gjer. Shprehet me:
2.2.2.3.1. ndajfolje:
Do të çoj deri atje pastaj do të kthehem. Të rinjtë e ndoqën me sygjer
tutje;
2.2.23.2. emër të prirë nga parafjalët te, nëdhe lokucionet parafjalore
deri (gjer)në, deri në:
Dert n ë Shkodër d o t j’ u çojmë ne, te përmendorja shkoni vetë;
2 ,2 .2 3 3 . togfjalësh:
D eri n ë postën m ë të afërt atij i kishin mbetur edhe dhjetë minuta
rrugë. D eri n ë atë ku o të do të lartësohet diga.
2.2.2A . Rrethanori i vendit që tregon shtrirje në hapësirë, varet nga
gjymtyrë që shprehen me folje me kuptimin zakonisht të lëvizjes, dhe jepet
me emër të prirë nga parafjalët nëpër, në ose në rrjedhore pa parafjalë:
N ë m al në atë kohë lëviznin shitmë çeta partizane. N ë botë lëvrijnë
shumë mjete fluturuese. Ato ditë shumë shokë ilegalë lëviznin nëpër qytete.
Udhëtarët e rrallë të asaj mbrëmjeje ecnin trotuareve. Fshatarët shpejtonin
arave.
Rrethanori i vendit mund të tregojë shtrirjen në hapësirë nga pikënisja
në pikëpërfundim:
A i më p a me vërejtje që nga maja e opingave të grisura gjer te kapela
RRETHANORI 273
me y ll të kuq.
3. R reth a n o ri i kohës
Rrethanori i kohës tregon karakteristikë kohore të veprimit, të gjendjes
e të tiparit:
Shqipëria nuk ka lejuar dhe nuk do të lejojë kurrë që t ’ipreket asnjë
e drejtë e saj kombëtare e ndërkombëtare nga kushdoqoftë.
Rrethanori i kohës varet nga gjymtyrë të shprehura me folje ose me
mbiemër zakonisht prejfoljor:
N ë pranverë fu sh a e gjerë ishte veshur me ngjyra e me blerim të
freskët. Ndeshja fd lo i në orën e caktuar. Pima e fd h ta r herëtje p rezultate më
të qëndrueshme.
3.1. Rrethanori i kohës shprehet me: •
3.1.1. ndajfolje dhe lokucion ndajfoljor kohe:
Armiku nuk na ka parë kurrë të gjimjëzuar. Nesër grupi mund të na
ja p ë të dhëna më të sakta. Ishte kohë lufte dhe njerëzit flin in herët. Ditë për
ditë majat e maleve që nga Kruja gjer në Qafë Kërrabë mbuloheshin nga një
mjegull e dendur;
3.1.2. emër me ose pa parafjalë:
Filluan të bisçdonin nga do t ’ia nisnin punës tënesërmen. Udhëtuan
natën. Nga java do të je m me pushime. Do të ngrihemi me natë. Para çlirimit
i vetmi m jet p ër punim in e tokës ishte parm enda e drurit;
3.1.3. togfjalësh:
Kalibja e braktisur e çobanëve çdo mëngjes kthehej në një shkollë të
vogël. N ë demonstratën ep a rë të28 nëntorit ajo ishte në mes të demonstruesve,
Që prej atij çasti nuk fo lën më p ër çështje sekrete.
3.1.4. forma të pashtjeliuara të foljes:
X hem ali tha duke ecur se busti kish dalë i mirë. M e tëardhur, Petriti
zuri të shkruajë.
3.2. Rrethanori i kohës karakterizon veprimin e tiparin e shprehur
nga fjala prej së cilës varet, pa ose me cak kohor.
3.2.1. Rrethanori i kohës mund ta karakterizojë veprimin e tiparin pa
treguar cak kohor; ky rrethanor shprehet me:
3.2.1.1. ndajfolje e lokucion ndajfoljor kohe:
Kështu të punoni djema gjithnjë. Ekipi mblidhej natë për natë dhe
diskutonte p ë r detyrat e ditës së nesërme;
3.2.1.2. emër me ose pa paraijalë:
Të nesërmen, ktir u takuam n ë mëngjes në Institut, i shtrënguam
 274 K R EU X H I
dorën njëri-tjetrit. Edhe gjatë periudhës së pasluftës ka pasur përpjekje.
sakrifica. M brëm jeve gjatë shtatorit bie vesë;
3.2.1.3. togfjalësh:
Pas p a k ilitësh spitali do të tërhiqej nga ai fshat. Javët e para
punëtorët, me ta parë, ijepnin shenjë njëri-tjetrit. Një valë e tnadhe urrejtjeje
i kish pushtuar ato k o h ë partiianët.
3.2.2. Rrethanori i kohës që karakterizon një veprim ose tipar me
cak kohor. mund të tregojë: pikëfillim kohor, pikëmbarim kohor.
3.2.2.1. Rrethanori i kohës që tregon pikëfillimin kohor, prihet
zakonisht nga pjesëza që dhe shprehet me:
3.2.2.1.1. ndajfolje kohe:
Ne që so t shohim qartë të ardhmen tonë. Që atëherë troktharakët
s 'panë një ditë të bardhë. Që nesër do të fillojm ë punën p ër përgatitjen e
mbjelljeve;
3.2.2.1.2. emër me parafjalë:
Unë kam qënë këtu që n ë fillim dhe kam dëgjuar gjithë bisedën tuaj.
• Q ë nga 1912 Shqipëria mban lart e të papërlyer flam urin e vet.
3.2.2.1.3. togfjalësh: . me mbiemër kryesisht foljor:
Q ë atë ditë ai s ’ka ardhuf më: Që n ë atë kolië thuhej se liria i ka
rrënjët në gjak.
3.2.2.2. Rrethanori i kohës që tregon pikëpërfundimin kohor, prihet
zakonisht nga pjesëza deri/gjer dhe shprehet m e :.
, 322.2.2.1. ndajfdije kohe: ,
Sa e sa gjëra paskësh pasur ky dhe s ’ia kish zënë syri gjer atëherël
3 .2 .2.2 2. emër me parafjalë: .
Në shtab ndenjën gjer në mbrëm je. D eri n g a p rilli do t ’ia kemi dalë
mbanë kësaj puner Lavdia studionte gjer pas mesnate.
3.2.22.3; togfjalësh:
Ishte ushtria më e fo rtë dhe më e tmerrshme që ish parë gjer n ë atë
kohë. D eri n ë këtë çast nuk ketni asnjë njoftim nga grupi i gjeologëve.
3.2.2.3. Rrethanori i kohës mund të tregojë shtrirjen në kohë që nga
pikëfillimi deri në pikëpërfundim:
A i punonte nga m ëngjesi n ë mbrëmje.
3.2.2.4. Rrethanori i kohës që karakterizon veprimin me cak të përafërt
kohor, ndërtohet me:
- një emër të prirë nga parafjalët nga, rreth, në, më, të shoqëruara ose
jo nga pjesëzat aty, andej:
, A ty ng a m b rëm ja krisi po rta dhe ilegalët një nga një dhe me
R R ET H A N O R I 275
ndërprerje hvnë brenda. Ai kish mbetur nëflalë me Emirën të takohej aty nga
ora një. D o të lidheshin në telefon me shokët e galerisë aty rreth orës
dymbëdlijetë. Nga ja v a m und të vij edhe unë në shtëpi me lejë. Rreth drekës
kishte rënë një shi ifo rtë dhe të rinjtë ishin vërsulur nga lumi p ër të shpëtuar
bagëtinë. A nd ej n ë të afruar të drekës u takuan të dy kompanitë tona.
3.3. Marrëdhëniet hapësinore gërshetohen me marrëdhëniet kohore,
kur rrethanori shprehet me emër, si: rrugë, udhë, shteg, monopat, pyll, fushë
etj.,në rasën rrjedhore të shoqëruar ose jo nga fjalët gjithë. tërë, dhe kur folja
nga e cila varet, nuk tregon lëvizje:
R rugës më tregoi se kush qe Dule kaçaku. Këto këmborë tingëllinin
tërë udhës.
4. Rrethanori i shkakut
Ky rrethanor tregon shkakun e përftimit të veprimit a të tiparit ose
motivimin e veprimit e të gjendjes:
S ’më zinte gjiimi nga shqetësimi. Këto ia kishin thënë nga inati.
Rrethanori i shkakut varet nga gjymtyrë të shprehura me folje ose
'
Sytë u shkëlqenin nga hnnturia. Koijmndanti, i kënaqur nga stërvitja, ■
i përgëioi ushtarët. • ■ • .
4.1. Rrethanori i shkakut shprehet më: ' '
4.1.1. ndajfolje: . , .
Pse pushoi m uiika? Ç 'pate, pse, u skuqe?;
4.1.2. emër në'rasën emërore me parafjalën nga; në rasën kallëzore
zakonisht të pashquar, me parafjalën p ër ose me, sidomos pas foijesh që
tregojnë proçese psikike e në radhë të parë. ndjesi; në rasën rrjedhore me
parafjalën prej ose pa parafjalë; me emër të prirë nga lokucionet parafjalore
nga shkaku (i), për shkak (të), për arsye (të), nga puna (e), p ë rp u n ë (të), për
hir (të) etj.
Të gjithëve u digjnin sytë.prej tymit, p o asnjeri nuk largohej nga
vendi i punës. I tregonin këpucët njëri-tjetrit dhe këputeshin së qeshuri. Ish ,
miqësuar me Ajetin p ë r shkak të ndihmës së madhe që i je p te ky shoqërisë.
Për hatër të tij kish marrë nëpër këmbë të bijën;
Shënim Kur shprehet me emër në rasën emërore me
paraflalën nga, ka raste takimi me kundrinën e zhdrejtë me
parafjalën nga. Kur emri shpreh frymorë , ndërtimi funksionon si
kundrinë, kur emri nuk shpreh frymor, ndërtimi më së forti funksionon
 RRETHANORI 277
276 K R EU X III

dy ndërtohen me ndajfoljetpse, përse. Situata ose konteksti luajnë rolin kryesor

si rrethanor shkaku:
në dallimin e tyre. Rrethanori i qëllimit shënon fakt të synuar, kurse ai i shkakut
Pemët u rrëzuan nga era. Pemët u rrëzuan nga ariu.
fakt real. 1 • .
4.1.3. togfjalësh:
6. Rrethanori i mënyrës
Punonjësit të grumbullimit i erdhi shumë keq nga ai qëndrim i mikut
Rrethanori i mënyrës tregon cilësinë e veprimit, të gjendjes, shkallën
të tij. N doshtap ë r këtë arsye ka këputur marrëdhëniet edhe me shtëpinë tonë.
e shfaqjes së tij a të tiparit ose mënyrën e kryerjes së veprimit a të shfaqjes së
4.1.4. përcjellore:
tiparit:
Këta ishin ushtarë të gjallë, që, gabimisht, i kishin hedhur mbi qerre
A i që punon mirë, fle t mirë. Vullnetarët punonin me gjithë shpirt.
iu k e i kujtuar të vdekur.
Banonim së bashku. Toga u sul m e vrap drejt objektit.
Rrethanori i mënyrës plotëson zakonisht një gjymtyrë të shprehur
5 . Rrethanori i qëllimit
me folje, ndonjëherë edhe me mbiemër foljor:
Rrethanori i qëllimit tregon qëllimin e veprimit: Kemi ardhur këtu
Të punosh mirë do të thotë t ’i japësh shoqërisë, të punosh keq do të
për punë.
Rrethanori i qëllimit varet nga gjymtyrë të shprehura me folje, rrallë thotë t ’i marrësh shoqërisë. Ishte një skicë e punuar shpejt e shpejt, p o e
punuar bukur.
edhe me mbiemër foljor:
6.1. Rrethanori i mënyrës shprehet me:
Përse duhet të shkoj te doktori? S 'do shumë mend: p ë r të mirën tënde.
6.1.1. ndajfolje e lokucion ndajfoljor mënyre:
Shkoi në postin e ndërtuar p ë r vrojtim.
Ekipi i vuri për detyrë vetes të stërvitej m ë mirë, të lëvizte mëshpejt,
5.1. Rrethanori i qëllimit shprehet me:
të sulmonte m ë rreptë. A i ua kish thënë hapur gjyqtarëve mendimin e tij. Ia
5.1.1. ndajfolje:
nisi dëbora shtruar. Atë d itë partizanët u ndeshën th ik ë m ë th ik ë me armikun.
Përse të vejë Jani në arat e gjata natën?;
5.1.2. emër kryesisht abstrakt në rasën kallëzore të pashquar të prirë Unë e njoh pëllëm bë për pëllëm bë Kolonjën. Do të vinim stivë-stivë grurin e
porsakorur. Pse s ’e thua copë, po i bie tërthorazi?;
nga parafjala për e rrallë në:
6 .1.2 . emër në rasën kallëzore me parafjalët me, pa, në, në rrjedhore
Azis Turhani dhe avokat M eçoja erdhën p ë r ngusitëllim. T ’i e di që
me paraijalën sipas:
më duhen p ë r koleksion. Unë kam ardhur p ë r tjetër punë.
Diktatura duhet shtypurpa mëshirë. Ai kishtepimuar nëfshehtësi të
Rrethanori i qëllimit i shprehur me një emër konkret në rasën kallëzore
p lotë p ër shpikjen e tij. Detyra duhet kryer me përpikëri. Secili të shpërblehet
të pashquar të prirë nga parafjala për dhe që varet nga folje që tregojnë lëvizje,
sipas punës;
si: shkoj, vij, dal etj., gërshetohen me marrëdhenie kundrinore:
Djemtë shkuan në m alpër dm. Ata vijnë këtupër gjah. N ë Grizë do 6.1.3. togfjalësh, gjymtyra bosht e të cilit është shprehur me fjalët
mënyrë, formë, masë, cilësi etj., kurse gjymtyra plotësuese është shprehur me
të shkonte p ë r kaslitë Piloja;
një mbiemër ose me një emër në rrjedhore të pashquar ose me togljalësh të
5.1.3. togfjalësh:
tipit frazeologjik:
P ër zbatimin e reformës agrare u krijuan komitetet e fshatarëve të
varfër. Armikupërpiqet që çdo gjë ta shfrytëzojë për qëllimet e tij. Kemi shitur Hapat e njerëzve gjëmonin në mënyrë tëfrikshm e. A i në ato kohëra
e shpinte hiq e mos e këput;
në ato kohë kaun e parm endës për pajë;
6.1.4. përcjellore;
5.1.4. paskajore:
Për çudi aeroplanët nuk erdhën për ië bombarduar. Ushtarët ishin A to quhen përdredhore, sepse e hedhin gjylen duke e përdredhur.
6.2. Nga kuptimi, siç u përmend edhe në përkufizim, dallohen dy
rreshtuar për f u siërviim.
5.2. Rrethanori i qëllimit herë-herë dallohet me vështirësi nga lloje rrethanorësh mënyre; rrethanor mënyre që tregon cilësinë e veprimit, të
gjendjes a të tiparit ose shkallën e shfaqjes së tyre dhe rrethanor mënyre që
rrethanori i shkakut, në gjuhën e folur, madje edhe në gjuhçn e shkruar, kur të
278 is.Ri.tj x m
tregon mënyrën e kryerjes së veprimit.
6.2.1. Rrethanori i mënyrës që tregon cilësinë e veprimit. bën punë
të ngjashme me përcaktorin. është. si të thuash. përcaktor i foljes dhe shprehet
me ndajfolje e iokucione ndajfoljore, me emër të prirë nga parafjalë. si: me.
pa, në etj., nte togfjalësh të zakonshëm e frazeologjik:
Biseduam me të miqësisht dhe ai na u përgjigj thjesht. Të gjorët.
jetën e kaluan ku rafslta, tnos u vrafsha. Ne duhet të punojm ë m e m end ose
m e plan, si i thoni tani ju, bijtë e mi. Anija e huaj lëviztepa rregull në ujërat
tona, p o anija jonë e ndiqte m e shpejtësi dhe e zuri n ë befasi. Ua dhurojmë
m e gjithë zemër. A i fo li tërë inat.
6.2.2. Rrethanori i mënyrës që tregon shkallën e shfaqjes së veprimit.
të gjendjes a të tiparit. varet nga një rreth i kufizuar foljesh që tregojnë dëshirë,
ndjenjë, gjendje të brendshme, gjendje fizike ose ndryshim në gjendjen e
subjektit etj. dhe shprehet me ndajfolje e lokucione ndajfoljore. me emër rne
kuptim të cilësisë të prirë nga parafjalë:
/ ngjan krejt tëjalit. Oeshi m e lot. E bëri këtë punë p a m end në kokë.
Shqiptari e pret mikun si jo ntë mirë.
6.3. Rrethanori i mënyrës që tregon mënyrën e kryerjes së veprimit
shprehet me:
6.3.1. ndajfolje e shprehje ndajfoljore mënyre:
Gjithmonë kështu të veproni djema. S'bën ashtu, o xha Stefan! -
Murat, mos i bërtit gocës! - i doli zot Tasili. që e dinte se ctjo bënte pjesë në
rininë antifashisle fshehurazi- Nga çasti në çast mt/nd lë takoheshin hallëpër
ballë e të shiheshin sy n ë sy;
6.3.2. emër të prirë nga parafjalët me. pa etj:
U turr m e vrap drejt bunkerit. Rrugën për në stan e bëri m ë këmbë.
Kush punon p a kujdes, n u kfu t gjë në thes. Korrierët venin e vinin p a pushim.
Am a edhe ti, si shum ë p o e tepron, - tha nëpër dhëntbë i deleguari;
6.3.3. forntë të pashtjelluar rnohore dhe përcjellore:
Atë mbrëmje ajo jliste duke qeshitr për gjëra serioze. X ha Selimi
tregonte pa u ngutur histori të vjetra. Veterani ecte duke çaluar;
6.3.4. me togfjalësh:
Detyral duhen plotësuar m e çdo kusht. E gjithë skitadra punon e
mobilizuar nën drejtimin e trajnerit të vet të zot.
6.4. Rrethanori i mënyrës mund të tregojë mënyrën e kryerjes së
veprimit nëpërmjet një krahasimi. Në këtë rast ai shprehet me:
6.4.1. emër me ose pa parafjalë. të prirë ose jo nga pjesëzat si.posi:
Jemi shërbëtorë të popullit. prandaj njerëzve të mos u përgjigjem i si
R R in'HANO RI 279
m e pahir. Të pavullnetshmit zvarriten si krimba në jetë.
6.4.2. ndajfolje, sidomos ndajfolje të formuara me prapashtesën -
isht nga emra që në vetë kuptimin e tyre leksikor bartin cilësi, si: burrë, mik,
trim, vëlla, plak etj.
Foli duke vendosur pëllëmbët këlliç anës buzëve që zëri të mos merrte
fushën. Djersët i kullonin çurk. Armika sulmon egërsisht, po edhe ne ama
luftojmë burrërisht;
6.4.3. onomatope me funksion ndajfoljeje:
M endohej duke ecur zhap e zhup nëpër dëborë. E mblodhi f ë t e fë t
ktyesinë. Paf-paf, paf-puf, rreh zemra e vogël.
7. Rrethanori i sasisë
Rrethanori i sasisë tregon karakteristikë sasiore, masën e veprimit, të
gjendjes. të kohës, të hapësirës, shkallën e një cilësie a mënyre veprimi:
Sa m ë fo r t të mendosh, aq m ë sh u m ë duhet të veprosh.
Rrethanori i sasisë varet nga gjymtyrë të shprehura kryesisht me folje,
po ngandonjëherë edhe me mbiemër foljor ose mbiemër që tregon përmasa, si
igjerë, ingushtë, ilartë, i thellë, ilargët. iafertet}.. me ndajfolje, m eem ërqë
tregon masë, vëllim, peshë, çmim.
7.1. Rrethanori i sasisë shprehet me:
7 .1.1. ndajfolje e lokucione ndajfoljore sasie:
Ai punon shum ë, o xha Miti, mos i shiko dorën! Të matim shtatë
herë. të presim një herë;
7.1.2. togfjalësh të fonnuar nga një emër me ose pa parafjalë që tregon
njësi matjeje, si: metër, kilogram. litër, orë, vjet, lek etj.. dhe nga një numëror
themelor ose përemër i pacaktuar:
Unë kam dyzet e ca vjet që punoj drurin. Për disa çaste uvendos një
qetësi sa mik dëgjoheshin as frym ëm arrjet e tyre. Pastaj edhe tregtcirët këtu
fitonin gjashtë-shtatë fran ga për kuintal;
1 .1.3. togfjaiësha të tjerë, sidomos të karakterit frazeologjik:
Ai bisedoi me të m ë s h u m ë se gjysntë ore. Dini u ngrit gjatë këtyre
dy-tri orëve lart nga dhjetë herë. Po brigjet ishin një të zgjatur dore afër.
7.2. Rrethanori i sasisë rnund të shprehë sasi kohe ose hapësire të
përcaktuar mirë, përafërsisht ose në mënyrë tepër të përgjithshme:
Ndenja kaçak tre vjet. (-Që kur këtu?) - Ka nja 3 m uaj. Sirena e
lokomotivës kishte gjëmuar disa herë.
7.2.1. Rrethanori i sasisë tregon masën e largësisë të'gjatësisë, të
gjerësisë e të lartësisë, shprehet me togfjalësh, gjymtyra kryesore e të cilit
280 K R E U XIII
është emër që tregon njësl matjeje të hapësirës, si: metër, pëllëmbë, pash,
këmbë, gisht, bërzhik eij.: ■ Rrethanori i kushtit ka pika takimi dhe me kundrinën. Ai mund të plotësojë,
Sa ika ajo, hapi sytë dhe pa murin, që e kishte dy pëllëm bë më tej.
A to y je ja n ë larg, shum ë larg, miliarda kilometra. Ngjitëm një mur dy m etra
të lartë.
1 2 2 . Rrethanori i sasisë që tregon masën e kohës, varet nga gjymtyrë
të shprehura me folje me kuptim të caktuar leksikor dhe shprehet me emër që
tregon periudhë kohe, të prirë o sejo nga paraÇalë. Të tillë emrajanë: minutë,
orë, ditë, n a të ja v ë , muaj, dimër, verë, shekull, epokë, semestër etj. Këtaemra
janë të shoqëruar zakonisht nga numërorë rreshtorë ose fjalë si: tërë, gjithë, i
tanishëm, i shkuar, i ardhshëm, plot rrumbullak etj.;
Kem i m ë se 25 vjet që punojm ë bashkë, Inxhinieri e rregulloi n ë dy
iitë.
Në këto rrethana gërshetohen raportet kohore dhe sasiore. Rrethanori
mund të merret edhe si rrethanor kohe.
7.2.3. Rrethanori i masës së tiparit plotëson zakonisht një folje, një
mbiemër një emër që, me kuptimin e vet leksikor, tregon tipar dhe është në
funksionin e pjesës emërore të kallëzuesit emëror ose të përcaktorit kallëzuesor:
Unë e çmoj pa masë sinqeritetin tuaj dhe ja m sh um ë e gëzuar që po
bisedojpër këto gjëra me një mik të vjetër. Drita kishte nisur të zbardhëllonte
m ë shum ë.
7.2.4. Rrethanori që tregon masën e vëliimit, të peshës, të çmimit a
të vlerës, vjen zakonisht pas foljeve moskalimtare me kuptim të përgjithshëm
të matjes, si: peshon, kushton, vlen etj., dhe pas foljesh kalimtare, si: nxë,
ngërthen, mban (nxë), merr (nxë) etj. Shprehet kryesisht me emra që tregojnë
njësi matjeje, si: lek, kilogram, litër etj.:
Më bëri m irë kura, se katn shtuar 4 kilogram. Libri ishie shum ë i
biikur dhe kushtonte vetëm 2 lekë.
8. Rrethanori i kushtit
Rrethanori i kushtit shpreh një hipotezë ose kusht, nga plotësimi i të
cilit varet plotësimi i veprimit; përdoret kryesisht në gjuhën e shkruar.
N ë rast alarm i,fikni dritat!
Rrethanori i kushtit plotëson gjymtyrë të shprehura me folje që mund
të jenë në mënyrën kushtore, në urdhërore ose në dëftore në kohën e ardhme
dhe në të tashmen (me kuptimin e së ardhmes). Pra gjithsesi veprimi nuk
është kryer në të vërtetë. Ky rrethanor të shumtën e herës del si gjymtyrë e
veçuar. Veçimi spikat kushtin në fjali. Marrëdhëniet kushtorejanë më të qarta
RRETHANORI 281
kur ky rrethanor është i shoqëruar nga pjesëza vetëm, që thekson kushtin.
sido që rrallë, edhe një emër a mbiemër foljor.
8.1. Rrethanori i kushtit shprehet me:
8.1.1. emër të prirë nga lokucionet parafjalore nërast, nëpam undësi:
N ë rasi su lm i nga armiku, tërhiquni në drejtimin tonë dhe, n ë
p am u n d ësi tërheqjeje, sulm oni ballë p ër ballë:
8.1.2. emër të prirë nga paraijalët me ose pa:
M e kujdes më të madh m und ta prodhojm ë edhe këtë aparat. Pa
fls h e k ë s 'mbahet kalaja. Pa pjesëm arrjen aktive të populht demokracia nuk
m und të jetojë. M e mendje të huaja, mjerë këmbët tuaja;
8.1.3. ndajfoljet ndryshe, përndiyshe në periudhë:
Do të dilnifaqebardhë, ndryshe, mos m ’u ktheni në shtëpi, ~u tha ajo
djalit e vajzës kitr i përcolli vullnetarë;
8.1.4. formë të pashtjelluar mohore ose përcjellore:
Përveçkësaj, aithotëse, duke gërm uar sa më në thellësi, zvogëlohet
mundësia e dëgjimit të zhurmës së qysqive nga kështjellarët. S ’e arrin dot pa
nxituar.
9. R re th a n o ri i lejimit
Rrethanori i lejimit tregon fakt, në kundërshtim me të cilin kryhet
veprimi, fakt që pritej të pengonte veprimin, po , fundi i fundit, s’e pengon:
Punonte sa për dy veta m e gjith ë m oshën e kaluar.
9.1. Rrethanori i lejimit del kryesisht i veçuar. Ai shprehet me:
9.1.1. togfjalësh, gjymtyra kryesore e të cilit është emër i prirë nga
parafjala me e fjala gjithë.
Të dy trotuaret e mbitshura p lot derdhin një pjesë të kalimtarëve në
rrugë, m e gjithë vërshëllim at e paprera të bilbilave të policëve.
9.1.2. formë të pashtjelluar mohore:
Shfrytëzuesit rronin mirë p a punuar.
Shënim. Në gjuhën letrare, sidomos në stilin administrativ,
publicistik e shkencor, përdoret gjithashtu një emër, përemër a
togfjalësh i prirë nga lokucioni parafjalorpavarësisht nga. Përdorimi
i këtij ndërtimi, që vjen nga ndikimi i gjuhëve të tjera, s’është i
këshillueshëm, kur është piotësisht i barasvlershëm me një emër,
përemër, togfjalësh të prirë nga parafjala me e fjala gjithë:
282 KRHU X III

Ata arritën rendimente lë larta në grurë, pavarësisht itga

m oti i keq. Ata arritën rendimente të larta, m e g jithë m otin e keq.

KREU XIV

GJYMTYRË TË TJERA TË DYTA

1. Përveç gjymtyrëve të dvta që vështruam -përcaktorë. kundrina.

rrethanorë dhe nënllojeve që ngërthehen prej tyre, në fjali dalin edhe gjymtyrë
të tjera. që zënë një vend të veçantë në mes gjymtyrëve të dyta: ato mund të
jenë në raporte kuptimore barazie, bashkërenditjeje me gjymtyrë të tjera. ose
të bashkëlidhura me to. por në formë nënrenditjeje. duke qëndruar në periferi
të gjymtyrëve të dyta, për pjesën më të madhe, në një farë mënyre në mes
këtyre dhe gjymtyrëve të bashkuara me raporte bashkërenditjeje. Janë shtënë.
në mënyrë konvencionale, kur dallohen si kategori sintaksore më vete, te
rrethanorët. ndonjëherë pjesërisht edhe te kundrinat. Më drejtë është të
vështrohen veçan dhe të klasifikohen jashtë tyre, për shkak të veçorive që
paraqesin dhe të quhen.sipas përmbajtjes dhe raporteve sintaksore që shprehin,
përkatësisht gjym tyrë të krahasimil, gjym tyrë lë shtim it (shkailëzites), të
përjashtimit (kuftzues), të kundërisë dhe tëspikatjes (theksitese), duke u dalluar
në një anë gjymtyra e krahasimit, në anën tjetër gjymtyrët e tjera:
Më shum ë e dëgjonin atë se të vëllanë. Ndonjëherë kjo është aq e
rëndë sa nata.
Disa..., përveç punës, merrnin dhe honorare e shpërhlime (krhs).
Disa merrnin edhe pagën, edhe honorare e shpërblime;...jo vetëm pagën por
edhe honorare e shpërblime).
Kishin ardhur të gjithë, përveç Petritit (krhs. Kishin ardhur të gjithë.
por jo Petriti). Veçp a k hujqve, asnjë qënie egjallë mtk duketfitshës, as bagëti,
as shpesëri.
Prandaj, n ë veitdtëkobures. shokit Zylo zbrazi një gotë (krhs. Prandaj
284 K R E U XIV
G JY M TY RË TË TJER A TË DYTA 285

shoku Zylo nuk zbrazi koburen, por një gotë).

2.1. Gjymtyra e krahasimit shprehet zakonisht po me atë kategori
- Sa p ë r punëtor, është pim ëtor i madh.
leksiko-gramatikore, dei po me ato forma të lidhjes sintaksore (përshtatje,
Këto gjymtyrë, me përjashtim të gjymtyrës së krahasimit që përbën,
drejtim, bashkim, lidhje kallëzuesore) si gjymtyra me të cilën bëhet krahasimi.
si u tha, një kategori më vete, dalin më shumë si gjymtyrë të veçuara. Për
Ajo ka kështu përgjithësisht trajtën a ndërtimin e një kryefjale, kallëzuesi foljor
pasojë ndahen me presë, kur ndodhen në krye të fjalisë, dhe, përgjithësisht,
a emëror, përcaktori kallëzuesor, kundrine, rrethanori të dytë. Për pasojë, si
kur janë në fund të saj, vihen ndërmjet dy presash, kur janë në mes.
nga kuptimi, si nga ndërtimi e shprehja, gjymtyra e krahasimit është shumë
Veçori e këtyre gjym tyrëve në përgjithësi është përdorimi në
heterogjene. Shfaqjet e përdorimet e ndryshme të saj i bashkon funksioni i
bashkëlidhje me një gjymtyrë tjetër a me një tog gjymtyrësh të tjera, të cilat
gjymtyrës së dytë të një krahasimi dhe, për nga ana formale-strukturore,
mund të dalin në funksione të.ndryshme. Gjymtyra e krahasimit qëndron më
ndërtimi me lidhëzat-pjesëza si, sa, nga, se, sesa etj. Nga këto kjo gjymtyrë zë
vete, ndërsa gjymtyrët e shtimit (shkallëzues), të përjashtimit (kufizues), në
një vend të veçantë në mes gjymtyrëve të fjalisë. Ajo nxjerrnjë tog problemesh
një masë të mirë edhe gjymtyra e kundërisë i takojnë një grupi gjymtyrësh të
që janë zgjidhur e zgjidhen herë herë edhe sot në mënyra të ndryshme. S’ka
dyta të karakterizuar nga aferia me gjymtyrët homogjene. Gjymtyra e spikatjes
arsye që të quhet rrethanor (i krahasimit) sikurse është quajtur më parë e sikurse
(theksuese) i përket një kategorie tjetër.
quhet edhe sot në shumë gramatika të gjuhëve të ndryshme (sh. edhe kreun
“Gjymtyrët e dyta të fjalisë”).
2. G JY M T Y R A E K R A H A SIM IT
2.1.1. Gjymtyra e krahasimit shprehet me një emër, me një përemër
a një numëror, me një fjalë të emërzuar, me një mbiemër, me një ndajfolje,
G jym tyrë e krahasimit është pjesa e dytë e një krahasimi; ajo shënon
me një folje; emri e përemri mund të jenë në rasa të ndryshme, me ose pa
sendin (në kuptimin e gjerë), tiparin, veprimin a gjendjen ose rrethanën, me të
parafjalë:
cilën krahasohet një send, tipar, veprim a gjendje, rrethanë, shprehur nga
Ia bëri kurrizin më të butë se barkun. Lëvizjet e tij ishin të ngathëta,
gjymtyra që shënon pjesën e parë të krahasimit. Pjesa e parë krahasohet, pjesa
si të një bretkose gjysmë të ngordhur. Unë sillem me të si me një shoqe.
e dytë krahason:
U vjen ndoresh më shumë se mua për këtë punë. Ju e dini vetë, më
Më shum ë të vrisnin jja lët sesa dora e tij e rëndë. Beshaja u zotua se
mirë se kushdo këtë pimë. Njeriu, po pa ti merak, bën punë sa p ë r dhjetë.
do të shijë grurin e saj më përpara se të tyrin. Zemra i rrihte si zogut, kur i
A jo është një nofkë e rastësishm e, m ë tepër qesharake, sesa e
sulet skifteri. D oli m ë tepër i hutuar se i zemëruar. Eshtë më shumë për të
frikshm e. Pastaj do të ngrihej edhe krahu tjetër, më i rëndë se i pari. Jetojnë
qarë se për të qesltur.
në shtëpi të reja, m ë të mira se të rrëzuarat.
Kur krahasojmë, vëmë përballë zakonisht dy sende, për të zbuluar
Varrezat dukeshin edhe më t'ë shkretuara se mëparë. Më mirë vonë
raportet midis tyre lidhur me një tipar për nga ana cilësore e sasiore ose për të
se kurrë.
vënë në dukje raportet sasiore të dy cilësive të të njëjtit send. Mund të
Zjarri më shumë të ngjethte se të ngrohte. Dritaren e mban më shumë
krahasohen edhe dy veprime, dy gjendje, dy rrethana të sendeve të ndryshme
m byllurse çelur.
ose edhe të të njëjtit send.
2.1.2. Gjymtyra e krahasimit mund të shprehet edhe me një togfjalësh
Këmbët e tjera, megjithëse pranë njëra-tjetrës, përsëri ishin më të
të qëndrueshëm, me një emërtim shumëfjalësh ose me një togfjalësh të lirë:
lagura se të parat. Ishte më shumë i mërzitur se i lodhur. Ai...më tepër duke
Në atë qendër të vo g ëlpa k gjeje ndërtesa aq të bukura sa shtëpia e
rrëshqitur sesa zbritur, u gjendposhtë. A i e ndiente tani më shumë se kurrë sa
kulturës. Ata s ’i kishin kushtuar grurit më p ak kujdes sesa lules së diellit.
rëndësi kishte kjo.
Drini i Bardhë ka një gjatësi tnë të madhe se Drini i Zi.
Krahasimi mund të bëhet për çdo gjë e nga çdo anë. Gjymtyra e
Qielli ishte i kthjellët, p o r ajri ishte i ftoh të si në një ditë dimri.
krahasimit mund f i përgjigjet çdo gjymtyre në fjali, të çdo funksioni, qoftë
M brëmjet në verë në Tiranëjanë më të bukura se në çdo vend tjetër. Kish fu q i
gjytmyrë kryesore qoftë gjymtyrë e dytë, çka del më qartë në krahasimin e
sa katër buaj.
sipërisë.
2.2. Gjymtyra e krahasimit mund të dalë me çdo formë të lidhjes
286 K R F U X IV
sintaksore:
2.2.1. me p ërshtatje. Dhomci ishte më e gjatë se e gjerë. Çështja e
zonave të pushtim il në Shqipëri tnori tani një karakter më shnmë politik sesa
ushtarak;
2.2.2. me drejtim , të fortë e të dobët, të drejtpërdrejtë a paraQalor:
Krahët e saj zinin më shum ë segjysm ën e murit. Ua kishte frikën atyre... po
aq sa jataganit... M bi to opinga e holluar rrëshqet më shumë se ntbi akull. Ajo
i tha në sy se a i kujdesej m ë shum ë p ër fëm ijët e tij e për gjënë e gjallë sesa
p ë r L eksin dhe Ndonin. A i bëri “p o " më shumë me mjekër sesa m e kokë;
2.2.3. me bashkim : N gjitishkallëtm edërrasaqëkërcitnin m ëshum ë
se atëherë kur banonte në këtë shtëpi si student. Edhe vërtet Piloja u mblodh
m ë herët se zakonisht atë mbrëmje.
2.3. Krahasimi për nga kuptimi mund të jetë krahasim / barazisëose
i pabarazisë. Ai mund t’i referohet cilësisë ose sasisë, masës, shkallës.
2.3.1. Gjymtyra e krahasimit të barazisë, kur i referohet cilësisë,
shoqërohet nga lidhëzat-pjesëza e lokucionet lidhëzore si, ashtu si fedhej.
(ndeshen edhe: porsi, posi) nga të cilat më e përgjithshme'është lidhëza-pjesëz
sij:
Ajo ■e donle konakun të bardhë dritë si lëvozhgën e vezës. Dallgët
ngriheshin si kodra..,E donte si djalin e saj. Ishte trim p osi dragua...! vetm i
ndryshim ësh tëse perënditë dhe heronjtë në komedi paraqiten po rsi çtlo njeri
tjetër. Nganjëherë ntjjente t ’i mbahej frym a ashtu si tiibrëmjen e shkuar...
Gjymtyra e krahasimit të barazisë„kur i refërohet sasisë, shkallës,
masës, shoqërohet nga lidhëza-pjesë 2 sa (edhe). Atëherë gjymtyra më të cilën
sh p re h e t çka bëhet o bjekt krahasim i. sh o qëro h et m jaft nga fjalët e
bashkëlidhura (kotrelative) aq ose kaq:
Unë s 'jam aq i gjatë sa ti. Rrofsh sa m alet (=aq sa malet). A i ishte qq
trim sa edhe i mençur. Libri ishte i vjetër ndoshta p o aq sa kulla. ■
. 2 .3 .2 .-Gjymtyra e krahasimit të pabarazisë vjen zakonisht pas
mbiemrash e ndajfoljesh të shkallës krahasore të sipërisë dhe shënon diçka në
një masë më të madhe, në një shkallë më të lartë se pjesa e parë e krahasimit;
shoqërohet nga lidhëzat se. sesa, nga, nga të cilat dy të parat me një përdorim
më të gjerë e më të dendur:
Kishin ardhur m ë sh u m ë se tridhjetë vetë. A i është m ë i m iri nga të
gjithë, m ë trim se trimat, m ë g uxim tar se guxim tarët. Ti m ë m irë do të je sh
me Zylon sesa m e shokun Shemshedin.
Gjymtyra e krahasimit të pabarazisë shprehet shpesh me rasën gjinore
shumës pa parafjalë, kur është e lidhur me një mbiemër të shkallës sipërOre:
G J Y M T Y R F TË I'JERA I I D Y I'A 287
Ishte më i miri i shokëve. (Krhs.: Ishte më i mirë se shokët).
Shënime. 1. Gjymtyra e krahasimit të pabarazisë të sipërisë
mund të shprehet ndonjëherë me një emër a përemër të ndërtuar me
paraljalën ndër:
Më i mësuari ndër tëgjithë (=se të gjithë) ishte Samiu.
2. Pabarazia mund të shprehet edhe në formën e një
krahasimi të barazisë në trajtë mohore; atëherë gjymtyra e
krahasimit shënon diçka në një sasi, në një shkallë më të vogël se ajo
me të cilën krahasohet:
Teuta s ’është aq e gjallë sa Shpresa.
3. Krahasimi në gjuhën shqipe mund të shprehet edhe me
një emër pa lidhëzat-pjesëza karakteristike të gjymtyrës së krahasim it:
£ kishte gjuhën bilbil (=si bilbil). £ ka gojën brisk (= si
brisk të mprehtë). / rridhnin lotët shi.
2.4. Gjymtyra e krahasimit shpreh krahasimin me diçka që, si pjesë e
parë e krahasjmit, mund të ketë në fjali funksione tëndryshme: tëjetë kryeÇalë.
kundrinë, - e drejtë, e zhdrejtë ose me paraijalë, - përcaktor, përcaktor
kallëzuesor (i kryefjalës a i kundrinës), rrethanor i çdo lloji (kohe, mënyre,
shkaku etj.); por edhe kallëzues emëror, si dhe foljor:
2:4.1. Kryefjalë. Nëpër gungat e tij të shumta...hidhen përpjetë si
shigjeta troftat pikaloshe. M endim ise mbledhës1 i përrallave merrte vesh nga
ndërtimi i urave p o aq sa edhe konstruktori, më shkoi vetëtimthi në kokë. Po
duart e Ademit ja n ë më të fo rta se çeliku i armëve. Kjo shtëpi...kishte da(ë
shumë më mirë se e para;
2.4.2. K undrinë: Kapteri e pa në fytyrë, sikur donte të kuptonte më
m irë atë që tha sesa atë që kërkonte myzeqari. A i kujdeset të qitë në dritë më
fo r t karakterin e njëriut sesa cilësitë e tij letrare.
Dhe ata m ë shtrënguan dorën fort si vëllait. A sltfu si atyregrave që
nuk u kuptohet mosha, asaj nuk i kuptoheshin orët.
- Ti, Mina, sillesh me mua si me një fëm ijë,- Doemos unë m und të
fla s më m irë p ër heroin e rom anit sesa për heroin e film it... - tha Meri. Sikur të
kishte nxituar më tepër nga tingujt e këmbanës së dytë sesa nga thirrjet e
gjyshes Sofi. teto Naja doli;
2.4.3. p ë r c a k to r: A jo është një nofkë e rastësishm e, më tepër
qesharake sesa efrikshme. Ganiu është një djalë i shkathët, më shumë i hedhur
se i menduar, më shum ë i mendimit se i veprimit. Dy sy si të atij, të vegjël, të
288 K R E U XIV
ndritshëm, të lëvizshëm,... kishparë edhe herë tjetër. Po, kur zemërohej me të,
tiparet i hëheshin të rrepta, si të bahagjyshit (—si tiparefe babagjyshit);
2.4.4. rre th a n o r. Ollga fluturonte nga gazi si atë natë që kishte
ardhur Teli nga Tirana. Shokë të tjerë kanëpërhapur te djemtë efshatit diturinë
dhe ndjenjat për të cilat vendi ka nevojë sot më shitmë se kurrë. Lëvizja e
njerëzve dendësohej sa asnjëherë (rr.kohe).
Ndonjëherë m bi to, ashtu si m bi suvanë e një muri, dukej ndonjë
njollë lagështie. (rr.vendi).
Trupi më qe rënduar dhe, kjo jo aq nga lodhja sesa nga uji që më
rridhte çurg. - Kot e ka babail - thashë e ngashëryer më tepër nga inati sesa
nga dhimbja. (rr.shkaku).
A i punon m ë shum ë me hope sesa sistematikisht (rr.mënyre).
- Po do të bëhet terr, - tha ajo, më tepër për ta nxitur sesa p ë r ia
kundërshtuar. (rr.qëllimi).
2.4.5. kallëzues em ëror; Sjellja e venecianëve nëperiudhën e këtij
rrethimi, ishte aq e paturpshm e sa edite e pabesë. Një këngë e gjatë po
ndërpritej, që ish rnë tepër vajtim se këngë;
2.4.6. kallëzues foljor; Kjo është më shumë për të qarë se për të
qeshur. A i më shum ë fliste se dëgjonte;
2.4.7. p ë rc a k to r kallëzuesor: Neli hapi derën dhe doli, më tepërse
i zem ëm ar, i hutuar.
2.5. Mjaft herë pjesa e parë e krahasimit nuk shprehet, nënkuptohet
nga konteksti e situata:
Varrezat dukeshin (në atë kohë) më të shkretuara se m ë parë.
•Mund të iihet e nënkuptuar edhe vetë gjymtyra e krahasimit ose një
pjesë e saj (nëse shprehet me togfjalësh):
/ sëmuri është sot më rnirë ('se d jë f lu përsëritën në mendje ngjarjet
e p a k minutave të shkuara, fytyra e ngërdheshur e Sulës me dhëmbët si të
ujkut (=si dhëmbët e ujkut).
Gjymtyra e krahasimit mund të dalë në të gjitha llojet strukturore-
formale dhe funksionale e në të gjithë tipat e fjaiive. Përdorim relativisht të
gjerë të saj gjejmë në fjalitë e paplota dhe eliptike të proverbave e të thënieve:
M ë mirë p ë r rrënjësh sesa për degësh. M ë zi plaga e gjuhës sesa plaga e
pushkës.
2.6. Të shumta dhe të ndryshme janë çështjet problemore ose të
diskutueshme të lidhura me këtë njësi sintaksore. Ndër to janë për t ’u
përmendur: përcaktimi i funksionit të saj (gjymtyrë e fjali e varur), vendi i saj
te gjymtyrët e fjalisë a te fjalitë e varura dhe emërtimi që i duhet dhënë, rastet
( i J Y M T Y R Ë IT T.IERA T Ë D Y TA 289
kalimtare në mes gjymtyrës dhe fjalisë, takimi dhe kufijtë me njësi të tjera
sintaksore.
Krahas përcaktimit më të zakonshëm, më të përgjithshëm si gjymtyrë
fjalie, ekziston edhe të vështruarit e saj si fjali (e varur). Me gjithë sinoniminë
me fjalinë e varur përkatëse. mundësitë e shndërrimit të saj. të shumtën e
herës, në fjali dhe të shpjegimit të përftimit prej një fjalie nëpërmjet elipsës.
kjo njësi sintaksore ka sot përgjithësisht funksionin dhe tiparet e një gjymtyre
dhejo të një fjalie. Trajtimi i saj si fjali e varur nuk është saduhet i mbështetur.
Shënim: Kthimi i kësaj njësie në fjali. duke u plotësuar ai
vetëm me gjymtyrët e pashprehura që mund të merreshin si të
nënkuptuara. s'del përgjithësisht i nevojshëm. herë-herë është i
vështirë. jo i natyrshëm ndonjëherë edhe i pamundshëm.
Kjo gjymtyrë. me gamën shprehëse aq të gjerë e të ndryshme të
përdorimeve dhe të ndërtimit të saj, e njëkohësisht me tiparet e përbashkëta
në brendi e në formë që e karakterizojnë atë, nuk mund të hyjë as në njërën
nga tri kategoritë e mëdha të zakonshme të gjymtvrëve të dyta (kundrina.
përcaktori, rrethanorët). Asaj i takon një vend i veçantë jashtë atyre. Emërtimi
"gjymtyrë krahasimi" jep më mirë. sado me fjalë të përgjithshme. çka e dalion
këtë njësi strukturore. është më i përshtatshëm se ndonjë tjetër.
Ka edhe ndërtime kalimtare midis gjymtyrës së krahasimit dhe fjalisë
përkatëse. raste të diskutueshme ose edhe të interpretueshme dy mënyrash.
Një rast i tiilë është ai i shprehjes së njësisë krahasuese me një folje
vetore të pazgjeruar. të bashkëlidhur me të njëjtat mjete me një kallëzues foljor
si dhe gjymtyrët e tjera të krahasimit. P.sh. Belbëzoi më shumë se fo li. Më
mirë të teprojë se të m os mjaftojë. Më shumë u zgërdhi se qeshi. Më mirë
puno se ëndërro. S’ka arsye të mjaftueshme që të tiila ndërtime të mos merren
si gjymtyrë të krahasimit. Eshtë e arsyeshmetë merren si fjali. kur ato daiin në
formë komplekse. me dy a më shumë gjymtvrë të ndryshme, ose kur janë të
zgjeruara jo me të njëjtat gjymtyrë:
Më mirë një ditë në tiri se njëqind vjet n ë rohëri. Më mirë Soko/
njëherë se sorrë gjithherë. Më mirë zog e në liri sesa bilbil e n ë kuvli.
Gjymtyra e krahasimit ka takime jo të pakta, ndonjëherë edhe
ndërthurje, me gjymtyrë të tjera të fjalisë. Në radhë të parë me rrethanorët e
mënyrës. kurështë fjala përkrahasim cilësie të shkailës së barazisë me lidhëzën
si: Foli si m e inat. Vështruan njëri-tjetrin si m e habi.
Në fonnë krahasimi, të prira nga .y/.mund të dalin edhe gjymtyrë të
290 K.REU X IV
tjera: kallëzues emërorë, përcaktorë kallëzuesorë, kryefjalë. kundrina; në raste
të veçanta edhe përcaktorë e rrethanorë:
Unë s 'jatn si ti. Ishte si i hutuur. Të tjeral do t ’i duken si miza.
N jë si h ije i kaloi nëpër sy. N jë si mjegullinë ra mbi luginë.
GJYM TYRËT E SHTIMIT, TË PË R JA SH T IM IT , TË
K U N D ËR ISË
3. G jy m ty ra e shtimit (shkallëzues). - Shënon sendin, qenien,
ndonjëherë edhe rrethanën a tiparin, të cilit i shtohet a i shtohen një send.
qenie, tipar, rrethanë tjetër. ose disa sende, qenie. tipare, rrethana të tjera, të
shprehura në fjali si kryefjalë. kundrina, rrethanorë. përcaktorë. Çka shtohet
nuk shprehet nga gjymtyra e shtimit, po nga gjymtyra e gjvmtyrët me të cilët
ka lidhje ajo:
Në klasat e Iarta të gjimnazit. veç hartim eve që bënte si detyra klase,
fillo i të merrej dhe me shkrime jashtë shkollës.
Gjymtyra e shtimit ndërtohet me parafjalët përveç, veç. Shpreh
zakonisht një shtim shkaliëzues. Bashkëlidhja e saj me gjymtyrën e gjymtyrët
së cilës a të cilave u referohet, është pak a shumë e njëllojtë me atë të lidhjes
këpujore shkallëzuese të gjymtyrëve homogjene shprehur me lidhëzat dyshe
të bashkëlidhura "jo vetëm...por (edhe)”, "jo vetëm...po as”. Gjymtyra e
bashkëlidhur me gjymtyrën e shtimit mund të prihet nga pjesëza edhe, që e vë
edhe më shumë në dukje ngjyrimin shtesor shkailëzues; ajo mund të jetë më
shpesh kryefjalë a kundrinë:
Veç majorit. nga Korça kishin ardhur 13 delegatë (krhs. Nga Korça
kishin ardhur majori, si edhe/po edhe 13 delegatë). Ndjeu menjëherë, veç
tymit, që pështillte njerëzit me pezhishkën e tij. edhe tërbimin që kishte ngarë
ballin e t ’et e çapëhtar sytë e nuses. Përveç dëmeve të tjera. ajo rrëzoi disa
antena televizioni dhe shtrembëroi shumicën e tyre.
Shënim: Ndonjëherë me gjymtyrën e shtimit shkallëzues
mund tëjepet, e përmbledhur me anë të një përemri, zakonisht dëftor,
thënia e mëparshme, çka është shprehur në fjalinë, periudhën, togun
e fjalive a të periudhave të mëparshme. Togu përveç + përem ër herë
herë ka marrë ose po merr pak a shumë funksionin e një mjeti lidhës
(=dhe, edhe, si edhe) për të shënuar kalimin në një mendim tjetër, në
një thënie tjetër:
G J Y M T Y R f TI'. T.ITRA TT D Y T A 2 91
Veç asaj të mos harrojmë se Zuim Abazi dhe Mitro
Karaputaqi ishin edhe polemislë të shkathët.
Shtimi, po pa ngjyrim fë ndjeshëm shkallëzues. mund të gjejë shprehje
edhe në një ndërtim me parafjalën krahas. Përdorimi i këtij ka ardtiur duke u
shtuar në disa stile të gjuhës letrare. sidomos në ligjërimet shkencor, publicistik
e zyrtaro-administrativ. Me të theksohet njëkohësiaa vënia në të njëjtin rang:
Njerëzit. kraltas punës, mendonin. edhe. për gëzimet e tyre. për festën
(krhs.: Njerëzit mendonin edhe për punën, edhe për gëzimet e tvre: Njerëzit
mendonin si për punën, si për gëzimet e tyre, për festën: Njerëzit mendonin
për punën, por edhe për gëzimet e tyre. për festën).
Gjymtyra e shtimit (shkallëzues) mund të qëndrojë në krye. në mes a
në fund të fjalisë:
Përveç befasisë, ttjo përmbante edhe goditjen. Uani i shihte me një
pulë sy, ku gufonin lotët dhe ku. veç mjerimit.kishte një si ndjenjë të pështirë.
Shtëpia ka tri dhoma, përveç odës së zjarrit.
4. G jym tvra e përjashtim it (kufizues) - Shpreh përjashtim. kufizim.
në një kategori. tërësi. shënon sendin. qenien. tiparin e rrethanën që nuk
përfshihet në mohimin a pohimin e shprehur në fjali. Edhe kjo gjvmtyrë ka
lidhje me një a disa gjymtyrë të njëjta të fjalisë. që mund të kenë funksione të
ndryshme. Ndërtohet me parafjalët. me të cilat ndërtohet edhe gjymtyra e
shtimit shkallëzues. përveç (ndonjëherë edhe: përveçse). veç si edhe me
lokucionin me përjashtim (të'■):
Ai s 'kishte asgjë, përveç kokës. Veç kritikutZaim A bazi dhe drejtorit
të teatrit, të gjithë i kiindërshtuan mendimet e shokut Zy!o(krhs: Të gjithë. po
jo kritiku Zaim Abazi. as drejtori i teatrit. i kundërshtuan mendimet e shokut
Zyio). Në këtë natë të bukitr nuk dtta të hyjë asgjë midis nesh. veç dritës së
bënës. (krhs.: Në këtë natë të bukur dua të hyjë. midis nesh drita e hënës. e
asgjë tjetër). Që prej një ore, ai nttk është marrë me usgjë përveçse m e
mendimet e tij. Përshkrimi i lindjes së dashitrisë I 'itë-Abdyl, m epërjashtim të
disa rasteve,... e mban të gjallë interesin e lexuesve me baticat e zbatieat e saj.
Gjymtvra e përjashtimit kufizues mund të dalë në aspektin pohues
ose në aspektin mohues. Mund të jetë mohuese fjalia. të mohohen gjymtyrët
me të cilat ka lidhje gjymtyra e përjashtimit. por pohohet lidhja e kësaj të
fundit me kallëzuesin. përjashtohet përfshirja e saj në mohimin e fjalisë. Por
mund të jetë pohuese fjalia dhe të kufizohet ky pohim. duke u përjashtuar,
duke u mohuar gjymtyra e përjashtimit:
Kaçaku Marko. veç emrit të tij, asnjë fjalë tjetër mtk kishte nxjerrë
292 IvRIiU XIV
n g a g o ja (krhs.: Kaçaku Marko kishte nxjerrë nga goja vetëm emrin e tij e jo
ndonjë fjalë tjetër/...po jo ndonjë ijalë tjetër).
Çlirimi nga zgjedha e hnaj, liria dhe pavarësia kombëtare kanë qenë
një ëndërr dhe një qëllim jo vetëm i të varfërve, por i mbarë popullit, m e
përjashtim të n jë g ru sh ti njerëzish, që kanë shërbyer kurdoherë si vegla të
pushtuesve të huaj. (krhs.: me Çlirimin nga zgjedha e huaj, liria dhe pavarësia
kombëtare kanë qenë një ëndërr dhe një qëllim i mbarë popullit, e jo vetëm i
të varfërve, por jo i një grushti njerëzish.
Zakonisht gjymtyrët e përjashtimit dalin të bashkëlidhura me fjalë të
caktuara.
Kur fjala është pohuese, gjymtyra e përjashtimit ka lidhje me një
emër a përemër në shumës (sidomos të pacaktuar si: tëgjithë, të tërë, të tjerët),
me një përemër të pacaktuar njëjës, si: secili, kushdo, gjithçka etj., me një
emër njëjës të shoqëruar nga një përemër i pacaktuar, si: çdo, gjithë, tërë,
tjetër, ose nga një emër shumës shoqëruar me përemër të pacaktuar si: gjithë,
tërë, (të tërë), pra me fjalë a togfjalësha që tregojnë shumësi, tërësi sendesh a
qeniesh:
Të gjithë heshtën, përveç shokut tim, që ngrinte dorën. Kishin ardhur
me një frym ë gjithë krerët, veç Aranitëve, që chthej të ishin në udhëtim (krhs.:
Kishin ardhurtë gjithë krerët, pojo Aranitët, që duhej të ishin në udhëtim). Ne
je m i sot të rrethuar në çdopëllëm bë toke, përveç qyteteve të bregut, qëja në të
Venedikut.
Gjymtyra e përjashtimit mund të dalë e bashkëlidhur me një ndajfolje
me kuptim të përgjithshëm:
M ep ërja shtim të zonave që ishin nën infhtencën tonë, kudo ndeshën
në një qëndresë të...
Ndonjëherë mund të mos ketë fjalë të bashkëlidhura me gjymtyrën e
përjashtimit, e kjo t ’i referohet një gjymtyre të pashprehur të nënkuptuar ose
përdorimi i saj të jetë përcaktuar nga përmbajtja e gjithë fjalisë:
Fiati eci mirë, m e përjashtim të i y defekteve, që a ndreqën brenda
p ak minutave (krhs.: Fiati eci mirë në gjithçka, me përjashtim të dy defekteve).
Kur fjalia është mohuese, si fjalë të bashkëlidhura me gjymtyrën e
përjashtimit dalin, përveç pjesëzave m ohueses,nuk, mos.pa, emra në shumës
ose në njëjës të shoqëruar me një përemër të pacaktuar mohues me funksion
mbiemëror, si: asnjë, përemra të pacaktuar njëjës mohues, si: asnjë, askush,
asgjë etj., ndajfolje mohuese, si: askund, kurrkund, asnjëherë etj., përemri
tjetër, të tjerë, vetëm ose shoqërues i një emri. Në të tilia raste, ndërsa mohohen
gjymtyra a gjymtyrët të cilave u referohet gjymtyra e përjashtimit, përjashtohet
Ci JY M TY R E TË T J E R A TË D Y T A 293
nga mohimi, pohohet kjo e fundit:
Nëperëndim sulltani mtk shihte asnjë armik të afërt në këmbë, përveç
Skënderbeut. Asgjë nuk i mungon për të qenë një kalorës i madh, veç kalit
dhe trim&risë. Dhe asgjë nuk lëvizte, përveç tufave të harabelëve, që nxitonin
për ushqimin e fu n d it të ditës. Po në të vërtetë, s ’dëgjohej tjetër, përveç
krismave dh'e ushtimës së tyre të shëmtuar.
Si fjalë referimi, e bashkëlidhur me gjymtyrën e përjashtimit, mund
të dalë herë-herë edhe një përemër mohues bashkuar me fjalën tjetër, të tjerë:
Veç trokut të patkonjve dhe ndonjë dii-diii të qiraxhiut, asgjë tjetër
mtk dëgjohej.
Ndonjëherë fjala e referimit, sidomos tjetër, mund të mos shprehet,
po të nënkuptohet:
Atje një gur që htan vendit, mtk qëndron veçse n ë lum in Dro.
(krhs.:....një gur...nuk qëndron asgjëkund/në asnjë vend tjetër veçse në lumin
Dro). Ky shpërthim e ky vitalitet mtk ka si të shpjegohet (me asgjë tjetër),
përveç m e faktin se poeti mtk i shkëputi as për një çast lidhjet më jetën.
Edhe gjymtyra e përjashtimit mund të qëndrojë në krye, në ines, ose
në fund të fjalisë:
Përveç qitjeve të urtilerisë, që dëgjoheshin larg, asgjë tjetër mtk të
kujtonte luftën. Në ditët e para, përveç Kozit e Pilos dhe xita Vangjelit mtk
vinte njeri. Nuk shqoi asgjë, veç ttjë njollë të madhe.
5. G jym tyra e k u n d ërisë. - K rahas g jy m ty rë v e të shtim it
(shkallëzues) dhe të përjashtimit (kufizues), mund të vendoset edhe gjymtyra
e kundërisë a e kundërvënies, që nga kuptimi qëndron në mes të gjymtyrëve të
dyta dhe të gjym tyrëve hom ogjene me raporte kundërshtore. Për nga
përmbajtja, në thelb ajo shënon diçka që është në një barazi, në raporte
bashkërenditjeje, me ndonjë gjymtyrë a disa gjymtyrë të tjera të fjalisë, është
deri diku sinonimike me to, po nga struktura de! me raporte nënrenditjeje. Kjo
veçori e bën të papëriigjur vendosjen edhe të kësaj gjymtyre te rrethanorët,
siç është bërë e bëhet ende sot në shumë gramatika, as te kundrinat; ajo i
cakton asaj një vend të veçantë midis gjym tyrëve të dyta, krahas disa
ndërtimeve analoge me të, si ato që u përmendën më sipër.
Gjymtyra e kundërisë shënon diçka që i kundërvihet sendit a sendeve
të shprehura në të njëjtën fjali me kryefjalë, kundrinë, rrethanorë, një tipari a
veprimi të shprehur me një kallëzues, foljor ose emëror, a një përcaktor,
ndërtohet zakonisht me iokucionin parafoljor në vend (tëj:
N ë v e n d të tij, upërgjegj, shpotitës, Pande!iSotiri (Krhs.: U përgjegj,
shpotitës, jo ai, po Pandeli Sotiri: U përgjegj shpotitës Pandeli Sotiri, jo ai). Të
294 KRHU X IV

ftolui; e dimrit mik ishte aq i thekshem sa të ngrihej një erë c/ë të fiy n te tërë
natëii. në vend të simfonisë.
6. Gjymtyra e spikatjes ( theksuese )
Më vete qëndron gjymtyra që mund të quhej gjymtyrë e spikatjes KREU XV
(iheksnese!. Me të. nëpërmjet topikës, të shoqëruar ose jo nga rimarrja. tërhiqet
vëmendja te një gjymtyrë e tjalisë. - sidofnos te një kryefjalë a kundrinë. por
edhe te një rrethanor a kallëzues. emëror e foljor. - spikatet ajo. duke e
parashprehur në'krye, duke e rimarrë shpesh më pas. Kjo gjymtyrë jepet me
një emër a përemër. tië ndonjë rast edhe me një mbiemër a ndajfolje. të prirë GJYMTYRET HOMOGJENE
përgjithësisht nga paratjala për ose lokucioni parafoljor sa për. ndonjëherë
nga paskajorja e dytë:
Sa p ë r Idrizin, ai vërtet mik ka munguar asnjëherë. Sa për mjetet
financiare, kaloni nga sekretaria. Për i gojës, igojës është. Për i vogël, është 1. vështrim i përgjithshëm.
i vogël. Për vonë, vonë u hë. Për të punuar, ka punuar mirë.
Gjymtyra e theksuar mund të mos shprehet dy herësh. po vetëm një Gjynityrë homogjene quhen ato gjymtyrë që përmbushin të njëjtat
herë në krye. duke u lënë të nënkuptohet më pas. funksione sintaksore. janë në të njëjtat raporte me të njëjtën gjymtyrë e në
Siç shih et. kjo gjy m ty rë nuk ka një vlerë sintaksore aq të raporte kuptimore bashkërenditjeje midis tyre. duke u bashkuar me lidhje
përcaktueshme e lë njëjtë. Ajo shpreh herë kufizim me ngjyrim spikatës. herë bashkërenditëse e asindentike:
theksim përforcues. Në formën më tipike del e bashkëlidhur me një gjymtyrë Dy selvi të lartu përtej. një fo le e m adlte lejleku rnajë nje plepi të
të tjalisë. Asaj i përgjigjet në rrethin e tjalive të varura një ndërtim i caktuar vetmuar. m ullarëtsi çadra të verdha. horizonti i ndaluar me mjegull të hardhë.
analog. Ka pak a shumë një vend të ndërmjetëm në mes një njësie sintaksore. të gjitha këto duken sikur përseriten vazlnhmisht
gjymtyrës. dhe një mjeti sintaksor e stilistik. Unë i kam dasltur, i dua dhe i respektoj shume muratorët dhe
punonjësit. (Jjer atëherë. as ai, as ajo nuk i/ene mesuar doi me këte. E kishte
vështruar gjatë. herë me dysltim, herë me zemërim.
Si gjymtyrë homogjene mund të dalin të gjitha gjymtyrët e fjalisë. si
gjymtyrët e dyta - e atëherë ato i referolten së njëjtës fjalë. duke qenë në
raporte të njëjta nënrenditjeje me të. - dhe në raporte barazie. bashkërenditjeje
. a më saktë bashkënënrenditjeje . ndërmjet tyre. - ashtu edhe gjymtyrët
kryesore. kryefjalë a kallëzues. - e atëherë raportet janë thjesht baslikërenditëse.
Gjymtyrët hontogjene përbëjnë një kategori të veçantë sintaksore.
që karakterizohet nga një numër tiparesh të caktuara.
Për të qenë homogjene dy a më shumë gjymtyrë duhet t'u përgjigjen
të gjitha kushteve, t'i kenë të gjitha karakteristikat që u përmendën në
përkufizim. dhe jo vetëm një a dy prej tyre. Kështu. nuk janë homogjene
gjvmtyrët që kanë të njejtin funksion në fjali. po s'i referohen së njëjtës
296 kR i:i: x v
gjymtyrë. P.sh. Oë ja sh të vinin mhyturazi ngulçimel e kuajve të karrocës dhe
vërshëllimat e herëpasherëshme të karrocierit. Përcaktorët e kësaj fjalie, të
shprehur rne emra të rasës gjinore. - e kuajve. të karrocës, të karrocierit s'janë
gjymtvrë homogjene. përcaktorë homosjenë.
Po ashtu s’janë homogjene as sjymtyrët që përmbushin të njëjtat
funksione sintaksore e i referohen së njëjtës fjalë. në jo në të njëjtën mënyrë.
për pasojë s'ka e as mund të vendosen midis tyre lidhje bashkërenditëse.
Kështu. mund të dalin kundrina a përcaktorë të ndryshëm të së njëjtës tjalë.
rrethanorë të njëliojtë të së njëjtës folje. në mes të cilëve s'mund të vihet një
lidhëz bashkërenditëse. P.sh. Këtej deledhe shoshitja e shkalhnimi i koncepteve
filo zo flk e të gabuara nga ndërgjegja e njerëzve. E gjeti n ë zyrë, te dritarja.
Nuk mund të themi: "...i koncepteve filozofike e të gabuara...": as e gjeti në
zyrë e te dritarja.
N ukjanë sjymtvrë honiogjene as gjymtyrët që i referohen së njëjtës
fjalë, po janë në raporte të ndryshme me të. edhe kur mund të bashkohen me
lidhëza bashkërenditëse.
Populli duhet të jetë kurdoherë dhe për çdo g/ë në këmbë. A i me
siguri clo të donte që leksioni të ishle mhajtur shtatë herë e m e shtatë kategori
njerëzish.
Mund të dalë e bashkërenditur edhe një gjymtvrë me një fjali të varur
të një funksioni analog:
Po do të na shpiesh nga ndonjë rrugë eparrahur e që t ’i bjerë shkurt.
Gjymtyrët homogjene mund të jenë të pazgjeruara a të zgjeruara. të
paveçuara a të veçuara. Mund të ketë edhe thirrorë. Ijalë a togje fjalësh të
ndërmjetme a të ndërkallura homogjene:
G jëm onte qielli e toka. L u ftëthirrjet e shqiptarëve. oshëtim at e
trumhelave dhe kërcëllim at e dvfeqeve lajmëruan se Skënderbeu ishte aly.
Rruga shtrihej përpara tij. e gjatë, e drejtë, kërcënuese. I lodltur
dhe / dëshpëruar nga humhjet e mëdha, Sulltan Murati u ngrit dhe u kthye në
Edërne.
Kapedanë dhe ushtarë trima! S ’është as e re, as e panjohur pam ja
që kam sot përpara syve. Sipas tij dhe shokëve, ai veproi drejt ashtu. Në
vjeshtë ufornm an dy brigada të reja sitlnntese (e dyta dhe e treta).
Dy a më shumë gjymtyrë homogjene mund të plotësohen nga e njëjta
gjymtyrë, që është atëherë e përbashkët për to:
Nuk kërkonte prej tyre një p o h im a miratim të thjeshtë po një bindje
të thellë. A ti’ e tregoi jo vetëm fuqinë, por edhe m cndjen e punëtorit të kalitur.
M und të kemi edhe gjym tyrë hom ogjene që plotësohen prej
G J Y M T Y R P T H O M O t iJPNK 297
gjymtyrësh të përbashkëta homogjene:
Por ata kurrë mtk u ja n ë trembur dhe nitk do t ’u trmben a s punëve
të rënda, as përgjegjësive.
Shënime: 1. Kur një gjymtyrë a një pjesë e saj përsëriten
për arsye theksimi a për të dhënë ndonjë nuancë gramatikore,
semantike a stilistike. kemi një gjymtyrë të vetme dhe jo një varg
gjymtyrësh homogjene:
- Ngjitu, ngjitu më tej, Nikollë! - fo li ai i mezit, Hendekun,
Agttsh, h en d eku nl - dhe tregoi me kokë belin që është përpara.
-Shpeji, shpejt! - jilio i t ’i nxiste magazinieri.
2. Po ashtu s' janë gjymtyrë homogjene togjet frazeologjike
të përbëra prej dy fjalësh me lidhje bashkërenditjeje. zakonisht
këpujore. që formojnë iokucione të pandashme:
Ajo u mblodh kriispull, mbuluar ko k ë e këmhë me jorgan.
A ipyeste o rë e çast Shih edhe: poshtë lart, vargevistër, tym e flakë,
iesh e ii, rreth e rrotidl, shkel e shko, jiin d e krye etj.
Mund të dalin si homogjene jo vetëm dy gjymtyrë, por edhe më
shuinë. tri e përtej. Kjo ndodh në radhë të parë në bashkiminjolidhëzor dhe në
bashkimin e kombinuar jolidhëzor e lidhëzor, por edhe në bashkërenditjen
këpujore e në një pjesë të bashkërend itjes veçuese, kur përsëritet lidhëza përpara
çdo gjvmtyre dhe në raste të veçanta të skemave strukturore të tjera:
Fusha, këneta, qielli, kodrat kishin jilu a r atë ditë një ngjyrë të
zhërdhylur. E hiqnin këtë valie në shtëpi, në oborr, n ë mes të fshatit, nëpër
ara, nëpër lugiita e n ë stan. Një buçimë e thellë, e fortë, po e thatë, pa
shkreptim ë, pështoili fushën. Më ngrohte herë kurrizin, herë barkun, herë
njërën këm bë,herë tjetrën.
Gjymtyrët homogjene mund të dalin në formë çiftesh a togjesh më të
mëdha, të bashkuara me gjymtyrë a togje gjymtyrësh të tjera homogjene, duke
formuar tërësira të ndryshme komplekse, simetrike a asimetrike, me kombinime
gjymtyrësh të zgjeruara e të pazgjeruara:
Mësimi dhe puna, shkolla dhe jeta duhet të lidhen ngushtë që në
moshë të re. Dimër a verë, shi a diell, plakit mtk e lëshonte kitrrë ombrrellën
nga dora.
Lidhur me këtë u shtrua si detyrë tjetër themelore: rritja e mëtejshme
dhe e vazhdueshme e aftësive drejtuese, orgauizuese dhe edukuese.
Në letërsinë artistike, ndonjëherë edhe në ligjërimin bisedor, në
298 r r i -:u XV
publicistikë etj.. për arsye të veçanta stilistike e sintaksore, për spikatje e
theksim ose për veçori stili. mund të shkëputen nga vargu i gjymtyrëve
homogjene një ose disa prej tyre me pauzë të gjatë. të shënuar me pikë. dhe të
dalin më vete. Ndonjëherë me gjymtyrën a gjymtyrët e shkëputura përsëritet
edhe fjala drejtuese e përbashkët e gjymtyrëve homogjene:
Me zotin Spiro Shtegu u mësuam shpejt. Edhe me qytetarët e tjerë. -
Jam i lodhur fort. Dhe i pangrënë. Ky zhgënjim e tronditi aq sa të nesërmen
nuk doli më. As të pasnesërmen. Ajo ishte një gjë e madhe. E vështirë, e
jashtëzako m hm e.
l ështrim i i vrenjtur i Tosum pashait nnk u ndai us te njëri as te tjetri.
A i u nd al te Allajheu. Atëherë komandanti Rrapo përpktsi lugën në sofër. E
përpiasi edhe kafshatën e htikës.
Me gjym tyrët hom ogjene dalin një tog çështjesh problemore,
veçanërisht për sa i takon vijës së kufirit dhe dallimit të tyre nga gjymtyrët
përkatëse johomogjene, herë-herë nga fjalitë e bashkërenditura e asindetike.
kryesisht nga eliptiket. - si ndodh me kallëzuesit foljorë homogjenë. në disa
raste të gjymtyrëve të veçuara etj. Rastet kryesore përkatëse do të vështrohen
më tutje.
2. G jym ty rët h o m o g j e n e s ip a s r a p o r t e v e s in ta k s o r e t ë
vendosura midis tyre.
Ndërmjet gjym tyrëve hom ogjene ekzistojnë raporte sintaksore
barazie. analoge me ato që dalin ndërmjet fjalive asindetike të një fare ose
ndërm jet fjalive të bash k ëren d itu ra. pra raporte këpujore, veçuese,
kundërshtore dhe përmbyllëse. Gjymtyrët homogjene me raporte përmbyllëse
kanë një përdorim të kufizuar, shumë më të paktë se fjalitë përkatëse.
Format e bashkimit të gjymtyrëve homogjene, po ashtu si me fjalitë
e një periudhe, janë lidhëzore ose jolidhëzore (asindetike). Në rastin e parë
përdoren zakonisht po ato lidhëza bashkërenditëse ose ndajfolje e fjalë të tjera
me funksion lidhëzor që i gjejmë midis fjalive të bashkërenditura, po pa pasur,
në të gjitha rastet, në mjetet e lidhjes së këtyre dy kategorive të ndryshme
sintaksore dhe një përkim të plotë në përdorimin e tyre :
Kurdoherë p ër interesin e madh të popullit dhe të atdheut, të luftojmë
shumë e më me hov, më me guxim e pjekiiri për zhviUimin e mëtejshëm të
ekonomisë.
S i atij, si Baftiarit e Ramës t 'ia themi troç - Gjallë e vdekur, Maroja
d u h et sh p ëtu a r! F aktet ishin të vërteta, p o r të hidhura. A i d u h e j të
G J Y M T Y R f i HOMOCiJF.M 299
krijonte...struklura tëpërjetshm e e universale...tëpaprekshme e tëpadukshme.
pra të pashkatërrueshme. Ajo po sulej nga të gjitha anët: nga deti, nga qielli,
nga toka. Këtu ndeshemi edhe me kontradikta e pengesa, me koncepte e
pikëpam je të vjetëruara.
Shënim. Në kuadrin e raporteve sintaksore themelore të .
sipërpërmendura ose krahas tyre. ndërmjet gjymtyrëve homogjene
niund të dalin edhe raporte dytësore, ngjyrime të ndryshme
(bashkëkohësi a paskohësi, masë të barabartë, alternim, përsëritje,
kufizim, përqasje. shtesim, lejim etj.. saktësim, shkallëzim. përforcim.
theksim etj.). Gjithë këto kuptime mund të gjejnë shprehje edhe në
lidhëzat e në mënvrën e përdorimit të tyre. në ndajfoljet e rnjetet e
tjera që vihen në përdorim:
I ëra ndjeu...dorën e saj të lehtë që i kaloi mhi kokë epastuj
mhi shpatulla. Kështu shpjegohet sti/mi i tyre sa i fuqishëm aq edhe
i dëshpëruar. Dhe kjo lcndosje e hëri dehatin më të ashpër, me flukse
e reflekse. me dallgë që aty tërliiqeshin. aty egërsoheshin. Qoftë
thatësira. qoftë shirat. qoftë dielli përhallohen me punë. me
organizim. me disiplinë shkencore. Kosova e Drenica. si edlie Shota
e Azemi. po kalonin ditët e një trag/edie lë madhe.
Homogjenia e gjymtyrëve shprehet jo vetëm me anë të lidhëzave
dhe të tjalëve të tjera me funksion lidhëzor. por edhe me anë të intonacionit.
Zakonisht ato shqiptohen me intonacione të num ërim it e të kundërisë
(kundërvënies). me të njëjtën fuqi e lartësi toni. me theksim të secilës gjymtvrë
e me pauza bashkuese midis tyre.
2.1. G jy m ty r ë t h o m og jen e me r a p o r te k ëp u jo re. Këto janë
kategoria më tipike e homogjenisë. forma më e thjeshtë. më e përdorur e saj.
Shprehin bashkim nocionesh të barazvlershme. të njëllojta a të ngjashme, që
dalin shpesh si elemente. pjesë të një tërësie. Shqiptohen rne intonacion
num ërim i. Bashkohen ose pa lidhëz (asin d etik ish t) ose me lidhëza
bashkërenditëse këpujore, njëshe a të përsëritura. me lokucione lidhëzore të
bashkëlidhura (korrelative) a me fjalë të tjera me të njëjtën vlerë:
Kjo u bë m o to ja e sh n d ërrim eve të th e lla d em o k ra tik e dhe
përparimtare në arsimin tonë popuIIor. Aso kohe ai as u gëzua, asu liidliërua,
S i ushtarët, ashtu edlte oficerët ishin të gjithë të rinj. A i kish ndier freskin ë e
hijes së madhe, p o r edhe zagushinë e fletëve të rënda të asaj peine. Duken sa
guximtarë aq edhe krenarë.

300 K R E l i XV
2.1.1. Gjymtyrët homogjene me raporte këpujore mund të jenë dy a
më shumë. Kur janë më shumë se dy. bashkohen zakonisht asindetikisht, me
përjashtim të gjym tyrës së fundit. që bashkohet me anë të një lidhëze
bashkërenditëse këpujore, por mund të bashkohen të gjitha edhe asindetikisht
ose me lidhëza të përsëritura para çdo gjymtyrëve. Realizohen, sipas kërkesave
sintaksore, semantike, strukturore, stilistike, edhe kombinime ndër më të
ndryshmet të bashkimeve jolidhëzore e lidhëzore:
Pastaj vështroi veten e tij. bruc'm e tij, krahëf, këpucët. Aiëndërronte
p ër një punë m ë praktike, m ë korrekte. Kisha ecitr nëpër Krasniqe, nëpër
Nikaj - M ërtur, nëpër Gas/t e nëpër Grykën e Valbonës. Po tani kemi në
shtëpitë tona edite bukë, etlhe gjalpë! N ë gaz e n ë breitgë, zgjuar ose ttë
gjumë, ttë m a l ose ttë fu shë, në tym ose ttë flakë,ku do kam pasur si shok të
pandarë librin.
Kur bashkohen asindetekisht tëgjitha gjymtyrët homogjenia shprehet
vetëm me intonacionin e numërimit. Atëherë. në të shkruar. ato ndahen me
presje. Kur janë shumë të zgjeruara, me tjalë plotësuese a me fjali. sidomos
kur brenda togut të disave prej tyre është përdorur presja. vihet pikëpresja:
Ndërkaq në qytet e në rreth kish marrë një hov të madh ndërtimi i
shtëpive, fabrikave, shkollave, rrugëve, urave, Kapedanët më të dëgjuar, që
morën pjesë, ishin këta: Gjergj Araniti i Kaninës; Atttlrea Topia, stërnipi i
Kar/ Topisë, h y e zo ti i Shkurrisë, krahinës midis Krujës dhe Durrësit, me të
dy bijtë dhe me të nipin Tamtsh Topia; Teodor Korona, kryezoti i Beratit, me
disa krerë të tjerë të Myzeqesë; Gjergj Stres Balsha, i nipi i Skënderbeut nga
e motra Jella. h y e z o ti i Mizisë, krahinës midis Krujës dhe Lezhës: Pali dhe
Nikolla Dukagjitti.
Gjymtyrët homogjene të bashkuara pa lidhëza janë përgjithësisht
gjym tyrë me raporte këpujore; ndërmjet tyre mund të vihet një lidhëz
bashkërenditëse këpujore. Kur janë më shumë se dy, si u tha edhe më sipër, e
fundit bashkohet zakonisht me të parafundit me një lidhëz të tillë. Përdoret.
vetëm bashkimi asindetik të shumtën e herës për ta dhënë të ndarë në njësitë e
tija përbërëse vargun e gjymtyrëve homogjene, për ta tërhequr vëmendjen më
shumë mbi secilën prej tyre, për të shprehur një shkallëzim, përcaktim të
njëpasnjëshëm, përforcim. saktësim etj.:
Komandanti Rrapo qëndronte në këmbë m e Faten, M ak M okrrën
dhe Zarikun.
Të dyja iu dukën tëftohta, të liuaja, si të mos i lidhte gjë me to. Atje
tej dëgjohej hingëllimi i dëshpëruar, i ntallëngjyer, i ngjirur, i këputur i një
CiJY MTY RH T HO M( Xj JK N H 3 01
kali. Andrea kërkon diçka të ashpër, të rreptë. Kënga e qytetit tim është e
bukur, e thjeshtë, efuqishm e, e gëzuar, optimiste. Të tëra i ngritëm m e thottj,
m e djersë, nte gjak.
2.1.2. TMë bashkimin lidhëzor të gjymtyrëve homogjene këpujore kanë
përdorim të përgjithshëm. të dendur, lidhëzat bashkërenditëse.
2.1.2.1. Lidhëzat këpujore e, dhe, edhe në fjalitë mohuese as:
Në sytë e tij të butë e të vegjël, mhretëronte qetësia. Shkëlqente nga
pastërtia dhe shëndeti. Araniti i rrëfente udhën e tletyrës edhe të nderit. Këto
nuk ishin të reja, as të papritura për ne.
Lidhëzat dhe, as, e sidomos edhe të përsëritura para çdo gjymtyre
homogjene. Kjo përsëritje e dallon, e thekson edhe më shumë secilën gjymtyrë.
e ndal më shumë vëmendjen mbi të:
Eshtë një dukuri që i takon edhe fonetikës, edhe morfologjisë, edhe
sintaksës. Ndajshtimi mund të vijë edhepërpara, edhepas emrit qëpërcakton.
Ndërmjet gjymtyrëve homogjene të bashkuara me lidhëzat e, dhe.
nuk vihet presje. Kur përdoren përpara çdo gjymtyre, këto gjymtyrë ndahen
me presje. si në shembujt e mësipërm.
M und të përdoret presja edhe para lidhëzave e. dhe, edhe të
papërsëritura, kur në raportet këpujore ka ngjyrime shtesore:
Të mbjellat ja n ë shumë të mbara. edlte bagëtia.
As përdoret në fjalitë mohore, herë-herë e bashkuar me lidhëzat e,
dhe, edhe, më shumë e përsëritur para çdo gjymtyre.
Po kjo nuk arrihet me fjalë, as nte parashikime. M endimet e tij nuk
m und t ’ia shfaqte as nënës, as babait dhe as vëllait. Nuk donin t ’ia dinin as
p ë r lodhje, as për djersë, as për dhembje, as përplagë. Vendi i saj as lërohej,
as mbillej, as korrej.
2.1.2.2. Për bashkimin e gjymtyrëve homogjene këpujore, përdoren
edhe lidhëzat po edhe, si edhe (si dhe), ashtu edhe, po ashtu, edhe ashtu si
(edhe), të cilat përgjithësisht japin një ngjyrim shtesor, ku më shumë, ku më
pak të ndieshëm, prandaj para tyre vihet presje:
Përparime të rëndësishme u shënuan dhe në zhvillim in e arsimit e të
kulturës, si edlte n ë mbrojtjen e shëndetit të popullit. Figura e tij tek unë,
ashtu si edhe te sltuntë moshatarë, u shndërrua pastaj pak nga pak në simbol.
Prej kohe kjo krahinë. ashtu si Karclhiqi, Gjirokastra e Suli, qeveriseshin më
vete.
2.1.2.3. Gjymtyrët homogjene këpujore i gjejmë të bashkuara edhe
me disa lokucione lidhëzore të bashkëlidhura. të formuara me përsëritjen e
një lidhëzeatënjëndajfoljeje lidhëzore,si....si. sa...sa etj. ose me bashkëlidhjen
302 K.RFU X V
e dy mjeteve të ndryshme të tilla: si... edhe(si...dhe). si...(po) ashtu edhe. aq...sa
(edhe) ose: sa...aq (edhe) etj.
Me si...si. sq...sq vihet theksi inbi rëndësinë e barabartë të gjymtyrëve:
me aq...sa(edhe) e sa...aq(edhe) mbi barazvlerën në shkaiië e masë të dy
tipareve a veprimeve. Kanë afri me lidhëzën e përsëritur edhe...edhe. Sjeilin
edhe një ngjyrim plotësues përqasje të barazisë. Lokucionet si...dhe. si...(p o)
ashtu edhe shprehin përqasje me një ngjyrim të dobët shtesor:
Të gjithë m hanin fy m ë n . si ata që ishin nga kjo anë. si ata që ishin
nga ana tjetër. S i këtu, si atje një është. Futej në mes të tyre dhe qeleshja e lij
e bardhë kalonte, shkonte sa në itjë anë, sa në anën tjetër. Dhe kjo dëshirë
ishte aq e tlijeslttë, sa edhe e natyrshme. Atëherë ngjau diçka e papritur që i
la të habitur si njëritt etl/te tjetrin. Gjenerali ditkej pak më i ftohtë. më i huaj
dhe më indiferent. si p ër atë që kishte ndodhur, si edhe p ër kapitenin e ri që
përpëlitej nga dhembjet.
2.1.2.4. Për lidhjen këpujore me theksim të secilës gjymtyrë të një
grupi gjymtyrësh. përdoren edhe lokucionet lidhëzore të bashkëlidhura me
përsëritje qoftë...qoftë (edhe), hem...hem (mjeti i fundit ka një karakter më
shumë popullor bisedor. i pari herë-herë dei me nuanca lejimi):
Në këto takime Qemali linte kudo përshtypje të thella, qoftë p ër
pjekur'më e tij të parakohshme. qoftë për zotësinë e fjalës, qoftë edhe për
g uxim in që tregonte në çdo rrelhanë. Këtë hall qaj hem për p ër ty hem p ër
djemtë.
2.1.2.5. Një vend të veçantë midis gjymtyrëve homogjene këpujore
zënë ato gjym tyrë që bashkohen me anë të lokucioneve lidhëzore të
bashkëlidhura të shkallëzimit jo vetëm... por (edhe); jo vetëm po as (edhe);
le...po edhe...; le...po as
Të mos harrojm ë kurrë njeriun me të gjitha interesat jo vetëm
materiale, ekonomike, p o r edhe shpirtërore. Nga ngutja e tepërt s 'patëm kohë
të merrnin me vete jo vetëm ushqime, p o as edh en jësasipushkësh, mitralozësh
e municioni. L e ndezur, po edhe shuar, s 'më la të qetë ky i uruar.
Në të gjitha këto raste i jepet një peshë më e madhe gjymtyrës së
dytë. Ka njëfarë kundërvënieje, që i afron të tilla ndërtime herë-herë me
gjymtyrët me raporte kundërshtore. Mund të bashkërenditen kështu jo vetëm
dy gjymtyrë, por edhe dy grupe gjymtyrësh. një gjymtyrë e një grup gjymtyrësh.
Pjesa e parë e lokucionit lidhëzor vihet para gjymtyrës a grupit të gjymtyrëve
të mëparine; pjesa tjetër, para gjymtyrës e grupit të gjymtyrëve të mëpasme.
2.2. Gjymtyrët homogjene me raporte veçuese. Me këto raporte
bashkohen gjvmtyrë që shprehin nocione zakonisht të papajtueshme. që
CiJYMTYRF.T IIO M O G J F N F 303
përjashtojnë njëri-tjetrin. plotësisht a pjesërisht. Nga kjo dallohen dy lloje të
këtyre gjymtyrëve homogjene:
2.2.1. veçueset e mirëfillta. kur nocionet e shprehura prej gjymtyrëve
homogjene përjashtojnë njëri-tjetrin ose prej vargjeve të tyre duhet zgjedhur
njëri syresh:
2.2.2. veçueset alternative. kur nocionet përjashtojnë njëri-tjetrin
vetëm në disa kushte dhejo absolutisht; ajo që shprehin ato s’mund të realizohet
në të njëjtin vend, në të njëjtën kohë:
- Një letër a një telegram t 'i dërgoni në ernrin tonë. - Ju do të rrini
apo do të niseni? - pveti Memoja korrierët.
Ai shikonte herë Mak Mokrën e herë Faten (Ai shikonte edhe Mak
Mokrën edhe Faten, por jo në të njëjtën kohë).
Gjymtyrët homogjene veçuese m und lë je n ë edhe më shumë se dy;
numri i tyre, po ashtu si i këpujoreve, është i hapët: Kjo ndjenjë nxirrte krye
herë nte n jëftohtësi të akullt. herë m e ato m ungesat e gjata të Zikut, herë m e
zënka e sherre të ndrvshme.
Gjymtyrët homogjene veçuese bashkohen përgjithësisht me lidhëza
bashkërenditëse veçuese. Mund të bashkohen edhe asindetikisht në vargjet
trigjymtyrëshe e lart, në kombinim me bashkimin lidhëzor, duke u bashkuar
me lidhëz veçuese gjymtyra e fundit me të parafundit:
- Do ta bëjgjallëa vdekur. Hodo Allamani o nga habia, o n g a gëzim i
tha: "M ore!” Gjithë kohën punonte, lexonte ose shkm ante.
Për bashkimin e gjymtyrëve homogjene veçuese përdoren gjerë edhe
fjalë të përsëritura, me vlerë lidhëzash të bashkëlidhura ose fjalësh lidhëse,
sidomos ndajfolje, duke u reaiizuar edhe forma lidhjeje që qëndrojnë midis
bashkimit asindetik e atij lidhëzor:
E mbi tym vraponin retë ku të zeza e ku të murrme. E ç ’tu thoshte
atyre që këtu ma lavdëronin, këtu ma shanin! A i k u r zëmërohej, k u r qetësohej.
Ajo qante ca nga gëzimi. ca nga mallëngjimi.
Nocionet e dhëna prej gjymtyrëve homogjene veçuese të mirëfillta
janë përgjithësisht të kundërta, të kundërvëna ose të ndryshme njëri prej tjetrit
nga ndonjë pikëpamje. Ndër to një vend të veçantë zënë nocionet logjikisht të
papajtueshme, të shprehura qoftë me fjaië antonime a të kundërta, qoftë me
kundërvënie të paraqitjeve mohuese a pohuese të të njëjtit nocion:
Tashti ajo nuk e dinte në ecle shpejt apo ngada/ë. Dhe kjo punë do të
bëhet ose tashti, ose kurrë! Tradhëlarëve s ’u mbetej veçse o të dorëzoheshin,
o të vriteshin. Do të ndihmosh apo jo (= apo s ’do të më ndihmosh)?
 304 KRHU X V
Shënim. Ndonjëherë mund tëjetë fjala përtë zgjedhur midis
dy fjalësh të barazvlershme. përtë provuar një sinonim. përtë përdorur
një sinonim, për të bërë një saktësim (raste kur gjymtyra e dytë mund
të prihet edhe nga fjalë si: ijië mirë, më drejt. më saktë etj). për të
dhënë një sqarim më të mirë të nocionit, për larmi.
Ajo donte lë dinte nëse kjo "homhë tym i" ose “grim a të”
ishte n ë të m irë apo n ë dëm të çunave. Fati ose m ë m irë natyra, siç
thotë M vham eti e deshi që të zgjohesha në çastin më kritik.
Përdoren gjymtyrët homogjene veçuese edhe në raste
luhatjeje të folësit midis dy ijalësh, të shprehjes së një sasie a date
me përafërsi: Rreth sofrës... po prisnin, dh jetëa dymhëdhjetë hurra.
M ë 12 a 13 korrik të këtij viti qenë në Tropojë. Lajmëroje se dita të
takohem me të itesër a pasnesër.
Për shprehjen e raporteve të veçuese të mirëfillta midis gjymtyrëve
përdoren lidhëzat bashkërenditëse veçuese ose. a, o, njëshe a të përsëritura,
lidhëza apo. lidhëzat e përsëritura haj... h a j.ja ... ja , qoftë... qoftë. (në) daç...
(në) daç. ose lidhëzat e bashkëlidhura si: qoftë... ose, a.
2.2.2.1. Më të përgjithshme e më të përdorura janë lidhëzat ose dhe
a, më pak o. Ose mund të dalë edhe në formën ase, që s’është për t’u përdorur
në gjuhën e shkruar. Ato mund të shprehin të gjitha raportet veçuese të mirëfillta
më shumë, po edhe alternativat. Lidhëzat apo përdoren në pyetje, kur është
fjala për zgjedhje midis objektesh. veprimesh, tiparesh, rrethanash të kundërta.
të kundërvëna a të ndryshme. Në gjuhën letrare ajo po përdoret gjithnjë e më
shumë edhe në rastet e tjera, në vend të lidhëzave ose, a; kjo shtrirje e tepruar,
jo në pajtim me veçantinë e kësaj lidhëze s’është për t ’u përkrahur:
(Si ë sh të ... kjo nuse?) E bardhëapo e zeslikët, e g ja të apo e shkurtër
e kolm e apo e thatë?
2.2.2.2. Me përdorimin e lidhëzave të përsëritura ose ... ose, a... a,
ja ...ja më rallë 0 ... 0 . theksohet njëjtësia e raporteve të gjymtyrëve homogjene
me fjalën së cilës i referohet barazpesha e tyre.
Fjalia shkakore nnind të vijë ose përpara ose pas fja lisë kryesore: -
O ulu, o ik. A i tha se a nesër a pasnesër do të vinte prapë. Demonstratat u
zhvilluan me parrullat "Rroftë Shqipëria e e lirë! Ja vdekje, ja liri! ”
Qoftë... qoftë karakterizohet nga theksimi i mundësive të ndryshme
të bararabarta, që nuk përjashtojnë absolutisht njëra-tjetrën. - sido që mund të
jenë edhe nocione të kundërta, si edhe nga shprehja e një farë supozimi.
G J Y M T Y R Ë T H OM OG JENE 305
Përdorimi i kësaj lidhëze është shtrirë edhe në mjaft raste të tjera, të afërta me
raportet veçuese të alternimit, ndonjëherë edhe me raportet këpujore:
Ky mendim, qoftë i tij, qoftë i sekretarit që i botoi librin, është i
lajthitur. Qoftë nga turpi, qoftë nga frika, Moisiu, me të parë Skëndërbeun
përballë, iku me vrap.
Mund të dalë qoftë edhe në bashkëlidhje me ose: Asnjë Iloj punë,
qoftë e lehtë ose e rëndë, qoftë mendore, qoftëfizik e , nuk.im m d të shkëputet
nga organizmi.
Shënim: Me të njëjtën vlerë si qoftë e përsëritur, përdoret
edhe lokucioni lidhëzor me prejardhje foljore (në) daç.. (në) daç, ky
i fundit (sidomos në formën daç... daç) me karakter bisedor:
- M und t ’i përgjigjesh n ë daç me gojë, në daç nte pushkë.
(Nebi Sureli më quajnë.) Po të keni ndonjë vend, daç si shitës, daç si
hanuill, sido që të jetë, do t'ju isha shumë mirënjohës.
Kanë karakter bisedor ndërtimet me ja ..ja dhe sidomos rne
haj ... haj:
Kemi edhe mjete të përjashtme që shtien për punë për të
vënë në pah haj vazhdimiit e veprimit e të gjendjes, haj çastësinë e
veprimit a të gjendjes. Do të nisemi ja me Petritin, ja m eSkënderin.
Gjymtyrët homogjene veçuese, kur bashkohen me lidhëza
të përsëritura, ndahen me presje.
G jym tyrët hom ogjene veçuese të alternim it qëndrojnë midis
gjymtyrëve veçuese të mirëfillta dhe gjymtyrëve këpujore. Eshtë fjala për
fakte e lidhje që realizohen të tëra, po jo në të njëjtën kohë e vend. Me to
shprehen fakte që vijnë njëri pas tjetrit në kohë a në hapësirë, shpesh me
përsëritje në intervale. Përjashtimi i njëri prej tjetrit është i pjesshëm, i
kushtëzuar.
Me këto gjym tyrë hom ogjene ka përdorim të gjerë lidhëza e
b ashk ëlid hu r me përsëritje h e rë ...herë. Përdoren edhe m jete të tjera
leksikogramatikore, në radhë të parë ndajfolje të përsëritura me lidhëzore a
lidhëza të bashkëlidhura, të formuara nëpërmjet përsëritjes ose me anë të
bashkëlidhjes së dy fjalëve pak a shumë antonimike. P.sh: Aly.. aty, këtu...këtu,
atje... atje, kit... ku, kur... kur, tani... tani, aty.. këtu, këndej... andej, tani...
pastaj, etj. Përpara pjesës së dytë të lokucionit lidhëzor e, edhe,
2 .2 .2 3 . Lidhëza herë... herë shpreh alternim veprimesh, gjendjesh,
tiparesh, objektesh, rrethanash:
306 K REU X V
Thepi i m aliherit herë ia mbulonte, herë ia zbulonfe himdën figurës.
Ky qe porositur që të bashkohej me ansamblin, ku sipas rastit, qe herëkorist,
herë valltar, dhe herë kupletist. Ecte me të vëllanë në ca shtigje mes kodrash
e skërkash h erëtëzh vesh u ra e h e rë tëm buluara me lajlhi e dëllinjë. Trokitën
me radhë Iterë njëri, herë tjetri. Larg mbi tokë, herë m ë shkoqur e herë m ë
mbytur, dëgjoheshin ca si trokitje.
2.2.2.4, Për të shënuar altemim përdoren edhe lidhëzat e përsëritura
a të bashkëlidhura si kur... kur, sa...sa:
Shtëpitë lëkundeshin ku r këtej, k u r andej. Gjithë dimrin nuk i zunë
këmbët dhe. sa n ë Kurvelesh, sa n ë Tepelenë, mblidhu andej e mblidhu këndej.
22.2.5. Me kit.ku, aty... aty, këtu... këtu shprehetaitemimi në hapësirë,
por ndonjëherë edhe në kohë. Me këtu... atje, aty... këtu, këndej ... andej,
shprehet alternimi sidomos në hapësirë.
Si i kish rënë në Tiranës më të katër anët ku m e trakte, e ku m e letra,
Dekoja hyri në shtëpinë e Dritës. Shpresa, si koha në mars, aty çelej, aty
ngrysej. Ç ’t 'u thoshte atyre që, këtu m a lavdëronin, këtu m a shanin.
2 2 .2 .6 . Për të dhënë raporte veçuese alternimi në mes gjymtyrëve
homogjene, përdoren të përsëritura edhe ndajfolje të tjera si: tani... tani, diku...
diku, ca... ca, që e ruajnë më shumë vlerën e tyre leksikore e gramatikore dhe
shprehin ngjyrime të ndryshme:
Tani zëmërohet, tanigëzohet (alternim i shpejtë). Diku larg e diku
afër, djathtas e majtas, dëgjoheshin britma (alternim hapësinor). Dhepërleshja
vazhdoi ca m e qeshur, ca m e të ngjeshur. Gjumi ca nga lodhja e tepërt e ca
nga andrallat e ditës, nuk p o e zinte.
2.2.2.7. Kur dalin më shumë se dy gjymtyrë homogjene veçuese,
zakonisht vetëm gjymtyra e fundit bashkohet me lidhëzën me të parafundit, të
tjerat bashkohen asindetikisht. Por mund të përsëriten lidhëza veçuese edhe
përpara çdo gjymtyre ijomogjene, sidomos për arsye theksimi, ose përpara
gjymtyrës së dytë ë më tutje:
Plotësisht objektivë m und të je n ë emra, përem ra ose çdo p jesë e
ligjëratës e emërzuar. Q oftë thatësira, qoftë shirat, qoftë dielli, përballohen
me punë, me organizim me disiplinë shkencore. A i nuk kishte lënë qytet n ë
F rancë a n ë Belgjikë a gjetiu, ku kishte punëtorë, p a shkuar.
2.3. Gjymtyrët hom ogjene me raporte kundërshtore. Gjymtyrët
homogjene të këtij lloji dalin me kuptime e ngjyrime të ndryshme kundërshtore
në mes tyre, që prej kontrastit deri në një kundëri të dobët. Vetë raporti themelor
i kundërshtisë parakupton kundërvënie dy njësish, dygjymtyrëshe; prandaj
me raporte kundërshtore mund të dalin dy gjymtyrë homogjene ose dy grupe
G J Y M T Y R Ë T UOMOG JENE 307
gjymytrësh homogjene ose një gjymtyrë e një varg gjymtyrësh:
Atje lart qielli dukej edhe si një lumë i kaltëruar, po i qetë. Ish e
varfër, e këputur fa re, po lezatare e madhe, pastërtore. Këtu ka pnnë jo për
n jë repart restaurimi, p o p ërp esë. Mëgjithatë fshatarët e Grykës së lumit të
Vdekur mtk shlinë as m e top, as m e dyfek mbi rosat oegra, p o m e ato çomanget
e shkreta, në Fier vajti zëri se atij krahu kishte plasur gjahit mirë.
Kundërshtia mund të qëndrojë në raportet e gjymtyrëve homogjene
me fjalën së cilës i referohen (mund të pohohet lidhja e njërës e të mohohet e
tjetrës, duke u mohuar një veprim a një gjëndje, një tipar, objekt, rrethanë, e
duke pohuar një tjetër), ose në vetë përmbajtjen e gjymtyrëve të bashkuara
(këto shënojnë në të tilla raste nocione të kundërta ose nocionetë një karakteri
të ndryshëm).
Mirë thonë; Burri s ’mcitet m e pëilëmbë, por m e zemër. Do të vij të
martën, jo të mërkurën. Veçcinërisht është për t it theksuar prirja e autorit
për të vënë theksin nëparim in se iiria fitohet me luftë e jo tnefijalë. Të lagur,
p or tëpushtuar nga ethet e aksionit, ata zvarriieshin duke ndierfrymëmarrjen
e njëri-tjetrit (=ishin edhe të lagur, edhe të pushtuar nga ethet e aksionit)
Dallohen nga kuptimi e struktura kategori të ndryshme gjymtyrësh
homogjene kundërshtore.
Më të shumtën e herës mohohet një objekt, proçes. tipar. rrethanë e
pohohet një tjetër. gjymtyrë që shpreh nocionin e mohuar është e shoqëruar
me ijalë mohuese dhe mund të vijë e para ose e dyta.
Kur vjen e para gjymtyra homogjene mbi të ciiën bie mohimi (në
këtë rast kallëzuesi shoqërohet nga pjesëzat mohuese s, mtk, mos ose përpara
vetë gjymtyrës homogjene vihet pjesëza ntohuese pa, ndonjëherëjo ), gjymtyra
e dytë homogjene që pohohet (ose gjymtyra që hap vargun e gjymtyrëve që i
kundërvihen së parës), lidhet me të parën me anë të lidhëzëspo/por.M o\\\m \
në pjesën e parë mund të jetë i përforcuar nga ndonjë përemër a ndajfolje me
kuptim mohues, kur është një varg gjymtyrësh, nga përsëritja e lidhëzës
këpujore mohuese as: në raste të rralla gjymyta e dytë mund të bashkohet
asindetikisht:
U kuptua që kjo m tk ishte më këshillë e Zefit, p or një udhëzim i
prerë. Njerëzit që mësojnë, s ja n ë disa qimlra ose disa mijëra, p o r m e qindra
rnijë. Folën jo të gjithë, gjysm ët (= Nuk folën të gjithë, por gjysmët) Rrugës
m endjen s ’e kisha as te qortimet, as te kosi që do të blija, po te lulet që kisha
mbjellë. Ajo n u k u zverdh ttga frik a p o r nga nervoziteti.
Kur mohimi bie mbi gjymyrën e dytë, përpara saj vihet pjesëza
mohuese jo , duke u bërë bashkimi i saj me të parën asindetikisht, por më
308 K R E U XV
shpesh me lidhëzat këpujore e/dhe/ në ndonjë rast me lidhëzën kundërshtore
po/por të shoqëruar herë-herë nga pjesëza kufizuese a përforcuese ose nga
fjalë të tjera e togje me tfi njëjtën vlerë:
Shkenca është ndhëhequr kurdoherë nga cilësia dhe jo nga sasia.Kjo
duhet të ndodhë p a tjetër k ë sh tu jo ndryshe. - Unë vështroj shkronjat, mbase
edhe fjalëi, p o r jo fra za t
Kur nuk mohohet asnjëri nga nocionet e shprehura prej gjymtyrëve,
po kundërvihen gjymtyrët për nga përmbajtja, mund të shprehen ngjyrime të
raporteve kundërshtore nga më të ndryshmet: kontrast, kundëri, përqasje,
ndryshime, kufizime, rezervë etj. Atëherë gjymtyrët homogjene kundërshtore
bashkohen kryesisht me anë të lidhëzës kundërshtore po/por
Një malësor, shtatlarië, p o r i thatë nëfytyrë e në trup doli nga një
kasolle me gurë të nxirë.
Shënim. Ndonjëherë ideja e kundërshtisë është e dobët,
ekzistojnë raporte që qëndrojnë në kapërcyell midis raporteve
kundërshtore dhe këpujore. Në të tilla raste gjymtyrët homogjene
lidhen ose me lidhëzën kundërshtore po/por ose me lidhëzën këpujore
e, dhe. Kjo vërehet më shumë atëherë kur ka shkallëzim e theksim,
kur gjymtyra e dytë prihet nga tjalë e togje fjalësh të ndërmjetme, si:
sidomos, në radhë të parë, kryesisht, më shumë, që tregojnë se
kundërvënia qëndron në peshën e ndryshme që kanë njëra e tjetra
gjymtyrë:
Dafina Dafa, me të marrë vesh sjelljen e fshatarëve të
Gropozës, e (mundet edhe: po) sidom os qëndrimin e të shoqit, u
ngrys dhe u mbyll në vetvete për ditë me radhë.
Pabarazia e peshës që mund të kenë në thënie gjymtyrët e ndryshme
homogjene kundërshtore, e cila shpie në një kundërvënie zë tyre shprehet
qartë me lokucionin lidhëzor jo aq ... sa:
Një sukses të papritur korri te Cen Qytyku xha Vangjoja jo aq për
tekstin që kish shkruar Mahumet, sa p ë r mizanskenat e jashtëzakonshm e të
Nuredinit, sa për një batutë që lëshoi në fu n d të tabllosë së tretë (krahs.: Një
suksesi të papritur korri xha vangjoja me tekstin e m ë shum ë për një batutë
që lëshoi në fu n d të tabllosë).
Kundëri me ngjyrime kufizuese, herë-herë shtesore, shprehet me
lidhëzat veç, veçse, të vendosura përpara gjymtyrës së dytë, të ndarë nga e
para me një pauzë të ndjeshme, të shënuar në të shkuar me presje:
GJYM TYRËT H O M G G JEN E 309
Ajo gjeti katër a pesë çibukë, të punuar nga babai me dashuri e
kujdes, veç të n xirë e të djegur si mos më keq. Nga Kukësi e tutje koha është
p o aq e bukur, veçse pak e ftohtë.
Shënim: Një rast i diskutueshëm, në kufi midis gjymtyrëve
homogjene kundërshtore dhe fjaiive eliptike me raporte lejore, me
vlerë deri diku të afërt me raportet veçuese është ai i shoqërimit të
një gjymtyre me një lidhëz nënrenditëse si: të mos, megjithëse, edhe
pse, sado (që) etj.
Me në mos vihen në lidhje njësi nga të cilat njëra ka më
gjasë të realizohet se tjetra, shprehet luhatja e folësit në mes dy
fomulimesh a fjalësh, mundësia e pa barabartë ndërmjet objektesh,
veprimesh, tiparesh, rrethanash:
(Do të gjendet me siguri dikush që t 'i ketë parë) N ë mos
sot, nesër, n ë mos nesër,pasnesër. (Krahaso: Sot ose nesër, nesër
ose pasnesër).
Me lidhëzat e ndajfoljet lidhore lejore megjithëse, edhepse,
sado që etj., bashkohet njëgjymtyrë,përmbajtja e së cilës është në
kundërshtim me atë të një gjymtyre tjetër po që nuk pengon, siç mund
të pritej, realizimin e faktit të shprehur prej tjetrës:
Dalëngadalë zhurmës së mëparshme po i zinte vendin një
përshpërim ë e ulët, m egjithëse e fu q ish m e (... po i zinte vendin një
pëshpërim ë e fuqishm e, p o r e ulët) Marrëdhëniet agrare i
karakterizonte ekzistenca e një shtrese të gjerëfshatarësh personalisht
të lirë, edhe p se të nënshtruar ndaj shfrytëzimit feu d a l në shkallë të
ndryshme.
2.4. G jym tyrët homogjene me raporte përmbyllëse. Kemi gjymtyrë
homogjene me raporte përmbyllëse atëherë, kur ajo që shprehet nga gjymtyra
e mëpasme është rrjedhim, përfundimi i asaj që është dhënë nga gjymtyra ose
gjymtyrët e mëparshme. Këto gjymtyrë homogjene, pak të përdorura, dalin
kryesisht në gjuhën letrare, sidomos ne letërsinë shkencore e politike dhe në
publicistikë. Gjymtyra e mëpasme prihet nga lidhëzat përmbyllëse prandaj,
p ra (më shumë të shoqëruara prej lidhëzave këpujore dhe, edhe) ose në ndonjë
rast nga ndonjë fjalë tjetër a lokucion me të njëjtën vlerë (si rrjedhim, për
pasojë etj)
[shte një inat i verbër, pa kuptim dhe objekt të caktuar, prandaj
edhe ipandryshueshm ë. Variantiynë ishte më i dhimbshmi, pra m ë i bukuri.
310 KRi-'U XV
Mart'mit mtk i ra në sy ajo dredha e thjeshtë për ta bërë takimin, pra edhe
bisedën, si diçka të rastit. Jeta shtron detyra të rëndësishme për letërsinë dhe
artet, pra dhe p ë r poezinc.
Raporte përm b y llëse vendosen shpesh edhe midis dy varsye
gjymtyrësh homogjene ose në mes një gjymtyre dhe një vargu gjymytyrësh:
A i zagar... përditë zinte iepnj, thëliëza, pata, rosa, pra çdo lloj gjahu.
Për ata ai është i fo rtë , luftëtar dhe pra m ë i zgjuar.
3. cjym ty r ët e ndryshm e hom ogjene sipas funksionit në fjali.
Gjymtyrët e ndryshme homogjene, krahas karakteristikave të tyre të
përbashkëta, kanë edhe veçori e probleme që e bëjnë të nevojshme një vështrim
të gjymtyrëve homogjene edhe sipas funksionit sintaksor të tyre në fjali, Ne,
pa bërë një përshkrim të hollësishëm e të plotë të secilës prej tyre, do të
mjaftohemi me disa vëzhgime e me shqyrtimin e problemeve kryesore që
paraqesin disa prej këtyre gjymtyrëve.
3.1. K ryefjalët hom ogjene. Kryefjalët jan ë homogjene, kur i
referohen një kallëzuesi ose disa kallëzuesve të përbashkët homogjenë:
Nuk kishte ditë që të mos mbiidheshin gratë, të rinjtë, brigada. Trupi
dhe mendim i i qenë mpirë e i qenë ngurosur nga lodhja. Në xhade u dëgjuan
kërcitje rrotash dhe trokitje patkonjsh.
3.2. Kailëzuesit homogjenë. Mund të jenë homogjenë st pjesët
emërore të kallëzuesve emërorë, si kallëzuesit foljorë.
Oë mendimi të je të i qartë dhe i kuptueshëm sip ë r vete, aq më tepër
për të tjerët, ai duhet patjetër të organizoliet, të renditet, të sistemohet.
Çështja e homogjenisë së kallëzuesve foljorë është parë në rnënyra
të ndryshme dhe ka gjetur dhe gjen edhe sot zgjidhje të ndryshme. Ka
gramatikanë që i quajnë homogjenë kallëzuesit çdo herë që kanë të njëjtin a të
njëjtat kryefjalë dhe bashkohen me lidhëza bashkërenditëse ose asindetikisht,
duke mos u bërë kështu një dallim i qartë midis gjymtyrëve dhe fjalive. Ka të
tjerë që mohojnë qenien e kaliëzuesve foljorë homogjenë dhe i marrin si fjali
të ndryshme të bashkërenditura a asindetike , në çdo r a s t , ndërtimet me disa
kallëzues që kanë kryefjalë të përbashkët , Asnjëri nga këto qëndrime nuk
përligjet mjaftueshëm . Ështe më e drejtë të pranohet se edhe kallëzuesit
foljorë mund të jenë homogjenë. kur ata janë të lidhur shumë ngushtë.
Këllëzues homogjene janë kështu kallëzuesit foljorë. të bashkuar me
lidhëza bashkërenditëse e asindetikisht. që janë në të njëjtat raporte me
gjymtyrët e tjera të fjalisë, pra kanë jo vëtëm kryefjalë të përbashkët, por kanë
G J Y M T Y R E T H OM OG JENE
të përbashkët edhe kundrinat e rrethanorët kur ka të tillë:
Din Korra nuk duronte e nuk lejonte veprime që s ’i kuptonte dhe
s ’i kishte p ë r zemër. Por shokët nuk u ja n ë trem bur dhe nuk do t ’u tremben
as p u nëve të rënda, as përgjegjësive. Si zakonisht, fytyra e tij aty iu zverdlt,
aty iu skuq.
Shënime. 1. Janë homogjenë kallëzuesit foljorë me kryefjalë të
përbashkët, të pazgjeruar me kundrina a rrethanorë, ose gjymtyrët të shprehura
me folje të pazgjeruar te fjalitë n jëkryegjym tyrëshe, kur bashkohen
asindetikisht ose me lidhëza bashkërenditëse:
Të njëzet e ca të tjerët ose qenë plagosur, ose qenë vrarë. Datat
qenë luhatur e zhvendosur. Bubullin e vetëtin, Sltih dhe dëgjo.
S’janë kallëzues foljorë homogjenë, por fjali të bashkërenditura rastet
kur dy a më shumë kallëzues me kryefjalë të përbashkët kanë gjymtyrë
plotësuese të ndryshme ose kur njëri ka një gjymtyrë plotësuese që s :e ka
tjetri ose të tjerët.
Tërë jetën popuiliynë ka pasë vuajtur dhe ka luftuar trimërisht. Në
këtë fjaii kemi dy kallëzues të bashkërenditur që kanë një kryefjalë të
përbashkët dhe një rrethanor kohe të përbashkët (“tërë jetën”). Por rrethanori
i mënyrës “trimërishf’ i referohet vetëm kallëzuesit "ka luftuar” .
Po kuqali e arriti, e kaloidhe qëndroipërnjeherësh. (Dy fol jet e para
janë kallëzues foljorë homogjenë, pse kanë të të njëjtën kryefjalë “kuqali”
dhe të njëjtën kundrinë “e”, ndërsa folja e tretë “qëndroi” është kallëzues i një
fjalie tjetër të bashkërenditur me të përparmen, ajo ka të njëjtën kryefjalë si dy
foljet e para, po s’e ka kundrinën e përbashkët të tyre "e", ndërsa ka rrethanorin
“përnjëherësh”, që s ’e kanë ato.
Vraponin e qeshnin me njëri-tjetrin.
Nuk janë kallëzues homogjenë, po një kallëzues i vetëm dy folje të
së njëjtës trajtë, të bashkuara me lidhëza këpujore e asindetikisht, kur janë të
lidhura shumë ngushtë nga ana semantike e gramatikore:
Tafdi jep te e merrte me nënoftcerin. Krisa e ika nëpër kopësht. Dielli
sa vinte e shtrëngonte, në të përpjetën gjithë dritë e shkëndijime.
3.3. kundrinat homogjene. Mund të jenë homogjene kundrinat e
drejta dhe kundrinat e zhdrejta pa parafjalë, që i referohen të njëjtit (a të
njëjtëve) kallëzues (e së njëjtës ijalë tjetër drejtuese):
Një zhvillim të mëtejshëm mori lëvizja për të mbjellë sa më shumë
p em ë frutore, vreshta, agrume, ullinj, perim e. Duhet t ’u flasësh grave, të
rinjve, nxënësve. Ajo kërkonte prej fëm ijëve të saj g uxim e këmmbëngulje,
312 KRKU XV
urtësi e ilurim. Po përpjekjet e durimi u shkitan bosh Kozit dhe të hijve.
Kundrinat e zhdrejta me parafjalë janë homogjene, para së gjithash,
kur ndërtohen me të njëjtat parafjalë dhe shprehin të njëjtat ngjyrime kuptimore:
Në këtë mënyrë Spiro Shtegu fillo i të interesohet e të shqetësohet jo
vetëm p ë rp la k u n d h ep ër kttsollen që kishte lënë në fshat, por edhepër ngjarje
të tjera. Hartimet e saj shquheshin nga pastërtia e gjuhës, nga fja lo ri i saj i
pasur dhe plot larmi, nga përdorimi i shprehjeve të zgjedhura.
N uk mund të dalë homogjene një kundrinë e drejtë me një kundrinë
të zhdrejtë, zakonisht as një kundrinë pa parafjalë me një kundrinë me parafjalë.
3.4. Përcaktorët homogjenë. Janë homogjenë përcaktorët që janë
në të njëjtat raporte me të njejtën fjalë të përcaktuara (a të njëjtat ijalë), duke
u lidhur me të (a rne to) drejtpërdrejt e duke u bashkuar ndërmjet tyre me
lidhëza bashkërenditëse e asindetikisht:
Zbidim i i shkaqeve të gabimeve dhe i pikpamjeve të shtrembra ka
një rëndësi të madhe. Kishie sy të errët të hutë, të thellë, e si të trishtuar nga
një brengë. Ishin mbledhje fë shkurtra, të gjalla, plot gaz.
janë homogjenë zakonisht përcaktorët e një lloji (me përshtatje, me
drejtim, me bashkim, ndajshtimet). po herë-herë, kur janë plotësisht të
barasvlershëm, edhe përcaktorët e përshtatur me përcaktorët me drejtim:
Ecle me të vëlianë e në ca shiigje mes kodrash e skërkash herë të
zhveshura e herë të m buiuara me lajthi e dëliinja. Pra, duke qenë një roman
jo vetëm i trungut, por edhe i degëve dhe ifletëve që i mbajnë dhe i ushqejnë,
pra i atmosferës, unëjam nnmduar të ndjek, në ndërtimin e tij, parimet kryesore
të një rom ani ië hctpëi. Gruaja m e flo k ë të bardhë e m e rroba te zeza iu afrua
zjarrit.
(Qemali kishte një rol tipizues e m e dom ethënie të tillë shoqërore e
p ra edhe të vështirë
Nuk janë homogjenë një përcaktor i përshtatur dhe një përcaktor i
drejtuar, që i referohen së njëjtës fjalë, por shënojnë raporte përcaktore të
ndryshme dhe s'm und të vibet një lidhëz bashkërenditëse midis tyre.
Që jashlë mbyturazi dëgjoheshin vërshëllimat e herëpashershmc të
karrocierit.
Përcaktorët e përshtatur homogjenë përdoren kryesisht për të shënuar
tipare të ndryshme të të njëjtit objekt ose të të njëjtave objekte ose tipare
dalluese të njësive të ndryshme të së njëjtës kategori (në këtë rast të fundit në
fakt floje të ndryshme të së njëjtës gjini);
1). Çdo gjë i detyrohet popuUit tonë heroik, të zgjuar dhe punëtos.
2),Këto kryengritje ishin shenja të asaj pakënaqësie të thellë që përshkonie
G J Y M T Y R Ë T HOMOG JENK
masat popullore në Shqipëri në krahinat perëndimore në krahinat Umdore e
verilindore.
Tre përcaktorët e përshtatur të shembullit të parë shënojnë tipare të
të njëjtit objekt, (të popullit), ndërsa dy përcaktorët e përshtatur të nëvizuar të
shembullit të dytë shprehin njësi të ndryshme të së njëjëtës kategori objektesh
(ka krahinë lindore dhe krahina verilindore, s’ka krahina që të jenë edhe lindore
dhe verilindore).
Kur vijnë njëri pas tjetrit, pa u bashkuar me lidhëza, dy a më shumë
përcaktorë të përshtatur që i referohen së njëjtës fjalë dhe tregojnë tipare të
ndryshme të së njëjtit objekt a të të njëjtave objekte, nuk janë gjithmonë
h o m o g je n ë , ata m und të m os je n ë të lid hu r me rap o rte k u p tim o re
bashkërenditëse.
D alloh en k ry e sish t dy k ate g o ri p ë rc a k to rë sh të p ë rsh ta tu r
johomogjenë. Njëri përcaktor mund të lidhet pandërmjetshëm me fjalën e
parcaktuar, ndërsa tjetri t’i referohet gjithë togut të përbërë prej tyre. Këtu
s’ka bashkërenditje paralele, po përcaktime të shkallëzuar: mungon intonacioni
i numërimit dhe pauza ndarëse e dallueshme prandaj në të shkruar s’vihet
presje; nuk mund të dalë një Iidhëz bashkërenditëse midis përcaktorëve.
vendosja e këtyre është e përcaktuar nga shkalla e lidhjes kuptimore, por edhe
nga faktorë gramatikorë e ritmikë. vjen i pari përcaktori që i referohet
pandërmjetshëm fjalës së përcaktuar, po, nëse përcaktorët janë dy mbiemra
strukturalisht të ndryshëm, njëri i nyjëzuar, tjetri jo, vendoset i pari zakonisht
përcaktori me nyjë:
Kësaj ideologjie m esjetare aniishqiptare rilm dasit i kundërvunë
ideologjinë e re kombëtare. Që nga vitet 80 të shekullit XIV, kur sulmuesit
osmanë u shfaqen për herë të parë në kufijtë e krahinave shqiptare jugore,
lindore e verilindore. Shqipëria it bë fu sh ë vërshimesh. Ata mobilizojnë të
gjitha energjitë për ngritjen e madhe morale të njerëzve tanë.
Kategorinë e dytë të përcaktorëve të përshtatur të njëpasnjëshëm
jomogjenë e përbëjnë përcaktorët që bashkohen ine raporte jo bashkërenditëse,
por sqaruese midis tyre: përcaktori i mëpasmë zbulon më tej përmbajtjen e të
parit, duke ndihmuar që të karakterizohet a të identifikohet më mirë objekti.
këta përcaktorë ndahen me pauza, në të shkruar me presje, po ashtu si
përcaktorët homogjenë po s’pranojnë një lidhje bashkërenditëse midis tyre:
Fatin e betejës e vendosin në radhë të parë fitq ia dhe vullneti i
njerëzve, që bëjnë luftë të drejtë. Fytyra e saj eflsh ku r kish marrë pam jen e
saj të zakonshme, pak si të qeshur.
Ky bashkim përcaktorësh të përshtatur jo homogjenë lejon të shprehen
314 KRI-U XV
ngjyrime të ndryshme lidhjesh kuptimore. Karakterizohet nga intonacioni i
sqarimit. Mund të pranohen mjaft herë midis tyre lidhëza shpjeguese e sqaruese
a ijalë të barazvlershme me to si: domethënë etj.
Nuk mund të formojnë togje përcaktorësh homogjenë mbiemrat e
mirëfillta të bashkuara me përemra mbiemërorë, ose dy përemra mbiemërorë
të ndryshëm:
Të gjitha këto suksese të rëndësishm e do të arrihen në saj të punës
së palodhur të popullit tonë të mrekulhieshëm. G ëiim i im i veçantë është se
do të shoh vëllanë tim të vogël Robertin.
Një tip përcaktorësh të përshtatur homogjenë përbën vargun me
bashkim asindetik, i disa mbiemrave sinonimë ose semantikisht të afërt a të së
njëjtës katëgori. i përdorur mjaft herë në letërsinë artistike a në gojëtarinë për
të arriturefekte theksimi, shprehimësie, ngjashërimësie; ndërmjet grumbullimit
të një varg tiparesh të ngjashme a të shkallëzuar, sigurohet një karakterizim
më i gjallë, më i saktë i një objekti. Çdo përcaktor i referohet drejpërdrejt
emrit të përcaktuar, po njëkohësisht përforcon, shtjellon më tej përmbajtjen e
përcaktorit të mëprshëm po pa arritur në raporte saktësuese të vërteta midis
tyre:
Ata e ndoqën nga gjëra të tjera m ë rrënqethëse, të tronditëse. Ai
ishte gjoja talent i lindur, i rrallë, i pazëvendësueshëm.
Përcaktorët homogjenë me drejtim pa parafjalë dalin përgjithësisht
me të njëjtën trajtë rasore; ata me parafjalë më të shumtën e herës me të njëjtën
parafjalë, por ndonjëherë edhe me parafjalë të ndryshme:
Me ritëm të shpejtë do të shtohej sidomos prodhim i i drithërave, i
duhanit, ipam hukut, i ullinjve, iperimeve, ipatateve. Bëhej kështu një muzikë
këmhorësh, cicërimash, e përrenjsh.
Urdhëroi të ndalohet grumbu/Iimi i njerëzve nërrugë, nësheshe ose
në shtëpi.
3.5. Homogjene mund të jenë dy a më shumë ndajshtime, më të
shumtën të veçuara:
Rilindasit tanë të mëdhenj. Naimi, Samiu, Ahdyli. Pashko Vasa, Jani
Vreto, e shumë e shum ë të tjerëjanë shembull përknshtimi atdhetar.
Në muqjt m ars e p rill vjet s 'ra shi.
3.6. Rrethanorët homogjenë. Rrethanorët janë homogjenë kur i
referohen të njëjtës fjalë dhe kanë përmbajtje semantike të njëjtë, pra janë
rrethanorë të të njëjtit lloj.
D he kjo bëhet ose ta sh ti o se ku rrë. A i u f o l i m e të q e të p o
kërcënu esh ënt.
G J Y M T Y R Ë T HOMOCiJUNE
Nuk përbën varg rrethanorësh homogjenë të mirëfilltë bashkimi
asindetik ose i bashkërenditur i dy llojeve rrethanorësh:
Të rejat dhe lë rinjtë e vendit tonë ja n ë kudo dhe kurdoherë në ballë
të luftës për të renë. Dimri shtrëngoi m ë vonë po m ë rreptë seç pritej. Të
gjithë e shohin si e ku punon kleri.
4. Fjalët përgjith ësu ese dhe g j y m t y r ë t h o m o g je n e
Me gjymtyrë homogjene mjaftherë mund të da\\n Jjalë përgjithësuese,
që shënojnë në tërësi atë që shtjellohet më pas, ndonjëherë më parë, nga vargu
i gjymtyrëve homogjene:
Po dalja e ushtrisë turke në atë qafë i zgjoi të gjitha: dhe gryka, dhe
fushat, dhe pyjet e dëndura, dhe malet dhe kodrat për rreth. Kjo ngjante me
njëfarë gare të çmendur, me një garë në të cilën dridhej çdo gjë, toka.
sehirxhinjtë. xhamet e ch’qaneve, banesat e ulta, selvitë e qytetit me krakëritjen
e stërqokave të shqetësuara,
Si fjalë përgjithësuese dalin në radhë të parë përemra e ndajfolje me
përmbajtje përemërore kuptimore të gjerë a të papërcaktuar (ose togje me të
tilla përemra në përbërjen e tyre,) si: tëgjithë, të tërë, gjithçka, asnjë, gjithkund.
gjithandej, ngado, kurrkund, kudo, kurdoherë, gjithnjë, asnjëherë, ashtu etj.
Fjalë përgjithësuese mund të jenë edhe emra të shquar në shumës, që shprehin
tërësi. Rolin e tyre mund të luajnë në një masë të mirë edhe numërorë ose
emra shumë të shoqëruar me numërorë:
Atje përm blidheshin të gjithë bashkë: epizmi, lirizmi, mençitria,
urtësia dhe trimëria. Po sytë e tij nuk panë asgjë: as muret e veshura me
dërrasa të nxira, e të skalitura anëve, as sergjenët me sahanë të mëdhenj
bakri, as tavanin e drunjtë me lule, Dorën e tyre, mendimin guximin, hidhërimin
e ndjenin kudo: te malet e ngritura buzë humnerës, te shtëpitë e çuditshme, te
godinat me afreske të mrekullueshme.
Ajo fig u rë mishëron vetitë më pozitive të popullit tonë: urtësinë,
mençurinë dhe trimërinë. Të tre djem të Harilla, Llazi dhe Kozmai, iu afruan
zjarrit.
Fjalët përgjithësuese i gjejmë zakonisht pranë gjymtyrëve homogjene
me raporte këptijore, ndonjëherë edhe pranë vargjeve të gjymtyrëve me raporte
veçuese alternative:
Tmerri, britma e paniku, gjëmimet e patkonjve, gjithçka ishte tretur
nën m iliona kokëriza vese. Kishte dhënë urdhër që të bindeshin të tërë. qoftë
prefekti. qoftë komandanti i xhandërmarisë së qarkut, qoftë h y e ta ri i bashkisë
316 K R E U XV
dhe gjithë zyrtarët e tjerë.
Shënim. Vargu i gjymtyrëve homogjene këpujore me fjalë
përgjithësuese mund të prihet nga pjesëza si, e kjo në numërime, kur
përmenden jo të gj itha objektet e ngërthyera nga ijala përgjithësuese:
N jë p jesë e personuzheve që veprojnë në dramë, si: Urtia,
Teuta, Guri, Lena, nnm d të hiqen fa re lehtë nga drama.
Fjalët përgjithësuese zënë vend më shum ë përpara vargut të
gjymtyrëve homogjene. Ato shqiptohen atëherë me intonacione paralajmërimi
dhe në të shkruar ndahen zakonisht me dy pika. Fjalët përgjithësuese në këso
rastesh mund të vijnë ose pandërmjetshëm para gjymtyrëve homogjene, ose
të larguara prej tyre, të ndara nga fjalë e fjali plotësuese a gjymtyrë të tjera:
Kësaj htfte i fa li gjithçka: krijimin, mendjen. trupin. Kudo i dukej
sikitr ndjente një lëvizje të fshehtë: në rritgë, në dyqane.. prapa perdeve të
shtëpisë. Rri e vështroj njerëzit që lëvizin sa andej këtej: barra, gra, fëmijë,
vajza, djem, pleq.
Në disa raste të veçanta, zakonisht kur numri a vëllimi i gjymtyrëve
që vijnë pas fjalës përgjithësuese, s’është i madh, po herë-herë edhe në raste
të tjera në vend të dy pikave përdoret a mund të përdoret presja.
/ mblidheshin përreth të gjithë, djemtë, nuset, vajzat nipërit, mbesat
eM uratit... Lirinë e kishit kudo, nëkraharor, nëballë, në shpatë dhe në ushtat.
Përmes saj nuk mund të depërtojë asgjë, as mendimi, as ndjenja, as vështrimi
ynë.
Fjalët përgjithësuese, kur vijnë pas vargut të gjymtyrëve homogjene,
dhe rimarrin këtë varg, ndahen nga gjymtyrët homogjene me presje, ndonjëherë
(kur është i gjatë vargu i gjyintyrëve homogjene ose kur këto janë mjafit të
zgjeruara) me vizë:
Rruga, makinat, kalimtarët gjithçka, përthyhen gëzueshëm. Hedhja
poshtë e po/itikës së kapitullimit, përcaktim i i një program i antiimperialist
luftarak dhe i një objektivi të drejtë të luftës dhe, nga ana tjetër, mobilizimi i
vetë masave popullore për mbrojtjen e vendit këta ishin faktorët kryesorë që
bënë të mundur të arriheshin ato suksese të mëdha që u korrën m enjëherëpas
Kongresit të Lushnjes.
Fjalë përgjithësuese dalin në të njëjtën rasë me gjymtyrët homogjene.
Ndërmjet tjalës përgjithësuese e gjymtyrëve homogjene që e zbërthejnë e
shtjellojnë përmbajtjen e saj, vendosen lidhje pak a shumë sqaruese e
saktësuese, që u afrohen ku më shumë e ku më pak, raporteve përcaktore.
GJYM TYRËT HOMOGJENE 3)7
5. Përdorlmi i m jeteve gram atikore përpara gjym tyrëve
homogjene
Gjymtyrët homogjene mund të kenë në përbërjen e tyre të njëjtat
fjalë ndihmëse, mjetet gramatikore-parafjalë, nyja të përparme, pjesëza, folje
ndihmëse e gjysmëndihmëse. Këto mund të përsëriten në secilën gjymtyrë
ose të lihen të pashprehura përpara gjymtyrës së dytë, e gjymtyrëve të mëpasme,
kur janë më shumë se dy; ose mund të shprehen përpara disave e të mos
shprehen përpara të tjerave. Ka praktika të ndryshme, të diferencuara, të
kushtëzuara për arsye sintaksore e stilistike, por herë-herë edhe nga arsye
semantike e ritmike. Ka rregulla të prera, zgjidhje të domosdoshme, por më
shumë prirje, rregulla fakultative, zbatimi i të cilave varet përgjithësisht nga
efektet që kërkohen të arrihen nga synimi i folësit a i autorit, Përgjithësisht
përsëritja i ndan më shumë gjymtyrët, thekson më shumë seciiën prej tyre,
ndërsa mospërsëritja i lidh më ngushtë e bën më të shpejtë rrjedhën e ligjerimit.
5.1 P ërsëritja ose jo e nyjeve të përparm e. Kur kemi dy am ë shumë
gjymtyrë homogjene këpujore të rasës gjinore, nyja e përparme mund të
shprehet vetëm përpara gjymtyrës së parë e jo përpara të tjerave. Lehtësia e
shqiptimit, veprimi i ekonomisë gjuhësore po i japin këtij proçesi një fuqi
gjithnjë e më të madhe, sidomos në gjuhën e folur e në disa stile të gjuhës
letrare, një përgjithësim herë-herë pa arsye e pa vend. Mospërsëritja mund të
përdoret për të vënë në dukje lidhjen më të ngushtë të gjymtyrëve, njësinë e
tyre. Nuk del e pëlqyeshme ajo, kur gjymtyrët homogjene janë mjaft të
zgjeruara. Përsëritja thekson më shumë secilën gjymtyrë më vete. Ajo është e
domosdoshme në rastet kur ndryshe, mund të lindnin paqartësi:
N ga të dy an ët e rrugës tabelat e h o televe të magaz'mave, të
mobilerive, të gastronom eve, të luleve vështronin të hutuara perimetrin e
rrugës. Fëmijët tanë ja n ë e ardhmja e kom bit e Atdheut.
M bi kom od in ën e kreva tit du kej g ru m b u lli i m adh i letrave,
telegrameve, gazetave dhe revistave të ardhura nga atdheu. Dega e Krujës,
Elbasanit edhe D urrësit mbante vetëm llagapin Topia; dega e Shpatit, e
Çermenikës, Krujës dhe Himarës shtonte llagapet Komnen Golemi. Ndërkaq
në qytet dhe në rreth kish marrë një hov të madh ndërtimi i shtëpive,fabrikave,
shkollave rrugëve, urave.
Eshtë e dom osdoshm e përsëritja e nyjave përpara gjymtyrëve
homogjene të shtesimit e të shtesimit shkallëzues, po ashtu përpara gjymtyrëve
homogjene me raporte kundërshtore ose përmbyllëse; nyja përdoret zakonisht
318 K.REU X V
edhe përpara gjymtyrëve homogjene këpujore të paraprira nga lidhëza të
bashkëlidhura:
Realizimi i detyrave dhe i zotimeve kërkon një organizim të përsosur
të punës.
Alberti nuk ishte vetëm i saj dhe i shtëpisë së tij po i gjithë popullit.
Linin në borë j o gjurm ët e këpucëve, por të gishtërinjve të përgjakur. Rizai
nuk ishte njeri i su lm it p o r vetëm i mbrojtjes, p ra i dështimit.
5.2. Përsëritja ose jo e ndajfoljeve dhe e pjesëzave. Mund të
përsëriten ose jo ndajfolje dhe pjesëza të përdorura për formimin e shkallëve
krahasore dhe sipërore të mbiemrave ose të ndajfoljeve. Më shumë ato
përsëriten. Përsëritja është e domosdoshme, kur ndryshe mund të lihej rast për
keqkuptim; ajo përdoret edhe kur theksohet secila gjymtyrë.
E shoh më të gjallë e m ë të zhvilluar nga ç ’e kisha lënë pesë vjet më
përpara. E kreu punën m ë m irë e m ë shpejt se të tjerët.
Pjesëza duke e përcjellores përsëritet, po ashtu zakonisht përsëritet
për të e paskajores, p a e trajtës së pashtjelluar mohuese.Mund të përsëriten
për arsye të veçanta a për të arritur efekte të caktuara:
Ti nuk do të lodhesh m e m ushkën duke e ngarkuar e duke e
shkarkuar. Ndonëse porsa kishte kaluar mezi i natës, s ’mbeti njerip a u çuar^
e p a d a lë ja sh të p ë r t ’i ta ku a r e p ë r t ’ifalenderuar partizanët. Kishin net të
tëra p a Jjetur e p a u çlodhur.
Një tufë zogjsh që pinin ujë duke e ngritur e u lu r zverkun u trembën.
Prapa vinin duke qeshur e biseduar tëftuarit. - Ti moj motër ma paske hedhur
peshkun në tigan, p a e larë e qëruarfare. Telegrami ip a rë kishte lënë njëfarë
kohe p ë r të m enduar e vepruar. Ato fja lë që hyjnë në punë p ë r të zgjeruar e
plotësuar kuptimin e një fja le ja n ë quajtur plotës.
5.3. Përsëritja ose jo e foljeve ndihmëse a gjysmëndihmëse Foljet
ndihmëse k a m ja m në përbërjen e kallëzuesve foljorë homogjenë, si rregull,
përsëriten. Lejohet mospërsëritja e tyre te kallëzuesit foljorë homogjenë me
raporte këpujore në raste të veçanta, sidomos për të vënë në dukje lidhjen më
të ngushtë të foljeve ose për t ’i dhënë ligjërimit një ritëm më të shpejtë,
zakonisht kur foljet vijnë njëra pas tjetrës:
Me një shpejtësi të çuditshme e kish mbërthyer e zbërthyer mitrolozin.
Flokët i qenë zbardhur dhe ndriçuar si fije argjendi. Nuk duhet harruar se
gjatë dim rit a i ishte vrarë, sakatuar dhe cfilitur.Përsëriten ose jo foljet
ndihmëse duhet, do. Përsëriten domosdo nëse ka marrëdhënie kundërshtore e
G J Y M T Y R Ë T H OM OG JENE 319
në raste të tjera, kur del nevoja e ndarjes mirë të kallëzuesve homogjenë:
Armët duhen m bajturpor edhe dulten shtuar. Prandaj çdo gjë duhet
gjykuar e duhet p esh u ar thellë e mirë. Ato duhen p a rë e zgjidhur të
ndërlidhura me tërë problem et ekonomike dhe shoqërore.
5.4. Përsëritja ose jo e parafjalëve. Kur përdoren gjymtyrët
homogjene me paraijalë të njëjta, këto mund të përsëriten para çdo gjymtyre
ose të shprehen vetëm para gjymtyrës së parë. Mund të kemi edhe kombinime
të të dyja mënyrave, kur vjen një varg i gjatë gjymyrësh homogjene. Përsëritja
e mospërsëritja kushtëzohet nga një sërë faktorësh: nga raportet sintaksore
nga mënyra dhe lloji i mjetit të bashkimit të gjymtyrëve homogjene, nga arsye
gramatikore nga synimet stilistike etj.
Në përgjithësi parafjalët përsëriten kur gjymtyrët me raporte këpujore
shqiptohen me një theksim të dukshëm, me pauza më të mëdha midis tyre, për
të vënë më mirë në dukje secilën prej tyre më vete, ose kur gjymtyrët homogjene
janë mjaftërisht të zgjeruara. Nuk përsëriten për t ’i dhënë ligjërimit një ritëm
më të shpejtë ose për të shfaqur lidhjen më të ngushtë të gjymtyrës:
Ata luftuan m e pushkë e m e p en ë p ër lirinë e pavarësinë e popullit
p ër zgjim in e tij. M emoja fo li gjërë e gjatë p ër nevojën e riorganizimin e
batalionitp ë r forcim in e disiplinës dhe p ë r shpirtin e lartë moral që duhet të
ketë çdo partizan. Veshët i buçitën ca nga zhurma e ca nga turpi. Njerëzit,
trembur në gjum ë nga veriu dhe zhurma e krahëve të shpendëve, hidheshin
sakaq b ro f në këmbë. Kur shkrimtari di të përshkruajë një peisazh, di edhe të
arsyetojë m bi faktet, m bi veprimet e tyre. Eshtë e natyrshme që ne luftojmë
kundër të m etave e qëndrimeve të shtrembëra n ë jetë, në p unë, në shoqëri.
Kjo ode shquhet p ër krenarinë shqiptare p ë r vendosmërinë p ë r dashurinë
ndaj popullit shqiptar dhe traditave shqiptare, p ë r patosin e luftës kundër
tiranisë, p ë r urrejtjen ndaj saj. Shkëlqente nga pastërtia e shëndetit.
Herë-herë përsëritja e mospërsëritja e parafjalëve është e detyrueshme.
Kështu, përsëritet patjetër parafjala para gjymtyrëve të bashkuara me raporte
kundërshtore ose përmbyllëse, në përgjithësi edhe përpara gjym tyrëve
homogjene me raporte veçuese, sidomos para gjymtyrëve homogjene këpujore
me ngjyrime shtesimi ose shkallëzimi, përgjithësisht edhe para gjymtyrëve të
tjera homogjene këpujore të bashkuara me lidhëza dyshe të bashkëlidhura a
mjete të tjera të barasvlershme ose me lidhëza këpujore të përsëritura.
U n isë n jo m e tren po, m e m akinë. E gjetëm j o prapa shkëm bit, po
prapa kodrave. Ato qenë këngë të kriju a ra m e shkathiësi jo m e përdhunë,
p ra m e natyrësi e frym ëzim .
320 K R E U XV
D alloheshin jo vetëm nga veslija por ecihe nga të ecurit e rëndë nga
gjestet e drojtura, nga Jjaiët gjysmake, nga hutimi, që hera-herës u vishej
fytyrave të tyre, Jani u tregua i gatshëm si p ë r ekskursionin, si për korin që
duhej ndihmuar. Nuk kishte hallin aq te Rama, sa te Lejlaja.
Poetët kanë nisur të mësojnë ttga militantizjni i Naimit, por edhe
nga ëm bëlsia e gjuhës së tij.
A i më ka ngjallur dashurinë edhe p ër pyllin, edhe p ë r zogjtë, edhe
p ër njerëzit.
Si i kish rënë Tiranës në të katër anër ku m e trakte e ku m e letra,
Dekoja hyri në shtëpinë e Dritës. Nëna pikëllohej me sy herë te zjarri, herë te
Coli e herë te e bija.
Me gjymtyrët homogjene të bashkuara asindetikisht të shumtën e
herës përsëritet paraijala. Mund të kemi edhe kombinime të përsëritjes e të
mospërsëritjes:
Atëherë kodrat efshatit mbuloheshin m e zogj, me ttjerëz, m e zhurma
të gëzuara. Të tëra u ngritën m e thonj, m e djersë, m e gjak.
E tëra gjëm onte nga çekanët, teneqetë, hekurat. Ajo mezi mbahej
më këmbë nga lodhja, pagjumësia.
Ndonjëherë mendja i bridhte largpërtej tavolinës sëpunës dhe rafteve
të bibliotekës, p ërtej mullarit dhe sh të p isë , përtej rrugëve të qytetit, përtej
Dritës.
6. Përshtatja me gjymtyrë hom ogjene
6.1. P ë rsh ta tja e kallëzuesve me kryefjalët homogjene.
157. Kailëzuesit foljorë dhe këpuja e kallëzuesit emëror të disa
kryefjalëve homogjene përshtaten me to në numër e vetë, pjesa emërore e
shprehur me mbiemër në numër e gjini. Përshtatja mund të bëhet zakonisht
me tërësinë e kryefjalës, por mund të bëhet edhe me njërën prej tyre. Ajo
është e kushtëzuar nga një sërë faktorësh nga natyra e raporteve midis kryefjalës
homogjene, nga mënyra e bashkimi të tyre dhe nga mjetet e lidhjes, nga rendi
i gjymtyrëve, ndonjëherë nga veçoritë leksikore, e sidomos nga synimet e
folësit.
6.1.1. P ërsh tatja e kallëzuesit foljor dhe e këpujës. Kallëzuesi foljor
dhe këpuja vihen në shumës, kur një ose disa prej kryefjalëve homogjene me
lidhje këpujore ose me bashkim jolidhëzor janë në shumës:
Disa shkarpa, n jëfije pishe dhe një kuti shkrepse ishin vendosur te
këmbët e stufës.
G J Y M T Y R Ë T H OM OG JENE 321
Kur kryefjalët homogjene janë vetash të ndryshme, kallëzuesi dhe
këpuja vihen në vetën e parë shumë, në qoftë se kryefjalëtjanë të vetës së parë
e të vetës së dytë a të tretë; vihen në vetën e dytë shumës, në qoftë se janë të
vetës së dytë a të tretë:
Nëna dhe ite të tjerët e shikonim të habitur. As unë, as vëllezërit e
mi nuk e njihn'm atë. Ti dhe shokët e tu k e n ip u n u a r mirë.
Në të njëjtën mënyrë bëhet përshtatja në vetë edhe kur vihet në shumës
kallëzuesi foljor a këpuja e disa kryeijalëve homogjene të numrit njëjës:
- Më të "diturit ” nga të gjithë ne, që sheh këtu, je m i u n ë e Dekoja. -
As unë, as ti, s ’je m i ende në gjendje të hidhemi në betejë ashtu siç është
hedhur, bie fjala, Skënder Shpata. - Ti e D em ka do ta shpini në Korçë. - Të
pushtuar nga një ngashërim i papërshkruar, ti, unë, Shyqyriu, X h o x h i dhe
Sabaudini shkonim p ër të mësuar andej nga Erzeni.
Kur kryefjalët homogjene janë të numrit njëjës, përshtatja ndryshon
sipas raporteve të vendosura midis tyre dhe sipas lidhëzave, sipas rendit të
gjymtyrëve ose sipas asaj që kërkohet të vihet në dukje, të theksohet. Në mjaft
raste ka mundësi për përshtatje të ndryshme, ka edhe luhatje. Po mund të
përcaktohen disa rregulla si prirje pak a shumë të përgjithshme.
Nëse kryefjala bashkohet asindetikisht ose me anë të lidhëzave
këpujore e, dhe, edhe, po edhe, si edhe, dhe kemi në fjali rend të zakonshëm,
kallëzuesi foljor dhe këpuja vihen, në përgjithësi, në shumës, përshtatja bëhet
me tërë kryefjalët:
Toka, jeta, mosha bëjnë të tyren. Që ditën e parë p u n a me orar të
caktuar si edhe shoqëria i h yn ë në zemër. Forca natyrore e kështjellës dhe
trim ëria e mbrojtësve të saj e bënin Krujën të pazaptueshme. Djalë e vajzë
lëvizën nga vendi si me përtim. Të Mertët e errët të fletëve të panxharit,
shkëlqim i i ujërave që rridhnin nga mali, hum bën në muzgun e mbrëmjes.
Kallëzuesi ose këpuja e disa kryefjalëve homogjene këpujore të
bashkuara me mjetet e mësipërme, vihet në njëjës, kur kryefjalët homogjene
shënojnë një objekt të vetëm ose janë kuptimisht shumë të afërta, kanë lidhje
të ngushtë gramatikore-strukturore, kur kërkohet të theksohet vështrimi i
kryefjalës si një njësi tërësore e vetme ose kur janë të ndieshme ngjyrimet
shtesore:
Kyçi dhe kryeporta e Shqipërisë ishte tanimë në duart e armiqve. -
Burrëria dhe trimëria jo n ë tregohet sot kur je m i në furtunë. Populii ynë, si
edhegjithë rinia, do t ’i kujtojëm e nderim e respekt këto bija e bij të lavdishëm
të tij. Porosia, detyra, aksioni që kishte nisur e përm ba jtl
Kur kryefjala e dytë shoqërohet me një ndajfolje kohe a vendi që
322 KRHU X V
tregon pasardhje kohore ose hapsinore, kallëzuesi vihet gjithnjë në njëjës.
Nga dhoma u dëgjua një kollë e fortë dhepastajnjë rënkim. U dëgjua
kërcitja e rrotave dhe m ë tutje z/turma e qindra hapave.
Kur kryeijalët janë të bashkuara me lidhëzat këpujore dhe, edhe, as
të përsëritura, me si, sa të përsëritura, përshtatja më të shumtën e herës bëhen
me njërën nga kryefijalët, kallëzuesi foljor ose këpuja vihet në njëjës,
veçanërisht po të vendoset përpara kryeijaiës.
- M ë këtë zhurm ë përzihej edlte era, edhe sltiu, edhe gurgullima e
v ijë ssë mullirit. Pra, as njëra, as tjetra mtk lëvizi. Mimita kaloi dhe në shtëpi
nuk p o ndihej as zhtirm a, as krismë.
Shënim: Me si e sa të përsëritur, ndonjëherë edhe me dhe
ose as të përsëritur, përshtatja mund të bëhet edhe me tërë kryeijalët:
- Dhe s i unë, s i p la ku e d im ë nga kush e kemi këtë shtëpi.
Fëmijë ishin edhe Samiu, edhe Fatmiri. As braktisja e Bertit dhe
as qortim i i babait nuk kishin qenë p ë r të aq të rëndë.As unë, as im
vëlla nuk e kuptuam përse e tha ajo atë jjalë.
Po ashtu kallëzuesi foljor e këpuja përshtaten zakonisht me tërë
kryefjalët homogjene, duke u vënë në shumës, (por mund të përshtaten në
raste të veçanta edhe me njeren prej tyre, duke u vënë në njëjës), kur bashkohen
me lidhëzat dyshe të bashkëlidhura si..., dhe, si..., ashtu edhe, aq ...sa (edhe),
sa...aq (edhe):
S i njëri edhe tjetri ja n ë njerëz të besës dhe të zgjuar. S i shkalla
krahasore, ashtu edhe shkalla sipërore n u k form ohen m e anë mbaresash.
A q Barleti, sa edhe A ntivarinoja sigurojnë që, pas kësaj disfate, Shqipëria
do të ishte e humbur, sikur Isa bej Evrenozi të kishte baritur kundër Krujës.
Eshtë një portret i mrekullueshëm sa abstrakt aq edhe konkret.
Kur kryefjalët me raporte këpujore bashkohen me lidhëzat dyshe jo
vetëm... p o r (ed h ef j o vetëm.. p o r as ose me nuk, s... vetëm, p o r edhe (as),
përshtatja bëhet me njërën kryefjalë, me kryefjalë më të afert:
D he në lotët e tyre hynte jo vetëm dhimbja e të vdekurit, p o edhe
m alli i shqipes. Ja kështu n u k u bëra rogeç vetëm unë, p o r edhe nëna m e
babanë.
Kur kallëzuesi foljor ose këpuja del përpara kryefjalës homogjene
me raporte këpujore, vihet, më të shumtën e herës, në njëjës duke u përshtatur
me kryefjalën më të afërt, me secilën kryefjalë më vete ose me gjithë kryefjalët
të marra si një njësi e vetme, sidomos kur ka kryefjalë kuptimisht të aferta a
G JYM TYRËT H O M O G JENt
lidhje këpujore-shtesore, kur ka bashkim asindetik. Vihet në shumës, duke u
bërë përshtatja me tërë kryefjalët, kur kërkohet të dalë në dukje shumësia e
tyre, kur ka veprime të njëkohshme të disa vetave, etj:
Kur hynte hëna në re m ë shfaqej p ër para Bukaniku i Shpatit,
Shelcani, Shushica. S ’dinin ç ’ishte e djela, festa, gëzinti. Në thirrmën e saj
ndihej gëzimi, krenaria, shqetësimi. Sa më pëlqen blegërima, zëri i ëmbël i
bagëtisë, qengji e keci i bukur, që rri në gjunjë e p i sisë.
Aty ku zinxhiri zuri të hollohej e të këputej, papritur u lëshuan njëri
pas tjetrit Hima, Rizai, Miti.
Gjëmuait përnjëherësh mamlol'ma, gërneta, darja, violina.
Kur vargu i kryefjalës homogjene këpujore mbyllet me një fjalë
përgjithësuese, kallëzuesi foljor ose këpuja përshtatet me të:
Sytë, jlokët, krahët e lehtë, gjithshka e saj kishte ngrirë dhe dëgjonte,
Një tundje, një trazirë, çdo gjëpërm bysej e vinte vërdallë. Shtrirja e strehëve,
shtrembërimi i rrugëve, pozicioni i oxhaqeve, të gjitha tregonin mendimin e
dj-
Kur kryeijale homogjene të numrit njëjës lidhen ndërmjet tyre me
raporte kundërshtore, kallëzuesi ose këpuja. vihet në njëjës. duke u bërë
përshtatja me kryefjalën më të afërt, të paravendosur:
- Sot e ka jjalën p u sh ka e jo trëndafdi. A ië nuk e shtynte kërshëria
p o r më tepër mirësjellja. Ai, jo Petriti e kishte thënë atë fjalë.
Kur kryefjalët homogjene të numrit njëjës bashkohen me raportt
veçuese përshtatja, zakonisht, bëhet me njërën prej tyre, duke u vënë kallëzuesi
foljor ose këpuja në njëjës, sidomos kur kërkohet të bështirësohet lidhja vetëm
me njërën prej tyre, ndonjëherë kur është i pavendosur kallëzuesi. Ndodh që
të vihet edhe në shumës, e kjo kur shprehet alternimi, ndonjë ngjyrim tjetër
kuptimor i afërt me raportet këpujore a synohet tërësia e kryeijalëve.
U binte ndër fa q e kur të kuqtë e fruth it e kur të verdhët e verdhëzës.
Kushtetuta ose ligji është normë që duhet zbatuar.
Kur fizik a n ti ose kimisti nuk orgattizojnë mirë punën e tyre, ligjet
shkencore nuk m und të gjejnë zbatimin e duhur. herë njëri, herë tjetri ngrinin
gotën. Qoftë nënë Sadetja qoftë N aim ja e donin si sytë e ballit Lejlanë. I
kishin dalë hem inati, hem rakia.
6.1.2. P ërshtatja e gjym tyrëve em ërore të kallëzuesit em ëror. K u r .
kryefjala homogjene të numrit edhe njëjës edhe shumës, ose edhe shumë edhe
njëjës, bashkohen me raporte këpujore, gjithsaherë është vënë në shumës
këpuja, edhe mbiemri kallëzues emëror vihet në shumë. Kur kryefjalët janë të
gjinive të ndryshme, pjesa emërore e kallëzuesore merr përgjithësisht trajtën

324 K R E U XV
e gjinisë mashkullore.
Ishin të nmhnitur si njëri, si tjetri. As Aleksandri, as Hekurani s ’ishin
të tillë. Kumbulla dhe portokalli që më dhatë s 'ishin të ëmbël.
Shënim: Në ndonjë rast, me kryefjalë të gjinive të ndryshme,
pjesa emërore e kallëzuesit mund të vihet edhe në trajtën e femërores,
nëse femërore është kryeijala më e afërt për të:
Mësimi, arsimi, shkolla ishin të domosdoshme p ër t ’i hapur
atij sytë.
Me kryefjalët homogjene me raporte kundërshtore, në pjesën më të
madhe të kryeijalëve me raporte veçuese dhe në disa raste të kryeijalëve me
raporte këpujore të ngjyrimeve shtesore etj., me një ijalë gjithsaherë këpuja
është në njëjës, edhe kallëzuesi mbiemror vihet në njëjës, e, për sa i përket
gjinisë, përshtatet me kryeijalën më të afërt:
Ishte i frik sh ë m uji, si edhe qielli atë natë. Jo, Tefta, po Sokoli ishte
i lodhur.
Kur me kryefjalë shumës ose njëjës, këpuja vihet në shumës,
kallëzuesi emëror, emër, sipas rasteve (nga kuptimi a ndërtimi i fjalisë, nga
lidhja më e ngushtë a më e çlirët midis kryefjalëve nga synimi i folësit a i
autorit), vihet në shumë a në njëjës:
Lufta vigane, kundër osmanllinjve dhe udhëheqësi i saj shembulli
m ë i tnirë se në histori nuk hum bet asgjë që përfaqëson diçka të madhe dhe
përparimtare. Si Iliri edhe A gim i ja n ë studentë të mirë.
Kur përshtatja bëhet me njërën kryefjalë më vete, këpuja vihet në
njëjës, edhe kallëzuesi emër vihet në njëjës:
Studimi dhe përgjithësim i i vazhdueshëm i kësaj përvoje ishte një
detyrë e dorës së parë. Suksesi i parë kryesor është lidhja më e ngushtë me
jetën, me kohën e sotm e në vendin tonë, pasurim i i mendimit shkrirja më
organike e poetit me realitetin.
6.2. P ë rsh ta tja e p ë rc ak to rëv e kallëzuesor me k ry efjalët dhe
k u n d rin a t homogjene.
6.2.1. Përcaktorët kallëzuesor të kryefjalës homogjene përshtaten me
to. Po ashtu si përshtaten në numër të kallëzuesit foljor me të cilin lidhet.
Vihen njëkohësisht në rasën e kryefjalëve homogjene, në rasën emërore.
Kur kryefjalët homogjene janë në shumës, edhe përcaktori kallëzuesor
i tyre vihet në shumës, zakonisht në gjininë mashkullore nëse kryefjalët janë
GJYM TYRËT H O M O G JEN E 325
të gjinive të ndryshme:
Dëgjoheshin gjithnjë e më të fuqishm e britma, lë thirrura këngë.
Flutura dhe Petriti ikën të zemëruar.
Kur kryefjalët homogjene janë të numrit edhe njëjës edhe shumës
dhe kallëzuesi është vënë në shumës, në shumës vihet edhe përcaktori
kallëzuesor i kryefjalës, zakonisht ne trajtën mashkuilore, nëse kryefjalët janë
të gjinive të ndryshme.
Nëna dhe motra e tij mbetën të çuditura. Nëna dhe ne të tjerët e
shikonim të hutuar.
Kur kryefjalët homogjene janë të numrit njëjës dhe kallëzuesi është
vënë në shumë, edhe përcaktori kailëzuesor i tyre vihet në shumës. Kur
kryefjalët homogjene janë gjinish të ndryshme, përcaktori kallëzuesor mbiemër
vihet përgjithësisht në trajtën e mashkuilores:
Babai dhe nëna u ngritën menjëherë të alarmuar. Të parët zbritën
shoferi dhe një gn ia me një fëmijë.
Gjithsaherë kallëzuesi, për ndonjë arsye a tjetër, vihet në njëjës, në
njëjës vihet edhe përcaktori kallëzuesor i kryefjalës. Për nga gjinia ai shkon
me gjininë e kryeljalës më të afërt:
Në gjirin e tyre rronte vigane dhe frym ëzuese fig u ra e udhëheqësit të
madhpopidlor, kujtimi i asaj lufte që habiti botën me fitoren e saj legjendare.
Petriti dhe jo Skënderi arriti i pari.
Përcaktorët kallëzuesor emra të kryefjalës homogjene vihen në njëjës
ose shumës, sipas rasteve, po ashtu siç ndodh me kallëzuesm emëror:
Petriti dhe Gjergji u pranuan anëtarë të Këshillit Shkencor. Ja kështu
nuk a bëra vetëm imë rogeç atij moti në Korçë, p o dhe nëna me babanë.
6.2.2. Përcaktorët kallëzuesor të kundrinave homogjene, kur janë
shprehur me mbiemra, përshtaten në numër me tërësinë e kundrinave dhe
vihen në shumës. Kur janë të gjinive të ndryshme, vihen përgjithësisht në
trajtën e gjinisë mashkullorç:
Atëherë ngjau diçka e papritur, që i la disi të hutuar si njërën, si
tjetrën. Tani i ke të tutë gjithë djemtë e vajzat e fsh a tit - vazhdoi ai.
Përcaktorët kallëzuesor mbiemra të kundrinave homogjene mund të
përshtaten me kundrinën më të afërt në rastet kur, për arsye të ndryshme
(strukturore, kuptimore), në përshtatje nuk kihen parasysh gjithë gjymtyrët
homogjenë:
/ la të gëzuar motrat, si edhe vëllezërit e tij.
Kur përcaktorët kallëzuesor të kundrinave homogjene janë emra,
përshtatja e tyre në numër bëhet po ashtu siç bëhet përshtatja e përcaktorëve
326 KREU X V G J Y M T Y R Ë T HOMOGJENE 327

kallëzuesor emra me kryeÇalët homogjene:
S h o k ë të ngushtë kishte Hirin dhe Sokolin.
Përcaktorët kallëzuesor emra të kundrinave homogjene përshtaten
me to në rasë (vihen në rasën kallëzore), përgjithësisht edhe në numër, po
ashtu edhe në gjini.
Sokolin dhe Agronin i kam shokë të ngnshtë. Flutura ka shoqe Dritën
dhe Teutën.
Kur janë kundrinat të gjinive të ndryshme, përcaktori kallëzuesor i
tyre vihet zakonisht në trajtën mashkullore të shumësit:
Vjollcën dhe Petritin i emëruan m ësues në rrethin e Krujës.
Kur kundrinat janë të numrit njëjës, trajtat e shkurtëra të përemrave
vetorë vihen zakonisht në shumës:
Vërtet mua e M itit s 'na kishte shkuar ndër m end kjo punë.
Ka edhe raste kur trajta e shkurtër shkon pas gjymtyrës më të afert
ose pas gjymtyrëve të marra si një e tërë dhe vihet në njëjës.
E g jith ë kjo p u n ë i ka shërbyer fo rm im it dhe specializim it të
mëtejshëm të padagogëve tanë në fisha të ndryshme të shkencës.
dhe urtësi shembullore. Në punën dhejetën epërhashkët brumosen konceptet
dhe morali i lartë.
Në të tilla kushte nuk gjen shprehje gramatikore dallimi midis lidhjes
së përcaktorit me gjithë gjymtyrët homogjene dhe lidhjes së tij vetëm me
gjymtyrën më të afërt, sepse, si në njërin, ashtu edhe në tjetrin rast, përshtatja
bëhet vetëm me këtë të fundit. Këtu e ka arsyen edhe përsëritja herë-herë e
përcaktorit mbiemër me çdo gjymytrë homogjene, për të mënjanuar çdo
paqartësi të mundshme, për të treguar se tipari i shprehur prej tij u referohet
gjithë gjymtyrëve homogjene:
E kishte punuar me kujdes te veçantë dhe dashuri të veçantë.
Kur përcaktori me përshtatje, për një arsye a një tjetër, i takon të
qëndrojë para gjymtyrëve homogjene që përcakton ai, të shumtën e herës
duhet të përsëriten para çdo gjymtyre duke u përshtatur me të në numër dhe
gjini:
Ai vazhdonte të përgjërohej m e të njëjtin zjarr dhe m e të njëjtën
ndjenjë si dikur. Zgjodhi m ë të m irët fiq e m ë të m irat dardha.

6.3. P ërsh ta tja e përcaktorëve të gjym tyrëve homogjene.

Përcaktorët e përshtatur, kur i referohen gjymtyrëve homogjene të
numrit shumës, vihen natyrisht në shumës dhe në trajtën e gjinisë së këtyre
gjymtyrëve:
Kur gjvmtvrët homogjene janë të numrit shumë dhe të gjinive të
ndryshme, përcaktori mbiemër ose përemër me përdorim mbiemëror vihet në
trajtën e gjinisë së gjymtyrës homogjene më të afërt:
Jashtë nxënësit, vajza dhe djemt e vegjël kishin nisur t ’u binin çiftelive
dhejvejve. Të rinjtë dhe të rejat tona marrin pjesë gjallërisht në proceset e
demokratizimit.
Kur gjymtyrët homogjene janë në njëjës a të së njëjtës gjini, përcaktori
i tyre vihet në njëjës dhe në gjinisë e tyre:
Rrugël dhe rrugicat zienin nga lëvizja e nga varavingo epandërprerë
e qindra njerëzve.
Kur gjymtyrët homogjene janë të numrit njëjës e shumës ose të gjitha
të numrit njëjës dhe gjinish të ndryshme, përcaktori i përshtatur i tyre vihet në
numrin dhe gjininë e gjymtyrës homogjene më të afërt:
A i tregoi një durim dhe itrtësi shembullore. E kishte bërë me një
durim dhe dashuri tëm adhe si kurrë ndonjëherë. Eshtë një kënaqësi dhe gëzim
i veçanië për ne të takohemi me mësuesin tonë të vjetër. Ju treguat një durim
 KREU XVI

GJYMTYRËT i ¥1Ç U A R A

I. G jym tyrë të veçuara janë gjymtyrët e dyta që karakterizoben

nga veçori kuptimore, stilistike e intonacionore, duke pasur në fjali një mëvetësi
relativisht të madhe. Nga këto veçori ato përbëjnë një kategori të veçantë
sintaksore. Gjymtyrët e veçuara mund të japin në mënyrë mjaft të spikatur një
tipar të një personi a sendi në formën e një njoftimi të mbishtuar, herë - herë të
shoqëruar edhe me nuanca rrethanore (përcaktorët dhe ndajshtimet e veçuara);
mund të saktësojnë një gjymtyrë tjetër të fjalisë (ndajshtimet dhe rrethanorët
e veçuar), mund të japin në mënyrë të spikatur një rrethanë ose tipar të foljes-
kallëzues (rrethanorët e veçuar).
Funksioni i veçantë semantik e stilistik i gjymtyrëve të veçuara gjen
shprehje në intonacionin e veçimit, që ka këto karakteristika kryesore: zëri
ngrihet e tempi shpejtohet; gjymtyra e veçuar, e pazgjeruar ose e zgjeruar,
sipas vendit ku gjendet në ijali, veçohet nga një ose nga dy pauza të ndieshme.
Për të parë se si, nëpërmjet veçimit të gjymtyrëve, në fjali kemi
ndryshime kuptimore, stilistike e gramatikore - intonacionore, le të krahasohen
këto dy fjali të ndara në fragmente ligjërimore të ndryshme.
Pastaj ti e more fëm ijën e trem bur në duar dhe iu drejtove nënës.
Pastaj ti e more fëm ijën, të trem bur në duar, dhe iu drejtove nënës. *
Në rastin e parë përcaktori e trem bur tregon vetëm një karakterizim
të zakonshëm, ai nuk është funksionalisht sinonimik me fjalinë e varur

*) N ë të gjithë shembujt jepet nte n ënvizim të theksuar gjithë ndërtimi i veçuar, pra gjymtyra e
veçuar bashkë nte gjym tyrët në të cilat ajo zgjerohet.
 330 KRHU X V I
përcaktore, ruan nyjën e përparme e dhe rrethanori n ë duar është gjymtyrë e
varur e foljes; ky përcaktor nuk shqiptohet tne intonacionin e veçimit.
Përkundrazi, në rastin e dytë tipari jepet në një mënyrë të spikatur,
në formën e një njoftimi të mbishtuar dhe funksionalisht përcaktori i veçuar
është sinonimik me fjalinë përcaktore “që ishte trembur në duar” ; përcaktori i
veçuar zgjerohet me rrethanorin ” në duar” që ka pranë tij, i cili është gjymtyrë
e varurjo nga folja, por nga përcaktori. Gjymtyra e veçuar bashkë rne gjymtyrën
• rne të cilën ajo zgjerohet ndahet me pauza dhe mbi të bie theksi logjik, nyja e
kalon në të.
Në k u sh te t e një sp ik a tje je të qartë k u p tim ore, stiiistike e
intonacionore, gjymtyrët e veçuara zënë një pozitë të ndërmjetme midis
gjymtyrëve të zakonshme dhe fjalive të varura.. Ato nuk mund të formojnë
dot togfjalësha me fjalët e plotësuara prej tyre; janë njësi kuptimore e stilistike
me lidhje gjysmë kallëzuesore. Gjymtyrët e veçuara nga ana funksionale ntund
të jenë sinonimike me fjalitë e ndryshme të varura (përcaktore, shkakore,
kohore etj.).
Për nga pesha kuptimore dhe intonacioni. ato janë më afër fjalive të
varura. ndërsa për nga struktura gramatikore janë më afër gjymtyrëve:
Pastaj i raclhitën sërish përpara harakës, ndërtuur enkas për ta. Një
vajzë hariu, m e fa q e t si pjeshkë, rrinte në çadrën e dytë. Lokomotiva, e
shkëputur nga vargu i gjatë i vagonëve, kaloi në shinat paralele.
Mund të veçohen gjymtyrët e dyta, pikërisht përcaktori, ndajshtimi
si variant i përcaktorit, përcaktori kallëzuesor, rrethanorët dhe kundrinat. Më
shpesh veçohen përcaktorët, duke përfshirë këtu edhe ndajshtimin, si edhe
rrethanorët. Gjymtyrët kryesore, kryefjala e kallëzuesi, si rregull, nuk veçohen.
2. Veçimi i gjymtyrëve ndodh për shkaqe të ndryshme, disa prej të
cilave janë të përgjithshtne, sepse vihen re te të gjitha ose te shumica e
gjymtyrëve të veçuara; disa janë të veçanta, sepse u takojnë disa ndërtimeve
të caktuara. Veprimi i këtij ose i atij faktori varet jo vetëm nga lloji i gjymtyrës,
por edhe nga tipat kuptimorë e stilistikë brenda çdo lloji gjymtyre. Shkaqet e
veçimit të gjymtyrëve shumë herë bashkëveprojnë.
2.1. Shkaqete përgjithshme të veçimitjanë këto:
2.1.1. N garkesa më e madhe kuptimore dhe stilistike që bart
gjymtyra e veçuar, në të ciiën gjen shprehje nevoja e vënies në dukje, e spikatjes
së një tipari a rrethane. Për këtë shkak veçohen:
2 . 1. 1.1. përcaktorët:
Përgjegjësi vuri re se Dini, i pakëttaqur, deshi të flisle diçka. Oentë
G J Y M T Y R l-T li VH ÇU A R A 331
e lagjes. të alarmuar, hënë një potere të madhe.
Përcaktorët që veçohen për shkak të ngarkesës së tyre kuptimore e
stilistike. e shprehin veçimin e tyre nëpërmjet intonacionit, por herë - herë
edhe nëpërmjet rendit të pazakonshëm të tyre. duke u vendosur para emrit a
përemrit që përcaktojnë:
I zemëruar, Çuçi u mat të shfrynte, po tmk arriti. I dëshpëruar, Dini
përplasi shkopin pas raftit;
2.1.1.2. ndajshtimet që ngërthejnë elementin e njoftimit të mbishtuar,
si edhe ato që shprehin marrëdhënie përcaktore të gërshetuara me marrëdhënie
rrethanore:
/ shoqi, çihukçi, pat qenë i varfër shumë. Poetpatriot dhe demokrat,
Asdreni zë një vend me rëndësi në letërsinë e re shqipe;
2 . 1. 1.3. rrethanorët. sidomos ata që shprehin marrëdhënie rrethanore
të mirëfillta. Veçimi i rrethanorëve të këtij nëntipi shprehet gramatikisht edhe
me anë të rendit. duke u vënë përpara kallëzuesit. në krye të fjalisë:
Në ntes të kopshtit tjetër, Danës iu pre fa re fuqia. Pas pak ditësli.
qetësia it prish.
Spikatja e një rrethane, e bashkuar kjo edhe me zgjerimin e rrethanorit,
bën që të veçohen edhe ndërtimet me forma të pashtjelluara; Këta gjenden
zakonisht para kallëzuesit:
Duke shkoqitur misrin, Se/via kitjtoi mhledhjen efshatil, Me të arritur
atje, dëgjoi një :ë që po e thërriste në emër;
2 . 1. 1.4. Kundrinat:
Bashkëm e Nazmiun, në këtë grup merrja pjesë edhe unë. Nëpërmjet
lodrës, autori i njeh lexuesit e vegjël me të vërlelat e kohës.
2.1.2. K arak teri përcaktues - sqarues i një gjymtyre të fjalisë në
raport me një gjymtyrë tjetër. Për këtë shkak veçohen:
2 . 1.2 .1. Ndajshtimet që funksionojnë si përcaktorë të mirëfilltë:
Blertën e kishte zënë për krahu shoqja e saj e shkollës, Drita Të dy,
ntëmë e hir, morën udhën e fshatil;
2 .1.2.2. R rethanorët që shprehin m arrëd hën ie rrethanore të
gërshetuara me marrëdhënie përcaktore - sqaruese. Këta rrethanorë ndodhen
rregullisht pas një rrethanori tjetër:
Pa të s 'mund ta çojmë as në ullishtë, te partizanët. Në Mërtir. nën
hijet e ca lisave të mëdhenj, ishte mhledhur që në mëngjes populli i shtatë
copë katundeve. Dy herë në mot, me të korrur dhe më të vjelë, vinin rregullisht
ushlritë turke përpara Krujës, Durrësit, Lezhës dhe Shkodrës.
 332 K R E U XVI
2.1.3. Z gjerim i i gjym tyrës që veçohet e sidomos vëliimi i këtij
zgjerimi. Për këtë shkak veçohen përcaktorët dhe rrethanorët.
2.1.3.1. Veçohen më tepër përcaktorët e shprehur me pjesore dhe me
mbiemra prejpjesorë:
Tek po ngjiste shkallël e gjera drejt sallonit, rreihuar m e xham a
shum ëngjyrësh, një drithërimë e brendshme gati i morifrymën. Veprimtarinë
poetike De Rada e nisi me "Këngët e Milosaos ", botuar për herë të parë në
Napoli m ë 1836. Ishte nisur për në Pirgan një ekip i madh, i përbërë nga
punonjës të Ministrisë së Bujqësisë. Skënderbeu. i lajmëruar prej Vrana Kontit
që turqit kishin nisur të lëviznin në kuft, la një ushtri prej 4000 vetësh për të
vazhduar bllokadën e Danjës.
2.1.3.2. Për shkak të zgjerimit veçohen edhe përcaktorët pa përshtatje,
të shprehur me entra:
Një njeri, m e n jë thes ngarkuar grarisht n ë slipinë, zbriste natën
nëpër dëborën e ngrirë drejt mullirit. E ëma, m e n jë g o x h a t/eng m hi kurriz,
e m bante të birin për dore.
2 .1.3.3. Zgjerimi është një nga shkaqet e veçimit edhe të ndajshtimeve,
duke bashkëvepruar edhe me faktorët e tjerë, si me spikatjen e tiparit dhe me
ngarkesën më të madhe kuptimore (krahaso ndajshtimin e paveçuar që del i
pazgjeruar). Tipike janë këto raste: ndajshtime të veçuara të zgjeruara me një
fjali përcaktore, ndajshtime të veçuara të shprehura me një emër dhe me një
mbiemër në shkallën sipërore:
Njëri, gazetari m ë i ri, ishte pothuajse i panjohur për të. Artani, djali
m ë i madh, ishte shtrirë sa gjatë gjerë në dyshekun e vet.. Kësaj here ndolli
Balashkën, dhinë q ë i je p te kecat m ë të shëndoshë dhe qumësht m ë sliuntë.
2 .1.3.4. Dalin mjaft shpesh të veçuararrethanorët, kurjanë të zgjeruar:
2.2. Në shkaqet e veçanta të veçimit mund të përmenden:
1) mosbashkëvajtja sintaksore e gjymtyrëve (përcaktorë, ndajshtime);
2) përdorimi i një serie gjymtyrësh të njëjta (përcaktor); 3) lidhja sintaksore e
dobët e fjalëve përcaktuese e të përcaktuara (kundrina, përcaktorë).
Gramatikisht veçimi shprehet me intonacionin karakteristik të veçimit.
Krahas intonacionit, rendi i pazakonshëm i disa gjymtyrëve duhet parë si mjet
gramatikor i dytë, plotësues i shprehjes së veçimit. Ai vërehet në gjymtyrë të
veçuara të ndryshme (përcaktorë, rrethanorë). Kështu, një përcaktor është i
veçuar kur ndodhet para emrit a përemrit që përcakton, por mund të veçohet
edhe pas një emri a përemri. Kjo gjë vërtetohet me shembujt që vijojnë, kur
përcaktorët, megjithëse në pozicione të ndryshme, veçohen duke ruajtur të
njëjtin ngjyrim kuptimor:
______________________________ G J Y M T Y R Ë T E V E Ç U A R A ______________________________ 3 3 3
E hutuar pas studimii, Teuta as që e kihett kryet. Miti, i lënduar në
kallo, nuk e përm bajti veten.
3. Në të shkruar gjymtyrët e veçuara ndahen me presje. Gjymtyrët e
veçuara zakonisht zgjerohen me gjymtyrë të tjera; të pazgjeruara ato dalin më
rrallë. Një fjali mund të ketë një ose disa gjymtyrë të veçuara. Kur i referohen
së njëjtës gjymtyrë, ato janë homogjene. Një ose disa gjymtyrë të veçuara
mund t ’u referohen edhe dy a më shumë gjymtyrëve homogjene njëkohësisht;
mund të ketë edhe gjymtyrë të veçuara që t’i referohen, secila më vete, secilës
gjymtyrë homogjene. Ka edhe raste referimi shkallë - shkallë të gjymtyrëve të
veçuara: një gjymtyre të veçuar mund t’i referohet një gjymtyrë tjetër e veçuar,
dhe të kemi renditjen varg. Kjo ndodh sidomos me ndajshtimet, po herë-herë
edhe me gjymtyrë të tjera, në disa raste rrethanorësh. Nga gjithë sa u tha, del
si përfundim se shqipja letrare ka një larmi të madhe strukturore të gjymtyrëve
të veçuara:
Sekretari i rinisë, Semi, një djalë i hedhur, m e një bluzë të bardhë
leshi me grykë tëm byllur, që kishte qettë edhe ai deri tani në vërri, mundohej
t ’i mbushte m endjenpër diçka Janit. Përpara saj qëndronte Bosdari, dashnori
trim e fatkeq, luftëtari i tm em hëm , kalorësi fisnik. Atë ditë për drekë mik
ishte as i vëilai i Bardhës, Maksi, as e motra, Liiula, nxënëse në shkollën
tetëvjeçare. Atij, fshatarit të varfër, zbritur ngu mali, i kishin shtruar në
dhomën e pritjes, ttëit borigën e madhe.
4. Veçimi i gjymtyrëve është një mjet i rëndësishëm stilistik. Duke u
veçuar, gjymtyrët marrin jo vetëm një peshë më të madhe semantike -
sintaksore, por edhe shprehësi stilistike. Me gjymtyrët e veçuara mund të
shprehen me më pak fjalë më shumë ide e ngjyrime kuptimore. Gjymtyrët e
veçuara përdoren në stile të ndryshme të ligjërimit. Tipat e ndryshëm kuptimorë
- stilistikë e gramatikorë të gjymtyrëve të veçuara nuk shfaqen në të njëjtën
mënyrë në stile të ndryshme. Kështu, ata që shprehen me formën e përcjellores
dalin më shumë në stilin publicistik; pjesorja e veçuar më shumë në letërsinë
artistike etj.
Shënime. 1. Në disa raste, për ta interpretuar drejt në
variantin e shkruar të gjuhës, një gjymtyrë të veçuar si të tillë dhe jo
si element të një vargu gjymtyrësh homogjene ndihmojnë konteksti,
njohja e përmbajtjes së një vepre ose pamundësia e vënies të një
iidhëze bashkërenditëse para saj. Në të folur rolin kryesor diferencues
e luan intonacioni:
Çdo pranverë, Shefkiu, shefi i grum bullim it të lëkurëve.
334 K R E U XVI
kam arieri dhe doktori takoheshin së hashku e niseshin për peshk.
2. Gjymtyrët homogjene pas një ijale përgjithësuese, ijala
përgjithësuese pas gjymtyrëve homogjene, në disa raste edhe
gjymtyrët e paraprira me pjesëza saktësuese, si sidomos, veçanërisht,
dalin, në një mënyrë a në një tjetër, si gjymtyrë të veçuara që sqarojnë
ose japin shënime plotësuese:
Lirinë e kishit kudo, n ë krahëror, n ë ballë, n ë shpatë dhe
n ë rnhta. Ne ishim në dhomë të gjithë, unë, babai dhe nëna. Kërcente
M etja dhe Hysoja, mësuesi dhe miqtë, të gjithë. I dinim përpjekjet
tuaja, veçanërisht të Abazit, p ër kapjen e bandës.
5. P ërcak to rii veçuar
5.1. Funksioni semantik dhe stiiistik i përcaktorëve të veçuar.
Përcaktorët e veçuar japin në mënyrë të spikatur një tipar të një personi
a të një sendi. Ky tipar në disa raste shoqërohet me ngjyrime rrethanore.
Sipas funksionit semantik e stilistik, sipas peshës së tyre semantike,
përcaktorët e veçuar ndahen në tri grupe të mëdha:
5.1.1. Në grupin e parë përfshihen përcaktorët e veçuar që shprehin
marrëdhënie përcaktore në formën e një të dhëne të mbishtuar. Këta përcaktorë
janë të afert kuptimisht me fjalitë e varura përcaktore:
Brigadierja p o kthehej nga m bledhja e kryesisë në fshatin e vet, të
fs h e h u r n ë m es të kopshteve m e mollë. Laliotët ja n ë shqiptarë të Moresë, të
vendosur aty rreth vitit 1740. Stërgjyshi, i ardhur nga larg, ngriti një kasolle
në cep të fshatit. Burri kishte një kostum blu, qepur si qëmoti. Lufta e Vlorës
e 1920-ës kim dër imperializmit italian, ifu q ish ë m n ë njerëz dhe n ë material,
është një epope më vete.
5.1.2. Në grupin e dytë bëjnë pjesë përcaktorët e veçuar me rol
përcaktues - saktësues. Këta përcaktorë zakonisht saktësojnë, zbulojnë më
tej, tiparin e shprehur nga një përcaktor tjetër me kuptim të përgjithshëm. Më
rrallë, këta mund të shtjellojnë edhe përmbajtjen e një ndajfoljeje a të një
përemri. Në këtë funksion dalin kryesisht gjymtyrët e veçuara të shprehura
me mbiemra jofoljorë, ndërsa në rolin e fjalës së përcaktuar dalin ndër të
tjera: /' tillë, i dyfishtë, kompleks, i barabartë, i ndryshëm, tjetër, ndryshe etj.
Në këtë funksion dalin të veçuar zakonisht dy a më shumë përcaktorë të njëjtë:
Kurrë n ëjetë s ’kishte njohur një ankth të tillë, aq tëfortë. Përshkrimi
na e je p natyrën shqiptare në bukurinë e saj komplekse, të egër, dhe të butë, të
virgjër e, m b itëg jith a , madhështore. Me njëpërmbajtje, tëdyfishtë, historiko
G JY M TY R ËT E VEÇUARA 335
- patriotike e fdozofike - njerëzore, kënga tingëlioi aktuale edhe në dritën e
betejave të mëdha antifashiste. Nata ujep një hije tjetër, të rëndë e tëfrikshme.
Kur u njohëm tre vjet më parë, ti ishe krejt ndryshe, i gjallë, i qeshur! Sytë e
berberit ishin p o ata, të k a ltë r e të slm dritshëm . Në dhornë u derdh një dritë
tjetër, fantastike.
5.1.3. Grupin e tretë e përbëjnë përcaktorët e veçuar që shprehin
marrëdhënie përcaktore të gërshetuara me ngjyrime rrethanore. Përcaktorët e
këtij tipi shprehin raporte komplekse, megjithatë marrëdhëniet përcaktore janë
mbizotërueset. Përcaktorët e veçuar të këtij tipi lidhen kuptimisht jo vetëm
me fjalën e përcaktuar, por edhe me kallëzuesin. Këta përcaktorë të veçuar
kuptimisht affojnë me fjalitë e varura rrethanore dhe herë - herë mund tëjepen
me përcjellore. Përcaktorët e veçuar të këtij tipi fitojnë në kushtet e veçimit
ngjyrimet kuptimore të shkakut, të kushtit, të lejimit, të kohës. Duke pasur
këto ngjyrime plotësuese, këta përcaktorë mund t’i quajmë edhe përcaktorë të
veçuar rrethanorë. Përcaktorët e veçuar me ngjyrime rrethanore shprehen
kryesisht me mbiemra prejpjesorë, me mbiemra të formuar me nyjëzim e
ndajshtesa, disi më pak me mbiemra të tjerë jofoljorë e shumë rrallë me pjesore.
Përcaktorët e veçuar të këtij tipi përdoren po aq sa ata të grupit të parë.
Përcaktorët rrethanorë më shpesh fitojnë ngjyrimin e shkakut. Për dallimin e
saktë të ngjyrimeve në variantin e shkruar të gjuhës nevojitet herë - herë një
kontekst më i gjerë jashtë kuadrit të fjalisë:
5.1.3.1. me ngjyrimin e shkakut:
M ajat e lëvozhgës së boçes, të m prehta si gjëlpëra, ia shponin
nganjëherë mollëzat e gishtave. E lum tur s a s ’bëhet, ajo deshi ta zgjaste atë
lumturi gjer në fu n d të jetës;
5.1.3.2. me ngjyrimin e kohës:
I gjendur ngushtë, Uçi bëri përpjekjen e fundit. / rrëzuar përdhe,
fd lo i të mendonte;
5.1.3.3. me ngjyrimin e kushtit:
E pa rë n ë këtë prizëm , lufta që bënë shqiptarët kundër pushtim it
osman në sh. XV, nuk qe një fenom en i veçuar e i rastit. Të vështruara nga
lartësitë, muret rrethuese ijapin kështjellës pamjen e njëparzm oreje gjigande;
5.1.3.4. me ngjyrimin e lejimit:
I m betur në n jë kështjellë të vetme dhe m e n jë g m sh t trima, ai s ’donte
t 'ia d intefare për ata 30.000 ushtarë që e mbanin të rrethuar. Po kjo çështje,
e vogël në dukje, do të bëhej shkak që të shpërthente stuhia mbi atë kryetarin
e komunës, që njerëzve ua kishte sjellë shpirtin në majë të hundës.
 K R E U XVI
Shënim. Disa përcaktorë të veçuarjanë në kapërcyell midis
gjymtyrës dhe ijalisë. Të tillë janë:
a) Përcaktorët që kanë ngjyrimin e lejimit dhe që kanë marrë
tiparet strukturore të fjalisë së varur lejore, duke u paraprirë nga
lidhëzat lejore megjithëse, sado, edhe pse:
Po edhe ai, sado i sëmurë, nuk ia la p ër nesër përgjigjen.
Përshtypje të thellë të bëjnë ende sot relacionet, edhe pse lakonike,
m bi ngjarjet e atëhershme.
b) Përcaktorët e veçuar të zgjeruar, të shprehur nga mbiemra
prejpjesorë të paraprirë nga pjesëza si:
Hëna, si e trem bur p ë r fa tin e vet, sa vinte e zbehej në
tatëpjetën e saj drejt honit që do ta gllabëronte. Atëherë djali, si i
shkarkuar nga ndonjë barrë q ë peshonte në një krait, nisi të
vështronte të ndarën.
5.2. N atyra gram atikore e përcaktorëve të veçuar. Të veçuarmund
të dalin që të gjithë përcaktorët.
5.2.1. Përcaktorët e veçuar me përsh tatje shprehen:
5.2.1.1. me mbiemra prejpjesorë; është grupi më i madh i të gjithë
përcaktorëve të veçuar, të cilët përdoren rëndom në të gjitha stilet:
Hyri brenda Zoga, e m buluar m e borë. Doktori, i kërrusur m bi trupin
e së sëmurës, i zuri dorën p ër t ’i ndjerë pulsin e dobësuar. M ushamatë e zeza,
të lagura nga shiu; shndritnin nga drita efortë e llampave të varura në tavan;
5.2.1.2. me mbiemra të tjerë;
1 vjetër në këtë punë, xha Vangjoja kish pritur e përcjellë disa
drejtorë. Shefi i laboratorit fotografik, i gjatë dhe i hollë, jliste vazhdimisht.
Instiktivisht edhe fytyra e Blertës, e ngjashme me atë të Makasenit, u ngrys.
Përcaktori i veçuar me përshtatje, pas një gjymtyre të përcaktar në
rasën emërore shumës trajta e shquar, e ndërron nyjën e në të:
Fëmijët, tëm bledhur kokë m ë kokë, vështronin lartpa bërë zë. Turqit,
të thyer e të trembur, po linin tërë krahinatpër t ’u strehuar nëfortesat kryesore.
(Krahaso përcaktorin e paveçuar: F ëm ijët e m betur p a prittdër dhe p a
përkrahje rriten dhe edukohen nga shteti).
5.2.2. Përcaktorët e veçuar me drejtim ose me bashkim, shprehen me
emra me ose pa parafjalë. Po ashtu me pjesore, me përcjellore, e me togfjalësha.
5.2.2.1. Mund të përdoret si përcaktor i veçuar një emër në rasën
kallëzore me parafjalët me, pa, për, në, nën; një emër në gjinore, një emër në
rrjedhore me parafjalën prej, zakonisht i zgjeruar:
GJYM TYRËT E VEÇUARA 337
Aty ngriheshin dy shelgje të larta siplepa, n tepak degë, rne trung të
bardhë e të lëmuar dhe me gjethe të njorna. Gazi iu fu t një të përpjete, që i
ngjante asaj së Llogarasë, rne kthesa të gjata. Fustani i ri, p rej siofl, të m irë
të errët, i shkont’ë bukur pas trupit. Një mjegull, në forrnë pende ose thike,
shtrihej paralel me shtratin e gjerë të lumit. Orkestra, këngëtdrët, nën drejtimin
e dirigjentit të talentuar, ekzekutuan bukur dhe tërhoqën vëmendjen e miratimin
e spektatorëve.
5.2.2.2. Me një pjesore të zgjeruar;
pjesorja e veçuar përdoret më pak se mbiemrat prejpjesorë. Ajo
takohet sidomos në letërsinë artistike dhe ka deri diku një karakter arkaik,
sidomos në përdorimin e dendur individual të dia autorëve, në vend të fjalive
të varura. Pjesorja e veçuar përdoret kur vjen ose menjëherë pas Çalës së
përcaktuar, ose pas një përcaktori tjetër të paveçuar të kësaj fjale:
Ndanë monopatit, rrethuar nte gardit të lartë, ngrihej një kasolle,
thurur nte shufra e baltë. Mbi shtyllën e lartë të Pirganit, ngritur nte blloqe
gurësh cilindrikë, digjej y lli i mbrëmjes. U afrua me të shpejtë një djalë i ri,
veshur si qytetar. Disa ishin ulur në kolltukët e vjetër, vendosur në të dy aitët
e sallës së vogël. Hyri një njeri i gjatë e i shëndoshë, lyer i tëri nte baltë.
Në gjuhën e sotme pjesoret e veçuara mund të këmbehen në shumicën
e rasteve me mbiemrat prejpjesorë përkatës. Ky zëvendësim sot përbën jo
vetëm një mundësi, por edhe një prirje. Këmbimi i tyre bëhet pa u ndryshuar
kupti'mi themelor, megjithëse pjesorja e ka më të theksuar kuptimin e veprimit.
Pjesorja në funksionin e një gjymtyre të veçuar del, në radhë të parë,
kur ka kuptim pësor. Pikërisht në këtë rast ndodh zakonisht edhe këmbimi i
saj me mbiemrat prejpjesorë përkatës, që, gjithashtu, e ruajnë kuptimin pësor.
Gjymtyrët e veçuara të shprehura me pjesore, që këmbehen me mbiemrat
prejpjesorë përkatës, janë sinonimike me një fjali përcaktore. Ja disa shembuj
gjymtyrësh të veçuara të shprehura herë me pjesore, herë me mbiemra
prejpjesorë;
Nga brezi i pishave, ngarkuar nte deborë, fryn te një thëllim i lehtë
që të shponte fytyrën si me gjëlpërë. Qerrja. e ngarkuar m e misërishte, dukej
sikur do të përmbysej. Ktheu kokën dhe zuri të vështronte shtratin e kanalit të
ri, ngritur në trajtën e një lugu të lartë. Qyteza e vogël, e ngritur brenda
gjashtëdhjetë orëve tttidis ligatinës së ntbuluar nte xunkthe, ishte plot gjallëri.
Kitoja, zgjedhur ttë presidium , s ’dinte ku të shtinte duart. Fermën duhet ta
drejtojnë njerëzit më të zot, më të drejtë, të zgjedhur nga vetë anëtarët e saj.
Pjesoret dhe mbiemrat prejpjesorë si gjymtyrë të veçuara përdoren
ndonjëherë edhe me kuptim vepror, e kjo zakonisht kur u takojnë foljeve
338 KREIJ X V I
moskalimtare; në vend të këtyre, duhen parapëlqyer ndërtimet me fjali të varur:
Korrierët e kryeministrisë. hip ur n ë triçikle, përshkonin me një
zhurmë shurdhuese rrugët e Tiranës. Një traktor tjetër, ardhur nga ugaret,
ftllo i të kryqëzonte dritat dhezhaurimën. Fshatarit të varfër, zbriturnga nrnli,
i kishin shtruar në dhomën e pritjes. Tahoret turke, mbetur rrugëvepa ushqim
e p a kom andë, tërhiqeshin në panik e rrëmujë drejt Vlorës.
5.2 .23 . Veçohen shpesh edhe ndërtimet që paraprihen nga lidhëza
krahasuese si:
Duart e vogla, siprejfem re, trazonin një nga një kokat e ftshekëve të
gjerdanit.
5.2.2A. Gjymtyrë e veçuar mund të dalë edhe një përcjellore:
Boksieri, duke ndjekur m e syrin e nxirë dorën e arbitrit që ulej e
ngrihej, u përpoq të çohej. Kafsha, d u ke vërtitur kokën poshtë e lart, p o i
binte truallit me.këmbë e po skërmiste dhenë.
5.2.2.5. Përdoret edhe forma e pashtjelluar mohore:
Vajza, p a vënë re të tjerët, iu afrua më shumë afishes.
Një gjymtyre të përcaktuar mund t ’i përkasin njëkohësisht, në të
njëjtën fjali, përcaktorë të veçuar me përshtatje dhe përcaktorë të veçuar pa
përshtatje:
I m buluar m e dëborë, m e rroba të ngrira kallkan, Batoja sa nuk po
rrëzohej për tokë. Plaku, i shkurtër, m e fy ty r ë të kuqe, lëvizie sytë e tij të
turbullt sa andej - këndej.
5.3. Kushtet e veçanta t ë veçim it t ë përcaktorëve; vendi i
përcaktorëve t ë veçuar.
5.3'. 1. Veçimin e përcaktorëve, sidomos të atyre pa përshtatje, e
ndihmon edhe shfaqja e përcaktorëve të paveçuar para tyre:
Në atë qytet të vogël, m e nëntëdhjetë e nëntë shtëpi, erërat flitnin
një gjuhë të përzier. Në këto shfaqje kishte njohur vajzën e hijshme, m e leshra
të arta, që e mori për shoqen e jetës.
5.3.2. Veçohen shpesh edhe përcaktorët homogjenë të prapavendosur:
Ushtarët e batalionit të tij, të urtë e guximtarë, e donin komandantin
e tyre trim. B uzët e plakut, të holla e të m avijosura nga të fto h tit, u
shtrembëruan. Tërrethuarit, të raskapitur e të m beturpa ushqinte, udorëzuan.
Motori, ndezur dhe harruar pa ngarkesa, po i bënte ushtimë elegjiake brengës
së njeriut.
5.3,1, Nga mosbashkëvajtja sintaksore e gjymtyrëve ose nga lidhja
sintaksore e dobët yeçohet rregullisht përcaktori që i përket një përemri, sepse.
G J Y M T Y R Ë T H VH ÇU A R A 339
siç dihet, ndërtimi përemër + mbiemër nuk formon zakonisht togijalësh:
Mbase ai, iprekur n ë ndjenjat m ë të mira, pa vetërn anën poetike të
kësaj jete. Dhe unë, i trishtuar, e kuptova. Ne, të grumbulluar te hekurat, po
këndonim këngët tona. Ky, i gëzuar. i u afrua e i fo li ngadalë. / huntbur n ë
këto mendime, ai nuk vuri re se njerëzit po ktheheshin.
Shënim. Veçimi ndodh përgjithësisht edhe në raste kur
mungon gjymtyra e përcaktuar.Kështu, veçohet përcaktori që i përket
një emri a përemri vetor që mungon në fjali, por që nënkuptohet nga
konteksti ose nga trajta foljore vetore:
I gëzuar shumë, vrapova t ja them lajmin e mirë Petritit. I
mërzitur, u rrotullua në krahun tjetër. I dëshpëruar, u kap sërisht
pas trarit, vuri këmbët... mbi piramidën e arkave dhe zbritiposhtë.
I çuditur, pyeti një plakë.
5.3.4. Përcaktorët e veçuar, sidomos përcaktorët që shprehen me
pjesore e mbiemra prejpjesorë, zgjerohen shpesh me rrethanorë, përcaktorë,
kundrina, por edhe me Ijali të.varura, sidomos ine fjali të varura përcaktore e
shkakore:
D ukejproftli ifytyrës së saj, mbuluarpërgjysm ë ngaflo k ë t e verdhë.
I mbytur në punët e shumta që i ttgarkonin dhe i stërmunduar nga përpjekjet
e ethshme p ë r në festival, ai qe dobësuar shumë. I mërzitur se do të bënte
gjithë atë rrugë vetëm, u pështet pas derës së vagonit.
5.3.5. Përcaktorët e veçuar mund të ndodhen në krye, në mes dhe në
fund të fjalisë, por përgjithësisht pranë gjymtyrës së përcaktuar. Pas fjalës së
përcaktuar gjenden më shpesh përcaktorët e veçuar të shprehur me pjesore,
me mbiemra prejpjesorë dhe me emra. Përcaktorët e shprehur me mbiemra
prejpjesorë dalin edhe para fjalës së përcaktuar. Përcaktori i paravendosur në
gjuhën shqipe veçohet rregullisht. Kuptimi i përcaktorit të veçuar mbetet i
njëjtë si në njërin dhe në tjetrin pozicion. Të krahasohen: I dëshpëruar, Dini
përplasi shkopin pas raftit dhe Dini, i dëshpëruar, përplasi shkopin pas raftit.
Përcaktorët e veçuar që shprehin marrëdhënie përcaktore me njohuri të
mbishtuar dalin zakonisht si përcaktorë të prapavendosur, ndërsa përcaktorët
e veçuar me ngjyrime rrethanore mund të gjenden në të dy pozicionet, më <
shpesh para, por edhe pas gjymtyrës së përcaktuar:
Lopët e fshatit, përhapur nëpër anët e rrugës së re, p o qëmtonin
barin e njomë e të shëndoshë. Zana, e varur p as krahut të tij, po zbriste shkallët
për ta përcjellë.
 GJYM TYRËT E VEÇUARA 341
340 K R E U XVI

Në ndajshtimet e veçuara të këtij grupi bien në sy dy tipa strukturorë:

I pangarkuur, m e koraca të rënda, Skënderbeu luftonte m e krahë të
a) ndajshtime të veçuara që qëndrojnë zakonisht përpara gjymtyrës së
shpërvjelë si një luftëtar i thjeshtë. Të shtyrë nga dëshira p ë r liri dhe nga
përcaktuar; b) ndajshtime të veçuara që paraprihen nga pjesëza si, zakonisht
urrejtja e m a d h epërp ushtu esin, shqiptarët s ’linin rast të volitshëm pa rrokur
të prapavendosura:
armët. a) M ësues, lëvrues i gjuhës, një ndër letrarët tanë tëparëpërfëm ijë,
m ilitant i paepur i çështjes sonë kombëtare clhe dëshmor i kësaj çështjeje.
6. Ndajshtimi i veçuar
Papa K.Negovani la një emër nga më të nderuarit në historinë e Rilindjes
sonë. Bir i shtresave të m esm e qytetare, Gramenoja fillo i ta humbë që herët
6.1. Funksioni sem antik e stilistik i ndajshtim eve të veçuara.
edhe atë besim që m im d të ketë pasitr ndaj shlresave të larta të shoqërisë
Për sa i përket funksionit, ndajshtim et e veçuara u ngjajnë
shqiptare.
përcaktorëve të veçuar. Ndajshtimet e veçuara osejapin në mënyrë të spikatur
b) Zemtni, si m ë i riu, tundte kokën dhe priste çdo të thoshte. më tej
një karakteristikë të një personi a sendi, ose saktësojnë kuptimin e një gjymtyre
Spiro Shtegu. S i ruajtëse, vazhduese dhe kurorëzuese e thesarit të traditave’
tjetër të ijalisë. hisiorike, patriotike dhe revolucionare tëpopullit tonë, inteligjencia shqiptare
Dallohen tri grupe semantike e stilistike të ndajshtimeve të veçuara:
e bëri figurën e Skënderbeut dhe luftën e tij popullore një mjet mobiliiinu
a) ndajshtime.të veçuara që shprehin marrëdhënie përcaktore, në
patriotik në shërbim të çështjes së madhe të lirisë e të pavarësisë kombëtare.
formën e një të dhënë të mbi'shtuar; Rrailë takohen rastet e ndajshtimeve të veçuara ku marrëdhëniet
b) ndajshtime të veçuara që funksionojnë si përcaktorë sqarues;
përcaktore janë gërshetuar me nuancën e lejimit:
c) ndajshtime të veçuara që shprehin marrëdhënie përcaktore të
As na shkoi në m end qëju, veteriner e m e shkollë të madhe, të mos
gërshetuara me marrëdhënie rrethanore. dalloni dot mishin e qengjit nga mishi i dhisë.
6.1.1. Ndajshtimet e grupit të parëjapin karakteristika të mbishtuara.
Këto shprehen me një emër të pashquar dhe funksionalisht afrojnë me fjalitë
Shënime.
e varura përcaktore: 1. Ndajshtimet e veçuara me ngjyrimin e lejimit më shpesh
U shpall pavarësia dhe u ngrit fla m u ri i kuq m e shkabën dykrenare,
paraprihen nga lidhëzat megjithëse, ndonëse, duke dalë kështu me
simbol i lirisë, i sovranitetit të Atdheut dhe i unitetit të të g jith ë shqiptarëve.
karakteristikat strukturore të fjalisë:
6.1.2. Në grupin e dytë bëjnë pjesë ndajshtimet që sqarojnë një
M egjithëse nxënëse, Alma akoma mik kish fitu a r shprehitë
gjymtyrë të fjalisë. Janë ndajshtimet që veçohen më shpesh. Zakonisht shprehen
e nevojshme. Ndonëse njeripa këmbë, ai ishte bërë përsëri një anëtar
me emra të shq'uar dhe, përgjithësisht, janë të këmbyeshme me ijalët e
i shoqërisë me të drejta të barabaria.
përcaktuara. Këto ndajshtime, duke qëndruar në të njëjtin plan me gjymtyrën
2. Ndajshtimi i veçuar mund të shprehet edhe me një fjalë
e përcaktuar, shprehin identitet me të, pra këtu shënohet i njëjti njeri a send
që tregon vlerësim emocional. Vlerësim në formë përfundimi bën
me ijalë të ndryshme: edhe ndajshtimi i veçuar i shprehur me togfjalëshin përem ër dëftor
M ë këmbë mbeti Drita, sekretarja e drejtorit. A i do të luajë në këtë
+ emër.
film rolin e mullixhiut, Pilos. Piktori shqiptar më i çmuar ndër të vjetrit, Onufri,
Ai, faqeziu, patjetër e kishte hak ta bënin me turp. Ai,
ishte nga Berati. Niku ,d ja liyn ë m ë i vogël, mbeti në shtëpi.
budallai, ia bëri vetë të keqen vetes. Eshtë edhe keq me zemrën. i ziu.
' 6.1.3. Ndajshtimet e veçuara të grupit të tretë, që shprehin marrëdhënie
I erdhi keq që ai, Kliti, eshi i dreqit, me ata flo k ë si drizë, atë e dinte
përcaktore të gërshetuara me marrëdhënie rrethanore, përdoren më rrallë se
më të dobtën e grupit.
ato të grupeve të tjera. Duke pasur ngjyrimin e shkakut, më rrallë atë të lejimit,
Një fushatë e madhe flllo i veçanërisht p ër zhdukjen e
këto ndajshtime mund t’i quajmë edhe ndajshtime të veçuara me ngjyrime
analfabetizmit ndër të rriturit, të kësaj plage sh u m ë ië rëndë të së
rrethanore,ku mbizotëruese janë marrëdhëniet përcaktore (krahaso “përcaktorët
kaluarës. Priste me ankth mos vallë hemoragjia, ky a m tlk i '
e veçuar rrethanorë”).
342 K.REU XVI
tmerrshëm i njerëzim it në sltekuj, do t ’i merrte jetën edhe atij
vogëlushi.
6.2. Natyra gramatikore e ndajshtim eve të veçuara. Ndajshtimet
e veçuara mund të shprehen me një emër, me një përemër ose me një togfjalësh.
6.2.1. Emrat në funksion të ndajshtimit të veçuar mund të jenë: emra
të përgjithshëm, emra të përveçëm, njerëzish a vend.esh, dhe mbiemra të
emërzuar: ■
U ngrit Universiteti i Tiranës, qetulra ntë e madlte mësimore dlte
shkencore e vëitdit. Atëhere i vëllai, Drini, e mori edhe atë me vete në mal.
Maja m ë e lartë, Gurkusari, nxinte si një shtëllungë gjigande leshi. Njëri
djalë, i mesmi, iu vra në hiftën e Drashovicës. I bëhet se ai, i panjohuri
flokëverdhë, e ndjeit atë prekje të lehtë.
Ndajshtimet e veçuara të shprehura me emra përkojnë në rasë me
fjalën e përcaktuar ose vihen në rasën emërore. cilado qoftë rasa e emrit të
përcaktuar:
Hidri, drejtori, nuk ishte bitrrë i keq, i donte malësorët. Në tingëllimën
e parë, poeti i drejtohet shqiponjës, simbolit të kombit shqiptar. Përpiqej të
gjente midis tyre Yllin, traktoristin e saj.
Më 2 shkurt korrieri it nis në drëjtim të Labinotit, katund i Elbasanit.
Teni Konomin, luftëtar i orëve të para, e vranë fashistët para se të arrinte në
tokën spanjolle.
Shënime.
1. Emrat e plotë të njerëzve të përdorur si ndajshtime të
veçuara, përkojnë në rasë me fjalën e përcaktuar:
Qe grindur shpesh me shokun e tij të afërt, Besim Kodrëtt.
Kujtimi natën e kaloi në banesën e tij bashkë me ndihmësmjekun,
Petrit Fugën.
. Këta emra, sa herë që nuk përkojnë në rasë me fjalën e
përcaktuar, funksionojnë si ndajshtime të paveçuara, prandaj ndarja
e tyre me presje në këto raste është shkelje e normës:
Rastin për të shpërthyer na e dha një incident i gardianit të
burgut Gjon Tërshana. Dhoma ë mbushur plot. sapo fillo i mbledhja,
bubulloi nga f a l ë t e kryetarit të këshillit popullor Musa Berisha.
2. Përpara ndajshtimit të veçuar, të shprehur me një emër
në rasën gjinore, nuk përsëritet nyja:
Fiqiriu ishle djali i xha Beshirit, një muratori të lagjes sonë.
G JYM TYRËT E VEÇUARA 343
Për të lëshuar fortesën në duart e Lekë Dukagjinit, vrasësit të Lekë
Zaharisë, nuk duhej bërë fa lë .
Emrat në funksion të ndajshtimeve të veçuara dalin të shqiiar ose të
pashquar, çka është e lidhur në përgjithësi me funksionin semantik e stilistik
të tyre. Kështu, dalin të shquar kryesisht emrat në funksion të ndajshtimit
sqarues, ndajshtimet që shprehen me emra të përveçëm dhe ato që i referohen
një përemri vetor. Ndërsa ndajshtimet që shprehin marrëdhënie përcaktore në
formën e një të dhëne të mbishtuar, si edhe ato që shprehin marrëdhënie
përcaktore të gërshetuara me ngjyrime rrethanore, dalin zakonisht të pashquara:
Edhe e shoqja, Nasta, dukej e dëshpëruar. E ç 'mund të të ja p unë,
çobani, si këmbim ty, shkollares? A i do të luajë në këtë f l m rolin ë mullixhiut,
Pilos.
Kishte arritur në Tiranë te djali i rnadh, oficer n ë ministri. Bir i një
revolucionari të 1848, nxënës i De Radës, Serembja u gllabërua shpejt nga
idetë epërparuara të çlirimit tëpopujve. Unë, si teknik, i ri ttë këtë ndërmarrje,
s 'i kisha përjytyruar ato lloj vështirësish.
6.2.2. Ndajshtimi i veçuar mund të shprehet edhe me një përemër të
pacaktuar të zgjeruar me një fjalë ose fjali:
Salla ishte mbushur plot me njerëz, disa të rruar e të kruar dhe disa
m e m ustaqet gjer te veshi. Aty hynin e dilnin gjeneralë dhe ushtarë, të gjithë
të preokupuar.
6.2.3. Në rolin e ndajshtimeve dalin edhe këta tipa togfjalëshash:
6.2.3.1. emër me përemër dëftor (togfjalëshi rregullisht është i
zgjeruar):
Në figurën e Skënderbeut, të këtij burri sliteti dhe prijësi të ntadh
ushtarak, populliynë nderon një epokë të lavdishme. Ipari, ai djali ishkurtër
m e pallto të gjatë, ishte specializuar për arkitekturë. Çfarë do të thotë edhe
D odë Garia, ai burrë i m alësisë së Krujës, që ka pritur 15 vjet?\
6.2.5.2. përemër dëftor me emër në gjinore:
A i do tëluajërolin kryesor, atëtëM ato Grudës. Në shtëpinë e kulturës
Gëzimit iu hap një fu sh ë e re veprimi, ajo e kompozimeve. Vetëm një dhembje
ndiente, atë të dhëmballës.;
6.2.3.3. përemri një + parafjala nga + emër; ky togfjalësh mund të
dalë edhe si gjymtyrë e përcaktuar:
Kishte mbetur i vrarë vetë Diakosi, një nga kapedanët m ë trima e
m ë të shquar.
6.2.3.4. një togfjalësh i qëndrueshëm:
344 K R E U XVI
Dita e mësuesit, 7 marsi, është festë e arsimit tonë kombëtar.
6.2.3.5. Ndajshtimi i veçuar shpeshherë shprehet me emra që kanë
një kuptim më të përgjithshëm, si: njeri, djalë, burrë, grua etj.:
Ndihmësi, n jë cljalë iposaliruar nga ushtria, kruante baltën eplugut.
Hyn Thanasi, një burrë rreth të pesëdhjetave, nie m ustaqe të vogla e të zeza.
E ëma, n jëg ru a e thyer, u mendua e foli.
Në rolin e ijalëve bosht të ndajshtimeve të veçuara rnund të dalin
gjithashtu edhe ndajshtimet që janë të njëjta kuptimisht me fjaiën e përcaktuar.
Në këtë rast ndajshtimi mund të shprehet ose me përsëritjen e të njëjtit emër,
por me trajtë të pashquar, ose me një fjalë tjetër të afërt semantikisht me fjalën
e përcaktuar; pranë këtyre ndajshtimeve ndodhen patjetër fjalë të tjera sqaruese
ose fjali përcaktore:
Erdhi vjeshta, n jë vjeshtë e bu kur m e ngjyra të arta e m e m o t të
huië. Në sofër ra heshtja, një heshtje e papritur dhe e thellë. Mbi qytet do të
binte muzgu i mbrëmjes, një ntuzg ngjyrë hiri, i fto h të, i lagësht. Mëngjesi,
një tnëngjes i qeshur phrt m e diell, e gjeti Vat Marash Bregasin përpara
kullës së vet. Një ndjenjë e çuditshme habie dhe entuziazmi e pushloi atë çast,
n jë ndjenjë të cilën n u k do të ishte kurrë i zoti ta shpjegonte ashtu siç duhej.
Gramenoja ka dashur të ngrejë në këtë vepër problemin e drejtimit të shtetit
të nesërm shqiptar, problem që ip reoku po nte shum ë rilindësit.
Shënim. Në rolin e ndajshtimit mund të dalë i përsëritur,
por me gjithë llagap, edhe emri i përveçëm i njerëzve:
Ishte përgjegjësi i sektorit Fatmiri, Fatm ir Dajfi. Jam unë
Rrema, Rretttë Sula.
6.3. Ndajshtimet e veçuara mund t ’i përkasin çdo gjymtyre të fjalisë
të shprehur me emër, mbiemër të emërzuar, përemër, numëror a togfjalësh:
Ata, gjeologët, e ndienin herë-herë veten si muhaxhirë lëpërjetshëm,
Të dy, si unë, ashtu edhe Besoja, ishim të vegjël. Më lejoni t j u sjell juve,
pjesëm arrësve të kësaj konference, përshëndetjet më të nxehia.
Emrat, mbiemrat e emërzuar, përemrat, numërorët a togfjalëshat, që
përcaktohen nga ndajshtimet, shpesh janë fjalë me kuptim të përgjithshëm që
kanë nevojë të sqarohen, siç janë p.sh.: çështje, veti, gjithçka etj,:
Kjo çështje, themelimi i shtetit shqiptar tëpavarur, s 'mund të zgjidhej
ndryshe në rrethanat e atëhershme. Marku dëgjonte zërat e punëtorëve dhe e
kuptoi se sonte ata kishin vetëm n jë shqetësim të madh, devijimin.
6.4. K u s h te t e v e ç a n ta të v eçim it të n d a js h tim e v e ; vendi i
G JYM TYRËT E VEÇUARA 345
ndajshtimeve të veçuara.
Lidhja e dobët sintaksore është faktor i veçantë i veçim it të
ndjashtimeve, në bashkëveprim edhe me faktorë të tjerë. Po kështu zakonisht
veçohen ndajshtimet që u përkasin gjymtyrëve të fjalisë të shprehura me
përemra vetorë:
Ajo, një vajzë nte aq krenari p ë r zanatin e saj, po hynte në gjirin e
malësisë si traktoriste. Me luftë e përpjekje të pareshtura, ne, të burgosurit,
ngritëm hrenda hekurave një këshljellë të pamposhtur.
Nd'ajshtimet e veçuara qëndrojnë përgjithësisht prapa fjalës së
përcaktuar; më rrallë ato mund të gjenden edhe përpara saj, kur dalin me
ngarkesë më të madhe kuptimore:
S h o k i Çerçiz Topullit e i Themistokli Gërmenjit, Mihali u shqua
veçanërishl edhe për ndjenjat e tij të thelta demokratike.
1. Përcaktori kallëzuesor i veçuar
Të veçuar dalin edhe përcaktorët kallëzuesorë të kryefjalës, në ndonjë
rast të veçantë edhe ata të kundrinës. Kuptimisht këto gjymtyrë lidhen jo vetëm
me kallëzuesin, por edhe me kryefjalën a kundrinën dhe zakonisht gjenden
pranë fofjeve të lëvizjes e të gjendjes.
Përcaktorët kallëzuesorë të veçuar shprehen më shpesh: a) me
mbiemra, kryesisht me mbiemra prejpjesorë; b) me pjesore; c) me togfjalësh.
Këta veçohen për shkak të spikatjes kuptimore e stilistike të tiparit, për shkak
të zgjerimit dhe të vëllimit të tyre ose të gjymtyrës së përcaktuar. Përcaktorët
kallëzuesorë të veçuar tregojnë një tipar për kryefjaiën a kundrinën me nuancën
e një të dhëne të mbishtuar:
a) Një çerek ore më vonë shkalci me të sëmurën doli nëpër shi, i
m bajtur nga katër burra.
b) Unë mbeta vetëm në atë dhomë të hitaj, u lur m bi një krevat prej
dërrase. Djali i rrinte pranë, m bësh tetm te gju ri i tij. Oëndronte aty pranë
kafenesë, ulur m bi një gur.
c) A i ecte përpara, m e kokën ulur. Ismaili qëndroi më këmbë pranë
derës, m e kapele n ë dorë. Ai e pa gruan tek ecte si e ngrirë, m e djaiin në
duar.
Veçohen shpesh dy përcaktorë kallëzuesorë homogjenë:
Ata kaionin në heshtje, të lodhur e të uritur. Oëndronte para postafit
të çezmës, i m endim r dhe i heshtur.
’ Përcaktorët kallëzuesorë të veçuar e përcaktorët e veçuar zënë vende
 346 KR EU X V I
të ndryshme në fjali. Ndërsa përcaktori i veçuar gjendet domosdo pranë emrit
të përcaktuar, prapa ose para tij, përcaktori kallëzuesor i veçuar përgjithësisht
zë vend iarg fjalës së përcaktuar, zakonisht pas kallëzuesit. Të krahasohen dy
rastet e para, ku gjymtyra e veçuar funksionon si përcaktor:
I zoti i shalqinjve, i ciësltpëruar, u kthye në arë. I dëshpëruar, i zoti
i shalqinjve, u kthye në arë (përcaktorë). I zoti i shalqinjve u kthye në arë, i
dëshpëruar (përcaktor kallëzuesor).
Shënim el. Po të dalë kryeijala pas kallëzuesit, përcaktori
kallëzuesor i veçuar mund të ndodhet edhe pranë kryefjalës.
Dhe ashtu qëndronte ajo, e ngrirë dhe e ftohtë. Në hijen e
trotuarit shtriheshin hamenjtë, të zbathur, të parruar.
2. Gjymtyrë të veçuara mund të dalin edhe në fjalitë
njëkryegjymtyrëshe:
U zgjova p as pak, i clirsur. I kënaqur, iu afrova zjarrit.
Pas shum ë ditësh udhëtimi të lodhur e të këputur, arritëm në një
fsh a t të vogë/ të Dajtit. Dtthej të ecnim vetëm natën, të veshur si
katundarët.
Si përcaktor kallëzuesor i veçuar del edhe togijalëshi i përbërë nga
një emër i shquar në rasën kallëzore, zakonisht i prirë nga parafjala me, dhe
një pjesore:
Nënë M erushja qëndronte në këmbë pranë dritares, m e duar lidhur
n ë kraharor. Oftceri qëndronte në hyrje, m e elektrikun ndezur. E pashë të
fliste, m e kokë lëshuar m bi një sham i të madhe.
Edhe përcaktori kaliëzuesor i veçuar i kundrinës shprehet në të
shumtën e rasteve me një mbiemër prejpjesor, me pjesore a me togijalësh
(emër në kallëzore me parafjalën me + pjesore):
M yftarin e zttnë rob, tëplagosur, te portat e kaiasë së Korfuzit. Vajza
e parafytvronte Gjergjin herë në kthim nga gjuetia, ngarkuar me egërsira, e
herë në kthim nga luftimi, lyer me gjakun e armikut. Po e shikonte veten në
mal, m e shelegen hedhur mbi zverk. Nuk dua gjë tjetër, tashti në pleqëri,
veçse vdekja të më gjejë në ushezë, nte gislttin n ë çark të arntës.
8 . Rrethanori i veçuar
8.1. N atyra gramatikore e rrethanorëve. Rrethanorët e veçuar
shprehen: a) me emra, zakonisht me paraijalë e rrallë pa paraijalë; b) me
G JYM TYRËT E VEÇUARA 347
ndajfolje, lokucione a shprehje ndajfoljore; c) me forma të pashtjelluara;
ç) me togfjalësha. Më dendur veçohen rrethanorët e shprehur me emra me
parafjaië si edhe ata të shprehur me form'a të pashtjelluara. Emrat në funksion
të rrethanorëve të veçuar zgjerohen shpesh me fjalë të tjera:
Foshnja, nga qejfi, iëvizte duart topolake. N ga zëri, Spiroja njohu
Mehmet Çomangën. Sçrafina ka dalë të shetisë një ditë buzë detit, në Hintarë.
Natën, u bë më keq dhe dhembjet iu bënë aq të forta, sa përpëlitej si
zog. Pastaj, qetë - qetë, ndolli prapë bagëtinë me gjuhën e tij. N jë ditë prej
ditësh, vjen nga Tirana një i sëmurë.
■ M e tharjen e kënetës së Karavastasë, do të thahet dhe ai. N ga ky
shkak, gurët më të rëndë ranë mbi kurrizin tim. Pas disa kohësh, doktori më
bëri një të mirë të madhe.
Pa u ngutur, krehii flo kët para pasqyrës. M e të kaluar prakun e
p ortës, D ana ndjeu erën e iuleve të shum ta që m bushnin saksitë. D uke
shpërnclarë komunikatat, Lumto Gjinari përpiqej të përfytyronte ngjarjet e
mëngjesit. Për të ndërtuar këtë hidrocentral, para pesëdhjetë vjetësh do të
duhej të punonte e gjithë Shqipëria. '
8.2.-Funksioni semantik dhe stilistik i rrethanorëve të veçuar dhe
nëntipat e tyre. Rrethanorët e veçuar, sikurse përgjithësisht gjymtyrët e
veçuara, shquhen për një mëvetësi kuptimore relativisht të madhe në fjali. I
njëjti rrethanor, në të njëjtat kushte sintaksore, mund të dalë i veçuar ose jo.
Ai veçohet, në qoftë se folësi dëshiron të vërë më shumë në dukje një rrethanë.
Veçohen që të gjithë rrethanorët të vendit, të kohës, të shkakut, të mënyrës, të
sasisë, të qëliimit, të kushtit, të lejimit, madje ky i fundit del vetëm i veçuar.
Rrethanorët e veçuar të shprehur me emra, ndajfolje e togfjalësha
emërorë ose japin në mënyrë të spikatur një rrethanëfose saktësojnë a sqarojnë
një rrethanor tjetër. Slpas marrëdhënieve kuptimore ata ndahen në dy grupe:
a) rrethanorë të veçuar që shprehin vetëm marrëdhënie rrethanore; b) rrethanorë
të veçuar që shprehin marrëdhënie rrethanore të gërshetuara me marrëdhënie
përcaktore - sqaruese.
8 .2 .1. Rrethanorët e grupit të parë shprehin marrëdhënie rrethanore
të mirëfillta; këta kanë lidhje vetëm me kallëzuesin. Shprehin marrëdhënie të
ridryshme rrethanore si marrëdhënie hapësinore, kohore, lejore, mënyrore,
shkakore, sasiore etj.
‘ 8.2.1.1. Kështu, si rrethanorë të veçuar të kohës dalin ndajfolje e
lokucione ndajfoljore, em ra m e ose pa parafjalë, togfjalësha emërorë,
frazeologjizmat, kryesisht në fillim të fjalisë:
N jë mbrëmje, xhaxhai erdhi bashkë me një bitrrë tullac me syze. Pas
 348 K R E U XVI
dy vjetësh, ai shihte me kënaqësi gjithë ç ’kishte rnundnr të bënte. N ë dhjetor,
Aliu n mor me këtë operacion. M e kohë, ai do të shkntajë më shumë vargje.
M ë të ngrysur, unë vajta në laborator. M ë n ë fu m l, porta u çel.
Si rrethanorë të veçuar të kohës mund të funksionojnë edhe këta
nëntipa strukturorë:
a) emër foljor i shquar i paraprirë nga paraijala rne dhe i zgjeruar me
fjalë a ijali, që tregon paskohësi:
M e dështim in e kryengritjes së udhëhequr nga Gjon Kastrioti në
vitin 1430. turqit shkatërruan një varg kështjellash. Me daljen nga burgu, u
hodh në form acionet e Ushtrisë Antifashiste Nacionalçlirimtare;
b) emër i shquar që tregon fragment kohor, i zgjeruar me një fjaii
përcaktore:
Javëtt që shkoi, dega e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe e Artistëve të
qyletit bëri analizën e pitnës vjetore.
8.2.1.2. Edhe rrethanorët e veçuar të vendit shprehen po me ato
kategori morfologjike e sintaksore:
Maleve, në dimër bie borë. Atje, në kulmin e gazit, e shakave na
erdhi një lajm i papritur. Në korrik, n ë fsh a tin Bërzeshtë, populli i zonës së
Qukësit në rrethin e Librazhditfeston form im in e batalionit partizan. Duroja,
n ë dhomën e zjarrit, hante përshesh me qumësht.
Rrethanorët e veçuar të vendit që shprehin vetëm marrëdhënie
rrethanore, përdoren rrallë e takohen sidomos në fjali që kanë edhe një rrethanor
tjetër.
8.2.1.3. Rrethanorët e veçuar të lejimit kanë përdorim të gjerë:
A i s ’p ati dëgjuar të shtrohej në spital, m e gjithë këshillat e m jekut
dhe lutjet e komandantit. M e gjithë sukseset, ne kemi shumë e shumë për të
bërë në kërë drejtim. Pavarësisht nga karakteri dhe qëlUmet e tyre, n ë fu n d të
fun dit, në të gjitha këto vepra historike, Skënderbeu është njohur si një
personalitet i madh.
Rrethanori i lejimit shprehet me emër të paraprirë nga lokucionet
paraÇalore me gjithë, pavarësisht nga, duke qenë ndërtimi i funditjo shumë i
këshiliueshëm. Vendoset zakonisht para kallëzuesit.
8.2.1.4. Rrethanorët e veçuar të shkakut shprehen me emra a përemra
të prirë nga parafjalë nga, lokucioni paratjalor për shkak etj.:
Dhe atë çast, nga gazi, zuri ta puthte fo rt Ylberin. Kujtimi, nga
kërshëria, zgjati dorën dhe ia mori. Po qepenin mik m und ta ulte në mes të
ditës, p ë r shkak të traktit që ishte ngjitur atje.
8.2.1.5. Rrethanorët e veçuar të mënyrës shprehen para së gjithash
GJYM TYRËT E VEÇUARA 349
me ndajfolje e me emra të prirë nga parafjalë, sidomos nga parafjala me:
(Një spiun e pyeti se ku po shkonte). Ky, m e marifet, i mori krahët
dhe e goditi në befasi. Padashur, vështrimi i saj u qep me guxim pasfytyrës së
djalit. Aleksandrin, papritur, e thirrën në Tiranë:
Si rrethanorë të veçuar të mënyrës dalin edhe:
a) ndonjë ndërtim me si, që shpreh herë - herë edhe marrëdhënie
krahasimi:
Ai rronte vetëm, si çakaili: Vështruan njëri - tjetrin, si m e itabi.;
b) ndërtimet me paraljalë a lokucionet parafjalore sipas, nëpërputhje
me, në pajtim me, në përshtatje, në bazë, në kundërshtim me,
N ëpërputhje m e kushtet e krijuara dheparashikim et e motit, duhet
të shfiytëzohen ditët e orët me mot të mirë. Parlamentipërcakton, nëpërputhje
m e vullnetin e interesat epopullit, drëjtimet kryesore tëpolitikës së brendshme
dhe të jashtm e të shtetit.
8.2.1.6. Elemente krahasimi shprehen në ndërtimet e veçuara me
lokucionin paratjalor ndryshe nga\ elemente krahasimi me ngjyrime kushti
shprehin ndërtimet me lokucionin paraijalor në krahasim me:
Fëmija, ndryshe nga i rrituri, është një personalitet në form im e
sipër. N dryshe nga këto poem a, "Lokomotiva ” mbështet në kontrastin efatit.
Edhe gjuhëtari më gjenial nuk do të kishte krijuar kurrgjë në krahasim m e
veprën e krijuesit të madh popull. Në krahasim m e sipërfaqen që mbulon,
Dumreja është vendi më i pasur me liqene në të gjithë Evropën.
8.2.2. Rrethanorët e veçuar mund të shprehin marrëdhënie rrethanore
të gërshetuara me marrëdhënie përcaktore- sqaruese. Rrethanorët e këtij tipi
lidhen njëkohësisht me foljen - kallëzues dhe me një gjymtyrë tjetër të fjalisë,
prandaj këta rrethanorë tregojnë jo vetëm rrethanë të veprimit, por edhe
saktësojnë a sqarojnë një rrethanor tjetër; megjithatë mbizotëruese janë
marrëdhëniet rrethanore. Në këtë rast kemi tipin e rrethanorëve të veçuar
sqarues (krahaso “përcaktorët rrethanorë” dhe “ndajshtimet rrethanore”, që
pamë më lart). Dalin si rrethanorë sqarues rrethanorët e vendit, të kohës, të
mënyrës e të sasisë. Rrethanorët e veçuar sqarues përdoren gjerësisht. Kemi:
8.2.2.1. rrethanorë të veçuar sqarues të kohës:
Më 3 janar, nga ora nën të e m ëngjesit g jer n ë katër e gjysm ë
‘m basdite, pothuajse p a pushim vazhdoi mbledhja. Pardje, n ë të erm r, ne u
takuam padashur. D y vjet m ë vonë, n jë n a të vere të vitii 1945, Fan Kolonja
shkuli tabelat e para në tregun e Ersekës;
8.2.2.2. rrethanorë të veçuar sqarues të vendit:
Lart, n ga sianet, vinin blegërimat e qengjave. A i shoku më pret para
350
KR EU X V I
furrës, tepisha. A ta rronin rrësë pyllit, n ë n jë r m h . Aty, në n jë anë të muilirit,
digjeshin ca urë.
• 8.2.2.3. rrethanorë të veçuar sqarues të mënyrës:
Ermira ia kishte thënë troç, p a doreza. Ecën një copë herë ashtu, n ë
heshtje. A tatëdy shkonin pranë njëri - tjetrit, kralt p ë r krah.
8.2.2.4. rrethanorë të veçuar sqarues të sasisë:
Halla vinte mysafire te ne shumë rrallë, dy tre herë n ë vit.
Brendapërbrenda rrethanorëve të veçuar sqarues dallohen nëntipat
semantikë: a) të saktësimit kufizues e b) të sqarimit të mirëfilltë.
8 .2.2.5. R rethan orët e veçuar sqarues të saktësim it kufizues
ngushtojnë vëllimin e nocionit të shprehur nga rrethanori të cilit i referohen,
ndonjëherë me ndonjë theksim saktësues, duke kaluar kështu nga-një nocion
më i gjerë, më i përgjithshëm, në një tjetër më të ngushtë. Të tillë janë shumica
dërrmuese e rrethanorëve të veçuar sqarues të vendit e të kohës. Gjymtyrët e
saktësuara shumë herë shprehen gramatikisht me ndajfolje me kuptim të
përgjithshëm e të papërcaktuar, me ndajfolje vendi, mënyre, kohe:
Shtëpinë e tij atje, te Uji i Ftohtë, e mban gjithnjë të hapur për të
gjithë. Tutje, p a s m aleve të Cipinit, yjtë po shuheshin. Atëherë, njëzet e tre
vjet më parë, Toni e kishte vënë re që hante shumë e me oreks të madh.
8.2.2.6. Rrethanorët e veçuar të sqarimit të mirëfilltë shënojnë në
thelb po atë nocion, që shprehet edhe nga gjymtyra e saktësuar, por të parë
nganjë kënd tjetër. Paragjymtyrëve sqaruese mund të qëndrojnë ijala “d.m.th.”.
Të mërkurën, më 8 nëntor 1961, martojmë djalin tonë Mazen me
arsimtaren Kuçupe Norën. Më 28 Nëntor 1940, ditën epavarësisë, organizuan
një demonstratë të madhe në qytetin e Korçës. Ditën e pestë, më 1 7 nëntor,
Tirana ishte e qetë. Gjatë ditës së hënë, domethënë atë ditë, në kantierin e ri
do të mbërrinin nja 60 vetë.
Shënim. Rrethanorët e veçuar sqarues mund të vijnë varg
njëri pas tjetrit, sipas një shkalle zbritëse: rrethanori i fundit sqaron e
saktëson rrethanorin tjetër para tij:
Shkolla e Kaçinarit zbardh atje tej, majë një bregu, rrëzë
një dushkaje. Në xhadenë automobilistike, lart, p a s brigjeve që
ngriheshin përm bi k o k ë të tij, p ërtej shpateve të veshura me drurë,
gjëmonte një kamion.
8.3. Rrethanorët e veçuar të shprehur me forma të pashtjelluara ndahen
në dy tipa, që në vija të përgjithshme u përgjigjen tipave semantikë përkatës
G JYM TYRËT E VEÇUARA 351
të përcaktorëve e ndajshtimeve të veçuara.
8.3.1. Tipin e parë e përbëjnë rrethanorët e veçuar që tregojnë një
veprim të dorës së dytë, pranë veprimit kryesor të shprehur nga folja-kallëzues,
duke pasur të njëjtin subjekt. Ky është funksioni semantik themelor i këtyre
formave: duke ardhur, pa ardhur, me të ardhur. Rrethanorët e veçuar të këtij
tipi tregojnë një veprim që kryhet njëkohësisht, para ose pas veprimit të
shprehur nga folja drejtuese.
8.3.1.1. Rrethanori i veçuar i shprehur me formën e përcjellores duke
ardhur tregon një veprim që shoqëron veprimin e shprehur nga folja kallëzues
dhe që kryhet njëkohësisht me të. Kur ndodhen para foljes kallëzues, të tillë
rrethanorë të veçuarjanë zakonisht funksionalisht sinonimikë me fjali të varura
kohore të njëkohësisë, kurse, të vendosur pas kallëzuesit, janë funksionalisht
sinonimike me Çali të bashkërenditura shtuese:
D uke shpënë grurë në kalibet e vllehve në Gramoz, hasi partizanët.
Usta Guri, duke dredhur një cigare të trashë, tundte lehtë kokën. Duke
m enduar p ë r njësitin e vogël, ai ndjeu njëfarë zilie.
Mijëra stërqoka, lajmëtare të stuhisë, u lëshuan në një tufë të vetme
përmbi qytet, duke m bushur qiellin me krakëritjen e tyre. Dera e vogël e
hanit u hap, duke lëshuar në kopsht një brez të zJbehtë drite.
8.3.1.2. Për të treguar një veprim që kryhet para veprimit themelor të
shprehur nga kallëzuesi ose menjëherë para tij, përdoren rrethanorët e veçuar
të shprehur me formën e pashtjelluar të tipit me të ardhur, (shumë rrallë një të
ardhurj. Ky është i vetmi funksion semantik që ka ky ndërtim. Këta rrethanorë
të veçuar jan ë funksionalisht sinonimikë me fjalitë e varura kohore të
paskohësisë. Ndërtimet me format e pashtjelluara të tipit me të ardhur, një të
ardhur dalin gjithmonë të veçuara, kur ndodhen para foljes - kallëzues:
M e të zbritur, hodhi bombën e fundit. M e të m betur vetëm, Lumta u
përplas në krevat dhe u shkreh në vaj. N jë t'u kthyer në dhomë, u lëshua në
dysheme.
8.3.1.3. Për të treguar një veprim dytësor të mbishtuar që paraprihet
nga veprimi themelor i shprehur nga folja drejtuese, përdoren rrethanorët e
veçuar me trajtën mohore të tipit pa ardhur të vendosur para kallëzuesit. Këta
rrethanorë të veçuarjanë funksionalisht sinonimikë me fjalitë e varura kohore
të paskohësisë.
Pa shkuar n ë shkollë, takoi shokun.
E vendosur pas kallëzuesit trajta mohore, sidomos kur është e zgjeruar
mund tëjetë funksionalisht sinonimike me një fjali të bashkërenditur mohore:
Ai vështronte me vëmendje një grumbull fotografish, p a vendosur
852 K R EU XVi
clot se cilën të zgjidhie p ër tm m rin e ditës së nesërme.
8.3.2. Rrethanorët e veçuar të shprehur me trajtat e pashtjelluara të
përcjeilores e të trajtave të tjera të pashtjelluara mund të shprehin edhe mënyrë,
shkak, kushtëztm etj., të veprimit të shprehur prej foljes - kallëzues. Edhe në
këtë rast subjektet e dy veprimevejanë të njëjta. Në këtë funksion dalin trajtat
duke ardhur, p a ardhur. Forma për të ardhur në funksion të rrethanorit të
veçuar tregon qëllim.
D uke kërkuar m ë sh u m ë p rej vetes sesa p rej të tjerëve, të rritet
autoriteti dhe fja lë t e tua zënë vend më mirë. Duke qenë e gjithanshme, je ta
ka pam je dhe ngjyra të shumta. Vullnetarët u zotuan se, p a m arrë përgjigje,
s ’do të largoheshin ng afronti i punës. Pa ditur kujt t ’i derdhej, zuri kokën me
duar dhe u shemb m bi trungun e plepit.
8.3.3. Forma e pashtjelluar mund të saktësojë një rrethanor:
D y ditë përpara, duke ardhur nga Bërzhita, më zuri një lanet shiu
rrugës. Nesër. p a gdhirë, do të nisesh me qerre, për në Pishë. Një mëngjes, p a
zbardhur mirë, para shtëpisë sonë qëndroi një makinë. Të nesërmen, m e të
vajtur n ë zyrë, Hyseni vendosi të lexonte në mbledhje disa nga letrat.
Në funksion të rrethanorëve të veçuar të mënyrës, të kushtit, të shkakut
dhe të qëllimit. format e pashtjelluara ujenden zakonisht para foijes drejtuese.
9. Kundrina e veçuar dh e ndërtime të tjera të veçuara
Mund të veçohet edhe kundrina, veçanërisht disa nëntipa të kundrinës
së zhdrejtë me parafjalë, e disa ndërtime të tjera analoge.
9.1. Për arsye stilistike, për ta vënë më në pah, për ta theksuar, mund
të veçohet në letërsinë artistike edhe një kundrinë e drejtë ose një kundrinë e
zhdrejtë pa ose me parafjalë. Veçimi ndodh, zakonisht, kur kundrina është në
krye të fjalisë. Ajo ndahet me pauzë dhe në të shkruar me presje. Zgjerimi me
fjalë plotësuese mund të ndihmojë veçimin po faktor kryesor është synimi
theksues:
D hitëplaka, ai i therte dhe i bënte pastërma për dimër. N jë p je s ë të
m irë të lëttdëve, na i diktonte mësuesi në klasë dhe ne i shkruanim. Skënderit,
fo li ti. Populli, m e krijim et e veta poetike, rnori pjesë aktive në hedhjen e
hapave të parë të letërsisë së re.
9.2. Mund të veçohen emrat e përemrat me parafjalët e lokucionet
parafjalore bashkë me, së bashku me, krahas, nëpërmjet, ose fjalët a togfjalëshat
që shënojnë shoqërim e përfshirje, mjet etj. Po ashtu veçohen gjymtyrët e
prira nga lokucionet në lidhje me, në raport me, lidhur me, që shënojnë lidhje.
G J Y M T Y R Ë T F. V E Ç U A R A 353
Veçimi i tyre është i lidhur me ngarkesën stilistike, me dëshirën e folësit për
t’i vëne në dukje. me vendin jo të zakonshëm që zënë në fjaii, me zgjarimin e
tyre. Mundësitë e veçimit shtohen edhe nga drejtimi i dobët i tyre:
Një orë më vonë, bashkë m e dy fshatarë, ka/oipostobllokun, i hipur
në një mushkë. S ë bashku m e m asatfshatare, në këlo zona malore u strehua,
pas pushtimil turk, edhe një pjesë e klasës feudale shqiptare. N ë lidhje m e
këtëçështje, është shfaqur mendimise, gjatëviteve 1449-1450, marrëdhëniet
midis Skënderbeut e Aranitit ishin keqësuar. Krahas privatizimit, Parlamenti
i kushtoi rëndësi të madhe nxjerrjes së bujqësisë nga prapambetja.
9.3 Këto ndërtime herë - herë afrohen me rrethanorët ose marrin
edhe ngjyrime rrethanore të mbishtuara.
Këtu mund të përmenden gjvmtyrët e dyta të veçuara të paraprira
nga parafjalët përveç, veç. nga lokucionet paratjalore mepërjashtim, nëvend,
në këmbë, me gjithë etj., që shënojnë shtim, përjashtim. kundëri (lejim):
Përveç Zanë's, Kristaqif, Lirisë, kishle ardhur nga Vlora kushërira e
tyre Zelka. Të gjithë heshiën. përveç sho kut tim. Përveç kryetarëve të Pirganit
dhe të Sopishtës, tëgjithë ia krisën gazit. Veç rojes, atje s ’kishte shkuar asnjeri.
Të gjithë qeshën. m epërjashtim të gjyshes, N ë vend të kasolles, ai gjeii shtëpi
të re. Kryetari. n ë vend tëpërshëndetjes, i shkeli synë.
9.4. Dalin si të veçuara edhe gjymtyrët e shtesimit që tregojnë rrethana
plotësuese, shënime e shpjegime saktësuese dhe para tyre mund të qëndrojnë
fjalët sidomos, p.sh., veçanërisht etj.:
Në fshatrat pranë, si p.sh. n ë Vranisht, n ë Brataj, n ë B olenë e në
gjithë Labërinë e n ë gjithë Bregun, lajmi kaloi gojë më gojë. Për një kohë,
sidomos pas vitit 1940, poezia e këtij shkrimtari karakterizohet prej dy tiparesh
me rëndësi. Pastaj anës së arës, sidom os bregut të Lanës, ishin ca arra të
mëdha dhe çfarë arrash.
9.5. Si gjymtyrë të veçuara të spikatjes theksuese dalin edhe gjymtyrët
e dyta të paraprira nga paraÇala për, nga lokucioni parafjalor sa për:
P&r i shkathët, është i shkathët. Sa p ë r m otrën, ajo kish jilluar të
punonle edhe në tezgjah.
 KREU XVII

FJALËT E I0 G J E T i FJALËVE JASHTË

LIDHJEVE IË 1AK0NSHM E SINTAKSORE ME
GJYMTYRËT i FJALISË

1. Përveç gjymtyrëve, kryesore e të dyta të fjalisë, në përbërjen e

kësaj hyjnë edhe fjalë a togje fjalësh të tjera. Ndër to vendin kryesor e zënë
fjalët e togjet e ijalëve që përgjithësisht dalin, në shkallë të ndryshme, të
palidhura gramatikisht me gjymtyrët, kryesore e të dyta, të fjalisë, me anë të
përshtatjes, drejtimit, bashkimit, sado që s’janë pa lidhje kuptimore me fjalinë
në tërësi ku dalin. Ato karakterizohen nga një intonacion i veçantë, me të cilin
shqiptohen; zakonisht veçohen në fjali me pauza. Ndonjë kategori e tyre s’është
pa lidhje gramatikore me gjymtyrë të ndryshme të fjalisë, po ato janë të një
plani të veçantë, si diçka e shtuar. Këto fjalë e togje fjalësh nuk pranohen
përgjithësisht si gjymtyrë fjalie. Nga mjaft studiues ato janë quajtur “ijalë e
togje Ijalësh pa lidhje sintaksore me gjymtyrët e fjalisë” , Ndonjë, duke i ndarë
veçan ato nga gjymtyrët e mirëfillta i ka quajtur edhe “gjymtyrë shoqëruese”,
duke i dhënë nocionit “gjymtyrë” vështrimin e gjerë të një elementi përbërës
të fjalisë. Në ndonjë gramatikë ato quhen “fjalë të pavarqra”.
Të tilla fjalë e togje fjalësh dalin me ndërtime të jidryshme, me vlera
funksionale e veçori të ndryshuar. Si lloje kryesore të tyre dallohen: 1. thirrorët,
2 .pasthirrm af, 'i.jjalët e togjet ejjalëve të ndërmjetme. Pranë këtyre të fundit,
po të dallonim nga këto tri kategori, qëndrojnë jja lë t e togjet e fjalëve të
ndërkallura.
 K R EU XVII
356
Thirrori shënon vetën a vetat së cilës a të cilave u drejtohen fjalët e
fjalisë a të periudhës përkatëse. Del i përdorur mjaft në gjuhën e folur, i shprehur
zakonisht me një emër njeriu, një emër abstrakt. Në gjuhën letrare mund të
jetë edhe një emër sendi që personifikohet nëpërmjet një figure stilistike.
Thirrori mund të dalë i pazgjeruar ose i zgjeruar:
- Jem i ne, o Hajdar - thirri Xhemali. - Krnjë, o qytet i bekuar, prite
p rite Skënderbenë... M irë se erdhe, o korrik gjithë bota të ka mik.
Pasthirrmat a lokucionet pasthirrmore përdoren shpesh në fjalitë e
periudhat për të shprehur ngjyrimin afektiv të tyre. Mund të dalin të veçuara e
të formojnë fjalë - fjali, po më shpesh si pjesë përbërëse të fjalisë:
Uh! m oj shoqe. ç ’na gajase! Oh! ku e gjeti dhe ai ditën që erdhi?
Pupu, sa i bukur!
Fjalët e togjet e fjalëve të ndërm jetm e shprehin qëndrimin e folësit
ndaj asaj që thotë. një vlerësim një karakterizim modal ose raporte të thënies
me një tjetër thënie:
P ër çudi, asnjë nuk këndonte. Po, fu n d i i fu n d it, mirë e ke. Sipas
informatave tona, do la kish vështirë.
Në kategorinë e fjalëve dhe togjeve të fjalëve jashtë lidhjeve të
zakonshme gramatikore me gjymtyrët e fjalisë shtohen edhe fja lët e togjet e
fjalëve të ndërkallura, që kanë disa tipare të përbashkëta a të afërta me fjalët e
togjet e fjalëve të ndrëmjetme, në njëfarë mase edhe me thirrorët e pasthirrmat,
po edhe ndryshime prej tyre, çka u cakton atyre një vend të veçantë, periferik
në kategorinë e përgjithshme në të cilën zakonisht vendosen. Ato nuk dalin pa
lidhje sintaksore rne fjalinë së cilës i përkasin, ndonjëherë edhe me gjymtyrë
të saj, po kjo është një lidhje e çlirët. Këto fjalë e togje fjalësh ngërthehen në
fjali si diçka më vete, e shkëputur, e shtuar, e një rrafshi tjetër. Shqiptohen me
një intonacion të veçantë, me intonacionin e ndërlidhjes:
Hajdarin e morën ushtar (m ë 1945) e Momë Hatijes me Nadiren
sikur i morën kokën. Badheri (Ballabani) mban kalin dhe qëndron nëpërgjim.
Muzgu "ndezi çdo gjë rreth e rrotidl (edhefytyrën e b a r d h ë s ig u r ë gëlqereje
të djaloshit) d h ep a sta j ra...
Shënim. Kur fjalët e togjet e fjalëve të mësipërme quhen të
palidhura gramatikisht me gjymtyrët e fjalisë, duhet kuptuar se ato
nuk dalin si gjymtyrë të varura në tofjalësh, po mund të jenë të
zgjeruara me gjymtyrë plotësuese (ose me fjali të varura), të dalin
pra si gjymtyrë - bosht.
F J A L Ë T E T O G J E I' I: F J A L Ë V E J A S H T Ë LI DHJ EVE . 357
2. Thirrori
T h irro r quhet fjala ose togu i fjalëve që shënon personin a sendin të
cilit i drejtohet ligjërimi. Thirrori lidhet vetëm kuptimisht me fjalinë në tërësi:
O Sliqipërizë, gëzohu, se të erdhi prapë dita. Po të qaj tinës, o i
bukuri i nënës... Yt atë s ’më lë... Nuk qahen trimat, - thotë. - Urdhëro, o burrë
i dlieut.
Thirrorët më shpesh përdoren në dialogë, për këtë arsye ata takohen
më tepër në letërsinë artistike. Në ligjërimin e autorit thirrorët përdoren më
rrallë, kryesisht kur autori u drejtohet personave ose sendeve pajetë. Thirrorët
përdoren gjithashtu në ligjërimin oratorik, në ijalime, në parulla, një njoftime,
në kushtime, në urdhëresa, në shpallje, në lajmërime, në letërkëmbim etj. Fjalitë
pyetëse e urdhërore përmbajnë shpeshherë thirrorë, sepse kumtimi i tyre i
drejtohet dikujt:
Si është ai, m ore bir? - / ;•/, / mirë dhe i dashur, nënë. Oh, oh! vdiqa,
nuse! Vdiqa nga koka, Zenel, më bëj derman, o bir! "Fort i dashur biri im ! ”
Thirrori përdoret për të shënuar jo vetëm njerëz, por edhe frymorë të
tjerë; në veprat letrare, në personifikime, mund të shënojë edhe emra
gjeografikë, bimë, dukuri e sende të natyrës, ndjenja e nocione abstrakte etj.:
Hë, Balik, ç 'thua? Manushaqe bukuroshe, pse s ’ngre kryet përpjetë?
O nuile, male, sa jeni, të parën lule kë keni? O flu tu ra krahëshkm ar, që
fluturon nëpër erë, as merr edhe zemrën time me vetez dhe ma shpjer në malet
e Shqipërisë. O Frashër, ty të përshëndes. Fryj përm bi fu sh at e gjëra, o erë,
këngël e mia i merr ti në gji. Kështu pse më vini përpara syve pa pushim, o
ditët e djalërisë...
Shënim. Përdoret thirrori ndonjëherë edhe për të shënuar
persona që s ’janë të pranishëm:
Lek Dukagjini, si i marrosur nga hidhërimi, bërtiti: "Ejani,
o shqiptarë. Sot ra kryekështjella e Shqipërisë... ”
Thirrorët përdoren të pashoqëruar ose të shoqëruar me fjalë të tjera,
të pazgjeruar, ose të zgjeruar me përcaktorë, ndonjëherë me fjali
përcaktore ose njëkohësisht edhe me përcaktorë edhe me fjali:
- Po kjo, gjysh, nga ka ardhar?
Ofushëzapjellore, qëm ëush qen iSh qip ërinë, do të këndoj
bukurinë tuaj dhe bujqësinë.
 K.REU X V II
358
2.1. Thirrori shprehet kryesisht me një emër, më rrallë me një mbiemër
të emërzuar. me një përemër vetor të vetës së dytë, të shoqëruar ose jo nga
pjesëza pasthirrmore, zakonisht o:
- Digjesh si furrë, haba. O m alet e Shqipërisë e j u o lisat e gjatë,
fu sh a t e gjërct me lule, q 'u kam ndër m end ditë e natë, ju bregore b ukuroshe
e ju lum en j të kulluar, çuka, koclra, brinja, gërxhe dhep yje të gjelbëruar, do
të këndoj bagëtinë që mbani ju e ushqeni. Lamtumirë, o ju kujtim et e m ia të
pastra të fëmijërisë.
Komisari (tema) ngriti kokën{vema). A s kryetari (rema) nak kishte ardhur
(te m a ). K a ed h e fjali që p ë rm b a jn ë vetëm rem ëm , edhe kur ja n ë
dykryegjymtyrëshe: Na ishte njëherë një plakë. Bie shi. U bë heshtje.
Shënim. Si thirrorë përdoren shpesh përemrat ti dhe jit të
shoqëruar me emra a me togje emërore me funksion ndajshtimi, që zbulojnë
përmbajtjen e përemrave : -O ti shok, kjo është rruga për P eië ?
2.1.1. Emri në funksionin e thirrorit është në rasën emërore, zakonisht
në trajtë të pashquar. Ai është i shquar, kur shoqërohet nga një përemër pronor,
por mund të jetë i shquar edhe kur shoqërohet nga një emër a mbiemër; në
këto raste si thirrorë dalin togfjalëshat. Emrat mund të jenë të përveçëm a të
përgjithshëm. Emrat e përveçëm dalin më shumë me emrin e parë vetjak, më
rrallë me emrin e parë shoqëruar nga emri i familjes:
Si është Martini, o H am di, - thirri M ajsi.; - / di, i di, or M artin
B uhdlla, - thirri Hamdia. M oj fë llë n x ë e malit, jepm ë një pikë ujë sa të lag
gurmazin! O vashëza ime, dëgjomë. - Mos u dëshpëroni, djem të e mi.
Emri i bashkëbiseduesit mund të jepet sipas marrëdhënieve familjare
e shoqërore që ka folësi me të, sipas gjinisë, moshës, detyrës e profesionit,
prejardhjes a një cilësie që e karakterizon atë etj.
- Babagjysh, Stefani erdhi! - Mirëmëngjes, kryetar, - përshëndeti
ajo Ligorin. - Po rnund të kenë nxjerrë fo rc a edhe m e anë të tjera, m ore shok.
- K i mendjen, burrë, mos na turpërosh. - Doktor, kam temperaturë të lartë.
2.1.2. Në rolin e thirrorit dalin shpesh edhe mbiemrat e emërzuar,
qofshin këta jofoljorë ose foljorë:
- Ah, ç ’ëndërron kot, m o j e shkretë, sikur s ’ka vajza të tjera! - S i
s ’the një herë jo, m o r i uruar.
Dalin shpesh si thirrorë të kësaj kategorie mbiemra të emërzuar me
kuptim leksikor të një vlerësimi afektiv, si: i itniar, i krisur, i ndyrë, i marrë,
i shitur, i pangopur, ibekuar, idashur, iflam osur, i humbur, fatzi, i paudhë,
FJALËT E TOGJET E FJALEVE JASHTË LIDHJEVE. 359
i poshtër, i varfër, i zi, i shkretë, i mjerë etj.
2.1.3. Thirrorët mund të shoqërohen nga pjesëza të ndryshme
pasthirrmore. Më e përgjithshmja dhe më e zakonshmja është o. Po përdoren
edhe pjesëzat or, ore, mor, moj, oj, more. Pjesëzat përforcojnë karakterin thirrës
dhe e bëjnë më të dallueshëm thirrorin. Ato nuk veçohen me pauzë nga trajtat
e emrit.
Pjesëzat zakonisht qëndrojnë përpara emrit a përemrit, më rrallë
përdoren prapa. Kur vendosen prapa, shoqërohen në ndonjë rast edhe me
ndonjë nuancë emocionale. Në këtë pozicion ato shqiptohen të veçuara, vetëm
pjesëza o i prapangjitet emrit thirror, kur është njëjës: biro, bijo. Prapangjitja
e o-së është karakteristike për stilin bisedor.
Pjesëzat mor, more, ore, or përdoren me thirrorët që emërtojnë njerëz
të gjinisë mashkullore; pjesëzat moj, oj, me emrat femërorë; pjesëza o me
emrat e të dy gjinive njëjës e shumës. Emrat mashkullorë në shumës shoqërohen
zakonisht me pjesëzat rnore, ore, por edhe me pjesëzën or, ndërsa femërorët
me pjesëzën moj:
- Si goja zemra, o Gjon. - Ç ’keni, o vëllezër? Mbahu, nëno, mos u
je p para këtyre egërsirave! - Eh, m oj motër, si je m i rritur ne të dy. - Blertë
m oj, ku shkon? E po, më thoni, ore shokë, a bëhet shaka me ujin? Ka pim ë
fshati, m ore bir, e s ’ia dalim dot. Mbahu, or M aratonom ak! Sot është e diel,
m or Nikollaq, s ’p unojnë zyrat. - Si the, or ti? Ç ’na bëre, m or i uruar, ç ’na
bëre!
S hënim el. Në rolin e thirrorëve mund të dalin në gjuhën
shqipe dhe pjesëzat more, ore, moj, më rrallë or, bre, kur përdoren të
pashoqëruara me emra, d.m.th. kur përdoren në vend të emrave:
- Mbylle, moj, të thashë! - Ore, këtu e njëzet vjet të shkuara,
ne andej nga Fusha kishim dëgjuar për një trim me fle të që ua hante
grurin bejlerëve. Jo, m or,jo, se boriga dhe trëndelinë kish edhe
gjetkë... - M ore, mirë jem i, p o na hanë duart për punë.
2. Pranë një thirrori mund të përdoret edhe një thirror tjetër
që saktëson të parin. Ky i dyti është i shoqëruar, gjithmonë me pjesëzat
përkatëse, ndërsa i pari del shpesh pa pjesëza:
K m jë, o q ytetibekua r,prite, priteSkënderbenë... Shqipëri,
o mëma ime, ndonëse ja m i mërguar, dashurinë tënde zem ra kurrë
s ’e ka harruar.
3. Ndonjëherë thirrori ka kaluar në pasthirrmë:
O burra, Perlat, se na e kaluan fëm ijët.
360 KRHD X V I I
2.1.4. Thirrorët nga natyra e tjalisë mund të marrin ngjyrime të
ndryshme emocionale. si: keqardhje. simpati. dashuri, përkëdhelje. nderim.
lutje. zemërim, kërcënim. ironi, qortim. përbuzje etj. Ky ngjyrim emocional
jepet kryesisht nëpërmjet intonacionit. Mund të përforcohet ai me anë të
pasthirrmave. me përsëritjen e thirrorit, me pranëvënien e thirrorëve sinonimë:
£/?, m oj m otër, kështu c/enka' - Nisemi, M artin! - ia preu f/alën
Malushi. - Nisemi, vëlla, nisemi. - Hë ta lumsha dorën, o Malush, na hëre me
mish sonte.
Ah! R'më, R in ë! Përse t 'im ësoiato këngëStavri Lara? Përse? Përse?
Peshkatar, peshkatar, mos nxito, mbaje hmdrën e në vend qëndro. O Agim,
si i ke punët, o A g im ? - Bac, si të kam, o hac? - i thirri a/o dhe ra në gjnnjë
pranë të jatit. - Ilir, Ilir m ore! - thërriste gjysh Rrapqja.
Shënim. Në raste ngjyrimesh të dukshme vlerësuese,
kryesisht emocionale, për përkëdhelje, sharje, ironi etj.. personat
emërtohen me emra shpendësh. kafshësh, bimësh, sendesh që janë
tipikë për vetinë me të cilën kërkohet të karakterizohet veta e shprehur
prej thirrorit:
- S ’qenke vetëm e hukur, por qenke edhe ezgjnar, mos
sorkadhe e m alit' Dhe kini niendjen, kini mendjen pëllum hat e nënës!
- Mos kifrikë, m oj pëihtm heshë, - Ç 'na hëre, o buf? - Ngreu nga
buka, qen, se të kam rritur e kërkon lë më hash.
Me të njëjtat viera përdoren edhe emrat me ngarkesë afekti ve
të theksuar dhe mbiemrat e tillë të emërzuar:
- Shporru që këtej, o lanet, i bërtiti Hima me inat. - M ore
djall, ç 'na bëre kështu? - Qepegojën. m urtajë! Ngrehu, horr, merre
legenin dhe hrokën, se po më bien nga duart.
2.1.5. Thirrori mund të jetë jo vetëm një fjalë, por edhe një togijalësh
i lirë.
Togfjalëshi në funksionin e një thirrori formohet nga një emër i shquar
dhe nga një ijalë përcaktuese (emër në gjinore, përemër pronor):
Dhe ta dish. o i biri i M irashit, se kush dëmton pasurinë është i
poshtër. Të përshëndes, qvteti im i lindjes! O m oj lulja m anushaqe, dëgjo
dashurinë ç ’thotë.
Si thirror mundtë dalë edhe një togfjalësh i qëndrueshëm. ndonjëherë
F.IAI.ËT F T O G J E T E F J A I. ËV E J A S H T Ë LI D H J E V E 361
edhe për frazeologjizëm:
A pret miq, o i zoti i shtëpisë? - Svtë ju lumshin. hej burrat e dheut!
- Po pse, m or katran m e bojë, ma sollët në këtë kohë! - Dëgjon, or h u kë e
kripë.
2.1.6. Dendur përdoren edhe thirrorët homogjenë. Zakonisht ata
emërtojnë persona të ndryshëm. sende të ndryshme të personifikuara ose sende
e persona bashkë.
Lamtumirë, o fu sh ë , o male, o agim, për bukuri! Nënë, habë, m otër
e vogël Gjergj! Më kuptoni? Shikomë një herë mua, Ne do të fitqjmë, o nëna
dlte motra të dashura.
2 .1.7. Thirrori mund të ndodhet në krye, në mes ose në fund të fjalisë.
Në shumicën e rasteve vendi i thirrorit në ijali është i kushtëzuar nga vlerat e
tij kuptimore dhe nga Iloji i fjalisë ku ai përdoret.
Në fjalitë urdhërore, në fjalitë pyetëse, në fjalitë pyetëse, në fjalitë
thirrore të urimit dhe në formulat e përshëndetjes, zakonisht. thirrori zë vend
në fund të fjalisë ose fill pas kallëzuesit. Përdoret gjerësisht pas ijalive të
pagjymtyrëzueshme: po, jo, mirë, mos. që shprehin pohim ose mohim, dhe
fjalës treguese ja etj. Në fund përdoret thirrori. edhe kur, në bisedë e sipër,
megjithëse dihet se kujt i drejtohet ligjërimi, folësi dëshiron ta saktësojë këtë
gjë ose kur dëshiron të tregojë një farë afërie, familjariteti me bashkëbiseduesin:
Shërohu sa më shpejt, nënë. Përse erdhe, Fatmir? - Mirëmbrëma,
nipçe. - Mirë, baha, - ia ktheu i biri me ton pajtimi, i mërzitur. - Po kësaj, o
gjysh, si i thonë? - Jo. nënë, ai mik të iejon t ’i puthësh dorën. - U vrave, bir?
- Jo, baha. - Gjah i mbarë, or shokë!
Thirrori përdoret ndonjëherë edhe në krye të fjalive pyetëse (këtu zë
vend edhe përpara ijalëve pyetëse) e nxitëse:
- A gron, ku qenke futur? - Ore burrë, ti ngaherë shet peshk, mik do
të na sjellësh edhe neve ndonjë?
Në krye të ijalisë, thirrori ka përdorim shumë të dendur, sidomos në
rastin e personifikimeve, apostrofave, në krijimet poetike. Vendoset në fillim,
edhe kur i tërhiqet vëmendja personit, të cilit i drejtohet drejtpërdrejt ligjërimi,
si edhe kur thirrori shpreh edhe një ngjyrim qortimi. Thirrori përdoret në krye
të fjalisë edhe në fjalime, në parulla, në njoftime, në shpallje, në letërkëmbim
etj.
Tokë e dashur, ti diçka ke kërkitar nga unë. Nuse, do të të dhembë
prapë koka në diell. - Baba, aman, pse më plagose kështu 7 - 0 H am di Berbati,
mbaji qentë, ore. Liri, vetëm ti i ke sytë m ë të zjarrtë se të diellit. M anushaqe,
bukuroshe, pse s 'ngre kryet përpjetë? H ej Devoll, sa armë zbraza unë për
362 KRHU X V H
këtë të uruar!
Në mes të fjalisë thirrori vendoset në ndërtime me përsëritje. Mund
të përdoret aty edhe në raste të tjera, në fjali të tipave të ndryshëm.
A ka grurë? - Ka, baba, ka. Të lumtë, m ëm ëdhetar, të lumtë! - / tha
Themistokliu dhe i zuri dorën. U plake, o Bralto, u plake. Këndona, bilbil,
këndona.
Herë - herë thirrori i paravendosur veçohet dukshëm nga ajo që vjen
më pas, del disi i shkëputur prej saj. Shqiptohet atëherë me një theks më të
fortë, me një intonacion thirrmor me një pauzë më të madhe pas tij. Një
përdorim të tillë ai ka në fjalime, në shpallje, në letra, ku ndihet nevoja e
përcaktimit të atyre të cilëve u drejtohen. Në këto raste thirrorit i drejtohet
gjithë fjalimi, gjithë letra, e j o vetëm fjalia a periudha që vjen menjëherë pas
‘ij:
Të dashur nxënës, m ësues dlte pedagogë të sltkollës pedagogjike
“Litigj G urakuqi”!
Ju përshëndes nga zemra d h e ju uroj nxehtësisht.
Pas këtij thirrori vihet presje ose pikëçuditje.
2.1.8. Thirrori shqiptohet me një intonacion që ndryshon sipas vendit
që ai zë në fjali, sipas shkallës së zgjerimit, ndonjëherë edhe sipas mënyrës së
shprehjes së tij.
Shumica e thirrorëve shqiptohen me të ashtuquajturin intonacion
thirrmor, për të cilin është karakteristike ngritja në një masë të madhe e tonit
të zërit dhe shqiptimi i zgjatur, i zvarritur. Zakonisht thirrori ndahet qartë nga
pjesa tjetër e fjalisë me një pauzë që në shkrim jepet rregullisht me presje, në
disa raste me pikëçuditje. Këto karakteristika të veçanta e dallojnë thirrorin
në melodikën e përgjithshme të fjalisë. Me një intonacion të tillë shqiptohen
sidomos thirrorët e vendosur në krye të fjalisë:
- Shoko-o, mos më hajë qeni! - ifo li ajo m e zë të lartë. O r Gjergj, ku
je ?
Pauza që e veçon thirrorin nga fjalia është më e gjatë, kur thirrori
ndodhet në krye, dhe më e shkurtër, kur ndodhet në fund e në mes. Në fund të
fjalisë thirrori ndahet pak a shumë qartë me pauzë, mund të ketë theks të fortë
dhe intonacion thirrmor të ndjeshëm, por herë - herë edhe të dobësuar.
Kur është në mes të fjalisë, thirrori ka më shumë intonacion të
ndërkalljes. Ai shqiptohet me njëfarë uljeje të tonit, me një ritëm të shpejtë, të
ngjashëm me atë të fjalëve të ndërmjetme. Kur jemi më shumë se një thirror,
intonacioni thirror bashkohet me intonacionin e numërimit, toni vjen duke u
ngritur pak nga pak, si rrjedhim, thirrori i fundit shqiptohet me një ton më të
FJALËT E TOGJET E FJALËVl- M S H T Ë LIDHJEVH. 363
lartë. Në fund të fjaiisë pyetëse thirrori shqiptohet me një farë ngritjeje të tonit
dhe para tij vihet re një pauzë e vogël.
Shqiptohen me intonacion thirrmor thirrorët e paravendosur të
karakterit retorik e, sidomos, thirrorët e shkëputur që s ’janë pjesë e fjalisë që
vjen pas, thirrorët në fund të një fjalie me karakter thirrmor, dhe, në përgjithësi,
thirrorët e personifikimeve dhe të apostrofimeve. Nuk shqiptohet me intonacion
ndërkalljeje thirrori i vendosur në mes të fjalisë, kur kërkohet të theksohet:
O vendthit e bekuar, ju mendjen ma dëfreni. - S 'kemi ç ’bëjmë, o
doktor, s 'ka makinë, s 'ka. - Me leje, shoko! Ç 'pret këtu, Vasilikë? Gjer më
sot s ’të kam pyetur,.biri im, nga j e e nga s ’je, nga vjen e ku shkon.
Te thirrorët e pazgjeruar intonacioni thirrmor është i dukshëm e i
larmishëm. Te të zgjeruarit ndihet më dobët; ndonjëherë, kur janë shumë të
zgjeruar, s’ndihet pothuajse fare.
Thirrori i pazgjeruar që vjen pas një kryefjale të shprehur me përemrat
vetorë ti e ju dhe që, në njëfarë mënyre, zbërthen përmbajtjen e tyre, nuk
veçohet me pauza, siç ndodh zakonisht me thirrorin e vendosur në mes të
fjalisë. Mund të veçohet në raste theksimi.
2.1.9. Thirrori i paravendosur ndahet me presje ose me pikëçuditje;ai
që del në mes të fjalisë, vihet midis dy presjeve, ndërsa përpara thirrorit që
vendoset në fund të fjalisë, vihet presje.
Shënim. Thirrori mund të dalë i vetëm e të shprehëjo vetëm
kujt i drejtohet fjala, po njëkohësisht, nëpërmjet intonacionit, edhe
ndjenja të ndryshme të folësit (qortim, kënaqësi, pakërtaqësi dhe
nxitje, thirrje). Në të tilla raste thirrori përbën tërë thënien; ai është
quajtur ndonjëherë “thirror - fjali”. Pas tij vihet pikëçuditje:
- Lumtë, Lumtë! - i thirri Petriti, me të ardhur në vete. -
Dritan! - thirri plaktt. - Hajdar! - thirri Per/ati dhe u ngrit. N ë dhomë
lt dëgjua një zë i mbytur. që vinte nga jashtë: - O i zoti i konakut!
3. Pasthirrm at
Pasthirrmat në ’s intaksë kanë, të shumtën e herës, vlerën e një fjale që
shpreh ndijime, reagime, ndjenja, duke qënë të palidhura sintaktikisht me
gjymtyrët e fjalisë në të cilën dalin. Ato përfshihen në grupin e atyre fjalëve
që bëjnë pjesë në fjali, janë elemente të saj, po nuk kanë vlerën e një gjymtyre
të mirëfilltë të fjalisë, psejanë zakonishtjashtë lidhjeve kuptimore e strukturore
të zakonshme që vendosen në këtë njësi sintaksore kumtuese midis përbërësve
364 K R EU XVII
të saj:
O, sa bukuri ka tufa, sagaz bie bagëtia! - Bobooo, ç 'egjeti të shkretën!
- tha ajo me keqardhje. - Pse kështu? Oh. mjerë ne! - Ua, e them! - fo li njëra.
Pasthirrmat zakonisht shfaqin në mënyrë të ndjeshme a përforcojnë
përmbajtjen ngashërimore të një ijalie (ose të një togu fjalish a të një periudhe),
duke iu referuar gjithë fjalisë a fjalive. Dalin zakonisht në krye, por ndonjëherë
edhe në fund edhe në mes të fjalisë, dhe shoqërojnë shumë shpesh një fjali a
periudhë thirrmore (sidomos dëftore - thirrmore e pyetëse - thirrmore), herë -
herë një fjali jothirrmore:
- U, pika të rëntë ty! - ia bëriplakit. Oh! Sa mirë e dinte Metja se do
të vinteprapë njëp ra nverë e butë...! Oh, si s ’duron gjer të enjten?! - Oj, kaq
ep rerë është kjopunë? - Ooo, më dërrmove të shkretën; ç ’më bëre, more! Ah,
sikur ky aksion të kryhej bashkë me të tjerët, sikur të kishe të paktën një shok!
Hë, de, htaji këmbët, se s 'do të rri me ty tërë natën. - A h, që s ’e kemi çelësin.
A h, mos u plaksh. o Jasho! - thoshte Rrapoja. Pupu, moj çupë. si fle t kështu!
Ç ’na gjeti, obobo! Se ra, oh, ajo kështjellë e bekuar, Sopoti i kryezotëve tanë
aranitë. Nëna, ah, sa gjë e madhe është nëna për shtëpinë! Derdhet mielli,
mielli i bardhë, eh! A ha, s 'ngrihem dot, - tha ai. A h a ! E mora vesh, - tha
xhaxhi duke ndiyshuar zërin.
Pasthirrmat, së bashku me intonacionin. ndihmojnë për të shfaqur
më mirë natyrën ngashërimore të përmbajtjes së një fjalie, të një pjese të saj,
a të një periudhe. Ato herë - herë, në një mënyrë a në një tjetër, mund t’i
referohen për nga brendia, jo vetëm përmbajtjes së gjithë ijalisë, por edhe një
gjymtyre a një tog gjymtyrësh të saj:
O, sa zor e kam pasur, gjersa u mësova me këtë zakon të nënës.
(Pasthirrma o këtu shërben për të shfaqur më ndjeshëm shkallën e lartë të
vështirësisë që ka pasur folësi). Dhe i kanë kritikuar. O të kritikuar që u kanë
bërë./Bobo, ç 'dasmë paska qenë/
3.1. Pasthirrma mund të zërë vende të ndryshme në fjali ose ndaj saj.
3.1.1. Pasthirrma, kur ndodhet në krye të fjalisë, ndahet zakonisht
me presje. Nga ana e intonacionit herë - herë ajo mund të lidhet deri diku
ngushtë me fjalën a fjalët që vijnë pas. të marrë pjesë në shprehjen e vlerësimit,
të intensitetit, të shkallës së shfaqjes së një tipari, ose të shkallës së një veprimi.
Në të tilla raste ato i gjejmë të përdorura zakonisht me përemra e ndajfolje, si:
ç, sa, si etj.:
O, ç ’turp! Ç ’të bëjmë tashti'? - Booo, ç ’më ke bërë, gjysh! Oh, sa
vapë që bënte! Oj këta! Sikur ja n ë te xhixhat në shtëpi.
3.1.2. Pasthirrma mund të dalë më e shkëputur. më e mëvetësishme.
F J A L Ë T E TOGJfc'T E FJALË'VE J A S H T Ë LJD H JE V E 365
nga fjalia së cilës i prin, të ndahet prej saj me një pauzë më të gjatë, të shqiptohet
me një intonacion më të ndjeshëm thirrmor, dhe të ndiqet nga pikëçuditja:
- H eu! Ipaskenirënë shkurtfare!... - Uaaa! Pseprej rneje u dogjën?
- A h ! Kur s ’m und të të ja p shaminë time e tëfshihesh! Popo! mos u qoftë
thënë!/ Veç që s ’kanë gjë në dorë/. Oh! E ku i ndrohet mendja atij! Oho! më
u himtë! A h , moj Tanë, më turpërove.
Në të tilla raste, për nga përmbajtja, pasthirrma mund të jetë më shumë
a më pak e lidhur me fjalinë që pason e me një pjesë a gjymtyrë të saj, ka një
shkallëzim lidhjeje, ajo mund të dalë edhe si një sintagmë a një fjalë - fjaii,
fjali e pazbërthyeshme, më vete (shih më poshtë).
O h! Të paça shumë, më rrofsh!/ - Oho...o...o! Mirë se të pruri halii
a e mira, o xha Liu!/ O hu! Ti qënke prapa dynjasë./ Oj! Na u ankuaka zotëri
e lij, se ka ecur tri orë më këm bë.../B obo! E kush vele prapë në këtë zyrë?
3.1.3. Pasthirrma ndonjëherë mund të vendoset në fund të fjalisë, e
ndarë prej pjesëve të tjera të saj me pauzë, zakonisht të shkurtër, rrallë të
gjatë, të shënuar në të shkruar me presje, kurse pasthirrma, të shumtën e herës,
pasohet nga pikëçuditja, më rrallë nga pika a ndonjë pikësim tjetër (pikëpresje
a presje):
- Pa lexoje, de! - Ashtu, de! - fo li me vete.
3.1.4. Pasthirrma mund të vendoset edhe në mes të një fjalie, e ndarë
me pauza, të shënuara me presje. Më të shumtën nuk ndiqet nga një pikëçuditje,
po mund edhe të shoqërohet me këtë shenjë pikësimi, kur shpreh në mënyrë
mjaft të ndjeshme një ndijim, reagim, ndjnjë:
Atij, sa i dolli hëna, i mbet kënga, ah, në gtykë... Por, ah, li gjuhë
s ’k e e s ’fle t dot. Kur u ndamë, oh, nuk dua ta kujtoj. - Sa mirë, oh, sa mirë që
na erdhipërsëri. Studiova, a/t!, filozofi, jurisprudencë, mjekësi...
3.1.5. Mund të dalë ndonjëherë më vete, ndarë me pauzatë gjata, e
ndjekur nga pikëçuditja me vierën e një fjalie:
- Shqetësuar? Bah! Ç ’është ajo fja lë!
Pasthirrma mund të përbëjë edhe një njësi të mëvetësishme sintaksore
me vlerë fjalie, një fjalë - fjali, para së gjithash kur qëndron më vete, e veçuar,
në rrjedhën e ligjërimit:
- Oi, oil - ia bëri Beni, i habitur/- Opopo! - bërtiti - Eja këtu, bijël/ -
Olto!... Po ky kalendar dashka një sekretar më vete, o kryetar/ - Oi! - rënkoi
Gjyla me qesëndi./ - Uh! - tha e habitur.
Mund të jetë fjali e pazbërthyeshme, si e pamë, edhe një pasthirmnë
e vendosur në krye të fjalisë me të cilën ka lidhje në përmbajtje, kur ajo del e
ndarë në mënyrë të ndjeshme me intonacion prej saj si njësi më vete. Kufiri i
366 KRIiU XVII
saj me pasthirrmën pjesë të ijalisë nuk është gjithmonë i ndarë në mënyrë të
prerë e mjaft të qartë.
Pasthirrma e vendosur në fund a pas një ijalie, rrallë rhund të dalë me
vlerën e fjalës - fjali, po pa u dalluar, shpesh, qartë nga pasthirrma element i
fjalisë:
- Unë të hyj m ë n ë qytet? Btt-ba-ha! Ku ka me çetën! - Mos hyni! Do
t ’ju g je j, baba! Pupu!
Shënim. Pasthirrma, në raste të veçanta, kur i përket
kategorisë së onomatopeve (imitim i tingëllimeve), mund të dalë edhe
si gjymtyrë e zakonshme e fjalisë - sidomos kailëzues e rrethanor
mënyre:
5 ’di se si i rrëshqiti këmba e bëlltlump! brenda në det. Po
kur erdhi në shtëpi, pata çirrej ga-ga-ga! Çupat qeshën ku-ku-ku.
Mihali... e ngre b r a f në këmbë.
3.2. Pasthirrma mund të përdoret e përsëriturduke formuar pasthirrma
të përbëra, më shpesh të rimerret për të përforcuar efektin e saj ngashërrimor:
- Bobo! - tham ë ne me ntend. Opopo! Ç 'më gjeti, o shokë!
- Oj, oj, edhe këtë ma the? - Oh, oh, oh, sa mirë! - murmuriti. - Bre!
Bre! Bre! - klithte një fsh a ta r disi i kaluar nga mosha. - Ahaha! Ahaha! I
zunë!
3.3. Pasthirrmat, për arsye të shprehimësisë e të përmbajtjes afektive
që kanë, dalin veçanërisht të përdorura në fjalitë e paplota e eliptike dhe në
fjalitë e pazbërthyeshme të ndryshme:
- O ç ’m rekulli!/ Adriatik! Tingëllon bukur./ Oh, mjerë ata. Bobo,
dallëndyshja!/ Oh! Oh! Tmerr! Tmerr! Oj çudi, sa e ngatërruar kjo punë! -
Pupu, turp i madh, Kristo!/ - Pu, pu, p u, mos bijë.
4. Fjalët d h e t o g j e t e fjalëve t ë ndërm jetm e
Fjalë e togje fjalësh të ndërmjetme quhen fjalët e togjet e fjalëve të
palidhura me anë të përshtatjes, drejtimit ose bashkimit me gjymtyrët e ijalisë
në të cilën bëjnë pjesë dhe që shprehin qëndrimin e folësit ndaj kumtimit
bazë, vlerësimin e përgjithshëm që ai i bën atij, ose tregojnë burimin e kumtimit
a lidhjen kuptimore midis tij dhe një kumtimi tjetër:
FJAl.ËT H TOGJKT H HJALËVK JASHTH I.IDHJËVE. 367
Sigurisht, ta ka thënë këtë Petriti. Fshatari ka derdhur djersën në
arë vjete me radhë, e ka lëruar, e ka korrur, e ka ujitur, m e një fjalë, atje në
arë ka shkuar gjysmën e jetës. Sipas tij, u kishte rënë vlera pleqve të nderuar.
Veç kësaj, Vrana Konti dhe Tanush Topia ishin kundër kësaj ekspedite
Folësi nëpërmjet fjalës sigurisht jep vlerësimin logjik të kumtimit të
tij, tregon vërtetësinë e kumtim it. Togjet sipas tij, veç kësaj, me njëjjalë tregojnë
i pari burimin e kumtimit, dy të tjerët lidhjen e një teksti të mëparshëm me
kumtimin e ri, si edhe qëndrimin e folësit ndaj mënyrës së fomulimit të
kumtimit.
Fjalët e togjet e fjalëve të ndërm jetm e kanë një intonacion
karakteristik: ato shqiptohen me një ton më të ulët, me një ritëm pak më të
shpejtë nga ai i fjalisë. Zakonisht ato ndahen nga ijalia me pauza dhe kanë një
theksim pak a shumë të dobët. Ky intonacion krijon përshtypjen se fjalët e
ndërmjetme janë elemente të një lloji tjetër, se ato kanë një karakter shtojcor.
Vetëkuptohet se mungesa e lidhjes gramatikore nënrenditëse me
gjymtyrët e fjalisë dhe intonacioni i tyre karakteristik janë tregues formalë të
kuptimit dhe të funksionit të tyre gjithashtu të veçantë. Veçoritë që u përmendën
më lart, tregojnë se fjalët e togjet e fjalëve të ndërmjetme përbëjnë një kategori
të veçantë sintaksore, që dallohet qartë nga kategoritë e tjera. Fjalët e togjet e
fjalëve të ndërmjetme nuk mund t’i marrësh gjymtyrë fjalie; pikërisht kjo i
dallon fjalët e togjet e ndërmjetme nga gjymturët e veçuara.
Nëse gramatikisht janë të palidhura me anë të përshtatjes, drejtimit
ose bashkimit me gjymtyrët e fjalisë në të cilën bëjnë pjesë, nga ana kuptimore
fjalët e togjet e fjalëve të ndërmjetme mund t’i referohen gjithë fjalisë ose një
gjymtyre të saj. Lidhur me këtë dhe në përputhje me tipin kuptimor të tyre,
mund të vendosen në krye, në mes ose në fund të fjalisë. Ndodhen më shpesh
në fillim, shumë më rrallë në fund, në qoftë se i referohen gjithë kumtimit.
Dalin edhe në mes të fjalisë, e atëherë mund t’i referohen vetëm një gjymtyre
të fjalisë dhe në këtë rast, si rregull, vendosen pranë fjalës së cilës i referohen.
Disa prej fjalëve e togjeve të fjalëve të ndërmjetme mund të vendosen në çdo
pozicion, ndonjëherë me ndonjë nuancë stilistike:
Sigurisht, nuk u erdhi mirë. I pari, sigurisht, ishte shoku im. Kjo
s 'prish punë, sigurisht. Për çudi, qentë nuk po lehnin. Kapela i jluturoi nga
koka dhe qëndroi, p ë r çudi, si ndonjë korb i madh mbi një shelgjishtë.
Por ka edhe fjalë të ndërmjetme që përdoren vetëm a zakonisht në
krye të fjalisë ose që s’dalin asnjëherë në fund. Të tilla janë, p.sh., disa nga
fjalët e togjet që tregojnë lidhje logjike: së pari, së dyti, përkundrazi. për
pasojë, përveç kësaj etj.
368 KREU X V II
Shënim . Si fjalë të ndërmjetme në një vështrim të gjerë
merren shpesh edhe fjalët saktësuese, të shprehura zakonisht me
pjesëza, të cilat më të shumtën dalin të lidhura sintaktikisht me
gjymtyrë të fjalisë dhe nuk i kanë tërë tiparet dalluese të ijalëve dhe
të togjeve të ijalëve të ndërmjetme:
Pikërisht, një gjë e tillë i ndodhi Din Korës. E shum ta pas
një ja v e edhe ai do të kthehet. Për tnua kishte fa re pak punë aty në
furrë, sh u m ë - sh u m ë dy orë në ditë.
4.1. G ru p e t e fjalëve e të togjeve të n dërm jetm e sipas kuptim it të
tyre.
Sipas kuptimit, dallohen qartë disa grupe të mëdha ijalësh e togjesh
të ndërmjetme. Këto grupe ngërthejnë fjalë e togje të ndërmjetme të ndryshme
që kanë në vetvete një mori nuancash kuptimore.
Fjalët e togjet e ijalëve të ndërmjetme mund të tregojnë: 1) shkallën
e vërtetësisë së kumtimit; 2) vlerësimin emocional të kumtimit; 3) shkallën e
rëndësisë së një fakti dhe karakterin e kumtimit; 4) lidhjen logjike ndërmjet
pjesëve të kumtimit ose ndërmjet kumtimit dhe një kumtimi të mëparshëm;
5) burimin e kumtimit; 6) qëndrimin ndaj mënyrës së formulimit të kumtimit.
Ka edhe ijalë të ndërmjetme që i drejtohen bashkëbiseduesit për t ’i
tërhequr atij vëmendjen në ligjërim e sipër.
4.1.1. Fjalët e togjet e ijalëve të ndërmjetme që tregojnë shkallën e
vërtetësisë së kumtimit, mund ta paraqesin kumtimin si plotësisht të vërtetë,
të sigurt, të domosdoshëm, të padyshimtë, ose si të mundshëm, të marrë me
mend, të gjasshëm etj. Folësi shpreh sigurinë e tij të madhe, bindjen e fortë
për vërtetësinë e plotë të faktit ose mosbesimin e tij, kufizimet, rezervat.
Në këtë grup përfshihen, ndër të tjera, fjalë e togje të ndërmjetme si
këto: sigurisht, me siguri, domosdo, doemos, patjetër, p a fjalë, p a frikë, qind
për qind, pa njëpa dy, me çdo kusht, vërtet, në të vërtetë, me të vërtetë, ndoshta,
mbase, kushedi, vetëkuptohet, siç duket, sipas lë gjitha shenjave, p a dyshim,
p a pikë dyshimi, p a asnjë dyshim, në fakt, në realitet, në thelb, si rregull, të
thuash, p a k a shumë, tamam, natyrisht, me të drejtë, me tërë mend, me gjithë
mend, afër mendsh, njëmend:
Ndoshta, edhe këto fja lë të drejtorit të ri nuk ishin të drejta, p o ky
lloj kërcënimi e trembi Ligor Papin. E ç ’të them biro, mbase, ashtu i tha
mendja e nesër, kushedi, vjen prapë, po sot iku me të qara. N ë të vërtetë, ata
nuk kishin qenë asnjëherë në një pozitë kaq të vështirë. Domosdo, emrin tim
FJALET E TOG.IET H FJAI.HVE JASHTË LIDH JEVE 369
do ta kesh shkruar në defter. Doemos, ishte punë pa mend, të ndiqte qeni
ujkun, prandaj i thirra. Pa dyshim, ai do të ish një burrë i rrallë, një burrë i
tillë që ndoshta vendi s 'e kish pjellë kurrë. Kur mblidheshin kuajt, kishte Iuftë,
p a një pa dy! Sigurisht, ata flasin për planin e punës për nesër.
Në dialog, në gojën e personazheve, përdoren mjaft edhe formulat e
betimit, me anën e të cilave folësi betohet për vërtetësinë e një fakti, për
realizimin e sigurt të një veprimi në të ardhmen etj. Nga fjalët e togjet e këtij
grupi po përmendim këto: besa, për besë, besa - besë, për nder, për atë (këtë)
bukë,
p ër (këtë) atë zjarr, p ë rfja lë të nderit, për flam ur, për kokën e djalit, për këta
sy:
Për nder, ke tëdrejtë! E... ç ’më tha, moj, ç 'më tha a ip ër ty, që, besa,
të ishte ndonjë tjetër, nami do të bëhej. Për besë, po më habit. / fo rtëje, Riza,
p ë r atë zjarr!
4.1.2. Fjalët e togjet e fjalëve të ndërmjetme që tregojnë vlerësimin
em ocional të kumtimit, shprehin gëzim, kënaqësi, hidhërim, pikëllim,
keqardhje, habi, çudi, inat, zemërim, revoltim etj. Të tilla janë fjalët e togje,
si: fatmirësisht, lumturisht, fatkeqësisht, mjerisht, çuditërisht, çudi, (si) për
çudi, për f a t (të mirë, të keq), shyqyr, (si) p ër djall, për mrekulli), (si) për
dreq, për habi, (si) për. inat, për bela, për sherrin tënd, ç ’e do:
Po, çudi, nuk ndien asnjë pështirje. Për çudi, asnjë nuk këndonte.
Çuditërisht,flitnin me zë të ulët, nuk bërtitnin e nuk shaheshin. Po, fatmirësisht,
operacionet e këtij gjenerali p o dështojnë njëri pas tjetrit. Por, p ë r djall, atë
ditë armiku sikur e kishte bërë tne jja lë të mos kalonte andej. Për bela, mu në
mes të shkallëve m ’u thyefshesa. Përf a t të mirë, ti nënë s 'më ke rriturfrikacak.
Shënim. Togjet p ër çudi, për habi mund të zgjerohen me një emër
ose përemër, që tregon personin që çuditet për faktin e kumtuar:
Shpendi, për çudi të plakut, nuk shkoi larg, u kthye e flu tu ro i fa re
ulët. Por, p ë r çu di të tij, g jithë burim et qenë tharë. Pas kërkesave të
herëpashershme, më nëfund, u krijua katedrci e shqipes në Institutin e Gjuhëve
Orintale të Napolit, veçse, për habi të të gjithëve, m tk ht dha De Radës. Veçse,
p ë r habinë tonë, askush mtk ktheu përgjigje për këto çështje.
4 .1.3. Fjalët e togjet e fjalëve të ndërmjetme që shprehin shkaliën e
rëndësisë së një fakti, japin vlerësime subjektive të shkallëzimeve të ndryshme
të rëndësisë, të peshës që ka një fakt i dhënë në krahasim me një fakt tjetër ose
me fakte të tjera. Mund të bjerë theksimi edhe mbi një pjesë të kumtimit e jo
mbi gjithë kumtimin. Këtu përfshihen fjalë e togje të ndërmjetme, si: para së
gjithash, m bi të gjitha, mbi çdo gjë, sidomos, aq më tepër, për më tepër, aq më
370 K.REU X V II
shumë, në m ënyrë të veçantë, veçanërisht të paktën, së paku, p a k a shumë,
kryesisht, aq më pak, në mënyrë të veçantë, të shumtën, e shumta, makar, bile,
madje, në radhë të parë:
M adje, disa prej poezive të tyre përshkohen nga melankolia dhe
trishtimi, që nuk ja n ë karakteristike për kohën tonë. - Të paktën, veçimi i të
infektuarve m tk dcf ta lërë sëmundjen të përhapet m ë tej. Lexuesit e njohin
këtë kryesisht si poet. P randaj doktor Besim Kodra e kishte vështirë të
qëndronte m ë gjatë në atë sallon e, aq m ë tepër, përballë asaj vajze sykaltër,
me të cilën e lidhte një histori e kaluar. Ajo ishte tani studente dhe, p ë r m ë
tepër, m ësonte p ë r letërsi, në atë degë që e kish ëndërruar vite me radhë. Po,
m b i të gjitha, e torturonte një dyshim ifshehtë. Mos harro, sep ara sëgjithash,
ne je m i qytetarë.
Pranë këtyre tjaiëve e togjeve të ndërmjetme mund të radhiten ato
fjalë e togje ijalësh që shënojnë karakterin e faktit të kumtuar. Këtu hyjnë
fjalë e togje që tregojnë karakterin e përgjithshëm të zakonshëm, të faktit të
kumtuar, si p.sh.: përgjithësisht, në përgjithësi, zakonisht, si zakonisht, si
gjithmonë, si gjithnjë etj.:
Zakonisht, ku rflilet për origjinalitet të poetëve, përm enden tem at e
reja që kanë trajtuar ata, dhe manifestimet e jashtm e të krijimtarisë poetike.
Dhe, si zakonisht, ai qe i pari që kërceu majë një muri të hollë prej qerpiçi.
Skënderbeu, s i gjithnjë, s ’donte të dëgjonte as jja lë p ë r negociata p a marrë
prapë Beratin dhe Sfetigradin.
4.1.4. Fjalët e togjet e ijalëve të ndërmjetme që tregojnë lidhje logjike
midis pjesëve të kumtimit, si edhe midis kumtimit dhe një kumtimi të
mëparshëm, shërbejnë përtë saktësuar, kufizuar, konkretizuar, sqaruar, caktuar
pjesë të fjalrsë ose tregojnë kundërvënie, krahasim, lejim. Mund të shprehin
gjithashtu përfundimin, përgjithësimin e thënies, të rikujtojnë diçka të thënë
më përpara, të tregojnë rendin e fakteve të kumtuara etj. Disa nga ijalët e
ndërmjetme të këtij grupi kryejnë edhe funksionet e ndajfoljeve lidhëse. Të
tilla janë gjithashtu, dhe kështu, p o kështu, përveç kësaj, domethënë, kështu,
p&rkundrazi, së pari, së dyti. Këto ijaië janë të ndërmjetme kur tregojnë
qëndrimin e folësit ndaj kumtimit.
Fjalët që tregojnë lidhjen logjike midis gjymtyrëve të fjalisë dhe midis
ijalive janë relativisht shumë: përveç kësaj, krahas kësaj, krahas të tjerave,
ndër të tjera, midis të tjerave, përkundrazi, anasjelltas, përndryshe, ndryshe,
sidoqoftë, ndërkaq, në këto rrethana, në këto e sipër, së pari, në radhë të
parë, në radhë të dytë, e para, e dyta, pikë së pari. e para e punës, një, dy, nga
ana tjetër, në një anë, nga ana tjetër, në anën tjetër, fundja, fu n d i (ij fim dit,
FJALËT E TOGJET E FJALËVE JASHTË LIDHJEVE. 371
më nëfund, m ësëfim di, n ëfu n d tëfundit. më nëfundfare, në analizë tëfundit,
fu n d i ifjalës, si përfundim, si rrjedhim, rrjedhimisht, si pasojë, për pasojë, si
rrjedhojë, kështu, kështu pra, në këtë mënyrë, pastaj, prapëseprapë, bie fjala,
për shembull, ta zëmë, fja la vjen etj.:
- Këtë do ta marrë në dorë vetëm Asimi, se, përndryshe, do të kemi
dëme dhe humbje të mëdha. - Mua, përshem bull, s 'më keni kritikuar asnjëherë.
Flamurin do ta fito jë ai që, përveç të tjerave, do të kursejë më shumë. E p a ra
e punës, ju e keni zgjatur kot mbledhjen. Fundja, je ta është e mrekullueshme!
Zbatimi i këtyre detyrave kërkon, gjithashtu, që të ngrihel më tej niveli tekniko
- profesiona/ i punonjësve. Pastaj, a të mbushet mendja që ne do të fitojmë.
(- Dëgjomë mua, ti kryen një akt, që në të ardhmen s 'do të ketë asnjë rëndësi).
- Përkundrazi, unë ja m i bindur se brezat e ardhshëm do të m ë ngrejnë
përmendore. (Ju e ndryshuat këtë botë). Furrë gëlqereje, a bëjm ë.fjala vjen?
M und të isha bërë, bie fja la , peshkatar.
4.1.5. Fjalët e togjet e fjalëve të ndërmjetme mund të tregojnë edhe
burimin e kumtimit: i kujt është një mendim, ku e ka burimin një shprehje e
caktuar; kumtimi me anën e këtyre ijalëve rezulton si i vetë folësit ose si i një
personi tjetër, si një e vërtetë e njohur përgjithësisht ose si e dëgjuar nga të
tjerët. Të tilla janë: sipas mendimit tim, sipas tij, sipas teje, sipas njoftimeve,
sipas mendimit të autoril, për mendimin tim, sipas të thënave të... etj.:
A i hedhparullën e rikrijimit të Lidhjes së vitit 1878, lidhje që, sipas
tij, kishte nisur të përtëritej me të vërtetë. Më pleqtë, sipas tregim eve të
stërgjyshërve të tyre, thonë se ata iknin të detyruar nga skamja. Tije agronom,
p o njerëzit duhet t ’i njohësh dhe, sipas memlimit tim, nuk ka rast më të mirë
se puna.
-4.1.6. Ka fjalë e togje ijalësh të ndërmjetme që karakterizojnë
qëndrimin e folësit ndaj mënyrës së fomulimit të kumtimit, ndaj përdorimit të
një fjale a të një shprehjeje në vend të një tjetre: me një jjalë, shkurt, shkurt
jjala, më mirë, më saktë, me pa k flalë, me fla lë të tjera, ndryshe:
Po m ungesa e analizave shoqërore ose, m ë saktë, pamjaftueshmëria
e këtyre analizave, rendja pas ngjarjeve e kanë dëmtuar vlerën realiste të
romanit. Shkurt, ky program sugjeronte një administrim mjafl autonom të
tokave shqiptare. M e p a k fja lë , kështu n ejem i në gjendje të ndihmojmë njëri
- tjetrin. Shkurtfjala, bujqësia do punë.
4.1.7. Ka edhe fjalë e togje fjalësh të ndërmjetme që përdoren edhe
për t ’i tërhequr vëmendjen bashkëbiseduesit mbi atë që thuhet më pas, për ta
theksuar atë, për të shkaktuar ndonjë reagim ndaj kumtimit. Ndonjëherë folësi
e merr bashkëbiseduesin si dëshmitar për vërtetësinë e kumtimit. Në këtë grup

372 K R hU X V I!
përfshihen togje fjalësh të ndërmjetme të tipit foljor që shpesh janë në
kapërcyell inidis togjeve dhe fjalive të ndërmjetme. Vlera kumtuese e tyre
është dobësuar në masë të madhe. Të tillajanë: të lutem, ama, që thuazotrote,
që thua, do ti etj.:
Dhe, do ti, një ditë na u gdhi siç nuk u ngrys, ministër. Kështu, edhe
Nelo Ziun na e kish zënë malii, që thua, për atë kohën e shkuar. Ai djaloshi,
q ë thua zotrote, është m ë shejtan nga unë e nga ti. Po, të lutem , hidhu sa të
mundësh një kolonjë njerëzve që të vizitojnë. - T ’i ble daja librat qysh tashti,
dhe një çantë të bitkttr, por, ama, të dalësh i pari në klasë. Të lumtë, moj
zonjë, po, as m ë th u a ,ja n ë të vërteta këto?
4.2. T ip a t m orfologjikë të fjalëve dhe të togjeve të ndërmjetme
Si fjalë të ndërmjetme përdoren ose pjesëza që gjejnë përdorim vetëm
a kryesisht në këto funksione si: veçanërisht, sidomos, bile, ndoshta, mbase
etj., ose pjesë të tjera të ligjëratës që, në forma e në kushte të caktuara, mund
të lozin rolin e fjalëve të ndërmjetme.
Kështu mund të kemi emra, përemra, ndajfolje, trajta foljore.
Togjet e fjalëve të ndërmjetme, sipas përkatësisë morfologjike të fjalës
kryesore, mund të jenë: emërore, përemërore, ndajfoljore dhe foljore.
Dallohen togjet e q ënd ru eshm e e togjet deri diku të lira. N ë të parat
hyjnë tipa të caktuar, të kufizuar leksikalisht, sipas modelit të të cilëve nuk
përftohen më togje të reja të ndërmjetme. Janë tipa që kanë humbur lidhjet e
gjalla me pjesët përkatëse të ligjëratës, janë veçuar, si edhe njësi frazeoiogjike
të pandashme sintaksorisht. Togjet e fjalëve deri - diku të lira janë togje që
mund të zgjerohen me fjalë të tjera.
Kategoria e togjeve të fjalëve të ndërmjetme është më e gjerë se ajo
e fjalive të ndërmjetme. Shumicën e tyre e përbëjnë ato të tipit emëror, pastaj
vijnë me radhë ato të tipave foljorë, ndajfoljorë e përemërorë.
4.2.1. Fjalët e ndërmjetme emra mund të jenë pa paraijalë dhe me
parafjalë. Fjalët e ndërmjetme emra pa parafjalë janë të pakta. Emri ose fjala
e emërzuar mund të jetë në rasën emërore të shquar e të pashquar: besa, çudi,
fundja, e para, e dyta, eshum ta\ në kallzore: tëpaktën, të shumtën, tëshkretën;
në rrjedhore: së pakti, së fim di.
Më të shumta e më të dendura janë fjalët e ndërmjetme të shprehura
me emra me parafjalë me, në, për, pa, sipas etj., si: mesiguri, me të vërletë; në
thelb, në fa kt, në përgjithësi, në të vërtetë, në tërësi; p ë r çudi, p ë r dreq, p ë r
mrekulli, p ë r shembull, për fat, për besë, për nder, për pasojë; pa dyshim, pa
fjalë, Pranë këtyre mund të vihen emrat e paraprirë nga fjala si: si rregull, si
fja la .fja la vjen, ç ’e do etj. Fjalët dhe togjet e fjalëve të ndërmjetme të këtij tipi
pasojë, si përfundim, si rrjedhim, si rrjedhojë.
FJALËT E TOGJET E FJALËVE JASHTË l.ID H JE V E . 373
Togjet e fjalëve të ndërmjetme me parafjalë përbëjnë tipin më
prodhues. Këtu dallohen në radhë të parë togjet e përbëra nga emra me paraijalë
të zgjeruar me mbiemra e përemra ose me emra, si p.sh. me tërë mend, me
gjithë mend, me pak fjalë, me njëjjalë, me fja lë të tjera, në mënyrë të veçantë,
në radhë të parë, në fu n d të fundit, në anën tjetër, në këtë mënyrë, në analizë
të fundit, për fat të mirë, p ë rfa t të keq, për kokën tënde, për mendimin tonë,
sipas të gjitha shenjave, nga ana tjetër etj.
Togje fjalësh të ndërmjetme pa parafjalë ka fare pak: besa - besë,
fitn d i - fundit, pikë së pari etj.
Shumica e togjeve të tipit emëror janë togje të qëndrueshme; ato nuk
mund të zgjerohen me togje të tjera. Vetëm pak togje janë deri - diku të lira.
Edhe këto në tërësi kanë një strukturë të ngulitur. por fjala kryesore e tyre
mund të ndërrojë; ata mund të zgjerohen gjithashtu rne fjalë të ndryshme. I
tillë është. p.sh., togu i përbërë prej një emri të përgjithshëm me parafjalëtpër
ose sipas dhe një fjale përcaktuese të tij: për mendimin tonë, për çitdinë time,
sipas njoftimeve tëfundit, sipas njoftimeve më të reja etj.
4.2.2. Fjalët e ndërmjetme - përemra me paraijalë janë të ndryshme.
Dalin si të tilla përemrat e pacaktuar, dëftorët dhe vetorët, si: përveç kësaj, veç
këtyre, pën'eç të tjerave; krahas kësaj, krahas të tjerave; para së gjithash;
mbi të gjitha, përm bi të gjitha; ndër të tjera; sipas teje. sipas meje.
4.2.3. Grupi i tjalëve dhe i togjeve të tipit ndajijalor është relativisht
i madh. Me këtë funksion dalin ndajfolje me -ishi, si: fatmirësisht.fatkeqësisht,
mjerisht. çuditërisht. zakonisht, rrjedhimisht, pavarësisht, përgjithësisht;
ndajfolje në formën e shkallës krahasore, si: më mirë, më saktë; ndajfolje të
përftuara nga emërzimi i formave të rrjedhores së numërorëve dhe analogjikisht
edhe të ndonjë emri e të ndonjë ndajfoljeje: së pari, së dyti, së treti, sëfundi,
sëpaku; ndajfolje të përftuara nga përngjitja e një parafjale me një ndajfolje,
së cilës i shtohet në ndonjë rast edhe një prapashtesë, si: ndërkaq, përndryshe,
përktmdrazi: nte përngjitjen e dy fjalëve dhe, në ndonjë rast, me prapashtesë,
si: pikësëpari, gjithashtu, anasjelltas. Së fundi, ekzistojnë edhe togje të tipit
ndajfoljor të përbëra nga ndajfolje në shkallën krahasore me ndajfoljen aq ose
me parafjalën për. aq m ëpak, aq më tepër, për më tepër; togjet e përbëra nga
një ndjafolje e prirë nga fjala si: si zakonisht, si gjithmonë, si gjithnjë: togje të
përbëra nga dy ndajfolje të lidhura me një lidhëz ose të përsëritura me a pa
lidhëz: pak a shumë, vetëm e vetëm, prapë se prapë, shumë-shumë.
4.2.4. Fjalët dhe togjet e ndërmjetme të tipit foljor janë të pakta. Të
tilla janë: vetëkuptohet. të thuash, thuajse, pothuajse, kitshedi, ta zëmë, bie
374 KREU X V II
marrin një kuptim më të abstraktuar, ato dalin në një forinë të përcaktuar të
ngurosur, përdoren si formula të qëndrueshme:
Vetëkuptohet, ai s 'kishte asgjë të përbashkët me maa. - Apo, kttshecli,
e kam gabim ?! Një mendim të tillë kishin edhe patriotët dhe shkrimtarë të
tjerë të kohës, si, jja la vjen, Gavril Dara i Riu. - Ka ngjashmëri, ta zëmë,
ndërmjet punëtorit e nxënësit tonë? Por, ç ’e clo, radio me bateri m tk kishin as
ata të furnizim it.
Shënim. Në disa raste është e vështirë të dallosh fjalët e
togjet e ndërmjetme të tipit foljor nga fjalitë e ndërmjetme, Vihet
re një nuinër mjaft i madh rastesh në kapërcyell. Shumë fjali të
ndërmjetme kanë marrë ose po marrin tiparet e Çalëve e të togjeve të
ndryshme. Të tilla janë: nuk ka dyshim (s 'ka dyshim), ç 'është e vërteta,
ç 'është e drejta, më duket, me sa duket, si të thuash. jtt lutem, do ti,
që thua ti, s 'do m end etj.:
A i i thoshte vetes demokral dhe, ç ’është e vërteta, e thoshte
këtë m e sinqeritet dhe me gjithë zemër. Ç 'ë sh tëe vërteta, ata erdhën
në cirë më vonë se babcti, atëhere kitr kish rënë dielli. Mita më vinte
keq, ç ’është e drejta.
4.3. Përdorimi i fjalëve e togjeve të ndërmjetme dhe pikësimi. .
Fjalët e togjetë ndërmjetme përdoren kryesisht në prozë. sidomos në
dialog, por edhe në fjalët e autorit. Disa nga grupet e fjalëve të ndërmjetme
kanë një përdorim më të madh, sidomos ato që bëjnë një vlerësim të shkallës
së vërtetësisë së kumtimit dhe që tregojnë marrëdhënie midis pjesëve të
ndryshme të kumtimit ose midis kumtimeve të ndryshme. Shumica e fjalëve
të ndërmjetme përdoren në të gjitha stilet e gjuhës letrare. Kështu, që tregojnë
shkallën e vërtetësisë së kumtimit dhe ato që tregojnë lidhje logjike takohen
gjerësisht në të gjitha stilet. Ato që bëjnë vlerësimin emocional të kumtimit
dhe që shprehin betim takohen më rrallë në publicistikë e në stilin shkencor.
Nga ana tjetër, në publicistikë përdoren mjaft fjalët e togjet e ndërmjetme që
tregojnë burimin e kumtimit, që shprehin shkallën e rëndësisë së një fakti si
edhe ato që karakterizojnë qëndrimin ndaj mënyrës së formulimit të kumtimit.
Në dialog përdoren sidomos ato grupe fjalësh të ndërmjëtme që shquhen për
karakterin e tyre popullor, kështu p.sh., aty përdoren ato që tërheqin vëmendjen
e bashkëbiseduesit, si: bie fja la ja zëmë, e parë e punës, me gjithë mend,
kitshedi; ato që tregojnë betime, si besa - besë, për besë, për këta sy, për
kokën e djalit, p ë r kokën tënde, si edhe p ë rfa t, p ër nder, p ër djail, p ë r dreq,
FJALËT E TOGJET E FJALËVE JASHTË IJDHJEVE. 375
p ër bela etj. Fjalët e togjet domethënë, për shembuU, para së gjithash, për më
tepër, përkundrazi, në fakt, në esencë, fatm irësisht etj., janë karakteristikë
kryesisht për gjuhën ietrare.
Ka raste kur në të njëjtën fjali përdoren pranë njëra - tjetrës dy fjalë
të ndërmjetme. Këto mund të shprehin nuanca të ndryshme kuptimore ose
mund të kenë të njëjtin kuptim:
Në këtë shprehet, pura së gjithash e m bi të gjitha, edhe besnikëria
ndaj fja lës së dhënë. Tamatn, ttesa, kështu flitet me nënën! (Fare pak sheqer
i kishin hedhur kqfesë). Apo, kushedi, mhase, i ditkej atij ashtu se qe vetë i
hidhëruar. Maclje, ndoshta, ky është ndër problemet më të rëndësishme të
rendit të ditës për estradat tona.
Mund të përsëritet e njëjta fjalë e ndërmjetme për të jjërforcuar e
theksuar më shumë kuptimin e saj.
Ndoshta, ndoshta, ashtu e mallëngjyer siç qe, ajo do 17je p te flalën
e do të shkonin të jetonin me të në qytet. Sigurisht, sigurisht, ne do të presim
sa të zgjohet.
Fjalët e togjet e fjalëve të ndërmjetme zakonisht në shqiptim dalin të
veçuara, të ndara me pauza nga pjesa tjetër e fjalisë. Në bazë të kësaj vihen
edhe shenjat e pikësimit. Si shenjë pikësimi përdoret rregullisht presja.
Nëse fjala a togu i fjalëve të ndërmjetme është në krye të fjalisë, pas
tij vihet presje; nëse vjen në fund presje para tij dhe pas tij shenja e pikësimit
që kërkon natyra e fjalisë ose lidhja e saj me fjali të tjera. Nëse fjala a togu i
fjalëve të ndërmjetme del në mes të fjalisë, vihet midis dy presjeve:
Sipcts Verës, krushku, fu ttd i ifundit, nttk përfaqësonte në këtë grindje
veçse veten e tij. Më dërrmon, m bi të gjitha, ajo që mtk gjeta n je r’t në shtëpi.
Vërtet, ç ’u bë? - Se vëlla më k a .fu n d i ifu n d it. Dhe përgjigjejpo vetë: " Mitnd
të jetojë, sigurisht ”!
Kur fjala a togu i fjalëve të ndërmjetme vjen në fund të një fjalie të
ndjekur prej një fjalie tjetër, vihet pas tij presje, edhe kur lidhja e fjalisë s’e
kërkon këtë shenjë pikësimi:
E kuptoi, m e siguri, dhe zuri të fërshëllente.
N uk ndahen a veçohen ine pauza, fjalët e togjet e fjalëve të
ndërmjetme që i referohen një gjymtyre, ato me kuptim theksues -saktësues si
p.sh.: vetëm, pikërisht, tamam e ndonjë tjetër që formon në shqiptim një njësi
me fjalën e pasme. Këto nuk ndahen me presje:
Duhet të na e lësh, të paktën për kujtimin e saj.. Po e bëri vetëm e
vetëm për të kënaqur Mjaftimen. Vetëm këtë mos e merr.
376 KRHU XVII FJALHT E TO GJET E FJALËVE JASHTË LIDH JEVE. 377

P jaiët e to g je t e fjalëv e t ë ndërkallura ca kohë, Veç çetave partizane, në krahinat e çliruara u organizuan çetat
vullnetare tenitoriale (ushtarët e popullit) në çdo fsh a t të madh ose dy-tre
5. F ja lë e togje fjalësh të n dërkallu ra quhen ato fjalë e togje fjalësh fshalra të vogla.
me anën e të ciiave foiësi i shton kumtimit bazë sqarime e shënime plotësuese 5.4. Fjalët e ndërkallura herë-herë përfshijnë edhe fjalë të ndërmjetme.
të dorës.së dytë pçr ta bërë më të përpiktë, më të plotë e për ta qartësuar rnë Ndodh që një djalë a tog i ndërmjetëm të kalojë në të ndërkallur. Gjithashtu ka
raste kur në ndërtime me fjalë të ndërkallura përfshihet edhe një njësi tjetër e
shumë.
ndërkallur:
5.1. Fjalët e togjet e ijalëve të ndërkaflura dallohen nga fjalët e togjet
e fjalëve të ndërmjetme në radhë të parë nga kuptimi e roli i tyre, po edhe nga Romani është pjesa e parë e një vepre më të gjerë (ndoshta e n jë
fakti se më të shumtën ato janë gjymtyrë fjalia që, për arsye të ndryshme. janë trilogjie) dhe dështnon një nismë të mirë për letërsinë tonë. Emira Velo...ish
hedhur në plan të dytë, si shënime shtojcore. Një dallim tjetër midis tyre është sqaruar, më në fund, se përcjellja e karvanit me të arrestuar nuk ish pim ë
se fjalët e togjet e fjalëve të ndërkallura dalin gjithnjë në mes të fjalisë dhe pushkatimi, p o (për çudi) punë e një konference politike.
5.5. Fjalët e togjet e ndërkallura sjellin të dhëna plotësuese për të
asnjëherë në krye, shumë rrallë në fund:
saktësuar kohën dhe vendin e kryerjes së veprimit, shpjegojnë osejanë përkthim
Studiuesi i zoti i gjuhës, Kristoforidhi krijoi një mori fjcdësh - rreth
i një fjale të huaj ose pak të njohur, japin shënime me karakter krahasues ose
p esë qind - duke ndjekur vetë ligjet e shqipes. - Kur të pjell me armikun, di
kundërshtues, sqarojnë përmbajtjen e një përemri, shkakun e qëllimin e asaj
ç ’të bësh, po, ktir të hie më qafë shoku, si t 'ia hësh? (shtirej) sikur fliste me
që thuhet në fjalinë bazë, japin shënime për kuptimin e ndonjë fjale (duke
vete (po m e zë) kryetari. Prapa këtyre të rinjve (sidom os n ë Fireitce) qëndron
dhënë emrin shkencor të një sëmundjeje, bime, titullin origjinal të një vepre,
Qemali, i cili i fy m ë z o n dhe i udhëheq gjithnjë me urtësi e me mençari,
kapitulli, tregimi, poezie etj.), për qëndrimin e autorit, për tonin, sjelljen e
5.2. Fjaiët e togjet e fjalëve të ndërkallura gjenden të veçuara në
foiësit, për organizimin e veprimeve në drama, komentojnë përdorimin e ndonjë
fjali; ky izolim bëhet me anën e intonacionit. Fjalët e togjet e ndërkallura
fjale ose të ndonjë frazeologjie etj:
dallohen për pauzat e gjata që janë karakteristike për të ashtuquajturin
“intonacion të ndërkalljes” . Fjalët e ndërkallura shqiptohen më shpejt, më me Me pim ë arrihet gjithçka, prandaj ai thotë se fja la "itnpossihile ” (e
pam undur) duhet hequr nga fja lo ri i çdo kombi. P ë rfa t të keq, gjashtë ditë
nxitim, me një ritëm më të shpejtë, me një ton më të ulët se gjymtyrët e tjera të
fjalisë. Në shkrim ky intonacion shprehet me anën e kllapave ose vizave të pas fito res së shkëlqyer të Belgradit (11 gusht 1456), Kryetrimi htm garez i
lavdëruar u sënmr edhe vdiq nga ethet. Fletorja jetëshkurtër e De Radës
ndarjes.
Fjalët e togjet e tjalëve të ndërkallura përdoren si në iigjërimin e "L ’A lbanese d ’ltalia " (Shqiptari i ltalisë, 1848) ishte organi ip a rë i shtypit
shqiptar. Po lë bëjmë një përzierje homogjene mtk do të fitohet një ngjyrë e
folur, ashtu edhe në gjuhën e shkruar. Folësi, në ligjërim e sipër, e sheh të
bardhë (si n ë rastin e bashkëveprimit), p o r një ngjyrë që priret në gri. Fruthi
nevojshme të japë në mes të fjalisë lloj-lloj shpjegimesh.
i derrave (Erysipelas suis) është sënnmdje e rrezikshme. Badheri (Ballabani)
Fjalët e togjet e fjalëve të ndërlikuara përkasin në përgjithësi
mban kalin dhe qëndron në përgjim, pastaj i shqetësuar, vijon udhën. Por ata
gjymtyrëve të ndryshme të fjalisë.
më thanë që qysh në ftllim ne ju a shtruam ju v e (dom ethënë juve, profesor) ■
Vera hrigaderja, s ’nntnd ta linte punën përgjysmë.
propozimin p ë r një ekspeditë të përbashkët.
Grtipe të ndryshme gjeologësh ishin nisur për në fsh atra (në tttale)
Si të ndërkallura dalin shkurtimet e një emërtimi të plotë ose fjalët që
për të kërkuar vendhurime të tjera mineralesh.
zbërthejnë një emërtim të shkurtuar:
5.3 Fjalët e togjet e ndërkallura shprehen morfologjikisht me pjesë të
Në mars të vitit 1925 dem okratët revolucionarë shqiptarë, që u
ndryshme të ligjëratës. Kur janë fjalë, ato shprehen me një emër, mbiemër,
larguan nga Atdheu pas shtypjes së Revolucionit të Qershorit, form uan në
numëror, përemër, ndajfolje etj. Togjet e ndërkalluara përdoren më dendur se
Vjenë organizatën demokratike Komiteti Nacional Revolucionar (KONARE).
fjalët e ndërkalluara. Në përbërjen e tyre leksikogramatikore nuk ka asnjë
Rastësisht dhe me rrugë shumë sekrete rnë kishte rënë në dorë një broshurë që
kufizim, ato kanë forma gramatikore nga më të ndryshmet.
ishte botuar nga KONARE-ja (Komiteti N acional Revolucionar).
Ala i kishin thënë se i dënuctri (Skënderi) duhej të jetonte edhe për
 K R E U XVII I

FJALITË NJËKRYECJYMTYRËSHE

I. Nocione të përgjithshme. Përveç fjalive që kanë dy gjymtyrë

kryesore, krvefjalën dhe kallëzuesin, në gjuhën shqipe ka edhe fjali vetëm me
një gjymtyrë kryesore. e cila ntund të interpretohet në mënvrë konvencionale
sipas ra s tit ose si k a llë z u e s ose si k ry e fja lë . K ëto q u h en fja li
njëkryegjym tyrëshe. Ndarja e tjalive në fjali dykryegjymtyrëshe dhe fjali
njëkryegjymtyrëshe mbështetet në kriterin ndërtimor.
Fjalitë njëkryegjymtyrëshe. ashtu si fjalitë dykryegjymtyrëshe. kanë
ndërtim dhe kuptim të plotë, atyre nuk u mungon gjë:
Vështrova përjashta dritareve. Ftohtë. (Punë e madhe se u thve një
poç!) Hesht tashti! Ngreu të hamë darkë! Re. Veton e buhuHon.
Duke u nisur nga fakti se me ç ’pjesë të ligjëratës shprehet gjymtyra
kryesore, fjalitë njëkryegjymtyrëshe ndahen në dy grupe kryesore ndërtimore:
1) fja li njëkryegjymlyrëshe, g/ymtyra kryesore e lë cilave shprehel me një
folje; 2) fja li njëkryegjymtyrëshe, gjymtyra kryesore e të cilave shprehel me
n jë emër.
Fjalitë njëkryegjymtyrëshe të të dy tipave ntund tëjenë të pazgjeruara
ose të zgjeruara:
Gjëmonte. L ërifjaiët em ëdha. K u po shkon? Heshtje. (E ra fryn në
majë të pishave. Yjtë xixëllqjnë në qiell). H eshtje varri.
Gjymtyra kryesore e fjalive njëkryegjymtyrëshe mund të ngjajë si
kryefjalë ose si kallëzues duke u nisur nga mënyra e shprehjes së saj dhe nga
lidhjet në të cilat hyn a mund të hyjë me gjymtyrë të tjera, po ajo s’mund të
n je jtë s o h e t m e k ry e fja lë n ose me k a llë z u e s in . Me anën e fjaliv e
380 K R FU X V III
njëkryegjymtyrëshe bashkëfolësit mund të transmetojnë edhe efekte e ngjyrime
stilistike, të cilat nuk jepen dot si duhet me fjalitë dykryegjymtyrëshe.
Në ijalitë njëkryegjymtyrëshe nuk bëhet fjalë për kailëzues të shprehur
e për kryefjalë të pashprehur e anasjelltas as nuk “rindërtohet” fjalia duke
shtuar kryefjalë a kallëzues. Një ajë e tillë është e panevojshme. dhe në disa
raste e pamundur. Në disa fjali njëkryegjymtyrëshe, gjymtvra kryesore e të
cilave është shprehur me folje, autori i veprimit bëhet i njohur gjuhësisht me
anë të mbaresave të foljes, Në disa fjali të tjera njëkryegjymtyrëshe. ai nuk
shprehet, sepse ka rëndësi vetëm veprinn'. Ka edhe fjali ku shprehet një veprim
a gjendje pavarësisht nga vepruesi, i cili as që mund të mendohet. Në ijalitë
njëkryegjym tyrëshe, gjym tyra kryesore e të cilave është emër, shpreh
ekzistencë:
Ta ndihmoni sliokun: - Nisemi! Rrugës as gëk, us ntëk, Tha Rrapqja.
Na k a n ë vrurë Picirukuit, shokë! S ’gjen domate m ë të m irë se ajo,
vetëm ijë vjen pak vonë. Nga shqiptim i ifja tëve m u n d të gjykojë se partizani
ishte fsh a tar nga fitsha.
L u m djali, murit m e krye s ’i bihet. M e zor nuk dashurohet. Natë.
Shi. I vetëm ai ucfhëton për lëri. Korrik 1952. Sheshi paru komitetit të
veteranëve të qvtetit të Tiranës është mhushur plot.
Fjalitë njëkryeajymtyrëshe, gjymtyra kryesore e të cilave shprehet
me folje, janë më të larmishme dhe përdoren shumë më tepër se fjalitë
njëkryegjymtyrëshe, gjymtyra kryesore e të cilave shprehet me emër. Të fundit
përdoren sidomos në stilin e letërsisë artistike. Në stilin publicistik e në stilin
shkencor, që kërkon përpikmëri. përdoren më tepër disa nëntipa fjalish
njëkryegjymtyrëshe të shprehura me folje. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe. sidomos
ato të tipit të parë, përdoren gjerësisht edhe në stilin bisedor.
Çdo grup fjalish njëkryegjymtyrëshe, i dalluar sipas klasifikimit të
m ësipërm . m und të ndahet në nëntipa. N atyra gram atikore. veçoritë
g ram atik o re të këtyre grupeve e nën gru pev e të ndryshm e të fjalive
njëkryegjymtyrëshe janë të ndryshme.
Fjalitë me një gjymtyrë kryesore të shprehur me folje ndahen në dy
tipa: 1) Fjali njëkryegjym tyrëshe vetore dhe 2) fjali njëkryegjym tyrëshe
pavetore.
Fjalitë njëkryegjymtyrëshe vetore ndahen më tej në:
fjali me vetë të përcaktuar;fjali me vetë të papërcaktuar, fjali
me vetë të përgjithësuar.
Fjalitë njëkryegjymtyrëshe pavetore mund ta kenë gjymtyrën kryesore
të shprehur me një folje ose me një togfjalësh. Secila prej këtyre dy ilojeve
K IA L I IT. NJHKRYF-XiJYMTYRf-.SI IF 381
mund të jetë fjali pavetore pa gjymtyrë të dyta të domosdoshme ose fjali
pavetore me gjymtyrë të dyta të domosdoshme.
Fjaiitë me një gjymtyrë kryesore të shprehur me emër, të cilat do të
quhen fjali emërore, mund të grupohen sipas përmbajtjes kuptimore.
2. Fjali njëkrYegjymtyrëshe m e gjym tyrë kryesore t ë
shprehur m e folje
2.1. Fjalitë njëkryegjym tyrëshe vetore
2.1.1 Fjalitë me vetë të p ë rc a k tu a r - Fjali me vetë të përcaktuar
quhen ato fjali njëkryegjymtyrëshe, kryegjymtyra e të cilave shprehet me folje
të vetës I e II njëjës a shumës. Ndërtimi i fjalive të tilla është i plotë. Mbaresat
foljore e bëjnë të qartë folësin a bashkëfolësin, prandaj në ndërtimin e tyre
nuk ndihet asnjë mungesë.
Do të ngrihem nesër që m e natë. - Po ikën, inxhinier? - Do tëshkoj
njëiterë nga parafabrikate. - Shpëtuam! - tha i tronditur. - S ’e pash ë fa re
kthesën. Ju thashë, jant sh u m ë i lodhur dhe përgjum ësh, s ’mundem.
M bahuni, shokë! (Xhipoja e ëmbël më mori pranë e më përkëdhelte:) - Oj,
m ’u rritsh!
Si raste më tipike të fjalive njëkryegjymtyrëshe me vetë të përcaktuar
mund të përmenden
2 .1.1.1. Fjali me folje në mënyrën urdhërore: -
- Na, ndize, njëherë. - Qëlloni shokë!;
2.1.1.2. Fjali me folje në mënyrën lidhore koha e tashme forma
veprore veta I dhe II shumës rrallë edhe njëjës kur shprehet një nxitje, thirrje,
detyrë, sidomos në parulla; ky tip është shumë i përdorur në gjuhën letrare:
Le ta shohim pak m ë afër këtë çështje! - Të nisemi, atëherë, - tha
ai. Ta shkelim fanatizm in! Ta shkelim frik ë n ! T ’u biem ! - it dëgjtta zëri i
Selamiut. Të kthejm ë fyty rë n nga prodhimHTë niseni menjëherë. Të m ë
presësh patjetër;
2.1.1.3. Fjali nxitëse me folje në mënyrën dëftore Veta I shumës, kur
shprehet sidomos një propozim a nxitje;
- N ise m i, shokë! - Nxitojm ë, - tha edhe Emira. -N grihem i! - thashë
unë;
2.1.1.4. Fjali me folje në mënyrën dëshirore;
Dalçi faqebardhë! Rrofsh, m or djalë!
2.1.1.5. Në gjuhën letrare, krahas fjalive njëkryegjymtyrëshe me vetë
382 KRHU XVIII
të përcaktuar, përdoren edhe fjalitë dykryegymtyrëshe me përemër vetor të
vetës I e II njëjës e shumës si kryefjalë. Ky ndërtim përdoret nëse është nevoja
të theksohet, të vihet në pah kryefjala, kur mbi të theksi logjik ose kur ka
kundërvënie të kryefjalës me një tjetër. Ndryshimi kuptimor e stilistik i këtyre
ndërtimeve, del më mirë në dukje me përqasjen e dy ndërtimeve:
- I k e shkruur letër Sokolit! - / kam sltkruar. - Ti i ke shkruar letër
Sokoiit? - IJnë i kam shkruar.
Në dy shembujt e parë te fjalitë njëkryegjymtyrëshe me vetë të
përcaktuar del në plan të parë veprimi; në dy shembujt e dytë përqëndrohet
vëmendja te vepruesi, pyetet për të, theksohet kryfjala, Në gjuhën e sotme
letrare shqipe të dyja këto ndërtime janë normë dhe përdoren gjerësisht në
kontekste të ndryshme me vlerë stilistike:
- Agim ! Ti do të shkosh me David'm sot, u n ë do lë shkoj me Shpresën.
- Ti qëndro pas, - i tha ai që quhej Niko shokut të vet, (Asnjeri s 'më dëgjon)
U në u flas, ata hiç/ (Ata flilnin). N e u shkonim pas.
Shënim. Në gjuhën letrare, kryesisht në fjalitë dëftore,
paralelisht me fjalitë njëkryegjymtvrëshe me vetë të përcaktuar. me
vlerë sinonimike me to, po përdoren edhe fjalitë dykryegjymtyrëshe
përkatëse. Ky përdorim duhet të jetë edhe rrjedhim i veprimit të
analogjisë, ndoshta në njëfarë mase edlie i ndikimit të gjuhëve të
huaja që e shprehin gjithnjë kryefjalën përemër vetor të vetës 1 e II
njëjës e shumës. Ai s'është për t’u përgjithësuar ose i heq gjuhës
sonë mundësinë e diferencimit stilistik, që arrihet me anë të këtyre
dy ndërtimeve paralele.
2.1.2. Fjalitë me vetë të papërcaktuar. Fjali me vetë të papërcaktuar
quhen ato fjali njëkryegjymtyrëshe, kryegjymtyra e të cilave shprehet me folje
veprore të vetës lll shumës dhe tregon veprim të kryer nga persona të
papërcaktuar. Në fjalitë e këtij tipi vëmendja e folësit përqendrohet në veprimin
për të cilin flitet, edhe jo te vepruesi, i cili ose nuk njihet (nga folësi a nga
dëgjuesi ose zakonisht nga të dy), ose folësi nuk dëshiron ta thotë, sepse nuk
paraqet interes për dëgjuesin:
- O Gani, e vranë xhaxhanë,- thirri çohani. Kujtimin e mbajtën në
çetë. Ik se të presin n ë shtëpi. Dy herë n ë ja v ë m ë thërritnin n ë bashki për
mbledhje. N ë oborr të Dules thyenin shkarpa të thata. Te A rbeni atë ditë
kishin p asu r dasmën e djalit tëparë. A tij i thoshin I s u f Arapi.
2.1.2.1. Folja- gjymtyrë kryesore e fjalive me vetë të papërcaktuar
r .lA U 'IT NJHKRVI-.CiJYM rY R I:S H I: 383
mund tëjetë në mënyra e kohë të ndryshme. zakonisht në të kryerën e thjeshtë,
në të kryerën e plotë dhe në të tashmen e dëftores:
Oë larg. një nga vajzat thërriste: "Mira Struga". E kërkojnë. Në
fsh a tflitn in shuntëpër shkollën e madhe të Tiranës. N ë derë trokitën për së
dyti, por ushtari nuk dëgjoi gjë.
2.1.2.2. Përdorim të dendur ka folja them në kohë të ndryshme, po
më shpesh në të tashmen, ajo mund të pasohet nga një fjali e varur kundrinore
ose të shërbejë vetë si fjali e ndënnjetme:
- Në male thonë se bën ftohtë. N ëfsh at thoshin se ai kishte shkollë
të madhe për hujqësi... M irë kanë thënë: hukë e kripë e në vend tënd. - Kurse
ti, Kiu i përdor dylhitë, siç m ë kanë thënë, që të huajt të mos zhulojnë sekretet
e kooperativës. Kështu m ë kishin thënë mua.
■ 2.1.2.3 Modaliteti i fjalive me vetë të papërcaktuar mund të jetë i
ndryshëm; ato shprehin veprim real, por edhe veprim të mundshëm, të
pamundshëm etj:
Ku m und ta kenë fu tu r Agimin? Përse ia fslieltin botës?
2.1.2.4. Fjalitë më vetë të papërcaktuar përdoren më pak nga të gjithë
tipat e tjerë të fjalive njëkryegjymtyrëshe. Ato kanë një sferë të ngushtë
përdorimi: përdoren më shumë në stilin e letërsisë artistike dhe fare pak në
stilin shkencor e në stilin publicistik.
2.1.2.5. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe me vetë të papërcaktuar, që kanë
një kundrinë në ndërtimin e tyre.janë kuptimisht të njëvlershme me ndërtimet
pësore dykryegjymtyrëshe, ndër këto ndërtime paralele, ndërtimi vepror
përdoret jo vetëm në gjuhën letrare, por edhe në gjuhën popullore, ndërsa
pësori më tepër në gjuhën letrare.
Gjyshin e caktuan si roje. Q ë atëherë n ë Kënetas ngritën mensën
(krahaso: Gjyshi u caktua si rojë... Në Kënetas u ngrit mensa).
2.1.3. Fjalitë me vetë të përgjithësuar. Fjali me vetë të përgjithësuar
quhen ato fjali njëkryegjymtyrëshe që shprehin veprime që mund f u përkasin
të gjithëve e që foljen-kryegjymtyrë e kanë zakonisht në vetën e dytë njëjës.
Në këto fjali veta e dytë nuk tregon bashkëfolësin, po njerëz në përgjithësi, ku
mund të përfshihet bashkëbiseduesi, por edhe vetë folësi. Fjalitë me vetë të
përgjithësuar dhe fjalitë me vetë të papërcaktuar affohen deri-diku nga kuptimi.
Megjithatë në fjalitë me vetë të përgjithësuar veprimi i shprehur nga folja
merr një karakter të ndjeshëm përgjithësues. Në fjalitë me vetë të papërcaktuar
personat veprues janë më të kufizuar; nga ata, duhet përjashtuar të paktën
folësi, ndërsa te fjalitë më vetë të përgjithësuar nuk përjashtohet as folësi:
Të njëjtën gjendje kam vënë re kur kam vizituar disa koooperativa
384 KRHU XVII]
në rrethe të tjera, klubet atje i sheh kudo të m bushura plot m e pllakata të
qendisura... Fanin e gjeje kudo. Ç ’të mbjellësh, do të korrësh. / (More! S 'e
cli ti se sa më çlodh k}>stoli në mes të gjelhërimit! - thosh Ganos.) Kthehesh
ilo d h u r dhe r r in jë c o p ë h e r ë a tjeja slttë..., s e ç ’tëkërko sh brenda?/Njeriit
shikoi shpirtin e p u n ës d h ejo fja lë t Vasil. N uk duhet t ’ipërgjunjesh së keqes:
të keqen duhet ta luftosh.
2.1.3.1. Fjalitë më vete të përgjithësuar hasen shpesh në fjalë të urta,
në proverba, në sentenca, në fomulimin e të vërtetave të përgjithshme etj. Në
këto raste folja shpesh është në mënyrën urdhërore.
- E k e dëgjuar një fjalë: “M ë m irë të dish se sa të ke sh ? ” - E thotë
edhe jjala: “Bëje të rnirëtt e hidhe n ë det! ”
2 .1.3.2. Shtimi i përemrit vetor kryefjalë në fjalitë njëkryegjymtyrëshe
me vetë të përgjithësuar zakonisht nuk është i mundur, pa prishur kuptimin e
fjalisë, sepse humbet karakteri përgjithësues. Megjithatë, përdoren, sado rrallë
edhe fjali dykryegjymtyrëshe përgjithësuese me kryefjalë një përemër vetor
të vetës së dytë të shprehur:
Ishte me të vërtetë një c/ytet shitmë i çadilshëm. Ti m u n d tëecje rrugës
dhe po të doje, m u n d të zgjatje kraltun dhe ta vije kapellën tënde m bi majën
e një minareje.
2.1.3.3. Folja e fjalive njëkryegjymtyrëshe me vetë të përgjithësuar
mund të jetë në mënyrat dëftore, urdhërore a lidhore. Më të përdorshmet janë
rastet kur folja është lidhore:
Sa keq të vjen ku r rri i mbyllur p rej sh um ë kohësh: hap dritaren
dhe sltelt se ja sh të pranvera ka lulëzuar. D he qershi m ë të ëm bël se ajo,
paçka se kokërrvogël, s ’gjeje gjëkundi. Tjetr'm m os e duaj, p o hakun ia je p l
Duart m und t ’ia lidhësh njeriut, mendtë jo.
2.1.3.4. Veta e dytë e mënyrës lidhore përdoret gjerësisht me vierë të
përgjithësuar. sidomos në fjali të pavarura e kryesore të shoqëruara nga foljet
modale m u n d e duhet. në pyetjet retorike dhe në tipa të ndryshme të fjalive të
varura.
M endim it të shëndoshë krijues duhet t ’i lëslt fu s h ë të lirë veprimi.
Kitr gëzimi është shum ë i madh, atë s ’m u n d ia m bash dot të gjithë p&r vete,
apo jo?P or a n n m d të merresh dot vesh m e profanët? Ku m u n d ta dislt
ç ’mendonte ajo atë natë?
S hënim .l. Ngjyrimet e mundësisë ose pamundësisë mund
të tregohen edhe me foljen në të tashmen e dëftores, pa foljen modale
përkatëse.
FJALIT Ë N J Ë K R Y E C i jY M T Y R Ë S H E 385
D ltekëtëpërieshje të egër... as e p iktu m n , as efotografon,
as e përshkruan dot.
2. Gjymtyra kryesore e fjalive njëkryegjymtyrëshe me vetë
të përgjithësuar në ndërtimet e këtij tipi mund të shprehet edhe me
formën foljore të vetës së parë shumës të mënyrës lidhore. Kuptimi
përgjithësues i këtyre fjalive nuk del aq qartë sa në rastin e fjalive
njëkryegjymtyrëshe me kallëzues në vetën II njëjës.
Kështu, m und të them i se sot shtrirja dhe shpërndarja e
forcave nuk u përgjigjet plotësisht detyrave që kemi.
2.1.3.5. Lidhorja përdoret me vlerë përgjithësuese sidomos në disa
lloje fjalish të varura si:
a) fjali të varura kryefjalore (folja është më tepër në të tashmen, më
rralië në të pakryerën); fjalia kryesore e periudhës ka zakonisht kallëzuess
emëror të tipave: është e vështirë, është e kotë, intk është mirë, është një gjë e
domosdoshme etj. një kallëzues të shprehur me folje pësore:
Përpara të ngrije një fsh a t ishte gjë e madhe. Nuk është mirë të
qeshësh kur j e vetëm. Nuk lejohet të paraqitesh n ë kon kurs tne fo rca të
jashtm e.
b) fjali të varura kushtore:
Po ta sltikoje m e kujdes në bebe të syve, të ditkej sikitr ato nuk
vështronin përpara. Kastravecit p o i shkele rrembin, hidhërohet.
Mjaft përdoren edhe fjalitë me vetë të përgjithësuar me intonacion
pyetës, që kanë karakterin e një pyetjeje retorike, gjymtyra kryesore e të cilave
shprehet me një folje në lidhore a në dëftore, veta e dytë njëjës. Kuptimi i tyre
është mohues:
M irëpo ku fjalosesh dot m e të? Ku ta dish se ç ’bëjnë aeroplanët
andej tutje, prapa reve, kur mik i sheh më njeriu.
2.1.3.6. Fjalitë me vetë të përgjithësuar përdoren në të gjitha stilet e
gjuhës letrare, natyrisht me kufizimet e tyre sipas tipave strukturore. Fjalitë
me folje në mënyrën urdhërore i gjejmë kryesisht në stilin e letërsisë artistike;
fjalitë me folje në mënyrën lidhore përdoren gjerësisht në stilin publicistik;
ato me folje në mënyrën dëftore në të gjitha stilet:
Shënim: Në tekstet mësimore përdoren fjali me kuptim të
përgjithësuar që e kanë foljen në vetën e parë shumës të dëftores e të
lidhores së tashme dhe në vetën e dytë shumës të mënyrës urdhërore:
386 KREU XVIII
M arrim n jë provëz, / fu sim acid sulfuror. H idhni n ë një
provëz një kokërr zink dhe në n jë tjetër një kokërr kallaj.
2.2. Fjalitë njëkryegjymtyrëshe pavetore. Një nga tipatmë kryesore
të Çalive njëkryegjymtyrëshe janë ijalitë pavetore. Fjali pavetore quhen ato
fjali njëkryegjymtyyrëshe, gjymtyra kryesore e të cilave është shprehur me
një folje që nuk ka kuptimin e vetës dhe shpreh veprim (a gjendje pavarësisht
nga vepruesi a bartësi i veprimit. Në fjalitë pavetore vepruesi nuk shprehet, ai
nuk është i caktuar. Veçantia e foljes në fjalitë pavetore është se pranë saj
është i pamundur përdorimi i një emri në funksion të kryefjalës.
Po gdhin. Pa këm bë s ’j e to h e t. -(He de, luaj duart, se s 'do të rri me
ty tërë natënl) m ë flihet! S ’ishte e mundur të mos qeshej. Lizës sesi i erdhi!
- M ë vjen keq qe e nxeha doktorin - tha Memoja. Mbi atë fu sh ë të blertë si
qilim i shtruar duhej ecur m e kujdes. Ata nuk donin që të bisedonin p ër
pambukun.
Fjalitë pavetore mund të ndahen sipas dy kriteresh: së pari, sipas
mënyrës së shprehjes së gjymtyrës kryesore të tyre; së dyti sipas kuptimit. Si
kriter themelor këtu do të ndiqet kriteri i parë. Ndërkaq, në vetë ndërtimet do
të shihen edhe kuptimet.
Gjymtyra kryesore mund të shprehet me një folje ose me një togfjalësh
(ndërtim pavetor). Këtu patjetër duhet pasur parasysh edhe prania e gjymtyrës
së dytë të fjalisë pavetore, të cilat luajnë një rol të rëndësishëm. Në disa raste
gjymtyrët e dyta janë elemente të domosdoshme të ndërtimit pavetor: pa ato
disa fjali pavetore nuk mund të ndërtohen e të ekzistojnë si të tilla. Rëndësia e
tyre duket sidomos qartë në ato raste kur foljet vetore përdoren në kuptimin
pavetor. Si rrjedhim, fjalitë pavetore nuk duhen barazuar me foljet pavetore:
në gjuhën shqipe fjalitë me folje pavetore të mirëfillta përbëjnë vetëm një
grup'të fjalive pavetore.
Fjalitë pavetore kanë kuptime të ndryshme. Ato shprehin, ndër të
tjera, gjendje e procese të natyrës e të mjedisit (dukuri natyrore, fizike e
atmosferike - meteorologjike), gjendje të jashtme e të brendshme të njeriut
(gjendje psikike e fiziologjike), veprime, procese të pavullnetshme që
zhvillohen pavarësisht nga vullneti a dëshira e personit, së fundi, kuptime të
ndryshme modale si mundësi, pamundësi etj.
2.2.1. Fjalitë pavetore me gjymtyrë kryesore të shprehur me folje.
Sipas përbërjes së fjalive, kuptimeve të tyre, veçorisë morfologjike të foljeve,
dallohen disa kategori.
2.2.1.1. Fjalitë pavetore, që kanë në përbërjen e tyre folje pavetore
FJAI.ITE N JË K R Y E G J Y M T Y R H S H E 387
që emërtojnë gjendje të natyrës a të mjedisit. shprehin dukuri natyrore-fizike
(ndër këto disa shprehin dukuri të kohës, si: po erret, po gdhin) ose dukuri
atmosferike meteorologjike. Hyjnë këtu fjalitë që ndërtohen me foljet: agon.
zbardh, zbardhëUon, gdhin, gdhihet, vetëtin, veton, gjëmon. bubullin. qimton,
veson, fryn, errel. errësohet, ngryset. Këto folje dalin në kohë e menyra të
ndryshme dhe mund të shoqërohen me rrethanorë vendi a kohe:
Po gdhinte. Po ngrysej, Gjëmonte. - Po agon. Frynte nga Gryka e
Këlcyrës, nga lugina e Dropullit. - Sa slipejt që u err! Gjith atë natë kishte
bubulluar. Jaslitë p o errësohej. Diku vetëtiu. Nga Undja po zbardhëllonte.
Shënim: Disa nga foljet që radhiten më lart si p.sh: gjëmon,
ngryset, bubidlin, gdhin zbardh, mund të përdoren edhe si vetore.
Ato dalin edhe me subjekt të shprehur dhe atëherë fjalitë janë
dykryegjymtyrëshe:
Dita p o ngrysej. D he përsëri gjëm onte moti dhe rënkonin
retë. Por gdhiu dita dhe ai ishte atje. Gdhiu e hëna
2 .2.1.2. Disa fjali pavetore, që shprehin të ndodhiir, përbëhen nga
folje në formën e vetës së tretë njëjës, të përdorura si pavetore, dhe nga një
gjymtyrë e dytë e domosdoshme, zakonisht nga ndajfolje mënyre. Të tilla
janë fjalitë me foljet jokalimtare ndodh, qëllon, rastis, ngjet, del, pranë të
cilave përdoren domosdo ndajfoljet e mënyrës kështu, ashtu, ky, mirë:
Aslitu ndodhi dhe me Nurijen. P sendodhi kështu, z. Lalo? A kështu
paska ndodhur, o xhaxha? Doli tamam ashtu si pritej. / ndodhi keq atij.
2.2.1.3. Fjalitë me folje të trajtës pësore - vetvetore, sv.flitet, luftohet,
vallëzohet, bëhet, punohet etj me një rrethanor a kundrinë të domosdoshme,
tregojnë veprime që zhvillohen në një rrethanë të caktuar, sidomos vendi,
kohe, mënyre, herë-herë lidhur me një objekt të caktuar, po pa u përcaktuar
veta vepruese. Këto fjali vënë në dukje një fakt.
A ndej luftohej. N ë dhomën ngjitur vallëzohej. Atje u punua gjer
vonë pasdreke. (Unë thashë që në krevat duhej të flin te Zemmi, p se ai ishte
mysafir). Ashtu u bë. Për njerëzit flite j pak. - Babai është sëmurë, - tha. -
dyshohetpër kancer. N ë këtë ndërmarrje ështëpunuar m irëp ë r realizintin e
tejkalimin e planit. Edhe aty m irë jetohej. N ë një tregim këtyre gjërave u
bihet shkurt. Nuk rrihej shumë atje. Ishte fo lu r sh u m ëpër këtëpartizan.
2.2.1.4. Fjalitë me folje si të mësipërmet e me folje të tjera të trajtës
pësore vetvetore (sidomos folje kalimtare), në kontekste të caktuara, mund të
marrin kuptime modele të mundësisë, të pamundësisë (kur kanë pjesëza
388 KRËU XVIII
mohuese), të domosdoshmërisë; në strukturën e tyre inerr pjesë domosdo edhe
një rrethanor; Më tepër përdoren folje , si ; (s’) shkohet, (s’) kalohet, (s’)
jelohet, (s’) rrohet, (s’) r r ih e t, (s’) h y h e t , (s’) dilet, (s’) ecet, (s') vihet, (s’)
durohet, (s') flitet. (s’) bëhet, (s’) bisedohet etj.
Kështu ecetpërpara (kështu mund të ecet përpara). (Nga vjen? - nga
Shupem a). - Kalohet? - N uk hyhet atje nguli këmbë Bitni, - kct ende shumë
ujë (Sa shpejt erdhi vapa!) S ’durohet m ë bratda. (=S’mund të durohet më
brenda). N ë rm gën e Dibrës m ezi kalohet nga njerëzit- M e ty s ’bisedohet
(me ty s’mund të bisedohet). Ku dihet? (Nuk dihet), - tha Lejiaja. - Këtu
s ’vihet mefustan të ri si në dasëm (Nuk mund të vihet: ose, sipas kontekstit e
situatës. Nuk duhet ardhur). Nuk flite t kështu si ti (Nuk duhet folur kështu si
ti).
Kuptimet e mundësisë (a pamundësisë) dhe të domosdoshmërisë
mund të gjejnë shprehje edhe më qartë me shoqërimin e foijes nga foljet modale
nntnd (s ’mund), duhet (s ’duhet) a shprehje të ngjashme.
Po a nm nd iëflite t ashtu ? N uk duhet vepmar ashtu. Do menduar.
Shënim: Format pohore përdoren sidomos në fjaiitë pyetëse:
Rrihet p a zjarr? A flite t kështu për njeriun që e ke në
zemër?
Kuptimi i tyre është pohues ose mohues. Ka raste kur
kundrina e zhdrejtë ose trajta e shkurtër e përemrit vetor është
element i domosdoshëm i ndërtimit:
A i bihet m urit me kokë! Gënjeshtarit nuk i besohet, as
kur ai thotë të vërtetën.
2.2.1.5. Disa foije joveprore përdoren të shoqëruara domosdo me
përemra vetorë të trajtës së shkurtër në rasën dhanore, ndonjëherë edhe me
emër në dhanore. Në këtë rast përemrat që shërbejnë si kundrina, janë elemente
të domosdoshme të ndërtimit, e si rrjedhim, këtu kemi një tip ndërtimor e
kuptimor ijalish pavetore. Fjalitë pavetore të këtij tipi shprehin gjendje të
brendshme ose të jashtme të njeriut, në radhë të parë gjendjen fizioiogjike a
psikike.
Fjalitë pavetore me një dhanore të domosdoshme janë disa llojesh
me folje të formës joveprore ose të formës veprore, me një gjymtyrë tjetër të
domosdoshme ose jo, me togje të qëndrueshme.
Mund të kemi fjali pavetore me folje kryesisht kalimtare të përdorura
në formën joveprore të vetës së tretë njëjës, që shënojnë gjendje fiziologjike a
FJALITË N JË K R Y H C iJ Y M T Y R Ë S H E 389
psikike të njeriut.
(s') më hahet, ( s ’) më pihet, (s') më flihet, ( s ’) më qeshet. ( s ) më
besohel, (s ')më luftohet. (s ’) më durohet. fs ’) më pritet, (s j më hihet, ( s ') më
rrihet, ( s j më iket etj. Më këto fjali tregohet një gjendje e pavullnetshme e
njëkohësisht një prirje e vetës së shprehur prej kundrinës së zhdrejtë, që e
përjeton këtë gjendje. Disa prej këtyre foljeve përdoren edhe në aspektin pohues
edhe në atë mohues sipas rastit; disa vetëm ose zakonisht në aspektin mohues:
Nuk ntë hahet! M ë përzihet. Asaj nuk i flihej. (Po ti pse s 'qesh? -
pyeti Selmani Fanin). S ’ntë qeshet. Na fle e na ngrihet kur i teket. Kur ishkrepet
atijpër takime të tilla, nttk e ndalon asgjë. Nuk nt ’u durua dhe zbrita shkallët
të shikoja se ç 'bëhej poshtë. Rizait dhe Mitit nuk u rrihej në një vend. Asaj
nuk i rëndohej kurrë.
Disave prej këtyre fjalive u përgjigjen fjali pavetore të ngjashme pa
kundrinën e zhdrejtë si element të domosdoshëm: ato kanë zakonisht kuptim
modal (të mundësisë a të pamundësisë). Ndrvshimi i kuptimit dei mirë, po të
krahasohen ndërtimet përkatëse:
a) Më flihet. Asaj s 7flihej. S 'më hahet tani. Instruktorits ’iu durua
më.
b) Natën n ë verë flih e t m irë jashtë'. Hahej m irë ttë atë restorant.
Netët ishin të ngrohta, vetëm se përdhe tntk flihej, se bari shtronte vesë
S ’durohet m ë brettda.
Po më shumë këto fjali pavetore dalin me këtë ndërtim me kundrinë
të zhdrejtë, me kuptim të një gjendjeje fiziologjike a psikike.
S ’p o i pritej sa të pashonte ai gaz dhe të rifillonte biseda.
Disave prej këtyre fjalive njëkryegjymtyrëshe pavetore u përgjigjen
fjali dykryegjymtyrëshe vetore sinonime në përgjithësi me to, ndonjëherë me
ndonjë ngjyrim të ndryshëm kuptimor. Krahaso:
M ëpihet:M ëpihet ujë. M ëflihet: Më flihet gjutnë. Adnanits ’iu durua
më: Adnuni s 'duroi më.
Disa fjali pavetore nte kundrinë një dhanore të domosdoshme kanë
në përbërjen e tyre foije veprore. Të tilla janë: (më) ther. (më) pikon, (më)
pret, (më) sëmbon, (më) dhemb, (më) rëndon, (më) pëlqen, (më) shijon. Këto
fjali tregojnë gjendje të brendshme fiziologjike a psikike dhe kanë në përbërjen
e tyre si gjymtyrë të domosdoshme një rrethanor vendi, mund të dalin disa
prej tyre edhe si ijali dykryegjymtyrëshe.
I pikte në zem ër për të mjerën nënë, që ndodhej në atë hall. Atij i
sëmboi ttë zemër kur kujtoi Lenin dhe atë që kish ndodhur. Files i therrte në
zemër sa herë dëgjonte diçka nga e kdliicfftt. - Dokfor, - belbëzoi e sënmra-
 K.RKU X V III
390
m ë clhemb këtu. - M ë rëndon, j a këtuJ
2.2.1.6. Një grup të madh fjalish pavetore përbëjnë fjalitë me foljen
kam në vetën e tretë njëjës, që kanë në strukturën e tyre një kundrinë të drejtë
të domosdoshme. Ato përshkruajne mjedisin, rrethanat. Fjalia është pohuese
ose mohuese. Zakonisht kundrina vendoset pas foljes. Folja kam mund të jetë
në mënyrë e kohë të ndryshme ;emri është i pashquar;
S on te ka hënë. S ’k a fo r c ë që të na ndalë ne në rrugën tonë.
2.2.2. Fjalitë pavetore, gjymtyra kryesore e të cilave shprehet
me një togfjalësh. Këto janë të shumëllojshme. Grupi inë i inadh i tyre është
ai që përbëhet nga foljet kam. vij. bëj, të bashkuara me ndajfolje ose me një
emër. Këto fjali shprehin gjendjen objektive. përshkruajnë mjedisin ose
shprehin vlerësim subjketiv të gjendjes nga e folësit, tregojnë gjendjen psikike
të njeriut.
Fjalët që përdoren më shumë me foljenycrn? në vetën III njëjës janë
ndajfolje që tregojnë gjendje. si: ftohtë. freskët. nxehtë. ngrohtë, errët: ose
ndajfolje. si; kështu, ashtu, njëlloj. njësoj, ndryshe, keq, mirë, vonë, herët,
kollaj.
Njësoj është, m or Fatm irl Ishte vonë. Ishte errët. N ë slipellë ishte
freskët. në sallë ishte ngrohtë.
2.2.2.1 Mjaft dendur përdoren edhe fjalitë pavetore që kanë për
gjymtyrë kryesore foljen ja m në vetën III njëjës (zakonisht në kohë të shkuar),
dhe një emër a një togtjalësh’. Në radhë të parë. këtu marrin pjesë emra e
togljalësha që tregojnë një fragment kohor. Më tipike janë emrat që emërtojnë
ditë javësh e muajsh, stinë, fragmente kohore, emrat natë, mbrëmje. mëngjes,
vit (shoqëruar me një numëror) kohë (shoqëruar me një përcaktor), por edhe
emra të tjerë.
Ishte e Vcl - Ishte natë dhe gazetari nuk e pa d o tf'ty rë n e shokul të
vet. IshtefiUim korriku efsh a ti i tërë qe në lëvizje. Ishte kohëfiqsh gusht në
të dalë.Ishte 22 qershor, plot ora 10, kur hyra në lidhje me divizionin me
radio. Ishte vitit 1948. Ishte në tëgdhirë, kur vaporipo hynte midis grykës së
Sazanit e të Karaburunit. Ishte c'mgërimë. Ishte vapë. Ishte qetësi.
2 2 .2.2 . Fjalitë pavetore përbën edhe prej foljes bëj në vetën III njëjës
dhe prej një ndajfoljeje ose një emri si: bënftohtë, bën nxehtë, bën vapë, u bë
vonë, u bë errësirë, u bë qetësi, u bë dritë etj.
Këtu në dltonië bën ftohtë. Në kuzhinëpërnjëherësh u bë ngrohtë.
- U b ë vonë, o burra. U b ë errësirë. Kur u bë dritë. Sadikit m ë zgjati një copë
pusullë.
2 .2 .2 3 . Fjalitë pavetore të ndërtuara ine foljen “v ij” janë më të
IMALITH N JË K R YE G JY M T Y R Ë S H E 391
larmishme. Hyjnë këtu ndërtimet pavetore me një përemërtë trajtës së shkurtër,
me foljen "vij” në vetën e II njëjës dhe me një emër ose një ndajfolje, si: më
vjen mirë, më vjen keq, më vjen rëndë, më vjen ndoresh, me vjen çudi, më vjen
inat, më vjen zor, më vjen turp, më vjen mërzi, më vjen plasje. Në këtë rast
trajta e shkurtër e përemrit është element i domosdoshëm. Këto ndërtime
tregojnë gjendje të brendshme psikike; ndonjë si: më vjengjumë, është gjendje
fiziologjike të njeriut.
Bufetjerit i ertlhi keq p ë r Dinin (Fol! Pse s'flet) S ’të vjen mirë!
Mua s ’m ë vjen ndoreslt fare. - S ’të vjen rëndë nga vetja ? Mua më vjen turp.
M ë vinte zor të ngrija sytë, Jo, Adnanitnuk i vinte in a t me atëplak tërreptë.
I vinte gjumë.
Përdorim të gjerë kanë ndërtimet pavetore, të përbëra nga një përemër
në trajtë të shkurtër + folja “vij” +paskajore, si: më vjen për të qarë, më vjen
për të qeshur, më vjen për të vjellë:
Mua nuk e di sepse po m ë vjen për qarë. M ë vintep ër të vjellë. A liu t
i erdhi p ë r të qeshur, kur iu kujtua fytyra e bardhë e topçiut.
2.2.2.4. Në gjuhën shqipe përdoren gjerësisht fjalitë pavetore që
sh p re h in me anë m jetesh le k sik o -g ra m a tik o re ku p tim in m o dal të
domosdoshmërisë a të mundësisë.
T ipi më i përd o rsh ë m i n d ë rtim e v e p a v e to re që shpreh
domosdoshmëri, përdoret nga folja modale duhet + pjesorja e foljes. Ndërtimi
del si në fomë pohuese, ashtu edhe në formën mohuese dhe mund të marrë
edhe një rrethanor ose një kundrinë të zhdrejtë:
Këtu tluhet mbjellë që në shtator. - D uhet luftuar deri n ë fund. -
Duhet ngritur shpejt. D uhetpunuar m ë mirë, kur ishte koha. (Po gjum ipse
nuk po i dukej gjithaq e ëmbël?) M os duhej kthyer n ë krahun tjetër? E more
vesh: belit i duhet mëshuar me mollëzën e shputës
ShënimiKuptimi i ndërtimit p&vztor duhet +pjesore afrohet
me kuptimin përgjithësuestë duhet+lidhore:
Natyrisht ka njerëz që dirtë pastaj se si duhet fo lu r para
prindërve (krahaso: si duhet tëflasësh që të mos t ’ia thyesh zemrën
kurrë njeriut)
2.2 2 .5. Në gjuhën letrare përdoren dendur edhe do+pjesore: kuptimi
ëshë po ai:
N ë lëniën e gjeografisë do pasur kujdes në përcaktimin e drejtë të
mporteve midis gjeograflsëfizike dhe asaj ekonomike e politike. S ’dofjefur
392 KRI-U X V III
m bi dafima!
2.2 2 .6 . Në gjuhën ietrare përdoret edhe ndërtimi pavetor i përbërë
nga folja ja m (në vetën e III njëjësj+paskajore. Ky ndërtim ose ka kuptim
modal të domosdoshmërisë (sidomos në formën mohuese) ose bëhet me të
vlerësimi i një gjendjeje:
S ’ështëpër t ’u tallur, Fato! S ’ishtep ër t ’u çuditur. - E shtë m e gjithë
m e n d p ë r t ’u habitur! Po ësh tëp ër të qarë! E po hë. s ’ësh tëp ër të ardhur
keq. Dje e bleva, sot e theu!
N d ë rtim e t p a v e to re që tre g o jn ë m u nd ësi (a p a m u n d ë s i).
domosdoshmëri a faza të një veprimi. mund të formohen edhe prej foljesh
modale si mund, duhet, ose prej foljesh aspektore si ftltoj, nis etj dhe foljesh
në lidhore:
Po sidoqoftë, n ë p y li m uiui të luftohet më mirë. (Sipo ’) Kaq thjesht
s ’m u n d tëflitet. Po a duhet tëfiihet, ashtu zbuluar? Fiiioi të errej dhefshalarët
me shata në krahë u ni.sën. Nisi të agonte.
3. Fjali njëkrvegjvm tyrëshe me gjym tyrë kryesore të
shprehur me emër (fjaiitë emërore!
Fjali em ërore quhet fjalia njëkryegjymtyrëshe që pohon praninë.
qënien e sendit ose të fenomenit të emërtuar nga gjymtyra kryesore e fjalisë
ose tërheq vëmendjen mbi të. Kjo. gjymtyrë shprehet me një emër në rasën
emërore ose. në rastin e dytë, me një emër të shquar të rasës emërore të prirë
nga pjesëza treguese ja:
Heshije. Pastaj diçka lëviz. Natë. Slti Era fiy n me tërhim. Verë e
thatë. A rat sikur rëndojnëpër një pikë ttjë. Mars i vitit 1918. Ja skatërva m ,ja
edhe stoli
Predikativiteti në fjalitë emërore shprehet me anë të intonacionit. Në
sajë të tij fjala pushon së qeni vetëm fjaië dhe bëhet fjali etnërore, jep një
mendim të plotë. Zakonisht këto fjali kanë intonacionin e fjalisë dëftore: Natë!
(-E sh të natë), Dimër (Eshtë dimër. Po tani është dimër!)
Fjalitë emërore pohojnë ekzistencën e sendeve e të fenomeneve për
kohën e tashme.
Në rolin e fjalive emërore dalin emra në trajtë të pashquar, të
pashoqëruar nga nyja joshquese, përveç fjalive emërore treguese që dalin me
emër të shquar, të prirë nga pjesëza treguese ja:
Fjaiitë emërore mund të jenë të pazgjeruara ose të zgjeruara me fjalë
l-'JALITË N.IËK RYI-XiJYM'l'YRËSHt-: 393
të tjera. Gjymtyra kryesore e tyre mund të marrë një përcaktor - mbiemër. por
edhe emër në rrjedhore:
U mërzita. Vend i shkretë. Mëitgjez i kthjellët e i shndritshëm . Ditë
dimri.
Sipas përmbajtjes së tyre fjalitë emërore ndahen në: a) fjali emërore
përshkruese.b) fjali emërore treguese.c) fjali emërore emërtuese
3 .1. Fjalitë emërore përshkruese - përbëjnë grupin më të madh të
fjalive emërore. Këto fjali përdoren në ato raste kur duam të tregojmë
ekzistencën. qenien e ndonjë fenomeni. sendi fakti. Këto janë quajtur edhe
“fjali emërore ekzistenciale" ose të "qenies". Në këtë grup përfshihen fjalitë
emërore që përshkruajnë fenomene të natyrës. mjedisin e rrethanat. pamjen e
jashtme të qenieve të gjalla: këtu përfshihen ,së fundi, edhe shënimet teatrore
(përshkrimet iakonike të skenave etj).
M brëm je dhjetori. Kaiimtarë. Dimër. M ot i kthjellët. Tej në faqe të
Gramozit. endet një ajër i iehtë në ngjyrë tymi. 9 sh kurt 1944. Festë e m adhe
efitores. Përshëndetje, përqafime, puthje, iot gëzimi. M brëmje (Skenaparaqit
odën e ngrënies të upartamentit të l 'usiiii) (- E do njeri fjalën'.‘ - pyeti Thomai).
Heshtje
Fjalitë emërore mund të përsëriten: kjo është një mënyrë përtë treguar
ekzistencen e një sasie të madhe të sendeve fenomeneve etj.:
Male, mate, male.
3.2. Fjalitë em ërore treguese tregojnë një send që është i pranishëm.
Këto fjali tërheqin vëmendjen për ekzistencën e një sendi që ndodhet
përpara.Ato karakterizohen nga pjesëza treguese ja . Në të folur shpesh
shoqërohen ine gjeste:
Shpeshtuam hapat. Ja rrugica. ja shtëpiu Djali qëndroi dhe nuk eci
më tutje. Ju shtëpia e Shpresës së bukur.
3.3. Si fjali emërore të quajtura emërtuese merren herë-herë
emërtiinet gjeografike. emërtimet e institucioneve të dyqaneve etj. Edhe këto
nëpërmje emërtimit tregojnë ekzistencën. qenien e një sendi. Shprehen me
emra a togje emërore: Mobileri. Enë kuzhine. Kaje. Konfeksione të gatshme.
Bonboneri. Teatri Popullor. Universiteti Tiranës.
Fjalitë emërore emërtuese gjejnë përdorim në gjuhën e shkruar. Ka
studjues që këto emërtiine nuk i pranojnë si fjaii.
Disa trajtojnë si fjali emërore ose u japin interpretim të dyfishtë fjalive
të shprehura me një eniër a tog emëror të pashquar: - Çudi! - tha me vete.
Ç ’pam jei
394 K R E U XVIII

Shënim: Nuk janë fjali emërore emrat e rasës emërore që

nuk shprehin pohime, po japin vetëm përfytyrimin e një sendi
Nënë, nënël Sa fia lë e ëmbël!

Fjalia emërore mund të jetë fjali e pavarur, e mëvetësishme, fjali

kryesore e një periudhe me nënrenditje, por asnjëherë fjali e varur. Në ndonjë KREU X IX
rast mund të kemi fjali emërore të bashkërenditura.
Ja edlie gryka, ja spangoja me të cilën ishte qepnr.
Fjalitë emërore janë karakteristike sidomos për gjuhën e shkruar.
Ato përdoren kryesisht në stilin e letërsisë artistike. Në stilet e tjera takohen
më rrallë. Fjalitë emërore treguese përdoren shpesh edhe në gjuhën e folur. FJALITË E PAPIOIA
Fjalitë emërore e bëjnë përshkrimin lakonik. Në këtë mënyrë
shërbejnë si mjete të rëndësishme stilistike.

1. Nocione t ë përgjithsfim e

Fjali të paplota quhen ato fjali që kanë ndërtim gramatikor të paplotë

për shkak të mungesës së gjymtyrëve, kryesore ose të dyta, të cilat, edhe pa u
shprehur, bëhen të qarta nga konteksti ose situata. Gjymtyrët e pashprehura
nënkuptohen lehtë. Ato marrin pjesë në formimin e fjalisë, çka shpesh duket
në format gramatikore të gjymtyrëve të shprehura, në mundësinë që kanë
këto gjymtyrë për t’u iidhur me gjymtyrët munguese; madje është pikërisht
kjo mundësi që i bën fjali disa fjalë a ndërtime të shkëputura: Ta dinte emrin
e vërtetë Miti? - Ma dinte...- Po zyrën? (- Po zyrën a ta dinte?) - E ihe zyrën
(=Edhe zyrën ma dinte). Paplotësia e ndërtimit gramatikor nuk i pengon Ijalitë
e paplota, që mund t’u referohen Qalive të plota dykryegjymtyrëshe, por edhe
njëkryegjymtyrëshe të shërbejnë si njësi kumtuese, përderisa mungesa fonnale
e gjymtyrëve nuk cënon karakterin e mbaruar e të përcaktuar kuptimor të
tyre:
Ku jem i? - N ë Elbasan. - Arntë! Arntë! - thërritja mes turmës. Ishin
ditët e zym ta të prillit 1939.
Fjalët e nënvizuara më lart kryejnë punën e një fjalie, sepse pranë
tyre nënkuptohen lehtë edhe gjymtyrë të tjera: N ëElbasan (-J e m i në Elbasan).
Armë! (=Duam armë!) Fjalët në Elbasan dhe armë ruajnë po ato funksione
gramatikore dhe kanë po ato forma gramatikore që do të kishin edhe në fjalitë
e plota përkatëse.
Fjalitë e paplota funksionojnë si të tilla (d.m.th. si fjali) vetëm në
396 K R EU XIX
sajë të disa faktorëve gjuhësorë e jogjuhësorë, që i bëjnë ato të kuptueshme e
kumtuese, me gjithë paplotësinë ndërtimore të tyre. Këto faktorëjanë: konteksti,
situata, njohuritë e bashkëfolësve, intonacioni, deri diku gjestet dhe përdorimi
i përhershëm, i shpeshtë, i ndërtimeve. Më të rëndësishmitjanë konteksti dhe
situata; intonacioni e sjestet përgjithësisht veprojnë së bashku me faktorë të
tjerë.
Së pari, në një fjali mund të mos thuhen një ose më shumë gjymtyrë,
kur janë përmendur një. herë në kontekst (në fjalitë e mëvetësishme më të
aferta ose në periudhë), p.sh:
Ktt e shpie? N ë mulli? - N ë muili! - u përgjigj mësuesi. Ata sapo
ishin takuar te porta: ai kthehej nga pazari, kurse ajo nga biblioteka, ku
kishte marrë disa libra.
Së dyti, në një fjali mund të mos thuhen një ose më shumë gjymtyrë,
kur janë të qarta nga situata, nga rrethanat, në të cilat zhvillohet ligjërimi:
(Nga iarg p o vinte një ihaurim ë e mbytur. Në trotuar dikush ngriti
kokën drejt qiellit. Një ushtar vuri dorën si strehë në ballë dhe po yështronte.)
- Aeroplanë! - tha lliri. - Dy kafe! - bërtiti Dini, porsa hymë në klub. (Hyn
gjyshi) Nusja: LJa! Babai! (E përshëndet)-.
Njohuritë e përbashkëta që mund të kenë bashkëbiseduesit për
çështjen për të cilën po flitet, e bëjnë të panevojshme ndonjëherë shprehjen e
ndonjë gjymtyre ose të disa gjymtyrëve, lejojnë që të kapen mendimet e njëri-
tjetrit dhe me fjali të paplota.
Intonacioni mund të na bëjë të ditur herë-herë se kemi të bëjmë me
një fjali dhe jo me një fjalë a një togfjalësh pa vlerë kumtuese; i tillë është
intonacioni i mbarimit:
Gëzim Myzeqari! - thirri papritur Zeft.
Intonacioni, edhe me pauzën që mund të bëhet në vendin e gjymtyrës
së pashprehur, mund të jetë tregues i paplotësisë së fjalisë:
A ta kanë rrahur rëndom rrugën e Semanit, në (...) të Fierit.
Kur mungojnë faktorët e sipërpërmendur, të njëjtat ndërtime s ’e kanë
vlerën e fjalisë, dhe mbeten si togfjalësha a fjalë që nuk shprehin një mendim
të plotë, nuk shprehin kumtim.
Ka edhe ijali të një tipi tjetër, ku nuk thuhet kallëzuesi, megjithëse ai
nuk përmendet asnjëherë në kontekst, nuk nënkuptohet as nga situata, as nga
gjestet që shoqërojnë të folurit. Fjali të tilla mund të kumtojnë diçkatë caktuar,
sepse nga përdorimi i shpeshtë vlera kallëzuesore e ndërtimit është bërë e
njohur, ndërsa kallëzuesi është bërë jo i domosdoshëm:
Luli e tha fa q eza se artikuUi ishte një lëvdatë e pacipë. “P eshku ttë
FJALITË E PAPLOTA 397
det, tigani në zjarr” - ia këputi ai.
Krahas këtyre faktorëve të rëndësishëm, ka raste kur në fjalitë e
paplota mungesa e gjymtyrëve është e kushtëzuar nga përdorimi i gjesteve në
ligjërim.
2. Fjalitë e paplota, si shihet, janë mjaft të ndryshme, si nga faktorët
përcaktues, ashtu edhe nga forma e tyre.
Dallohen,së pari, dy kategori të mëdha: a)fjalitë e paplota të mirëfillta,
ku gjymtyrët e pashprehura nënkuptohen nga konteksti, situata e ligjërimit,
përvoja e bashkëfolësve, gjestet, dhe b) f a h t ë eliptike, ku nuk shprehet
kallëzuesi, për të qenë lakonik e sepse është bërë shprehi nga përdorimi i
shpeshtë i tyre, siç ndodh sidomos në proverba e në thënie:
Mjeku hyri brenda. Ndezi dritën. Nga larg dëgjohej një zhurmë e
fortë. Erdhi. (thanë dy fëm ijë me një g o jë për trenin q ë p o fu te j n ë stacion).
Sltiu në korrik, misri me shitiik. M ë m irë tani se nesër.
2.1. Fjalitë e paplota të mirëfillta ndahen sipas faktorëve që i
kushtëzojnë, në fjali të paplota të kontekstit, dhe në fjali të paplota të situatës.
Fjalitë e paplota eliptike dallohen mjaft nga fjalitë e paplota të
mirëfillta, prandaj shumë gjuhëtarë i trajtojnë më vete, jashtë kuadrit të fjalive
të paplota. Ato do të trajtohen te fjalitë e paplota, se edhe atyre nuk u shprehet
një gjymtyrë (kallëzuesi). Kallëzuesi s’është nevoja të shprehet, por megjithatë
ai merr pjesë në formjmin e këtyre fjalive:
2.1.1. Fjalitë e paplota të kontekstit. Të tillajanë fjalitë me gjymtyrë
të pashprehura, që janë përmendur një herë më parë:
Kush t ’i ka mësuar këto? - M ësuesi,- u përgjigje djali.
Në këtë shembull fjalia e paplotë M ësuesi mund të plotësohet: “Këto
m ’i kam ësuar mësuesi”, pra kundrina e drejtë këto, kallëzuesi kam ësuar, dhe
kundrina e zhdrejtë më, meqënëse janë thënë një herë në fjalinë e mëparshme,
nuk përsëriten në përgjigje.
Fjalitë e paplota të kontekstit janë shumë të përdorura, ato përbëjnë
grupin më të madh, më të zakonshëm, të fjalive të paplota:
Miti. (= Ej, mik! Si të quajnë?) - Gano! Po ty?) - M arko! (- Gjyshe,
si do ta pakësojm ë ujin?)- M e kova, bir. Një ditë punonte arat e tij e një ditë
ato të Shores. Mbetën shtang, unë më fo r t se të tjerët.
Në fjalitë e paplota të kontekstit dallojmë: fjalitë e paplotatë ligjërimit
dialogjik; fjalitë e paplota në kuadrin e periudhës; fjalitë e paplota të
kushtëzuara nga fjalia e mëvetësishme ose periudha e mëparshme.
Fjalitë e paplota të ligjërimit dialogjik janë shumë të përdorura dhe
të ndryshme. Përdorim të gjerë gjejnë ato në përgjigjet e fjalive pyetëse,
398 KR EU X IX
pikërisht në përgjigjet e pyetjeve të pjesshme dhe në përgjigjet e pyetjeve ku
kërkohet vërtetimi a mohimi i diçkaje për të cilën pyetet:
- Ku të vemi? pyeti Rustemi. -Te a ig u ri atje te gërm adhat e mullirit.
Po a kanë kompetenca këshilltarët? Kanë, bile edhe shumë.
Pyetjeve të pjesshme, kur pyetet për një element të një fakti, për
autorin e një veprimi ose bartësin e një tipari, për objektin a ndonjë rrethanë të
një veprimi, për karakteristikën e një sendi, duke përdorur përemra e mbiemra
pyetës dhe ndajfolje pyetëse si: kush, cili, ç, sa, kë, kujt, i kujt, kur, nga, si, pse
etj. u jepet zakonisht përgjigje me fjali të paplota. Shprehet vetëm gjymtyra,
për të cilën bëhet pyetja, që mund të shoqërohet nga fjalët përcaktuese të saj;
nuk përsëriten gjymtyrët që janë të njëjta me ato të fjalisë pyetëse:
Kushje ti? - N jë shok i tij, Alekoja. Cilije ti? - Qemaii, ore, Qemal
Orhanaj. Ç ’do prej meje? - Asgjë.
Ç'presim? - pyeti Axhë Jazi. - Urdhërin, axhë. - Kë ke ti më afër se
mua? - Asnjë. - Po kuje infermier. - N ë Dibër.
Kur pyetësi kërkon të sigurohet për autorin ose objektin e një veprimi,
për rrethanat a një tipar, duke kërkuar prej bashkëbiseduesit vërtetim a mohim
të mendimit të shprehur prej tij në formë ijalie pyetëse, në përgjigjet, më të
shumtën, shprehet vetëm gjymtyra për të cilën pyetet e shoqëruar herë-herë
nga pjesëzat po, jo:
Në Vlorë ka shkuar Skënderi? -N ë Vlorë. ( - Po, në Vlorë - Jo, në
Shkodër). Djali ta ka thënë ty këtë? - Djalu
Fjalitë e paplota në dialog mund të dalin edhe si fjali pyetëse. Së
pari, për të mos përsëritur gjymtyrë të shprehura në ijaiitë a periudhat e
mëparshme:
- E, moj Urani, si u ndatë ju andej? - Mirë, mirë. Po ju ? - Hajde të
shkojmë. - Si? Ku?
Mund të kemi një ijali pyetëse të paplotë në të cilën, pas një pyetjeje
të pjesshme, të kërkohet vërtetimi a mohimi i një elementi të një fakti:
Kush lëshon dritë? - Natën? - epyeti një tjetër. - Kush të kafolur ty
për këtë? Petriti? Për atë do ta ketë, - shtoi Vera. - Për kë, p ë r Sulën?
Kur pyetet për të zgjedhur midis dy a më shumë sendeve të shprehura
me gjymtyrë homogjene, përgjigjja merr formën e një fjalie të paplotë të përbërë
vetëm prej njërës nga këto gjymtyrë:
Ç 'është ajo në kodër, kalë apo njeri? -N jeril i thashë. -Në se shtive,
o Malush Gashi, ore? N ë ujk apo në shpend? - N ë shpend, në shpend, - u
përgjigj zëri i Malushit.
Fjalia e paplotë pyetëse mund të rimarrë një gjymtyrë të fjalisë pyetëse
FJALITË E PAPLOTA 399
të thënë prej bashkëbiseduesit. Kjo ndodh kur ajo që është e qartë për folësin '
e parë, s’është e qartë për tjetrin, i cili pyet për të marrë sqarime për pyetjen e
bashkëbiseduesit a për një element të saj. Po ashtu, kur bashkëbiseduesi reagon
ndaj përmbajtjes së kumtimit të shprehur prej bashkëbiseduesit ose një elementi
të saj ose kërkon sqarime të mëtejshme për të a një element të tij:
D o të takosh dot me plakun apo jo ? -Me cilin pla k ? - u habit
komandanti. Po shokun ku e ke? - Shokun? Cilin shok, more?
Po çupa a e ka parë atë? - pyeti Liria. -Çupa? Po. - Edhe ti ke faj,
edhe Rustemi kaf a jp ë r këtë gjendje... - Faj? - Faj, se p a k kenipunuar. - Ata
qenkan, ata. Tre kuaj dhe dy njerëz. -Pse dy? Duhej të ishin tre. Ndizni zjarrin,
atë të bëni. - Zjarrin? - thirri Malushi e u habit.
Fjalitë e paplota të kontekstit mund të jenë edhe të ligjërimit
monologjik. Mund të mos përsëritet një gjymtyrë që është shprehur në fjalinë
e mëparshme:
Bora, ka punën e saj, ne tonën, - nguli këmbë Hamdiu. Leshrat i kish
të verdha, ballin të gjerë, vetullat të gjata e të holla, si dy harqe - tha me vete
piktori.
Mund të mos përsëritet një gjymtyrë e shprehurjashtë periudhës, në
fjalinë e mëvetësishme a në periudhën e mëparshme:
- Unë kam ditë që mezi i përdor gishtat. - Dhe unë, - shtoi Rustemi.
Djali e lexoi broshurën me etje të madhe. Gjatë leximit shpeshherë tundte
kokën dhe kërcënonte veten me grushta. Edhe në gjumë.
Shënim. Në periudhë kryefjala e përbashkët e disa fjalive
të pavaruara të bashkërenditura a asindetike, dhe kryefjala e
përbashkët e fjalisë kryesore dhe e fjalisë së varur ose kryefjala e
përbashkët e dy a më shumë fjalive të varura nuk përsëritet zakonisht,
po shprehet vetëm njëherë. Mospërsëritja e kryefjalës në periudhë
nuk i bën ato të paplota sepse ato shpesh herëjanë të vetme ndërtime
të mundshme. (Shih edhe pikën ç) më poshtë).
Shqiptari në kurth s 'hyri, s ’e shpërdoroi Shqipërinë, kurrë
nuk e hum bifuqinë. Coli e merrte me m endse kush do të ishte shoku
i Petritit, se kish rënë n ë erë të lidhjeve të këtij me Jaço Nuren, të
cilin e vështronte si njeri qesharak e të marrë.
2.1.2. Fjalitë e paplota të situatës
Fjali të paplota të situatës quhen ato fjali ku gjymtyrët e pathëna
400 K R EI J XIX
bëhen të qarta nga rrethanat në të cilat zhvillohet ligjërimi:
Trokëlliti porta me rrëmbim. - Xhaxhoja, - tha nëna. - Po a njiheni
me shokun? Kom pozitori Jatti Zara. Postieri trokiti e shtyu derën, aq sa fu ti
brenda kokën e thinjur dhe dorën e zeshkët gjithë damarë, në të cilën mbante
një copë letër të vogël. - Një' telegram për ju , doktor, urdhëroni. Atëherë
Nebiu mbushte pazarin me thirrjet e tij: “Hajde, ujë, ujë tëfreskëtpusi! Hajde
ujë, ujë taze!” - Për ku kështu dajë - e pyeti komnadanti i kompanisë. - Bimi
ky? - murm uriti me vete Hyseni, duke dalluar veshjen prej katundari të të riut,
sidomos këpucët. Qershi të mira! Urdhëroni myshterinj, - dëgjoi së largu
Arta zërin e dashur të pionierit. - I ka plasur tëmthi. Ndiltmë! mlihmë! -
Bukën! - urdhëroi i zoti i shtëpisë. Përpara shokë! N ë sulm, vëllezër!
2.1.3. Fjalitë e paplota sipas gjym tyrës së pashprehur.
Sipas gjym tyrës ,së pashprehur dalloh en:fjalitë e paplota pa
kryefjalë, a to pa kallëzues, fjalitë e paplota pa një gjym tyrë të dytë. Nga
përbërja e tyre ato mund të dalin në forma të ndryshme. Mund të mos shprehet
një gjymtyrë ose disa gjymtyrë. Mund të mos shprehen ndonjëherë as kryefjala
dhe as kallëzuesi, po vetëm një gjymtyrë e dytë. Mund të mos shprehet gjymtyra
e përcaktuar dhe të dalë vetëm gjymtyra përcaktuese në formën e kërkuar nga
funksionj i saj.
2.1.3.1. Te fjalitë e paplota pa kryefjalë përfshihen fjali të paplota
të kontekstit ose të situatës. Fjalitë me mungesë të kryefjalës mund tëjenë ose
vetëm me mungesë të kryefjalës ose me mungesë të kryefjalës e të këpujës
njëkohësisht. Dallohen një sërë llojesh:
2.1.3.1.1. Fjalitë e paplota të kontekstit, kryefjala e të cilave është
thënë në tjalinë e mëvetësishme a në periudhën e mëparshme, është shprehur
vetëm kallëzuesi (foljor ose emëror), ose kallëzuesi së bashku me gjymtyrë të
tjera:
Një qen lehu. Vajza qëndroi në vend. Priti. Po as qeni e as ndonjë zë
tjetër nuk u ndie më.
Mund tëjetë shprehur vetëm pjesa emërore e kallëzuesit (me mungesë
të kryefjalës dhe të këpujës);
- Të kujtja në këto? - Të tuat! - Pse, ç ja n ë ata - ep yeti ajo e habitur.
-Gazetarë, - tha shoferi trupmadh. - Sa është ora? - pyeti shoferi. - Tre, - tha
mjeku;
2.1.3.1.2. Fjalitë e paplota të kontekstit brendaperiudhës asindentike
a periudhës me bashkërenditje, ku kryefjala e përbashkët e dy a më shumë
fjalive shprehet vetëm një herë në fjalinë më të parë dhe nuk përsëritet në të
FJ ALI TË H P A P L O T A 401
tjera:
Oentë u tërbuan fare: Ckërm itnin dhëm bët nën portë m e angullitje
e të lehura të egra. Skënderbeu u gëzua, shqiptarëi i m blodhi i vështroiposi
dragua, trimëri nëshpirt u hodlti. Një zog kishte qëndruar mbi tel dhe këndonte
m e tërëfu qin ë e tij:
2.1.3.1.3. Fjalitë e paplota të kontekstit zakonisht të varura në
periudhën me nënrenditje:
M ariau u l t ’im errtep la ku tsh a m in ën g a dora. Hekuri, sa m ë sh u m ë
punohet, aq më shum ë zbukurohet. Lumenjtë vinin të rrëmbyer, sa n u k
kapërceheshin dot. S ip a Skënderbeu që nuk erdhi ndonjë ushtri turke gjer në
fu n d të vjeshtës, shkoi nga Dibra n ë Pulat. S a p a ujkit q it ndanë qetë, arm ikut
iu hodh;
2.1.3.1.4. Fjalitë e paplota të situatës, kryefjala e pashprehur e të
cilave është një send a person i njohur, që pritet të vijë; është shprehur vetëm
kallëzuesi:
- Po vjeit! Po vjen! Vallet u prenë.
2.1.3.1.5. Fjalitë e paplota të situatës që paraqisin një person a një
send, si kryefjalë e tyre nënkuptohet një përemër; është shprehur vetëm pjesa
emërore e kallëzuesit emëror:
Gjer te përroi ata nuk folën. Duke qëndruar buzë përroit, më të dalë
të arës me misër, vunë re që në një shtëpi të vetmuar, përtej hendeqeve e
ledheve, u ndez një dritë dhe u shua përsëri. - Shtëpia e Gurit! Shikojeni!
A rtist i përsosur! Po mua s ’ma hedh dot!;
2.1.3.1.6. Fjalitë e paplota të situatës që tregojnë vlerësim; kryefjala
e pashprehur është përemër; është shprehur vetëm pjesa emërore e kallëzuesit:
U ula menjëherë ndenjur, sepse kisha dëgjuar babanë që thoshte se
"sado i egër që të je të qeni, po të ulesh ndenjur, mtk të h a ”.. Dokrra. Më
hëngri. Tëftohtët me të ftohtë, të nxehtët me të nxehtë dhe vera e mbrëmshme
në verën e sotme. Abece e njohur.
Këto fjali të paplota shoqërohen ndonjëherë nga vetë fjalia e plotë:
Kulm i, ky është kulmi! - shtoi ajo duke u ngashëryer.
Në këtë grup hyjnë edhe fjalitë e paplota thirrmore të vlerësimit, të
shprehura nga përemri pyetës ç e nga një emër, si edhe fjalitë e shprehura nga
ndojfolja sa+mbiemër ose sa+ndajfolje:
Sokoli me shokët p o krasitnin pem ët përreth. Liza qeshi dhe i erdhi
mirë. - Ç ’djem!, - mendoi. - S a i m irë! - psherëtiu vajza, kur u humbi nga sytë
djatoshi, Sa larg!
Me tipin e fjalive të vlerësimit afrohen edhe fjalitë e paplota të situatës
402 KR EU X IX
që shprehin një sharje; kryefjala e pashprehur është përemër; është shprehur
vetëm pjesa emërore e kallëzuesit:
- Krim inell -briti edhe një herë Blerta, pastaj uzhdukfare. Rreshteri
kish nxjerrë nga këllëfi revolen dhe, duke iu drejtuar herë njërit e herë tjetrit,
çirrej e gërthiste: -Harbutël
Shënim. Fjalitë e paplota të këtij tipi shoqërohen herë-herë
me përgjegjëset e tyre të plota.
- Faqezil Ti je faqezi.
2.1.3.2. Fjalitë e paplota pa kallëzues përbëjnë grupin më të madh
të Qalive të paplota. Fjalitë e këtij tipi përcaktohen nga konteksti ose nga
situata dhe shprehen me gjymtyrë të ndryshme. Mund të mungojë kailëzuesi
foljor ose kallëzuesi emëror. Mund të ketë ose vetëm mungesë të kallëzuesit a
kryengjymtyrës, ose mungesë të kallëzuesit e të kryefjalës njëkohësisht. Këto
fjali dalin në disa forma:
2.1.3.2.1. Fjalia e paplotë e kontekstit me kryefjalë të shprehur me
emër, të shquar a të pashquar, ose me përemër:
- Kush ishte? - p yeti ajo përsëri. - N jë sitok, -thashë unë. Dikush
psherëtiu. M base gjyshja. - Dhe ti Malush, ke dy letra. - Po unë? - pyeti
Martini. - Ti një, nga babai, na. - A nuk e shtyve ti nga ura? -Vnë?
Shënim. Në këtë kategori shtihen herë-herë edhe rastet kur
kemi shkëputje të një a disa kryefjalëve nga fjalia a fjalitë e
mëparshme; kryefjala shoqërohet me ndajfolje a pjesëza:
Pas të deleguarit s 'u ngrit njeri të fliste. A s kryetari. Vendi
i parë, sigurisht, as që duhet menduar. A s edhe i dyti, ndoshta. Të
gjithë kthyen kokën andej. Edite unë. lliri i kishte sytë me lot. V në
gjithashtu.
Këto të mirren edhe si kryefjalë homogjene të shkëputura.
Fjalia e paplotë e këtij tipi mund të dalë edhe në kuadrin e periudhës,
pa u shkëputur më vete:
M ësuesi priti, klasa gjithashtu. A i ndryshoi ritmin e hapave, tjetri
gjithashtu. Plaku me dorën e nxirë e kish thënë emrin e tij, p o ashtu edhe
timin;
2.1.3.2.2. Fjalia e paplotë e kontekstit në kuadrin e periudhës
asindetike ose të periudhës me bashkërenditje: kallëzuesi i përbashkët i dy a
FJALITË E PAPLOTA 403
më shumë fjalive shprehet vetëm një herë e nuk përsëritet në fjalitë e mëpasme:
Tani priti një copë herë të dëgjonte atë zë, p o m ë kot. Dikiish më
zgjati një cigare të plotë, një tjetër kumbulla të tharta, n jë i tretë turshi ië
kripura shum ë. Shokët i kam mërzitur me sjelljen time, babanë gjithashtu,
veten m ë keq. Tomori është i bukur, Gjallica p o aq.;
2.1.3.2.3. Fjaliae paplotë e situatës me kryefjalë të shprehurme emër
zakonisht të shquar, ndonjëherë edhe të pashquar. Më të shumtën jepet emri i
personit a i sendit të shfaqur pa pritur, që identifikohet ose përcaktohet si
autor a pasues i një veprimi; fjalia ka kryesisht karakter thirrmor:
Nga larg vinte një britmë e zgjatur: “Partizanëtl Partizanët! U ngjita
me vrap në katin e tretë p ër tëparë. -Varka! - thirri i gëzuar Petroja dhe u
ngrit në këmbë. - Varka?! Ku? E sheh? Ku është? - thirri dhe Thomai. Rrudhi
vetullat e zeza e thirri: - Mitii! Po vjen Miti! -Filmi! film i! Erdhi film il Trarët
e dërrasave që digjeshin, kërcitnin. - Shkolla! Po digjet shkolla! Mbajtën
vesh, - O i zoti i konakut! - Njerëz! Ngrehu burrë se kush thërret
2.1.3.2.4. Fjali e paplotë e kontekstit a e situatës e shprehur me
kryeljalë dhe një rrethanor:
Kur iu afruam lumit, arapi u hodhposhtë. Edhe n ep as tij. Pasfushës
vinte deti. Dhe p as detit pafundësia.
2 .1.3.2.5. Fjalia e paplotë e shprehur me kundrinë përfshin disa tipa:
2.1.3.2.5.1. Kundrina e shprehur me një emër, të shquar a të pashquar,
që mund të ketë edhe përcaktorët e saj, përbën një fjali të paplotë nga konteksti:
E dini çfarë kishin bërë? Kanal! E ç ’kërkonte nëxhepat e tu? - Çelësat
e sëndukut.
2.1.3.2.5.2. Kundrinae shprehur me një emër, të shquar a të pashquar,
e shoqëruar ose jo me përcaktorë, ajo është zakonisht fjali e paplotë e situatës,
për nga tipi nxitëse, sidomos nxitëse-thirrmore:
I grisi këmishën aty ku dukeshin njolla gjaku dhe briti: -V jë! Ujë të
valuar! Piceta të pastra! Lavdi! Çantën! - Çantën! - Çantën! - Bëmë gati
hejbet p ër rrtigë! - tha befas ai. -Si? - e pyeti e shoqja, përm es ngashërimeve.
-Hejbet! - O bobo! - ia bëri befas - Zalo! Gjymin! Nisi të rrjedhë rakia! Dy
kafe të rënda! - tha Xhemali.
2.1.3.2.5.3. Kundrina e shprehur me emër të pashquar që shënon
sendin që ofrohet për të shitur, përbën një fjali të paplotë të situatës, të karakterit
dëftor- thirrmor:
Pastaj pam ë shitësit e tjerë ambidantë, që thirritnin: “Hashure! ”,
“salep të ngrohtë!” ose “cigare!”. Qershi të mira! Urdhëroni myshterinj, -
dëgjoi së largu A rta zërin e të vëllait.
404 K R E U XIX
2.1.3.2.5.4. Kundrina e shprehur me një em ërtë pashquar zë vendin
e një shprehjeje foljore, si p.sh. “Durim” (=bëj durim); “Kujdes” (=ki kujdes);
“Pikë” (=i vë pikë një çështjeje; mbyll një problem); ijalia më të shumtën
është nxitëse a nxitëse - thirrmore:
- D urim , o m ik, durim. Së shpejti të gjitha këto do të marrin fim d ! -
Kujdes! Këtn ka një gropë! Eshtë shnmë e gjerë kjo demokracia e sotme, mor
vëlla! P ikël;
2.1.3.2.6. Fjalia e paplotë kryesisht nga konteksti mund të jetë e
shprehur me një rrethanor (kohe, vendi, mënyre, shkaku etj.):
- Kur më në fu n d do të vijnë ndihmat? - Sot, - tha ajo. - Kushedi kur
do të takohemi tani. - N ë vitin 1994. - Mirë, -tha mjeku. - Po nga se ankohet?
- Nga barku. - Ku do të shkosh Verkë? -Asgjëkundi! - Po si i ndave ti tullat?
- Barabar, - tha fshatari. - M e copë.
Ka edhe fjali të paplota nxitëse të situatës të shprehura nga një
rrethanor vendi:
- Përpara! - thirri Ganiu. Lumta ngriti revolen lart dhe thirri me zë
kumbues: - Pas meje, doktor! M bi ta, o shokë, thërriti ai.
Mjaft përdoren fjalitë e paplota të kontekstit të shprehura nga një
ndajfolje pyetëse:
- Do të t 'i dërgojmë. Kur? - Se si më dukej tcmi. - Si? - Nuk më shkon
në rregull nafta, - i tha përnjëherësh e me gojë plot traktoristi. - Pse?
2.1.3.2.7. Fjalia e paplotë mund të jetë e shprehur edhe me një
rrethanor bashkë me një gjymtyrë tjetër:
A ty - këtu ndaleshin e merrninfrymë në këmbë, s e s ’kish ku të uleshin.
Kudo borë. N ga t 'ia mbaja? Isha zënë si në lak, si të thuash. Kudo ujë, kudo
shi, kudo bubullima.
2.1.3.2.8. Fjalia e paplotë e kontekstit shprehet edhe me një përcaktor
ose me një përcaktor të shoqëruar me gjymtyrë të tjera:
- Mos u tremb. S ’ka asgjë. Një enë me ujë. - T ënxeh të? Ç ’natë - tha
përsëri ëndërrimtari dhe psherëtiu. - E bukur, e fto h të. Pa më thua, shoku
Babush, cili kom andant ju paska fo lu r mbrëmë për mua? - 1 grupit, m ore!
2.1.3.2.9. Ka fjali të paplota të kontekstit a të situatës të shprehura
edhe me një fjalë a tog të ndërmjetëm ose me një thirror; ndër fjalët e
ndërmjetme, më kryesore janë: vërtet, mbase, ndoshta, domosdo, kushedi:
- Kjo është shenjë lufte. - Ndoshta. - Besnik, u lirua Agimi! - Vërtet?
- A kishte ndonjë lidhje në mes të diellit që p o shuhej, e vajzës, që po ndizej
flakë? - Kush e di! Nuk e di se si ka qënë dikur, po tani më duket se punët
s ’na venë keq. Përkundrazi.
FJALITË E PAPLOTA 405
2.1.3.2.10. Thirrorët - Ijali kanë një përdorim të gjerë si ijali të paplota.
Me anën e tyre zakonisht thirret ose qortohet një person:
Njëri nga oficerët thirri në mes të oborrit: - Skënder Shpata! - Çun!
O çun! Unë u ngrita nga vendi kokulur. Shpesh Roza e shikonte me qortim
dhe i thoshte vetëm kaq: “L avdi”! Çupa! - thirri gjithë inat brigadieri, p o zëri
nuk i doli i ashpër.
Këto fjali merren prej disave si fjali të pagjymtyrëzueshme.
2.1.3.3. Krahas tipave të fjalive të paplota, ku përveç këpujës,
mungojnë edhe gjymtyrë të fjalisë, ka në gjuhën shqipe edhe disa tipa fjalish,
ku mungon vetëm këpuja; mund të përcaktohen nga konteksti a nga situata.
Dalin në disa forma:
2.1.3.3.1. Janë shprehur kryefjala dhe pjesa emërore e shprehur me
mbiemër; këto fjali shërbejnë për të përshkruar:
Dritaret ishin të hapura. M ollët të lulëzuara. Mali ishte shumë i
përpjetë. Udha e ngushtë;
2.1.3.3.2. janë shprehur kryefjala dhe pjesa emërore e shprehur me
emër; këto fjali shprehin habi:
- Më fa l që po ta them, po ti j e një pikë burokrati, sa s ’të gjendet
shoku! - tha Liza. Unë burokrat? - tha ai duke lëshuar degët. Bimi vuri dorën
mbi vetulla dhe e shikoi tjetrin me vërejtje: - Shih, shi! Selantiu ky? Po ti nga
dole këtu?
2.1.3.3.3. fjalia përbëhet nga pjesa emërore e kallëzuesit e ndjekur
nga kryefjala; rendi është i ngulitur; shprehet një konstatim:
Vende të ashpra ato. Botë kjo, -të thashë, - dy veta nj_ë hall s ’e kanë.
2.1.3.3.4. këpujaja m mund të mungojë edhe në ndërtime me përsëritje
dhe në njësi të qëndrueshme:
- Lëri ato. Nderi është nder, zakoni zakon! (Po do të bëhen arat
kullota? Po le të bëhen të gjitha kullota, atë duam ne çobanët.j S hëndoshë
bagëtia.
Shënim. Nuk kemi fjali të paplota në rastet kur në vend të
këpujës ja m përdoret viza.
Qershori - m uaji i korrjes së grurit.
2 .1.3.4. Në fjali mund të lihen pa u shprehur edhe gjymtyrë të dyta.
Mund të mos shprehen kundrina, rrethanori etj. Shpesh gjymtyrët e dyta
m'ungojnë njëkohësisht me gjymtyrët kryësore:
- Ju duhet të keni dhembje, he burra! - Po u n ë kam , - m ezifoli Majsi.
406 K.REU X IX
(A ke të njohitr nëfshat?) - Kam, upërgjegj djali. - Ata dyfekë që ranë mbrëmë
e plagosën /lirin? - A ta (=Ata e plagosën) - Domethënë ti nuk e ke parë
asgjëkim d në lagje. -Asgjëkund. ( = Asgjëkund nuk e kam parë.) - Asnjeri s 'e
ka parë? - A snjeri (-A sn jeri s ’e ka parë).
2.2. Fjalitë eliptike
Fjalitë eliptike janë fjali të një tipi të veçantë, specifikë ndërtimore e
të cilave është mungesa e kallëzuesit. Kallëzuesi nuk përmendet në kontekst
sepse nuk është i domosdoshëm për të dhënë një kumtim të caktuar.
Këto tjali nuk kanë nevojë as për kontekst, as për situatë; kumtimi
realizohet me gjithë ndërtimin në tërësi. Kjo arrihet në sajë të përdorimit të
përsëritur, të shpeshtë, të ndërtimeve të tilla, të cilat zakonisht tregojnë thënie
e të vërteta të përgjithshme, përfundime të njohura. Këto fjali përdoren
veçanërisht në ijalë të urta, në maksima etj.
M emlja e s/iëmlosltë, p ër ditë të zezë! Sipas vendit edhe kuvendi.
Gjella tne kripë e kripa m e karar. M ë tnirë vonë se kurrë. N jë rrugë e dy
puttë.
Pranë këtyre tjalive mund të përmenden ijalitë që marrin formë të
paplotë për f i dhënë kumtimit një karakter më konciz, më të gjailë e më
shprehës; përdoren me këto synime në letërsinë artistike:
D itë m e rctd/ië kështu. Vapë e madhe anclej. M e vrap e u gjend në
han. -Po tani? - tha Pllatoni. -Po si kështu? - tha Martini, i habitur.
Në disa fjali mund të mos shprehet vetëm këpuja e kallëzuesit:
Shtëpi e m adhe kjo e gjatollinjve. Turp të gënjejmë.
K REU XX
F J A L Ifl 1 PMsJYi/ITYRËZUESHME (i)
1. Fjali të pagjymtyrëzueshme quhen ijalitë e përbëra prej një fjale
a një togu të pandarshëm që as nuk mund të vështrohen si gjymtyrë fjalie, as
nuk mund të zgjerohen me fjalë plotësuese; shprehin kryesisht pohim, mohim
e vlerësim modal -ekspresiv të një kumtimi të mëparshëm:
(- Prapë kërkuat armë?) -Po! (-Nuk ju dhanë?) - Jo. (Vajza nuk
është kthyer ende - tha gritaja, sikur ta kishte pyetur dikush - kanë mbledhje
në fabrikë) -Ou! - (tha burri). (Të shkonte nga tezja?) Bah! - Shëëët!
(pëshpëriti nëna. - A i seç ka sonte). (- E njeh?) S i jo !
Fjalitë e pagjymtyrëzueshme janë karakterstike sidomos për ligjërimin
e folur. Fjalitë e këtij tipi nuk kanë përdorim të mëvetësishëm, po shoqërojnë
një a disa fjali strukturalisht të gjymtyrëzueshme, duke u lidhur me të ose me
to për nga përmbajtja. Përdoren mjaft në dialog, sidomos në përgjigjet edhe
në monolog për të miratuar, për të kundërshtuar, për të vënë në dyshim një
thënie të mëparshme, për të reaguar, për të shprehur në mënyrë të ndjeshme
ndonjë gjendje afektive etj. Në gjuhën e shkruar ato i gjejmë kryesisht në
stilin e letërsisë artistike.
Fjalitë e pagjymtyrëzueshme formohen në radhë të parë me pjesëza,
ndër të cilat më kryesoret janë pjesëza e pohimitp o dhe pjesëza e mohimitjo,
1) Për këto fjali përdoren edhe termat “fjali të pazbërthyeshme” dhe “fjalë-
fjali”. Termi i fundit nuk i dallon ato nga fjalitë njëkryegjymtyrëshe të përbëra
prej një fjale të vetme, siç janë shpesh fjalitë emërore.
408 K R E li XX
me pasthirrma edhe me fjalë me përdorim pasthirrine:
Je i shqetësnar? Bah! Ç ’është ajo fjcdë? Hajt! Ngreu tashti.
Fjalitë e pagjymtyrëzueshme shoqërohen shpesh me fjalë a togje të
ndërmjetme dhe thirrorë.
- Sa e mirë që është! - tha Beni, kur Verka kish vajtur të merrte misër
përpujka. - Po, vërtet.-A gjetëngjë talente9 - P ë rfa ttë k e q ,jo , shokit drejtor,
- u përgjigj regjizori. - Ti j e Met Vorpsi? Po, o babë! -Ç 'u mbylle brenda
gjithë ditën. Di/ të luash me shokët. - Shët, gjyshe!
Fjalitë e pagjymtyrëzueshme mund të jenë edhe fjali të një periudhe
asindetike a me bashkërenditje ose fjali kryesore të një periudhe me nënrenditje;
ato mund të pasohen nga ijali të tjera që plotësojnë kuptimin e tyre ose e bëjnë
më të qartë duke e zbërthyer në formë të një fjalie të zakonshme.
Disa fjali të pagjymtyrëzueshme. si ato të pohimit e të mohimit. mund
të dalin edhe si ijali të varura në një periudhë me nënrenditje.
(E pyeta nëse do lë vintej Më tha se po.
2. Sipas kuptimit e funksionit që kryejnë në ligjërim, dallohen këto
grupe fjalish të pagjymtyrëzueshme: 1) fjali të pagjymtyrëzueshme pohuese;
fjali të pagjymtyrëzueshme mohuese; 2) fjali të pagjymtyrëzueshme pyetëse;
3) fjali të pagjymtyrëzueshme nxitëse; 4) fjali të pagjymtyrëzueshme thirrmore;
5) fjali të pagjymtyrëzueshme të përshëndetjes.
Shënim. Të njëjtat fjalë e togje, të shqiptuara me intonacion të *
ndryshëm dhe të përdorura në kontekste të ndryshme, mund të
funksionojnë si fjai të pagjymtyrëzueshme të tipave të ndryshëm.
Kështu p.sh. togu Jo. mor, mund të funksionojë edh si fjali e
pagjymtyrëzueshme mohuese edhe si fjali e pagjymtyrëzueshme
thirrmore:
- Do të gdhihem i këtu kujem i. - Jo. - Nuk qenka aq teveqel
sa m ’u dëftye mua. - Jo m ore! Nga e kuptove ti kaq shpejt!
2 .1 .Fjafitë e pagjym tyrëzueshm e të pohim it e të mohimit.
mund të jenë ose përgjigje pohuese a mohuese të drejtpërdrejta për një pyetje,
ose shprehin miratim a kundërshtim të folësit për diçka të thënë më parë. Janë
kështu të lidhura ngushtë me kontekstin dhe jashtë tij dalin të pakuptueshme.
Në funksion të fjalive të pagjymtyrëzueshme që shprehin pohim a
miratim, dalin ijalë e togje, si: po, posi, mirë. ëhë, pikërisht, si urdhëron, sijo,
pse jo , po sijo. patjetër, ashtu, sigurisht etj.
- Ç ’ke? Diç do ië më thuash? -Po. Ata kanë revolverë. - tha Ilir. -7
t;. lA U ! f E P A G J Y M T Y R Ë Z U E S H M E 409
pashë me sytë e mi. - Revolverë? -PosL -Domethënë je çuni i axhë Jazit tij? -
S i urdhëron! - Unë mendoj se nga dhjetë lekë të reja për shoq mjaftojnë. Si
thua? -Ehë, - ia hëri Beni. - Do ta mendqjmë çështjen me Ajetin dhe do të
përgjigjemi. -M irë! -buzëqeshi. Dekoja - Pse ty s ’tëpëlqen teatri? - iu drejtua
gjeologia shokut të saj. - Nuk ia ndien nevojën? -Sijo ! - tha tjetri. - Po dëgjo
se ç ’më ra ndër mend: të më shkntajë Neta një letër. Pse jo ? ! Këto ja n ë
rezervat? Kaq ja n ë m undësitë? Sigurisltt jo.
Fjalitë e pagjymtyrëzueshme të mohimit mund të shprehen me fjalë
e togje. si: jo, bah. aspak, në asnjë mënyrë etj.
- Nuk të bëri fja lë për komandantin Rrapo? - Jo, tha Spiroja. - Dhe
s 'ke menduar që ndonjë shok tjetër të mbante lidhje me të. -Jo. Atë ditç nuk i
dilej jashtë. Të shkonte nga tezja. Bah.
Pohiini e mohimi mund të përforcohen ine përsëritjen e pjesëzave
p o .jo \
- Besnik. Agimi. - Vërtet'? - Po, po. - Plumhi të goditi'? A të vrau
gjë... ? - J o ,jo , - u përgjigj ajo. - Unë do të rri këtu. - Jo. jo. jo. - Do të të ja p
ç 'të më kërkosh! - Jo e jo !
Ka fjali të pagjymtyrëzueshme të pohimit a të mohimit në të cilat,
bashkë me përgjigjen pohuese a mohuese, gjen shprehjen edhe qëndrimi
emocional i folësit: shqiptimi i tyre ndryshon sipas ngjyrimit emocional që
kanë. Të tilla fjali mund të jepen edhe me pasthirrma (si: hah etj.).
Fjaiitë e pagjymtyrëzueshme të pohimit a të mohimit, për qartësi më
të madhe e përforcim, mund të ndiqen nga fjalitë e zakonshme përgjegjëse:
- A shkojmë atje? - Mirë, Shkojmë - Ke qënë ti ndonjëherë në atë
fsh a t’? Jo, S 'kam qenë.
Fjalitë e pagjymtyrëzueshme të pohimit a të mohimit mund të shfaqin
pëlqimin a mospëlqimin e folësit ndaj asaj që thotë bashkëbiseduesi ose ndaj
asaj që thotë e mendon folësi:
-Ju duhet të keni dhimbje, he burral - P o,po, - m ezifoli Majsi. Demka
dhe nëna e tij, ç 'bënin vallë? .4 e ndienin renë kërcënuese që voziste mbi
qytet? Jo, jo... . A tregon kjo për një punë normale dhe pa ndalesa? Jo!
2.2. Fjalitë e p ag jym tyrëzueshm e pyetëse nxitin një përgjigje,
kërkojnë nga bashkëbiseduesi miratim ose jo të një pohimi a mohimi, shprehin
dyshim, mosbesim , habi, kundërshtim. Këto fjali shqiptohen me intonacion
pyetës.
Në funksion të fjalive të pagjymtyrëzueshme pyetëse përdoren rnë
shpesh këto fjalë a togje: po, jo . ap ojo , hë. e, çë. a, ashtu. ashtu ë, vërtet,
410 KRKU X X
mirë:
(-Nuk kërceve? Jo! Jo?) (Ju ejani më vonë) - M irë? (Thonë se edhe
gjetiu kështu bëhen. Nejse) Po hë? (Me Gencin u takove?) - Po. - H ë? (-Po
sikur të pyesin ku është çitni i filanit?) A ? (-Djall, o punë, asgjë s ’mora vesh,
- belbëzoi F ani i hutuar e i tronditur) - E? - e pyeti Bimi, i cilip o e priste. (- Vij
nga lcirgpërpunë) - A shtu? -tha ai me habi nëpunësi dhe buiëqeshi. - Vërtet?
Po ti s 'na e ke thënë kitrrë! (T 'i kish ndodhur gjë, do të kishim dëgjuar armë,
bomba). A po jo ?
2.3 Fjalitë e pagjymtyrëzueshme nxitëse shprehin thirrje drejtuar
bashkëbiseduesve përtë kryer a përtë tnos kryer një veprim. Në këtë funksion
dalin disa pasthirrina e fjalë të tjera të afërta me to që kanë vlerën e një foljeje
të tnënyrës urdhërore e që shqiptohen me intonacionin e fjalisë urdhërore: Më
të përdorshme janë këto: ssst, shëët, mos (mo) sus, tytssut, hopa, marsh, stop,
o burra (o burrani), hë-hë, p a hë, hajt etj:
-Sssst! - ia bëri plaku, duke vënë gishtin në buzë. - Po ti Dule, a i
pyete djemtë? -Sus, ntore! Djemtë do tëpyes unë! Në vendlëpërgjigjes, Luman
Bushi u bëri zë shoferëve: u hodh në një kamion dhe thirri: H opa - Disa zëra
gërthitnin njëherësh .Stoop. “Marslt qerrata” Ne ia kemi hipur trenit, kurse ti
me c/erre akoma! - Hë-hë-hë-hë, -ijepnin zemër njëri- tjetrit. Hajt! Fol tashti!.
Në këtë çasl ra telefoni e dora e njeriut instiktivisht lëvizi e kapi receptorin:
A lo o o o .... A të të them diçka?- Po, hë!
Me anë të një pasthirrtne nxitëse - pyetëse mund të nxitet tjetri të
flasë më tej a t ’i përgjigjet një pyetjeje:
H ë? - e pyeti:
2.4. Fjalitë e pagjym tyrëzueshm e thirrm ore bëjnë vierësim
emocional; ato shprehin qëndrim efektiv të folësit ndaj një thënieje, një sjelljeje
ndaj situatës ekzistuese në përgjithësi.
F ja litë e këtij g ru p i p ë rb ë jn ë g ru p in më të s h p e sh të të fja liv e të
pagjymtyrëzueshme. Këto fjaii shprehen me pasthirrma emocionale ose me
fjalë të afërta me to që tregojnë gëzim, kënaqësi, habi, keqardhje, mërzitje,
hidhërim, zemërim, urrejtje, inat etj.
Për kuptim in e drejtë të përm bajtjes së këtyre fjalive dhe për
interpretimin e saktë të këtyre si fjali të pagjymtyrëzueshme luajnë rol konteksti
dhe intonacioni me të cilin ato shqiptohen. Ndër të tjera, mund të përmenden
këto pasthirrm a e lokucione pasthirrmore që kryejnë punën e fjaiive të
pagjymtyrëzueshme emocionale: ah, oh, u, o,aa, oho, eh, ej (hej), oj, ou, heu,
FJALITË E P A G JY M T Y R Ë Z U E S H M E 411
oi, ua, bobo (obobo), bitbu, (pupu, popo, itpapu), hë, phu, uf, hë (hëm), more,
bre.jo more, mos more, urra, ehua, dre, qyqja, korba, vaj, medet, o lum nëna,
dreq o punë, djall o punë etj.:
- Ah! - tha Prela. - Si nuk e kapiplum bi!? - Ua!...- ia bëriZoga. - Po
tashti ç 'do të thotë bota? - Oh,oh,oh! - ia bëri njëplak. - Ku i shpien? Bobo!
Do t ’i vrasin - thirri p a e mbajtur dot veten Emira. Bubu! Edhe avokat Velon
më duket se e paskan vënë përpara. H eu! I paskeni rënë shkurt fa re! -Bre!...
Ky qenka tamam tanks! - tha njëri. - Qyqja! - thirri e turpëruar plaka. - Jo
m ore! Qenka çudi e madhe kjo. - E pe numrin e fun d it të gazetës? Na kanë
batërdisur. - Mos, more! - klithi. - Urraaa! - thirrën duke qeshur. Korha, moj
gra! - Ç ’na gjeti! - tha ajo prosa hyri. - Dreq 0 p uttë! - shau Fani dhe u sul
drejt stallës për të thyer derën. - Dreqi ta Itajë! Më mirë të ishte fto h të se sa
këto ditë me shi.
2.5. Një grup të veçantë të fjalive të pagjymtyrëzueshme përbëjnë
fjalitë që lidhen me etiketën e përditshme. Me anën e tyre shprehet një
përshëndetje, një urim a një falenderim, një iutje etj. Zakonisht këto fjali
shprehen me togje fjalësh, por edhe me fjaië të veçanta dhe shoqërohen shpesh
me thirrorë. Përftohen herë-herë nga shkurtimit i fjalive të plota, prandaj disa
i shtien edhe te fjalitë e paplota. Por ato sot përbëjnë togje të pandarshme që,
në përgjithësi, nuk mund të zgjerohen. Në rolin e fjalive të pagjymtyrëzueshme
të përshëndetjes përdoren këto pasthirrma: tungjatjeta, m irupafshim ,
lamtumirë, faleminderit, mirëmbrëma, mirëdita, gëzuar, tëlutem, hajde bromb
etj.:
- Tungjatjeta, o xha Braho, Lamtumirë, Fatti! - Lamtumirë! -
belbëzoi Fani dhe ndjeu zërin e tij c/ë u drodh. Zana s ’duroi dot më dhe, me
B akushen përkrahu, hyri. - M irëm brëm a. - Urime! - F alem inderit. -
Mirëmëngjes! - Mirëmëngjes! Po ti si na e bëre dje, Luli? H ajde bromb! Të
na trashëgohen!
 K R E U X XI

R E i D i i FJM Ë W E DHE i GJYMTYRËVE

NË FJALINË DËFTORE

1. Njohuri t ë përgjithshm e

Rendi i fjalëve dhe i gjym tyrëve është një nga m jetet më të

rëndësishme të formësimit të fjalisë. Ai kushtëzohet nga faktorë të ndryshëm
dhe kryen në fjali disa funksione. Në gjuhën shqipe rendi i fjalëve është
relativisht i lirë: gjymtyrët e fjalisë mund të vendosen në vende të ndryshme
pa e ndryshuar funksionin e tyre sintaksor. Ndërkaq, çdo vendosje konkrete e
tyre në një fjali të dhënë kushtëzohet nga rëndësia që kanë ato në atë fjali, nga
pesha e tyre kumtuese dhe shprehëse emocionale.
Për gjuhën shqipe funksion themelor i rendit të fjalëve është funksioni
kumtues, që lidhet me shprehjen e përbërësve të gjymtyrëzimit aktual të fjalisë.
Çdo fjali e dhënë (thënie) përmban një informacion të caktuar, pjesa më e
rëndësishme e të cilit është informacion aktual. Pikërisht këtë informacion,
që përcaktohet nga qëllimi i thënies dhe lidhet me situatën dhe kontekstin,
folësi synon t’ia kumtojë bashkëbiseduesit. Po të kemi parasysh marrëdhëniet
folës-bashkëbisedues, gjymtyrëzimi aktual mund të përcaktohet, nga njëra
anë, si organizim i fjalisë për të transmetuar informacionin aktual dhe, nga
ana tjetër, si shqyrtim i fjalisë nga pikëpamja e informacionit aktual që përmban
ajo.
2.G jymtyrëzimi aktual dallon në shumicën e rasteve dy pjesë
përbërëse: atë për të cilën bëhet kumtimi (tema) dhe atë që kumtohet për temën
(rema). Tema e kumtimit, pikënisja e tij shënon zakonisht diçka të njohur për
414 KR EU X X I
dëgjuesin dhe për këtë të njohur kumtohet diçka e panjohur, diçka e re, e
shënuar nga rema.
Rema, që përmban synimin e kumtimit, është pjesa më e rëndësishme
e thënies dhe përbën qëndrën kumtesore të saj. Si tema, ashtu edhe rema mund
të përbëhen nga një gjymtyrë e vetme fjalie, por mund të shprehen edhe me
një tog gjymtyrësh, ku mund të dallohet një qendër kryesore:
M akina u nis. Liqeni do të përm bytë edhe fshatra. Zefi ato vargje ië
N aim it i dinte. Fytyra e Veniaminit u zbut.
Ka edhe thënie të pagjymtyrëzueshme që përmbajnë vetëm remën.
Si të tilla dalin kryesisht fjalitë njëkryegjymtyrëshe. P.sh.: Bubullin. Mëngjes
i freskët.
Vetëm remën mund ta përmbajnë edhe disa fjali dykryegjymtyrëshe,
me rend të anasjelltë të kryegjymtyrëve, p.sh.:
Na ishte një herë një plakë. Bie shi. U bë heshtje.
Në rolin e temës dhe të remës, qofshin të thjeshta ose të zgjeruara,
mund të dalin vetëm folja-kallëzues dhe gjymtyrët që lidhen drejtpërdrejtë
me të. Gjymtyrët që nuk e plotësojnë këtë kusht, hyjnë në përbërje të temës
ose të remës, jo si të mëvetësishme, po nëpërmjet gjymtyrëve prej të cilave
varen.
3. Gjymtyrëzimi aktual përcakton edhe rendin e gjymtyrëve në fjali:
Në stilin neutral, jo emfatik të ligjërimit gjymtyrët që përbëjnë temën vihen
në krye, ndërsa ato që përbëjnë remën pas.
Shënim:Përveç rendit të ljalëve, tregues i gjymtyrëzimit
aktual është edhe theksi logjik, që bie gjithnjë mbi remën dhe është
shënjues i saj. Po ashtu, në gjuhën shqipe për të shprehur këtë
gjymtyrëzim mund të ndihmojnë edhe tregues të tjerë, si: pjesëzat
përforcuese, veçuese e mohuese, përdorimi a mospërdorimi i trajtës
së shkurtër të kallëzores, përdorimi i përemrave vetorë të vetës së
parë e të dytë, trajta dhe kuptimi i emrave etj.
Duke pasur parasysh vendosjen e gjymtyrëve të ijalisë ndaj njëra-
tjetrës dhe vendosjen e përbërësve të gjymtyrëzimit aktual ndaj njëri-tjetrit,
duhen dalluar për secilin rast dy lloje rendesh të gjymtyrëve:
rendi i drejtë (kryefjalë+kallëzues, kallëzues+kundrinë, kallëzues +
rrethanor) dhe rendi i anasjelltë (kallëzues+kryefjalë, kundrinë+kallëzues etj.);
rendi neutral (temë+remë) dhe rendi emfatik afektiv (remë+temë).
Funksion dytësor i rendit të fjalëve në gjuhën shqipe është funksion
R E N D I I FJALËVE DH E I G J Y M T Y R Ë V E N Ë FJALINË DËFTORE 415
stilistikor, shprehës emocional, që realizohet nëpërmjet rendit remë+temë,
për të shprehur theksimin emfatik të remës.
Jo pa rëndësi është edhe funksioni gramatikor i rendit të fjalëve në
gjuhën shqipe, kur, me ndihmën e tij, përcaktohen funksionet e gjymtyrëve të
ndryshme të fjalisë. Kështu mund të dallohen në disa raste kryefjala nga
kundrina e drejtë, kryefjala nga gjymtyra emërore e kallëzuesit, gjymtyra e
përcaktuar nga ndajshtimi i veçuar etj.
4. R endi i fjaiëve në fjali
Disa fjalë kanë rend të ngulitur, i cili është përcaktuar nga forma
gjuhësore. Topika e këtyre fjalëve duhet njohur, rregullat e vendosjes së tyre
duhen zbatuar; pëmdryshe shkelet norma gjuhësore, duke sjellë si pasojë
pamundësinë ose vështirësimin e marrëveshjes ligjërimore. I tillë është, për
shembull, pozicioni i paravendosur i pjesëzave mohuese nuk e s para shumicës
së trajtave foljore (n u k foli, s ’di etj.), pozicioni i pjesëzës mohuese mos para
trajtave të caktuara foljore (mos flitni, të m os ishte, duke m os pasur, për të
m ospasur ,etj.), pozicioni i trajtës së shkurtër të përemrave vetorë në kallëzore
e në dhanore (e pashë, nuk e pashë, duke e parë, duke mos e parë, për ta parë,
p ër të mos eparë, duke i dhënë, duke mos i dhënë, për t ’i dhënë, për të mos i
dhënë, mos e shiko, por: shikoje), si edhe i bashkimeve të ndryshme të këtyre
trajtave të shkurtra (duke ia dhënë, duke mos ia dhënë, për t 'ia dhënë, etj.)
pozicioni i parafjalëve para emrave, ndonjëherë para ndajfoljeve.
5. Rendi i gjym tyrëve në fjaiinë dëftore. Vendi i gjymtyrëve të
fjalisë përcaktohet nga faktorë të ndryshëm: kryesisht nga gjymtyrëzimi aktual,
nga arsyet stilistike dhe, më rrallë, nga funksioni i tyre sintaksor.
5.1. Vendi i kryefjalës dhe i kallëzuesit foljor.
5.1.1. Rendi kryefjalë-kallëzues është rend i drejtë, neutral, kur
kryefjala përbën temën, pikënisjen e thënies, kurse kallëzuesi (vetë ose së
bashku me gjymtyrët që varen prej tij) përbën remën. Kjo duket më qartë në
fjalitë dykryegjymtyrëshe të pazgjeraara. Midis kryefjalës dhe kallëzuesit bëhet
një pauzë e shkurtër, kallëzuesi mban theksin e frazës:
Katiani buzëqeshi. Iplagosuri çalonte. Shiu u rrallua. Majat e maleve
zbardhin.
Rendi kryefjalë-kallëzues është rend emfatik kur kryefjala përbën
remën dhe bart theksin logjik. Çdo gjën xin . Vetëm m ajat zbardhin.
416 K.REU X X I
5.1.2. Rendi kallëzues-kryefjalë është rendi i anasjelltë, por neutral
kur Çalia nuk ka temë, pra të dyja kryegjymtyrët përbëjnë remën. Kjo ndodh
sidomos kur kallëzuesi është shprehur me folje që shënojnë në mënyrë të
përgjithshme të ndodhur, të shfaqur, të paraqitur etj, dhe është në trajtë
joveprore ose jo kalimtare, si foljet duketn, shfaqem, dal, dëgjohem, ndihem
(më) kujtohet etj. Midis gjymtyrëve kryesore nuk bëhet pauzë, ato ndodhen
në të njëjtën sintagmë:
Po l'mdte dielli. V duk n jë pllajë e punuar. Kishin filiu a r shirat e
mëdha të vjeshtës. Po vinte lumi.
Ky rend është neutral, edhe kur kallëzuesi përbën temën e kryefjala
remën: (Gjyshja çohet me mundim e drejtohet nga kuzhina). Ç ohetedhenëna.
Më rrallë, ky rendi i mësipërm mund të jetë edhe emfatik, kur
kallëzuesi përbën remën e kryefjala temën, p.sh.: Do rregulluar kjo këngë.
Na matufepsi ky i uruar mulli.
5.2. Vendi i kallëzuesit emëror.
5.2.1. Rendi kryefjalë+këpujë+pjesë emërore është rendi i drejtë
dhe neutral sa herë që kryefjala përbën temën dhe pjesa emërore remën.
KryeQala dhe kallëzuesi (ose grupet e tyre) ndahen me një pauzë të shkurtër.
Mbi pjesën emërore bie theksi i frazës:
A ri ësh të m etal. D hom a ish te e ngrohtë. A ta ishin njerëz të
pashëm... Tabana ishte tip i kundërt. Ajo ishte e qeshur. Nata ish tepa hënë.
5.2.2. Rendi këpujë+pjesë emërore+kryefjalë është rend i anasjelltë
i paplotë kryesisht me theksim emfatik. Mbi pjesën emërore bie theksi logjik:
lsh te i rëndë operacioni. Eshtë skraparlli Myrtoja.
5.2.3. Rendi pjesë emërore + këpujë + kryefjalë është rend i
anasjeiltë i plotë më së shumti me theksim emfatik. Fjesa emërore është remë
dhe mban theksin logjik:
E tillë ishte djemuria e asaj kohe.
Ky rend mund të jetë edhe neutral, kur theksohet kryefjala që përbën
remën:
( Kjo fa b rikë është juaja.) Juaja është edhe e ardhmja.
5.3. Vendi i përcaktorit kallëzuesor
5.3.1. Rendi kryefjalë+kallëzues+përcaktor kallëzuesor është rend
i drejtë neutral, kur kryeijala është temë e thënies, kurse rema përbëhet prej
grupit të kallëzuesit. Mbi përcaktorin kallëzuesor bie theksi i frazës:
M borja fliste i pikëlluar. Pleqtë u larguan të kënaqur. Ujërat e
R E N D I I FJALËVE DH E 1 G J Y M T Y R Ë V E NË FJALINË DËF I'ORI: 417
verdha vinin të llahtarshme. Ptaku ndenji një copë herë i menduar. Meti
doli i fundit.
Mundësia ose pamundësia e anasjelljes së përcaktorit kallëzuesor
ndaj foljes varet edhe nga disa faktorë të tjerë: nga piotësia ose paplotësia
leksiko-semantike e foljes, nga togëzueshmëria e domosdoshme ose jo e asaj
foljeje me gjymtyrë të tjera, nga prania ose mosprania e gjymtyrëve të dyta të
cilat mund të jenë pjesë të temës etj.
5.3.2. Rendi kryefjalë + kaliëzues + kundrinë e drejtë + përcaktor
kallëzuesor. Eshtë rend i drejtë neutral i këtyre gjymtyrëve, kur kundrina
pason kallëzuesin dhe përcaktori kallëzuesor pason kundrinën (trajtën) e plotë
të kundrinës, ndërsa trajta e shkurtër e përemrit vetor zë vendin e saj të ngulitur:
Ajo e ndiente veten të gëzuar. Forca natyrale e kështjellës edhe
trimëria e mbrojtësve të saj e bënin Krujën të pazaptueshme. Një fja lë e mirë
e bën shokun m e krahë.
5.3.3. Rendet e tjera të mundshmejanë përgjithësisht rende emfatike,
meqë në shumicën e rasteve theksohet edhe përbën remën e thënies përcaktori
kallëzuesor:
A i e kishte të freskët porosinë e Hysenit. E bën të ditur shkolla njeriun.
E duan gjoksin të fo rtë këto gjëra.
5.4. Vendi i kundrinave
5.4.1. Vendi i kundrinës së drejtë.
5.4.1.1. Rendi kryefjalë + kallëzues + kundrinë e drejtë është në
disa raste i detyrueshëm për arsye thjesht formalo-gramatikore, për të treguar
funksionin e kundrinës, kur emri që e shpreh nga trajta nuk dallohet në është
në emërore a në kallëzore (pa parafjalë). Atëherë është rendi i fjalëve që na
tregon funksionin sintaksor: kryefjala prin, pastaj vjen kallëzuesi dhe pas këtij
kundrina e drejtë.
(Nostalgjia ia ka lënë vendin haresë) Endrrat kanë dëbuar kujtimet.
Nga pikëpamja kumtuesore, ky rend është në përgjithësi rend i drejtë,
stilistikisht neutral. Kundrina e drejtë mban theksin logjik dhe është remë e
mëvetësishme ose pjesë e remës së përbërë. Në këtë rast kundrina është
shprehur me një emër me nyje joshquese, pa nyjë, me një togfjalësh ose me
një emër të shquar dhe nuk rimerret me trajtë të shkurtër: Plaku zbathi këpucët.
Çatitë m epllaka guriprisnin borën. Ky m uzgparalajm ëronte një natë të errët.
Këmbora do dash e jo dele.
5.4.1.2. Përkundrazi vihet re rendi kundrinë e drejtë + kallëzues +
kryefjalë, a) kur kundrina e drejtë i prin kallëzuesit, përbën temën, të njohurën,
418 KREU XXI
dhe rimerret me përemrin e trajtës së shkurtër. Kundrina tregon temën në sajë
të lidhjes me kontekstin e mëparshëm, i cili përfaqësohet në ijali me një përemër
dëftor përmendës ky, kjo ose me një togijalësh emëror që përmban këtë
përemër. Kryefjala vjen pas kallëzuesit. Ky rend është neutral:
Këtë e mësoi i madh e i vogël n ë fsh a t.... Këtë informatë me rëndësi
na e je p venecian'vMelkior Mikaeli. (Ajo është e matur, e sjellshme!) Këto
veti ia kam ngulitur në krye unë.
Po kështu, edhe kur kundrina është në trajtë të shquar, sepse është
përmendur një herë në kontekstin e mëparshëm:
Heshtjen e ditës e p a so i heshtja e trishtueshme e natës.
b. Kundrina, më rrallë, mund t’i prijë kallëzuesit, edhe kur përbën
remën, të panjohurën, e mban mbi vete theksin logjik (i cili mund të përforcohet
nga prania e ndonjë pjesëze përforcuese). Ky është rend i anasjelltë emfatik.
Në këtë rast kundrina nuk rimerret me trajtë të shkurtër.
Vetëm n jë g jë nuk kuptoi gazetari. Këtë kuptim ka letra.
5.4.2. Vendi i kund rinës së zhdrejtë pa parafjalë.
5.4.2.1. Rendi kryefjalë+kallëzues+kundrinë e zhdrejtë është rend
i drejtë neutral. Kundrina e zhdrejtë bart theksin dhe është remë e thënies ose
pjesë e saj.
Kiu i thirri dikujt. Shpresat tona u ngjanin baticave dhe zbaticave.
Bariu p o i binte fyellit. Plaku iu afrua dritares.
5.4.2.2. Në vendosjet e tjera të mundshme, me rend neutral ose
emfatik, kundrina e zhdrejtë zakonisht nuk theksohet, meqë përbën temën:
Ky udhëtim atij nuk ipëlqente. Kompozimit i mungonte diçka.
5.4.3. Vendi i kundrinës me parafjalë.
5.4:3.1. Kur kundrina me parafjalë përbën remën, të renë që kumtohet,
në stilin neutral vendoset pas kallëzuesit, zakonisht në fund të fjalisë:
A i vështrim ngazëllim tar është zëvendësuar nga n jë vështrim i
m enduar e si ëndërrues. A i ishte veshur m e rroba ushtarake. Salla e banjës
qe mbushur rne avull. A i mendonte vetëm p ë r detyrën e vet.
5.4.3.2. Kur kundrina me parafjalë përbën temën, të njohurën, dhe
nuk mban theksin logjik, ajo i prin kallëzuesit, qëndron zakonisht në krye të
fjalisë:
(Monda u nis për në Tiranë disa ditë para shtatorit.) Për këtë nuk i
p a ti shkruar Drinit. - A, p ë r koloritin do të polem izojm ë, M itroJ
5.5. Vendi i rre th ano rëv e. Vendi i rrethanorëve në përgjithësi është
i pangulitur. Ata vihen më shumë pas fjalëve (përgjithësisht folje) të cilave u
RENDI I FJALËVE DHE I GJYMTYRËVE NË FJALINË DËFTORE 419
referohen, zakonisht ngjitur me to, por herë herë edhe të ndarë prej tyre nga
fjalë të tjera. Por për arsye të ndryshme, të gjymtyrëzimit aktual, të theksimit
etj., mund të vihen edhe përpara.
5.5.1. Rrethanori i mënyrës, për arsye të semantikës së vet, është i
lidhur shumë ngushtë me foljen kallëzues (duke treguar cilësinë e veprimitj
dhe rri ngjitur me të, më të shumtën e herës pas saj. Ky pozicion i rrethanorit
të mënyrës përcaktohet nga fakti se ai përbën rëndom remën e thënies dhe
mban theksin e frazës.Rendi kallëzues+rrethanor mënyre është rend i drejtë:
Petriti u afrua ngadalë, kokulitr, me sytë përdhe. Natyra u ndryshua
përnjëherësh. Vajza hyri si m e ndrojtje. Ajo e shikonte m e mosbesim. Zedanët
seç biseduan me njëri-tjetrin m e zë të ulët.
5.5.2. Rrethanori i shkakut vihet rëndom pas kallëzuesit, kur
paraqitet si remë e thënies dhe mban mbi vete theksin e frazës. Ky është rend
neutral i vendosjes së kallëzuesit dhe të rrethanorit të shkakut:
Ajo tërëjavën nuk u ngirt nga rrobat ca itga sëmumlja, ca nga frika
e ca nga meraku i madh. Fytyra e fshatarit u zbut nga n jë buzëqeshje e lehtë.
(- Je zverdhur, - tha Tana e shqetësuar). - Je zverdhur- i tha Tana e shqetësuar.
- Ashtu të duket nga drita... Plaku qe zemëruar me të birin p ë r shkakun e
Files.
Rrethanori i shkakut që zë vend në krye të fjalisë, para kallëzuesit
dhe nuk mban theks logjik, përbën rendin e anasjelltë neutral. Peshën kryesore
kumtuesore e ka pjesa tjetër e fjalisë:
(Stefani kishte ca kohë që ecte p a shkop. Veten e ndjente më mirë
nga shëndeti:) - N gapunët e tepërta m ë harroi edhe reum atizm a! - qesëndiste.
5.5.3. Rrethanori i qëllimit vendoset rëndom pas foljes, kur përbën
remën e thënies. Ky është rendi i drejtë neutral i vendosjes së kallëzuesit dhe
të rrethanorit të qëllimit:
Afër agimit qëndruam p ër shlodhje. Luani do të shkojë nja dy muaj
nëpërfshatrap ë r elektrifikim in. Një natë vjeshte babai e dërgoi djalin në pyll
p ë r dru. Vajtëm në një loka lp ër t ’u shlodhur.
Rrethanori i qëllimit, kur vendoset para kallëzuesit që përbën temën
e thënies, diçka të njohur që më parë, dhe kur ka mbi vete theksin logjik, ka
vlerë emfatike, afektive. Ky rend është rend i anasjelltë për arsye të emfazës:
(- Domethënë, do të shkosh. - Po, do të shkoj.) Ndonjë turp nuk bëj,
p ë r p u ttë shkoj.
5.5.4. Rrethanori i vendit mund të zerë dy pozicione kryesore: m
fund të fjalisë (ose sa më afër fundit) dhe në krye të fjalisë.
Kur ndodhet në fund të fjalisë (ose sa më afer fundit) dhe mban mbi
420 K R E U XXI

vete theksin e frazës, rrethanori i vendit përbën remën e thënies, përmban

kumtimin kryesor; në këto kushte ky është rend i drejtë:
Ullishta shtrihej m ë të majtë, ndërsa pylli vinte po shtë n ë këm bë të
shkëm bit. Një këmborë tringëlloi m ë lart, Jeta zien kudo. Rojet filluan të
lëviznin n ëpër shesh. D y prej tyre u drejtuan nga fla m u ri.
Kur ndodhet në krye të fjalisë, rrethanori i vendit formon një takt
ligjërimor më vete dhe nuk mban theksin logjik, rrethanori i vendit është temë
e thënies dhe kallëzuesi (vetë ose së bashku me gjymtyrët e tjera të varura prej
tij) përbën remë, mban peshën kumtesore kryesore. Për këto kushte edhe ky
rend është i anasjelltë, por neutral:
M bi qiellin e Tiranës çelin m ijëra lule. Këtu ka a rdhur g jith ë
Shqipëria. Këtu afër ja n ë stanet. Në fshatin Dushk ata arritën n ë mëngjes.
Përkundrazi, rend të anasjelltë emfatik të rrethanorit të vendit kemi
kur ky njëherazi edhe çel fjalinë, edhe mban mbi vete theksin logjik:
S a larg kishte shkuar i biri.
5.5. R rethano ri i kohës kur hyn në përbërjen e remës e mban theksin
e frazës, vihet rëndom në fund të fjalisë, pas kailëzuesit; ky është rend i drejtë
neutral:
Këtë e kishte caktuar q ë p re j kohe. Zefl me Alertin ishin larguar m ë
përpara. Plaku i ngrit herët. Skënderbeu vajti në Napoli nga fu n d i i tetorit S II T A K S A i P i R I U B H i S
1453.
Kur nuk mban mbi vete theksin logjik, rrethanori i kohës vendoset
zakonisht para kallëzuesit (rëndom në krye të fjalisë) dhe përbën rend të
anasjelltë neutral, të rëndomtë.
N jë të dielë të tre sh o kët e biseduan edhe një herë çështjen e tyre.
A të ditë çdo gjë u turbullua. Në mëngjes ajri ishte p akëz i freskët.
Rrethanori i kohës mund t ’i prijë kallëzuesit, edhe në qoftë se mban
m&i vete theksin logjik, ky është rend i anasjelltë me vlerë emfatike:
Kapedani i mirë n ë fu rtu n ë njihet.
5.5.6. R re th a n o ri i sasisë e ka vendin pas kallëzuesit, zakonisht në
fund të fjalisë (ose sa më afër fundit të fjalisë), kur përbën remën e thënies:
D ielli ishte ngritur nja dy hostenë. Tri pendë qe kthenin p ë r së dyti
tokën e lëruar. Matu tri herë e p ri një herë.
Rrethanori i sasisë që i prin kallëzuesit, zakonisht mban theksin logjik,
ka pozicion të anasjelltë emfatik:
Gënjeshiarit një herë i shkon fjala.
 KREU XXII

P illU D H A

1. Periudha përbëhet prej dy ose më shumë njësish kallëzuesore

dhe formon një njësi kumtuese, gramatikore dhe intonacionore.
Midis fjalisë dhe periudhës ka pika të përbashkëta, por ka edhe
ndryshime.
Si fjalia, si periudha kanë të përbashkët funksionin e tyre: janë njësi
kumtuese. Njësitë kallëzuesore prej të cilave është e përbërë periudha nuk
kanë dy nga tiparet kryesore themelore të fjalisë: 1) intonacion të plotë, të
mbaruar; 2) kuptim relativisht të plotë. Veç kësaj, në ndonjë rast, ato nuk
kanë të përbashkët me fjalinë as modelin, skemën strukturore, sepse në periudhë
ka edhe njësi kallëzuesore që nuk shfrytëzojnë m odelin e fjalive të
mëvetësishme. Edhe kur shfrytëzohet një modei i caktuar i fjalive të
mëvetësishme, përdorimi i këtij modeli brenda në përiudhë, është shpesh fiktiv,
sepse vlera e elementëve përbërëse të fjalisë dhe të njësisë kallëzuesore të
periudhës nuk është më po ajo; kemi atëherë një “shformim” të strukturës dhe
të vlerës së fjalisë. Bërthamat kallëzuesore të periudhës nuk e kanë intonacionin
e fjalisë së mëvetësishme, sepse asnjëra prej tyre nuk ka intonacion të piotë,
i cili tregon se kemi të bëjmë me një njësi kumtuesore të mbaruar. Intonacion
të plotë ka gjithë periudha, si tërësi.
Nga përbërja leksiko-gramatikore, disa njësi kallëzuesore të periudhës
përkojnë me fjalinë, disa të tjera jo. Ka periudha me njësi kallëzuesore që,
edhe për nga skema strukturore, nuk janë të njëjta me fjalitë e mëvetësishme.
Kështu, periudhat: (Gjahtari kishteplagosur një rosak të egër). R osaku ik, ai
ndiq, R osaku kridltu, a i qëndro. R osaku dil, ai qëllo - nuk shfrytëzojnë asnjë
 424 K.REU X X I I
nga modelet e fjalisë së mëvetësishme përkatëse (ku me një kallëzues në
urdhërore mund të përdoret vetëm një përemër vetor i vetës së dytë si kryefjalë,
porjo një emër ose një përemër i vetës së parë ose i vetës së tretë). Edhe vlera
e trajtës së urdhërores është e ndryshme nga ajo që ka në një fjali të pavarur.
Këtu trajtat e urdhërores ik, ndiq etj., nuk kanë vlerë të urdhërores, por një
vlerë të përafBrt me atë të së pakryerës së dëftores, me nuancën stilistike të
gjallërisë së veprimit. Veç kësaj, te folja e dytë, ndonëse ajo është kalimtare
veprore, nuk kemi të pranishme as trajtën e shkurtër të kundrinës së drejtë.
Në raste të tjera, struktura e bërthamës kallëzuesore mund të përputhet
me përbërjen ieksiko-gramatikore të një fjalie të pavarur të mëvetësishme,
- porjo të një fjalie origjinale, po të një fjalie deri diku të përpunuar, të ndiyshuar,
“të shformuar”. Këtu ndryshimi mund të ketë të bëjë me vlerën e trajtës foljore
të njërit kallëzues.
Le të marrim fjalitë: Mos gjeçi njeri në stallëi Mos hyni! Në të parën
kemi të shprehur një dëshirë (mailkim), kurse në të dytën një urdhër të prerë.
Por, në marrshim periudhën: Në mos gjeçi njeri në stallë, mos hyni, strukturën
dhe vierën e fjalisë urdhërore e ka ruajtur vetëm bërthama kallëzuesore mos
hyni, kurse bërthama kallëzuesore e varur (duke lënë mënjanë lidhëzën në)
nuk ka më vlerën e shprehjes së një dëshire (urim a mallkim).
Me gjithë këto dallime, fjalitë në periudhë kanë në përgjithësi po atë
strukturë dhe zakonisht po atë përbërje leksiko-gramatikore (me përjashtim të
mjeteve lidhëse) si fjalitë e pavarura të mëvetësishme. Ato janë po ashtu të
gjymtyrëzuara, ndërmjet fjalëve nga të cilat janë formuar, vërehen të njëjtat
raporte sintaksore, në to dallohen për nga funksioni po ato gjymtyrë (kryefjalë,
kallëzues, kundrinë, përcaktor, rrethanor). Edhe njësitë kailëzuesore të
periudhës si fjalitë e mëvetësishme, mund të jen ë njëkryegjymtyrëshe e
dykryegjymtyrëshe, të pazgjeruara e të zgjeruara. Për këto arsye e për voli
terminologjike vijojnë të quhen jja li në praktikën më të përgjithshme
gramatikore, sidomos shkollore, edhe njësitë kallëzuesore të periudhës.
2. Mletet gju h ësore t ë form im it të periudhave.
Mjetet gjuhësore që krijojnë unitetin dhe tërësinë e periudhës janë:
1. intonacioni; 2. mjetet e lidhjes: 2 . 1. lidhëzat; 2.2.përem rat lidhorë, ndajfoljet
lidhore; 2.3 .jja lë t e bashkëlidhura (korrelative), korrelatët; 2.4. disa mjete
leksikore ndihmëse; 3, veçoritë e ndërtimit sintaksor të njësive kallëzuesore
përbërëse të periudhës; 4. bashkëlidhja e trajtave kohore dhe mënyrore të
foljeve - kallëzues të njësive kallëzuesore; 5. rendi i jja live - gjymtyrë të
PER IU D H A 425
periudhës.
Dy tipare të përbashkëta të përhershme karakterizojnë edhe fjalinë e
mëvetësishme. edhe periudhën: karakteri i mbaruar i intonacionit dhe karakteri
kuptimor relativisht i plotë i tyre.
2.1. I n to n a e io n i.I n to n a c io n i i m b a ru a r i takon fja lisë së
mëvetësishme në tërësi, si dhe periudhës në tërësi. Si në fjali. ashtu dhe në
periudhë, intonacioni, nga njëra anë. i bashkon fjalët në një tërësi, nga ana
tjetër, e dallon këtë tërësi në vargun ligjërimor. Ky intonacion tregon se ndërtimi
është i mbyllur dhe kuptimi është i mbaruar, relativisht i plotë.
Në periudhë intonacioni ka një peshë specifike të veçantë. Përveç
fjalisë së fundit të vargut, fjalitë e periudhës nuk kanë intonacion të mbaruar;
ato shqiptohen me një intonacion që tregon se pas kësaj fjalie do të kemi fjali
tjetër. d.m.th. paralajmëron vazhdimin e periudhës. Ky intonacion i pambaruar
shërben në mjaft raste dhe si një nga mjetet e shprehjes së marrëdhënieve
semantiko-gramatikore midis fjalive përbërëse të periudhës. Më qartë ky
funksion shprehet në periudhën asindetike. Intonacionet e ndryshme mund t'i
japin po asaj periudhe, me po atë përbërje leksiko-gramatikore, kuptime të
ndryshme. Me disa nga elementete përbërëse kryesore, sidomos me ngritjen e
uljen e tonit dhe me pauzat, intonacioni arrin të shprehë marrëdhënie të
ndryshme midis bërthamave kallëzuesore të periudhës.
Po të marrim periudhën asindetike: S 'n a ngasin, s 'i ngasim, të
shkëputur nga konteksti i pandërmjetshëm i tregimit, mund të dallojmë, sipas
marrëdhënieve që vendosin midis fjalive, disa lloje të ndryshme:
1) po ta shqiptojmë me intonacionin e numërimit, do të kemi një
varg prej dy faktesh homogjene të pranëvëna, çka mund të jepej me anë të
lidhëzës bashkërenditëse dhe në fillim të fjalisë së dytë: S ’na ngasin dhe s ’i
ngasim;
2) po ta shqiptojmë me intonacionin e kushtëzimit, do të vendosim
midis bërthamave kallëzuesore marrëdhënie kushtore: Në qoftëse s 'na ngasin,
s ’i ngasim;
3) dikush mund të vendosë midis fjalive marrëdhënie sqaruese midis
një fakti dhe motivimit të tij, d.m.th. marrëdhënie shkakore-motivuese: Meqë
s 'na ngasin, s ’i ngasim ose S ’na ngasin, sepse s ’i ngasim.
Në raste të tjera lëvizja e tonit dhe pauza (ose mungesa e saj) mund
të vendosin marrdhënie të ndryshme midis të njëjtave bërthama kallëzuesore
të së njëjtës periudhë lidhëzore. Në qoftë se shqiptojmë periudhën me
intonacionin e sqarimit, kur fjalia e dytë motivon deklaratën e bërë te fjalia e
426 K R E U XXII
parë, kem i d o m o sd o m idis njësisë kallëzuesore kryesore dhe njësisë
kallëzuesore të varur me lidhëzën se një pauzë para kësaj lidhëze: S ’ib ie p ik a
grurit, s e p o rritet m eli (rritja e melit motivon deklaratën mohore te brendia e
fjalisë së parë = sepse etj.).
E shqiptuar me lëvizje tjetër të tonit dhe pa pauzë midis njësive
kailëzuesore, fjalia e dytë tregon se fakti nuk është një shkak i mjaftueshëm
për të dhënë rrjedhimin pohor në fjalinë kryesore; me fjalë të tjera, midis
fjalive vendosen marrëdhënie lejore: S 'i bie pika grurit se po rritet meli, jo !
(= S ’i biepikagrurit, n donësepo rritet meli). Po ashtu edhe te shembulli: Nuk
bëri keq se na tregoi të vërtetën.
2.2. M jetet e lidhjes leksiko-gram atikore.
2 .2 .1. Lidhëzat, bashkërenditëse dhe nënrenditëse, janë elemente të
domosdoshme të strukturës dhe të semantikës së tipave të periudhës iidhëzore.
Shqipja e sotme ietrare ka një numër mjaft të madh lidhëzash bashkërenditëse
dhe nënrenditëse, një pjesë prej tyre kanë vlerë më të përgjithshme, kurse
disa të tjera kanë një vlerë më të specializuar; një palëjanë tipike për një stil të
caktuar gjuhësor, kurse lidhëza të tjera kanë vlerë më të përgjithshme asnjanëse.
Dy janë, siç dihet, grupet kryesore të lidhëzave nga pikëpamja
semantike: lidhëzat sem antike dhe lidhëiat sintaksore ose lidhëza asemantike:
2.2.1.1. L idhëzat sem antike kanë një kuptim të tyren, herë më të
përgjithshëm, herë më të ngushtë. Kështu, p.sh., lidhëzat këpujore e, dhe
shprehin në mënyrë të përgjithshme idenë e bashkimit; lidhëza kundërshtore
p or (po) shpreh një kundërvënie midis dy fakteve e ngjarjeve; lidhëza kurse
shpreh përqasje midis brendive të fjalive përbërëse etj.etj. Ndonjë lidhëz
nënrenditëse ka kuptim deri diku më të përgjithshëm, si p.sh. lidhëza kohore
kur, e cila tregon se fjalitë janë bashkuar me marrëdhënie kohore dhe asgjë
më shumë, kurse lidhëza kohore para se tregon se veprimi i fjalisë kryesore
ndodh para veprimit të fjalisë së varur. Të tjera lidhëza e lokucione lidhëzore
kanë kuptim shumë të përcaktuar, të specializuar, p.sh., Mdhëzat m e qëllim që
(qëllim), me kusht që (kusht) në rast se (hipotezë-kusht), nga shkaku që, sepse,
p ë r arsye se (shkak a arsye, motivim), aq sa (rrjedhim), kështu që (rrjedhim,
përmbyllje logjike).
2.2.1.2. L idhëzat sintaksore, siç janë lidhëzat ftilluese q ë e s e ,ja n ë
shenja formale-gramatikore të varësisë së një Qalie nga një tjetër, ato janë
semantikisht boshe.
2.2.2. Sipas llojeve të ndryshme të periudhave ndryshon edhe
përdorimi i elementeve leksikore. Disa kategori fjalësh kanë një rol tipik në
P E R IU D H A 427
strukturën e periudhës, siç janë sidomos përemrat lidhorë e ndajfoljet lidhore
(që quhen me një term të përbashkët edhe fjalë iidhëse) dhe përemrat dëftorë
e ndajfoljet dëftore.
Fjalët lidhëse përdoren në fjalinë e varur (e ashtuquajtura “lidhje
përm endëse”), kurse përemrat dëftorë dhe ndajfoljet dëftore përdoren
përbrenda fjalisë kryesore, në bashkëlidhje me lidhëzat dhe fjalët lidhëse, ato
quhen fjalë të bashkëlidhura, korrelative ose edhe korrelatë.
2.2.2.1. Përemrat e ndajfoljet lidhore, si: që, i cili etj., ku, nga, kur
etj., kanë funksion të dyfishtë: kryejnë funksionin lidhës në periudhë (po ashtu
si edhe lidhëzat), dhe njëkohësishtjanë gjymtyrë të fjalive të varura ku ndodhen
(ndryshe nga lidhëzat, të cilat nuk janë gjymtyrë fjalie).
Fjalët lidhëse, përemrat e ndajfoljet lidhore, janë një mjet shumë i
rëndësishëm i lidhjes midis fjalive të periudhës. Ato kanë funksion përmendës,
d.m.th. përmendin te fjalia e varur diçka që është thënë te fjalia kryesore; ato
konkretizohen nga pikëpamja e brendisë leksikore vetëm përbrenda periudhës.
Fjalët lidhëse që janë të pandryshueshme, lidhin vetëm me anën e kuptimit,
kurse përemri lidhor i lakueshëm i cili, e cila, e shpreh lidhjen edhe me anën
e trajtave të tij. Përemri lidhor i cili,.e cila ka në periudhë lidhje sintaksore të
dyfishtë: për nga numri dhe gjinia lidhet me emrin paraprijës (a përemrin
korrelativ) të ijalisë kryesore, kurse rasa e tij përcaktohet nga roli sintaksor që
luan në fjalinë e varur, në togljalëshin ku bën pjesë.
2.2.2.2. Në periudhat me ijali të varura lidhore dhe lidhëzore, si
korrelatë të lidhëzave, të përemrave lidhorë a të ndajfoljeve lidhore përdoren
në radhë të parë ndajfolje, si: aq, kaq, ashtu, kështu, aty, këtu, atëherë, etj.,
përemrat dëftorë: ai, fy, i tillë. ndonjë përemër i pacaktuar si: gjithë, kushdo,
cilido.
Ndërsa përemrat dëftorë që dalin si korrelatë, kanë një kuptim, i cili
përcaktohet plotësisht nga brendia e fjalisë së varur, (kurse ata vetëm sa
caktojnë pozitën sintaksore për këtë kuptim në fjalinë kryesore), përemrat e
pacaktuar kanë një kuptim leksikor më të përcaktuar, që u jep mundësi të
shtien në periudhë kuptimore ose ngjyrime të ndryshme plotësuese. Krahasoni:
Merr ato që të duhen. Merri të gjitha sa të duhen.
2 .2 .2 2 .1. Përmerat dëftorë ai, ajo, ashtu si dhe përemrat dëftorë fy,
kjo, jo vetëm që kanë rëndësi shumë të madhe për strukturën e periudhës, por
në shumë rastejanë të domosdoshëm për këtë strukturë. Veç kësaj, edhe vlera
e tyre përbrenda periudhës nuk është e njëjtë me vlerën që kanë në fjali të
mëvetësishme.
Në fjali të mëvetësishme, si p.sh.: Në alë çast Beni doli nga dyqani.
428 KRH! XXI!
P E R IU D H A 429

A im b a n te një rrjetë të mbnshur me ushqime, fjala ai ka funksion përmendës

një provë e madhe. Kanë shpifur shumë edhe kanë gënjyer, këtë e di, - tha
se na drejton te personi i përmendur në ijalinë e mëparshine (Beni) dhe është
Tana. Ç 'bën, atë gjen. Kemi pim uar mirë a keq, ajo ështëpunë tjetër. Që do
përemër vetor. Ndryshon puna kur përemri ai ndodhet në një periudhë me
të shkonte në pazar babai im, kjo ishte e vërtetë.
fjali të varur, si: A i që punon, gëzon. Këtu fjala ai është përemër dëftor, që
referon te fjalia e varur që e pason, pa të cilën përemri ai do të merrej si
N ë ndonjë tip periudhe asindetike, me fjali të bashkuara me
përemër vetor i vetës së tretë njëjës. Veç kësaj, në periudhë përemri dëftor ai
marrëdhënie sqaruese, përemrat dëfitorë janë të domosdoshëm për strukturën
merr një vlerë konkrete, një brendi reale, prej fjalisë së varur; ai këtu ka funksion
e tyre dhe, nga ana tjetër, janë edhe tregues formalo-gramatikorë, që dëfitojnë
dëftor paralajmërues, paralajmëron se brendia e tij konkrete shtjellohet në
se fjalia e parë nuk është për nga kuptimi e mëvetësishme, se fjalia e dytë e
ijalinë e varur (qëpunon) . Përemrat dëftorë ai, ajo etj., kur përdoren si fjalë
sqaron të parën, duke zbuluar kuptimin konkret të përemrit:
korrelative, duhen dalluar nga po këta dëftorë që janë gjymtyrë të togfjalëshit
Këtë bëmë edhe ne këtu sot: rrahëm pikëpamjet tona.
■'emër+dëftor’’ te fjalia kryesore e një periudhe me ijali të varur përcaktore
2 .22.2.2. Vlerë dëftore paralajmëruese edhe një funksion të njëjtë
ndajemërore (që i.referohet një emri). Te periudhat me fjali të varur përcaktore
me atë të përemrave dëftorë kanë dhe ndajfoljet dëftore kështu, ashtu, aq,
ndajemërore, përemri dëftor ai ajo dallohet për dy veçori, kryen funksione të
kaq, këtu, atje, atëherë etj.:
tjera. vihet në lidhje të tjera sintaksore. Meqë fjalia e varur përcaktore ka të
Kështu më ndodh shpesh: kur e kërkoj, s ’e gjej, kur e gjej, s ’më duhet.
bëjë me një togijalësh me tjalë - bosht një emër (ai bitrrë, ajo gnta. ajo gjë
Ndjafoljet aq, kaq, në një fjali të pavarur, mund të tregojnë edhe një
etj., asi djali, aso vajze etj.), ajo nuk mbush me semantikë konkrete përbrenda
shkallë a sasi të madhe të diçkaje:
periudhës përemrat dëftorë, por përcakton emrin e më mirë të themi të gjithë
Isha kaq i lodhur! Ishte aq i mirë!
togijalëshin emëror (përemër+emër), ku përemri luan tashmë në një farë
Në periudhë me fjali rrjedhimore fjalët aq, kaq nuk kanë më atë
mënyrë rolin e një treguesi të shquarsisë, atë të trajtës së shquar të emrit, rol
kuptim emfatik:
identifikues: Skënderbeu pasoi atë taktikë që kishte mbajtur motin e kaluar
Zbathur ajo ecte aq lehtë, sa nuk i ndiente edhe vetë çapet e saj. Era
në Sfetigrad (= Skënderbeit pasoi taktikën që...; = Skënderbeu p a so ip o atë
ishte aq e fortë, sa ai mezi çapitej.
taktikëq ë...j. Te periudhat me fjali të varur përcaktore ndajemërore, përemrat
dëftorë nuk lidhen drejtpërdrejt me fjalinë e varur: këtu është i tërë togfjalëshi
3. Veçorl t ë përbërjes leksikore t ë periudhës. Përbërja leksikore
emër+përemër, që vihet në lidhje me fjalinë e varur. Ndryshon puna kur
konkrete e secilës fjali nuk ka rëndësi thelbësore për kuptimin e përgjithësuar
përemrat dëftorëjanë korrelatë, si p.sh. te periudhat me fjali të varur korrelative
sintaksor që shprehet midis fjalive të periudhës. P.sh.: Po të fillo jë ndonjë
përemërore: A i që mëngoi, bloi. A ta që njohin, dinë të çmojnë. I djeg atij që
aksion tjetër, ja m gati të nisem... Po të udhëtonin mirë, për dy orë arrinin.
ka m izën nën kësulë. Te këto periudha përemri dëftor është elem ent i
Ndonëse brendia konkrete e dy shembujve është e ndryshme, kuptimi i
domosdoshëm i strukturës së periudhës; këtu përemrat kanë për funksion të
përgjithësuar është i njëjtë në të dy periudhat; te të dyja kemi shprehur
tregojnë se në fjalinë kryesore është përdorur një fjalë pa brendi leksikore
marrëdhënie kusht-pasojë. Ky kuptim është thelbësor për sintaksën.
konkrete, një korrelat, që s’bën tjetër veçse zë një pozicion të caktuar sintaksor,
Mirëpo, në disa raste një pjesë e leksikut të periudhës bëhet element
është kryefjalë, kallëzues, kundrinë etj. dhe të drejton te fjalia e varur, e cila e
i domosdoshëm i strukturës së saj; këto elemente të leksikut, (ndonëse nuk
mbush me brendi konkrete.
shndërrohen në fjalë shërbyese), përfshihen në sistemin e mjeteve gramatikore
të lidhjes së fjalive në periudhë; ato fjalë marrin një barrë mjaft të rëndësishme
Shënim. Përemrat dëftorë ai, ajo, ky, kjo etj., në disa tipa
në shprehjen e kuptimit të përgjithësuar sintaksor të një Uoji të caktuar periudhe.
periudhash paraqiten me një vlerë të veçantë përmendëse (disi të
Te një grup periudhash përbërja leksikore është pjesë e domosdoshme
ngjashme me atë të një përemri vetor): përemri dëfitorzëvendëson,
e strukturës në një masë më të madhe se tek të tjerat. Këto periudha që janë
përmend gjithë brendinë e fjalisë së parë:
ng a p ik ë p a m ja s tr u k tu r o r e d y g jy m ty rë s h e , fo rm o jn ë një n d ërtim
Dhjetë vjet kanë kaluar, dhe kjo ka qenë edhe p ër këta njerëz
jashtëzakonisht të ngjeshur, me lidhuri shumë të ngushtë të fjalive. Fjalia e
 430
K R E U X X II
parë mund të lejojë mbushje leksikore vetëm përbrenda caqeve të kufizuara,
një pjesë e strukturës së saj është gati e ngurosur; fjaliae dytë përfshin lidhëzën
dhe mund të ndërtohet më lirisht. Rëndom përdoren lidhëzat që, sa dhe
kallëzuesi në lidhore, ose kar dhe kallëzuesi në dëftore.
a. Fjalia e parë mund të përfshijë disa fjalë shënuese, leksikisht të
p lo ta , që lu a jn ë ro lin e g jy m ty rë v e të fja lisë (te p ë r ...q ë + lid h o r e ,
mjaft... sa+lidhore):
I biri i Skënderbeut, Gjon Kastrioti, ishte tepër i vogël që të vihej në
krye të Ligës. Po Skënderbeu ishte m jaft i zgjuar sa të mos binte në grackë.
b. Në raste të tjera mund të përdoren jo vetëm fjalë, por edhe
-togfjalësha të formuar nga fjalë të grupeve të caktuara leksiko-gramatikore,
me një strukturë të caktuar të fjalisë së parë. Kështu kemi: fjalia kryesore
mohore (pjesëza s), ndajfolja akoma ose ndajfolja mirë, pjesëza theksuese
mohore as dhe një togfjalësh emëror me një numëror si gjymtyrë të varur (dy
minuta, d y fja lë ), kurse në fjalinë e varur lidhëzën kur dhe herë-herë fjalët
papritur ose befas:
(Djali u nis). S ’kishte bërë as dy hapa, kur i ati i thirri të kthehej.
Plaku s ’ishte ulur akoma m irë në kënd, kur i thamë të ngrihej.
c. Kuptimi i gjerë dhe mjaft abstrakt i disa lidhëzave bashkërenditëse
të thjeshta, si dhe, por, shpeshherë duhet konkretizuar më mirë me anën e
ndonjë ijale ose të ndonjë lokucioni, siprandaj, rrjedhimisht, si rrjedhim, p ër
pasojë, megjithatë, megjithëkëtë, përkundrazi, prapë, prapësëprapë, përsëri
etj.
K ëto fjalë, edhe pse nga pik ëpam ja strukturore nuk ja n ë të
dom osdoshm e, ja n ë të rëndësishm e për semantikën e periudhës, sepse
k o n k re tiz o jn ë m ë m irë k u p tim in m ja ft të p ërg jith shëm të lid hëzës
bashkërenditëse dhe ndihmojnë për të shprehur më qartë lidhjet kuptimore.
4. Veçori t ë ndërtim it sintaksor t ë fjalive t ë periudhës.
Njësitë kallëzuesore të periudhës, fjalitë, duke ekzistuar vetëm
përbrenda tërësisë që formojnë, i përshtaten në disa raste njëra-tjetrës nga
pikëpamja sintaksore. Kjo përshtatje shprehet me mungesën e një gjymtyre të
domosdoshme te njëra fjali dhe me paralelizmin sintaksor.
Në disa tipa periudhash është tipar i domosdoshëm semantiko-
strukturor mungesa e një gjymtyre të domosdoshme te fjalia kryesore; një
fjali e varur kryen funksionin sintaksor të një kryefjale, të një kundrine a të
një kallëzuesi emëror, sa herë që një fjalie kryesore i mungon përkitazi
kryefjala, kundrina, kallëzuesi emëror, përcaktor kallëzuesor. Ky është tipar
P E R IU D H A 431
strukturor i domosdoshëm te disa tipa periudhash me fjali të varur kryefjalore,
me fjali të varur kundrinore dhe me fjali të varur kallëzuesore:
Djalit i ra n ë sy m enjëherë se babai ish ligur mjaft. N u k m ëkujtohet
m irëse me cilin karvan e bëmë udhën. Kush s ’ka kokë, ka këmbë. Ç ’fluturon,
s ’hahet. Dhe u mata ta pyetja vajzën e kujt ish. Mos kërko të hash bukë e të
mos bësh thërrime. Ç ’bënë ata, ju m os e bëni. Siç dukej, fashistët nuk kishin
kontrolluar vetëm shtëpinë tonë dhe s ’ishim vetëm ne që qem ë arrestuar.
Mendjemadhi hiqet sikur i di të gjitha.
Ndonjëherë fjalia e dytë përsërit strukturën e fjalisë së parë; po ai
rend i gjymtyrëve të njëjta te fjalitë e një tipi. Kështu, struktura e një tipi,
rendi i njëjtë i gjymtyrëve, intonacioni i njëjtë krijojnë te fjalia më marrëdhënie
përqasore me lidhëzat por, kurse, ndërsa paralelizmin sintaksor:
Ajo punonte në një restorant, kurse unë shërbeja në një hdishte
publike.
Po kështu edhe te periudhat asindetike.
5. Bashkëlidhja e tr a jta v e kohore e m ë n y r o r e t ë foljeve-
kallëzues.
5.1. Në disa lloje periudhash ekziston një bashkëlidhje e caktuar e
tr a jta v e k o h o re dhe e kuptimeve kohore të foljeve-kallëzues të fjalive
përbërëse.
5.1.1. Kjo bie në sy sidomos te periudhat që kanë të bëjnë me
shprehjen e marrëdhënieve kohore: trajta dhe kuptimi kohor dhe aspektor,
kuptimi i mënyrës së veprimit te foljet-kallëzues jep marrëdhënie të caktuara
kohore (së bashku me lidhëzat, por edhe pa lidhëzat).
Te periudhat me fjali të varur kohore, bashkëlidhja e trajtave dhe e
kuptimeve kohore mund të jetë, në disa raste, i vetmi mjet për të treguar
njëkohësi osejonjëkohësi, ndërsa në tipa të tjerë ajo bashkëvepron me lidhëzën
kohore ose e mbështet këtë me kuptimin e saj. Kështu, lidhëzat kohore kur
dhe tek, nuk tregojnë vetë ato në janë veprime të njëkohshme ose jo të
njëkohshme, sepse këto lidhëza tregojnë vetëm që fjalitë janë bashkuar me
marrëdhënie kohore, asgjë më shumë; kurse llojet e ndryshme të marrëdhënieve
kohore i tregon bashkëlidhja e trajtave dhe e kuptimeve kohore të foljeve-
kallëzues:
e tashm e - e tashm e: Kur vin ëpërrenjtë, tërbohen lumenjtë
(njëkohësi në të tashmen, njëkohësi mbarëkohore);
e p a k ry e r - e p a k ry e r: Kur hynte treni në stacion, dëgjoheshin disa
fishkëllim a të zgjatura:

432 K R EU X X II
e pakryer në fjalinë e varur - e k ry e r e thjeshtë në kryesoren: Të
nesërmen, kur p o përgatiteshim p ër udhë, qiraxhiu, na solli dy thëllëza
(kailëzuesi i fjalisë së varur tregon se veprimi i kryesores shtjellohet në një
nga momentet e veprimit të fjalisë së varur).
Prishja e bashkëlidhjes kohore të trajtave të foljeve kallëzues të fjalive
me lidhëzën kur për shembull shpreh zhdukjen e marrëdhënieve thjesht kohore
dhe shfaqjen e një marrëdhënie të re midis fjalive, p.sh. të marrëdhënieve
shkakore:
- Kom iteti duhet të mblidhet menjëherë, - iapriti Themistokliu. - Kur
është me kaq ngut, do të vete t ’i thërres vetë.
Për të treguar marrëdhënie thjesht kohore, foljes-kallëzues në të
ardhmen të fjalisë kryesore duhej t’ipërgjigjej një folje-kallëzues nëtë tashmen
e lidhores (e jo në të tashmen e dëftores) në fjalinë e varur.
5.2.1. Te fjalitë e bashkërenditura është bashkëlidhja e trajtave dhe e
kuptimeve kohore të foljeve-kallëzues ajo që tregon njëkohësi të dy a më
shumë veprimeve ose që tregon se veprimi i dytë pason të parin etj.
Te fjalitë e bashkërenditura mund të kemi njëkohësi në të tashmen,
në të shkuarën, në të ardhmen, njëkohësi të plotë dhe njëkohësi të pjesshme,
sipas bashkëlidhjes së trajtave dhe të kuptimeve kohore të foljeve-kallëzues
dhe pikërisht:
a) E tashme në të parën, e tashme në të dytën:
Takohen ish-partizanët me njëri-tjetrin dhe vërshojnë kujtimet;
b) e pakryer në të parën, e pakryera në të dytën:
A i m errte fry m ë me zor dhe nga strehët e republikës së madhe i
ridhte shiu, si nga strehët e një çatie (njëkohësi në të shkuarën);
c) e kryer e tejshkuar në të parën, e pakryer në të dytën:
G joli ishte ndezur nga rrezet e kuqe e varkarët po mblidhnin pezalet
(njëkohësi midis rezultatit të një veprimi të ndodhur më parë dhe një veprimi
të pakryer).
Veprimi i dytë mund të ndjekë të parin, kurse i treti të dytin e kështu
me radhë, sa herë që foljet-kallëzues janë në të kryerën e thjeshtë: Qielli u
vesh pjesë-pjesë dhe hëna u fsheh.
5.2. Te disa tipa periudhash tr a j ta mënyrore e fjalisë së varur mund
të varet nga modaliteti i vetë brendisë së fjalisë së varur dhe në këtë rast kemi
modalitetin e dëftores (fakt real) ose modalitetin e mënyrave të tjera jodëftore
(lidhore, habitore, dëshirore, kushtore). Por në disa tipa të tjerë periudhash, si
p.sh., te periudhat me fjali të varur kryefjalore, kundrinore, kallëzuesore a
përcaktore ftilluese lidhëzore, mënyra e foljes - kallëzues e fjalisë së varur
P ER IU D H A 433
mund të varet nga modaliteti leksikor i fjalisë me të cilën ka të bëjë fjalia e
varur. Kur një fjali kundrinore ka të bëjë me një folje, e cila për nga kuptimi
leksikor tregon dëshirë a shprehje të vullnetit, folja-kallëzues e saj vihet në
mënyrë lidhore. Po kështu edhe te fjalitë kryefjalore dhe përcaktore lidhëzore:
Çiraku i vogël ëndërronte të bëhej si ustai i vet. Në këshillin e luftës
Gjergj K astriotipropozoi që t ’u bin'm turqve natën. Zaharia Gropa kërkoi
dhe mori nga Skënderbeu lejen që të matej me trimin anadollak.
Mënyra dëftore përdoret domosdo në fjalinë e varur, kur kjo ka të
bëjë p.sh. me emra a mbiemra kallëzuesorë që tregojnë një vlerësim objektiv,
si: fakt, e vërtetë, e qartë, e ditur:
Ish e vërtetë që ata qenë të zotërit e atyre viseve. Bijë, j a ku kam
prova të tjera se Dhimitri rron.
6. Rendi i fjalive t ë periudhës. Rendi i fjalive ka rëndësi të madhe
për strukturën dhe për vlerën e periudhës.
Disa tipa periudhash kanë rend të ngulitur të fjalive përbërëse, kurse
tipa të tjerë kanë rend të lirë. Këto janë kushtëzuar nga shkaqe të ndryshme.
6.1. T ip a r d a llu e s p ër sh u m icën e p e riu d h a v e m e fjali të
bashkërenditura dhe të periudhave asindetike është rendi i tyre i ngulitur, ky
rend nuk mund të ndryshohet për arsye të strukturës, sepse, ndryshe, do të
ndryshonin marrëdhëniet:
Ishte ndajnatëherë dhefiynte një veri i hollë: tërëpylli siknr këndonte
(Këtu jepet në fillim sfondi i mbrëmjes dhe në këtë sfond një veprim i zgjatur
“frynte një veri” ; veç kësaj, fjalia që vjen pas, e lidhur ngushtë me fjalinë
“frynte një veri”, nuk lejon zhvendosjen e fjalisë së dytë në krye. Krh.: Frynte
një veri i hol/ë dhe ishte ndajnatëherë: tërë pylli sikur këndonte.)
Në raste të tjera rendi i fjalive të bashkërenditura nuk mund të
ndryshojë për një arsye tjetër të strukturës: në fjalinë e dytë ka fjalë që
përmendin një fjalë të së parës; vendosja e saj në krye e bën të paqartë lidhjen
ose e vë në lidhje me një tjetër fjalë të tekstit të mëparshëm, çka sjell prishje të
marrëdhënieve:
Kamioni u ndal te Gryka e Ujkut dhe prej tij zbriti Afërdita Skënderaj.
(Togu “prej tij” përmend këtu emrin “kamion”, prandaj nuk mund të kemi
rend tjetër: “Prej tij zbriti Afërdita Skënderaj dhe kamioni u ndal te Gryka e
Ujkut).
Nuk mund të ndërrohet rendi i fjalive të bashkërenditura, edhe kur
kemi marrëdhënie pasardhëse në kohë, sepse ndjekjen e një veprimi nga një
tjetër e tregon vetë rendi i paraqitjes së tyre: në krye i pari, pastaj i dyti e
434 K R EU XXII
kështu me radhë:
Në rragë u dëgjuun të ecura dhe porta trokiti për herë të dytë. U fryu
urëve dhe zjarri u ndez. Oielli it vesh pjesë-pjesë e hëna u fsheh.
Gjithashtu është i pamundshëm ndryshimi i rendittëfjalive, kur kemi
te ijalia e dytë një tregues ieksikor të pasimit:
Ylli u shua dhe pas p ak qielli ushtoi nga një bubiillimë.
6.2. Te periudhat me fjali të varur rnund të kemi rend të ngulitur të
fjalisë së varur ose mund të kemi rend të lirë të paravendosur (para fjalisë
kryesore), të paravendosur (pas fjalisë kryesore), të ndërvendosur (brenda
fjalisë kryesore). Kemi edhe një lloj tjetër rendi, kur fjalia kryesore ëshë
përfshirë në indin e fjalisë së varur, këtu e ndërvendosur është vetë fjalia
kryesore.
6.2.1. Në periudhën me fjali të varur përcaktore p.sh.. rendi i fjalisë
së varur është kushtëzuar nga vendi i fjalës paraprijës në fjalinë kryesore;
këtu fjalia e varur, meqë ka nevojë për paraprijës, nuk mund t'i prijë kurrë
kryesores, ajo do të hyjë në mes të kryesores, ose të pasojë atë. Vendi i fjalisë
së varur këtu është i paracaktuar nga pozicioni i fjalës paraprijëse:
Në skaj të tij ndodhej po ajo pasqyrë, k u (=para së cilës) Stavri
kishte kreh u r flo k ë t disa vjet m ë parë. Turqishtja, që kishte mësuar në
gjimnazin e M anastirit, e kishte ndihmuar të mësontepersishten.
6.2.2. Rend të ngulitur të prapavendosur kanë fjalitë e varura te disa
tipe periudhash, si p.sh. te periudhat me fjali të varur kryefjalore, që kanë të
bëjnë me folje që tregojnë dëshirë, shprehje të vullnetit, domosdoshmëri, ose
që përfaqësojnë një fjali pyetëse të zhdrejtë a një fjali urdhërore të zhdrejtë;
po kështu edhe te fjalitë kallëzuesore lidhëzore që kanë të bëjnë me folje të
paraqitjes; te fjalitë përcaktore shtesore që kanë si paraprijëse gjithë fjalinë
kryesore dhe bashkohen me gjë që a me përemrin çka; te fjalitë rrjedhimore
jokorrelative, te fjalitë rrjedhimore të përmbylljes logjike, te fjalitë shkakore
me lidhëzën që të cilat kanë të bëjnë me një fjalë që tregon ndjenjë ose një
shfaqje të saj të jashtme, si dhe te fjalitë shkakore të vlerësimit. Po kështu
kanë rend të prapavendosur disa tipa fjalish të varura shkakore me lokucionet
lidhëzore nga shkaku që, p ër shkak se, p ër arsye se, fjalitë kushtore me
lokucionet lidhëzore me kusht që, me konditë që, mjaft që, etj.etj.:
Sulltan M ehmeti vdiq përpara se të realizonte këtë ëndërr, gjë që do
ta kishte bërë, sikur të rnos ia kishte mbyllur udhën Shqipëria nën Skënderbeun.
Afërdita gëzohej q ë p o e shikonte xhaxhanë të ndryshuar, gati të përtërirë.
Korridori qe mbushur plot, aq sa të zihej frym a nga vapa. Atë natë kishim
ndenjur vonë, kështu që as dy orë gjum ë s ’i kishim bërë. Të gjitha këto
PH RIUD H A 435
kryengritje dështuan njëra pas tjetrës, nga shkaku që shqiptarët ishin të
përçarë.
6.2.3. Pozicion të domosdoshëm të paravendosur zënë disa fjali të
varura, si fjalia e varur kallëzuesore me përemrin e pakufishëm lidhor ç. fjalia
shkakore me lokucionet lidhëzore duke qenë se, etj.:
- Ç ’p risit pu n ë në këtë ntes, është vështirësia që gjejnë për të shquar
cila është trajta e gjuhës së shkrimit, e cilajo. Duke qettë se njëpjesë të kohës
e kalonte vetëm nte tufën, ai këndonte gjithmonë me zë të lartë. - Duke ntarrë
parasysh se ti j e mbesa e Aspasisë..., sa kemi thënë e kemi fotur. mbaji për
vete.
6.2.4. Të tjerë tipa periudhash kanë rend të lirë të vendosjes së fjalisë
së varur. Kjo mund të jetë e paravendosur, e prapavendosur, e ndërvendosur.
Atëherë kemi rend të rëndomtë, rend të anasjelltë. rend të kushtëzuar nga
gjymtyrëzimi aktual i fjalisë, asnjanës ose afektiv:
Që Sulltan Murati e shkeli Shqipërinë m ë 1421, provohet nga një
tjetër burim. Kush mëttgoi, btoi. S ’p yet për shi kusit është bërë xurxull.
6.2.5. Por rendi i paravendosur ose i prapavendosur i fjalisë së varur
nuk varet vetëm nga arsye të gjymtyrëzimit aktual të periudhës; në disa raste,
rendi i fjalisë së varur me të njëjtin mjet lidhës kushtëzohet nga ndryshimi në
marrëdhëniet kuptimore midis fjalive të periudhës; në këtë rast rendi i fjalive
është i ngulitur dhe i kushtëzuar nga nevoja për të shprehur një marrëdhënie
të caktuar. Kështu, një fjali e varur me lidhëzën që dhe me kallëzuesin në
lidhore, e cila ka të bëjë me një folje që shpreh veprim konkret a lëvizje, mund
të marrë dy vlera të ndryshme, një vlerë qëllimore dhe një vlerë joqëllimore,
sipas rendit të paravendosur a të prapavendosur që zë në periudhë: Del si
laskënder pazarit, që të tallen bota m e ty. Këtu fjalia e prapavendosur nuk
tregon qëllimin, sepse ai që del pazarit si laskënder nuk synon që të tallen bota
me të; por të tallurit është një rrjedhim objektiv i faktit që ai del pazarit i
veshur keq. Ndonëse tiparet strukturore kryesore të periudhës janë të një
periudhe me fjali të varur qëllimore, lëvizja e tonit dhe pauza na jep një tip të
veçantë të periudhës me fjali të varur rrjedhimore, d.ni.th. një fjali të varur me
rend të ngulitur të prapavendosur. Ndërrimi i rendit të fjalive do të na jepte një
periudhë me fjaii të varur qëllimore të mirëfiiltë. (Krh.: Që të tallen bota nte
ty, (ti) del si laskënder pazarit).
6.2.6. Rendi i fjalive lidhet ndonjëherë edhe me ndryshime në ndonjë
ngjyrim të marrëdhënies më të përgjithshme, si p.sh. rendi i paravendosur a i
prapavendosur në periudhën me fjali të varur me lidhëzën shkakore ngaqë.
Kur fjalia e varur pason kryesoren, periudha tregon marrëdhënien shkakore
436 K R EU XXII
midis një fakti të parashtruar në kryesoren dhe një fakti tjetër që jepet si
shpjegim, pra, kemi marrëdhënie shkakore shpjeguese:
Në darkë hyra në kafenë ''Drini ’ ngaqë s ’clija ku ta kaloja mbrëmjen.
M bi të gjitha, Filja i pëlqente, ngaqë ishte e shkathët, zhurmëmadhe.
Kur fjalia e varur i prin kryesores, në të varurën kemi shprehur
shkakun dhe në kryesoren rrjedhimin, pra këtu kemi marrëdhënie shkak-
rrjedhim (dhe jo vetëm marrëdhënie shkakore, si në rastin e parë):
Ngaqë e kishte mbytur hidhërimi, Kujtimi nuk thoshte dot asnjë fjalë.
Këtë vlerë ka periudha, edhe kur fjalia e varur është e ndërvendosur:
Një ditë, n g a q ë s’i duronte dot këto m endime, ajo ia tha të vëllait.
6.3. Në shqipen letrare ka edhe raste kur vetë fjaiia kryesore hyn në
indin e fjalisë së varur. Mund të dailohen disa raste kryesore:
6.3.1. Periudhapërbëhet prej dy fjalish dhe ka intonacionin e pyetjes,
Fjalia kryesore ka si kallëzues një folje a një lokucion me kuptimin e një
procesi mendor ose të dëshirës dhe përmban një kuptim anësor modal ndaj
përmbajfjes së fjalisë së varur. Fjalia e varur ka si gjymtyrë të saj përemra dhe
ndajfolje pyetëse, të cilat shprehin kërkesën për remën, për atë të panjohur
prej folësit, që duhet të sqarojë përgjigjja, Kjo fjalë pyetëse si në fjali, si në
periudhë, qëndron në krye. Kështu, pozicioni i ndërvendosur i fjalisë kryesore
është kushtëzuar nga pozicioni i ngulitur, i një gjymtyre të shprehur me fjalë
pyetëse:
Ç ’pandehe se është këtu? Kafenë e Zallit? Ç ’ke ndër m end të bësh
tani, Loni? Kur doni të vijmë? Cilin mendoni të caktojmë komandant? Ku
dëshironi ta vendosni televizorin? Nga mendoni t ’i merrni dhjetë krahët e
punë?
6.3.2. Periudha është gjithmonë me strukturë të mjaftueshme prej dy
fjalish, por nuk është pyetëse. Një gjymtyrë e fjalisë së dytë (kryefjalë, kundrinë,
plotës i rrethanës) del në krye të periudhës, duke e futur kështu fjaiinë kryesore
në indin e fjalisë së varur, për arsye të gjymtyrimit aktual të periudhës, kur ajo
gjymtyrë ose mund të përbëjë temën, pikënisjen e thënies, diçka të njohur që
më parë dhe që bën lidhjen me kontekstin e mëparshëm, ose mund të përbëjë
remën e thënies, diçka të re, të panjohur që më parë dhe zë atë pozicion për
shkak të theksimit stilistik. Kjo gjymtyrë duhet ndarë në të shkruar me presje.
Kallëzuesi i fjalisë kryesore mund të tregojë një vlerësim ose burimin e
ligjërimit, pra, ka një vlerë deri diku të afërt me një fjali të ndërmjetme:
Këta njerëz, kam përshtypjen se ja n ë më të shkathët. (Krh.: Këta
njerëz, kam përshtypjen, janë më të shkathët). Këtij, ish i bindur se do t ’ia
mblidhte rripat shpejt, se e dinte që djali ia kish frikën. Këtë gjë. besoj se
P ER IU D H A 437
duhet ta dini mirë. Me fshatarët, thotë se e ka grurë. Mbledhja, ka shum ë të
ngjarë të bëhet këtu. Nesër, kem i vendosur të sulmojmë për të çarë rrethimin.
6.3.3. Në një tip periudhe me tri a më shumë fjali, kemi një strukturë
më të ndërlikuar; aty kemi një fjali kryesore të mirëfilltë (një “fjali kryesore të
parë”) dhe një ndërtim të varur me anën e një përemri a të një ndajfoljeje
lidhore, ndërtim që hyn i tëri, si një bllok, në lidhje sintaksore të nënrenditjes
me fjalinë kryesore të mirëfilltë. Ky bllok përmban vetë një fjali drejtuese
(fjalinë “kryesore të dytë”) dhe një fjali të varur kryefjalore, kundrinore ose
përcaktore ftillëzuese. Fjalia drejtuese zë këtë pozicion për shkak të pozicionit
të ngulitur të fjalëve lidhëse dhe ka vlerën e një fjalie të ndërmjetme. P.sh.:
Lavdarin e Oparit, ku i kishin thënë se gjendej shtabi i batalionit të
tij, nuk e kishte më shumë se njëzet minuta larg. Fytyra e tij e ashpër ndriçohej
nga një gëzim i brendshëm që djaloshi nuk e kishte zakon ta shfaqte. Asaj i
ranë shumë rëndë ato fja lë të vëllait për një vajzë që ajo kishte pasur rastin ta
njihte.
Ky tip periudhe përbën një variant të periudhave me fjali të
ndërmjetme të mirëfillta, por këtu në formën e një fjalie të ndërmjetme
drejtuese.
7. Klasifikimi i periudhave. Tiparet strukturore të periudhavë të
tipave të ndryshëm janë të lidhura me ndryshime të caktuara semantike, prandaj
këto tipare përbëjnë themelin e klasifikimit të periudhave dhe janë mjete
formale-gramatikore të shprehjes së kuptimeve.
Nga karakteri i mjeteve të lidhjes sintakosre, periduha ndahet në dy
grupe të mëdha: në periudhën lidhëzore (me lidhëza e fjalë lidhëse) dhe në
p eriudha jolidhëzore (asindetike).
Lidhëzat e fjalët lidhëse janë treguese të llojit të lidhjes (bashkërenditje
ose nënrenditje) dhe shprehin marrëdhëniet midis fjalive, i bëjnë më të qarta
këto marrëdhënie sesa te një pjesë e periudhave jolidhëzore, ku fjalitë janë
bashkuar nga intonacioni, nga disa veçori të përbërjes leksikore dhe të ndërtimit
sintaksor të fjalive. Periudhat lidhëzore sipas karakterit të lidhjes sintaksore
ndahen në periudha me bashkërenditje dhe në periudha me nënrenditje.
Periudhat jolidhëzore, ku mungesa e treguesve tipikë të karakterit të lidhjes e
të raporteve sintaksore, siç janë lidhëzat e fjalët lidhëse, e bën jo gjithmonë të
qartë këtë dallim, do të vështrohen më vete:
Periudha me bashkërenditje dhe periudha me nënrenditje dallohen
mjaft prerë nga katër tipare kryesore:
a) Te periudhat me bashkërenditje përdoren lidhëzat bashkërenditëse,
438 KRHU X X II

të cilat, nga pikëpamja semantike dhe strukturore, qëndrojnë në mes të Qalive;

të shumtën e herës me një lidhëz bashkërenditëse nuk mund të fillojë periudha,
nuk mund të vihet ajo në krye. Por nuk mungojnë edhe rastet kur periudha ka
K R E U XXII I
në krye një lidhëz bashkërenditëse, që ve në lidhje periudhën a Çalinë e parë
të saj me periudhën a Qalinë e fundit të mëparme. Përkundrazi, lidhëzat
nënrenditëse janë pjesë organike e fjalisë së varur, dhe ato mund të dalin
shpesh në krye të periudhës, kur fjalia e varur fillon me atë.
b) Fjalët lidhëse, - përemrat lidhorë me ndajfoljet lidhore, - mund të
bashkojnë fjali vetëm në periudhën me nënrenditje: PËRBËK j® O H i SKEMAT STRUKTURORi T l '
c) Fjalitë e bashkërenditura mund të bashkohen me lidhëza të PERIUDHAVE
përsëritura në krye të çdo fjalie (edhe..., edhe...; as..., as...; herë..., herë...;
ose..., ose...), kurse te periudhat me nënrenditje llidhëza nënrenditëse mund të
përdoret vetëm në krve të fjalisë së varur.
ç) Dalin ndryshime edhe në rendin e fjalive: fjalitë e bashkërenditura I. Si u pa në kreun e mëparmë, njësitë kallëzuesore, fjalitë, që
nuk mund të futen në indin e njëra-tjetrës. kurse te periudha me nënrenditje formojnë periudhën, mund të bashkohen me rnjete lidhëse ose drejtpërdrejt,
fjalia e varur mund të hyjë në mes të fjalisë kryesore dhe, në disa raste, edhe pa to, me raporte barazie ose me raporte nënrenditjeje, varësie. Nga kjo janë
fjalia kryesore mund të hyjë në indin e fjalisë së varur, daliuar tri kategoritë e mëdha të periudhave: periudhat me bashkërenditje,
Megjithatë, midis bashkërenditjes dhe nënrenditjes ka raste afrimi periudhat me nënrenditje dhe periudhat asindetike (rne bashkim jolidhëzor).
dhe raste kalimtare. kur fjalia e bashkërenditurështë mjaft afer fjalisë së varur Periud h at me bashkërenditje e periudhat me nënrenditje janë
ose kur fjalia e varur qëndron në cakun e nënrenditjes dhe të bashkërenditjes. periudha të formuara nga dy a më shumë fjali me raporte përkatësisht të
Kjo ndodh sidomos kur në krye të njërës fjali ndodhet një lidhëz nënrenditëse bashkërenditjes a të nënrenditjes në mes tyre, të bashkuara të parat me
se dhe në krye të tjetrës një lidhëz bashkërenditëse. Të tilla janë periudhat me lidhëza bashkërenditëse a me fjalë me të njëjtën vlerë. të dytat me lidhëza
fjali të varur lejore me lidhëzat ndonëse. megjHhëse, m egjithëqë.../po (r)...; nënrenditëse a fjalë lidhëse, ndajfolje a përemra, në ndonjë rast dhe me
periudhat me fjali të varur shkakore me lidhëzat ngaqë.../pa.... se.../pa... etj.: pjesëza. Periudha asindetike a jolidhëzore janë periudhat e formuara nga
N gaqë brodhe tërë ditën. p a të dhëmbin këmbët. Se bërtite shumë, fjafi të renditura njëra pas tjetrës. të bashkuara nga intonacioni dhe nga
p a t 'it ngjir zëri. pranëvënia, pa lidhëza a fjalë lidhëse, me raporte të barazisë, të ngjashme
me ato të bashkërenditjes, por mjaft herë edhe të pabarazisë, të ngjashme
me ato të nënrenditjes.
Numri i fjalive që bashkohen për të formuar periudhën, mund të
jetë i ndryshëm dhe periudhat, si pasojë, të dalin herë më të gjata e herë më
të shkurtra. Ka, në anë tjetër, periudha me raporte e strukturë të njëjtë, por
edhe periudha me strukturë komplekse, me bashkërenditje e me nënrenditje,
me bashkim lidhëzor e me bashkim jolidhëzor, me kombinime të ndryshme
të tri kategorive sintaksore të sipërpërmendura. Prandaj përbërja dhe skemat
 440 K.REU X X I II
strukturore cë periudhave mund të jenë shumë të ndryshme e të larmishme.
Dallohen kështu:
'1.1. Periudha me bashkërenditje, e përbërë prej dy a më shumë
fjalish me raporte kuptimore barazie, bashkërenditjeje, ndërmjet tyre, të
bashkuara me lidhëza bashkërenditëse, ndonjëherë me fjalë a lokucione të
baras\ lershme me to:
Dielli humbi tej, pas kodrave e malet u bënë të errëta. A s çizmet
nuk i përplasi pas dyshemesë, as zërin nuk e ngriti. Era vinte që nga shpatet
e maleve dhe sulej poshtë luginës së Kolonjës drejt detit, ndërsa pem ët
përkuleshin;
1.2. Periudha asindetike ose joiidhëzore, e përbërë prej dy a më
shumë fjalish të bashkuara pa lidhëza, me raporte kuptimore të ngjashme
me ato të bashkërenditjes, ose të nënrenditjes:
Gjykon puna, s ’gjykon guna. E zure gjarpërinjshtypi kokën.
Qielli është bërë sterrëjhapësira mbushur me rejdëbora bie e
p aprerëjdheu bërë i bardhë si v e jm o ti është egërsuar, drurët ja n ë
ngarkuar;
1.3. P eriudha edhe asindetike edhe bashkërenditëse, e përbërë
prej tri a më shumë fjalish ndër të cilat zakonisht e fundit është e bashkuar
me lidhëz me të parafundit, ndërsa të tjerat pa lidhëza, ose prej Çalish e
togje ijalish të bashkuara herë me bashkërenditje e herë pa lidhëza:
Shqiptari në kurth s 'hyrijs ’e shpërnderoi Shqipërinëjkurrë nuk iu
tremb syri/e nuk e humbi fuqinë;
1.4. Periudha me nënrenditje, e përbërë prej dy a më shumë
fjalish, të bashkuara me lidhëza nënrenditëse a me fjalë të tjera lidhëse
(ndajfolje e përemra iidhorë a pyetës), në ndonjë rast drejtpërdrejt, duke u
plotësuar fjalia kryesore nga një a disa fjaii të varura, shumë herë edhe një
fjali e varur nga një a disa fjali të varura të tjera:
S ’të shkon kot moti, kur të je sh i zoti. Për disa çaste, mbi kodrën e
vogël pllakosi heshtja e natës, që prishej vetëm nga zhurma e valëve të detit.
M ttnd të shkosh ku të duash. E porositi të vijë shpejt.
Në ullishten/nga kalonte ai, plepat e gjatë shushuritnin lehtë nga
era, që puthte majat e tyre.
S K E M A T E P E R IU D H A V E 441
Kur njeriu rikthehet në vendin/ ku ka kalttar fë m ijë rin ë j gjithçka i
duket zakonisht më e vogël: shtëpitë, oborri, lartësitë e mureve. S ’ishte
aspak e tepruar,po të thuhej/ se qëllonte/ që në këtë dhomë të kishte uri.
B anorëtJ veshi i të cilëve është mësuar me këtë zhurmë,
/ mundoheshin/ të kuptonin/ se ç ’mur apo krahu i cilës shtëpi m und të ishte
rrëzuar.
1.5. Periudha e përzier me nënrenditje me të cilën gërshetohen
bashkërenditja ose dhe bashkimi jolidhëzor në formën e ijalive kryesore ose
të varura të bashkërenditura ose asindetike midis tyre:
Rrinte edhe ai afër të ja tit/ e bënte muhabet me të, gjersa e ëma e
thërriste (janë të bashkërenditura dy fjalitë e para kryesore). Korbat
shqetësoheshinj ngriheshin në flu tu r im j vinin rrotull mbi kullë, derisa
gjithçka qetësohej prapë (tri fjalitë e para janë fjali kryesore të bashkuara
asindetikisht).
Gjersa të vinte pranvera/ dhe ajo të dilte prapë te praku, do të
kalonte shumë kohë (dy fjalitë e varura kohore që janë në krye dhe
plotësojnë ijalinë e tretë, që është fjali kryesore, janë të bashkërenditura
midis tyre, më saktë të bashkënënrenditura).
Ymerit nuk i durohej gjersa të arrinin në fshat, të takoheshin me
partizanël, të bëheshim partizanë dhe ne (fjalia e parë kryesore plotësohet
nga vargu i tre fjalive të varura të mëpasme, të bashkuara pa lidhëza);
1.6. P eriudha e përzier me bashkërenditje a bashkim jolidhëzor
dhe me nënrenditje, ose me bashkërenditje, bashkim jolidhëzor e
n ënrenditje njëkohësisht, duke dalë fjali të pavarura të bashkuara, me
lidhëza a mjete të tjera bashkërenditëse ose pa to, me togje fjalish të përbëra
prej fjalish kryesore e fjalish të varura:
A tëhere kërcenin peshqit m bi fa q e n e ujërave/ e thithm n atë
p alttm e m iellit/ që zbriste nga porta e madhe e mullirit. (Fjalia e parë e
pavarur bashkërenditet me një fjali kryesore të shoqëruar nga një fjali e
varur). Urdhëri ishte i p rerë:/ S u lm i kundër radiostacionit do të bëhet/
vetëm kur të flllonte sulmi në gjithë kralm n e m ajtë të bulevardit (fjalia e
parë e pavarur bashkohet- asindetikisht me një fjali kryesore të ndjekur nga
një fjali e varur):
E qeshura e njeriut është si ai shiu i vjeshtës:/ e shkrifëton/ dhe
b ëit/q ë vlaga t ’i fu te t p a u ndjerë ; ( me fjalinë e parë të pavarur bashkohet
 442 KRKU XXIil
asindetikisht togu i përbërë prej një fjalie të pavarur të bashkërenditur me
një ijali kryesore të plotësuar nga një fjali e varur).
2. SK E M A T E PERIU D H A V E
2.1. Skem at e periudhave me bashkërenditje
2.1.1. Periudhat me bashkërenditje mund të jenë të formuara prej
dy, tri a më shumë ijalish të pavarura të lidhura njëra me tjetrën, zakonisht,
me lidhëza bashkërenditëse, ndonjëherë të përsëritura para secilës prej tyre:
a) Kishte të nxehtë/ dhe i pihej një. E kërkova, p o s 'e gjeta. Ky lajm
as e tronditi,/ as i bëri përshtypje Xhemalit.
b) A i herë i binte çairit mes për mes, si ndonjë dem i rëndë, herë
zbriste që nga ullishta,/ herë ngjitej nga arat nën remë. Lek Dukagjini u
shërita pas disa d itë sh j dhe atëhere Skënderbeit i thirri që të d y j dhe mezi i
pajtoi.
a)l l-l I b> I H I—I I 2.2.2.
2.1.2. Periudhat me bashkërenditje, të përbëra prej tri a më shumë
fjalish të pavarura, mund të jenë të formuara edhe prej bashkimit të një
fjalie me një tog fjalish ose prej dy a më shumë togje fjalish në kombinime
të ndryshme:
a) Ata ikën përpjetë/, kurse unë zbrila poshtë/ dhe u fu ta në kafene.
(fjalia e dytë dhe e treta, me lidhje këpujore ndërmjet tyre, dalin si një tog
fjalish me lidhje përqasore me fjalinë e parë).
b) Era vinte që nga shpatet e m alit/ dhe sulej poshtë luginës së
K olonjësJ ndërsa pem ët lëkundeshin (dy fjalitë e para përbëjnë një tog me
raporte bashkërenditjeje këpujore, me të cilin bashkohet me raporte
kundërshtore - përqasore fjalia e tretë).
S K E M A T E P H R Ili D M A V E 443
2.2. Skem at e periudhës asindetike (jolidhëzore)
2.2.1. Periudhat me fjali të bashkuara pa lidhëza mund të jenë të
përbëra prej dy a, të shumtën e herës, prej tri a më shumë fjalish të pavarura
të lidhura ndërmjet tyre nga intonacioni:
a) Do të kënd ojm ëj mos u dëshpëro.
b) Ishte një fushë me lule sh u m ë j nëpërmes saj shkonte një lu m ë j
dy qe p o kullotnin bar.
c) Qielli është bërë ste rr ë j hapësira mbushur me r e j dëbora bije e
p a p re rë j dheu bërë i bardhë si v e j moti është eg ërsu arj drurët ja n ë
ngarkuar.
a) b)
c)
Periudhat asindetike prej tri a më shumë fjalish mund të jenë
të përbëra edhe prej një ijalie të pavarur të bashkuar me anë të intonacionit
me një tog prej dy a më shumë fjalisht të pavarura, ose prej dy togje Çalish
të bashkuara asindetikisht në mes tyre:
a) Vetëm një gjë kërkojmë nga j u J mbani kryet la r tj mos tregoni
asnjë shenjë dëshpërimi. (Fjalia e dytë dhe e treta përbëjnë një tog të
bashkuar asindetikisht me fjalinë e parë).
b) Pjesën më të madhe, pothuaj tërë punën e mbaruat:/ Kruja dhe
tërë krahina e saj u fitua;/ Dibra dhe malësitë u bashkuan me ne;/ armikut s’i
mbeti as shenja në fushat tona;/ qëndrojnë vetëm fortesat.
a) b)[
c) Ia dha drurit,/ u tha;/ ia dha gurit/ u ça. (dy togje fjaiish
asidentike/ të bashkuara ndërmjet tyre/ asindetikisht, secili i formuar prej dy
fjalish):
 444 KR EU X X III
2.3. S kem at e periudhave me asindetizëm e bashkërenditje.
Periudha edhe asindetike, edhe e bashkërenditur, mund të jetë e
formuar:
2.3.1. Zakonisht prej dy a më shumë fjalish të pavarura asindetike
dhe prej një Ijalie të bashkërenditur me fjalitë e mëparshme:
Ai ngjeshi duart në tokën e pim nar,/ mbushi grushtet me dhe/ dhe i
shtriu përpara.
2.3.2. nga një tog prej dy a më shumë fjalish të pavarura të
bashkërenditura, të bashkuara asindetikisht me një fjali tjetër të pavarur a
me disa fjali të tjera të pavarura të bashkërenditura në mes tyre, ose prej një
fjalie a dy fjalish të pavarura të bashkërenditura në mes tyre, të bashkuara
asindetikisht me një tog prej dy a më shumë fjalish të pavarura të
bashkërenditura:
a) Shkuam gjer afër monumentit/ dhe u kthyem :/ shoku Shemsedin
posa ishte ngritur nga tavolina/ b) M akaseni kishte dërguar letër:/ në verë
mbaronte m ësim et/ dhe kthehej përgjithmonë në Shqipëri. c) U afrua me
ngadalë/ dhe e zbuloi:/ dy sy fla k ë e vështruan/ dhe dy buzë qumështore
lëviznin me gu - gu - gu.
2.3.3. Me kombinime të tjera të ndryshme ijalish asindetike e
fjalish të pavarura të bashkërenditura:
a) Mëma dhe motrat qanin/ edhe djemtë i përqafonin,/ gjithnjë
pranë i m banin,/ i puthnin e i pushtonin. b) Nata edhe s ’e kishte ngritur atë
pëlhurën e zezë,/ hëna me sy të venitur p o perëndonte si rezë;/ y lli i
mëngjesit p o binte,/ dhe bilbilët këndonin;/ vesa gjithnjë po binte/ e lulet
lulëzonin. c) Historitë e anonimit venecian, Sansovinos dhe Dhimitër
Frëngut ja n ë të shkurtëra/ dhe s j’a p in hollësira;/ shëmbëllejnë njëra me
tjetrën si tri motra binjake/ dhe kanë pasur një kryeburim që të tria:/ ja n ë
ndikuar shumë prej B arletitfpo ndryshojnë në shumë pika.
S K E M A T E P E R IU D H A V E 445
2.4. P ërbërja dhe skem at e periudhës me nënrenditje
Periudha në nënrenditje është periudha e formuar prej fjalish me
raporte nënrenditjeje midis tyre, të bashkuara me anë lidhëzash nënrenditëse
a fjalësh lidhëse (përemra e ndajfolje), ndonjëherë edhe drejtpërdrejt:
Yjtë një nga një u venitën si fen erët/ që i shuan era. S a qe gjallë,/
s 'u turpërua. Fek dhemb dhëmbi./vete gjuha. S ’i shkoi asnjerit ndër mend,/
të mblidhte lule. Posa plaku i tha këto jja lë ,/ psherëtiu një h erëjsiku r të
merrte frymë.
Kjo periudhë mund të dalë në forma dhe iidhje të ndryshme, me
skema strukturore të ndryshme.
2.4.1. Formën më të thieshtë të periudhës me nënrenditje e kemi
kur ajo përbëhet prej një tjahe kryesore dhe një fjalie të varur, e cila
plotëson e sqaron kuptimin e një gjymtyre ose të gjithë fjalisë kryesore në
tërësi:
Realizimi i jetës së lumtur dhe të begatshme varen nga puna jonë,
nga kuptimi i mirë dhe kryerja me përpikmëri prej të gjithëve e detyrave/
që na vihen përpara.
Kur arriti afër kolibeve,/ qafa, fa q e t dhe balli i Memos ishin bërë
të fto h të si akull.
Skema e këtyre periudhave është:
Shënim. Fjalia e varur mund t ’u referohet edhe dy a m ë
shumë gjymtyrëve homogjenë:
Prapa tij dëgjoheshin zëra, zhurmë lopatash e kazniash
që gërm onin tokën e tharë.
2.4.2. Më shpesh përdoret periudha e nënrenditur e përbërë prej një
fjalie kryesore dhe prej dy a më shumë fjalish të varura ose ndërtimesh
funksionalisht sinonimike me to.
Këto periudha mund të dalin të një madhësie të ndryshme e në
forma të ndryshme nënrenditjeje. Fjalitë e varura mund të plotësojnë ndonjë
 S K E M A T E P H R IU D H A V E 447
446 K R E U X X III

gjymtyrë të fjalisë ose një fjali. Numri i tyre mund të jetë i ndryshëm, të së a rd h n te sjAliu m endoi/se duhej tëforconte kufijtë e bregdetit.
ndryshme janë edhe mjetet edhe mënyra e lidhjes ndërmjet tyre. Luftëthirrja e shqiptarëve, ushtimat e turmbetave dhe qëllimet e dyfekëve
Format më kryesore të nënrenditjes së dy a më shumë fjalive janë lajmëronin që Skënderbeu ish a tje jk u r turqit ia kishin hum burfare
nënrenditja paralele dhe nënrenditja varg ose e varguar. Mund edhe të trastën.
bashkohen në të njëjtën periudhë nënrenditja paralele e nënrenditja varg. Skema e periudhave me fjali të vamra paralele të mësipërme është
2.4.2.1. Nënrenditja është paralele, kur varen drejtpërdrejt nga kjo:
fjalia kryesore dy a më shumë fjali të varura. Kjo mund të ndodhë kur:
2.4.2.1.1. Fjalitë e varura janë, për nga funksioni, të një lloji, po u
referohen gjymtyrëve të ndryshme të fjalisë kryesore:
L a jm et/ që u kishin ardhur ato ditë nga Peza (fjali e varur
përcaktore, i referohet fjalës “ lajmet”), të plotësuara aty këtu edhe me gojën
e korrierit të ri, që i kish jetu ar vetë ngjarjet (fjali e varur përcaktore
gjithashtu, i referohet fjalës “e korrierit”), të jep n in zemër. Rrugës mendjen 2 fjali të vamra
s ’e kisha as te qortim i/ që hëngra/ as te kosi/ që do të blija./ p o te lu let/ që
kisha m bjellë (tri fjali përcaktore, që u referohen përkatësisht gjymtyrëve 2.4.2.2. Në nënrenditjen varg ose të varguar fjalia e varur e parë
homogjene “qortimi” , “ kosi” , “ lulet”); plotësisht prej një fjalie tjetër të vamr, kjo prej një tjetre e kështu më tutje,
2.4.2.1.2. fjalitë e varura i referohen gjithë fjalisë kryesore a të lidhura, pra, si unazat e një vargoi. Fjalia që varet nga fjalia kryesore
drejtuese dhe janë funksionalisht të ndryshme: quhet fjali e varur e shkallës së parë; ajo që i nënrenditet kësaj, fjali e
Gjersa nuk p o i ngrinte sytë (fjali e varur shkakore), nuk po varur e shkallës së dytë; e mëpasmja, fjali e varur e shkailës së tretë;
ngrinte as zërin,/ megjithëse heshtja qe rivendosur (fjali e varur lejore); mund të ketë sado rrallë, edhe fjali të vamra të shkallëve të mëtejme:
2.4.1.3. fjalitë e varura janë funksionalisht të ndryshme dhe u Këtë vendim s ’ia kishte thënë A dnanitJ kur e kishte lajmëruar
referohen gjymtyrëve të ndryshme ose njëra një gjymtyre e tjetra, ose të (fjali e varur e shkallës së parë),/ që të p ërg a titejp ër mbledhjen e
tjerat, fjalisë kryesore në përgjithësi. organizatës (fjali e vamr e shkallës së dytë), ku do të merrej në shqyrtim
M jegulla/ që kishte mbuluar fushën (fjali e varur përcaktore, i pranim i i tij (fjali e vam r e shkallës së tretë). Po më d u ket/se e kërkon
referohet kryefjalës “mjegulla”) tregonte/se do tëp rish ej ntoti (fjali e varur nevoja (fjali e vamr e shkallës së parë)/ të sqarohen çështjet m ë m e rëndësi,
kundrinore, i referohet kallëzuesit “tregonte”). Ata i kishin thënë tashmë të (fjali e vam r e shkallës së dytë),/ përpara se të shtronipunën e shoqatës
g jith a fja lë t/m e të cilat njerëzit ntund të merren ves/t (fjali e varur (fjali e vam r e shkallës së tretë),/ që duhet ngritur (fjali vam r e shkallës së
përcaktore, i referohet kundrinës “fjalët”),/ megjithëse kisltin fo lu r aq pak katërt).
(fjali e varur lejore, i referohet gjithë fjalisë kryesore); Periudha e fundit ka këtë skemë :
2.4.2.1.4. fjalitë e varura i referohen së njëjtës fjali e janë
funksionalisht të njëjta, po shprehin ngjyrime kuptimore të ndryshme:
K ur arriiën ttë m ajë të m a iitjpritën aty/ gjersa u grumbulluan të
gjithë (dy fjali të varura kohore, që shprehin kuptime kohore të ndryshme).
2.4.2.1.5. Fjalitë e varura paralele të një fjalie kryesore, të shumtën
e herës, shpëmdahen para e pas saj ose hyjnë edhe në ntes, por mund të
vijnë edhe njëra pas tjetrës, përpara ose pas fjaiisë kryesore:
Herën e fu n d itj kur isit takuar m e D e k o n jfy e kish gjetur në
oborr në hijen e m a n itj ku kislt nxjerrë tryezën. Sido që të isltin ngjarjet e
 448 K R E U XXIII
2.4.2.2.1. Fjalitë e varura të varguara mund të vijnë njëra pas
tjetrës pas fjalisë kryesore ose edhe para saj:
a) Bile ishin të gjithë të bindur/ se Faslliu e donte dlte e mbronte
T o sunin/pikërishtpse ky ishte shum ë i rregullt në llogari. b) Kur u
kujtur'/sa larg qenë fla k ë t/ që natën dukeshin aq a fë r /p a ti bërë një copë
rruge.
Kur fjalitë e varura dalin përpara ose pas fjalisë drejtuese të tyre,
mund të vinë njëra pas tjetrës dy iidhëza, ose një ijalë lidhëse e një lidhëz;
prej tyre e dyta i takon ijalisë së varur që ndjek pandërmjetshëm, ndërsa e
para fjalisë që vjen pas saj; midis këtyre dy mjeteve të lidhjes vihet presje:
Nadireja thosh me vete s e /ç fa rë d o që të n g jiste /a jo do të
luftonte gjer n ë fu n d , edhe m e p u sh k ë si ato shoqet e malit. Gjer katër
muaj më parë, Shkëheni kish qenë për vajzën njeriu i ditës në punët e
projektit kaq s a / k u r zihej n ë g o jë p r o je k ti/a s a j doemos do t ’i kujtohej
Shkëlzeni.
Shënim. Në disa tipa periudhash, sidomos me fjali të
varur përcaktore, fjalia e varur e shkallës së parë mund të hyjë në
mes të fjalisë së varur që e plotëson (të shkallës së dytë); mjeti
lidhës që del në krye të saj është gjymtyrë e fjalisë tjetër të varur:
Bëhej një pu në/ që ta kish ënda/ ta shikoje (që është
kundrinë e drejtë e “të shikoje ’).
2.4.2.3. Në një periudhë të përbërë prej shumë fjalish të varura
mund të kemi edhe fjali të varura paralele edhe fjali të varura varg në
kombinime të ndryshme. Kështu mund të kemi një grup fjalish të varura
varg paralel me një a disa fjali të veçanta; po ashtu dy grupe paralele fjalish
të varura varg:
a) A i që përgjigjej, ishte një d ja lo s h /të cilin e kishte p arë
zakonisht m e libra n ë d o r ë /te k hynte e dilte nga shkolla.
b) Isa Boletini, kur po kthehej nga fro n ti i Pejës p o asaj rruge/
nga kishte zbritur m ë përpara, u ngrit drejt Shalës e Gollakut që të
siguronte fron tin në anën e Prishtinës.
c) Dhe, p osa tm k ishte e m undur/ të mblidheshin në kryeqytetin e
Skënderbeut, nuk duhej mendje e thellë/ që të kuptohej/ se nuk do të vinin
as në kryeqytetin e ndonjë kryezoti tjetër.
S K E M A T E P E R IU D H A V E 449
Skemat strukturore të këtyre periudhave janë:
2.5. Periudha e përzier me nënrenditje dhe me bashkërenditje
a me bashkim jolidhëzor. Periudha me nënrenditje mund të dalë edhe e
gërshetuar me bashkërenditjen ose me bashkimin asindetik. Mund të kemi
dy a tri fjali kryesore të bashkërenditura a asindetike ose dy a më shumë
fjaii të varura të një Iloji, të bashkërenditura ose të bashkuara asindetikisht
midis tyre, ose asindetikisht e me bashkërenditje:
M os dëgjo a to /q ë th o të /p o vështro/se ç ’bën në botë. (fjalia e
parë dhe e treta janë ijali kryesore të bashkërenditura).
Kush ka kohë/ e kohë p r e t/ kohën dëm e kot humbet (dy fjalitë e
para të bashkërenditura midis tyre,/ janë fjali të varura prej fjalisë së tretë që
është kryesore).
2.5.1. Një fjali e varur mund t ’u nënrenditet njëkohësisht dy a më
shumë fjalive kryesore të bashkërenditura ndërmjet tyre a të bashkuara
asidentikisht ose një grupi fjalish asidentike e të bashkërenditura.
Si u zhvilluan betejat në Kaçanik e në Ç ernalevë/ atë le ta
gjykojnë historianët/ dhe ta përshkruajnë poetët e epopesë shqiptare. Kur
shokët e repartit e zgjodhën si brigadierin e ty r e / atij nuk 'iu rrit mendja/
p o r iu rrit ndjenja e përgjegjësisë/ iu shtua guxim i iu slmmëfishuan forcai
fizik e dhe morale. Dy fjalive kryesore të bashkërenditura me lidhje
këpujore të periudhës së parë u nënrenditet një fjali e varur. Në periudhën e
dytë fjalia që qëndron në krye u nënrenditet katër fjalive kryesore, ndër të
cilat tri fjalitë e fundit bashkohen asindetikisht midis tyre, duke formuar një
tog që del me lidhje bashkërenditëse kundërshtore me fjalinë e parë
kryesore.
 450 K R E II X X III S K E M A T E P ER IU D H A V E 451

Skemat e tyre janë këto: fjalish të varura, ndër të cilat e dyta dhe e treta, të bashkuara asindetikisht.
përbëjnë një grup që del me raporte bashkërenditëse veçuese me fjalinë e
a) b) - parë të varur. Skemat e këtyre periudhave janë:

a)

2,5.2. Po më shpesh dalin dy a më shumë fjali të një Iloji, të varura

□ ooo I
prej së njëjtës ijali kryesore në tërësi a prej së njëjtës gjymtyrë të kësaj
fjalie, pra, fjali të varura të një lloji, homogjene. Ato bashkohen ndërmjet
tyre me lidhëza bashkërenditëse, rrailë asindetikisht; kur janë më shumë se
dy, zakonisht të parat asindetikisht dhe e fundit me të parafundit me lidhëz
bashkërenditëse. Këto fjali janë në raporte nënrenditjeje me kryesoren, dhe
bashkërenditjeje ndërmjet tyre, janë fjali të bashkënënrenditura: b)
a) Mjeku e ndiente veten edhe më të tronditur, sepse ndoshta ish
ngutur/, e kish gjykuar Leksin m e tëpadrejtë. b) Më në fu n d i ishte
m bushuar koka/ të takohet m e ndonjë nga s h o k ë t /t’ia kallëzonte të gjitha/
e të merrte mendimin e tij.
Periudhat e këtij tipi mund të jepen me skema si më poshtë:

a) b)
2.5.4. Ndonjëherë mund të ketë dy a më shumë fjali të
bashkënënrenditura që të varen njëherazi nga dy (rrallë më shumë) fjali
H kryesore të bashkërenditura a asindetike:
Kur Skënderbeu po ndreqte fortesën e Krujës/ edhe shpinte
2.5.3. Mund të kemi të bashkërenditura edhe grupe fjalish të ushqime dhe municione/, turqit, me një sulm të dëshpëruar, çanë udhën
varura, ose bashkërenditje të një fjalie me një tog ijalish: edhe e kapërcyen kuftrin, të ndjekur këmba - këmbës prej shqiptarëve.
a) Pas një bisedimi të gjatë, u vendos/ që as t ’ig o d itn in tu rq it/a s
t ’ipranonin konditat e ty r e /p o t ’i zinin tëgjith a grykat/edh e t ’i
sh trën g o n in / të jep eshin nga uria. (Këtu kemi të bashkërenditura me
raporte kundërshtore ndërmjet tyre dy grupe fjalish të varura, të përbëra i
pari nga dy ijali të bashkërenditura këpujore, i dyti nga tri fjali, nga të cilat
dy fjalitë e para janë të bashkërenditura këpujore ndërmjet tyre dhe e treta e
nënrenditur nga ijalia e dytë. b) Sot shtrohet çështja nëse artet dhe letërsia
do të japin vepra cilësore, apo nëse do të vazhdojnë të japin më shumë 2.5.5. Fjalitë e bashkënënrenditura mund të lidhen me lidhëza a
vepra mediokre sesa të mira e shumë të mira, nuk do të vazhdojnë të mbeten fjalë lidhëse të ndryshme, ose me të njëjtin mjet lidhës. Mund të bashkohen
vetëm në diskutime. (Periudha është e përbërë prej një ijalie kryesore dhe tri edhe asindetikisht, sidomos kur janë më shumë se dy. Mjeti lidhës i njëjtë
 452 K R E U X X III S K E M A T E P E R IU D H A V E 453

zakonisht nuk përsëritet përpara Çalisë së dytë e më tej; ndërmjet fjalive të 2.5.6. Periudha mund të dalë edhe me kombinime të fjalive të
bashkënënrenditura del vetëm lidhëza bashkërenditëse ose, në bashkimin bashkënënrenditura me fjali të tjera të varura, paralefe ose varg.
asindetik, pauza ndarëse e shënuar në të shkruar me presje: 2.5.6.1. Një grup fjalish të bashkërenditura mund të jetë paralel me
a) Ne dinim m irë/përse luftonim/ dhe ku do shkonim. - Merrni ç ’të një a disa fjali të varura ose me një tog fjalish të nënrenditura varg:
doni/ e sa të doni. Ja, këto fja lë dëgjonin ata gjithm onë/ ngado që shkonin,/ a) Skënderbeu, në vend që të kthehej, vazhdoi ritira të n j e cila
kudo që ishin. Nuk i kujtohej sa fje ti/ dhe si fie ti atë natë. dalëngadalë u bë ikje e p lo të / dhe përfshiu tërë ushtrinë turke. b) Kur
Ishte pikërisht gërshetimi i haresë dhe i pikëllim it/ që e bënte arriti shoqet/ dhe shoqet e rrethuan plot dashuri e gagarime, e kuptoi/ sa
tërheqëse/ dhe e tregonte të zgjuar figurën e tij. b) TaniJ ndonëse rronim m irë kishte b ërë/q ë kishte arclhur. (Nga fjalia kryesore varet togu i dy
edhe hanim to k j edhe kishim një zemër, edhe një sh p irtj megjithëkëtë asnjë fjalive të bashkënënrenditura kohore dhe njëkohësisht një tog prej dy fjalish
nga këta nuk më kishte dëgjuar ndonjëherë/ të zija në gojë Atdheun, lirinë...
Mjeti lidhës i nënrenditjes mund të përsëritet para çdo Çalie për të
theksuar secilën fjaii më vete a për arsye strukturore, Në këto raste, kur
fjalitë e varura bashkohen ndërmjet tyre me lidhëza bashkërenditëse, vijnë
pandërmjetshëm njëra pas tjetrës lidhëza bashkërenditëse dhe lidhëza
nënrenditëse ose përemri a ndajfolja lidhore a pyetëse:
Po unë sillesha me atë m ë n y rë j se ashtu e deshte shpëtimi jita j dhe
im ijs e p u n a ish e tillë/ që duhej bërë e jo th ë n ë js e shikoja që kishit më
tepër nevojë për fr e sesa për shtyrje. - Edhe në praktikë qeshë e rreg u lltj
m egjithëse isha fshatare,/ megjithëse kisha mbaruar teknikum inj
m egjithëse punoja gjithë pushim et e verës në arë.
Në përgjithësi mospërsëritja e lidhëzës nënrenditëse ose e fjaiës
përemërore lidhore i bashkon më ngushtë fjalitë në një tërësi, ndërsa
përsëritja i ndan më shumë ato, thekson më shumë secilën prej tyre. Në
rastin e lidhëzave sinonime, përpara fjalisë së dytë të varur mund të mos
përsëritet lidhëza nënrenditëse e fjalisë së parë, po të vihet lidhëza që është 2.5.6.2. Në një periudhë mund të dalin edhe dy a më shumë grupe
e njëvlefshme me të: paralele fjalish të bashkënënrenditura:
Ndoni vetë pranoi q& nuk e kish marrë me gjithë m end punën dhe Kur m bi kënetëpllakosi errësira/ dhe nga të gjitha shqisat e vëna
se për këtë do të je p te llogari. Për bashkëpunim dhe organizatë kundër në alarm m beti vetëm ajo e të dëgjuarit, gjahtari u kthye drejt lindjes, jo
armikut të përbashkët s ’m endoi asnjë, ndoshta nga shka ku që cilido sepse atulej ishin strehuar rosat, p o sepse kishte rënë nata/dhe andej
përpiqej vetëm për krahinën e t i j j ndoshta ngaqë ish e pam undur/ të duhej të kërkonte strehim edhe ai vetë. (Nga fjalia kryesore varet në një anë
lidheshin midis tyre princërit e ndryshëm nën një kumandar. një tog prej dy fjalish kohore të bashkërenditura ndërmjet tyre me raporte
këpujore, në anë tjetër edhe një tog prej tri fjalish shkakore të
Shënim. Një fjali e varur mund të bashkërenditet jo vetëm bashkërenditura, nga të cilat e dyta dhe e treta, në raporte këpujore midis
me një tjetër fjali të varur, zakonisht funksionalisht të njëjtë, po tyre, përbëjnë një grup që është në raporte këpujore midis tyre, e që
edhe me një gjymtyrë të fjalisë, që ka të njëjtin funksion ose përbëjnë një grup që është në raporte kundërshtore me fjalinë e varur
funksion të ngjashëm me të: shkakore të parë.
Rrëmbeni sëpatat tëpresim s h k u rre /e ç ’tëm undim .
 454 K R IH ' X X III
2.5.6.3. Mund të krijohen kombinime edhe më të ndërlikuara, ndër
më të larmishmet, të fjalive të varura paralele. të varura varg e të
bashkërenditura:
Njerëiia, që e kujtonte Oso KukënJ i cili i dha zjarr harotit/ e u
vërvit në liqen në kullën e V raninës/ pa se kislt trima.
Të njohësh kaçen/, mos pandehni se do të thotë/ të njohësh vetëm
atë lule të brishtë bo jëvjo llcë/ që çan borën/ dlte lajmëron e para
pranverën.
Fjalisë krvesore "mos pandehni” i nënrenditet fjalia "se do të
thotë", nga e cila varen paralelisht ijalia kryesore “të njohësh kaçën” dhe
fjalia kundrinore "të njohësh vetëm atë lule të brishtë bojëvjollce". Kësaj
fjalie të fundit i nënrenditen dy fjalitë e fundit, fjali përcaktore të varura të
shkallës së tretë .
SK H M A T 1: PH R IU D H A V H 455
Nuk mjaftonte, shokë,/ të kup ton im / sa djersë ishte daslm r dhe sa
miliona ishin h a r x h u a r / që tëpërdornim m e nikoqirllëk dhe të m os lin in /
të shkonte kot ai fa rë p ie h u .
Skema strukturore e kësaj periudhe është kjo:
2.6. S kem at e periudhës së përzier me bashkërenditje, ose me
bashkim jolidhëzor dhe me nënrenditje.
Mjaft shpesh grupet e tjalive me nënrenditje bashkohen me fjali të
pavarura. të bashkërenditura ose asindetike, dhe formojnë periudha të
përziera. Të tilla periudha, nga numri i fjalive dhe ndërthurjet e ndryshme
që reaiizohen, mund të marrin forma e skema strukturore ndër më të
ndryshmet.
Skemat kryesore janë këto:
2.6.1. Në formën më të thjeshtë bashkohet, me bashkërenditje ose
në mënyrë asindetike, një fjali e pavarur me një fjali kryesore të plotësuar
nga një fjali e varur, ose një fjali kryesore, shoqëruar nga një fjali e varur.
me një fjali të pavarur:
a) Nëna e preu jjalën/ dhe ktheu sytë nga dera/ që u hap pa
zhurmë. h) Qysh libri i tij i vyer u harxhua dhe h u m b i/ na e shpjegon
Bienm i:/ latinishtja dhe shtylla (stili) e Tivarasit ishin të thata, të pakrehura
dhe të pabindshme. c) Voskopoja nuk dukej rnë./ nuk dukej as rrugu/ që të
shpinte atje, e as Shipska prapa krahëve.
 456 K R EU X X IU
Skemat e periudhave të mësipërme janë:
2.6.2. Mund të bashkohet me bashkërenditje ose në mënyrë
asindetike me një fjali të pavarur një fjali kryesore e plotësuar nga fjali të
varura paralele. varg ose të bashkënënrenditura:
a) Ata që qenë brendaJ nuk dukeshin./ se kisltiit varttr ttjë
h a ta n ie /p o r imë i njoha nga zëri.
b) Kreshtat e Akrokeratmëve jctnë fu tu r në mjergullën e përhime/ e
të duket! siku r maiet ja n ë të llahtarisiira/ të shikojnë/ ç ’ngjet poshtë në
këm bët e tyre.
c) Skënderheit i thirri krerët e qytetit./ edhe u dha urdhër/ të
mbliditnin një u sh tri/ e cila ta ndihmonte/ të zbatonin planin/ që kishte
gatitur.
d) Plakës diç i kishte zënë veshi:/ do të ndërtohej një shkollë e re,
në të cilën nxënësit do të m ësonin shkrim e këndim/ dhe do të bëheshin
m ë të vlefshëm për vendin e tyre.
Skemat e periudhave a, b. c dhe d janë:
a) b)
-C
S K E M A T E P ER IU D H A V E 457
Mund të bashkohet me bashkërenditje ose asindetikisht me një fjaii
të pavarur një fjali kryesore e plotësuar nga shumë fjali të varura të
ndryshme: paralele. varg, të bashkënënrenditura.
b) Por të mos të mbetet qejfi:/ Sofika pali më shumë sukses,/ jo
sepse recitoi më mirë se t i f p o sepse vjersha e saj ishte shumë më e bukur
nga ujo/ që recitove ti. (Në këtë periudhë fjalia kryesore, e bashkuar
asindetikisht me fjalinë e parë të pavarur. plotësohet nga dy fjali shkakore të
bashkënënrenditura, njëra prej të cilave plotë'sohet prej një' fjalie të varur
përcaktore; kemi kështu bashkënënrenditje dhe fjali të varura varg).
b) Mjaftimja fo li nja pesë m in u ta jp o r mjaftuan të pesë minutat/ që
njerëzit të mblidlmin ntendjen/e të dinin/si të flitnin.
Skemat e këtyre periudhave janë:
2.6.3. Mund të bashkohen me bashkërenditje ose asindetikisht dy
ose më shumë fjali kryesore të plotësuara secila nga ijali paralele, të varura
varg, a të bashkënënrenditura:
a) Në të thyer të ditës Dekoja u kish dhënë fund të gjiiha punëve/
që kish në plait/ të kryente gjer në mbrëmje/ dhe ish shtrirë i iodhur e i
 458 KRI-.U XXUI
dërsitur mbi dërrasat e lara të dyshemesë. në dhomën e nënë Sadetes, me
ato dy dritare të vogla, nga rrihte dieili i n xeh të i pasdrekës. (fjalia e parë
kryesore është e plotësuar nga dy fjali të varura varg, ndërsa fjalia e dytë
kryesore e bashkërenditur me të, nga një fjali e vetme e varur).
b) E p a Irfanin/ të dilte n ë m ëngjes/ e të zbriste poshtë në arën
m ba në Drosë, dhe e përgjoi/ se ç ’bënte. (fjalia e parë kryesore plotësohet
nga dy fjali të bashkënënrenditura, ndërsa e dyta fjali kryesore. e
bashkërenditur me të parën, ka një fjali të varur).
c) Kur erclhi lajnii në L e s h / kryetrimi, i sëmurë në shtrat të
vdekjes, u p ërpoq/ të n grihej/ e të kapte arm ët/ dhe dha urdhër/ që t ’i
gatitnin kalin. (fjalia e parë kryesore plotësohet nga tri fjali të varura, ndër
të cilat dy fjali të bashkënënrenditura. paralele me fjalinë tjetër të varur;
fjalia kryesore e dytë . e bashkërenditur me të parën, plotësohet nga një fjali
e varur) .
2.6.4. Mund të kemi bashkim, me bashkërenditje ose në mënyrë
asindetike, të një o disa fjalive kryesore, tok me fjalitë që varen prej saj a
prej tyre, me dy a më shumë fjali të pavarura:
a) Atje secili nga prijësit mbante mbuluar p/agët e tij/ dhe njihej
vëlla i fq in jitj por kjo nuk e pengonte kuvendin/ ta kishte mendjen ngulur
p ë r a to / që clo të thoshte m ë tej Skënderbeu/, p a si bëri këtë vrap të shkurtër
m bi historinë. (Në këtë periudhë bashkërenditen tri njësi. dy të parat fjali të
pavarura dhe e treta fjali kryesore, plotësuar nga tri fjali të varura varg).
SKHMAT K PKRIt'D HAVT 459
b) Si i pastroi Besnikut plagën/ e ia dogji m e jo d io j Shpresa nxori
nga çante një copë bandë nga ajo më e m ira/ që i n do dh ej/dhe u përpoq/ t ’i
lidhte fytyrën. (Dy fjalitë kryesore të kësaj periudhe plotësohen së bashku
me dy fjalitë e para të varura, të bashkërenditura midis tyre, ndërsa secila
fjali kryesore ka edhe një fjali tjetër të varur paralele me dy fjalitë e varura
të bashkënënrenditura.
c) ColiJ që nuk po e iluronte m ë atë gjem lje v e tm ie j nuk mendoi
më gjatë.i po u takua me të dy shokët e tij./ u fo li mbi këlë çë sh tje j dhe
vendosën/ që ai të njiltej m e Xhemalin, me besimin s e j eclhe sikur të mos
ishte trim jn u k clo t ’i traclhtontejsepse ishte punëtor:
2.6.5. Mund të kemi edhe ndërthurje të tjera më të ndërlikuara,
periudha të formuara me kombinime ndër më të ndryshmet të
bashkërenditjes. të bashkimit asindetik e të formave të ndryshme të
nënrenditjes, me grupime të ndryshme fjalish:
Plakës i mjaftonin/ac/ sa dinte:/ m iku i saj në ato ditë ishte shum ë i
zënë m e p u n ë ;/ shpesh thërriste n ë dhom ën e vogël/ ku p u n o n te j shokët e
bashkëpunëtorët e vet të a fë r tj i ngarkonte m e detyra/ dhe i niste për
qytete të tjera. Me grupin e parë. fjali kryesore + ijali e varur prej saj.
bashkohen asindetikisht katër njësi sintaksore: e para një fjali e pavarur. e
 KREU XXIII
dytë e përbërë prej një fjalie kryesore dhe një fjalie të varur, dy fjalitë e
fundit, fjali të pavarura, bashkohen njëra asindetikisht dhe tjetra me
bashkërenditje.
Me vjershën time desha/ të thosha këtë:/ ka poetë të tnëdhenjj ka
edhe të v e g jë lj as të vegjëlit tmk bëjnë dot p a të m ëdhenjtëj as të mëdhenjtë
nuk bëjnë dot p a të vegjëlit. Me togun e përbërë prej fjalisë së parë kryesore
dhe fjalisë së varur prej saj, bashkohen asindetikisht dy grupe fjalish të
pavarura, të përbëra secila prej dy fjalish.
Vrana Konti komandonte kalorësinë/ dhe Marin Spani këmbësinë j
i pari kishte itrdhër/ që, posa të dilte kalorësia e H amzait nga pu sia / e të
merrte krahun e a rm ik u tj ai të sulej e ta godiste përballë/ e ta vinte ntidis
dy zjarresh;/ i dyti kishte itrdhër/ të mos tundej vendit/ veç kur të tronditej
ushtria tu rk e .
Periudha është e përbërë prej dy fjalish të pavarura të
bashkërenditura e prej dy fjalish kryesore të bashkuara asindentikisht me
ato; prej fjalisë së parë kryesore varen pesë fjali: tri fjali të
bashkënënrenditura, paralele me dy fjali të varura kohore të bashkërenditura
midis tyre, kurse prej fjalisë së dytë kryesore kemi dy fjali të varura varg.
Skema e kësaj periudhe është:
2.6.6. Mund të kemi edhe bashkërenditje të dy ose më shumë
fjalive të varura njëkohësisht ndaj dy ose më shumë fjalish kryesore të
bashkërenditura a asindetike:
a) Të bëjë çdo p u n ë j të islte si unë, m ushkë millonai ngarkuar
m e b a r j tani do të kishe dhëmbë dhe dhëm b a llëj mtk do të ishte sot në këtë
shkallë, e sënmrë dhe e çalë.
SKEMAT F M - R I U D H A V E 461
b) Jua fsheha planet e tnia dhe s ju a shfaqe d ësh irën j jo se s ’j u
kisha b e s im jjo se s ’j u dija sh p irtin jp o sa që ju ishit të parët/ që e hodhët
zarin/ dhe e fu tën në këtë v a lle j p o se puna duhej mettduar th e llë j se
duheshin gjetur m je te tjs e duhej zgjedhur koha mirë.
Periudha e parë është e përbërë prej dy fjalish kryesore të
bashkuara asindetikisht, të plotësuara njëkohësisht prej dy fjalish të varura
të bashkuara asindetikisht midis tyre e po asindetikisht me togun e fjalive
kryesore.
Periudha e dytë përbëhet prej dy fjalish kryesore të
bashkërenditura, të plotësuara prej dy grupe fjalish të varura shkakore, i pari
i përbërë prej dy fjalish dhe i dyti prej tri fjalish, të bashkënënrenditura me
raporte bashkërenditëse kundërshtore me të parin. Nga fjalia e dytë
shkakore e grupit të parë varet një fjali shkakore, prej së cilës varen dy fjali
të bashkërenditura këpujore. Ja skemat e këtyre dy periudhave:
2.7. Numri i fjalive të një periudhe komplekse, me nënrenditje,
bashkërenditje, bashkim jolidhëzor, nuk është i kufizuar; ai mund të jetë
shumë i ndryshëm, i përcaktuar nga përmbajtja, nga arsye sintaksore ose
stilistikore, duke u kushtëzuar nga forma e të menduarit e shprehur në
lidhjet me të cilat vështrohen faktet e parashtruara në periudhë, nga
mundësia e lehtësia për t’u kuptuar kjo nga dëgjuesi a lexuesi, nga stili i
gjinisë përkatëse, nga synimet e stili i shkrimtarit. Dallohen në radhë të parë
stili i prerë, me periudha të shkurtra e me fjali të mëvetësishme, dhe stili
 462 R RHti X X III

periodik, i karakterizuar nga ndërtimi i periudhave të gjata me

arkitektonikë komplekse:
a) A të natë erdhi në fsh a t një batalion. Mna më sollën tre
partizanë. U ndeza një zjarr bitbnlak/ që të thaheshin,/ se ishin bërë qit/lJ e
u dhashë të hanin/ ç 'na u ndodh në shtëpi. Isha mësuar me këta djemtë e
m aleve/ dhe i desha si Petritin tim.
b) Me sytë e tij të vegjëI e dinakë vështronte gjithnjë çdo lëvizje e
çdo veprim të partizanëve të porsaardhur,/ i kontrollonte n a të n j knr bënin
r o je j duke u vajtur zvarrë si gjarpër gjer në IlogoreJ u rrinte a fë r j kur
vinin në luftë p ër herë të p a r ë j i merrte pas për të parë durimin e ty r e j i
këshillonte e i shante/ sa herë që s 'ishin në rrugë të drejtë. Qysh atë ditë në
m ë n g je sj kur u njoftua/ se në shtëpinë e tij do të bëhej një mbledhje partie
me shum ë rë n d ë sij e cila, natyrisht, m und të kishte edhe rreziqet e saj/
Rrema kish marrë të gjitha m asat/ që si e si mbledhja të kryente punën/ dhe
në fsh a t të mos merrej dot vesh a s g jë j kish nisur gruan e fëm ijët p ër në
Priskë te i k u n a tij ndërsa berrat, qenin dhe kaun ia kishte lënë në dorëzim
p ër nja dy ditë të n ip itj i cili e kish lehtë/ t ’i ruante duke i përzier me
bagëtinë dhe gjedhët e t i j j sikundër kish vepruar edhe herë të tjera.
KREU XXIV
PERIUDHA ME F J A L I I Ë BASHKËRENDITURA
1. Periudha m e fjali t ë bashkërenditura përbëhet prej dy a më
shumë fjalish homogjene, të bashkuara me anën e lidhëzave bashkërenditëse.
Lidhja kuptimore midis Qalive të periudhës shprehet jo vetëm me
anë të lidhëzave bashkërenditëse, por edhe me mjete të tjera gramatikore, si:
bashkëlidhje e trajtave dhe kuptimeve kohore të foljeve - kallëzues,
bashkëlidhje e trajtave të natyrës, paralelizmi i strukturës sintaksore si edhe
përdorimi i Çalëve dëftore përemërore. Gjithë këto mjete nuk përdoren në
çdo tip periudhe me ijali të bashkërenditura në të njëjtën masë; disa mjete
janë specifike për tipa me marrëdhënie të caktuara dhe kushtëzohen nga këto
marrëdhënie.
Për lidhjen e ngushtë kuptimore midis fjalive rëndësi kryesore ka
edhe rendi i tyre: fjalitë e bashkërenditura mund të vijnë njëra pas tjetrës,
fjalia e dytë pas fjalisë së parë, fjalia e tretë pas së dytës, e kështu me radhë.
Fjalitë e bashkërenditura, si e pamë nuk mund të hyjnë në indin e njëra -
tjetrës.
Disa periudha me fjali të bashkërenditura kanë strukturë të hapur,
d.m.th. mund të përbëhen prej më se dy fjalish, kanë mundësinë t’i shtojnë
fjalitë - gjymtyrë. Këto janë periudhat shumëgjymtyrëshe. Të tjera periudha
kanë strukturë të mbyllur, d.m.th. kanë strukturë dygjymtyrëshe. Periudhat
shumëgjymtyrëshe karakterizohen nga intonacioni i tyre specifik i numërimit,
i cili thekson karakterin e njëtipshëm të fjalive për nga raporti i tyre ndaj së
tërës kuptimore dhe strukturore që formojnë. Fjalitë e bashkërenditura lidhen
me lidhëza bashkërenditëse, që kanë një karakter të përgjithshëm, asbstrakt, i
464 K.REU X X I V
cili mund të saktësohet me mjete të ndryshme, si leksikore, ashtu edhe
gramatikore.
Në bazë të marrëdhënieve më të përgjithshme dallohen pesë lloje,
pesë tipa periudhash me fjali të bashkërenditura:
1. Fjalitë e bashkërenditura me marrëdhënie këpujore; 2. fjalitë e
bashkërenditura me marrëdhënie përqasore, kundërshtore; 3. fjalitë e
bashkërenditura me marrëdhënie veçuese; 4. ijalitë e bashkërenditura me
marrëdhënie pënnbyllëse; 5. ijalitë e bashkërenditura me marrëdhënie shkakore
- motivuese.
2. P eriudha m e fjali t ë b ashkërenditura m e m arrëdhënie
këpujore. Nga pikëpamja strukturore periudhat me fjali këpujore kanë një
larmi shumë të madhe. Nga pikëpamja semantike ato përmbajnë kuptime dhe
ngjyrime kuptimesh shumë të larmishme dhe të ndërlikuara, kurse nga
pikëpamja e përdorimit janë më të shpeshta ndër gjithë tipat e periudhave me
fjali të bashkërenditura.
Nga pikëpamja formale - gramatikore ideja e bashkimit shprehet në
mënyrë të përgjithshme dhe shumë të padallueshme me lidhëzat këpujore dhe,
e, edhe, si edhe me Iidhëzën e thjeshtë as e me lidhëzën e përsëritur "as, a s ”
te fjalitë mohore. Këto janë ndër lidhëzat më abstrakte të shqipes. Prandaj
merr një rëndësi shumë të madhe brendia leksikore e Ijalive të periudhës:
ideja e përgjithshme e bashkimit që shprehet nga këto lidhëza, konkretizohet
me elemente ieksikore, nga të cilat një pjesë marrin vlerë sturkturore dhe
dallojnë nëntipat e ndryshëm.
Te disa periudha këpujore shprehen ngjyrime numërimi, renditjeje
dukurish a faktesh që janë homogjene, të një fare nga pikëpamja logjike. Gjithë
periudha paraqit ose përshkrimin e një tabloje ose një mendim kompleks në
arsyetimet. Kur janë tri ose më shumë ijali, ato shqiptohen me intonacionin e
numërimit (përveç fjalisë së fundit):
Nga zemërimi, - tha thotë Barleti, - Skënderbeut i ishte çarë buza e
poshtm e dhe gjaku p o i rridhte si rrëke. Binte dëborë e rrugët e qytetit ishin të
shkreta.
Përsëritja e lidhëzave dhe, edhe në krye të çdo fjalie të periudhës e
thekson më tepër karakterin homogjen të tyre, karakterin e njëtipshëm:
Dhe kali ishte goditur, edhe kordha ishte thyer, dhe vetë (Skënderbeu)
ishte drobitur, dhe mburoja ishte shqyer.
Te periudhat me fjali të bashkërenditura këpujore shprehen ngjyrime
numërimi (pohues ose mohues), por edhe shkak-pasojë, përqasjeje, mospajtimi,
P E R IU D H A M E FJALI TË B A S H K E R E N D IT U R A 465
shtesimi, shkallëzimi.
2.1. Periudha me fjali të b ash k ëren d itu ra këpujore me ngjyrim
numërimi. Numërimi mund tëjetë pohues (lidhëzat dhe, e, edhe) ose mohuese
(lidhëza as).
2.1.1. Faktet, ngjarjet, d u k u ritë e p a ra sh tru a ra në fjalitë e
bashkërenditura me ngjyrim numërimi pohues mund të jenë bashkuar në
planin kohor; ato janë ose të njëkohshme, ose ngjarja e dytë pason të parën.
2.1.1.1. Njëkohësia shprehet nga bashkëlidhja e trajtave dhe e
kuptimeve kohore të foljeve kallëzues të fjalive; kemi njëkohësi në të tashmen,
në të shkuarën, në të ardhmen; njëkohësi të plotë e njëkohësi të pjesshme:
Oan pim a për të zolin dhe i zoti qan për pimë. U zgjerua rrjeti i
shkollave dhe u shtua shumë numri i nxënësve dhe i studentëve.
Në p e riud h ë m und të sh p re h e t n jë k o h ë si edhe m e fjali
njëkryegjymtyrëshe emërore (nominative); koha, kryesisht e tashmja, del nga
konteksti:
Fushë dhe fush ë dhe fu sh ë prapë, fu sh ë e pasosur dhe shumë vapë.
Cingërim e errësirë, jashtë veriu ulërin.
Bashkëlidhja e trajtave të së kryerës tregon njëkohësi të rezultatit të
veprimeve të kryera më parë:
Brigada e parë ka prashitur misrin dhe brigada e tretë ka krasitur
pemët.
Njëkohësi në të shkuarën kemi sidomos me përdorimin e së pakryerës,
kurse ngjyrime të ndryshme të njëkohësisë mund të shprehen edhe me
bashkëlidhje trajtash të tjera kohore, si e kryer e tejshkuar - e pakryer, e kryer
e thjeshtë - e pakryer më se e kryer - më se e kryer:
Ishte mëngjes dhe fryn te një veri i hollë. .4 i merrtefrym ë me zor dhe
nga strehët e republikës së madhe i rridhte shiu, si nga strehët e një çatie.
Fytyra i qe bërë e kuqe alle dhe në mustaqet e mëdha i dukeshin kokërrza
akulli. Përjashta era kishte rënë dhe qielli ishte kthjelluar mirë.
2.1.1.2. Ngjyrimi i pasardhjes kohore shprehet kryesisht kur kemi
folje - kallëzues në trajtat e së kryerës së thjeshtë. Foljet - kallëzuese tregojnë
edhe rendin e kryerjes së veprimeve dhe foljet vendosen në mënyrën përkatëse:
Flamuri turk dhe shenjat e zotërimii turk u zhdukën dhe vendin e
tyre e zuriflam uri i kuq i Skënderheut me shkabën e zezë me dy krerë. Rashë
në gjunjë e p u th a tim atë në ballin e ftohtë.
Ngjyrimi i pasardhjes kohore dlie karakteri i saj mund të theksohen e
të saktësohen me mjete leksikore të pranishme në tjalinë e dvtë, me rrethanorë
kohe:
466 R R l i l J X X IV
Fqinjin me "përvojë politike " e kishin arresiuar partizanët dlte së
shpejii ai do të jepte liogari në 'gjyqel e popullit. Pas pak, në mes një lëndine
ngjitur me shtëpinë, tt duk Iliri e fill pas tij katër djem.
2.1.2. Nëntipi me ngjyrim num ërim i mohues përmban një numërim
faktesh a ngjarjesh mohore. Karakterizohet nga veçoria e strukturës së hapët.
Mund të radhiten dy a më shumë thënie mohore. Lidhëza as, si rregull, përsëritet
para ij a i i v e të bashkërenditura, po mund të mos ndodhet në krye të ijalisë së
parë. Fjalitë e kësaj periudhe kanë paralelizëm të theksuar strukturor.
Intonacioni i përsëritur i numërimit ka ngritje e ulje të njëjta të tonit, pauza të
njëjta dhe të shkurtra midis fjalive:
(Nuk kish ndodh ç 'pandehnim ne). Nuk martohej njeri. as mtkfejohej,
as ndonjë gjë ejashtëzakonshme s ’kishte ngjarë. As pitshkë nukpo dëgjoheshin,
as fla k ë mtk po shihej. (Nuk na duhen veglat e muzikës). As ti nuk i bie mirë
mandolinës, as ttnë nuk i bie mirë kitarës.
Fjalitë e bashkërenditura me ngjyrim numërimi mohues ndahen
rregullisht m e presje.
2.2. P eriu d h a me fjali të bashkërenditura këpujore me ngjyrimin
shkak - pasojë. Pasardhja në kohë e një veprimi, pas një veprimi tjetër, mund
të mbishtrojë edhe një ngjyrim shkak - pasojë, kur kjo gjen mbështetje në
bashkëlidhjen e brendive konkrete të fjalive;
Qielli u vesh dhe hëna u fsheh.
Por bashkëlidhja e brendive konkrete të fjalive mund të tregojë
ngjyrime shkak-pasojë edhe pa bashkëlidhjen kohore e mëparshme - e
mëpasme:
Përjashta f y n t e një erë e fo rtë e xham at dridheshin. Nata ishte me
hënë të plotë tl/te gjithë vendi llapste si në mes të ditës. Fyelltari i binte shumë
bukur dhe ne qëndruam e vumë veshin, (Dritës i ishin terur lotët nga të qarët).
Goja i qe tharë dhe Jjalët mezi i dilnin.
Ngjyrimi shkak-pasojë del qartë, në qoftë se njëra fjali, sidomos e
dyta, ka modalitetin e mundësisë, të nevojës ose të detyrimisë:
Për këto duhej ushtri dhe Skënderbeu kërkoi përkrahjen e kapedanëve
fqinjë. Korrierit i dhimbte këmba dhes'm untl të vraponte. Nuk ishteem undur
të qëndroje majë kalit dhe u detyruam të zbritnim. Turqit i kanosen Shqipërisë
dhe Milosaoja du/tet të niset për luftë.
Ngjyrimi shkak-pasojë bëhet krejt i qartë sidomos kur fjalia e dytë
ka në përbërjen e vet ndajfoljen prandaj. Në gjuhën e shkruar mund të përdoret
edhe ndajfolja kështu me kuptimin e shkakut e jo të mënyrës:
Ajo ishte mësuar 17 priste partizanët kurdoherë që t ’i vinin ditën e
PHRHJDHA MK I-'JAl.l H B A SH K E R EN D IT IJR A 467
natën, dhe prandaj vizita jo n ë i ngjau fa re e natyrshme. Për fa t të keq, krerët
fëudalë shqiptarë në Veri dhe në Jug, posa u çliruan nga zgjedha e huaj,
nisën të hahen e të luftojnë midis tyre tlhe kështu armiqtë e jashtëm gjetën
rastin të hynin e të shkatërronin Shqipërinë e çliruar.
2.3. Periudha me fjali të bashkërenditura këpujore me ngjyrime
përqasore. Fjalitë e bashkërenditura me lidhëzat e, dhe mund të shprehin
ngjyrime përqasore; atëhere periudha ka strukturë dygjymtyrëshe (përbëhet
nga dy fjali ose nga dy grupe fjalish); kallëzuesit janë shprehur rne po atë
folje, në po atë trajtë: struktura e fjalive është paralele, çka bën të mundur
edhe elipsën e foljes - kallëzues (a të këpujës) në fjalinë e dytë.
Mund të përqasen kryefjalët. kallëzuesit dhe gjymtyrët e dyta, një a
më shumë gjymtyrë të njëjta njëkohësisht, sepse. kur përqasja realizohet me
njërën nga gjymtyrët, ajo gjen mbështetje edhe në përqasjen e gjymtyrëve të
tjera. Rëndom përqasja bëhet në të njëjtin plan kohor. P.sh.: Kau lidhet për
brirësh e njeriu lidhet për gjuhe. Nata atje është tjetër natë etlhe dita tjetër
ditë.
Në sfondin e përqasjes, duke u mbështetur në bashkëlidhjen e
brendive konkrete të Qalive, mund të dalë edhe një ngjyrim përqasor -
kundërshtore. Mbi bazën e përqasjes kundërshtimi del sidomos kur fjalia e
dytë ka kallëzues mohor:
Meli digjet e hambari s ’digjet.(D \ihm \ dhe çibuku).
Përqasja kundërshtore shprehet edhe kur fjalitë e periudhës janë
ndërtime tautologjike, ku vihet në dukje se tipari i shprehur prej fjalisë së dytë
nuk përshtatet me atë të fjalisë së parë:
Puna - punë e qejfi - qejf. Fjala -jja lë e puna - panë.
2.4. Periudha me fjali të bashkërenditura këpujore me ngjyrime
mospajtimi. - Ngjyrimi i mospajtimit del nga raporti i brendive konkrete të
fjalive. Periudha përbëhet rregullisht prej dy fjalish: veprimi i shprehur nga
fjalia e dytë nuk pritej ose është në kundërshtim me atë që duhej të ndodhte si
pasojë logjike e veprimit të shprehur nga folja - kallëzues e fjalisë së parë:
Peshk.it në det e tigani në zjarr. Unë me bukë e ti me gurë. E
ka djegur kungulli në lakror e tani p o i fry n në gardh.
Mjaft herë mospajtimi lind nga mospërputhja në mes synimit, pritjes
dhe rezultatit:
- Unë të bleva për thes, moj e shkretë, e ti më dole qeskë për trahan.
(- Ku vajta e rashë pas një dreq foleje). E prita thëllëzën një orë të tërë e s ’më
468 K.REU X X I V
erdhi. Të tjerët na presin e ne rrimë këtu si gurë kilometrazhi.
Ngjyrimi i mospajtimit është më i qartë kur ijalia e dytë ka, fill mbas
lidhëzës, Qalët prapë, prapëseprapë, megjithatë, megjithëkëtë, përsëri (me
kuptimin megjithatë) etj.:
Kaq herë i kemi fo lu r për rëndësinë e kritikës dhe p ra pë s'e hap
gojën.
2.5. P eriu d h a me fjali të bashkërenditu ra këpujore me ngjyrim e
shtesimi (shtesore) - Ngjyrimi shtesor shfaqet kur brendia e fjalisë së dytë
është një kumtim plotësues, një kumtim shtesë (këndej edhe termat “shtesimi”
dhe “shtesor”), përmbajtja e të cilit është përcaktuar nga brendia e gjithë fjalisë
së parë ose e një pjese të saj.
Mund të dallohen dy lloje të lidhjes këpujore shtesore:
2.5.1. Brendia e fjalisë së bashkërenditur është një kumtim i ri, i cili
ka të bëjë me gjithë brendinë e ijalisë së parë.Kjo gjen shprehjen edhe te
mjetet formale të strukturës . Fjalia a dytë ka fill mbas lidhëzës këpujore
përemrin dëftor kjo me kuptimin “kjo gjë” , në raste të ndryshm e, me ose pa
parafjalë . Marrëdhëniet këpujore shtesore gërshetohen këtu me ngjyrime
përcaktore .
Dhjetë vjet kanë kaluar që a tëherë, dhe kjo ka qenë edhe për këta
njerëz njëprovë e m ad he. Sigurisht, rreth tyrejanë zhvilluar debate të zjarrta
, dhe kjo është një gjë shum ë e m irë . Skënderbeu hidhte poshtë çdo propozim
që nuk pajtohej me dinjitetin dhe pavarësinë e Shqipërisë , dhe këtë gjë e
bënte në kohëra kritike, kur humbja e tij dukej fa re e sig u rt.
2.5.2 Brendia e fjalisë së bashkërenditur mund të kumtojë si shtesë
një sqarim , një vërejtje ose një vlerësim që i përftohet ligjëruesit aty për aty
nga lidhja e ideve , nga përmendja e një fjale ose e një togfjalëshi të fjalisë së
parë . Fjala e togfjalëshi mund të përsëritet me po atë funksion sintaksor ose
me funksion të ndryshëm; ndonjëherë fjalia e dytë ka një fjalë semantikisht të
afert me një nga gjymtyrët e fjalisë së parë.
Ajo luftoi për një botë të re, dhe kjo botëfitoi. Energjia morale dhe
kuraja e tij ja n ë ca më të çuditshme, dhe me këto Skënderbeu fito i një vend në
rradhën e kryetarëve tëpavdekshëm . Ato ujëra të qetëfilluan të përmblidhen
n ë valë të vogla, e m bi këto valë u shtri ngjyra e purpurt e perëndim it të
diellit.
Fjalitë e bashkërenditura këpujore me ngjyrim shtesor ndahen me
presje. Mund të ndahen me pikëpresje, në qoftë se te fjalia e parë ka presje.
P E R IU D H A M E FJALI TË B A S H K Ë R E N D IT U R A 469
2.6. Periudha me fjali të bashkërenditur këpujore me ngjyrime
shkaliëzimi. Në periudha me fjali të bashkërenditura me ngjyrime shkallëzimi,
veprimi ose ngjarja e fjalisë së dytë ia kalon për nga rëndësia veprimit ose
ngjarjes së parashtruar në të parën. Fjalitë janë bashkuar me anë të lokucioneve
lidhëzore të bashkëlidhurajo vetëm..., po(r) edhe...,jo vetëm që..., por edhe...,
le... që..., p o edhe..., kur fjalitë janë mohore, me lidhëzat e bashkëlidhura: jo
vetëm që..., por as..„ le që..„ por as.
Duhet theksuar se pjesëzat edhe (te fjalitë pohore) dhe as (te fjalitë
mohore) janë elemente të strukturës në ndërtimin e fjalisë së dytë, ku shprehet
edhe shkalla më e lartë e shkallëzimit. Të dy pjesët e lokucioneve lidhëzore
dyshe krijojnë një lidhuri shumë të ngushtë të fjalive të periudhës. Lidhurinë
e ngushtë e krijon edhe bashkëlidhja e gjymtyrëve të fjalisë: përqasen gjymtyrë
të njëjta të fjalive, kurse ndryshim për nga shkalla jepet me anën e kuptimit
leksikor të kaliëzuesve:
Jo vetëm që nuk thërritën njeri për të luftuar kundër pushtuesve
fashistë, p o r edhe atapatriotë që vajtën vetë nëpër zyrat e qeverisë dhe kërkuan
armë, i gënjyen. Në u kthefshim duarbosh, le shokët që do të na qeshin, p o
s ’na mbetet as sy të kërkojmë lejë për tjetër herë.
Fjalitë e shkallëzimit ndahen me presje.
3. Periudha tne fjali t ë b ashkërenditura me marrëdhënie
p ë r q a so r e - k u n d ë rsh to re . Karakteristike për periudhën me fjali të
bashkërenditura me marrëdhënie përqasore - kundërshtore është se ato kanë
një strukturë dygjymtyrëshe: çdo gjymtyrë mund të jetë fjali, ose tog fjalish
me fjali të bashkërenditura, ose tog fjalish të varura. Kjo kushtëzohet nga vetë
m arrëdhënia e përqasjes dhe e kundërvënies, që m bështetet në vetë
kundërvënien e dukurive të pasqyruara në periudhë.
Në shqipen e sotme letrare përdoren lidhëzat përqasore - kundështore
po, por, mirëpo, porse, kurse; pa pjesëzat - lidhëza vetëm, veç; lidhëzat veçse,
vetëm se. Duke ngërthyer kuptim in e përgjithshëm të përqasjes e të
kundërvënies, disa nga këto lidhëza kanë edhe ndonjë ngjyrim të vetin.
Nga pikëpamja semantiko-strukturore mund të dallohen tetë nëntipa
kryesorë të periudhave me fjali me marrëdhënie përqasore - kundërshtore, në
të cilat shprehen: 1) ngjyrim e kundërshtore përqasore; 2) ngjyrim e
kundërshtore të mirëfillta; 3) ngjyrime kundërshtore - kufizuese; 4) ngjyrime
kundërshtore - lejore; 5) ngjyrime kundërshtore - përmbyllëse; 6) ngjyrime
kundërshtore - kushtore; 7) ngjyrime kundërshtore - shtesore; 8) ngjyrime
470 KRHU X X IV
kundërshtore - përjashtuese.
3.1. Periudhat me fjali të bashkërenditura kundërshtore me
ngjyrime përqasore. - Në periudhën me fjali të bashkërenditura me lidhëzën
kurse shprehet kuptimi i përgjithshëm i përqasjes, mbi të ciiin, në sajë të
bashkëlidhjes së brendive reale të fjalive. mund të mbishtrohen ngjyrime të
ndryshme, si ngjyrimet e kundërvënies dhe të mospajtimit.
Në përqasjen e thjeshtë vihet në dukje ndryshimi midis thënieve dhe
gjymtyrëve përkatëse të fjalive përbërëse:
Ajo punonte në një restorant, kurse unë shërbeja në një lulishte
publike. Mbi fsh a t përhapej ende zëri i këndesave, kurse në fushë dëgjohej
buçima e traktorëve.
Në sajë të përqasjes së dy thënieve me brendi të kundërta, me gjymtyrë
të njëjta, po me kuptime antonimike, krijohen ngjyrime kundërvënieje:
Drita ishte e urtë, e qetë dhe e arësyeshme, kurse Shpëtimi ishte i
rrëmbyer dhe kryelartë. Në mbrëmje e zinte gjumi vonë. kurse në mëngjes i
dilte shpejt.
Nga përqasja e ngjarjeve. e dukurive a e fakteve të ndryshme. kur
brendia e fjalisë së dytë është e ndryshme nga ajo që pritej. nga ç ’thuhet në
fjalinë e parë (a në kontekstin e mëparshëm), mund të dalin edhe ngjyrime
mospajtimi.
Fatmiri priste që e shoqja të nxitonte, kurse ajo u ul në tokë. Gjithë
fsh a ti s ’kishte të drejtë të korrte e të shinte, kurse atë s 'e ndaionte njeri.
3.2. P eriu dh a m e fja li të b a sh k ëren d itu ra me n gjyrim e
kundërshtore të mirëfdlta. - Ndër fjalitë e bashkërenditura me lidhëzat po
(por), mirëpo, porse, e me pjesëzën - lidhëz veç, më të përdorshmet janë ato
me lidhëzën p o (por).
Në periudha të tilla jepet kontrasti midis veprimeve. ngjarjeve,
gjendjeve të shprehura nga foljet - kallëzues, të cilat mund të gjejnë mbështetje
në kundërvënien e gjymtyrëve të njëjta të fjalive:
Në mëngjes bënteftohtë, p o nga dreka ftynte njëjugë e lehtë, e ngrohtë
dhe ngrinte nga toka afshin e kashtës së lagur.
Të tilla marrëdhënie kemi kur kallëzuesit përputhen edhe nga
pikëpamja semantike, edhe nga pikëpamja e trajtës kohore, por njëri është
pohor, tjetri mohor. Në këtë rast vihen përballë kryefjalët e fjalisë përbërëse
ose edhe gjymtyrët e tjera përkatëse:
Guri pëlcet. p o njeriui s 'pëlcet. M und të hiajë nga vendi mtiri, p o n
P E R IU D H A M E FJAI.I TË B A S H K Ë R E N D IT U R A 47 1
tik luan nga besa burri. Edhe lumi diku file, armiku veç nuk fle.
Në qoftë se foljet - kallëzues përputhen semantikisht dhe fjalia e
parë është mohore, kallëzuesi i dytë mund të zëvendësohet me fjalën jo:
Mali me malin s ’p iqet, p o jo njeriu me njeriitn.
Marrëdhëniet kundrështore janë të qarta atëhere kur njëra fjali është
mohore dhe kryefjala e fjalisë së parë është kundrinë e fjalisë së dytë, ose kur
kundrina e së parës është kryefjalë e së dytës. Kundërshti të plotë kemi kur
fjalët qëjanë kryefjalë dhe kundrinë e fjalisë së parë, janë kundrinë e kryefjalë
e fjalisë së dytë. Foljet - kallëzues janë të njëjta nga kuptimi dhe nga plani
kohor:
Agroni e donte Linditën, por Lindita s ’e donte Agronin. Unë e lëshoj,
p o r s ’më lëshon ai.
Në raste të tjera mohimi i pranishëm te njëra fjaii dhe antiteza leksikore
e një a inë shumë gjymtyrëve të njëjta të fjalive e bëjnë nijaft të qartë
marrëdhënien kundërshtore:
Të gjithë mendoheshin, p o r asnjeri s ’g jente rrugëzgjidhje.
3.3. Periudha me fjali të b a s h k ë re n d itu ra kundërshtore me
ngjyrime kufizuese. Në periudha të tilla shprehet kundërshtia si një kufizim
ine karakter të përgjithshëm. Shkalla e kufizimit mund të jetë e ndryshme:
fjalia e dytë mund të jetë një vërejtje, që kufizon vlerën e fjalisë së parë,
tiparin, veprimin e faktin e shprehur prej saj; në raste të tjera, brendia e fjalisë
së dytë pengon shtjeilimin e plotë të veprimit të fjalisë së parë ose edhe e
anullon krejt:
Supa qe e mirë, p o duhej ngrohur edhe pak. Njerëzit shikonin qiellin
se mos dukej ndonjë re. porse qiel/i i kaltër dhe plot dritë e shkëlqim zhdukte
çdo shpresë. E ëma, katër vjet më parë, e pat dërguar te një usta për të mësuar
zanatin, ntirëpo ustai me sot dhe nesër nuk ia kishte mësuar as gjysmën e
zanatit.
Fjalia e dytë mund të anullojë, duke e kufizuar, një dëshirë të shprehur
te fjaliae parë. Eshtë karakteristik paralelizmi sintaksor i gjymtyrëve të fjalive:
la donte zemra, p o s ’ia bënte dora.
Më shpesh fjalia e dytë shpreh mosrealizim, asgjësim të një synimi,
të një përpjekjeje të shprehur në pjesën e parë të periudhës (ku kemi një folje
që tregon synim, qëllim, përpjekje, lutje a fillim veprimi, si: dua, përpiqem,
përgatitem, matem, bëj, jap, ftlloj. zë etj.), kurse në fjalinë e dytë pënnendet
fakti, ngjarja e veprimi që ka penguar realizimin e dëshirës, synimit etj.:
Vajzct u çapit prcmë clritares, / vështrimi i Skënderit e gozhdoi në
472 K REU X X IV
vend. D jaloshi hapi gojën të fliste, por e ndërprenë zërat e gëzuar të
partizanëve. M ësuesi u m at ta pyeste, po i erdhi zor. Drita u mat të fliste, p o r
Agim i ishte m ë ishpejtë dhe i doli përpara. Bëra t ’i flisja të sëmurit, p o r
mjeku s ’më la.
Po ky ngjyrim shprehet edhe kur kemi në fjalinë e parë, pranë foljes
- kallëzues, pjesëzën'modale mënt a desh ose lokucionin përpak. Fjalia e dytë
ndal realizimin ose të një synimi të pandërmjetshëm, ose të një veprimi a
ngjarjeje që, ishte gati më të filluar:
Për p a k do të rrëzohej dhe vetë Gjika, p o r e mbajti Zeneli me të dy
duart. Kjo m ënt' shkaktoi një luftë të dytë me Venetinë po punën e ndreqi
guvernatori venecian i Durrësit.
3.4. P e riu d h a me fjali të b a s h k ë r e n d itu r k u n d ë r s h to re me
ngjyrim e lejore. Me lidhëzat po, por, porse, mund të shprehen marrëdhënie
kundërshtore - lejore, kur mbi bazën e përqasjes dhe të kundërvënies, fjaiia e
dytë kumton diçka që është e ndryshme nga ajo që pritej të vinte si pasojë e
asaj që është thënë në fjalinë e parë:
Korriku ishte në të dalë, p o mbi të lashtat e Drithasit nuk ishte vënë
drapëri. T ’u tha gryka, p o s ’të p ih e t; t'u m pi këmba, p o s ’të rrihet.
(Kundërajrori qëlloiprapë). Ne pritnim që aeroplani të rrëzohej që me goditjen
e parë, p o r ai nuk u rrëzua.
Ngjyrimi i lejimit del krejt i qartë sa herë që fjalia e dytë përmban
fjalët prapë, prapëseprapë, megjithatë, megjithëkëtë etj., të cilat e shprehin
me kiiptimin leksikor kundërshtinë lejore:
Stefanit i qeshte buza nën mustaqe, poprapëseprapë e mbante veten.
Stavri nuk e kishte fam iljen afër, p o m egjithatë ai e ndjente ngrohtësinë e saj.
Lidhja midis fjalive të bashkërenditura mund të bëhet edhe më e
ngushtë, kur shprehen ngjyrime kundërshtore - lejore, sidomos kur fjalia e
parë ka në përbërjen e saj fjalën vërtet, e cila mund të zërë pozicione të
ndryshme në fjalinë e parë:
- Vërtet xhandarët e rrahën Gjikën, e burgosën, p o ai ama ua tha të
tëra mu në sy. A i bashkë me Bojkon, vërtet kishin bërë një vepër të mirë, p o ja
që pësuan dhe fshatarët.
3.5. P e riu d h a me fjali të b a s h k ë re n d itu ra k u n d ë rs h to re me
ngjyrim e përmbyllëse. - Fjalitë e bashkërenditura me lidhëzën p o mund të
shprehin një.bashkëlidhje midis një fakti të parashtruar në fjalinë e parë, i cili
shpreh një arsye, një motiv, dhe përmbylljes, përfundimit të shprehur në fjalinë
P E R IU D H A M E FJALI TË B A S H K Ë R E N D IT U R A 473
e dytë. Karakteristike për periudhën është fakti se fjalia e dytë ka modalitet
urdhëror dhe kallëzuesin të shprehur me trajta të mënyrës urdhërore ose lidhore,
ndërsa fjalia e parë ka modalitet dëftor:
- S ’e prishim dot miqësinë, Po sb ko n i më tjetër anë. - N uk do të të
ngas, p o eja me mua, se qenke trim. Vete, - thotë, -p o të m ë japësh dy qypa me
mjaltë.
Karakteristikë tjetër për këtë ndërtim është edhe intonacioni, sidomos
pauzat: midis fjalive ka një pauzë të gjatë, ndërsa pas lidhëzës kundërshtore
po ka një pauzë të shkurtër.
3.6. P e riu d h a me fjali të b a sh k ë re n d itu ra k u n d ë rs h to re me
ngjyrim e kushtore. - Në periudha të tilla të bashkuara me lidhëzën p a vihet
përballë një fakt real, i të shprehur në fjalinë e parë, me një veprim, ngjarje a
dukuri të supozuar, të shprehur në fjalinë e dytë, i cili mund të ndodhte, po të
mos ekzistonte fakti real i parashtruar në fjalinë e parë. Shprehëse e këtyre
marrëdhënieve është lidhëza pa dhe modaliteti jo real i fjalisë së dytë.
Veç shqiptarët luftonin dhe e mundnin Turqinë, gjithë Evropën e
shpëtonin, pa kish vatur në greminë. Plakës i vinte turp nga bota, pa do ta
bënte Gorin fa re rezil.
Ngjyrimi i supozimit të një fakti të ndryshëm, të kundërt me atë të
fjalisë së parë përforcohet nga fjalët ndryshe, përndryshe, që zënë vend mbas
lidhëzës pa:
- Ore Pirro, mos harro: të hap zemrën se të kam si djalë, p a ndryshe
as që doja të më shkelje në shtëpi, - vijoi të fliste Driza me guxim.
3.7. P e riu d h a me fjali të b a s h k ë re n d itu ra k u n d ë r s h to re me
ngjyrime shtesore. - Lidhëzapo(r) (ndonjëherë edhe lidhëzat veç, vetëm, sa)
mund të bashkojë një fjali që parashtron njëfarë kthese në paraqitjen e
mendimeve, një kalim në një temë të re, e cila veç sa merr shkas nga brendia
e fjafisë së parë, por mund të përmbajë edhe një vlerësim të brendisë së fjalisë
së parë ose një vërejtje ndaj saj. Karakteri shtesor u mbishtrohet marrëdhënieve
kundërshtore; thënia e dytë në një farë mënyre i kundërvihet, si njëfarë shtese,
thënies së parë, e cila fiton një mëvetësi mjaft të madhe. Kjo pasqyrohet edhe
në intonacion: midis fjalive bëhet një pauzë më e gjatë dhe një thyerje e lëvizjes
së tonit e të ritmit. Ka edhe disa veçori të tjera të organizimit leksiko -
gramatikor të fjalisë së dytë. Në fjalinë e dytë mund të dalë një fjalë të njëjtë
me një fjalë të fjalisë së parë ose me rrënjë të njëjtë:
Eshtë mhrëmje, po nga dritat e shumta mbrëmja s ’ka ndonjë ndryshim
474 K R Iil) X X IV
nga dita. M aksuti qe ditm k, veç dimikëria ka edhe ajo një fa rë kufiri. Edhe
p e m ë kishte mhjelië dja/i, vetëm se pem ët ishin akoma të vogla dhe mik ta
mbushn'm syrin. Në këshillin e luftës Gjergj K astrioti kishte propozuar që t ’u
binin turqve natën, p o ky propozim nuk u pranua.
Karakterin e ndajshtuar të fjalisë së dytë mund ta theksojë sidomos
prania e pjesëzës përforcuese edhe (dhe) përbrenda kësaj fjalie; kjo pjesëz
mund të ndodhet, veç kësaj, edhe tek e para:
K araxhai tha: Trima ja n ë, p o edhe ne trim a jem i. A i përsërit
kurdoherë këto fa lë , p o edlse Gjika i numëron hallet e fshatit. Edhe vorba e
tetës vloftë, p o edhe imja mos pushoftë. Edlte vera s ’bëhet vetë, p o dhe uthulla
do bërë.
Marrëdhëniet kundërshtore - shtesore mund të gërshetohen me
ngjyrime përcaktore, kur kemi në fjalinë e dytë përemrin dëftor kjo (= kjo
gjë), i cili përmend gjithë brendinë e fjalisë së parë:
Duhet mbajtur m end që edhe mosha e gjashtëmbëdhjetë vjetëve është
e vogël për shkallën e oficerit të lartë, p o r kjo s ’qe gjë e pazakontë për atë
kohë.
3.8. P e riu d h a me fjali të b a sh k ë re n d itu ra k u n d ë rs h to re me
ngjyrim e përjashtuese. - Me pjesëzat - lidhëse veç, vetëm, në disa raste,
sidomos kur Qalia e parë ka një fjalë përgjithësuese, tjalia e dytë tregon atë që
bën përjashtim dhe e kufizon, duke iu vënë përballë së parës; kallëzuesit mund
të shprehen me po atë folje, në po atë trajtë, vetëm se në fjalinë e parë kallëzuesi
është pohor, kurse në të dytën mohor, ose kaliëzuesi është pohor, po me kuptim
të kundërt:
Çdo gjë ujdiset, veç mjekër e qoses nuk ujdisei. Çdo gjë ka në këtë
shtëpi, veç ilaç p ër këmbët e mia s ’p aska. Të gjithë kishin, vetëm njëri po
qëndronte ulur në tryezë.
Fjalitë e bashkërenditura përqasore e kundërshtore ndahen me presje.
4. Periudha m e fjali t ë bashkërenditura m e m arrëdhënie
v eçu ese. Fjalitë e bashkërenditura me marrëdhënie veçuese japin dy a më
shumë dukuri, fakte, ngjarje, që përjashtojnë njëri-tjetrin, domethënë realizimi
i njërit prej tyre veçon. përjashton reaiizimin e tjetrit ose të të tjerëve njëherazi.
Lidhja veçuese shprehet me anën e lidhëzave veçuese të thjeshta o,
a, ose, ase dhe apo, ose të përsëritura o.. o..., a... a..., ose..., ose..., ase... ase,
dhe /'«.... ja... Lidhëza ndo...ndo... e ndonjë tjetër kanë karakter të kufizuar
dialektor.
PFRUJDIIA Mi: FJALI l'F BA.'iHKHRENDITllRA 475
Struktura e periudhës me fjali të bashkërenditura veçuese mund të
je të sh u m ëg jy m ty rë sh e , m und të p ërfsh ijë dy a më shum ë fjali të
bashkërenditura në një varg të hapët. Karakteristik është edhe paralelizmi
strukturor i Çalive me pozicione të njëjta të gjymtyrëve të njëllojta.
Dallohen dy Iloje kryesore marrëdhëniesh veçimi: 1) përjashtim
reciprok tërësor i gjithë fakteve a ngjarjeve të tjera, veç njërit, cilitdo; 2)
përjashtim i kushtëzuar i çdo fakti tjetër përveç njërit; përjashtohet mundësia
e realizimit të dukurisë tjetër ose e dukurive të tjera në të njëjtën kohë kur
realizohet njëra dukuri, për të këmbyer rolet më vonë. Kemi, pra, përjashtim
me alte rn im , përjash tim k ëm b y e ra z i. S ecila nga këto n g jy rim e të
marrëdhënieve veçuese ka edhe mjetin e vet të shprehjes formale - gramatikore,
lidhëza të specializuara.
4.1. Periudha me fjali të b ashkërenditura veçuese me ngjyrim
përjashtim i tërësor. Plani kohor i ljalive është i njëjtë. Ky nëntip mund të
jetë gjymtyrë e një periudhe më të ndërlikuar, ku të ketë fjali që të përmbajë
një Çalë me karakter përgjithësuese, rëndom një togfjalësh ku figurojnë
numërorët dy, tri, ose dhe një numëror më i lartë, aq sa të jenë alternativat;
fjalitë veçuese paraqitin këto alternativa dhe ja n ë lidhur me fjalinë
përgjithësuese me lidhje asindetike sqa.iuese:
Megjithatë ishte me dy mendje: 17 merrte drutë që alë ditë apo t ’i
linte për të nesërmen.
Ngjyrimi i përjashtimit lidhet ngushtë me kuptimin e supozimit e të
kushtit. Brendia e tjalisë së parë tregon se ajo përbën edhe një nga variantet e
veprimeve a të ngjarjeve të mundshme edhe se me mosrealizimin e brendisë
së fjalisë së parë, shfaqet varianti i dytë i alternativës që shprehet në fjalinë e
dytë. Periudha e këtij nëntipi është rregullisht dygjymtyrëshe dhe kjo
kushtëzohet nga fakti që brendia e saj është njëkohësisht edhe bashkëlidhje
veçuese përjashtimi, edhe kusht - pasojë. Ky kuptim bëhet më i qartë kur
kemi në fjalinë e dytë fjalë të tilla, si: ndryshe, përndiyshe, me funksionin e
shprehjes së kushtit:
(Arianiti s ’deshi të dëgjonte asnjë nga këto arsye). A dhëndër, -
thoshte, - a s 'ka ndihmë. (- Po ti dëgjo tani, - ht kanos ai). O shko që tani në
fushë, o përndryshe do të të qëroj që këtej. Të ngrihemi të dëftojmë trimëri; ju
të vdesim, jtt të rrojmë për liri.
Kur periudha është pyetëse, fjalia e fundit e numërimit përjashtimor
mbyllet nga lidhëza veçuese e pyetjes apo:
- Moj nuse e Leksit, shikon gjë ti apo më bëjnë sytë nnia plakës? - 1
476 K R E U XXIV PERIUDHA ME FJALI TË BASHKËRENDITURA 477

kam ngrënë unë, apo i keni ngrënë ju ato mollë? motivon dëshirën e shprehur në fjalinë e parë. Fjalia e parë ka modalitetin e
dëshirës, shprehur me mënyrat përkatëse, kurse fjalia e dytë ka modalitetin e
4.2. P e r iu d h a m e fjali të b a s h k ë r e n d itu r a me n g jy rim in e dëftores dhe kuptimin e së ardhmes:
përjashtimit alternativ. Nëntipi i dytë i periudhave me fjaii të bashkërenditura Qoftë kryet shëndoshë, pa kësula gjen sa të duash.
veçuese përfshin strukturat ku paraqitet ai lloj i marrëdhënieve veçuese, në të Fjalitë e bashkërenditura shkakore - motivuese ndahen me presje.
cilin dukuritë përsëriten duke u përjashtuar këmbyerazi, duke u altemuar njëri
me tjetrin. Mjet formal i shprehjes është lidhëzae përbërëherë..., herë... Fjalitë
kanë të njëjtin plan kohor dhe modal dhe karakterizohen nga paralelizmi i
theksuar i strukturës. Vargu i periudhës është i hapët: mund të kemi dy a më
shumë fjali, po zakonisht nuk gjejmë periudha me më shumë se tri fjali:
H erë i çonte ai letrat e mia në Sulovë, herë imë letrat e tij. - Herë
digjet një depo, Iterë vritet një spiun, herë asgjësohet një repart i tërë me
alpinë ose bersalierë.
Fjalitë e bashkërenditura veçuese me lidhëza të përsëritura ndahen
me presje.

5. Periudha m e fjali t ë bashkërenditura m e m arrëdhënie

përm byllëse. Te këto periudha me fjali të bashkërenditura me strukturë të
domosdoshme dygjymtyrëshe, fjalia e dytë shpreh diçka që del si rrjedhim,
përfundim, përmbyllje e brendisë së fjalisë së parë.
Lidhëzat e specializuara për shprehjen e marrëdhënieve përmbyllëse
janë të pakta. Të tilla janë: andaj, ndaj, pra, dhe ndonjëherë lidhëza pa:
Një ushtari gjerman do t ’i kalojmë mu përpara hundës, andaj bëni
sytë katër. E hëngri një qen në Stamboll, p a vret qentë e fshatit. Nuk e bëjnë
dot të tjerë, p a të hysh ti këtë herë. Unë do të hap shtëpi të re, p ra duhet ië.blej
ca mobilje. Turqia gjendej në luftë me Poloninë, pra i kishte duart të zëna.
Me përjashtim të fjalive të bashkërenditura me lidhëzën përmbyllëse
pra, që është specifike e stilit publicistiko-shkencor, fjalitë me lidhëzat e tjera
përmbyllëse i përkasin më së forti stilit bisedor.
Fjalitë e bashkërenditura përmbyllëse ndahen me presje.

6. Periudha m e fjali fcë bashkërenditura m e m arrëdhënie

shkakore - m o tiv u ese me lidhëzën p a me foljen - kallëzues në kohën e
tashme të dëftores me kuptimin e së ardhmes, motivon kërkesën e parashtruar
në fjalinë e parë, që ka një folje - kallëzues në trajtën e mënyrës urdhërore:
- Ikë, në ke punë, p a ta bluaj unë. - Shko ti, p a ta mbaj unë djalin. -
Lësho pulat, p a nuk më shpëtojnë mua.
Me lidhëzën bashkërenditëse p a mund të bashkohet një fjali që
 KREU XXV

PERiUDHA ME i l i R E i D i l J E

1. Njohuri t ë përgjithshm e.

P e riu d h ë me n ë n ren d itje është tërësia sintaksore e ndërlidhur

organikisht për nga ana kuptimore e gramatikore, e përbërë së paku prej dy
njësish kallëzuesore në formë tjalie, me raporte nënrenditjeje vartësie, midis
tyre. Njësia që shërben si bazë organizuese e periudhës, është quajtur fjali
kryesore, ndërsa ajo që e plotëson, e sqaron atë që është e varur gramatikisht
prej asaj, quhet fjali e n ënrenditur ose fjali e v a ru r. Një fjali kryesore mund
të ketë dy a më shumë fjali të varura:
U dha shenja që të ndërrohej turni. A i bridhte nga t ’i shkrepte/m os
shikonte ndonjë të njohur nga ata të shoqërisë së dikurshme. Në ndenjsh
këtu sonte, thuaju, se je mysaftr te Jani Duma.
Fjalia e varur mund të varet edhe prej një fjalie që është vetë e varur:
Bile ishin të gjithë të bindur se Faslliu e donte dhe e mbronte Tosunin,
pikërisht pse ky ishte shum ë i rregullt n ë llogari. Kur u kujtua sa larg qenë
flakët, që dukeshin aq afër, pati bërë një copë rrugë.
Fjalia prej së cilës varet një fjali tjetër, qoftë kryesore, qoftë e varur,
quhet fjali drejtuese. Kjo mund të daië kështu gramatikisht e pavarur ose e
varur.
Periudha me nënrenditje është njësi kumtuese, po ashtu si fjalia e
mëvetësishme, po me strukturë e, zakonisht, me përmbajtje më komplekse,
më të pasur. Edhe ajo karakterizohet nga një vijë intonacioni e vetme, ka një
intonacion të mbaruar dhe ndahet prej njësive të tjera nga një pauzë relativisht

480 K.REU X X V
e gjatë.
1.1. Për bashkimin e fjalëve në këtë lloj periudhe përdoren disa mjete
gjuhësore:
1.1.1. Nënrenditja gjen shprehje, para së gjithash, me lidhëzat e
lokucionet lidhëzore nënrenditëse dhe me fjalët lidhëse (përemra e ndajfolje
lidhore; përemra lidhorë të përcaktuar, si: kitsh, ç, sa; përemra, ndajfolje e
pjesëza pyetëse kush, cili; pse, ku; a, vallë etj.) që zakonisht i prijnë fjalisë së
varur dhe e lidhin atë me fjalinë drejtuese. Ato bëjnë që fjalia e varur të mos
funksionojë, ashtu siç është, me formën që ka në periudhën me nënrenditje, si
njësi sintaksore e vetëmjaftueshme. Lidhëzat vetëm bashkojnë fjalitë, ndërsa
përemrat e ndjafoljet lidhore e pyetëse janë dhe gjymtyrë fjalie:
Ndoshta i vinte keq që po braktiste fshatin e burrit dhe njerëzit e tij.
N gaqë ishte shumë vonë, nnk dukej asnjë dritë. N ë veud që të përpiqte duart
nga gëzimi, p o rrihte qerpikët nga habia.
Agroni dailoi Teutën, qëzvarritej përpara tij - Janë fja lë të mençura
ato që thua ti. Baza ku (=■ në të cilën) rrinte Ylli, ishte shumë sekrete. Tashti ai
knptoi arsyen pse (= për të cilën) ishte vërtitur pazarit me orë të tëra.
- Kuslt e ka ndjerë erën e revolucionit, e kupton këtë, - tha Gëzimi.
Të nesërmen dhe të pasnesërm en zbritën aty fshatarët të armatosur m e ç ’u
vinte ndoresh.
- Më trego m e cilin rri, të të tregoj cili je. - E merr me mendJp se më
thirrën. Nuk e mbaj m end sa zgjati ky udhëtim. Nuk di në duhet t ju them edhe
diçka tjetër.
Shënim. Në analogji me ndërtimin përkatës lidhëzor,
përpara fjalëve pyetëse del shpesh edhe një lidhëz ftilluese, lidhëza
se. Ky përdorim ka prirje të shtrihet gjithnjë e më shumë e të
përgjithësohet; fjalia e varur karakterizohet, kështu, njëkohësisht nga
fjalia lidhëse a lidhëza:
S e ç ’ kishin bërë, ustai e mori me mend. Më kujtohet sesipo
kështu pata bredhur edhe një vit më parë.
1.1.2. Fjalitë kryesore (a drejtuese) ngërthejnë herë-herë në përbërjen
e tyre fjalë të përdorura paralelisht, në bashkëlidhje me lidhëzat e fjalët lidhëse
të fjalisë së varur, përmbajtja e tyre zbërthehet, shtjellohet nga fjalia e
nën re n d itu r. Këto fjalë të q u a jtu ra të b ash k ëlid h u ra (k o r r e la tiv e )
paralajmërojnë qenien e domosdoshme të një fjalie plotësuese. Si fjalë të tilla
dalin përemra (dëftorë e të pacaktuar) dhe ndajfolje, zakonisht përemërore:
PHRH '1)1 iA M l' NENRENDIT.il- 481
Qe hrenga për atë që do t 't ndodhte çdo ditë ajo që ia kishte drobitur
shëndetin dhe i kishte mimtar g/allërinë. - Kjo është kështu siç u them unë. E
vërtiti me kaq fo rcë dhe kuq larg gjarprin. sa ky ra mbi ca gitrë dhe nuk u pa
sa copë u bë. Gjeti punë aty. ku s 'e priste.
Ndërlidhja e ngushtë midis fjalisë kryesore dhe fjalisë së varur dhe
karakteri i nënrenditur i kësaj të fundit shprehen kështu jo vetëm me fjalët
lidhëze. por edhe me mjete të tjera: me fjalët e bashkëlidhura të fjalisë kryesore,
por edhe me intonacionin, me paplotësinë strukturore të fjalisë drejtuese (me
mungesën herë - herë të një gjvmtyre të domosdoshme), me përdorimin
ndonjëherë të bashkëlidhur të trajtave mënyrore dhe kohore të foljeve -
kallëzuese. ose me vendin e fjalisë së varur. Intonacioni është mjet i përhershëm.
Periudha me nënrenditje karakterizohet nga intonacione të ndryshme nga ato
të periudhës me bashkërenditje ose me bashkim jolidhëzor. Roli i intonacionit
është më i ndjeshëm në rastet kur fjaiia e varur bashkohet me fjalinë kryesore
drejtpërdrejt.
1.1.3. Edhe struktura, përbërja e fjalisë kryesore (ose drejtuese), me
mungesën e një gjymtyre të domosdoshme ose me nevojën e konkretizimit të
përmbaitjes së një gjymtyre të saj. mund të shprehë ndërvarjen e njësive
kallëzuesore të periudhës me nënrenditje. Këtu mund të ndërhyjë ndonjëherë
edhe kategoria semantike a kuptimi. tepër i përgjithshëm në vetvete. i tjalës
me të cilën është shprehur ndonjë gjymtyrë e fjalisë drejtuese. Mund të
përmenden këtu periudhat me fjaii të varur kryefjalore. kallëzuesore,
kundrinore. të varur prej një foljeje të thëni, të menduari, të perceptuari etj..
disa tipa të fjalive përcaktore (si ato që i referohen një përemri dëftor a një
emri me kuptim tepër të përgjithshëm):
Kush s ’beson le ta provojë. - Pttna është që ta asgjësojmë shpejt, -
thotë një shok. A ie d'mte qëgurorja do tëjepte shumë. poja. mtk e përfytyronte
dol. Ai që punon gëzon.
1.1.4. Trajtat e foljes - kallëzues të fjalisë së varur e bashkëlidhja e
tyre me trajtat e foljes - kailëzues të fjalisë kryesore (ose drejtuese) më se një
herë janë tregues të nënrenditjes. Ndonjë mënyrë si lidhorja përdorimin nië të
zakonshëm të saj e ka këtu. Fjalia e varur mund të bashkohet me fjalinë
drejtuese pa u prirë nga ndonjë lidhëz a fjalë lidhëse (po duke qenë gjithnjë
m undësia e pranimit të saj). kur e ka foljen - kallëzues në mënyrën lidhore. në
ndonjë rast edhe në dëshirore:
- Ç ’ke ndër m end të bësh, Loni.’ Ala, edhe të ilon'm, mtk m und të
hënin ndryshe. Po mos pandeh se më tremb kush. qoftë dhe hiri i djaliit e
djalli vetë me brirë!
482 KREU XXV
Karakteristikë e fjalive të nënrenditura është përdorimi i trajtave
foljore kohore jo me vlerën e tyre absolute, po relative, ndryshe nga ç ’ndodh
në fjalitë e pavarura dhe, më të shumtën, në fjalitë kryesore. Pikë referimi
s’merret çasti i ligjërimit, po kohaendodhisë së fjalisë kryesore (ose drejtuese),
vendoset një bashkëlidhje në mes foljes-kallëzues të fjalisë kryesore (a
drejtuese) dhe të fjalisë së varur prej saj. Trajta kohore e kallëzuesit të fjalisë
së nënrenditur, zakonisht, përcaktohet prej trajtës kohore të kallëzuesit të fjalisë
kryesore, ajo mund të jetë e njëjtë me të ose jo:
Gjyshi i shikonte me lot në .sy tek afroheshin dnke ecur me hapa
ushtarakë e me jlam urin në krye. E sholt se ka lë drejtë. Kush mëngoi, bloi. E
shihja se s ’kishte të drejtë. Nuk ipëlqeu mënyra me të cilën e kishte shpreltur
atë mendim.
1.1.5. Ndonjëherë karakteri i nënrenditur i një fjalie mund të dalë
edhe nga vendi i ngulitur i saj pas fjalisë që plotëson, siç është rasti i fjalive
rrjedhimore e i ndonjë lloji të fjalive përcaktore.
Dhe shtrëngoi grushtet sa i dhentbëit noçkat.
1.2. Fakti kryesor zakonisht jepet nga fjalia kryesore, ndërsa e varura
shënon një fakt të dorës së dytë ose plotësues. Por në mjaft raste s’është kështu.
1.2.1. Fjalia kryesore mund të shprehë qëndrimin e folësit ndaj një
fakti, i cili shënohet në fjalinë e varur,-vlerësimin e tij, siç ndodh herë - herë
në periudha me fjali kryefjalore e në ndonjë fjali tjetër:
S ’ka dyshint që partizanët kishin korrur fitore m bi arm iqtë në
Peshkopi e në Dibër. S i është e mundur që ta thoni ju këtë fja lë ? Ish marrëzi
të mendoje se Shqipëria e nesërme do të ishle ajo Shqipëri e mjerë që pat
qenë.
1.2.2. Ndonjëherë fjalia kryesore shpreh vendosjen në kohë të faktit
të dhënë prej fjalisë së varur:
A i kishte koltë që nuk kishte shkuar nëfshat. Kishte një orë, që ata të
katër shëtitnin.
Sliënim. Këtu mund të përmendet edhe rasti i anasjellës së
ndërtimit të periudhës: për arsye spikatjeje, fjalia që shpreh faktin
kryesor, merr formën e një fjalie të varur kohore. që shënon zakonisht
diçka jo aq të pritur, kurse fjalia që shënon faktin e dorës së dytë në
bashkëlidhje kohore me të parin, merr formën e fjalisë kryesore: është
ndërtimi i të ashtuquajturit k.ar të anasjelltë:
S 'kishte ecur më shumë se 6- 7 kilometra nga Barmashi, kur
përsëri mbi m akinat e ngarkuara nte ushtarë u derdh një breshëri
PURilJDHA M i: NFNRHNDITJH 483
zjarri. Por s 'e kishte mbartiar mirë fjalën, kur disa krisnta të tjera
jehuan m bi kodrat e vogla ntajë fshatit.
1.2.3. Herë - herë fjalia kryesore shërben për të theksuar, për të vënë
në pah më shumë një rrethanë ose një element tjetër të një thënieje, duke e
shprehur atë në formën e një fjalie krvesore. ndërsa fakti vetë, që është për t’u
kumtuar, jepet në formën e një fjalie të varur, zakonisht lidhore: .
Këtë herë ishte Sherift që thërrisle ( - Këtë herë thërriste Sherifi).
Tëp arët që e vunë re "reklam ën” e Pllaton Bubuqit, ishin dv liceistë të vitit të
fu n d it (= "Rek/amën " e Pllaton Bubuqit e vtinë re të parët dv liceistë të vitit
tëfundit).
Shënim. Ky ndërtim është i gjuhës së shkruar. mund të
thuhet sidomos i gjuhës librore, kryesisht i stilit shkencor e publicistik.
Për arsve të nevojave të shprehjes, por edhe të ndikimit të ndonjë'
gjuhe të huaj, ai po e shtrin gjithnjë e më shumë përdorimin e tij. jo
gjithmonë me vend. Për theksim të një gjymtyre gjuha shqipe ka
edhe mënyra të tjera: paravendosjen. theksin logjik, fjalët modale
etj.
1.2.4. Ndonjëherë fjalia krysore luan rolin e një mjeti paraqitës, që •
shërben për të tërhequr vëmendjen mbi një fakt, i cili shënohet në fjalinë e
varur që e plotëson të parën. Në të tilla raste fjalia kryesore ka si kallëzues një
folje perceptimi, si: shoh, dëgjoj, ose foljen pves në mënyrën urdhërore me
kuptim leksikor shumë të zbehur, ndërsa fjalia e varur nis me lidhëzën kur.
Kjo mënyrë e të shprehurit ka diçka afektive, ndeshet shpesh në gjuhën e
folur, kryesisht të bisedës:
- Shih kur të thotë se s 'e ka thënë ai asnjëherë këtë fjalë. Prite tani
kur të qeshë - tha me vete Shpresa. M ospyet se ç ’mise qe Lumturia, si drita e
bukurisë. Shih sa mirë flet.
1.2.5. Në anën tjetër kemi fjali të varura që, nga përmbajtja japin një
kumtim pak a shumë të vetëmjaftueshëm dhe janë të nënrenditura kryesisht
nga forma, bashkohen me lidhëza e fjalë lidhëse. Mund të përmendirh rastet e
ligjëratës së zhdrejtë, ndonjë fjali përcaktore shtjelluese me raporte kuptimore
të afërta me ato të bashkërenditjes këpujore, e ndonjë tjetër:
M ë trego ku do të shkosh. Kam dëshmitar Hamzën, tim nip, që e
kam pasurpërkrahës dheshok armësh m e disa tëtjerëtëpakë, me besnikërinë
e të cilëve e vumë këtëplan në veprim. (krhs.: Kam dëshmitar tim nip... atë e
484 kR l'ili X X V
kam pasur shok armësh).
1.3. Fjaliae varur mund t ’i referohet një gjymtyre të ijalisë kryesore,
të zbuiojë përmbajtjen a të plotësojë kuptimin e saj, duke qenë ose jo e
domosdoshme për të, ose mund t’i referohet gjithë fjalisë në tërësi. Mund të
lidhet me një gjymtyrë (me kaliëzuesin, sidomos foljor) e njëkohësisht t’i
referohet për nga kuptimi gjithë fjalisë. Kur i referohet një gjymtyre, a disa
gjymtyrëve të një fare, ajo është përgjithësisht më shumë e lidhur me fjalinë
drejtuese, kur i referohet fjalisë në tërësi, lidhja e saj është e labërguar në
shkallë të ndryshme. Krahas rasteve të qarta e tipike, ka raste të shumta të
ndërlikuara:
A i që do ta shikonte, do të mahnitej. Tani erdhi rasti t ’j u them se atij
i thonë Leks Çohani. I tmerruar se mos dilte mësuesi, ai u shkëput dhe eci me
hap të shpejtë.
Sa m ë shum ë largohej itga shkëmbi i bardhë, aq më i shpejtë bëhej
edhe çapi i tij drejt qytetit. - Sa kërcunj ka n ë ngritur këto duar aq të mira
paçin djemtë dhe nipat e mi. Ktheu kryet nga llogaritari, m e qëllim që t ’i
hidhte ndottjë thumb,
1.4. Si shihet nga ç ’u tha më sipër. periudha me ijali të nënrenditura
është njësi sintaksore komplekse shumë heterogjene, me lidhje e raporte
sintaksore shumë të ndryshme, me një kompaktësi strukturore - semantike jo
të njëjtë, me varësi mjaft herë të anasjelltë të njësive kallëzuesore të saj. Këto
njësi, megjithëse nuk i kanë të gjitha tiparet e fjalive të mëvetësishme, nga
përbërja, nga raportet e shprehura në to midis gjymtyrëve, në përgjithësi edhe
nga struktura, janë të njëjta pak a shumë ose të ngjashme me to, prandaj, në
praktikën më të përgjithshme, ato vijojnë të quhen fjali.
Njësitë kallëzuesore të periudhës me nënrenditje, si fjalia kryesore
ashtu edhe fjalia e varur. janë të gjymtyrëzueshme, po ashtu si fjali e
mëvetësishme. Midis fjalëve e pjesëve që i përbëjnë, vërehen përgjithësisht
po ato raporte sintaksore. dallohen po ato gjymtyrë (kryefjalë, kallëzues,
kundrina, përcaktorë, rrethanorë etj.).
Fjalitë kryesore mund të jenë fjali dykryegjymtyrëshe, por edhe
njëkryegjymtyrëshe, - me vetë të pacaktuar, me vetë të përgjithësuar ose edhe
ijali emërore, - të zgjeruara ose jo, të plota ose mungesore. Edhe fjalitë e
varura mund të jenë të tilla, veç jo fjali emërore:
Pikërisht pse e njohim këtë kontribut, kërkojmëpërsëri ndonjë ndihmë
nga ju. Stavri, duke pritur që ta thërritnin në komandë, e kalonte kohën me
shokët e me të njohurit. Ishte lehtë të shquaje rrëketë dhe përrenjtë e vegjël. -
Kështu si e keni zënë ju, s ’i dilet ndanë këtij muhabeti. Kur p o ktheheshim nga
P H RIUD H A M F NHNRENDIT.IH 485
fushat, ku luftohej kundër vështirësive të pandërprera, na u kujtua porosia e
drejtorit. Udhë e kijtim e sa të duash.
Fjalitë kryesore. po ashtu si ijalitë e mëvetësishme, nga funksioni në
ligjërim mund të jenë: dëftore, pyetëse, nxitëse e dëshirore, si edhe dëftore
- thirrm ore, pyetëse - thirrm ore, dëshirore - thirrm ore, nxitëse - thirrm ore.
S i tani m ë kujtohet kur u ngrit nënë Fatoja. M os u zemërove që s 'na
gjete në shtëpi? - Tani m ë tregoni si venë punët. - M ë p aç në qafë po ma
punove si herën e parë. M ëjep etlhe këshilla si të veproj! - thirri Arbani. - Si
nuk na u dha ta ngushëUonim Mitini -Kush rri e mëson tërë atë tekst që i ka
vënë autori në gojë?!
Fjalitë e varurajanë zakonisht dëftore. Po mund tëjenë edhe pyetëse
të zhdrejta dhe fjali të ndryshme thirrmore të zhdrejta (dëftore - thirrmore të
zhdrejta etj.); ndonjëherë edhe nxitëse të zhdrejta, ose edhe fjali dëshirore:
- Fura re se m ’i kishin mjekuar piagët. Të zotët e shtëpisë, që i
strehonin, zakonisht nuk dinin as pyetnin kush ishte njëri e tjetri, nga vinin e
ku shkonin. U thuaj të vijnë m enjëherë. Në këto rrethana S htab it të
Përgjithshëm nuk i mbetej tjetër veç të jepte urdhërin që repartet dite njësitë
e ushtrisë italiane të çarmatoseshin me forcë. Telit i kujtohej fa re mirë sa i
dashur e ç ’njeri i thjeshtë ishte A li Kelmendi. Ajo është e fortë, që na rroftë
sa malet. - E ku na gjeti sot që e gjettë e keqja.
Fjalitë e varura mund të kenë kryefjalë të ndryshme nga fjalitë
kryesore (a drejtuese) të tyre ose të njëjtat kryefjalë, që nuk përsëriten tek ato:
Farkëtohen zemrat si farkëtohen shpatat. Në qoftë se shkonte gjer
në fu n d , atëhere supozimi ishte i vërtetuar.
A jo i shihte ala që në mëngjes, sa zgjohej nga gjum i dhe nxirrte
kokën në dritare... Gjika ia lëshoi krahun që ia kishte zënë pak më parë.
1.5. Fjalia e varur, siç u tha edhe më sipër, bashkohet me fjalinë
kryesore a drejtuese të saj në radhë të parë me anë të lidhëzave nënrenditëse.
Ndër lidhëzat e lokuconet lidhëzore nënrenditëse lidhëzat sintaksore
funksionale, si, që, se, shprehin vetëm varësinë e fjalisë, së cilës i prijnë; të
tjerat, lidhëzat semantike, shprehin edhe raportet që vendosen midis njësive
kallëzuesore të periudhave: kohore. shkakore. kushtore, lejore etj/, siç janë:
kur, sepse, pasi, në qoftë se, ndonëse etj. (shih M orfologjinë, kreun e
lidhëzave).
Shënime.
I. Lidhëzat e lokucionet lidhëzore, ndonjëherë edhe
ndajfoljet lidhore, mund të shoqërohen nga pjesëza të ndryshme e
486 RRHli XXV
fjalë të tjera të nojashme nga funksioni që theksojnë a përcaktojnë
më tej kuptimin e tyre:
Pikërisht pse e njohim këtë konlribut, kërkojmë përsëri
ndonjë ndihmë nga ju. Toja fliste vetëm me ç ’kislt dëgjuar nga të
tjerët.
2. Fjalët e bashkëlidhura (korrelative) rnund të dalin edhe
në kontakt të pandërmjetshëm me lidhëzat. Nga bashkimi i tyre i
ngushtë janë formuar ose janë duke u formuar lokucione lidhëzore.
Herë-herë është vështirë të dallohen nëse kerni një fjalë të
bashkëlidhur të pasuar nga një lidhëz ose lokucion lidhëzor. si p.sh.:
ashtu si, aq sa, kështu që, atëhere kur etj. Më se një herë i njëjti tog
merr vlera të ndryshme. çka gjen shprehje sidomos rne shfaqjen ose
jo të një pauze midis elementeve përbërëse të togut.
Kemi kështu lokucione lidhëzore dhe fjali të tipit jo të
bashkëlidhur (jokorrelativ) në raste si:
Në përgjithësi këto mbledhje zgjatnin më shumë se ç 'pritej,
ashtu siç ndodh atëhere kitr mendimet duhen rralluar anekënd.
Shtegu i hapitr në mes të borës ishte i ngushtë, aq sa dy veta nuk
nutnd të kalonin andej krah për krah. Ishte në një gjendje pritjeje,
kështu që m und t 'i kushtonte dy ja v ë me kënaqësi asaj.
Kemi ndajfolje të bashkëlidhura me lidhëza ose ndajfolje
lidhore në fjali, si: Seciliprej nesh duhet të bëjëjo aq sa mund, aq sa
di, p o më shumë. Do të bësh kështu, si them itnë.
Mund të interpretohen në dy mënyra sipas shqiptimit raste
të tilla: Kjo tregonse ti s 'je fare aslitu s i thua. Unxeh, u m ërzita q sa
i erdhi për të qarë.
3. Problem paraqesin bashkimet e ndjafoljeve përemërore.
si: sado, .sido, kudo, kitrdo. ngado, me lidhëzën që: sipas vështrimit
të tyre si njësi të pandashme ose togje të ndashme. ndryshon kufiri
midis fjalive. Po ashtu ndodh edhe me përemra lidhorë të pacaktuar.
si: kushdo, cilido, çfarëdo etj., të ndjekur nga përemri lidhor që. Me
mënyrën e vlerësimit të shkallës së kohezionit të këtyre elementeve
jo vetëm ndryshon vija e ndarjes së njësive kallëzuesore. po edhe
interpretimi i natyrës së tyre: nëse do të merren të ndarë, kemi një
përemër të ndjekur nga një fjali përcaktore; në rastin tjetër, s’kemi
fjaii përcaktore, po kryeÇalore, kundrinore etj.; në këtë luan rol edhe
intonacioni, me qenien ose jo të një pauze midis ndajf'oljeve
përemërore dhe lidhëzës që:
I’I'R I i ' D I I A M I \ l \ R I \ l ) l IJI 487
Komanda e (inipii te Zoncs / hartoi një plan pë rrethimin e
tradhtarëve. sado që (lokiteton lidhezon mhvllja e te gjitha shtijgeve
paraqitej e vcshtirë. Me paret e tvre. stttlo që (ndajfoija "sado”. •
lidhëza "q ë " ) ta htqnin, nuk mttnd le icltmtn me shttme se n/ezel dtle
në muaj Kudo që vinte doren ai. pttna ndryshonte. Çfarëdo që t 't
bëjnë. nttk e venë dot në vend njeriun e vdekur Gjithë sa t.shin atv.
nderuan ushtarakisht tëporsaardhttrin. Bent kishtepare me svtë e ti/
gjithë ç ’ktshie ndodhur (g/ithe sa. gjithe ç . janë tanimë lokucione
përemërore).
4. Çështjae kufirit të ndarjes së fjalisë së varur me kryesoren.
del edhe në rastet kur një fjali e varur lidhë/.ore përcakton një emër
me kuptim të përgjithshëin; nga lidhja e ngushtë e këtij emri (që
mund të jetë i prirë nga paratjalë) me lidhë/ën pasuese janë formuar
a janë duke u formuar lokucione lidhë/ore. Kështu. janë tbrmuar
lokucionet: me qëllim qe. nga shkaku se. ne rasl se, per ursye se. me
kusht që etj, Ka edhe raste kur procesi s'është kryer plotësisht e
lejohen. sipas rasteve. edhe interpretime të d_\ fishta. si p.sh., me togun
nga f'rika se
Shkrofetni ('he broft ngu fr ik a se nms ngrinte.
1.6. Karakteristikë e tjalive të varura është topika përgjithësisht e
lirë. lëvi/shmëria e tyre për nga \ endi që zënë lidhur me Ijalinë kryesore (ose
drejtuese). /a k o n i s h t ato s'k a n ë vend të ngulitur: muncl të jenë të
prapavendosura. të paravendosura. të ndërvendosura. sipas llojeve të tyre ose
sipas arsveve strukturore a stilistike:
( vendos që p unim et për hapjen e kanalit të fillonin m ë të hyrë të
vjeshtës sëtretë. Ne do të kthehemi nga erdhëm. e do të shkojmë ku na presin.
Eja k u r të duash.
Kur u zgjua, kishin zbardhur mirë malet. Megjithëse u nis ttjë ditë
përpara shokëve, arriti me dy ditë vonese në Pezë. - Kur është i lodhur. të
mhetet këtu! - përsëriti Memoja.
(ioriearël, sa m orën vesh se ç ’i priste, menjëherë vajlën në Korçë.
Araniii, i zemëruar qëSkëm lerheu e sh tyu p ër m ë tutje martesën m e të bijën,
refuzoi t 7 dërgonte ndihmë.
Në tipa të caktuar periudhash e njëjta tjali e varur mund të marrë
pozicione të ndryshme. pa u ndryshuar raportet sintaksore. zakonisht me nuanca
stilistike të ndryshme, për shkak kushtesh strukturore të ndryshme:
S flu tu ro n te zogu po 'të m os kishte krahë: Po të mos kishte krahëZ
488 KRKU XXV
s 'flutiironle zogu: Zogu, po të mos kishte kraiië, s'fluturonle.
Ka vend zakonisht të ngulitur ndonjë fjali si ijalia rrjedhimore, që
përgjithësisht vendoset pas fjalisë krvesore. po ashtu edhe ijalitë përcaktore,
të cilat vendosen në mes ose pas tjalisë që plotësojnë. gjithnjë pas Qalës së
përcaktuar, po kurrë para saj. .
Ishin lidhitr aq shumë me njëri - tjetrin. sa (Ihemhjet e njërit ishiit të
tëgjithëve. Njeriu që vetëm për vetepuiton, është si një dru q ëpem ë s ’lësltoit.
Dhe kishte përshtypjen sikur hëhej zog e flu tu ro n te së hashku m e harabelët
në plepat e lartë.
Mjaft tjali të varura kanë një vend të zakonshëm të prapavendosur,
po. për arsve të veçanta. strukturore e stilistike, mund të paravendosen. Të
tilla janë në përgjithësi fjalitë kryefjalore. kundrinore. shkakore. qëllimore
etj.:
Ish e qartë që atyre s ’u kish rënë n ë sy një gjë e tillë. Nuk dihet nëse
grizarakja i thu këto fja lë m e gjithë itiend. Se kush e tha i pari, nuk dihet,
por, që ështëpërhapur në shumë qarqe, dihet. Kush përton sot, do tëpendohet
mot. Ai nuk po kuptonte dot përse duhej të ngarkohej ine dy Iloj veglash. Se
ç ’ndodhi pastaj m e itiua, nuk më kujtohet. Ç ’ke për të thënë, thuaje tani,
vëlla. Oytetet do të sulmoheshin ine qëllim që të çliroheshiit. Me qëllim që
dëgjuesit të kishin m undësi të mhanin shënim këngën. jolësi i diktoi ngadalë
vargjel. A i qe i gëzuar, se gjithë shokët p o diinin faqehardhë. S e është p u n ë
e hardhë, prandaj dua të jilio j p u rënë dielli.
Shënim Siç është thënë edhe në krerët e parë. ka edhe raste
kur fjalia kryesore ose drejtuese hyn në mes të tjalisë së varur. Kjo
ndodh në disa periudha me ijali të pvetjes së pjesshme, si fjali
krvesore, si edhe në periudha të caktuara, me fjali përcaktore ose me
fjali kryeijalore. kundrinore. kur një gjymtyrë e ijalisë së varur vihet
në krye të periudhës për arsye spikatjeje:
Ku ke dëshirë të punosh tashtii M ë e madhja tuiër
fotografitë ishte ajo e vendlindjes, me ngjyra, të ciiën nuk di se nga e
kishte sjellë Gëzimi. A tje e kërkon puna që të shkoj u n ë vetë.
(= E kërkon puna që të shkoj atje unë vetë).
Për arsye strukturore (kur periudha është tepër e gjatë), po sidomos
për arsye stilistike (për të tërhequr më shumë vëmendjen mbi përmbajtjen e
ijalisë së varur, ose për ta paraqitur këtë si diçka të shtuar), periudha me
nënrenditje mund të ndahet në dy pjesë: shkëputet e ndahet me pikë dhe del
P K RH ID H A M l: NKNRKNDITJt: 489
më vete fjalia e varur bashkë me fjalitë që varen prej saj ose bashkërenditen
me të. kur ka të tilla. Kjo ndodh më tepër ine fjalitë e varura shkakore, qëllimore.
rrjedhimore. Në të tilla raste s ’kemi periudhë tjetër, po vijim të periudhës. të
ndarë në dy pjesë. Kjo mënyrë oërdoret sidomos në letërsinë artistike dhe në
disa raste në letërsinë shkencore e publicistike. Ajo po tnerr të përhapur gjithnjë
e rnë shumë, për shkak të efekteve që arrihen nëpërmjet saj:
Andaj, pastaj, po të ishte nevoja, e kishin të lehtë ta përciilnin
menjëherë për në Tiranë. Se ç ’është e vërteta, djalit n u k i kishte p u sh ua r
ende gjaku dhe s 7 kishte rënë temperatura. Delegati iu afrua tabelës. Jo për
të lexuar dozat e nitrifikim it, p o për të kontroliuar a ishte e fre sk ë t boja e
piketës, mbi të cilën ishin shënuar të dhënat. Sikur të ishte i vetëm, do të
vraponte nëpër dëborën e pashkelur. Që ta provonte n ë çdo hap se si këllqet
çajnë m e rrëm bim shtresën e trashë e të ftohtë. Që t ’i inerrej frynm e ta
ndiente në të gjitha pejzat lodhjen e ënthël që vjeit nga ai ngazëllim ip a fre i
vrapimit, i hapjes së një vazhde gjurm ësh, ku do të vijnë të tjerët. Dhe goja i
mbushej gjithë lëng. Kështu që duhej tëpërtypej. Ose m ësuktë, të ripërtypej.
1.7. Çështje e diskutueshme dhe me zgjidhje jo të njëjta është në
sintaksë vlera e ndërtimeve me format e pashtjelluara foljore, si: përcjellorja,
paskajorja, pjesorja. (Shih edhe kreun “kallëzuesi”). Këto trajta s’i kanë të
shprehura gramatikisht kategoritë e vetës, të numrit. të mënyrës e të kohës,
prandaj ka pasur edhe ka qëndrime të ndryshme lidhur me mundësitë e tyre
për të qenë kallëzues, qendra organizuese fjalish. Ndërtimet me paskajoren.
disa ndërtime me pjesoren, herë-herë edhe disa ndërtime me përcjelloren, në
gramatikat e disa gjuhëve merren si një lloj i fjalive të varura. kështu është
vepruar edhe në traditën e mëparshme gramatikore tonën, në të cilën ato janë
quajtur "fjali të varura të pashtjelluara”. Po, pasi nuk zotërojnë kategoritë e
modalitetit. tipari kryesor kallëzuesisë në shumë gramatika ndërtimeve me to
u është mohuar vlera e fjalisë dhe merren si gjymtyrë fjalie e gjymtyrës dhe
fjalisë. Herë-herë atyre u bëhet një trajtim i ndryshëm sipas rasteve e kushteve
konkrete: në raste të caktuara merren si fjali, në raste të tjera si gjymtyrë.
Duhet thënë se këto ndërtime,' sipas rasteve anojnë herë nga gjymtyra,
herë nga fjal ia. Ato më shpesh dalin të gjymtyrëzuara si fjalia mund tëjenë të
zgjeruara si ajo me kundrina rrethanorë ndonjëherë inund të kenë kryefjalë të
shprehur të ndryshme nga ajo e foljeve drejtuese. Zakonisht bashkohen
drejtpërdrejtë, po ndonjëherë edhe me fjalë lidhëse ose me lidhëza. herë-herë
janë funksionalisht të njëvlefshme me fjalitë me folje në lidhore si kallëzues,
të zëvendësueshme prej tyre. pra ftmksionalisht sinoniinike me fjalitë e varura
490 KRHU X X V
të ndryshme.
Për këtë arsye, ndërtimet me trajtat e pashtjelluara. kur kanë kryefjalë
të veçantë të shprehur, është e përligjur të merren si fjali të varura. Po ashtu.
me ndonjë rezervë.kur janë mjaftësisht të zgjeruara e të zëvendësueshme, pa
ndonjë vështirësi, me Qali të ndryshme të varura mund të merren si ndërtime
sinonimike me këto fjali të studjohen krahas tyre.
Dy burrat e tjerë kishin shkuar n jërip ër t ’i dhënë.ujë kuajve (=gë
t it je p te ujë kuajve) e tjetri p ë r të mbledhur një dorë bar (që të mblidhte një
dorë bar). Kërkesa e Agim it p ë r të kryer shërbimin e nuulli (që të kryente
shërbimin e madh) kishte gjetur përnjëherësh vend tek lliri.
Pa zënë vend të g jith ë anëtarët epresidium it (para se të zinin vend
të gjithë anëtarët e presidiumit) Mjaftimja it ngrit dhe shpjegoi se si duhej të
respektonin rregullat e mb/edhjes. Pa luajtur këm hët (në qoftë se s’luan
këmbët), mik htajnë dhëmbët.
Duke vepruar ja kështu (po të veproni ju kështu.) rezultatet do të
je n ë të qëndrueshme. Pas dy ditësh. dttke u kthyer natën n ë siitëpi(kur po
kthehej natën në shtëpi),«g« megafoni i vendositr pranë sheshit Skëndërbej.
ai dëgjoi një zë lë trashë.
Kryesisht kuptim foljor kanë sot pjesoret formalisht të emërzuara
asnjanëse, të prifura nga pjesëzat me ose një. Ndërtimet me këto forma janë
fjali të varura ose funksionalisht të njëvlershme me disa lloj fjalish të varura,
në radhë të parë kohore.
M e t’u dëgjuar krisma epushkës (Posa u dëgjua krisma e pushkës,)
një rrapëllimë slmrdhaese m buloi anembanë vendin dhe tërë qytetin e Vlorës.
M e të arriturpartizanët te shesiii. (Posa arritën partizanët në shesh), it dëgjua
një e shtënë maxtzeri. N jë të p a rë atë (Posa panë atë). sakaq edhe nxënësit
jillua n të duartrokitnin.
1.8. Periudha me nënrenditje dallohet prej fjalisë së mëvetësishme
nga përbërja e saj prej dy a më shumë kallëzuesorëve. Po ndonjëherë ka raste
të diskutueshme me vlerën e ndonjë njësie sintaksore si gjymtyrë fjalie a si
fjali. për shkak, sidomos të kalimeve prej një kategorie tjetër.
Shënini: Dihet se mjaft herë gjymtyrët e veçuara me vlerën
e tyre gjysmëkallëzuesore, bëhen në një farë mase, sinonimike me
fjalitë e varura. Të tillë janë. p.sh. përcaktorët e veçuar me pjesore
ose me pjesore të mbiemërzuar, të zgjeruar me gjymtyrë të tjera, kur
shprehin edhe raporte rrethanore, si edhe ndonjë ndërtim tjetër. Këto
P ER IU D H A MH N Ë N R K N D I'I JH 491
ndërtime që janë quajtur edhe ndërtime absolute, janë të
barasvlershme herë-herë me një fjali të varur:
U kuptua që Shtëllunga, i lën ë në befasi (pasi u zu në
befasi),c/as/w' t it kundërshtonte nazistëve dhe ata e vranë. Të
bindur,(Pasl ishin të bindur) se një veprim i tillë do të kishte pasoja
për të sëmitrin, doktorët morën një varg masash.
Vlerë përgjithësisht sinonimike me fjalitë e varura marrin
pjesoret e veçuara të zgjeruara, që. në ndonjë rast mund të kenë edhe
kryefjalë të shprehur në disa raste ato mund të vihen përkrah
ndërtimeve me paskajore e përcjellore:
Përzier m e elb (Po të përzihej me elb) ky gritrë m u n d të
mjaftonte për nja tri-katër ditë.
Nuk mungojnë rastet e frazeologjizmit të një fjalie të varur. Disa
fjali rrjedhimore e krahasore e ndonjë tjetër me përbërje të ngurosurjanë kthyer
në stereotipe të shprehjes së shkallës, të masës më të lartë e të ndonjë ngjvrimi
tjetër. Shumë nga këto tjali të frazeologjizuarajanë të analizueshme si gjymtyrë
fjalie e jo si fjali:
E pjekitr dhe e dëshpëruar sa s ’bëhet (Shumë e dëshpëruar). ajo
nxorri shpejt e shpejt nga xhepi i bluzës një shami të vogël me lule. Gjer tashli
a tregove bufrë i pjekur sa s ’ka m ë (shumë i pjekur) Mirë e kam kuptuar. o
djem? - Aq mirë sa s ’ka ku të vejëxliaxlta, -shpërthett Martini - Do t 'i flasësh.
që ç ’ke m e të (pa tjetër) Ijeshta kaloi sa çel e m b yllsytë (shumë shpejt).
2. Klasifikimi i fjalive t ë varura
Përcaktimi i llojeve e klasifikimi i fjalive të varura ka qenë dhe vijon
të jetë edhe sot ndër çështjet rnë problemore të sintaksës e të gramatikës në
përgjithësi. Ai ka bërë dhe bëhet në mënyra nga nië të ndryshmet, të lidhura
me drejtime të ndryshme të teorisë sintaksore të përgjithshme, me traditat e
gjuhësive përkatëse. ose edhe me pikpamjet e veçanta të gramatikanëve të
ndryshëm. Vihen re kritere të ndryshme, klasifikime ndonjëherë të kundërta.
por edhe zbatime të ndryshme të të njëjtave kritere.
Mund të dallohen tri drejtime themelore iri forma kryesore të këtij
klasifikimi: I) klasiflkimi funksional, 2) klasifikimi formai-gramatikor:
3)klasiflkimi strukturor-semantik dhe semantik strukturor.
2 . 1. Kiasiflkimi funksional e përqëndn1 vëmendjen në funksionet
që përmbushin fjalitë e varura në raport me 1 esoren (a drejtuesen në
përgjithësi). në marrëdhëniet sintakM>:e midis 're. Klasifikimi formal-
 kKl -l XXV
492
grainafikor merr parasysh më shumë mjetet e lidhjes. Klasifikimi strukturor-
semantik dhe semantik -strukturor kërkon të përfshijë realitetin ujuhësor
në një mënyrë sa më të plotë. të marrë parasysh tërësinë e lidhjeve kuptimore
e,strukturore në mes të Ijalisë krvesore (a drejtuese) dhe të fjalive të varura.
d.uke marrë si pikënisje a duke vënë në radhë të parë ose strukturën. ose anën
semantike.
Klasifikimi t’uksional e ka burimin te drejtimi loujik-gramatikor. Ai
merr forma të ndryshme. të mbështetura në radhë të parë në kritere logjike-
semantike. Ai mbështetet kryesisht në raportet kuptimore midis një tjalie të
varur dhe tjalisë së plotësuar prej saj.
Varianti më i përhapur e më përfaqësues i këtij klasifikimi është ai
që mbështetet në paralelizmin e periudhës me tjalinë. të funksioneve të fjalive
të varura me ato të gjymty rëve të tjalisë. Ai ka dalë nga mesi i shekullit të
kaluar. I janë bërë gjatë kohës plotësime e ndryshime të pjesshme dhe
përmirësime. si pasojë e të cilave ka marrë forma që ndryshojnë njëra prej
tjetrës nga shkalla e mënyra e ndjekjes së parimit (zbatimi gjer në fund ose
vetëm i kriterit logjik-semantik, ose plotësimi e kombinimi me elementë
lormale-strukturore). hshtë klasifikimi qëështë përdorurnëtraditën sintaksore
shqiptare në \ariante të ndryshme me ndryshime jo aq të rëndësishme.
Duke u mbështetur në këtë paralelizëm. Ijalitë e varura e marrin emrin
nga gjymtyrët e tjalisë me të cilat janë funksionalisht sinonimike. te të cilat
kanë analogji e alersi për nga ana funksionale-kuptimore. Ato qulien. kështu.
fjali të v a r u r a k ryefjalore, kallëzu esore përcaktore, k u n d r i n o r e
rrethanore Këto të fundit ndahen në nënklasa në llqje të ndryshme. sipas
kriterit semantik. tië: rrethanorë kohorë, shkakorë etj. Në disa gramatika
tjalitë kryetjalore. kallëzuesore. kundrinore. përcaktore. të cilat kanë mjaft
tipare të përbashkëta midis tyre si nga ana funksionale ashtu edhe nga ana
s'trukturore. nuk dallohen. po përmblidhen. sidomos tri të parat. në një kategori
të vetme. në fjalitë e varura plotësuese ose ftillëzuese.
Këtij klasitlkimi i janë bërë dhe i bëhen vërejtje të ndryshme. Së
pari. se s’mund të vihen shënja e barazisë së plotë midis tjalisë së varur dhe
gjymtyrës përkatëse të tjalisë. t-.shtë thënë se ato s'janë identike. as krejtësisht
paraleie. se afërsia e tyre funksionale-sem antike shprehet në vija të
përgjithshme. Hdhe në rastet kur mund të flitet për tunksione pak a shumë të
njëjta. tjalitë e varura kanë zakonisht një përmbajtje më të ndërlikuar. shpesh
më të pasur se gjymtyrët e fjalisë. Kallëzuesia e trajtat e ndryshme të foljeve -
kallëzues japin mundësi që ato të shprehin kuptime mënyrore a kohore që
rrallë mund të shfaqen me anë të gjymtyrëve të tjalisë. Po ashtu gama e pasur
p r R ii'D H A m i ; n I: n r h n i ) h j i ; 493
e lidhëzave lejon të shprehen shkoqur e me përpikmëri në periudha raporte e
ngjyrime kuptimore që s'ka mundësi tëjepen me aq përpikmëri ose që s'inund
të jepen fare në kuadrin e fjalisë. Paralelizmi midis fjalive të varura flie
gjymtyrëve të fjalisë s'është tërësore e i plotë: ka ndonjë tjali të varur që
shpreh raporteqënuk dalin në tjali. si raportet e rrjedhimit (kemi tjali të varura
rrjedhimore. por jo plotës të rrjedhimit) ose që dalin mjaft rrallë, si raporte
kushtore e iejore. Anasjelltasi ka raporte që gjejnë shprehje zakonisht në fjali
me gjyintyrë, e rrallë në periudha me fjali të varura, siç janë ato të sasisë. të
mjetit. të vepruesit.
Me gjithë vërejtjet që i janë bërë. klasitlkimi funksional i tjalive në
formën e paralelizmit nie gjymtyrët e fjalisë. duke iu bërë ndonjë përmirësim.
ka mbetur shumë i përdorur. më i përdoruri mund të themi. sidomos në
gramatikat shkollore e të përgjithshme. për arsve të mjaft anëve pozitive të tij
e të volisë së madhe praktike.
Shënim: Një mënyrë tjetër e klasifikimit të tjalive të varura
është ajo që. duke vendosur një paralelizëm midis funksioneve të
tyre dhe funksioneve tipike. kryesore. si gjymtyrë të pjesëve të
plotkuptimshme të ligjëratës (nie përjashtim të foljes). i ndan fjalitë
e nënrenditura në “ fjali emërore, mbiemërore, ndajfoljore. Fjali
emërore quhen ato që përmbushin funksione të ngjashme me
funksionet më tipike të emrit në fjali. kryesisht si kryetjalë e si
kundrinë: kështu edhe për të tjerat. Fjali mbiemërore ngërthejnë
kryesisht fjalitë përcaktore: ndajfoljet, fjalitë rrethanore. ndonjë
orvatje klasifikimi në këtë drejtim s’ka munguar dhe në sintaksën
tonë.
2.2. Klasifikimi form al g ra m a tik o r është realizuar në forma të
ndryshme. ndër të cilat më kryesorja është ajo që ka vënë në bazë llojin e
mjetit sintaksortë lidhjes. Kështu, fjalitë e varura, sipas këtij kriteri, janë ndarë
në dy kategori të mëdha, në fjalitë lidhëzore e në fjalitë lidhore. Në kategorinë
e parë përfshihen fjalitë e nënrenditura të bashkuara me fjalitë drejtuese me
anë të lidhëzave të ndryshme nënrenditëse; ndërsa në të dytën, fjalitë që lidhen
me fjali lidhëse (përemër e ndajfolje lidhore; përemra, ndajfolje e pjesëza
pyetëse). Secila prej këtyre kategorive u shtohet nëndarjeve të mëtejshme.
Fjalitë e nënrenditura me fjalë lidhëse, ndahen në fjali lidhore të mirëfillta e
në fjali pyetëse të zhdrejta. Fjalitë e nënrenditura lidhëzore ndahen në disa
farë. sipas kategorive semantike të lidhëzave të përdorura (lidhëza kohore.
 K R H ll X X V
494
shkakore, mënyrore etj)
Marrja parasysh e elementëve strukturorë të periudhës e në radhë të
parë, e mjeteve të lidhjes. nëpërmjet të cilave zakonisht përcaktohen e
shprehehen raportet kuptimore midis fjalisë së varur dhe fjalisë drejtuese të
saj, është e domosdoshme në studimin e periudhës me nënrenditje. Kriteri
formal-gramatikor ka tërhequr vëmendjen mbi elementë e faktorë të lënë
mënjanë gjer atëherë. Por, kur merret i shkëputur nga funksioni i fjalisë së
varur, ai është i njëanshëm e i pamjaftueshëm, dhe. në formën e tij më të
skajshme, edhe më i pakënaqshëm se kriteri tjetër. Vetë ndarja e lidhëzave në
grupet e caktuara semantike s'është e lehtë në mjaft raste për shkak të polisemië
së shumë lidhëzave. P.sh. lidhëza ku në gjuhën shqipe mund të shprehë jo
vetëm raporte kohore, por edhe kushtore e shkakore. Shqyrtimi i lidhëzave
veças, jashtë raporteve kuptimore të fjalive ku përdoren, nuk lejon shpesh të
kapen saktë e plotësisht funksionet e vlerat e fjalive që shfaqen në kontekstin
e periudhës, i thërmon njohuritë.
Një formë tjetër, inventarizuese dhe pak ose aspak sistematizuese, e
klasifikimit form'al, ka qënë është edhe sot ajo e vështrimit të fjalive të
nënrenditura e të periudhës përkatëse sipas lidhëzave të veçanta, duke u dalluar
kështu fjalitë me që .fjalitë me se: fjalitë me kur etj.
2.3. Në vitet e fundit janë bërë e po bëhen përpjekje të reja për të
gjetur kritere klasifikimi më të përshtatshme më të drejta e më të sakta.
Në to dallohet përpjekja për t’i ikur njëanshmërisë si të trajtimit logjik-
semantik në format më tipike të tij, ashtu edhe të trajtimit formal, duke vështruar
në m ënyrë të plotë si anën funksionale, ashtu edhe anën strukturore-
gramatikore, e kapur kjo në tërësinë e saj e jo vetëm në mjetet e lidhjes. Këto
të fundit, megjithë rëndësinë e tyre nukjanë të vetmet elemente që përcaktojnë
strukturën e periudhës, duhen parë edhe të tjerat, si fjalët e bashkëlidhura,
vendi a rendi i fjalive, trajtat mënyrore e kohore të foljeve-kallëzues e
bashkëlidhjet e tyre etj. të cilat, në raste të caktuara, mund të kenë edhe më
shumë rëndësi. Thellimi i mëtejshëm i studimit të periudhës ka sjellë një
konceptim më të gjërë të strukturës së saj e të fjalisë së varur, ka vënë në dukje
elementet e ndryshme përbërëse të kësaj njësie sintaksore e rolin e tyre në
ndërtimin e funksionimin e periudhës me nënrenditje. Eshtë bërë tani e qartë
dhe gjërësisht e pranuar se në përshkrimin e fjalive të varura duhen marrë
parasysh si kriteret funksionalet e përcaktuara nga bashkëveprimi i tyre, ka
orvatje klasifikimi të reja, që u japin vendin e parë këtyre ose atyre faktorëve.
Në kuadrin e këtyre kërkimeve kanë dalë edhe klasifikimet semantiko-
strukturore e strukturor e semantike në format e ndryshme të tyre. Po bëhen
PERUJDHA M E N Ë NRKNDITJE 495
përpjekje për t’i klasifikuar periudhat me nënrenditje duke marrë parasysh
njëherazi një sërë tiparesh strukturore e semantike: mjetin e lidhjes, faktin
nëse fjalia e varur i referohet një fjale a togfjalëshi dhe ç’pjesë e ligjeratës
është ajo fjalë, ose fjalisë drejtuese në tërësi, bashkëlidhjen e trajtave mënyrore
e kohore të foljeve -kallëzues, veçoritë intonacionore raportet kuptimore
themelore e dytësore të fjalisë së varur me kryesoren a drejtuesen.
Edhe për gjuhën shqipe është bërë ndonjë orvatje për zbatimin e
këtyre kritereve në klasifikimin e periudhave me nënrenditje.
Gjithë këto përpjekje kanë vënë në dukje mjaft elementë me interes
që s’merreshin parasysh ose s ’merreshin parasysh sa duhet më parë, po
përpjekja për ta mbështetur- klasifikimin njëherazi në një sërë faktorësh e
kriteresh ka dhënë një klasifikim shpesh të ndërlikuar herë-herë të thërmuar.
Këto përpjekje rië përgjithësi janë në stadin e kërkimeve e s’kanë arritur
gjithmonë të përpunojnë gjer në fund një sistem të plotë të qëndrueshëm
klasifikimi. Klasifikimet e bërajanë ende në fazën e provës, pa gjetur miratim
mjaftësisht të gjerë.
2.4. Pra në një klasifikim të periudhave me nënrenditje, duke u
mbështetur në unitet dialektik të përmbajtjes dhe të formës, duhen parë si ana
funksionale-kuptimore, ashtu edhe ana formale-gramatikore. Në përcaktimin
e bashkëraporteve midis fjalisë së varur dhe fjalisë kryesore a drejtuese të saj
është nevoja të përcaktohen sa më saktë lidhjet kuptimore midis tyre dhe të
vështrohen mjetet gjuhësore formale me të cilat realizohen këto lidhje. S’duhet
harruar se midis anëve kuptimore dhe formale s’ka gjithnjë përputhje të plotë,
tërësore. Të njëjtat raporte kuptimore, përveç mjeteve gramatikore tipike të
tyre mund të gjejnë shprehje edhe me mjete të tjera: po ashtu të njëjtat forma
gramatikore mund të dalin me vlera të ndryshme.
Ndër të gjithë klasifikimet mbetet ende më i pranueshëm e më i
përshtatshëm klasifikimi i mbështetur në kriterin funksional, - që niset nga
raportet kuptimore sintaksore ndërmjet fjalive-në variantin e tij të paralelizmit
midis fjalive të varura e gjymtyrëve të fjalisë përmirësuar e i plotësuar me një
vështrim më tërësor të anës strukturore e semantike.
Klasifikimin e periudhave me nënrenditje ne do ta bëjmë duke
vështruar së pari funksionin, pse ky iejon tëjepen në mënyrë më të sistematizuar
e përgjithësuese raportet sintaksore. Do të vështrohen raportet kuptimore të
fjalive të varura me fjalitë kryesore a drejtuese të tyre, në atë vijë që vështrohet
ai i gjymtyrëve brenda në fjali. Në përcaktimin e këtij funksioni do të merren
parasysh elementet logjike-semantike dhe elementet strukturore që mund t’i
kushtëzojnë ato (mosshprehja. p.sh. e një gjymtyre të domosdoshme në fjalinë
496 KRF.li X X V
drejtuese). Prania ose jo e fjalëve të bashkëlidhura dhe iloji i mjeteve lidhëse
do të shërbejë si karakterizues të nënllojeve të secilës kategori funksionale.
Në përshkrimin e periudhave të ndryshme me nënrenditje do t ’i bëhen vend
mirë shqyrtimit të elementëve të ndryshme strukturore si të ijalisë kryesore (a
drejtuese) si të fjalisë së varur. Paralelizmi midis fjalive të varura dhe
gjymtyrëve të fjaiisë, i kuptuar jo si identitet i plotë e absolut, po me vierë
relative, del mjaft i përshtatshëm për të bërë përshkrimin sistematizues të
periudhës me nënrenditje. Nuk mund të mohohet afërsia funksionale e
zakonshme e fjalive të varura me gjymtyrët, sinonimia e shpeshtë e tyre, që
gjen shprehje në mundësinë e zëvendësimit mjaft herë të njërit ndërtim me
tjetrin, herë-herë në bashkërenditjen e një fjalie të varur me gjymtyrën
korresponduese.
Fjaiitë e varura në bazë të funksionit, të raporteve sintaksore me fjalitë
kryesore a drejtuese dhe të paralelizmit me gjymtyrët e fjalisë si e pamë ndahen
në: l.fjali kryefjalore, 2. fjali kallëzuesore, 3. fjali kundrinore të drejtë dhe
të zhdrejta, 4, fjali përcaktore 5. fjali rrethanore
2.4.1. Fjalitë kryefjalore, kallëzuesore. kundrinore e pjesërisht edhe
fjalitë përcaktore kanë një sërë tiparesh të përbashkëta funksionale e strukturore.
Ato mund të bashkohen me lidhëza sintaksore - shpesh me të njëjtat lidhëza,
- ajjte fjalë lidhëse (përemra e ndajfolje pyetëse, përemra lidhorë, sidomos të
përcaktuar e ndajfolje lidhore), në ndonjë rast edhe drejtpërdrejtë. Tri llojet e
para dhe disa fjali përcaktore karakterizohen nga lidhja shumë e ngushtë me
fjalinë që plotësojnë. Fjalitë kryefjalore, kallëzuesore, kundrinore zëvendësojnë
një gjymtyrë të domosdoshme të pashprehur, të fjalive që plotësojnë, ndërsa
fjalia përcaktore e cila jep karakterizimin e një objekti, mund të përmbushë
me përmbajtje konkrete një fjalë me kuptim tepër të përgjithshëm, mund të
japë edhe një përcaktim të domosdoshëm: Pas një jave, gojë më gojë, erclhi
lajm i që i shoqi i qe vrarë n ë një sulm ku nd ërpo stës ilaP'ine. Kur si fjalë e
tillë del një përemër dëftor (si: ai) ose i pacaktuar (si: të gjithë) që bashkohen
ngushtë me përemrin lidhor pasues, saqë merret nga studiues të ndryshëm si
një lokucion lidhëzor, fjalia është në një farë mase në kapërcyell midis fjalive
përcaktore dhe fjalive kryefjalore, kundrinore, kallëzuesore, ajo ka gjetur e
gjen trajtime të ndryshme.
Te fjalitë kryefjalore, kallëzuesore, kundrinore. lidhëzat s’janë tregues
të veçantë të raporteve sintaksore. Për përcaktimin e këtyre ndihmon struktura
e përbërja e fjalisë drejtuese, paplotësia e saj, natyra gramatikore, ndonjëherë
edhe kategoria semantike e fjalës që ka nevojë të plotësohet. Kështu karakteri
vepror kalimtar i foljes - kallëzues të fjalisë drejtuese tregon funksionin
P H R IU D H A MH N Ë N R E N D ITJE 497
kundrinor të fjalisë së varur, ndërsa fjalifë kryefjalore lidhëzore dalin në radhë
të parë si plotësuese të fjalive me trajta foljore njëvetore.
2.4.2. Fjalitë rrethanore karakterizohen zakonisht nga një lidhje më
e dobët me fjalinë kryesore a drejtuese (kjo vihet re edhe në disa kategori të
fjalive përcaktore lidhore). Fjalitë rrethanore i referohen, zakonishtgjithë fjalisë
së plotësuar ose qëndrës organizuese të saj, kallëzuesit dhe bashkohen me
lidhëza semantike. Raportet rrethanore kanë një karakter më konkret se raportet
që vërehen me fjalitë e tjera të varura.
Fjalitë rrethanore mund të dalin me fjali të bashkëlidhura (korrelative)
ose jo. Kur janë të tipittë bashkëlidhura, fjalia drejtuese e tyre e katë shprehur
dy herësh rrethanën, një herë me ndajfoljen e bashkëlidhur e një herë tjetër
me fjalinë e varur e cila zbërthen, konkretizon përmbajtjen tepërtë përgjithshme
e pamjaftësisht të përcaktuar të gjymtyrës rrethanore:
Duhet të sulmosh atëherë k u r të vijë rasti. - Ashtu është si thua ti.
Dhe çudinë ajo e shprehu pak më vonë në mënyrë kaq foshnjarake, sa djaloshit
i erdhi keq që pat humbur gjumin e mëngjesit.
Fjalitë rrethanore shprehin raporte konkrete të ndryshme. Prandaj në
bazë të lidhjeve semantike që vendosen midis tyre edhe fjalive drejtuese, ato
ndahen në fjali vendore, kohore, mënyrore, shkakore, rrjedhim ore,
qëllimore, kushtore, lejore.
Një vend të veçantë midis fjalive të varura zënë fjalitë krahasore.
Ato shprehin një fakt që krahasohet me një fakt tjetër, me faktin e dhënë prej
fjalisë drejtuese: shërbejnë për të karakterizuar nëpërmjet një krahasimi një
veprim, një tipar një sasi.
Fjalia krahasore zë një vend të veçantë midis fjalive të varura në
përgjithësi. Ajo del shumë heterogjene. Një pjesë e fjalive krahasore tregon
nëpërmjet një krahasimi, mënyrë, pa pasur një vijë ndarjeje të prerë me fjalitë
mënyrcre. Në formën e një fjalie krahasore mund të dalin edhe fjali të ndryshme
rrethanore, por edhe fjali të tjera (si kryefjalë, kundrinorë):
Shtëpi të re e të bukur kerni tashti, si s ’e kishim p a rë as në ëndërr.
Kjo mbledhje zgjati më shumë se ç ’pritej...
A i kishte më vështirësi t ’i largonte sesa i ’i afronte këta luftëtarë. Ajo
është si lokomotiva, që m und të tërheqë më mirë, knr e vënë përpara sesa kur
e vënë pas vagonave. Donin më mirë të vriteshin sesa të tërhiqeshin.
Fjalia krahasore, sidomos ndonjë nëntip i saj, si fjalia krahasore e
rritjes përpjestimore, me lidhjen e dyanshme që paraqet, afrohet në njëfarë
mase më bashkërenditjen e përbën shpesh një rast të ndërmjetëm midis
bashkërenditjes e nënrenditjes:
498 KRHIJ X X V
Hekuri, sa më shumë punohet aq më tepër zbukurohet. Sa m ë të
dëndura të je ttë këto, aq më me vështirësi shquhen objektet në thellësinë e
tyre.
Fjalitë e sipërpërmendura japin raportet kryesore që vihen re në
periudhat me ijali të nënrenditura. Reaiiteti gjuhësor është më i gjerë. Kemi të
shprehura edhe raporte e ngjyrime të tjera me lidhje nënrenditëse. Disa prej
këtyre raporteve mund të përfshihen në disa nga llojet e njohura të fjalive të
varura, si kategori të veçanta, ndonjëherë periferike të tyre. Kështu, fjalitë që
tregojnë mjet ose sasi, mund të vështrohen përkatësisht te fjalitë kundrinore e
te fjalitë rrethanore të mënyrës (disa nga të dytat edhe në fjalitë e kohës);
fjalitë me raporte shtesore që lidhen me përemrin lidhor çka po ashtu te fjalitë
përcaktore. Kur merret kundrina në një vështrim të gjerë, fjalitë që tregojnë
veprues a shoqërim trajtohen te fjalitë kundrinore. Për të gjitha këto po japim
vetëm shembuj.
Të nesërmen dhe të pasnesërmen zbritën dy fshatarë të armatosur
me ç ’u vinte ndoresh. I nderuar nga të g jith ë sa e njihnin, ai i kaloi ditët e
fu n d it të je të s në vendlindje. Le të shuajnë kurreshtjen sa të duan. Por thyerja
e fro ntii ishte e pjesshme, çka nuk lejoi që kjo fito re të konsolidohej. Nuk
dukej sikitr ikte makina, p o sikur lëvizte toka, m e gjithë ç ’kishtepërsipër.
Mund të përmenden veçan disa fjali të varura, që janë në periferi të
fjalive të n ë n re n d itu ra , kanë veço rin ë se afro h en disi me fjalitë e
bashkërenditura, shprehin raporte kuptimore (të ngjashme) ose të afërta me
ato të barazisë. Të tillajanë fjalitë e shtimit (shkaliëzues) të përjashtimit e të
kundrinës (këto të fundit zakonishtjanë afër me fjalitë rrethanore të lejimit).
Dhe gjatë këtyre dy-tre ditëve, unë mërzita botën përveç q ë rashë
edhe nga shëndeti. S ’i mbetej tjetër v e ç s e t’i vintegjoksinp un ës. Në v e ttd që
të përpiqte duart nga gëzimi, rrihte qerpikët nga habia.
Një vend fare të veçantë midis fjalive të varura zënë ndërtimet në
formë fjalie që shërbejnë për të tërhequr vëmendjen mbi diçka për të cilën
zakonisht flitet më pas, e mund të quhen fjali të spikatjes theksuese:
Po, p ë r sa i p ërket referatit unë do të kisha shkruar ndryshe.
2.5. Në periudhat me fjali të varur rrethanore, nëpërmjet lidhëzave të
shumta semantike, realizohet zakonisht qartë e në mënyrë të diferencuar
shprehja e raporteve sintaksore ndërmjet fjalive. Po nuk mungojnë edhe rastet
e homonimisë së këtyre lidhëzave me lidhëzat funksionale, ka sidomos polisemi
të shumë lidhëzave semantike. Këto sjellin herë-herë vështirësi në përcaktimin
e llojit funksional dhe të nënllojit semantik të fjalive të varura. Vërehen kalime
prej një kategorie në tjetrën, gërshetime raportesh e ngjyrimesh. Kështu p.sh.
I’ H R IU D H A MH N H N RE N D ITJE 499
lidhëzat që, sa janë edhe funksionale, - si të tilla përdoren në ijalitë kryefjalore,
kundrinore, përcaktore, në një farë mase, edhe në fjalitë kallëzuesore, - edhe
semantike. si të tilia përdoren në fjalitë shkakore, krahasore lidhëza sa është
kohore, krahasore, rrjedhimore, lidhëza si, kohore, mënyrore. krahasore: kttr
është kohore, shkakore, kushtore etj.
Në anë tjetër kemi përkime e homonine të disa fjalëve lidhëse
(përemra e ndajfolje lidhore, pyetëse, thirrmore) me disa lidhëza. Duhet pasur
kujdes në dallimin e drejtë të tyre, se këtej varet përcaktimi i llojit të fjalisë së
varur si edhe analiza e saj. Kështu, kemi përemrin lidhor që me lidhëzën
homonime, përemrin e ndajfoljen sa dhe iidhëzën sa, ndajfoljet kur, si edhe
iidhëzat homonine. Duke qenë se lidhëzat kanë dalë zakonisht nga fjalë
përemërore përkatëse, në disa raste është.e vështirë të përcaktosh me saktësi
nëse procesi ka përfunduar, nëse kemi të bëjmë me ndajfoije, me përemër a
me lidhëz. Kështu mund të shtrohet çështja e fjalës iidhëse ku te fjalitë vendore,
e ndajfoljeve të përdorura në bashkëlidhje me ndajfolje të tjera etj.
Të gjitha këto e bëjnë herë-herë të vështirë dallimin e fjalisë së varur,
përcaktimin e saktë të llojittë saj vetëm në bazë të lidhëzave. Del nevoja që të
merren parasysh edhe raportet kuptimore që vendosen në mes fjalive dhe
eiemente të tjera strukturore.të periudhës, si të fjalisë kryesore e drejtuese,
ashtu edhe të fjalisë së varur.
2.6. Ka raste të shumta kalimtare e të ndërmjetme midis fjalive të
ndryshme rrethanore, por edhe midis tyre dhe fjalive të varura të tjera. Po
ashtu ka shpesh gërshetime funksionale e kuptimore brenda fjalive rrethanore
dhe midis tyre dhe fjalive të tjera të varura. Kemi, si e pamë edhe raporte
nënrenditjeje që kanë ngjashmëri ose afri me ato të bashkërenditjes, dhe raste
të ndërmjetme midis nënrenditjes dhe bashkërenditjes. Këto duhen pasur
parasysh për të arritur në një shpjegim sa më të saktë të materialit gjuhësor, pa
thjeshtësime që vijnë ndesh me zbulimin e natyrës së vërtetë të fakteve, e për
të marrë një përfytyrim të drejtë të realitetit kompleks gjuhësor. Duhet pasur
kujdes të kapet raporti zotërues i shprehur, në bazë të të cilit bëhet edhe
kategorizimi i fjaiisë, po nuk duhen iënë pa u përmendur edhe ngjyrimet që
merr ai, vlerat e tjera që bashkohen me të.
Ka kështu takime e gërshetime të fjalive kohore, e shkakore kohore
e kushtore, mënyrore e rrjedhimore, shkakore e qëllimore, qëllimore e
rrjedhimore, mënyrore e kushtore. kushtore e lejore, kohore dhe lejore,
krahasore dhe të fjalive të tjera rrethanore:
- Pse më pvet kur e ditke? (Kohore e shkakore) S 'të shkon kot moti,
kur të jesh i zoti (kohore e kushtore). - E di ti apo jo që ka ligje shteli për
 500 K REU X X V P E R IU D H A M E N Ë N R E N D ITJE 50 1

kundërvajtësit, edhe k u r ja n ë m atufë? (Kohore dhe kushtore-lejore). edhe në disa tipa të periudhës me fjali të varur shkakore ose lejore, kur këto
Ka raste të ndërmjetme, po ndonjëherë edhe gërshetime funksionale fjali janë të paravendosura; raportet gjejnë shprehje edhe në fjalinë kryesore
të tjaiive rrethanore me fjali të tjera. Mund të përmenden këtu fjalitë përcaktore me një ndajfoije a pjesës iidhëse, vetëm ose të prirë nga një iidhëz
që shprehin njëkohësisht edhe qëllim, rrjedhim, shkak etj. bashkërenditëse.
Fol ti që e di m irë çështjen (përcaktore e shkakore). Bënte .një vapë Dhe se të duam, p a të kritikojmë. M egjithëse ishin të veshur me një
që n u k d u r o h e jjpërcaktore e rrjedhimore). Sa gjë e bukur do të ishte sikur kostum të zi, me këpucë të zeza histrafinë, me këmishë të bardhë dhe kravatë
Teli të ishte si Pavël Vllasovi, sikur nëna e tij, Ollga të ishte si Pellageja të kuqe, prapëseprapë ai nuk binte në sy si një njeri i veshnr me sqimë. Ndonëse
N illovna dhe sikur shokët e tij të ishin si shokët e Pavlit dhe të ngriheshin të rronim e hanim bashkë dhe kishim një zemër e një shpirt, po m egjithatë asnjë
luftonin të bashkuarpër trium fm e drejtësisë. (gërshetimi i raporteve kushtore nga këta s ’më kish dëgjuar të zija në gojë atdheim, lirinë.
me kryefjalorët. S epseja m i butë nuk do të thotë se ndonjëri ka të drejtë të më
hipë në qafë. (shkakore e kryefjalore) Gjersa na urdhërojnëtë je m i këtu do të
thotë se duhet të mbetem i këtu (po ashtu).
■ Po ashtu fjalitë rrethanore me fjalë të bashkëlidhura që zakonisht
mbushin me përmbajtje më konnkrete një ndajfolje a përemër të fjalisë
drejtuese, siç u tha më sipër, janë në njëfarë mase në mes fjalive rrethanore
dhe fjalive përcaktore. Fjalia krahasore mund të japë një fakt që sillet si
krahasim me një fakt tjetër, që në periudhë jepet si fjali kryefjalore, kundrinore,
kallëzuesore, përcaktore etj.
2.7. Disa fjali të varura kanë afri e takime me fjali të caktuara të
.bashkërenditura. Mund të përmendim fjaiitë rrjedhimore që afrohen me
përmbyllëset, fjalitë lejore që afrohen me fjalitë kundërshtore. Ndonjëherë,
siç ndodh në ndonjë rast të fjalive përcaktore-lidhore e të ndërtimeve me trajta
foljore të. pashtjelluara, kemi nënrenditjen me vlerë bashkërenditëse.
Anasjelltas, me: parataksën, kemi përdorimin e bashkërenditjes ose të bashkimit
jolidhëzor, në vend të nënrenditjes, forma është bashkërenditëse, raporti
kuptimor nënrenditës:
Por Çelniku kafshoi buzën me fuqi, sa dolën p re j saj pikëza gjaku
(krhs.: Por Çelniku kafshoi buzën me fuqi, prandaj dhe dolën prej saj disa
pikëza gjaku). E ëm a nuk desh ed h ep se nguli këm bë H ajdari (krhs. Hajdari
nguli këmbë, por ëma nuk desh). Luftëtari ndjeu një nxehtësi që i kaloi nëpër
fytyrë. (krhs. Luftëtari ndjeu një nxehtësi; ajo i kaloi nëpër fytyrë). Kishte nga
ata që rrëzoheshin p ë r të m o s u n g ritu r m ë. (krhs.: Kishte nga ata që
rrëzoheshin dhe nuk ngriheshin më).
Herë pas here kjo armiqësi fillonte e lëvizte dhe i ngacmonte burrat
dhe djemtë e rinj (krhs... kjo armiqësi fillonte të lëvizte...) - Ilir, sh ko fli, të
keqen nëna (krhs.: Ilir shko të flesh...) Shko e bli gazetën. (krhs.: Shko të
blesh gazetën.)
Një farë gërshetimi të nënrenditjes me bashkërenditjen e vëmë re
 KREU XXVI

PERiUDHJI ME FJAL! TË WAftOR

KRYEFJALORE

1. Periudhë m e fjali t ë varur kryefjalore quhet ajo periudhë me

një fjali të varur që kryen ndaj fjaiisë kryesore një funksion të ngjashëm me
atë të një kryefjale të një fjalie dykryegjymtyrëshe.
Fjalia kryefjalore ngërthen dy nëntipa strukturorë sipas mjetit të
lidhjes:
a. Fjalinë kryefjalore lidhëzore me lidhëzat ftilluese se, e, që, me
lidhëzat kushtore sikur, në, nëse, po; me lidhëzën kohore kur e me lidhëzën si
(të gjitha lidhëzat funksionalisht ftilluese); me pjezësat e pyetjes a, mos
(funksionalisht lidhëza ftilluese):
Ishte e qartë që atyre s ’u kish rënë n ë sy një g jë e tillë. / dukej sikur
g jith ë pazari i Korçës i kishte syte tek ai.
b) fjalinë kryefjalore përemërore me përemra e ndajfolje pyetëse dhe
përemra të pacaktuar lidhorë, si: kush, ç, çfarë, se (mese, ngase) sa, isati, kti.
nga, që ku, gjer ku, si (qysh), përse, (pse), gjithë sa, gjithë ç g j i t h ë çka, tërë
sa:
Kttsh m tk mëson ttë djalëri mtk gjen nder nëpleqëri. Ç ’erdh njëherë,
s ’vjen përherë.
Sipas mjetit të lidhjes dhe llojit kumtues të fjalisë së varur mund të
dallohen disa nëntipa fjalish kryefjalore: fjali lidhëzore, fjali përemërore,
dhe fjali të pyetjes së zhd rejtë ,
Fjaiitë e pyetjes së zhdrejtë mund të marrin përpara përemrit a
ndajfoljes lidhore edhe lidhëzën se ndonjëherë: Nuk më kujtohet mirë se tne
504 R R E U XXVI
cil'm karvan e bëmë ndhën.
1.1. Fjalitë kryefjalore lidhëzore. Fjalitë kryeijalore lidhëzore mund
të jenë dëftore, urdhërore, dëshirore, fjali pyetëse dhe të kenë të bëjnë me
kallëzues të shprehur me fjalë të disa grupeve të caktuara leksikore. Mjetet e
lidhjes janë lidhëzatë caktuara. Këto ndonjëherë mund edhe të mos shprehen,
duke u lidhur drejtpërdrejtë fjalia kryefjalore me Qalinë drejtuese, kur e ka
kallëzuesin në mënyrën lidhore.
1.1.1. Fjalia kryefjalore është fjali dëftore dhe bashkohet me
lidhëzën ftilluese: fjalia e varur ka të bëjë atëherë me:
1.1.1.1 folje që tregojnë ligjërim në mënyrë të përgjithshme, të trajtës
së vetës së tretë njëjës, pësore: thahet, flitet, tregohet etj.
/ është thënë të vijë p a u votmar;
1.1.1.2 folje e lokucione foljore që s h p re h in të k u p tu a r të
perceptuar, proces të të menduarit, e opinion. të gjitha folje kalimtare pësore
në vetën e tretë njëjës, fjalia kryeijalore bashkohet me lidhëzat ftilluese se, që
dhe me lidhëzat funksionalisht ftilluese si kur, si, në (nësej, po:
Nga arshivai zyrtare lë Repahlikës l ëneciaieprovohet katërcipërisht
qëSkëtulërheu s ’ia la Krujëtt e m hretërinë e tij Venetisë aspërpara, asp a s
vdekjes, as tne trakfat, as m e testamet... Dokës i ra ttësy menjëherë se M arku
isli ligur mjaft. Nga ano. tjetër, merret vesh që ky bir merrte urdhër m ë tepër
nga Gjon Kastrioti se nga Suiltani. Po menjëherë m ’u kujtua se të djeshmen,
përm hi fsh a t, ishte bërë luftë. Kozit iu kujtua si n jë natë fshatarët... thyen
m ezhdën, kthyen uji dhe i dhanë udhën:
1.1.1.3. folje e lokucione foljore jokalimtare, gjithmonë në vetën e
tretë njëjës, me kuptimin leksikor të të ndodhur: ndodh, ngjan, ngjet, godit,
qël/on. rastis:
- P o si ndodhi xhanëm që e hum be zagarin ? - pyeti gjvkatësi. Kështu
ngjau që fillo v a të hyja përsëri n ë udhën e njerëzve:
1.1.1.4. emra të pashquar me funksion k&M zmsoxfakt.sitkses, ç u d i ,
fa t, emra të vierësimit modal objektiv:
E shtëfakt s e p o p u llishqiptar i kapërceu të gjitha këto vështirësi. Se
është me të vërtetë çudi që trim a kryelartë si ju ... d u m a t kaq koh ë m b ërinë e
barbarë ve....
1.!. 1.5. emra kallëzues në trajtë të shquar që i prijnë këpujës si puna,
fakti, e keqja etj:
Puna është që Besniku s ’ka për ta pranuar kurrë një kusht të tillë.
E keqja është se n u k kem i bërë aq sa duhet. Ndjenja të çuditshme p o më
PKRIIJDHA M E FJALl TË VARUR KRYEF.IALORE 505
lëvrinin përbrenda, por kryesorja qe se ndihesha mirë.
1.1.1.6 mbiemra me kuptim vlerësim në një trajtë të njëjtë me
femëroren. si e ditur, e qartë, e vërtetë:
E shtëfare e vërtetë se kurrë ndoitjëlterë n u k është parë një aktivitet
i tillë krijues i masave. Në qoftë se është e vërtetë që shkrimtari krijon kur
është i frym ëzuar, është po kaq e vërtetë që ai pu non pa pu shim p ër këtë
frym ëzim .
1,2. Fjalia kryefjalore është u rd h ë ro re a d ëshirore me folje-
kallëzues në lidhore. Fjalia e varur me kallëzuesin (a këpujën domosdo në
lidhore, e tregon brendinë si diçka të lidhur me shprehjen e vullnetit (në mënyrë
të përgjithshme) dhe përfaqëson më të shumtën e herës një fjali urdhërore
(ose dëshirore). Fjalia e varur mund të marrë edhe lidhëzën që: ka të bëjë
sidomos me folje (a lokucione foljore) emra a mbiemra, si:
1.2.1. folje të shprehjes së vullnetit në vetën e tretë njëjës të diatezës
pësore,- kërkohet, lejohet, ndalohet etj.:
Na është ndaluar të quajm ë një sharrë të vogël “sharrëzë”, sepse
me këtë em ër quajmë një fa rë sëmundje tëfytit:
1.2.2. emra të pashquar me funksion kallëzuesi si: ligj, kamm, rregidl
zakon etj.:
Gjahtarët e dinin se ishte bërë zakon që delegatët e tyre të visheshin
në m ënyrë kaq të çuditshme;
1.2.3. mbiemra me funksion kallëzues me trajta të njëjta me
femëroren, me kuptim leksikor modal të mundësisë ose të pamundësisë si e
mundur, e pamunditr. e kuptueshme, e pakuptueshm e etj., të nevojës. të
domosdoshmërisë si: e nevojshme, e domosdoshme etj.
S 'është e m undur - thosha të ndërrojëplaku huqet e tij. Kjo dërgatë
u kthye prapë në Krujë pa mbaruar punë dhe atëherë u gjet e nevojshme që të
shkonte n ë N apoli dhe n ë R om ë p ë r këtë m ision vetë Skëndërbeu...
1 2.Periudha me fjali të v a r u ra kryefjalore të tipit përem ëror.
Te periudha me fjali të tipit përemëror fjalitë e varurajanë të ngjashme
nga funksioni sintaksor me një kryeljalë që në një fjali dykryegjymtyrëshe të
pavarur tregon një veprim tjetër të shprehur në fjalinë kryesore, mund të
paraqitet ose si pasojë e kushtit, ose si pasojë e shkakut (kemi, pra. marrëdhënie
kusht-pasojë ose shkak pasojë), sidomos kur kallëzuesit janë në të tashmen
mbarëkombëtare ose në një trajtë që tregon përsëritje.
Mjetet e lidhjes janë: përemrat e pacaktuar kush. ç. çka, (që tregojnë
506 K R H ' XXVI
se kemi të bëjmë përkitazi me të syithë personat ose sendet të marrë një nga
një). si dhe përemrat e lokucionet përemërore xa, gjithë sa. gjith ç ' (që kanë të
bëjnë përkitazi me gjithë personat e sendet e marra së bashku si tërësi):
Kush duron trashëgon. Kush s ’/ufton, nuk fiton. K ujt të m os i
m hushet mendju, në c/afëpastë veten. Ç'fluturon, s 'hahet. Sa ishin shqiptarë,
ishin huira të vërtetë, të bashkuar. lë pandarë lë dashur e mk/ për jetë. Pastaj
gjithë ç ’erdlii ntë vonë, c/e një shesh gjithë xixëllimayjesh. shkreptima hukjesh
në flakë. hlegëriinash hagëtish. thirrje njerëzish. Gjithë ç ’janë. ngjallen. çelen,
përsëriten, zhukurohen. Kur erdhi Basho ( iori nga fusha gjithë ç ’qenë te sheshi
i lënienjve ia dhanë të c/eshurit. G jithë su tregova m ë lart, ndodhi dv vjet të
shkuara. Atëherë gjindja kërceu me këm hë dhe, gjith ë sa ishi në pyll,
partizanë e partizane, rendën niajë çukës
1.5. Fjalia kryefjalore pyetëse e zhdrejtë. Dallohet nga këto tipare:
a) ka të bëjë me Iblje e lokucione foljore të kumtuari. të perceptuari, të një
procesi mendor: b) këto folje e lokucione foljore ndodhen në tjali pyetëse. në
tjali dëftore mohore ose në tjali që përmbajnë elementë leksikore që tregojnë
pasiguri. pyetje: c) ka strukturën e një tjalie pyetëse: edhe nga brendia është e
tillë. por në varësi nga bërthama kallëzuesore e kryesores. ajo humbet thuajse
krejt intonacionin e pvetjes (me përjashtim të rasteve kur vetë tjalia kryesore
është tjali pyetëse e drejtë): ç) bashkohet me anën e tjalëve pyetëse: me përemrat
pv etës kush. cili. tcila etj/, ç, çfare. çka. se (me parafjalët me ose nga: me se.
nga se), rne ndajfoljet pyetëse ku, nga. c/ë ku. gjer ku. c/ë kur. gjer kur, si,
c/ysh. përse tpse): me pjesëzën pyetëse a. me lidhëzën në tnëse), funksionalisht
lidhëza të pyetjes së zhdrejtë. si dhe drejtpërdrejt me trajtat e lidhores:
Nuk më kujtoliet m irëse me cilin karvan e hëniëudliën. A të kujtohet
ç ’m ë ke th ën ë një herë, xha Kasëm? S ’ka asnjë rëndësi nga se vritesh, nga
p iu m h i i pushkës a i mitralozit, apo nga nd o n jëp jesëgjyleje. Dhe nga zhurnia
nuk m errej vejjlt se sa njerëz ishin n ë ohorr. Nuk më kujtoliet se si ndodlii. Ku
dihej se k u do të shkonin pas n jë niuaji? Thanukasit s ’ishin fanatikë, por
s 'dih etpse i kishin m arrë iitat derrut Le që. edhe po t ’u bien në dorë letrat e
tua. s 'diliet a të hesojnë apojo. Por s ’ështëprovuar cleri më sot nëse udhëtiniet
e m ëdhtt ja n ë më të v/efshine nga udhëtimet e vogla.
Pranë këtij nëntipi qëndrojnë edhe ato periudha me fjali të varura që
bashkohen me fjalët përemrërore si (qysh), sa dhe ç (të cilat janë më së forti
fjali thirrmore. sesa fjali pvetëse). Këto fjali daliohen nga fjalitë pyetëse të
zhdrejta me fjalët pytese si fqysh). sa. ç, nga veçoritë intonacionore dhe nga
struktura gramatikore. Melodia thirrmore është më e theksuar. ajo vjen duke
PI'.RH I)! IA M i; I'JAI.I 'I'i; V A R t R KRYI-.I JA I.O Rl' 507
u ngjitur edhe theksi mëshon sidomos mbi tjalën e fundit. në raste të tjera.
fjalia varet prej një fjale që nga kuptimi leksikor tregon çudi. habi. fjalia
kryesore është zakonisht mungesore ( pa këpujë dhe përbëhet vetëm nga
kallëzuesi emëror çudi (i shoqëruar ose jo nga fjalë përcaktore). Brendia e
ijalisë së varur vlerësohet nga pikëpamja (intelektuale) e habisë:
Ç u disi nuk ju njoha nga zëri. - Çudisa paska ndryshuar! lu kujtua
sa hukur i rrinin qillotat e ushtrisë e sa hije i kishin dollakët në këm hë.
2. Mënyra e foljes-kallëzues t ë fjalisë kryefjalore. Mënyra e foljes
-kallëzues të fjalisë të varur kryefjalore përcaktohet nga dv faktorë: ose nga
modaliteti i fjalisë krvesore. ose nga modaliteti i vetë fjalisë së varur.
2 .1. Mënyra e tjalisë kryefjalore varet nga modaliteti i tjalisë kryesore
atëherë kur ajo pasqyron me mjetet gramatikore modalitetin leksikor të vetë
fjalisë krvesore: në këtë rast mënyra e foljes-kallëzues të tjalisë së varur
"urdhërohet" nga modaliteti leksikor i tjalisë kryesore. shprehtir me kuptimin
leksikor të kallëzuesit foljora të kallëzuesit emëror.
2.1.1.- Mënyra lidhore përdoret domosdo kur Ijalia kryesore ka në
përbërjen e vet:
a. një folje si k allëzu es me kuptim leksikor të nevojës, të
domosdoshmërisë. të vullnetit. të pëlqimit etj.. si duhel. kërkohei. lipsel.
ndalohei. (më. /ë. i etj) pëlqen etj.:
Asuj i pëlqenie t ’i vinte veshin kuvendit të shtruar të partizanit;
b. si kallëzues emëror një mbiemër që shpreh vlerësim subjektiv nga
pikëpamja e mtindësisë e pamundësisë e domosdoshmërisë e kotësisë. e
lehtësisë a e vështirësisë etj.:
Nuk ishte e mundu.r të qëndroje nitijë kalit;
c. si kallëzues emëror një emër me kuptimin e një ligji. zakoni etj.:
A kt e dinin se është hërë zakon që konfereneat e gjuhtarëve të
shoqërolieshin gjithm onë nie gjueti kolektive.
2 . 1.2. Mënyra dëftore përdoret domosdo. kur fjalia varet nga:
a. Shumica e foljeve që tregojnë të kumtuar si, thuhet. flitet. provohet
etj ose nga folje që tregojnë të perceptuar. të kuptuar:
Ndër partizunët p o pëshpëritet se do të shko jm ë në Devoll. U kuptua
që po dilnin përsëri m hi tokë. Brenda s 'merrej vesh fare që ishte dimër;
b. emra e mbiemra që tregojnë vlerësim objektiv. sv. fakt. gjë. e vërtetë.
e qartë. e ditur etj.
Eshtë jakt q ëpopu lli shqiptar i kapërceu gjithë këto vështirësi. Ish c
vërtetc që ata qenë të zotët e atyre viseve
508 K R E U XXVI
2.2. Mënyra e foljes-kallëzues a e këpujës së fjalisë së varur më shumë
konkretizohet nga modaliteti i vetë fjalisë së varur, nga qëndrimi modal i
folësit ndaj brendisë së kësaj fjalie. Modaliteti leksikor i ijalisë kryesore është
i tillë që lejon përdorimin e mënyrave të ndryshme të foljes-kaliëzues në të
varurën; të dëftores, lidhores, habitores, dëshirores, kushtores.
2.2.1. Në rastet e përdorimit të dëftores e të lidhores kemi përkitazi
vlerësimin e një fakti a të një eventualiteti të një mundësie:
Gjer atë natë i dukej si krejt e natyrshme, që i ati e kishte dërguar në
Korçë... E shtëe na tyrsh m et’im u n g o jn ë n jë g ju h e fja lë te se n d e v e q ë n u k ika
pasur kombi që eflet. Ndodh ngandonjëherë që elementi ifja lisë nuk gjendet
vetëm, p o i shoqëruar m e fja lë të tjera.
2.2.2. Folja -kallëzues vihet në habitore për të shprehur diçka me
habi ose për të treguar diçka me ironi a me mosbesim:
Çudi sa shpejt u endka jeta e njeriut.
2.2.3. Foija-kallëzues përdoret në mënyrë kushtore kur ndodhet në
periudhë një fjali e varur kushtore ose një plotës kushti:
Eshtë e qartë se m e një trajtim m ë të m irë të bagëtisë para therjes
ne do të nterrnim edlte m ë shum ë mish.
2.2.4. Përdorimi i mënyrës dëshirore (me kuptimin e eventualitetit)
është tepër i rrallë:
• Kush ardhtë, mirë se tëvijë.
2.2.5. Mënyra urdhërore nuk përdoret në fjallnë e varur kryeijalore.
3. Rendi i fjaiive në periudhën m e fjaii t ë v a r u r kryefjalore.
- Rendi i ijalisë së varur ndaj kryesores varet nga faktorë gramatikorë oSenga
faktorë stilistikorë.
Përcaktohet nga arsye strukturore atëherë kur fjalisë kryesore i
mungon kryefjala; fjalia kryesore është thjesht fjali dëftore, pyetëse, urdhërore,
dëshirore, a thirrmore.
Përcaktohet nga arsye kuptimore stiiistikore (nga gjymtyrëzimi aktuai
i periudhës me fjali të varur kryefjalore), kur duam të theksojmë fjalinë
kryeijalore ose fjalinë kryesore.
3.1. Nëperiudhën me fjali të varurtë tipit lidhëzorrendi mund tëjetë
i ngulët ose i lirë.
3.1.1. Rendi i fjalive është i ngulët (rendi ufjali kryesore-fjali e varur’"
është i vetmi rend i mundshëm), atëherë kur kryefjalorja varet nga folje që
tregojnë dëshirë, vullnet, domosdoshmëri gjithashtu edhe kur kryefjalorja është
pyetje e zhdrejtë, ijali thirrmore e zhdrejtë dhe ijali urdhërore e zhdrejtë. Fjalia
P ER IU D H A M E FJA Ll 'FË V A R U R K R Y E F J A L O R E 509
e varur nuk ndahet me presje:
Kërkohet, pra, që tëngrihetpërgjithësishët niveli kulturor i punëtorit
e i fshatarit.
Po ashtu edhe me folje si ndodh, ngjan, rastis etj.
Jit ka ta ku a r ndonjëherë të dalidistti nga zem ërim i? N d o d h ë
nganjëherë që të zëmërohen edhe të urtët.
3.1.2. Rendi i fjaiive është i lirë kur kallëzuësi është foljor dhe është
shprehur me folje të kumtuarit, të perceptuarit, të një proçesi mendor, është i
rëndomtë rendi “fjali kryesore - fjali e varur”, në këtë rast peshën kumtuese
kryesore e ka fjalia e varur, kjo nuk ndahet me presje nga kryesorja:
Flitej nga qyteti se po i bënin fërtele tregtarët e mëdhenj.
Rendi i anasjelltë, rendi “fjali e varur - fjali kryesore” i jep peshën
kumtuese më të madhe ijalisë kryesore, fjalitë ndahen me presje:
Që Sulltan M urati e shkeli Sltqipëriitë ntë 1421 provohet edhe nga
një tjetër burim...
3.2. Në periudhat me fjali të varur kryefjalore të tipit përemëror rend
i rëndomtë është rendi i paravendosjes (fjali e varur - fjali kryesore); ky është
edhe më i përdoruri; midis fjalive bëhet pauzë e duhet të vihen presje; rendi
“fjali kryesore - fjali e varur” është rendi i veçantë, i pazakontë, midis fjalive
në këtë rast nuk bëhet pauzë e nuk vihet presje:
Kush mëttgoi, bloi. S ’p yet për shi kush është bërë xurxull.
3.3. Në periudhën me fjali të varur kryefjalore lidhëzore dhe të pyetjes
së zhdrejtë fjalia kryesore mund të hyjë edhe në mes të fjalisë së varur. Kemi
dy nëntipa:
a. nëntipi i parë përfshin konstruktet ku një gjymtyrë e fjalisë së varur
është nxjerrë për theksim përpara fjalisë kryesore përpara së cilës bëhet një
pauzë, që mund të shënohet me presje, kurse pas saj mungon pauza, nuk vihet
presje:
N ë A zi nuk dihet kur e kush e p a t shpikur mullirin.
b. Te nëntipi i dytë kemi një periudhë trigjymtyrëshe (prej tri fjalish
së paku) të përbërë prej një fjalie kryesore, me të cilën me anë të përemrit
lidhor, është bashkuar si një bllok një tog fjalish të varura kryefjalore. Fjalia
drejtuese e këtij blloku ka hyrë në mes të ndërtimit përcaktor:
Mborja ishte i ulur buzë digës në ca thasë të mbushur që nuk diitej
me se isitin dite kush i kishte sjellë aty.
 K R E U X X V II

PERIUDHA iiE F M L l Tl ¥MiUR

KALLËZUESORi

1. Periudhë me fjali të varur kallëzuesore quhet periudha me një fjali

të varur që kryen funksionin e pjesës emërore të kallëzuesit emëror ose
funksionin e përcaktorit kallëzuesor:
Kësaj radhe ishte Agron Dafa qëshikoi drejtorin. Plaku u shtir sikur
n u k dëgjoi gjë.
Fjalia e varur kallëzuesore bashkohen me lidhëzat se, që, sikur, kur,
tek, ose drejtpërdrejtë kur kallëzuesin e ka në mënyrën lidhore, me përemra të
pacaktuar, me përemra lidhorë dhe me ndajfolje lidhore.
Në Qalinë kryesore mund të kemi fjalë të bashkëlidhura (korrelative),
të domosdoshme ose jo, si ndajfoijet dëftore ashtu, kështu, njësoj.

2. Dallohen disa tipa semantiko-strukturorë periudhash me fjali të

varura kallëzuesore: a) tipi lidhëzor pafjalë të bashkëlidhurajo korrelative. b)
tipi përemrëfor zakonisht pa fjalë të bashkëlidhura (jokorrelative) c) tipi
ndajfoljor pa fjalë të bashkëlidhura (jokorrelative) ç) tipi ndajfoljor pa fjalë të
bashkëlidhura (korrelative):
Dhe çudia qe se kjo lagje kishte vetëm dy shtëpi. Dhe puna e parë që
duhej bërë qe të ndizte zjurrin.
Ç ’është u sh qim ipër trupin, është leximi e studim ipër mendjen. Dhe
ishte pikërisht kjo që e gëzonte fort. Eshtë itga s ’ta pret mendjen. A i është siç
ka qenë. Siç ka qenë ashtu është edhe tani.
2 .1. Tipi lidhëzorjokorrelativ me lidhëzën sikur, pa ndonjë korrelatë
512 KRH U XXVI!
te kryesorja, përdoret rëndom pranë foljesh me kuptim të caktuar te fjalta
kryesore:
Shqetësim et shpeshherë asaj i dukeshin sikur ishin m e veml. Në sytë
e Evropës, me gjithë humbjen e Sfetigradit, Skënderbeu quhet sikur e fltoi
fushatën... Sa p ër të tjerat i quaj sikur i kam tnarrëplotësisht, dhe heq dorë
prej tyre.
2.2. Në tipin përemëror jokorrelativ fjalia e varur bashkohet kryesisht
me përemrat e pacaktuar ç, dhe ç ’ka: kv tip shpreh përshtatshmëri tiparesh:
Të tiilë tituj a jjalë, që shohim sipër dyqaneve. ja n ë për anaiizën
logjike ç ’ka ja n ë epifonem at tlhe pasthirrm at p ër tm alizën gramatikore.
Xhandari të shembte në dnt. të ishte ç ’të doje.
Shënim: Disa marrin si fjaii kallëzuesore të tipit përemër
korrelativ edhe ijalinë në thelb përcaktore me përemër lidhor që i
referohet një përemri dëftor paraprijës:
Rinia ishle ajo që kishte qeitë.
Tipi përemëror (jokorrelativ) iidhet me përemrat lidhorë që, i ciii
duke mos u shprehur përemrat dëftorë të cilëve u referohen këta: atëherë
kallëzuesi i së varurës pajton në numër drejtpërdrejt me kryefjalën e ijalisë
kryesore. Ngjeshja që fiton kështu ndërtimi në fjali, e vë edhe rnë shumë në
dukje kryefjaiën. Intonacioni i periudhës karakterizohet nga një theks i
fuqishëm mbi kryefjalën (a kryefjalët), nga mungesa e pauzës midis fjalive
dhe nga një ritëm i shpejtë i shqiptimit:
(SlM l mbante shënim në dosjet e tij sekrete dhe e bënte veshin të
shurdhër.) Dhe tani ja n ë dosjet që fla sin (Krhs. Edhe tani ja n ë dosjet ato që
flasin). (Jo.jo. Nuk ish koha gjatë e bashkëjetesës me njerëzit, po mirëkuptimi,.
ndjenjat dhe dëshirat e përbashkëta, ideali i tyre, që i afronte këta aq shum ë.
Shndërrimi i fjalisë së varur përemërore korrelative në një fjaii
kallëzuesore të drejtpërdrejtë vërehet sidomos kur kryeijala e fjalisë kryesore
është një përemër vetor (unë, ti, ne.ju) me të cilin bëhet pajtimi në vetë dhe në
numër i kallëzuesit të së varurës. Në këtë rast nuk mund të bëhet fjalë për
ndonjë kallëzues emëror që mungon, sepse shtënia e një kallëzuesori të tillë
do të kërkonte edhe ndryshime në trajtën e kallëzuesorit të së varurës.
- Je ti që m artohesh, moj Mirë- D hejem i ne që kemi ardhur tek ata.
Po a s je ti që m e aq jja lë të bukura, m e prem tim e, betim e dhe lot m ë
përshëndete natën e fu n d it? Siç dukej.fashistët nuk kishin kontroliuar vetëm
shtëpinë tonë dhe s 'ishim vetëm ne që qem ë urrestuar.
PH R IU D H A ML F.IAI.l Tfi V A R U R K A I . l. Ë /. U E S O R E 513
Megjithëse, tërheqja e vetës është aq e fortë sa.edhe kur është i
pranishëm përemri dëftor me funksionin e një kallëzuesi emëror në fjalinë
kryesore, pajtimi në vetë i kallëzuesit të së varurës nuk bëhet me të, por me
kryefjalën e kryesore:
•- Unë ja m ai që kam vrarë hejlerë, pasliallarë... Nuk ja m unë ajo që
kaq vjet me radhë të kam falur kaq çaste himturie?
2.3. Në tipin ndajfoljor fjaiia e varur bashkohet me kryesoren me
anën e ndajfoijes lidhore si së cilës mund t’i përgjigjen në ijalinë kryesore si
korrelatë ndajfoljet dëftore ashtu, kështu. Të periudhat e këtij tipi pohohet
(ose mohohet) ngjashmëria midis tiparit të shprehur nga korrelati kallëzuesor
i ijalisë kryesore dhe tiparit të shprehur nga ijala lidhëse si:
Kur të bëhesh ti sa unë, nuk do të je sh si je. ( -Po ti qenke frikam an,
o Tafil!) - Si jam unë, qofsh edhe ti. S ’është pim a ashtu si thua ti.
Shënim. Si fjali kaiiëzuesore që kryejnë funksionin e një
përcaktori kallëzuesor të kundrinës mund të merren edhe fjalitë e
varura me përemrin që, me lidhëzën tek a thjeshtë me kallëzuesin në
lidhore, që kanë të bëjnë me një folje të përceptimit shqisor, si: shoh,
dëgjoj, ndiej, edhe me një emër a përemër vetor (në trajtën e shkurtër
ose në trajtën e plotë) si kundrinë të drejtë. Sipas trajtës dhe vlerës
. kohore të foljes-kailëzues të së varurës mund të tregohet ose një proces
i njëkohshëm me atë të Ijalisë kryesore, ose një gjendje e tashme si
rezultat i një veprimi të shkuar: në Jcëtë rastin e fundit paralelizmi
funksional me një kallëzuesor mbiemëror është më i dukshëm. Në të ’
dy rastet kemi në përgjithësi, zbulimin e një tipari si proces a si një
gjendje të kundrinës së drejtë: . .
Kur eshikon shoferin qëtregon kujdes të vjen ta lavdërosh.
Kështu e kishte bërë zakon Kujtimi ato ditët e pasm e të jetës së tij, ’të
• shihte diellin tek mbytej në det. Kush s 'e p a atë të kryente me sulm
brenda disa orëvepunën e disa ditëve? 'Ndjeu tëmthat t ’i rrihnin si
çekan. ' . 5
Funksionalisht sinonimike me to janë ndërtimet me
përcjellore: I shoh ende duke dalëprej dhomës të qeshur dhe të
gëzuar.
Por, kur sendi nuk përfshihet si kundrinë e drejtë në indin e
fjalisë kryesore, por është kryefjalë e fjalisë së varur, kemi një
periudhë me fjali të varur kundrinore (krh. Ndjeu f ’irrihnin tëmthat
si çekan.)
51 4 KR EU X X V II

- ; 3. Rendl i i fjalive n ë periudhën me fjali të varur kallëzuesore.

Faktorë të ndryshëm semantiko-strukturorë përcaktojnë në disa tipa rend të
lirë, sipas gjymtyrimit aktual të periudhës, kurse në disa të tjerë rend të ngulët.
3.1. Kemi rend të domosdoshëm prapavendosjeje (fjali kryesore-
fjali e varur kailëzuesore):
3.1.1 te periudhat me ijali të varur kallëzuesore që kanë të bëjnë me K R E U XXV III
folje të paraqitjes dhe bashkohen me kryesoren me lidhëzat që, se sikur:
A i shtirej sikur flinte;
3.1.2. te periudhat me një folje perceptimi e një kundrine të drejtë në
fjalinë kryesore dhe me mjete lidhjeje që, tek a vetëm me trajtën e lidhores te
fjalia e varur:
Të pashë ty që j e rruar, m ë vajti mendja edhe mua;
PERIUDHA ME FJALI TË VARUR
3.2. Kemi rend të zakonshëm paravendosjeje (ijali e varur- fjali KUNDRINORE
kryesore) te periudhat përemërore jokorreiative me përemra të pacaktuar si
mjete lidhjeje:
Ç ’prish p u n ë n ë këtë mes, është vështirësia që gjejmë për të dalluar
cila është trajta e gjuhës së shkrimit dhe cila jo. 1. Periudha me fjali të varur kundrinore, quhet periudha në një fjali
3.3. Në raste të tjera kemi rend të lirë: fjalia e varur mund të vihet të varur e cila drejtpërdrejt ose tërthorazi kryen një funksion të ngjashëm me
para, pas ose në mes të fjalisë kryesore: atë të një kundrine (të drejtë, të zhdrejtë pa parafjalë ose të zhdrejtë me
Si e dinë, qoftë, si është, mos qoftë. U tunde, u shkunde, u mburre sa parafjalë):
munde, p o s j e siç pandeh. Ashtu është nusja, s i m endoja unë, zyzezë, e Ajo thoshte se mërzitej tërë javën në shtëpi. Barinjtë i treguan se
gjatë. Ca ditë më vonë, gjyshi sikur i harroi të gjitha e u bë përsëri si kishte kishin parë një ari aty afër. E pyes si e quajnë, nga vjen dhe në ç ’klasë është.
q en ë m ë p a rë , bile m ë i gëzuar e m ë i qeshur. Fjalitë e varura kundrinore bashkohen me kryesoren:
1) me lidhëza ftilluese të mirëfillta, si se, që, ose funksionalisht
ftilluese; kur kailëzuesi i fjalisë së varur është në mënyrën lidhore edhe
drejtpërdrejt (me anën e pjesëzës të); 2) me përemra lidhorë të pacaktuar;
3)me përemra e ndajfolje pyetëse. dhe me pjesëza të paraprira herë-herë nga
lidhëza ftilluese:
1. Rrëfejnë se në një prej atyre viteve u bë një thatësirë e madhe.
Deshi të thoshte \liçka. Thuaji të vijë menjëherë.
2. Merr k ë ke p ër të marrë e nisu. Ç ’të zuri gjuha, Tine zemra dhe
kitrrë të mos e qasë.
3. Dëgjo, ç ’ më ndodhi ndaj dreke dje. E di, e di kush ma ka fa jin
mua. Ne dinim përse luftonim dhe ku banoja dhe m e ç ’p unë merresha. Pastaj
u mundua të kujtonte nëse e kishte mbyllur apojo derën e magazinës. Lauresha
shkoi e u ul aty afër për të parë se ç ’rrezik po u kanosej fëm ijëve të saj. E
merrni me m end se sa keq m ë erdhi.
Fjalia kundrinore e zhdrejtë ka të bëjë me nje gjymtyrë të fjalisë
 P E R I U D H A M E FJALI TË V A R U R K U N D R IN O R E 517
516 KREU X X V Ill

përmend, pohoj, pranoj, provoj, qortoj, raportoj, shënoj, shkruaj, shpall,

kryesore të shprehur me folje a ine lokucion foljor të grupeve të caktuara
shpjegoj, theksoj, vërtetotj etj.
leksiko-semantike, të gjitha kalimtare të drejta ose të zhdrejta, që kanë nevojë
Kujtova se ti e dije këtë.
të domosdoshme të ftillohen nga një kundrinë, dhe më rrallë me mbiemra me
1.1.1.5. folje që tregojnë qëndrimin e folësit në lidhje me saktësinë e
kuptim të caktuar leksikor: i gatshëm, i aftë, i bindur etj.:
thënies: betohem, premtoj, zotohem, siguroj etj.:
Sigurisht ju vjen keq që p o ndaheni! Iu luta të m ë dëgjonte me
. U zotua se do ta kryenin punën para afatit.
vëmendje. A i ishte i gatshëm ië vinte me ne.
1.1.1.6. lokucione foljore që tregojnë të kumtuar, si bëj të njohur,
Sinonimike me fjalitë e varura kundrinore ose si fjali kundrinore
bëj me shenjë. bëj me dorëfme kokë, me sy etj.), bëj shenjë, bëj be (bëj be e
mund të dalin disa ndërtime me përcjelloren e zgjeruar, që plotësojnë një ljali
rrufe, vë dorën në zjarr, pres kokën), ngul këmbë etj.
me një folje, kalimtare si kallëzues:
1.1.1.7. folje e lokucione foljore që tregojnë të perceptuar shqisor a
Lec K abashin e kam gjetur ose duke punuar në kopshtin e tij ose
mendor. Të perceptuar shqisor shprehin foljet: dëgjoj, ndiej (dëgjoj), shoh
duke pritur rradhën në mulli.
(shikoj) vë re, vërej etj.:
- Pcishë në ëndërr sikur unë e ti punonim në një zyrë. e shikoni që
1.1. Fjalia k u n d r in o r e lidhëzore. Kjo fjali ftillon kuptimin e
rinia punoi me mend. Skënderbeu dëgjoi nga goja e Sulltanit vetë që i ati
kallëzuesit foljor të Qalisë kryesore e drejtuese të shprehur me folje kalimtare
kishte vdekur. Pas pak djali ndjeu që dikush po ia hiqte jorganin. Po kapteri
veprore të disa kategorive semantike, e pikërisht të foljeve që tregojnë të
e ndiente se kish hyrë në një rrugë p a krye.:
kumtuar, të perceptuar shqisor a mendor, brendi të proçesit të të menduarit a
1.1.1.8. folje a lokucione foljore që tregojnë të perceptuar mendor,
vlerësim të një fakti.
m ëtë përdorshmetjanë : kuptoj, mësoj (marr vesh), njoh, (ma) pretm ëndja si
1.1.1. Fjalia k u n d rin o re është fjali dëftore, kur bashkohet me
edhe folja di, që tregon rezultatin e perceptimit:
lidhëzat se, që, si, sikur, dhe ftillon kuptimin e një gjymtyre të shprehur me
- Po si nuk e kupton ti që nëfshatin tonë çdo gjë ka m arrë rrugën e
folje veprore e lokucione që tregojnë të kumtuar me disa ngjyrime kuptimore:
lumturisë. Me gaz mësova që je n i shëndoshë e mirë. - Ti e di se atëherë
1.1.1.1. folje që tregojnë ligjërim në mënyrë të përgjithshme: them,
dolën m alit partizanë shum ë djem e vajza.
flas, tregoj, rrëfej, dëftoj, lajmëroj etj.:
Ne u themi se atdheu y n ë është i bukur. Q ielli është i turbullt, po
Shënim. Mjaft herë, fjalia e varur, e bashkuar me fjalinë
buletini meteorologjik shënon se fu rtu n a e ntadhe e këtyre ditëve është në
kryesore me anë të fjalës si, nuk ka për qëilim të tregojë mënyrën e
m barim e sipër. Një belshak, mik i lëvizjes, e lajmëroi se Lipja kish dërguar
• shtjellimit të veprimit, por të theksojë, të tërheqë vëmendjen te vetë
të birin në Elbasan.:
fakti i kryerjes së veprimit, te kallëzuesi i fjalisë së varur; në këtë rast
1.1.1.2. folje që tregojnë ligjërim dhe njëkohësiht karakterizojnë
fjala si është lidhëz dhe kuptimi i saj është shumë i afert me atë të
mënyrën e ligjërimit, mënyrën e shqiptimit dhe që fitojnë nga konteksti
lidhëzave ftilluese se e që. Kjo ndodh sidomos kur fjalia e varur ka të
kuptimin e të kumtuarit: ankohem, bërtas, thërras, çirrem, grindem, përshpërit,
bëjë me folje me kuptimin leksikor të perceptimit shqisor (rëndom
qahem etj.:
shoh) ose të ligjërimit (rëndom, tregoj, shpjegoj).
•Gratë bërtitnin me duart përpjetë që duhej t ’u merrej gjaku të vrarëve
Besniku p a kasolle më kasolle, shtëpi më shtëpi se si
të Beratit. Ishin milicët që i thoshnin dikujt që të dorëzohej.
partizanët e kishinpopullin me vete. A ie p a sishkëputingagjerdani
1.1.1.3. folje që tregojnë lidhjen e të kumtuarit me ligjërimin e
bombën e si u vërsul përpjetë me grushtin lart. - Do të shohësh,
mëparshëm: përfundoj, përgjigjem, përsërit, shtoj etj.:
xhaxha, se si ttuk do të lëmë këm bëfashisti. - Nuk e sheh si i ka vënë
Po ta përsëris edhe një herë, të kesh m ë shum ë kujdes n ë të shkruar.
rreth edhe syri? -i tha një ditë nusja e vogël së madhes.
1.1.1.4. folje që karakterizojnë përmbajtjen e përgjithshme të
kumtimit ose përkatësisht synimin e kumtimit: deklaroj, dëshmoj, gënjej,
kërcënoj, kritikoj, kujtoj, lëvdohem, mohoj, njoftoj, njoh, padit, paralajmëroj,
518 KRHU X X V III
1.1.1.9. Nga foljet e lokucionet foljore që tregojnë brendinë e proçesit
të të menduarit, brendinë e mendimit ose vlerësimin v një fakti a të një ngjarjeje,
më të përdorshmet janë: mendoj, besoj, kujtoj (=pandeh), pandeh, them
(=mendoj. pandeh). zë (supozoj) e ndonjë tjetër: afër tyre qëndron folja
shpresoj. që tregon një gjendje të brendshme:
Po këta njerëz duhet të mendojnë se kunë atdhe, një ku rron baba,
mëma, gruaja. kalamanët. Besqj se ku ardhur kohtt, - Unë kujtova se do të të
gjeja të martuar.
1.1.2. F jalia e v a r u r k u n d r in o r e d ë s h iro re a u r d h ë r o r e (e
zhdrejtë). Fjalia e varur kundrinore. kur plotëson një folje a një shprehje
foljore që tregon dëshirë, shprehje të vullnetit, të kumtuar, e ka kallëzuesin në
mënyrën lidhore (me ose pa lidhëzën që). Intonacioni i urdhërores në periudha
të tilla është zhdukur krejt.
1.1.2.1. Një grtip mjaft i madh semantik përbëhet prej foljesh e
lokucionesh fqljore që tregojnë dëshirë. pëlqim ose mungesë të tyre.
Në raSt se subjektet e veprimeve të të dy fjalive janë të njëjta. atëherë
foljet tregojnë më tepër një qëndrim ndaj veprimit të tjalisë së varur. por, kur
subjektet janë të ndryshme. ngjvrimi i shprehjes së vullnetit përforcohet. Në
këtë grup përfshihen sidomos folje e lokucione. si: pranoj. ëndërroj, parapëk/ej,
kundërshtoj. dëshiroj. dua, kërkoj, miratoj, uroj:
(, 'iraku i vogël ëndërronte të bëhej usta. Shqiptarët kundërshtonin të
paguanin haraç. Sido që të jetë, puna e do që të hashkoj edhe ttitë zërin tim
m e të tjerët. Mos kërko të hash bukë e të ntos bësh thërrime. Ushtarët e rinj i
kërkonin Skënderbeut me lutje e klithma që 1’i shpinte kitndër turqve. kryetari
pranoi që uto toka t ’i jepeshin brigadës së rinisë.
’ N 1.1.2.2. Një grup tjetër semantik foljesh e lokucionesh foljore shënojnë
shprehje vullneti drejtuartjetërkujt: ato shprehin shkallë të ndryshme të vullnetit
prej lutjes e lejimit deri tek urdhëri: të tilla janë: aiitorizojjejqj. këshilloj.
propozoj, lutem, porosit, bëj ihirrje, rekomandqj, udhëzoj. urdhëroj, ndalqj.
Një palë nga këto folje e lokucione janë dy herë kalimlare: një herë kalimtare
të drejta a të zhdrejta pa parafjalë. kanë një kundrinë, që tregon personin të
cilit i drejtohet urdhëri. - dhe një herë kalimtare të zhdrejta parafjalore, kanë
një kundrinë me parafjalë që tregon brendinë e vetë urdhërit: autorizoj dikë
p ër diçka. i lutem dikujt p ër diçka, ose vetëm kalimtare të drejta pa paraijalë:
lejoj diçka etj.: kryefjalët e fjalive janë domosdo të ndrvshme:
Porositën teknikim bujqësor që t ’u fliste shokëve të brigadës së dytë
rreth ntënyrës së vjeljes sëpanxharit. Plaku ia hapi derën dhe e fto i mikun të
td ej prattë tij. Në këshiHën e luftës CJjergj Kastrioti propozoi q ë t ’u binin
PERIUDHA MH FJAI.I TH V A R U R K U N D R IN O R H 519
turqve natën. Veç të luiem të largohesh nga ura. Skënderbeu thirri princat
shqiptarë dhe i këshilloi ta vazhdonin luftën e përbashkët kundër turqve.
Unë s ’e lejoj që m jekësia të merret nëpër këmbë. SuUtan Mehmeti e ngarkoi
Baliaban Pashën me dhurata, dhe e urdhëroi ta pasontefu sh a të n p a pushim.
Shënim. Fjalia e varur nga folja udhëzqj nuk merr si mjet
plotësues të lidhjes lidhëzën që, pormerrzakonisht ndajfoljen lidhëse
si, sepse kuptimi leksikor i foljes udhëzoj ka të bëjë me mënyrën e
shtjellimit të veprimit. me “udhën” që duhet ndjekur:
Sekretari i udhëzoi shokët si të punonin.
Te foljet e lokucionet foljore të të dy grupeve të mësipërine shprehjen
e dëshirës a të vullnetit e ka vetë kuptimi i tyre leksikor. dhe kjo pasqvrohet
edhe te fjalia e varur nëpërmjet trajtës së kallëzuesit në mënyrën lidhore. Pra
me këto periudha kuptimi i dëshirës a i urdhërit është shprehur dy herë: një
herë leksikisht dhe një herë gramatikisht.
Lidhëza që shërben si mjet plotësues përforcues i lidhjes të së'varurës
me kryesore. ajo përdoret sidomos sa herë që midis kallëzuesit të fjalisë
kryesore dhe kailëzuesit të fjalisë së varur.vendosen gjymtyrë të ndryshme.
Në rastet e tjera përdorimi ose mospërdorimi i lidhëzës që është fakultativ dhe
kushtëzohet më së forti nga arsye ritmo-melodike; lidhja e fjalisë së varur
kryhet drejtpërdrejtë me anën e trajtës së lidhores të foljes-kallëzues (me
pjesëzën trajtëformuese lë).
1.2. Fjalitë kun drinore me p ërem ra lidhorë bëjnë me një folje a.
shprehje foljore kalimtare veprore të çdo kuptimi leksikor: ato bashkohen me
përemrat e pacaktuar kush. ç, çfarë. gjithë ç, gjithë sa. gjithçka:
Ç ’të m bjellësh, do të korrësh. Ajo bëri ç ’i thanë shoqet. Kush ha
hudhra, i vjen era. Merr k ë ke m ë afër. Nga gëzim i harrova gjithë ç ’m ë kish
ndodhur udhës.
1.3. Fjalia e v a ru r k und rinore pyetëse e zhdrejtë. Fjalia e varur
kundrinore e pyetjes së zhdrejtë ka të bëjë me folje a shprehje foljore me
kuptim të caktuar leksikor, në radhë të parë me foljen pyes, si dhe me folje që
tregojnë ligjërim: them, rrëfej, tregoj etj.; perceptim mendor: kuptoj, kujtoj,
sjell ndër mend, mësoj, marr vesh, di, hetoj, zbuloj etj.; procese të të menduarit:
mendoj, besoj etj.; si dhe me folje a lokucione që- shënojnë të druajtur, si
druhem, kam frikë. Kuptimi i pyetjes së zhdrejtë del më qartë kur vetë fjalia
520 KREU XXVIli
kryesore është pyetëse dhe atëherë intonacioni i pyetjes përfshin tërë periudhën
(e në fund vihet përkitazi pikëpyetja). Kuptimi i pyetjes së zhdrejtë del jo
shum ë qartë kur fjalia kryesore është urdhërore e sidomos dëftore. N ë këto
raste intonacioni i pyetjes thuajse zhduket krejt; në të shkruar nuk vihet shenja
e pikëpyetjes në fund:
Thuaj cili je , se po e vras mendjen e s ’e gjej dot. A i duhet ta dijë pse
na ka thirmr. - E di mirë kusit martohet? Dhe u mata ta pyetja vajzën e kujt
ish.
Shënim. N ë qoftë se fjalia e parë ka intonacionin e
urdhërores, kurse fjaiia që pason, ka intonacionin e pyetjes, kjo e
fundit nuk është fjali pyetëse e zhdrejtë, por fjali pyetëse e drejtë,
dhe nuk kemi periudhë me fjali të varur kundrinore: midis ijalive
vihet shenjë pikësimi (presë, dypikësh). kurse në fund të fjalisë pyetëse
vihet shenja e pikëpyetjes.
- Më thuaj , përse erdhe? - e pyeti Tana.
1.3.1. Fjalia e pyetjes së zhdrejtë bashkohet me kryesoren m e fjalë
të ndryshme pyetëse.
1.3.1.1. Një palë kanë funksion sintaksor të dyfishtë: përemrat pyetës
kush. cili, ç çfarë, çka, sa në rasa të ndryshme me parafjalë a pa parafjaië:
përemri pyetës i ngurosur.se (me parafjalët nga, me: ngase. m ese); ndajfoljet
përemërore pyetëse si. sa, përse (pse), ku (për ku, deri kn, gjer ku). nga, kur
(deri kur.gjer kur, që kur). Këto ja n ë njëkohësisht edhe m jete të lidhjes
(funksionojnë si lidhëza). edhe gjym tyrë të fjaiisë së varur. sipas funksionit
në togfjaiëshat përkatës.
1.3.1.2. Fjalë të tjera si pjesëza e pyetjes a, pjesëza e pasigurisë,
dyshimit, e druajtjes mos si dhe lidhëza kushtore në funksionojnë si “ lidhëza
të pyetjes së zhdrejtë”. Si mjet plotësues pleonastik fjalët pyetëse mund të
marrin lidhëzën se përpara, kurse nga bashkimi i se me në formohet lidhëza e
përbërë nëse.
Vonë e kish marrë vesh Dafina se kusit qe ai djalë. M endo mirë se
m ë kë zentërohesh. Coli i tregoi se ciii qe. Po dëgjo, se ç ’m ë ka ngjarë ca iitë
m ë parë. Vajza e kuptoi sep ër çfurë dhem bjefliste e ënta. S ’dinte me se t ’I
gostiste miqët. Pas dreke, Stavri i shpjegoi Ritës se si vinin punët në Maliq e
si e kishte hallin ai vetë. E dini sapanxhar kem i m artë nga një hektar? - tha
ajo. - E sheh ku e ka gabiniiit? Të gjithë kafshonin buzët e mik dinin nga t'ia
fillonin. Nuk e mbante m end kur e kislite shkruar poëzinë e parë. E rnarr me
P E R I U D H A M E F.IALI TË V A R U R KUNDRINORF. 521
m endpse keni ardhur, -tha ai.
1.3.1.2.1. Fjalia kundrinore e bashkuar me pjesëzën a ose me lidhëzën
në (nëse) tregon vetëm pyetje për të mësuar diçka të panjohur pa ndonjë
ngjyrim:
Moisiu pas sa qenë dhe ç 'vend kishin zënë. - Kam merak të di a do
je m gjithm onë si këto ditë m iku ju a j apo do kthehem i përsëri hasmë si m ë
parë.
Bashkë me pjesëzën lidhëse a mund të përdoren edhe pjesëzat pale
ose vallë, për të theksuar pasigurinë, dyshimin:
Ajo e mbushi prapë pushkën e u ngjit të shihte pale a ish po në atë
vend Coli. - Kam dyshuar ndonjëherë se vallë a ja m e denjë për shoqërinë
tënde, se vallë a ja m e denjë për popullin.
Lidhëza në (a nësë) mund të përdoret si lidhëz e pyetjes së zhdrejtë
me të njëjtën vlerë si dhe pjesëza-lidhëz a. A dhe në janë sinonimike, veçse
kuptimi i pyetjes mund të dalë më i zbehur me lidhëzën në:
Bariu ishte larg, dhe Afërdita mik e dallonte dot në ishte i ri apo ’
piak.
1.3.1.2.2. Pjesëza -lidhëz mos (rëndom, e prirë nga lidhëza se) pas
foljes pyes a foljeve të afërta me të, tregon se pyesim jo aq për të marrë vesh
diçka të panjohur, sesa për të vërtetuar një supozim, për të mënjanuar një
pasiguri, për të zhdukur dyshimin:
Stavri e këshillonte Gjergjin dhe e pyeste se mos ishie bërë pishman,
po ai ngulte këmbë në vendimin e tij.
Me folje të opinionit në fjalinë kryesore (mendoj, kujtoj, pandeh),te
fjal ia kundrinore me lidhëzën (se) mos theksohet karakteri subjektiv i
interpretimit:
Diku këndonin e Stefani mendoi se mos bëhej ndonjë dasmë, po
shpejt e ndërroi mendimin. Partizanët e ndoqënpak milicin, sepse kujtuan se
mos përpiqej t ’u merrte krahët, pastaj e lanë. Babai pandehu se mos kisit
marrë vesh gjë nëna për Palin.
E varur nga folje e iokucione foljore që tregojnë frikë, druajtje, si:
kamfrikë, trembem, druhem, fjalia kundrinore tregon jo vetëm objektin e frikës,
të druajtjes, por edhe se subjekti i fjalisë kryesore nuk e dëshiron atë që thuhet
në fjalinë e varur:
Zura një bilbil me vesë, bilbil-o...kam frik ë se mos m ë vdesë, bilbil-
o.
Kur folësi dëshiron kryerjen e veprimit të fjalisë së varur, por ka
frikë se ai nuk do të ndodhë. fjala e varur bashkohet me lidhëzën se, kurse
522 KREU X X V III
kallëzuesi i fjalisë së varur është domosdo mohor me pjesëzat 5 ’ a m tk:
- Ajo kishte frik ë se s 'do ta pranonin Stefaninin në skuadër.
Po ky ngjyrim shprehet me pjesëzën-lidhëz a të shoqëruar domosdo
nga pjesëza vallë:
Ajo kishte frik ë se vallë a e pranonin Stefanin në shoqatë.
1.4. Fjalia e varur kundrinore th irrm o re e zhdrejtë.
1.4.1. E varur nga një folje a lokucion foljor me kuptimin leksikor të
të kumtuarit, të të perceptuarit a të një proçesi mendor, fjalia kundrinore me
Çalën sa shpreh një pyetje të zhdrejtë me ngjyrimin e shkallës së një tipari a të
shtjellimit të një veprimi.
Por mjaft herë, nëpërmjet shprehjes së shkallës së tiparit sasior, folësi
arrin të shprehë një ngjyrim emocionai habie, a admirimi dhe fjala sa humbet
mjaft nga vlera e saj e paraqitet më fort me funksionin e një pjesëze të habisë,
të admirimit. Fjalia e varur ruan intonacionin thirrmor, që rëndom pasqyrohet
në të shkruar me shenjën e pikëçuditjes në fund:
Pa shih, Mentshe, sa i hukur që është dielli, sa të bukura që ja n ë
livadliet, korijet, natyra e tërë! Çuditej sa bukur këndonin e kërcenin ata
pionierë.
1.4.2. Edhe fjala si e humbet kuptimin e pyetjes për mënyrën dhe
merr atë të një pjesëze të shprehjes së habisë, të admirimit etj., sidomos kur
varet nga folja shoh në urdhërore:
Ja, shiko si vetëtin përjashta! Shiko dhe tytën përbrenda s ishkëlqen!
Shikoni si ja n ë katandisur! - Vështroni, o shokë, - thotë njëri, - vështroni se
si qenka m buluar ntaja e Tomorrit m e mjegull e m e re!
2. Rendi i fjalive në periudhën m e fjali t ë varur kundrinore.
Fjalia e varur kundrinore mund të zerë vende të ndryshm e ndaj
fjalisë kryesore:
2.1. Rendi i drejtë i vendosjes së fjalive është ky: në fillim fjalia
kryesore dhe më pas fjalia e varur kundrinore; ky është rendj më i rëndomtë.
Nga pikëpamja ritmo-meiodike ky rend karakterizohet nga mungesa
e pauzës midis fjalive, gjë që në të shkruar shprehet me mospërdorimin e
ndonjë shenje pikësimi.
2.2. Kur rendi i fjalisë së varur është i anasjelltë, vjen përpara fjalia
kundrinore, midis tyre bëhet një pauzë shumë e ndjeshme, e cila pasqyrohet
në të shkruar me presje; fjalia kundrinore ka në krye rëndom lidhëzën që
PERIUDHA ME I-JALI TË VARUR KUNDRINORE 523
(edhe jo se), ndërsa te fjalitë e varura përemërore një përemër a një lokucion
përemëror të pacaktuar; në të dyja rastet bëhet pothuajse i domosdoshëm
përdorimi i trajtës së shkurtër e të përmerit në fjalinë kryesore:
(Moti i vajtjes së Skënderbeut në Itali m und të vihet me sigitri në
vjeshtë të motit 1461...) Që vajti, pasi u bë armëpushimi i dhjetë vjetëve me
Sulltan Mehmetin, na e mëson Luccari, kronikani i Raguzës. Ç ’bënë ata, ju
mos e bëni.
Meqë anasjella krijon njëfarë shkëputjeje midis fjalive, në krye të
fjalisë kryesore përdoren si mjet plotësues lidhjeje e thëksimi përemrat dëftorë
këtë, atë me kuptimin "këtë (atë) gjë’\ që shërbejnë si fjalë përmendëse e
gjithë brendisë së fjalisë së varur:
- Që kanë shpifur shumë dhe kattë gënjyer, këtë e di, - tha Tana. -
Ç ’bën, atë gjen.
• Kur fjalia e varur kundrinore është fjali pyetëse e zhdrejtë, veç shfaqjes
së pauzës së domosdoshme midis fjalive, në fillim të së varurës mund të
përdoret lidhëza se (jo lidhëza që)\ por, kur pyetja është veçuese, gjymtyra e
parë e pyetjes mund të bashkohet pa pjesëzën lidhëz a, kurse në krye të
gjymtyrës së dytë mund të kemi lidhëzën bashkërenditëse veçuese a ose ctpo;
lidhja bëhet atëherë vetëm nëpërmjet humbjes së pjesshme të intonacionit të
pyetjes:
Qysh u Itarrua dlte hum bi libri i tij i vyer, na e shpjegon Biemmi. Sa
kisltte ecur, mtk e dinte. Ç ’vinte më pas, e mora me mend. Po se ç ’ishin vërtet,
se itga ishin, ja vetëm tani p o e dëgjoj.
Fjalitë kundrinore thirrmore të zhdrejta nuk vendosen para fjalisë
kryesore. Gjithashtu nuk vendoset përpara kryesores edhe ijalia kundrinore
me lidhëzën si (= që, se).
Anasjella e fjalive kundrinore dëshirore e urdhërore është shumë e
rrailë.
- Që të shkosh, asnjeri s 'të ndalon.
2.3. Ndonjëherë, fjalia kryesore mund të vihet në mes të fjalisë së
varur. Kjo ndodh në disa raste të caktuara, sidomos kur periudha është pyetëse
dhe fillon me një fjalë pyetëse.
Vendi i fjalisë kryesore në mes të së varurës është përcaktuar nga
vendi i fjalës pyetëse, e cila rëndom qëndron në krye:
- Cilin mendon të caktojm ë komandant?- Nga mendoni t ’i nterrni
dhjetë krahët epu n ës? - Ç ’p andehe se është këtu? Kafene e Zallit?
Edhe kur periudha nuk është pyetëse, një gjymtyrë e fjalisë së varur
kundrinore të prapavendosur mund të dalë në krye të periudhës, për arsye të
524 K R E U XXVIU

ajymtyrëzimit aktual, ose sepse ajo që tregon gjymtyra. është tashmë e njohur
dhe është pikënisje e thënies (temë), ose sepse ajo përbën të renë. remën,
përmban kumtiniin themelor dhe është nxjerrë në krye për theksim, për ta
vënë në dukje me ngjyrime afektive:
KREU XXIX
M imicioni u gjet, shtëpitë efshatarëve u dogjën. ata vetë i shtruan në
dru, po thanë se atë municion nuk dinin se kush e kishte fsh eh u r pranë
shtëpive të tyre. Djaië tjetër përveç Fatmirit, nuk di që të ketë Bujari. Teju të
ily m endoj se kam m iqtë e shokët e mij ntë të ngushtë. MMedhja ka shumë të
ngjarë të hëhet këtu.
PERIUDHA' ME FJJ4U T l WMiOR
PËRCAICT01E

1. Periudhë m e fjali të varur përcaktore quhet ajo periudhë në të

cilën fjalia e varur tregon në përgjithësi një karakteristikë të një sendi të
shprehur prej një gjymtyre emërore, të shprehur rëndom me emër ose me
përemër, zakonisht vetor, i ciii është paraprijës i saj. Fjalia e varur përcaktore
kryen një funksion të ngjashëm me atë të një gjymtyre përcaktore të shprehur
me mbiemër, me emër, me ndajfolje ose luan rolin e një ndajshtimi. Pranë
fjalisë së varur përcaktore qëndron edhe një tip fjalie që ka të bëjë me gjithë
brendinë e fjalisë kryesore, për të cilën kumtohet diçka plotësuese.
Njeriu që vetëm për vete punon, është si një dru q ëp em ë s ’lëshon. I
dëgjoi një copë herë me vështrimin nga dritarja, përpara së cilës nxinin fle të t
e pjerguilës. Mendimi që shokët kishin m arrë lajme të reja..., kurse ai s ’dinte
gjë, i rëndonte shumë. .

Shënim. Fjalitë që përcaktojnë një përemër dëftor

ose përemër të pacaktuar dhe konkretizojnë përmbajtjen e tij, merren
edhe si fjali kryefjalore, kundrinore, a kallëzuesore të tërthorta.
Kushdo që i ka parë, ka mbetur i mahnitur. Pyet
këdo që të duash.

2. Fjalia përcaktore lidhet me kryesoren me anën e përemrave e të

ndajfoljeve lidhore, po ashtu me anën e lidhëzave ftilluese të përemrave e
ndajfoljeve pyetëse.
526 KREU X X I X
2.1. Si përemra lidhorë në periudhën me ijali të varur përcaktore
funksionojnë fjalët që, i cili (e cila etj),
2.1.1. Përemri lidhor që del i pandryshueshëm, i ngurosur. Mungesa
e trajtave të veçanta për gjininë, numrin dhe rasën bën që funksioni i tij
përemëror të mos dallohet aq qartë sa te përemri lidhor / cili. Vetëm kur është
kryefjalë a kundrinë e drejtë në fjalinë e varur del qartë funksioni i tij. Më pak
i qartë del funksioni i tij kur paraqitet si kundrinë e drejtë pa parafjalë, ndërsa
në rastet e tjera funksioni i tij përmendës zbehet, derisa në mjaft raste zhduket
krejt. Megjithatë, përemri njërrokësh mbetet një mjet lidhjeje shumë i
përshtatshëm, që përdoret në të gjitha stilet e gjuhës letrare. p.sh. L ibra tq ëm ë
dhe, i lexova.
Fjalia përcaktore ndajpëremërore ka të bëjë zakonisht me përemra
vetorë dhe bashkohet me kryesoren rregullisht me përemrin lidhor që: Shqiptctr
i vërtetë është ai, që mik e ndan veprën nga Jjala.
Lokucioni përemëror gjë që është sajuar me anën e përdorimit
ndajshtimor të emrit me kuptim të përgjithshëm gjë, që ka fituar mjaft veti të
një fjale dëftore përmendëse dhe përemrit lidhor që. Lokucioni përemëror gjë
që nëpërmjet përbërëses gjë e vë në lidhje të varurën me gjithë brendinë e
fjalisë kryesore. Në gjuhën letrare po përdoret gjithnjë e më shumë përemri
lidhor çka me ose pa parafjalë, me të njëjtën vlerë si togu gjë që.
Gjuha letrare, për të mënjanuar çdo paqartësi që mund të lindte nga
përdorimi i përemrit që, përdor përemrin lidhor / cili, e cila etj.
2.1.2. Përemri lidhor / cili, funksionalisht i njëjtë me përemrin lidhor .
që, dallohet prej tij nga një varg veçorish: ka trajta të veçanta për të treguar
gjininë, numrin dhe rasën, dhe mund të marrë parafjalë; shpreh iidhjen me
paraprijësin jo vetëm kuptimisht, por edhe sintaksorisht. Duke lidhur fjalinë e
varur me paraprijësin, shpreh lidhje sintaksore të dyfishtë: përshtatet në gjini
dhe në numër me paraprijësin, vihet në atë rasë që e kërkon funksioni i tij në
ijalinë e varur:
Kur mesnata kish kapërcyer, ai kaloi edhe Midlirin e Ndrekës, të
cilin e n jo h u që nga larg. Hynë në një maunë të shkatërruar, hu nda e së cilës
ishte fu n d o s m n ë det. Një kaposh, të cilit i qe çakërdisur gjum i, këndoi aty
pranë mullirit tëparë. Në m al kishinfilluar të dilnin çetat, ndër të cilat shquhej
çeta e Çerçiz Topullit dhe e M ih a l Gramenos. Mospërfillja m e të cilën i tha
këtofjalë vendasi, epreku thellë muhaxhirin. A i e kishte ndjekur me sy shtegun
nëpër të cilin p o vinte ajo. Burrat e kishin ngritur zërin dhe ajo m undi të
dëgjonte vetëm disa fja lë të shkëputura, p a lidhje, prej të cilave n u k kuptoi
gjë. Moisiu ishte nipi i Gjergj Aranitit dhe i Vladan Aranitit, nga të cilët i p ari
P E R IU D H A M E FJALI TË V A R U R PËRCAKTORE 527
ishte i vjehrri dhe i dyti kunati i Skënderbeut.
2.2. Ndajfoljet lidhore me kuptimin e tyre kryejnë funksionin e
përmendjes së emrit paraprijës. Ashtu si përemrat lidhorë, edhe ato janë
gjymtyrë të fjalisë së varur, sipas funksionit të tyre në togfjalëshat përkatës. Si
ndajfolje lidhore që tregon vend me kuptimin më të përgjithshëm statik e
dinamik kemi ndajfoljen ku. Ndajfolja nga shënon drejtim. Në gjuhën letrare
vihet re përdorimi si i ndajfoljes nga, si i lokucionit nga ku (a prej ku) për të
shënuar pikënisje, prejardhje. Eshtë për t’u pëlqyer ndajfolja nga, sepse është
mjaft ekspresive. Me ndajfoljen ku kemi edhe lokucion për ku (që tregon
vendin a drejtimin ku synon veprimi), gjer ku që tregon pikën fundore më të
skajshme të vendit. Të gjitha këto ndajfolje lidhin fjalinë e varur me një emër
paraprijës që shënon rëndom vend:
(Dera dhe dritaret ishin të mbyllura.) Vetëm dritarja ku qëndronte
Rina dikur, ishte e çelur. Vetura u ndal përpara derës së madhe, nga doli një
infermier. Ajo vështronte udhën nga kishte ardhur n ë breg të lumit.
Si ndajfolje lidhore në një fjali përcaktore përdoren edhe kur. si dhe
përse. Ndajfolja kur përdoret me emra paraprijës me kuptimin leksikor të një
fragmenti kohor, si ditë, natë, orë, mëngjes etj., si dhe me emrin rast. Ndajfolja
si përdoret vctëm pranë emrit mënyrë, kurse ndajfolja përse (pse) - pranë
emrave shkak, arsye, qëllim. Në të tilla raste mund të përdoret edhe përemri
që në vend të kur.
Vajzës nuk i kujtohej dita kur kishte dalë në atë fotografl. A i i kujtoi
shokut kohën kur kishin qenë nxënës. Rina i ndiente vështrimet e tij të egra
dhe, e tmerruar, mendonte çastin kur do të mbetej vetëm m e të. A i nuk do ta
harronte kurrë ditën që i vëllai kishte sjellë një broshurë në shtëpi. Që.atë
ditë që u nda nga Tana, nuk i qeshi buza.
2.3. Lidhëzat se, që, sikur. kanë nuancën e supozimit e të hamendjes
si lidhëza ftilluese, nga të cilat thjesht funksionale janë lidhëzat se e që; sikur,
ka nuancën e supozimit e të hamendjes, ndërsa se mos, në, nëse, a, atë të
pasigurisë, të dyshim it, të druajtjes. Ndryshe nga fjalitë përcaktore lidhore,
fjalitë përcaktore lidhëzore e përcaktojnë paraprijësin emër jo më nëpërmjet
një tipari, veçorie a karakteristike të jashtme, por nëpërmjet shpjegimit, të
ftillimit të brendisë reale konkrete të emrit. Prandaj fjalitë përcaktore lidhëzore
nuk kanë të bëjnë me çfarëdo emri (si ato lidhoret), por vetëm me një grup të
kufizuar semantik emrash abstraktë.
Fjalitë e varura me lidhëza përbëjnë tipin e periudhës me fjali të
varur përcaktore ftilluese, sepse ato ftillojnë, shpjegojnë brendinë konkrete
të emrit abstrakt. Fjalia përcaktore lidhëzore mund të bashkohet edhe me fjalë
528 KRHU XXIX
pyetëse, si përemra pyetës, ndajfolje pyetëse.
2.4. Me vlerën e një fjalie të varur përcaktore ose të një ndërtimi
sinonimik me të, mund të dalë edhe një paskajore e zgjeruar:
flegalin ai e dëgjoi me vëmendje e mendimin e tij për tëform uar një
çetëpartizanësh... e priti me gëzim. Rasti, për të spm vuar ushtrinë e re dhe
zotësinë e kumandarit të s a j, mik vonoi për të ardhur.
3. Kuptimi i përgjithshëm i përcaktimit realizohet te periudha me
fjali të varur përcaktore në mënyra të ndryshme.Disa fjali përcaktore shërbejnë
për të dalluar një send, të shprehur me emër, për ta individualizuar atë nëpërmjet
karakteristikës që i jepet atij sendi. Të tjera fjali, kur sendi është tashmë i
individualizuar, nuk bëjnë tjetër veçse e përshkruajnë më tej atë send duke
dhënë karakteristika' plotësuese, por jo të domosdoshme, pra, duke shtjelluar
karakterizimin e tij. Ka edhe fjali të varura përcaktore, të cilat kryejnë ndaj
emrit një funksion ftillues, shpjegues, ato shprehin brendinë konkrete reale të
një emri abstrakt duke ftillëzuar kuptimin e tij. Ka edhe periudha ku fjalia e
varur përbën një kumtim shtesor ndaj gjithë brendisë së fjalisë kryesore dhe
jo ndaj një gjymtyre të vetme. Dallohen, pra, katër nëntipa semantiko-
strukturorë të periudhës me fjali të varur pëfcaktore:
a) fjalia përcaktore dalluese; b) fjalia përcaktore përshkruese; c) fjalia
përcaktore ndajshtimore; ç) fjalia përcaktore ftilluese, d) fjalia përcaktore
shtesore.
3.1. Fjalia p ë rca k to re dailuese shërben për të dalluar një send ( a
sendet) nëpërmjet një karakteristike individualizuese, duke treguar një veprim,
një ngjarje a diçka që.ka të bëjë me sendin e shprehur me emër të përgj ithshëm.
Fjalia e varur ka të bëjë me emra a togfjalësha që kanë nevojë të domosdoshme
për një karakteristikë. Këtë e tregon situata, konteksti. Në disa raste kjo duket
qartë nga trajta dhe funksioni i paraprijësit. Po përmendim rastet kryesore: ,
Fjalia e varur përcaktore lidhore është fjali dalluese kur ka si
paraprijës:
3.1.1. Një togfjalësh të përbërë nga një emër dhe nga një përemër
dëftor (ai, ajo etj.) me funksion paralajmërues:
Skënderbeu pasoi atë taktikë që kishte m bajtur motin e kaluar në
Sfetigrad. Po ku kishte ditë më të madhe se ajo ditë që u dha bujqve tokë. Në
faqen e atij shkëm bi ku fillo n te m ali i Kakarriqit, kishin çelur shegët e egra.
Funksioni paralajmërues i përemrit dëftor mund të përfocohet nga
pjesëza kufizuese po:
Në krah të tij ndodhejpo ajo pasqyrë ku (para së cilësj Stavri kishte
P E R IU D H A M E FJALI TË V A R U R PËRCAKTORE 529
krehur flokët, 'kush e di sa vjet më parë.
3.1.2. një togfjalësh emëror me mbiemrin i vetëm, e vetme:
E vetmja rrugë që na mbetet është të çajmë rrethimin e drmikut dhe
të bashkohemi me shokët.
3.1.3. një togfjalësh emëror me mbiemrat prejnumërorë (/ parë, i
dytë...ifunditj:
Ishte e para betejë që bëhej p a komandantin.
3.1.4. një togfjalësh emëror me një mbiemër në shkallën krahasore
të sipërisë:
Këmbën e Suiltan Muratit II e zuri Mehmeti II, sulltani m ë ipabesë,
m ë shpirtlig edhe m ë dinak, që kapasu r Turqia. Ishte ushtria m ë efo rtë dhe
m ë e tmerrshme që ishte p a rë gjer në atë kohë.
3.1.5. një ndërtim krahasues i shprehur me një emër të shoqëruar ose
jo nga përmerat dëftorë ai, ajo të prirë nga lidhëzat si, posi:
Beu kish dy kokërdhokë të dalë, si dy arra të mëdha që mezi mbahen
pas lëvozhgës së tyre të krimbur, dy kokërdhokë të turbullt rakie. Ti po e bën
si ajo lopa që je p shum ë qumësht, por e derdh në fu n d me një shkelm.
3.1.6. një emër të pashquar në funksionin e një kallëzuesori:
Ajo është një vajzë që s ’e ka shoqen. Kjo ështëpu n ë që s ’bëhet.
Fjalia e varur përcaktore dalluese nuk ndahet me presje nga fjala
kryesore, kur vjen pas saj, ose vihet një presje pas saj, kur hyn në mes.
3.2. Fjalia e varur përcaktore përshkruese është qartësisht
përshkruese sa herë që:
3.2.1. emri paraprijës tregon një send të vetëm në përgjithësi, si: dielli,
hëna; pikat e horizontit, si: lindja, perëndimi, veriu, jugu; llojet e erërave
sipas pikave kardinale: veriu, jugu; stinët e motit, emrat e muajve, ditët e
. javës etj.:
Degët e zbardhura të plepave'merrnin tone të kuqërremta nën rrezet
efu n d it të diellit, që ishin ga ti m ë tëperënduar. Ajo vështronte ujin e kaltër,
siluetën e të shoqit dhe hënëtt, që dukej m idis direkëve dlte rrjetave të ndera
mbi ta, si e burgosur në kafaz, Juga, q ë kishte fr y r ë tërë natën, pushoi
përnjëherësh nga mëngjesi.
3.2.2. paraprijës është një emër i përveçëm njeriu, vendi etj.:
Lopçari nuk kishte thirrur ende, as Cilka që kulloste bravaret efshatit
n ë vend të llit, nuk kishte mbledhur bagëtinë. Qyteti si: Shkodra, - që kishte
m ë shum ëse 40 000 banorë, - Tirana, Dibra, Durrësi, Elbasani, Berati, Vlora,
Korça dhe Gjirokastra, u bënë në atë kohë qendra të rëndësishme tregtare.
Kapërceu urën e Zaranikës, buzë së cilës ishte centraii me fabrikën e vajit.
530 KRHU X X IX
3.2.3. emri paraprijës përcaktohet nga një përemër pronor (ose nga
një përcaktor tjetër emëror):
Vjollca vështroi me bishtin e syrit tësh oq in, të ciliit e kish përkralt
itga e djathta.
3.2.4. paraprijës është një togjalësh i përbërë prej një emri të shoqëruar
nga përemri ky/kjo'm e funksion dëftor përmendës:
Ky qytet, të cilin m u n d ta quajm ë Skënderbegas, do të goditet rne
rtjë mënyrë fo r t të bukitr, me adhë të gjera e të drejta, me shtëpi të mira.
Fjalia përcaktore përshkruese duhet ndarë me presje nga fjalia
kryesore, kur vjen pas saj, dhe me presje nga të dyja anët, kur hyn në mes.
3.3. Fjaiia e varur përcaktore e ndajshtim ore. Funksioni sintaksor
i kësaj fjalie është të shërbejë si një ndajshtim i veçuar ndaj përemrit vetor që
karakterizon, d.m.th. ajo shërben si një emërtim i ri përshkrues, nëpërmjet një
fjalie, i sendit që përfaqëson përemri vetor në një situatë konkrete ose
kontekstuale. Mbi bazën e kësaj karakteristike, por në sajë të iidhjes reaie të
brendive konkrete mund të dalin edhe ngjyrime të ndryshme rrethanore:
- S i lum të rinjtë e si m jerë n e që p o plakem i, o Mali, - thotë Cute
Dishnica. U në që luaja n ëJilm rolin e njëpartizaneje të re, mbarova grimin,
bëra provat e fu n d it me asistent-regjisorin dhe u vendosa para aparatit. Ne
m eqë fitu a m luftën me pushkë, do të fitojm ë edhe luftën me kazmë. (Këtu
fjalia e varur kadhe nuanca shkakore, krh.: N e m eqëfltua m luftën mepushkë,
do të fito jm ë edhe luftën m e kazma). Paçi uratën, - u tha plaku të rinjve që
takoi, - j u që m errni një çikë m ë m irë vesh, do të më shpjegoni dot gjë?
Fjalia e varur nuk ndahet me presje kur vjen pas kryesores, ajo merr
një presje në fund të saj, kur hyn në mes të kryesores.
3.4'. Fjalia e varur përcaktore ftilluese ftillon kuptimin leksikor të
një emri me semantikë të caktuar duke shpjeguar brendinë reale të atij emri,
duke e individualizuar në atë rast konkret. Ajo ka të bëjë vetëm me një pjesë
emrash dhe pikërisht me ata emra që nga kuptimi i tyre leksikor kanë nevojë
për paraqitjen e brendisë së tyre.
Paraprijësi nga pikëpamja leksikore mund të jetë:
3.4.1. em ërm e kuptim shumëtëpërgjithshëm, sv. puna, fakti, çështja,
teza etj.:
A i gjithnjë është udhëhequr nga teza e njohur se m asat ja n ë krijuesit
e historisë, krijuesit e të gjitha të mirave m ateriale dhe e të gjitha vlerave
kulturore tëshoqërisë. Kjo gjë m und të shpjegohet ngafa k ti që Gjon Kastrioti
kishte n ë feu d in e tij shum ë bullgarë ortodoksë n ë Dibër dhe përtej.;
3.4.2. emër që tregon të kumtuar: fjala, nami, thashethemet, pyetja.
PERIUDI1A ME FJAl.l TË V A R U R PËRC'AKTORE 531
Përgjigja:
Ato ditë ishte hapur lajmi se qe fo rn m a r Shtabi i Përgjithsliëm i
Ushtrisë së rreguilt Nacionalçlirimtare. Oe hapur fja la se qe vrarë edhe
komandanti i batalionit të dytë. Edhe pyetjes që i bëri një ditë Emira, se ku
ish tesh ka ku i këtijdobësimi, ai i ishte shmangur. Aranit Kom nenipasi dërgoi
fja lë me njerëzit e tij dhe m oripërgjigjen që ishte g a tip ë j kryengritje, iku nga
Porta e Lartë. - Bijë, në dyshon n ë fa lë t e mia, j a ku kam prova të tjera se
Agroni rroit. Emira mori një gur të madh dhe e hodhi poshtë shkëmbit: ishte
shenja që shokët të kishin mendjen.
3.4.3. emër që tregon të menduar, si: pikëpamja, mendimi, opinioni,
besimi, bindja etj.:
Bota e kishin humbur besimin se portokajtë tnund të bëheshin në
Elbasan. Ata shfaqërt.mendimin se djali muiul të shërohej.
3.4.4. emër që tregon shprehje të dëshirës.vullnetit, domosdoshmërisë,
detyrimisë a të një gjendjeje të brendshme: dëshira, ttrdhëri, lutja, porosia,
leja, propozim i etj.;
Dëshira e patriotëve të Rilindjes që të bëhej Shqipëria ttjë shtet i
• pavarur dhe ipërparuar tt realizua. Rina pati një tlëshirë të zjarrtë ta takonte
Stavrin. Zaharia Gropa kërkoi dhe mori nga Skënderbeu lejën që të m atej
m e trim in anadotlak. Në këtë mes, Sulltan Mehmeti II dërgoi një ushtri nën
Sinan Pashën, me porosinë që të ruaitiit kuflrin dhe të mos e provokonin
Skënderbeun p ër betejë. - Unë ngul këmbë nëpropozimin që zoti Ilir të mbetet
n ë listë.
Fjalia e varur ftilluese bashkohet me anën e lidhëzave ftilluese se.
që, sikur, të lidhëzës në (nëse), të pjesëzave lidhëse (se), mos, a etj. dhe
drejtpërdrejt, me anën e trajtës së lidhores të foljes-kallëzues. Përdorimi i
mjeteve të iidhjes kushtëzohet nga vetë funksioni i fjalisë: ajo përcakton emrin
nëpërmjet shpjegimit, ftiilimit. Nga kjo anë, fjalitë përcaktore ftilluese afrohen
me fjalitë kundrinore dhe kryefjalore që ftillojnë folje të grupeve semantike të
caktuara: Afri me fjali të tiila kemi edhe nga fakti që mënyra e foljes kallëzues
të fjalisë së varur ka të bëjë me vlerën leksikore modale të emrit paraprijës.
Por, nga ana tjetër, fjalia ftilluese shpjeguese afrohet me fjalinë
dalluese, sepse edhe ajo e dailon sendin e shprehur nga emri, ndonëse këtë e
bën, ndryshe nga fjalia dalluese, nëpërmjet shpjegimit të brendisë reale
individuale në një rrethanë të caktuar.
Fjalia përcaktore ftilluese nuk ndahet me ndonjë shenjë pikësimi,
kur pason kryesoren, kur hyn në mes, pas saj vihet presje.
3.5. Fjalia përcaktore shtesore lidhet me kryesoren me lokucionin
532 KR EU X X I X
përemëror gjë që ose me anë të përemrit çka.
- 3.5.1. Vetitë leksikore-gramatikore të lokucionit gjë që kushtëzojnë
edhe shkallën e lidhjes të së varurës me kryesoren: fjalia e varur është bashkuar
shumë çlirët me kryesoren; midis fjalive bëhet një pauzë e ndjeshme, e cila në
të shkruar shprehet'me presje. Lidhja e dobët e fjalisë përcaktore shtesore me
kryesore, vlera dëftore përmendëse e fjalës gjë, karakteri shtesor i thënies të
së varurës e afrojnë këtë tip fjalie me fjalitë e bashkërenditura këpujore shtesore;
prandaj për këtë tip mund të thuhet se qëndron në cakun që ndan nënrenditjen
nga bashkërenditja. Le të krahasojmë:
Endërronle që një ditë të ngrinte në shtëpinë e kulturës një orkestër
simfonike gjë që s ’e kish bërë asnjë shtëpi tjetër kulture.
Lokucioni g jë që lidhet me tërë brendinë e fjalisë, (që një ditë të
ngrinte në shtëpinë e kulturës një orkestër simfonike). dhe përbën, nga brendia,
një thënie të re që është një “shtesë” ndaj thënies së mëparshme, nga e cila
merr shkas. Në shembullin e mëposhtëm kemi një periudhë me fjali të
bashkërenditura këpujore shtesore: (2) Skënderbeu hidhte poshtëçdo propozim
që nuk pajtohej me dinjtetin dhe pavarësinë e Shqipërisë; dhe këtë g jë e
bënte në kohëra kritike.
Nga ana kuptimore kemi paralelizëm midis fjalisë me gjë që dhe asaj
me dhe këtë gjë, por nga ana gramatikore te shembulli (1) kemi periudhë me
fjali të varur përcaktore shtesore, kurse te shembulli (2) kemi periudhë me
fjali të bashkërenditura me marrëdhënie këpujore shtesore,
Shënim. Me të njëjtën vlerë me gjë që përdoret
ndonjëherë edhe lokucioni lidhor gjë e cila. Ky lokucion nga ana
stilistike është i rëndë, prandaj është mirë të mos përdoret.
Fjalitë përcaktore shtesore me lokucion përemëror gjë që janë
ndërtime vetëm të gjuhës letrare, sidomos të stilit publicistiko-shkencor.
3.5.2. Edhe përemri çka, me prejardhje nga gjuha e folur, kryesisht
dialektikore, ka filluar të përhapet kohët e fundit në stilin publicistiko-shkencor,
duke kryer të njëjtin funksion:
Populli heroik i Vlorës shkroi një nga fa q e t më të lavdishm e në
historinë e re të Shqipërisë, nëpërpjekjet e m ëdhapër liri epavarësi kombëtare.
3.6. P e r iu d h a m e f ja li të v a r u r p ërca k to re m e n g jy r im e
rre th a n o re ■
Karakteristika qëjep fjalia përcaktore për sendin, frymorin e shprehur
fn e paraprijësin emëror a përemëror, mund të gërshetohet njëkohësisht edhe
P E R IU D H A M E FJALI TË V A R U R PËRCARTORE 533
me ngjyrime rrethanore, të shkakut, të qëllimit, të rrjedhimit, të lejimit e
ndonjëherë edhe të kushtit. Këto ngjyrime dalin kryesisht nga bashkëlidhja e
brendive reaie të fjalive që përbëjnë periudhën me fjali të varur përcaktore,
sepse për këtë në përgjithësi nuk ka tregues të qartë gramatikorë ; i njëjti
model periudhe me ijali të varur përcaktore, i mbushur me brendi reale konkrete
të ndryshme, na jep ngjyrime të ndryshme kuptimore.
3.6.1. Fjalia p ë rc a k to re me n g jy rim s h k a k o r. Fjalia e varur
nëpërmjet karakteristikës që jep për sendin, fryinorin e shprehur me emrin
paraprijës tregon njëkohësisht shkakun ose motivin.'arsyen e asaj që thuhet
në kryesoren. Lidhuria midis fjalisë përcaktore dhe kryesores është shumë e
çlirët; Ijalia e varur përmban një karakteristikë plotësuese të emrit, i cili tregon
gjithmonë një send plotësisht të individualizuar nga vetë kuptimi i tij (emër i
përveçëm) ose nga sa janë thënë në ijalinë krvesore a në kontekstin e situatën
e mëparshme. Fjalia përcaktore me ngjyrim shkakor është gjithmonë fjali
përshkruese. Nëpër periudhat e këtij iloji, për arsye kuptimore dhe ritmo-
meiodike njëkohësisht, përcaktorja mund të pasojë kryesoren me një pauzë
ndarëse që pasqvrohet në të shkruar me presje ose të hyjë në mes të kryesores
dhe të kemi dv pauza ndarëse e. rrjedhimisht. vihen dy presje në vendet e
ndarjes së fjalive. P.sh.: - Po ti. j e patriot Coli që n u k ep riste këtëpyetje,
mbeti. Fjalia e varur që mik e priste këtë pvetje i jep Colit jo vetëm një
karakteristikë plotësuese nëpërmjet diçkaje që i ndodhi atij, por njëkohësisht
tregon edhe shkakun pse “mbeti” . Edhe një shembull tjetër: Krerët e vegjël.
që n u k jep n in dot para, u ngarkuan të dërgonin më tepër ushtarë. Këtu,
paraprijësi togfjalësh krerët e vegjël tregon gjithë krerët e vegjël të Lidhjes së
Kapedanëve të kryesuar nga Skënderbeu, pra, ata janë krejtësisht të
individualizuar dhe ijalia e varur është përshkruese, Karakteristika plotësuese
që u jepet krerëve të vegjël të Lidhjes me fjalinë përcaktore që m ikjepnin dot
para, tregon arsyen pse u ngarkuan të dërgonin më tepër ushtarë se krerët e
tjerë. për të kompensuar faktin që nuk kontribuonin dot me të holla. Kjo
karakteristikë e krerëve të vegjël. duke qenë e theksuar nëpërmjet shkëputjes
nga paraprijësi, arrin të shprehë ngjyrimin e shkakut.
3.6.2. Fjalia p ërca k to re me ngjyrim qëllimor. Fjalia përcaktore i
jep sendit, frymorit të shprehur me paraprijësin emër një karakteristikë që
është diçka e dëshiruar, e synuar. Kjo karakteristikë është diçka e domosdoshme
për sendin dhe fjalia përcalçtore lidhet shumë ngushtë me kryesoren (fjalia e
varur është dalluese). Fjalia e varur ka të bëjë vetëm me emrin paraprijës, por
jo me tërë brendinë e fjalisë kryesore: në rast të kundërt. funksioni përcaktor
zbehet deri sa fjalia e varur shndërrohet në një fjali qëllimore:
534 K R I.l X X I X
- Të na shpiesh nga ndonjë vm gë e parrahur e që 17 hjerë më shkurt.
Na cluhet një njeri që të na tregojë udltën, - iu drejtua Luftari kryeplakut të
Jshatit.
Fjalitë e m ësipërm e përcaktore i japin sendit a personit një
karakteristikë sipas synimit: jo vetëm vragë eparrahur. por edhe e tiilë që I 'i
bjerë shkurt; jo njeri çfarëdo, por një njeri i tillë që di dhe mund të rrëjëjë
udhën.
Funksioni përcaktor është edhe më i qartë kur fjaliae varur bashkohet
me anën e përemrit lidhor i cili. e cila:
"S 'mund të ketë Shqipëri pa shqiptar, s 'mund të ketë shqiptar pa
gjuhë shqipe. s 'mund të ketë gjuhë shqipe pa shkronja shqipe e pa shkolla në
të cilat të mësohet shqipja” - ka theksuar Naim Frashëri. Keqbërësi donte të
gjente ttjë mënyrë me anën e së cilës t ’ia priste tërë damurët kantierit dhe ta
paralizonte krejt.
3.6.3. Fjalia përcaktore me ngjyrim lejor. Karakteristika plotësuese
që jep për sendin. frymorin e shprehur me emër fjalia përcaktore. e cila është
gjithmonë përshkruese, përbën diçka që është në njëfarë mase në kundërshtim
me sa thuhet në kryesoren: kjo karakteristikë duhej të bëhej pengesë për
realizimin e brendisë së fjalisë kryesore, por kjo pengesë nuk është aq e fortë
sa ta ndalojë veprimin:
Gëzimi, që ishte treguar aq i guxitnshëm në fillim, u mek.
(Midis fjalive ka kundërvënie leksikore dhe gramatikore: kundërvënie
leksikore kemi midis “ i guximshëm'' nga një anë dhe “u mek" nga ana tjetër;
kemi gjithashtu kundërvënie nga pikëpamja kohore: “ ish treguar" m ëpërpara
dhe “u mek" tani). Edhe vëllai im, që është gjithë ai burrë, nuk i doli dot në
majë selvisë - fo li një tjetër. (Edh.e këtu kenii mospajtim midis tiparit “gjithë
ai burrë’’ dhe rezultatit negativ të përpjekjes për t ’u ngjitur në majë të selvisë).
(- Hajde, Tafo. sol do të ngrihesh. se do të vijë Istnail Qemali). Tajili, që ishte
si i shushatur, kitr dëgjoi këlë emër, i hapi sylë menjëherë.
3.6.4.Fjalia përcaktore me ngjyrim rrjedhimor. Bashkëlidhja e
brendive reale konkrete të fjalive të periudhës mund t’i japë fjalisë së varur
përcaktore një ngjyrim rrjedhimor. Për këtë ka edhe disa tregues formalë
gramatikorë në fjalinë kryesore.
3.6.4.1. Paraprijës është një togfjalësh emëror, i përbërë prej një emri
të përgjithshëm të shoqëruar nga përemra dëftorë të cilësisë, si: kësi, ai, i (a)
tillë. Praniaepëremrit dëftorshkakton një lidhje shumëtëngushtë midis fjalive;
fjalia e varur është pjesë e domosdoshme e fjalisë kryesore nga pikëpamja
gramatikore dhe kuptimore. Përemrat dëftorë i japin emrit një cilësim në
P FR IU D H A Mt: F.IAI.I T f V A R U R PËRCAKTORJf 535
mënyrë më të përgjithshme, por gjithmonë pa e emërtuar atë cilësi. Kjo cilësi
e pashprehur zbulohet vetëm nëpërmjet asaj që thuhet në fjalinë e varur, d.m.th.
zbulohet nëpërm jet rrjedhim it, pasojës. Eshtë pikërisht ky funksion
konkretizues i fjalisë së varur ndaj togfjalëshit emëror me përemrat dëftorë që
shkakton atë lidhje të ngushtë midis fjalive.
A ifliste m efakte konkrete, tregonte shembuj bindës, kishte një arsye
tëfortë dhe një logjikë të tillë që i vinte njerëzit si n ë ttjë mengene dhe s ’kishin
nga të lëviznin. Sytë i morën një shkëlqim të tillë që e ngrohu Colitt. Dolën
pastaj edhe avaze të tjera, ndënnjet të cilave kish.edhe të atilki (= avaze të
tilla) që të ngrinin leshratpërpjetë.
3.6.4.2. Paraprijës mund të jetë një emër i vetëm , i pashoqëruar nga
ndonjë përemër dëftor, por semantika dhe trajta e këtyre kërkojnë doemos një
karakteristikë, të cilën në të vërtetë e jep fjalia e varur nëpërmjet diçkaje që
është rrjedhim i saj. Paraprijësi emër është rëndom një emër i vetëm në trajtë
të pashquar, i shoqëruar nga fjalët një a disa (ca):
Kish ca opinga qëta prishnin mendjen. Projesorit iu duk se balli i të
gjithëve ndriçoi nga një gëzim që s ’e kish parë gjer atëherë. Pastaj zëri i
gruas zinte e binte.me një vajtim që të dridhte mishrat e trupit.
Fjalia e varur është dalluese. ajo nuk ndahet me shenja pikësimi nga
kryesorja.
4. Rendi i fjalive dhe i mjeteve të lidhjes në periudhën me fjali të
varur përcaktore.
Pozicioni i fjalisë së varur përcaktore ndaj kryesores është përcaktuar-
nga vendi që zë paraprijësi në fjalinë kryesore.
4.1. Kur paraprijësi ndodhet në fund të fjalisë kryesore, fjalia e varur
vjen pas saj. Eshtë gjithmonë e prapavendosur fjalia përcaktore shtesore. sepse
kjo nuk mund të vihet veçse mbas gjithë fjalisë kryesore, e cila është paraprijës
për të:
5 eshtë e re, as e papritar pam ja që kam sotpara syve. Pastaj ushtarit
i vajti mendja te letra që kishte marrë ngu prindërit. Dhe kështu qe hapur
fla la se xha Telua s ’p o fliste mirë.
Mjetet e lidhjes së fjalisë së varur (përemrat lidhorë, ndajfoljet lidhore,
lokucionet lidhore si dhe lidhëzat) vihen rregullisht në fillim të fjalisë së varur,
me përjashtim të rastit kur përemri lidhor ic ili është përdorur në rasën gjinore,
për arsye të funksionit të tij përcaktues në togfjalëshin përkatës emëror; në
këtë rast fjalia e varur nis me një emër, vazhdon me fjalët përcaktuese të emrit
(kur ka të tilla) dhe fill pas tyre vjen trajta përkatëse e përemrit lidhor / cili: në
536 K.REU XXIX

gjithë rastet e tjera mjeti i lidhjes qëndron në krye të fjalisë së varur:

Po ajo që e shtangu Stavrin në vend ishte fytyra e një djali të ri.faqja
e të ciiit ishte çikur potim aj krejt m efaqen e Rinës. Shtriu dorën në drejtim të
kodrave, fa q et e të' cilave ishin tarracuar.
4.2. Kur paraprijësi ndodhet në krye a në mes të fjalisë kryesore, K REU XXX
ijalia e varur hyn në mes të saj:
Partizani q ë p o luftonte atje, është y t vëlla! Vëllanë më të vogël që
sapo kishte mbushur të tetëmbëdhjetat, e thoshin Fatri.

PERiUDHA M B PJALI TË VARUR '

' iR ETH A N O R E
PERItJDHJI ME F M L I I Ë ¥A R U R V E iD O R E ■

1. Periudhë m e fjali t ë v a r u r vendore quhet ajo periudhë ku janë

shprehur marrëdhënie vendore e hapësinore midis fjalisë së varur dhe
kryesores,
Fjalia e varur mund të tregojë ngjyrime të ndryshme të marrëdhënieve
vendore, si:
a) vendin ku ndodh një veprim, një ngjarje, një dukuri ose vendin ku
ndodhet një send a një njeri:
Rrënjët e së keqes lëshojnë degë e forcohen aty ku nuk shkulen me
kohë;
b) drejtimin e lëvizjes:
A i 'ktheu kokën andej nga dëgjoheshin zërat;
c) pikënisjen e lëvizjes:
Vinte nga po puiioitej p ë r hapjen e n jë kaitali të ri;
ç) vendin ku përfundon iëvizja e shprehur nga kallëzuesi i fjalisë
kryesore:
Ku dhem b dhëmbi, vete dhe gjuha. - Dërgomë atje ku m ë more, - e
urdhëroi ajo;
d) vendin nëpër të cilin ndodh lëvizja:
Fëmija kaloi nga ishte prishur gardhi;
dh) pikën më të largët gjer ku shtrihet një lëvizje a një veprim:
538 K.RHU X X X
lu ngjitën malit deri ku fillon te zonu e dëhorës. Kishin vendosur ta
ndiqnin g jer ku m und të kaloltej p a rrezikuar veten.
2. Dallohen dy nëntipa semantiko-strukturore të periudhës me fjali
të varur vendore: te nëntipi i parë, marrëdhëniet hapësinore tregohen në mënyrë
,të p ap ërg jith ë su a r; te nëntipi i dytë, këto marrëdhënie tregohen në mënyrë
të përgjithësuar.
2.1. Nëntipi i parë ngërthen dy variante strukturore , një jokorrelativ
dhe një tjetër korrelativ.
2.1.1. Te varianti i parë, ijalia e varur e tregon vendin e ndodhjes së
ngjarjes, të shtjellimit të veprimit a drejtimin e lëvizjes drejtpërdrejt, duke
plotësuar foljen-kallëzues të fjalisë kryesore; në këtë rast fjalia e varur në fakt
është korrelative, po në kryesoren mungon fjalia korrelative, që mund të shtohet
pa vështirësi:
Tek ka rrjedhur, do të pikojë. Gjiiha shkon ku dheinb dhëmballa.
2.1.2. Te varianti i dytë, fjalia e varur saktëson më tej kuptimin e
përajithshëm dëftor të një ndajfoljeje vendi dhe lidhet me kallëzuesin e fjalisë
kryesore në mënyrë të ndërmjetuar, nëpërmjet kësaj ndajfoljeje, e cila është
fjalë korrelative e mjetit të lidhjes:
Një autoblindëfrenoi aly ku p o digjej nuikina. Ata qëndruan aty ku
udha ndahejpër në mëhallën e sipërme. Atje ku rrjedha e tij qëllon e slitrohet,
vijnë e shuajnë etjen kaprojlë e sorkadhet.
Marrëdhënia e shprehur në periudhën me fjali të varur vendore me
lidhje korrelative është më e qartë dhe më e theksuar sesa marrëdhënia e
shprehur në periudhën pa lidhje korrelative.
Si fjalë korrelative në shqipen letrare përdoren ndajfoljet aty, atje,
këtu, këtej, andej, qëandej, gjeratje, deriatje, kurse si mjete të lidhjes përdoren
lidhëzat ku, tek, nga, që nga, gjer ku, deri ku:
Ja tamam aty ku qëndronte ai, të hiqeshin dy-tri kova me ekskavator
dhe, kjo do të mjaj'tonte. Pastaj me shikimin e tyre përqafonin rreth e përqark
vendin deri atje ku mjegulla, si ndonjë tis i hollë, u dilte si m ur përpara.
Pupagjeli ktheu kokën andej nga i tregonin ato. Lëkurëpunuesi shikoi me
bisht të syrit andej ttga i erdhi zëri.
Ndajfoljet dëftore-vendore janë fjalë korrelative sa herë që ndodhen
para fjalisë së varur, por, kur ndodhen pas saj, ato rimarrin, përsëritin, gjithë
brendinë e fjalisë së varur vendore dhe janë një element theksimi, sepse kësaj
here nuk është fjalia e varur ajo që saktëson vendin e shprehur nga ndajfolja e
vendit, por është kjo ndajfolje që përsërit edhe një herë brendinë e tërë fjalisë
PERIUDHA MH F'JALI l'L VARUR VENDORL 5 39
së varur. Kjo mund të ndodhë si te fjalitë e varura të paravendosura, si te
ijalitë e varura të ndërvendosura:
Ku ta dërgoje, atje shkonte. Tek burott ujët efto h të edhefryn veriu
n ë verë, tek nthin lulja m e gaz shttm ë dhe m e hukuri e m e erë, ku i fr y n
hariu xhurasë, tek kullosin hagëtia, ku ntërzen cjapi nte zile, atje ikam mendtë
e mia. Peri, ku është i hollë, atje këputet.
2.2. Te nëntipi i dytë me marrëdhënie hapësinore të përgjithësuara
fjalia e varur lidhet me kryesoren me anën e lokucioneve lidhëzore vendore
përgjithësuese kudo që. ngado që, tekdo që.
Shënim. Ka raste kur togu ndajfolje + që nuk është kristalizuar si
lokucion ndajfoljor, nuk shqiptohet si një tog i pandashëm, po me
një pauzë ndërmjet: ndajfolja ka ruajtur mëvetësinë e saj.
2.2.1. Fjaliae varurme lokucionin lidhëzor k u d o q ë tregon në mënyrë
të përgjithësuar vendin ku ndodh, ku gjendet. ku sos a ku drejtohet veprimi i
foljes së fjalisë kryesore:
Kudo që vinte dorën ai, puna ndrvshonte. Në çdo kohë, si natën.
ashtu dhe ditën, kttdo që ndodhej, ai s 'e hiqte nga supi çiften e vjetër.
2.2.2. Fjalitë e varura me lokucion lidhëzor ngado që. sipas kuptimit
leksikor të foljes-kallëzues të fjalisë kryesore, mund të tregojnë në mënyrë të
përgjithësuar ose vendin pikënisje të veprimit, ose drejtimin e veprimit. ose
vendin nëpër të cilin shtjellohet veprimi a lëvizja:
Ngado që sltkuan, qytetet dhe kështjellat i pritën me gëzim.
2.2.3. Edhe me lokucionin lidhëzor tekdo tqë) fjalia e varur tregon
në mënyrë të përgjithësuar vendin ku ndodh a shtjellohet veprimi. Ky lokucion
ndihet tashmë mjaft arkaik: Shqiptari, tekdo është, mallin e mëmëdheut e ka.
Normë mbarë letrare mbeten vetëm lokucionet lidhëzore kudo që, ngado që.
Karakteri vendor përgjithësues i mjetit të lidhjes dhe folja-kallëzues
e fjalisë së varur në mënyrën lidhore u japin periudhave me fjali të varur
vendore të këtij tipi një mundësi më të madhe për të marrë një ngjyrim lejor:
' He, mor bir, ngado që të shkoje atëherë, pim ën e kishe pisk. Ngado
që të hedhësh sytë, sheh vetëm dëborë.
3. Vendi i fjalisë s ë v a r u r ven d o re n ë periudhë.
Fjalia e varur vendore sipas lidhjes jokorrelative ose korrelative zë
vend të ndryshëm ndaj kryesores :
3.1. Fjalia e varur vendore me lidhje jokorrelative mund të pasojë, të
540 K R E U X XX

prijë ose të hyjë në mes të fjalisë kryesore.

Kur prin, fjalia e varur ndahet nga kryesorja me presje; kur pason
kryesoren, nuk ndahet me presje; kur hyn në mes të kryesores, fjalia e varur
ndahet me presje nga të dyja anët:
KREU XXXI
Ku e zinte nata, s 'e zinte dita, Ku e ke p un ën, shtro dhe gimën.
N gado që vinte, këndonte. Mos e lëndo ku i dhemh. Fjalën e mirë, ku ta
gjesh, merre.
3.2 Fjalia e varur vendore me lidhje korrelative mund të pasojë
kryesoren ose të hyjë në mes të saj (menjëherë pas fjalës korrelative).
Kur periudha nis me fjalën korrelative, vihet vetëm një presje në PERIUDHA ME FMfiJ TË WAI1UR KOHORE
fund të ijalisë së varur, kurse para saj nuk vihet presje; kur fjalia vendore
pason fjalinë kryesore, para saj nuk vihet presje:
Aty ku ndahej rruga, ai p a në dritën e elektrikut orën e xhepit. Me
disa përpjekje të vogla dhe manovra mjeshtërore Skënderbeu e hoqi ushtrinë 1. Periudhë m e fjali t ë varur kohore quhet periudha me nënrenditje
turke aty ku i duhej. Pastaj, treti vështrimin andej nga shkoi i biri. ku fjalia e varar tregon kohën kur ndodh veprimi, ngjarja e Çalisë kryesore.
Këto periudha dallohen për larmi të madhe të marrëdhënieve kohore
si dhe për mjete shprehjeje.
Në periudhën me fjali të varur kohore mund të tregohet se veprimi,
ngjarja, dukuria a gjendja e shprehur në fjalinë kryesore: 1) përputhet plotësisht
në kohë me atë të fjalisë së varur; 2) përputhet pjesërisht në kohë me të; 3)
përsëritet dhe përputhet me të në kohë sa herë që kryhet; 4) ka përputhje në
kohë në pikënisje të shtjellimit të veprimit të fjalisë së varur; 5) ka përputhje
në kohë në çastin e fundit të shtjellimit të veprimit të fjalisë së varur; 6) veprimi
i fjalisë drejtuese ndodh pas veprimit të fjalisë së varur, dhe 7) ai ndodh para
veprimit të fjalisë së varur.
Lloji i marrëdhënies kohore shprehet nga kuptimi i lidhëzës kohore
dhe nga bashkëlidhja e trajtave dhe e kuptimeve kohore të foljeve-kailëzues
të fjalive. Në disa raste janë vendimtare të dyja këto elemente, kurse në raste
të tjera njëri element është vendimtar dhe tjetri ndihmës.
1.1. Dallohert dy nëntipa strukturorë periudhash me fjali të varura
kohore:
1.1.1. Njëri nëntip përfshin ato periudha në të cilat fjalia e varur e
tregon kohën d re jtp ë rd re jt dhe lidhet drejtpërdrejt me foljen-kallëzues të
Ijalisë kryesore:
Kur i kish dëgjuar p ë r herë të p a rë këto Jjalë, ishte tallur një ja v ë të
tërë me Teftën. Sa herë që ulej thika, Ylli lëkundej i tëri.
1.1.2. Nëntipi tjetër përfshin ato periudha në të cilat Ijalia e varur
542 KRKUXXXI
kohore i referohet kallëzuesit të kryesores nëpërmjet një rrethanori të kohës.
që mund të jetë fjalë korrelative ose jo. Në këtë tip të periudhës me fjali të
varur kohore saktësohet më tej koha e ndodhjes së veprimit të fjalisë kryesore,
kohë e përmendur një herë me një rrethanor kohe, të shprehur me ndajfolje
kohe. me lokucione ndajfoljore ose me togjeemërore me parafjalë.
1.1.2.1. F jalëkorrelativenëkëtorastentundtëjetëndajfoljaatëherë,
kur i prin fjalisë së varur:
Ajo e përcolli të birin deri te porta dhe u largua nga pragu vetëm
atëherë k u r s ’tt dëgjua m ë zh u rm a e hapave të tij. Përdorimi i ndajfoljes
dëftore kohore atëherë si fjalë korrelative është jo fort i shpeshtë; ajo bëhet
më e nevojshme, e ndonjëherë e domosdoshme, kur fjalia kryesore që prin, ka
pjesëza të tilla, si: tamam, pikërisht, jill, veçse e ndonjë tjetër:
Pas përurimit, tam am atëherë kur fillo i kjo vapë e parakoltshme,
punim et u zgjeruan m e një ritëm jashtëzakonisht të shpejtë. Dhe fill atëherë
kur nazistët nisën të kthehesltin n ë pozitat e tyre, u dha sinjali i sulmit tonë.
Ndajfolja atëherë, kur është pas fjalisë së varur, nuk bën tjetër veçse
ripërmend në mënyrë të përgjithshme për të theksuar edhe një herë kohën kur
ndodh veprimi a gjendja e shprehur nga fjalia kryesore:
Kur turhullohet, atëherë kullohet. Kur të vras njëqind ujq, atëherë,
po, ma shtrëngo dorën.
1.1.2.2. Më të shpeshta janë ndërtimet që kanë në fjalinë kryesore si
rrethanor kohe një ndajfolje ose një tog emëror parafjalor me etnra që tregojnë
fraginent kohe. Fjalia e varur saktëson më tej herë vetëm rrethanorin e kohës,
herë edhe gjithë togun e përbërë prej kaliëzuesit dhe rrethanorit të kohës:
N ë mëngjes, kur u zgjua plaka prej gjumit, hodhi sytë mbi shtratin
e Mitit edhe p a që nuk gjendej aty. Pasdite, k u r p u nëto rët linin pu n ën ,
mblidheshin në një barakëpërdhese, uleshin këm bëkiyq dhe nxirrnin nga gjiri
ahetaret e jietoret. N ë mbrëmje, kur u kthye në shtëpi, qielli ishte qëruar
krejt.
2. Për nga raporti kohësor i përmbajtjes së fjalisë kohore ndaj asaj të
fjaiisë kryesore a drejtuese dallohen këto lloje: me marrëdhënie njëkohësie,
paskohësie dhe parakohësie.
2.1. P e r iu d h a me m a rrë d h ë n ie njëkohësie. Veprimi i fjalisë
kryesore mund të jetë i njëkohshëm plotësisht, që prej çastit fillestar deri në
çastin fundor, ose pjesërisht, në çastin fillestar a në çastin fundor, me veprimin
e fjalisë së varur.
2.1.1. Përputhja e plotë në kohë e veprimeve, gjendjeve. tipareve.
P K RIUD H A M F F.IA U l f V A R U R KO IIO R H 543
shprehet me lidhëzat kur. tek, sa, ndërsa, sa kohë që, të mbështetura nga
kuptimet kohore të trajtave të foljeve-kallëzues të fjalive. Lidhëzat kur dhe
tek shprehin vetëm lidhjen kohore midis veprimeve të fjalive, por asgjë më
tepër, kurse marrëdhëniet e njëkohësisë shprehen nga bashkëlidhja e kuptiineve
të foljeve-kallëzues të fjalive, çka është në këtë rast vendimtare.
Përputhje e plotë në kohë mund të kemi në të tashmen. në të shkuarën
dhe në të ardhinen.
2.1.1.1. Kur trajtat kohore të foljeve-kallëzues janë në të tashmen
me kuptimin mbarëkohor, veprimet etj. paraqiten të njëkohëshme jo vetëm në
të tashmen, por dhe në të shkuarën e në të ardhmen. Këto përdoren rëndom në
fjalët e urta, në të vërtetat shkencore me vlerë për gjithë kohët:
Kur Itahen qentë, i ha ujku dhentë. Kur përtyp piper, nuk pështyn
sheqer. Kur hën vapë e m adhe, aty bëhen edhe mbledhjet e asamblesë së
shoqatës.
Në shumë raste bashkëlidhja e kuptimeve kohore dhe e brendive
përmban edhe një ngjyrim kushti:
S ’të shkon kot moti. ku r j e i zoti.
2.1.1.2. Kur kallëzuesit janë në trajtën foljore të së pakryerës, në
periudhë tregohet njëkohësi e plotë veprimesh që përsëriten në të kaluarën:
Kur m errte kordhën n ë dorë, edhe delte e lëftonte ish si dashi me
kurorë, njeri kundrejt s ’i qëndronte. K ur gjendej vetëm te nm ltiri, ia thoshte
ndonjë kënge të vjetër. Kur ua tregoja shokëve këtë histori të vërtetë, s ’besonin.
Melka, k u r bëhej n ë qejf, atje shkonte e këndonte.
Kuptimi i foljes, konteksti a brendia reale mund të tregojnë se kemi
dy veprime të zgjatura në të kaluarën, pa ngjyrimin e përsëritjes:
Tek shkonte udhës, kokëlartë dhe m e hapa të sigurt, p lot gaz e
krenari. i dukej sikur gjithë pazari i Korçës i kishte mbërthyer sytë tek ai. Tek
ecte, mendonte i gëzuar se të nesërmen ishte e diel, dita më e bttkur e javës...
2.1.1.3. Fjalia e varur me lidhëzën sa, kur foljet-kallëzues janë në
trajtën e së tashmes'bse të së pakryerës, tregon njëkohësi të plotë veprimesh a
gjendjesh të zgjatura:
Hektiri rrihet sa është i nxehtë. Sa qe gjallë Sulltan Mehmeti, lufta
ishte e paprerë.
2.1.1.4. Kur kallëzuesi i kryesores është në të ardhmen e dëftores,
kallëzuesi i fjalisë së varur vihet në të tashmen e lidhores për të treguar njëkohësi
të plotë në të ardhmen:
Sa të rrosh, do të dëgjosh,- S a të je m gjallë, s ’do të ndahem nga
partizanët - tha plaku e doli në krye të kolonës.
 !’ ! Rl i I)! I \ \ 11 I IAI I II \ A RI R k O I I O R I 545
544 K R E U XXXI

kush ishic
2.1.1.5. Lidhëza ndërsa tregon njëkohësi të veprimeve pa ngjyrimin
2.1.2.4. Koha që ka kaluar (ose po kalom që prej çastit fillestar të
e përsëritjes:
shtjellimit të \eprimit a të pikënisjes së gjendjes së tjalisë së varur. niund të
Ndërsa Guri shikonte n ë dritare, në oborr të mullirit kërcitën rrotat
shënohet tne saktësi në tjalinë knesore nie një togfjalësh të përbërë nga një
e një qerreje. Plaku fo li përsëri e, ndërsa fliste, s ’i hiqte dot sytë nga ajo kuti
emër që tregon një pjesë kohe. shoqëruar me një numëror themelor: fjalia e
cilindrike, pak e zgjatur dhe e zezë.
varur kohore ndërtohet me lidhe/.at qc ose qc kur
Lokucioni lidhëzor sa kohë që tregon se veprimi i fjalisë kryesore
l hcnc dy muaj që s 'kemi inarrc lctër. - Kcmi njënibëdhjetë vjet që
zgjat aq kohë sa zgjat veprimi i fjalisë së varur.
rrojmë në këtë qytet. Kish dhjetë vjet që shërbentc si mësues uë shkollën e
Sa k o h ë që shpresonin t ’i kthehej djali, ishin të fo rta e të gëzuara. -
vctme të qvtetit.
Juve j u them, more shokë, a dëgjoni? S a koh ë që të je n ipartizanë, në shi a në ■
2.1.2.5, Për ië treguar se den në eilin çast vijon shtjellimi i veprimit
dëborë, në plevicë a në shtëpi flin i veshur.
të fjalisë drejtuese. përdoren fjalitë e \arura kohore me lidhë/.at gjcrsa. dcnsa.
2.1.2. Përputhja në kohë e dy veprimeve, gjendjeve etj. është e
M'u morcn m c n d ic ’ - tlioslite in x h m icn plak. p o ujo nuk c /cshoi.
pjesshme, kur njëri veprim kryhet brenda kohës së shtjellimit të një veprimi
gjersu mharoi nntzika. Xcna kish ndcnjur zgpuir. gjersa u kthycn mysaflrët.
tjetër që zgjatet.
I azhdoi ic vraponic derisa u zhditk thellë në korie.
2.1.2.1. Kallëzuesi i fjalisë kryesore mund të tregojë një veprim jo të
zgjatur të shprehur me trajtën e së kryerës së thjeshtë, të realizuar gjatë
Shënim. I)\ Ijah kohore të bashkëvarura nga e
shtjellimit të një veprimi të zgjatur, shprehur në fjalinë e varur kohore me të
njëjta knesore. njëra me lidhë/ën qc kur ose me lokucionin q cd itcn
pakryerën; kallëzuesi në të pakryerën mund të shoqërohet me pjesëzën po:
qc. për të treguar çastin lillestar lë shtjellimit të \eprimit. dhe tjetra
Kur p o kthehej p ë r n ë zyrë, ai p a një grumbull njerëzish. Kur p o
me lidhë/.at gjcrsu. J e n v</. për të treguar çastin fundor. shprehin
lanin duart nte alkool, Lavdia tha se operacioni kishte dalë me sukses. Tek
njëkohësi të plotë të \ eprimit të Ijalisë k n esore me veprimin e fjalisë
p o ecnin n ë kopsht, qëndruan në hijen e një perne.
së varur. që prej tillimit gjer në mharim. njëkohësisht sliënojnë
2.1.2.2. Veprimi i fjalisë kryesore mund të jetë një veprim i zgjatur i
fragmentin kohor të /gjaljes: Ijalitë kohore janë të bashkërenditura
shprehur me të pakryerën, dhe veprimi i fjalisë së varur me folje-kallëzues në
midis tvre me lidhë/at këpujore t\ Jhe
të kryerën e thjeshtë kryhet në një pjesë të kohës së shtjellimit të veprimit të
L 'nc i /um lulur purttsc simc mc ç 'kam c ku kum.
fjalisë kryesore:
mc mish c mc s h p in qc dttcn që ajo tt formuu e gjersa në shtëpinë
Kur u kthye Besim i nga fshati, komitët po hanin bukë. Kur arriti
time të ketë një roh gjallë.
ushtria shqiptare përpara B eratitjurqit ishin gati së gjithash. (Barleti ishte
disa vjet më j ri se Tivarasi). Ishte djalë kur vdiq Skënderbeu.
Punksionalisht sinonimike me fjalltë kohore të njëkohësisë janë
2.1.2.3. Për të treguar se nga cili çast fillon të realizohet veprimi i
ndërtimet me përcjellore:
foljes kallëzues të Çalisë drejtuese përdoren fjalitë e varura kohore me lidhëzat
/■.. (htke dalë tU’ shesh, p u ra za m kcrkoi kimdcrparritHcn
që kur, qëkurse, kallëzuesit e fjalive janë në mënyrën dëftore:
2.2. P eriu d h a me m a rrë d h ë n ie paskohësie. Në këto periudha
Kishin shkuar dhjetë vjet që kur ish ngritur kooperativa nëfshat. - E
veprimi i fjalisë krvesore vjen pas veprimii të fjalisë së varur. f'jalia e vartir
pse të të kritikojmë? Që kur ke arditur si drejtor, punët shkojnë mirë. Qëkurse
kohore bashkohet me kryesoren me lidhëzat kur. /ck. me lidhë/.at si. />asi.
erdhën gjerm anët, pushka kërciste çdo natë.
mbasi. që janë lidhëza të posaçme të shprehjes së pasimit: me lidhë/at sapo.
Si shprehje lidhëzore kohore sinonimike me lidhëzën që kur përdoret
posa. porsa. që tregojnë pasim të menjëhershëm të një veprimi nga veprimi
në gjuhën letrare edhe që ditën që, ku fjala ditë është shkuptimësuar dhe është
tjetërsi edhe me lidhë/ën su. kur foljet-kallë/ues janë në të krverën e thjesluë.
bërë pjesë e një lokucioni lidhëzor:
2.2.1. Me lidhëzat kur, tck kemi paskohësi. sidomos kur kemi
Që ditën që vdiqe, që k u r s ’të kam parë, lotët që kam derdhur s ’më
bashkëlidhjet e trajtave kohore e krver e tlijeslitë - e krver e thjeshtë, e
ja n ë ende tharë. Q ë ditën që e sollën n ë Elbasan, Palin mundën ta njihnin se
546 K R E U XX X I
tashm e e lid h o res-u rd h ëro re ose e tashm e e iidhores- e ardh m e e dëftores:
Tek e p a të tillë, të tutur e të menduar, doktor Besimi vuri buzën në
gaz padashur. Kur u bashkuan të tre në mmjë, hoqën këmishët dhe zim ë t ’i
valëvitnin. Po p ë r këto do të këshillohemi e do tëpërfundojm ë m ë mirë ku r të
vemi në vend.
2.2.2. Me lidhëzat si, pasi, mbasi, me foljet-kallëzues në të pakryerën
e dëftores, kuptimi leksikor i foljes si dhe konteksti mund të tregojnë në kemi
përsëritje veprimesh ose veprime të papërsëritura, kurse përdorimi i trajtave
të së kryerës së thjeshtë dhe të së kryerës së plotë në të dyja Qalitë tregon
pasim veprimesh jo të përsëritura:
Lotët, s i i kalon'm nëpërqerpikëtedendur etëg ja të, irridhninnëpër
fa q e t e bardha dhe binin përm bi shilten e butë. P asi hante darkën, Ismaili
kthehej shpejt në shtëpi.
S i vdiq gjyshja, Vera u lidh edhe më shumë me shtëpinë. Mamicën e
martoi Skënderbeu m e Muzhaq Topinë, pa si e mori Krujën. Kjo tokë që kishte
zgjedhur Thomai, p a si qe këshilluar m e agronom in e qarkut, ruante
lagështirën dhe ishte pjellore.
2.2.3. Me lidhëzat sapo, posa, porsa dhe sa:
2.2.3.1. Kur folja-kallëzues është në të pakryerën, ijaliae varurtregon
pasim të menjëhershëm veprimesh që përsëriten:
S a mbaronte së fo lu ri plaku, nxirrte kutinë e duhanit. Qeni, sapo
dëgjoi zërin e tëzo tit, luajti bishtin dhe u largua. Posa e p a dhelprën langoi,
iu lëshua me vrap. Armiku, porsa e m blodhipak veten, fillo i kundërsulmet e
tij me tanke e autoblinda.
2 .2 3 .2 . Kur foljet-kallëzues janë në të kryerën e thjeshtë, fjalia e
varur me këto lidhëza tregon se veprimi i papërsëritur i fjalisë kryesore ndodh
menjëherë pas veprimit të Ijalisë së varur:
Sa kaloi m ysafiripragun, Liria mbylli kanatet e portës, hodhi rezen
prapa dhe rendi drejt të shoqit. Teto Katja, sa dëgjoi zërin e saj, u hutua dhe
sakaq u ndodh te dera. Po kapedanët patriarkalë të Shqipërisë, posa u çliruan
nga zgjedha e huaj, nisën të haheshin në mes tyre.
2.2.3.3. Kur folja-kallëzues e fjalisë së varur është në të tashmen e
lidhores dhe kailëzuesi i kryesores ka kuptimin e së ardhmes, veprimi i
kryesores do të pasojë menjëherë atë të fjalisë së varur:
- A i ta tregon vendin ty, po sa të kthehet tashti nga ushtria.
Shënime. 1. Funksionalisht sinonimike me fjalitë e mësipërme janë
edhe ndërtimet me formën e pashtjelluar foljore të tipit me të ardhur;
P E R IU D H A M E FJALI TË V A R U R K OHORE 547
pranë kësaj forme mund të ndodhet edhe një emër a një përemër në
rasën emërore pa paraijalë në pozicionin e kryefjalës: atëherë kemi
të bëjmë me fjali të varur:
M e të kaluar rrezikun, qëndroi në vend dhe i vuri krahët murit. Me
të dalë nga shkolla, Besimi bashkë me shokët turreshin për nëfushën
e Shallvares ose të Namasgjasë. M e të ardhur sltoferi, do të nisemi
për në Durrës.
2. Paskohësi të menjëhershme tregon edhe ndërtimi me formën e
pashtjelluar të tipit një të a rd h u r:
(Vasilika mundohej ta mendte delen). N jë të dëgjuar që u trembën
shqerrat në mezhdë, la delen e hodhi në qafë çorapen.
2.3. Periudha me m arrëdhënie parakohësie. Fjalia e varur kohore
mund të tregojë se veprimi i ijalisë kryesore ndodh para veprimit që shprehet
në fjalinë e varur. Fjalia e varur lidhet me kryesoren me lidhëzat e posaçme të
parakohësisë para se, përpara se, dhe e ka foljen-kallëzues gjithmonë në
lidhore. Meqenëse kuptimi i parakohësisë shprehet me vetë lidhëzën,
bashkëlidhjet e kuptimeve të foljeve-kallëzues janë në të tashmen e dëftores,
në periudhë tregohet se veprimet kanë vlerë mbarëkohore dhe njëri veprim
ndodh gjithmonë para tjetrit; kur kallëzuesit janë në të pakryerën, tregojnë
veprime të shkuara të përsëritura etj. Kemi rëndom këto korrelacione kohore:
‘e tashme e dëftores - e tashme e lidhores, e kryer e thjeshtë e dëftores - e
pakryer e lidhores, e kryer e plotë e dëftores- e tashme e lidhores, e kryer e
thjeshtë e dëftores - e pakryer e lidhores, e kryer e plotë e dëftores - e pakryer
e lidhores, urdhërore ose lidhore e tashme - lidhore e tashme etj.
Bleta, para se të bëjë mjaltin, bën dyllin. Jo nuk është ashtu, njeriu
matet para se të veprojë. Para se të dilja, i hodha një sy letrës së shefit. Përpara
se të largohej, ministri i ndërtimit pati një takim edhe me Komitetin e partisë
të Maliqit. Para se të pushonte beteja, dasma kishte marrë fund. Përtype
fja lën para se ta nxjerrësh.
Shënime. 1. Sinonimike me këtë fjali të varur është edhe ndërtimi
me formën e pashtjelluar mohore, që mund të ketë edhe një fjalë në
pozicionin e kryefjalës e të jetë fjali e varur.
Pse erdhe p a m baruar p u n ë?
Blihen drutë p a zënë dëbora. Pa ardhur ntirë tetori, ra dëbora e
parë. Mate veten p a të m atur bota.
2. Me lidhëzën sa në krye të këtij ndërtimi theksohet se veprimi i
548 K R I- r X X X I
kryesores z«jat deri në çastin kur nuk ka filluar veprimi i shprehur
nga ndërtimi:
Ruaju sa p a u bërë e liga. Janë të urtë lë marrët sa pa tfiënë fjalët.
2.4. Në disa periudha me tjali të varur kohore. tjalia që përmban
përcaktimin kohor mund të paraqitet si tjali kryesore, kurse fakti themelor.
më i rëndësishëm të paraqitet si tjali e varur:
Ishte tnë të ngrysur e sipër kur u radhitën të dyja ushtritë njëra
kundër tjetrës. Këtu vetë përbërja ieksikore e tjalisë krvesore tregon kohë
(ishte më të ngrysur e sipër. = po ngrysej). ndërsa veprimi kryesor. i cili në të
vërtetë shtjellon tregimin më tej. është shprehur në fjalinë që ka lidhëzën kur.
Kv lloj ndërtimi i ka dhënë shkas një nëntipi të periudhës me lidhëzën kur, të
quajtur. për arsve të përmbysjes së marrëdhënieve. kur i anasjelitë, i cili ka
një përdorim të gjallë në stilin tregimtar.
Në fjalinë kryesore të këtyre ndërtimeve tregohet zakonisht një veprim
që nuk ka filluar ende, por që ka ndër mend të kryejë subjekti ose një veprim
që s'ka fllluar të shtjellohet si duhet. por që e ndërpret një veprim i pamotivuar,
i papritur. Në fjalinë kryesore ka zakonisht shprehje që tregojnë se veprimi
s'ka filluar ende ose nuk ka gjetur zgjidhjen e vet. Kallëzuesi mund të jetë
mohor. i shoqëruar shumë herë me ndajfoljen ende. ukuma, ndërsa te fjalia e
varur mund të dalin ndajfoljet papritur. papritmas, përnjëherësh ose pjesëza
{Petriti u iargua). S 'kish hërë as dhjelë hapa në kopshtin e shtëpisë,
ku r një qen itisi të le h te pas tij. (- Heshtni pakë, hre. heshtni!...) Ende nuk e
kishte mharuar fjalën, ku r u dëgjua zëri i Benit. Për një ça.st mhretëroi një
heshtje e thellë. si ajo qetësiapërparu stuhisë, kurpapritm as, Shpëtim i ngriti
krahun e gjatë... dhe fo li nte zërin e trashë prej hasi. Po mendqja të gjeja
ndonjë portë për të trokitur, k u r ja, disa liapa m ë tej, pashë dritë.
Periudha me lidhëzën kur të anasjelltë karakterizohet nga rendi i
ngulur i fjalive: fjalia e varur pason kryesoren: ajo ndahet me pauzë të qartë
në të shqiptuar dhe me presje në të shkruar.
2.5. Në periudhën me fjali të varur kohore mund të shprehen edlie
ngjyrime marrëdhëniesh të tjera: shkaku. kushti. qëllimi. rrjedhimi.
2.5.1. Kuptimi kohor i periudhës shoqërohet me ngjyrim e shkaku,
sa herë që bashkëlidhja e brendive reale konkrete të periudhave gjen mbështetje
në pasimin e faktit të fjalisë së varur nga ai i fjalisë kryesore dhe shprehet
sidomos me lidhëzat kur, tek, si. pasi. mbusi. që kur etj. e me bashkëlidhje të
caktuar të trajtave dhe të kuptimeve kohore të folieve-kallëzues:
P C R U 'D H A M I i'JAI 1 I I V A R D R K O IIO R I 549
Aty ntë parë hëlë gaz me mua plakun, tek më m beti hishti i qepës n ë
dorë. Më pas. si e shikonte udhën të g ja tëfo rt e pa mharim, kthehej prupë me
hap. Pra. si e p a n ë se nuk merreshin vesh me shalrapatran e tyre heienishte.
e kthyen në ilirishte dhë puna u vajti mhrodh. / erdhi keq ku r e pa n ë atë ditë.
Që ku r i dolli hishti sëpatës, u tremh py/li. (- Mos u hëni merak për fa tin e
vajzës). Që ku r m ori këtë udhë, vajza falin e vet e siguroi.
2.5.2. Ngjyrim kushti shprehet kur fjalia e varur kohore me lidhëzat
kur, tek. si, sa herë etj. vihet në lidhje me një fjali kryesore që ka një trajtë
kohore që shpreh ose kolië me vlerë të përgjithshme ose përsëritje.të dy
kallëzuesit janë ose në të tashmen, ose në të pakryerën:
Kur s ’ke shok, pvet shkopin. Kur s ’ke gunën, shtrn kësulën. Kur
qeshte, i hip/e një i kuq i lehtë në fytyrë. Zemra i dridhcj k u r kujtonte
vendlindjen. Hekuri rrihet sa është i nxehtë. Sa të rrosh, do te meso.sh.
2.5.3. Në raste të tjera. fjalia e varur e prapavendosur me lidhëzat
gjersa, derisa. dhe me foljet-kallëzues në të kryerën e thjeshtë tregon një
veprim që është rezultat i veprimit të kryesores. dhe jo aq çastin e shtjellimit
të veprimit të krvesores; marrëdhënia kohore bashkohel me n g jy rim e
rrjedhimi:
Atje tej të thirrurat e Oamilit it rralluan. u hënë të thella e të
pafuqishme, derisa në hodruni u hë heshtja e zakonshme. I 'azhdova t 'i iregoja
plakitt edhe disa dokra të tjera, gjerstt u hë lim on në fytyrë.
Këto fjali të varura ndahen me pauza të ndjeshme dhe me presje.
2.5.4. Me po këto lidhëza dhe me foljen-kallëzues të fjalisë të varur
në lidhore mund të tregohet se veprimi i fjalisë kryesore do të zgjasë derisa të
marrë fund veprimi i fjalisë së varur. por edhe me qëllim që të kryhen ato që
thuhen atje:
Grushte më të rënda do t ’i japim armikut të pahesë. gjersa të mos.
mhetet këm bë fashisti.
3. Vendi I fja lisë s ë varur lcohore d h e rendi i gjym tyrëve
kryesore t ë saj.
Fjalia e varur kohore mund të prijë a të pasojë fjalinë kryesore ose
drejtuese ose të hyjë në mes të saj.
3.1. Vendi i fjalisë së varur kushtëzohet rëndom nga arsye të
gjymtvrëzimit aktual të periudhës.
Kur i prin krvesores. fjalia e varur ndahet me presje, ndërsa, kur
ndodhet në mes të fjalisë kryesore. vlhet midis dy presjesh; kurpason kryesoren.
nuk duhet të ndahet me shenja pikësimi. përveç ndonjë rasti të veçantë, si rasti
550 KRHU X X X I

me kur të anasjelltë dhe ai me lidhëzat gjersa, derisa, me ngjyrime rrjedhimi:

Kur liitcli dielli, një diell i fto h të i mjegulluur nga retë, hymë në
fshat. Hekuri rrihet sa është i nxehtë.
3.2. Ndërtimi i fjalisë së varur kohore ka një veçori për sa i përket
KREU XXXII
vendosjes së gjymtyrcvc kryesore: në vend të parë, mbas lidhëzës, vihet
kallëzuesi, dhe pastaj kryefjala. Ky rend është rendi i rëndomtë. Rendi i
anasjelltë, rendi kryefjalë-kallëzues, mund të kushtëzohet nga arsye të
gjymtyrëzimit aktual:
Kur karvani erdhi te sheshi i lëm enjve,fshatarët u ngritën në këmbë
dhe iu afruan. Këtë mendonte Mehmeti, kur djali qëndroi, m e vetullat vrenjtur, PERIUDHA ME FJALI T l ¥ A R U 1 M Ë N Y R O iE
para X hel Bregut. Kur babai m ori udhën p ë r n ë haur të shihte qetë, unë i
mbajta këmbët.

1. P e riu d h ë m e fjali t ë v a ru r m ënyrore është ajo periudhë në të

cilën fjalia e varur tregon mënyrën e kryerjes së një veprimi a të paraqitjes së
një fakti të shprehur në fjalinë nga e cila varet. Ajo e karakterizon veprimin
nga pikëpamja e mënyrës së shtjellimit të tij. kryen në periudhë të njëjtin
funksion që kryen në tjali rrethanori i niënyrës:
Arben, li duhet të bësh si tëthem unë. Por. p ërfa t të keq. nuk ndodhi
ashtu si dëshironte ajo.
Periudha me fjali të varur mënvrore është e afërt me disa kategori të
periudhës me fjali të varur krahasore. Veç kësaj, fjalitë e mënyrës dhe të
krahasimit lidhen me fjalinë nga e cila varen, me të njëjtat lidhëza e lokucione
lidhëzore (këto të fundit përdorin edhe disa lidhëza të tjera të veçanta). Prandaj
ka gramatika që i vështrojnë së bashku fjalitë e mënyrës e të krahasimit nën
emërtimin qoftë të mënyrës. qoftë të krahasimit.
Fjalia e varur mënyrore. në shumicën e rasteve. i refërohet gjithë
tjalisë nga e cila varet, por në raste të veçanta ajo mund t'i referohet edhe një
ajymtyre të fjalisë drejtuesë të shprehur me një mbiemër ose me një ndajfolje.
Plaku bëri si (leshi vetë. Ta duash dhe tu nderosh ashtu si të ka hije.
Ngadalë. si digjet fitili i shttar i kandilit n ë errësirë, u shtian edhe sytë e saj.
Ne do të hëjmëfshatin tonë ië qeshur e të gëzuar. si s ’ka qenë kurrë ndonjëherë
tjetër.

2. Fjalia mënvrore bashkohet me fjalinë nga varet me anë të lidhëzave

e të lokucioneve lidhëzore si. siç. ashtu si, ashtu siç, kështu si, sikvr, sikurse.
552 KK) l \ \ \ l
ashtu sikurse. sikimciër. sikurtdërsc, ashtu siktmdër.
Më të përdorurat janë: si, siç. ashtu si. ushtu siç. sikur. Të tjerat kanë
përdorim më të kuftzuar.
Veçori e lidhëzave të mënvrës si edhe e lidhëzave të krahasimit është
se ato, përveç siç dhe ushtu siç përdoren jo vetëm për të lidhur fjali të varura
me fjali të tjera. po edhe për të lidhur gjymtyrë fjalie. çka nuk ndodh rne
lidhëzat e tjera nënrenditëse.
Fjalitë e ndërtuara me llojet e ndryshme të lidhëzave mënyrore më
tepër dallohen ndërmjet tvre për nga shkalla dhe sfera.e përdorimit.
2.1. Fjalitë me lidhëzën sikur, të cilat e tregojnë mënyrën e shtjellimit •
të veprimit të fjalisë drejtuese me anë të një krahasimi me një veprim të
supozuar:
Zentra i rrihte sikitr kërknnte të dilte nga gjoksi. Rrinte i heshtur dhe
mundohej të tregohej i qete. sikur aq i hënte.
Fjalitë mënyrore me lidhëzën sikur ndërtohen me mënyrën dëftore
dhe lidhore. ndryshe nga fjalitë kushtore me këtë lidhëz që ndërtohen vetëm
me mënyrën lidhore.
,2. Fjalitë mënyrore tië përgjithësi përdoren pa fjalëtë bashkëlidhura
(korrelative). Ato që ndërtohen me lokucionet ashitt si. ashm siç. kështu si.
ashnt sikurse kanë qenë të bashkëlidhura por sot ndajfoljet ushtu. kështu janë
bashkuar nga ana intonacionore me lidhëzat që i pasojnë. dhe përgjithësisht
kanë formuar me to lokucione lidhëzore. Kështtt. zakonisht elementi i parë.
ndajfolja. nuk është më gjymtyrë e fjalisë drejtuese. por pjesë përbërëse e
mjetit lidhëz që shkon me fjalinë e varur mënyrore.
Megjithatë. ka raste kur fjalia e varur mënyrore është e tipit të
bashkëlidhur. ka si korrelat në fjalinë drejtuese ndajfoljet ashtu. këshitt:
f 'ërtet ashtu u hë. si na thoshe, ntoj Dritë. - Kështu është. si them i
ne dhe jo si thoni ju.
N'ë këto raste fjalët e bashkëlidhura a s h t u , k ë s h tu tregojnë mënyrën
e realizimit të veprimit të fjalisë drejtuese në një formë shumë të përajithshme
e të papërcaktuar, prandaj përmbajtja konkrete e tyre shtjellohet me anë të një
fjalie mënyrore. Në mjaft raste të tjera tjalitë pa fjalë korrelative mund të
pranojnë një fjalë të tillë. pra janë potencialisht korrelative: Beru si m ë the:
A shtn hëra, si m ë the.
Ndajfoljet a.shtu. kështu. kur fjalitë mënyrore vendosen përpara fjalisë
drejtuese. mund të përsëriten duke rimarrë përmbajtjen e tjalisë së varur:
A shtu si erdhën, ashut u zhditkën. A sh tu si ju kujtonja, ashtu ju
gjeta. slërnipër lë thjeshte lë një raee të vjetër e hujare. trinut dhe besnikc të
PI KH DIIA Ml' I .IAI I 1) VAKI :R Ml':\ \ K O R F 553
patronditur të vendit tuaj. A shtu siç e kishin dëgjuar, ashtu doli.
3. Fjalitë mënvrore shpesh tregojnë se një veprim i caktuarrealizohet
në përshtatje me një mendim. me një thënie. me një zakon ose sipas dëshirës.
porosisë a urdhërit të dikujt.
3.1. Në këto raste si kallëzues të ijalive mënyrore dalin folje e
lokucione foljore që tregojnë sidomos të menduar. të thënë. dëshirë a vullnet
etj.: mendoj. them. dëshiroj. dttu. pprosit. urdhëroj. kam zakon etj.
Kungttlleshka qeshi ashtu siç e kislt zakon. Merre si të duash, po kjo
është e vertete. Por. ne qofte se jtt nuk dëshironi. utëherë le të bëhcl si thoni
ju . Siiloqoftë, plani do 17 tlilte siç e kish m enduar. Le të bëhet siç thotë rinia.
Ajo bën siç e porosit Muji. Le të thonë si të duan. Bëj si të të urdhërojë zemra
3.2. Janë shunlë të rëndomta ndërtimet me foljen pavetore duhet të
prirë nga lidhëza st që tregojnë nëse është krver ose jo në përshtatje me kërkesat
e duhura veprimi i fjalisë drejtuese.
Llogana shume here nuk jepet si duhet, nttk kcrkohet si duhet, pasi
nttk kuptohen si duhet detyrut e gjithëseciht.
Kur ndërtimi si duhet paraqitet i pazgjeruar me gjymtyrë të tjera. ka
marrë formën e një shprehjeje të ngurosur me kuptimin e një rrethanori të
mënyrës. prandaj mund të trajtohet si i tillë dhe jo si fjali mënyrore. Fjalitë
mënyrore me si janë mjaft të përhapura në gjuhën popullore dhe përdoren
shpesh dhe në-proverba':
S i hëfsh, gjeç: si shtrofsh, gjeç. Mbillet fara si të je të aru.
4. Kallëzuesi i fjaiive të varura mënyrore mund tëshprehetm e forma
të ndryshme:
4.1. Fjalitëmënyrore e kanë foljen-kallëzues përgjithësisbt në mënyrat
dëftore, lidhore dhe dëshirore:
Mos më thcnçi'n Malo, po s 'u hë kështu si them unë! Ashtu si erdltën,
ashtu tt zhdttkën Merre si të duash, po kjo është e vërtetë. i ' bë vërtet ashtu si
i kish th ën ë q ë n ëfillim ai partizani hundëshqiponjë. Ajo tmk ishte shumë e
shkathët. si ia donte zemra tetos. U bëf 'të si të dëshiroftë zemra.
4.2. Sinonimike me fjalitë e varura të mënyrës janë edhe disa ndëitime
me përcjellore e me formën e pashtjelluar mohore:
Këto prohleme ne c/o t 7 zgjidhim dttke zgjeruar e sltumëfisliuar
prodhim et dhe duke ecur në rrugën e mekanizmit sa më të m adh të proçeseve
të p u n ës si n ë industri, edlte n ë bujqësi. \ jerttt nte paterica. pu u m enduar
fa re , pergjig/et nte plot gojen Pa i ktliyer përshëndetjen askujt...Shkoi e u
554 K R EU X X X II
shtri në dhomën ku do të kalonte natën.
4.3.Ndërtimet me forma të pashtjelluara që tregojnë mënyrën e
realizimit të veprimit, mund të marrin përpara pjesëzën si, e cila ijep ndërtimit
një farë kuptimi hipotetik:
Një copë herë ajo nuk flinte, pastaj shtonte Si duke fo lu r m e vete të
saj.
5. Rendi i fjalive në këtë periudhë dhe i gjymtyrëve në fjalinë e varur
mënyrore është i kushtëzuar më së forti nga perspektiva funksionale e thënies.
5.1 Fjalia mënyrore mund të vendoset para fjalisë drejtuese, pas saj
dhe rrallë mund të futet në mes. Vendi më i zakonshëm i saj është pas fjalisë
drejtuese:
S i të ishin m arrë vesls n ë mes tyre, lëshuan armët dhe u rrokullisën
mbi lëndinë. Por, në qoftë se ju nuk dëshironi, le të bëhet si thoniju . Ato, si të
shohin, bëjnë.
5.2. Për sa i përket rendit të gjymtyrëve kryesore, te fjalitë mënyrore
në përgjithësi kallëzuesi vjen para kryefjalës. Kjo bëhet e domosdoshme, sepse
shumica e lidhëzave që përdoren për të ndërtuar fjalitë mënyrore e sidomos
siç dhe ashtu siç kërkojnë të ndiqen nga kallëzuesi:
Vallë a do të ishte burri i saj ashtu siç e kislt ëndërruar ajo, i mirë,
i dashur, i sjellshëm e punëtor. Më n ë fu n d gjithçka kishte ndodhur siç kishte
dashur ai. Do ta them ashtu siç e kuptoj unë.
KREU xxxin
P E iitJD H A ME FJALI TË VARUR QËLLIMORE
1. Periudhë me fjali të varur qëllimore është ajo periudhë në të cilën
fjalia e varur tregon qëllimin për të cilin kryhet veprimi i shprehur në fjalinë
drejtuese, atë që synohet të arrihet nëpërmjet këtij veprimi:
Nga qytete e fshatra të largëta turma të mëdha djemsh e vajzash
m arshonin ditë e natë më këmbë që të venin n ë vendin ku kish rënë shoqja e
tyre e rinisë.
Fjalia e varur qëllimore përmban një pasojë të synuar, një rezultat që
kërkohet të arrihet përgjithësisht në mënyrë të vetëdijshme, prandaj, zakonisht
fjalia drejtuese ka si kallëzues një folje që shënon një veprim. Fjalitë që kanë
si kallëzues një folje që tregon gjendje ose ekzistencë, në raste të rralla mund
të marrin fjali të varura qëllimore.
2. Fjalia e varur qëllimore i referohet zakonisht gjithë fjalisë prej së
cilës varet. Ajo lidhet me të me lidhëzën që, me lokucionet lidhëzore me qëllim
që, në mënyrë që ose bashkohet me të drejtpërdrejt, pa lidhëz.
2.1. Lidhëzagë është lidhëza kryësore e qëllimit; shpreh marrëdhënie
qëllimore në një trajtë më të përgjithshme dhe përdoret dendur në të gjitha
stilet e gjuhës:
Q ë të m o s i prishnitt qetësinë plakut, edhe anekdotat i tregonin me
zë të ulët dhe qeshnin mbyturazi. Ne erdhëm me elektricistin Pjetër, që tok të
liilhim kullë m ë kullë tela, që vjershat t ’i dërgosh në tela nesër m e lajm et e
gazetës, Gjela.
Përgjithësisht fjalia qëllimore e ka foljen kallëzues a këpujë në

556 kRI : l XXXIII
mënv rën lidhore. Viera e që-së si lidhëz qëllimore përcaktohet nga brendia e
fjalisë. ku peshën krvesore e mban trajta foljore e mënyrës lidhore. Prandaj
dhe prania e kësaj lidhëze në periudhat rne tjali qëllimore nuk është gjithmonë
e domosdoshme. Përdorimi i saj është i domosdoshëm. kur fjalia e varur
qëllimore i prin tjalisë kryesore. ndërsa. kur vjen pas. mund të ndërtohet edhe
pa lidhëz:
Që të arrije majën e kullës ku ishle kundënijrori nuk duheshin më
tepër se dy ininiiici Sliokëi e mi kishin shkuar 17 hënin një vizitë habait, që ish
shlruar në spiia/.
2.2. Në ndërtimet me mënyrën lidhore pa lidhëz. tjalia drejtuese dhe
tjalia e vartir qëllimore janë të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën. lexohen pa
pauzë midis tyre dhe. të shumtën e herës. të dy veprimet i referohen së njëjtës
kryetjalë të shprehur në fjalinë drejtuese. Gjenden shpesh në periudhat në të
cilat fjalia drejtuese ka si kallëzues folje jo kalimtare të tilla. si përpit/em.
onatein.iiiiindoheiii. kuptimi i të cila\e konkretizohet nga folja në mënyrën
lidltore që vjen pas ty re. dhe shpreh qëllimin e përpjekjes. orvatjes. mundimit
etj.. ose folje jokalimtare që tregojnë lëvizje:
D he ai. p ë n n e s agonisë. p ërptq ej të n grin te ilorën, donle lë
pershëndesle, por dora s 'i bindej më. Ai nyrili për lë fiindil herë kokën, u
nutnduu të vinte tiorën në brez për le marrë revo/verin, por krahu iu këput
dhe ra p a ftiq i në dyshme
(). Mitjo, iinë s 'kain ardlnir ië ha e tëpi, s 'kain ardhur të heq mërzinë,
po kam ardhur të të sjeli një am anet që më ka lënë y i vëlla. Sjerëzit vraponin
të zinin venil n ë makinë.
Shënim. Kur tjalia qëllimore varet nga n jë fol je në mënyrën
urdhërore. përdoret vetëm ndërtimi me lidhëzën që ose pa të. nuk
përdoren lidhëzat e tjera qëllimore:
Pitno që të mos mërilliislt! - e këshil/oi Perlati. S a Irego që të
shpëtosh eillie ti, edhe ne. Mirë thoië Flutitra. vëre gjënë në vend tu
gjesh nte .yv mbyltur.
2.3. Lokucioni lidhëzor me qëllim që nga vetë përbërja e tij leksikore
e ka të spikatur kuptimin e qëllimit. Prandaj fjalitë e ndërtuara me këtë lokucion
shprehin marrëdhënie të pastra qëllimore. pa ngjyrime të tjera kuptimesh . ato
e kanë më të theksuar karakterin e vetëdijshëm. të paramenduar të qëllimit që
synohet të arrihet. Këto fjali i përkasin gjuhës letrare. stilit publicistiko-
FI R I l ;[)lI \ Ml l-MAl.l 11 V \ R l R OIM.I.iMORI 557
shkencor. por kanë filluar të shtrihen edhe në letërsinë artistike.
Përmhi varr kish vendosur ketë vepër të dorës sc vet. m e qëllim q ë të
shërbente si një slienjë e dashurisë' qe nuk vdes kurrë.
2.4. Lokucioni lidhëzor në /nenyrë që, ashtu si lokucioni me qëllim
që. është veçori e gjuhës letrare. Edhe ai përdoret kryesisht në stilin publieistiko-
shkencor. por është shtrirë mjaft edhe në stilin e letërsisë artistike. Ndryshe
nga lokucioni me qëllim qe, lokucioni në /iiënyrë që e pasuron fjalinë me
ngjyrime mënyrore e rrjedhimore. Fjalitë e iidhtira me lokucionin në mënyrë
që shprehin marrëdhënie qëllimore kur nuk kanë modalitet të realitetit. Në
këtë rast ato shprehin një pasojë të synuar:
Ata ikën lë zemëruar duke eeur mes për mes këshljellës, n ë ntënyrë
që popu/li të shilite veshjet e tyre të shtrenjta. Propagandën Oemali kërkon
ta shoqërojë me aksione revohicionare. n ë niënyrë që teoria t ’u përgjigjet
nevojave të praktikës së luftës.
Në shumë raste. fjalitë me lokucion në mënyrë që shprehin thjesht
qëllint pa ngjyrime të mënyrës a të rrjedhimit. d.m.th. janë të njëvlershme me
fjalitë me lokucion me qëllim që. i cili. në të tilla raste. do të ishte më i
pëlqyeshëm:
Shqiptarël e kishinprishur velë ijësjellësin. sepse kishinfrikë se mos
ujësjellësi zhuloltej dhe zhuliini i lij inhahej ifshehtë. në niënyrë që në ujin që
ka/onte nëpër lë, të hidliej lielnt. Rrethel demokralike lë palriolëve shqiptarë
kërkonin që ië nxirreshin inësime nga e kaluara, në ntënyrë që lëvizja
kombëtare të viltej ntbi bazu ntë të qëndrueslinte.
3. Kallëzuesit e fjalisë kryesore dhe të fjalisë së varur qëllimore
shprehen me forma të caktuara mënyrore.
3.1. Të gjitha fjalitë e varura qëllimore. si u tha më sipër. e kanë
foljen -kallëzues në mënyrën lidhore. Në këto fjali. që nuk shprehin një veprim
real. por një veprim të synuar. të dëshiruar. mënvra lidhore përdoret me vlerën
e saj të mirëfilltë. Ajo përdoret zakonisht në të tashmen dhe në të pakryerën.
Përdoret në të taslnnen. kur realizimi i qëllimit. lidhur me çastin e ligjërimit. i
përket së ardhmes. përdoret në të pakryerën. kur realizmi i qëllimit i përket së
shkuarës:
Duhet lë shkrihemi në punë që këta kalam aj dhe gjithë kaiamajtë e
botës të mos njohin nijeriniin që njoha unë'. Të gjiihë heshiën që të dëgjonin
fjalën e tij.
3.2. Në një periudhë me fjali të varurqëllimore fjalia drejtuese mund
ta ketë foljen-kallë/ues në çdo mënvrë dhe kolië. l.idhur me fjalinë drejtuese.
558 K REU X X X III
fjalia qëllimore tregon gjithmonë paskohësi.
3.3. Si fjali qëllimore merren edhe ndërtimet me trajtën epaskajores
kur kjo ka kryefjalë të ndryshme nga ajo e fjalisë drejtuese. Ndërtime të tilla
janë të rralla, takohen kryesisht me paskajore në trajtën pësore:
Çelebiu e kuptoi që pashai ishte brenda, p o r drita qe maskuar p ë r të
mos u dalluar çadra. Kjo ishte e domosdoshme p ë r të mos u përhapur në
ushtri paniku i murtajës.
Kur veprimi i shprehur nga paskajorja dhe veprimi i foljes drejtuese
i referohen të njëjtit subjekt atëherë kryefjala shprehet me foljen drejtuese,
por në ndonjë rast shprehet edhe me paskajoren dhe rimerret me një përemër
në foljen drejtuese. Për të qenë i qartë teksti, ai duhet të ndërtohet në mënyrë
të tillë që të je të i kuptueshëm për nxënësin dhe studentin.
Janë funksionalisht sinonime me fjalitë e varura qëllimore edhe
ndërtime të tjera me paskajore, të cilat edhe pse kanë kryefjalë me atë të foljes
drejtuese, janë të zgjeruara me gjymtyrë të dyta. Ndërtime të tilla janë me
përdorim të dendur:
Ata studiojnë ditë e natë metodat që duhen përdorur p ë r të m bajtur
qetësinë n ë perandorinë e madhe.
Ndërtimi me paskajore të zgjeruar me gjymtyrë të tjera është
funksionalisht sinonimik me një fjali qëllimore, kur paskajorja varet nga një
folje; ndërsa kur. varet nga një emër foljor ose jofoljor si përpjekje, punë etj.
shpreh marrëdhënie përcaktore me ngjyrim qëllimor, karakterizon një send
konkret ose abstrakt nga pikëpamja e qëllimit a e destinacionit të tij.
Përpjekjet p ë r të rinuar vendin tonë, nuk ja n ë detyrë vetëm e disa
artistëve dhe shkrimtarëve.
4. Në periudhën me fjali qëllimore mohuese, për të treguar se realizimi
i një veprimi ka për qëllim mosrealizimin e një veprimi tjetër, ndalimin e tij,
përdoret në fjalinë e varur pas pjesëzës të të lidhores pjesëza mohuese mos:
Shumë herë do të ngrihemi si sonte, të lodhur, p a gjumë e me këmbë
të vrara p ë r t ’u vënë shpatullat maleve tona që armiku të mos kapërcejë, që
armiku të m os shuajë asnjë shkëndijë të y a rrit të madh të lirisë. Dritani
luftonte me heshtjen që të mos i hum biste f illi i bisedës.
N ë të tilla raste, me ndonjë ngjyrim shkakor ose rrjedhimor, dalin
edhe fjali të ndërtuara me lidhëzën se të ndjekur nga pjesëza mohuese mos;
trajta e lidhores del pa pjesëzën karakteristike të saj të. Lidhëza se mund edhe
të mungojë, sidomos në gjuhën e bisedës:
Kryetari druhet të mburrë brigadën e Agimes se mos (që të mos, nga
P E R IU D H A M E FJALl TË V A R U R Q Ë L L IM O R E 559
frika se mos) thonë bota se i mban hatrin së bijës. Vështroi me bisht të syrit
mos gjente ndonjë shteg.
Kur duhet të mohohet një qëllim dhe të pohohet një qëllim tjetër,
përdoret ndërtimi me lokucionin lidhëzor j o që...por që...
Jua tregova me hollësira jo që të mburrem e t ’j u tregoj sa e pasur
jam, p o që të kuptoni se s 'kam pasur faj.
Shënim. Ndonjëherë mohohet një shkak i veprimit të fjalisë kryesore
dhe pohohet qëllimi i tij. Në raste të tilla periudha del me lokucionin
jo se ... por që...Bashkërenditen kështu me marrëdhënie kundërshtore
një fjali shkakore dhe një fjali qëllimore:
Por ai nuk qeshi jo se ish dërrmuar nga lodhja, p o që t ’ije p te të
kuptonte se letra që i dërgonte s ’kishte lajme të mira.
5. Përpara kallëzuesit të fjalive qëllimore mund të vendosen pjesëzat
gjoja, si, vetëm, vetëm e vetëm, vetëm sa, sa, pikërisht e ndonjë tjetër, të cilat
i japin fjalisë ngjyrime kuptimore të ndryshme saktësuese e modale.
5.1. Kur prihet nga pjesëza gjoja, fjalia qëllimore shpreh një qëllim
jo të vërtetë:
Ai priti disa ja v ë me gjak të ngrirë e një ditë vajti në zyrë gjoja që ta
p y estep ër diçka që s ’kish të bënte fare me këtë punë. Çdo ditë vinte atje gjoja
që të kontrollonte punim et, p o në të vërtetë numëronte metrat e shkëmbit që
kishin mbetur p a u çarë.
5.2. Në ndërtimet me paskajore përdoret pjesëza si për të treguar një
qëllim të supozuar a të përafërt:
Eshtë njeri me orë, - qeshi djali, si p ë r të justifikuar të motrën.
Flokëverdhi, si p ë r t ’i shpëtuar vështrimit tësa j, rrëmoi në bohçe, nxori një
bustinë dhe e vuri në kokë.
6. Në disa raste, fjalisë qëllimore i është zbehur kuptimi i qëllimit
dhe ajo është kthyer në një fjali të ndërmjetme:
Q ë të mos e lium basfillin, çështjen e kam këtu. Q ë t ’i biem shkurt,
duhet të themi se me shtetëzimin e tërë pasurisë së Fëstekëve, në shtëpinë e
tyre u vendos qetësia.
1. Në një periudhë me fjali të varur qëllimore mund të mbishtrohet
edhe ngjyrimi kuptimor i shkakut a i rrjedhimit.
7.1. Mund të marrin edhe kuptim shkakor fjalitë qëllimore me
560 KRI-.t' X X X III
lidhëzën c/e, si një lidhëz sluimë e përgjithshme dhe e shumëvlershme. Ka
raste kur qëllitni i kryerjes së veprimit të tjalisë drejtuese është edhe motivim
i këtij veprimi:
Mirepo, pas vdekjes së vëilail as e ëma imk rrojli shumë dhe ndoshta
hëri mirë c/ë vdic/. (jë të m os shikonte m e sytë e saj se si u katandis i hiri.
7.2. Marrin kuptim qëllimor pranë kuptimit shkakor edhe fjalitë me
lokucion nga frik a se. Ndërtimi i këtij lokucioni vetëm me mënyrën lidhore.
për pasojë. mungesa e modalitetit real të tjalisë. janë veçori të fjalisë qëllimore.
por përbërja dhe vlera semantike e lokucionit i jep fjalisë që hdërtohet me të.
edlie kuptim shkakor. Fjalitë e varura me lokucion nga frika se janë të afërta
me fjalitë qëllimore mohuese. Ato shprehin një veprim që dëshirohet të
mënjanohet:
/ merrle me të shpejte nga dyshemeja. u hidhte një sy fluiurimthi dhe
pastaj i yriste cihe i hënte cope e çikë nga frika se mos ia jijenin (krahaso:... i
hente eopë e çikë c/ë të mos ia gjenin).
7.3. Marrin ngjyrim rrjedhimi fjalitë qëllimore me lidhëzën c/ë dhe
me lokucion Iidhëzor në mënyrë c/ë, sidomos kur Ijalia drejtuese pas kallëzuesit
ka ndonjë gjymtx rë të shprehur me ndajfolje mënyrore, sasie ose me mbiemër:
Fjaiët cliihet t 'i thuash shkoc/ur që të kuptohen. Mendonte t 'i ihoshte
ea jjalë ië hukura që t ’i rrëmhente zemrën. Ai doli le dritarja e ngushtë e
kullës dhe pa si po vinin grumhuj-grumhuj të veshur me lë zeza. ngada/ë. në
m ënyrë që, sipas zakonit, të arrinin n ë shtëpinë e të vdekurit hashkë m e
muzgun.
7.4. Në disa raste fjalia e varur mund të shprehë objektin e një urdhëri.
porosie. që është njëkohësisht edhe qëllimi i tij: atëherë kemi të bëjmë me
fjali të varur kundrinore me ngjyrime qëliimore:
Të kesh kujdes që të mos sholtë e të mos diktojë njeri,- urdhëroi ajo.
Shënim. Disa herë marrëdhënie qëllimore mund të shprehen edhe
në një periudhë me bashkërenditje këpujore ose me bashkim asindetik;
foljet-kallëzues të të dyja fjalive janë më të shumtën në mënyrën
urdhërore: nga ana semantike e para tregon lëvizje:
Shkoni u thoni në kuzjiinë. Po s inë he.sove. ngreu dëgjo ç 'lhonë në
jshat. Shko e thirre.
8. Në përgjithësi. tjalitë qëllimore nuind të vendosen para. pas ose
në mes të fjalisë drejtuese. Megjithatë ka disa kufizime strukturore dhe
kuptimore.
PERJUDHA ME FJA LI T Ë V A R U R Q Ë L L I M O R E 561
8.1. Fjalitë qëllimore me lidhëzën që e me lokucion llidhëzor me
qëllim që dhe ndërtimet sinonimike me paskajore nuk kanë ndonjë kufizim
strukturor; ato i pranojnë të tri pozicionet e mundshme.
8.1.1. Kur pikësynimi i folësit është që të tërheqë vëmendjen te qëllimi
që kërkohet të arrihet, fjalia qëllimore vendoset para fjalisë drejtuese: Me
qëllim që të sigmonte ndikimin e vet në lindje, qeveria cariste synonte
copëtimin e Perandorisë Osmane. P ë rfia humhur gjurm ët kësaj bisede, i tha
Kristinës të sillte kafetë.
8.1.2. Fjalia qëllimore vendoset në mes të fjalisë drejtuese, kur
përmbajtja e saj duhet nxjerrë në pah në njëfarë mënyre, por njëkohësisht
duhet të theksohet ndonjë gjymtyrë e fjalisë kryesore, e cila vihet edhe para
saj:
Për këtë arsye Sulltani, me qëllim që ta largonte personalitetin e
rrezJkshëm nga kryeqyteti, e emëroi atë guvernator në Tripoli.
Ndonjëherë ndërvendosja e fjalisë së varur qëllimore ose e ndërtimit
sinonimik paskajor mund të përcaktohet nga përbërja e strukturës e periudhës
në tërësi.
8.1.3. Kurqëliimi shërben vetëm si rrethanë sqaruese e asaj që thuhet
në fjalinë drejtuese, fjalia qëllimore vendoset pas:
Dhe të gjithë kishin një dëshirë ta ndihmonin që të mos binte në
duart e xhandarmërisë. Nga ana tjetër, Qemalipunonte me masën e studentëve
shqiptarë, me qëilim që f i përgatiste për luftën që po vinte. Djali shtrëngoi
gojën me dorë për të m bajtur të qeshurit.
8.2. Fjalitë qëllimore pa lidhëz, me foljen-kallëzues në mënyrën
lidhore, fjalitë qëllimore me lokucionin lidhëzor në mënyrë që dhe të gjitha
fjalitë qëllimore që varen nga forma foljore të pashtjelluara, vendosen
rregullisht pas fjalisë drejtuese:
Tani çështja e bashkimit ka gjetur një shtrat ideor të shëndoshë dhe
ai lufton tëjapë me gjithë shpirt kontrihuiin e vet. Agimi ndalej herëpas herë
e shikonte prapa, në mënyrë që të mos iargohej shumë nga të tjerët. U ngrit
nga vendi ku qe ulur, dhe lëvizi duke përplasur këmbët që f i ngroheshin.
8.3. Kur fjalia e varur qëllimore vendoset para fjalisë drejtuese ose
në mes të saj, krijohet një pauzë e ndjeshme, prandaj në të shkruar ndahet me
presje:
Që të arrije majën e kullës, ku ishte kundërajrori, nuk duheshin më
tepër se dy minuta. Oeveria italiane, me qëilim q ë f i realizonte m ëleh të këto
plane grabitqare ndaj Shqipërisë, i shtoi orvatjel për të përçarë lëvizjen
kombëtare shqiptare.
562 KREU XXXIII

Zakonisht ndahen me presje, edhe kur vijnë pas fjalisë drejtuese,

Qalitë qëilimore me iokucionet me qëllim që dhe në mënyrë që:
Doii në rrugë, nga do të v'min anëtarët e komisionit të Reformës
Agrare, m e qëllirn q ë i’ip riste aty ku fillonin kufijtë e fsh a tit të tij.
Nuk ndahen me presje Çalitë qëllimore të ndërtuara me mënyrën KREU X XX IV
lidhore pa lidhëz dhe, zakonisht, ndërtimet me formën e paskajores, kur
vendosen pas:
Pushkën na e kanë dhënë ië mbrojm ë Atdheun.
Fjaiitë qëiiimore me lidhëzën që, kurvendosen pas fjaiisë drejtuese,
inë shpesh nuk ndahen me presje, sidomos kurvijnë menjëherë pas kallëzuesit, PERIUDHA ME F M U f I WJ4RUR SHKAKORE
por, në mjaft raste, kur fjalia drejtuese është e gjatë, ndahen me presje:
Duhet të guxosh që të m os kesh frikë. Ti rri rojë gjithë natën në
dhomën e heshtur, që drita të m os ndërpritet kurrë, q ë errësira të m os arrijë
ku rrë te njerëzit. 1. Periudhë m e fjali t ë varur shkakore quhet ajo periudhë që
shpreh marrëdhënie shkak-pasojë, tregon shkakun ose arsyen e asaj që thuhet
në Çalinë drejtuese d.m.th. vë në dukje lidhjen shkakore midis fjalive.
(-Po ti Nasho, - i tha Miti, - pse na ndihmon ne?) - Unë jit ndihmoj,
se ju je n i trima.
Fjalitë e varura shkakore bashkohen me kryesoren me anën e
lidhëzave dhe lokucioneve lidhëzore të shkakut të cilat nga vlera e tyre e
përgjithshme mund të ndahen në tri grupe. 1) lidhëza e lokucioneve lidhëzore
konstatuese të shkakut si: se, pse, sepse, ngaqë, ngase, nga shkaku se, nga
shkaku që, p ë r shkak se, p ë r arsye se, me pretekst se, nga frik a se mos:
2) lidhëza e lokucione lidhëzore motivuese, arsyetuese si meqë, meqënëse,
meqënëqë, duke qënë se, duke qënë që, përderisa, 3) lidhëza e lokucione kohore
si: kur, tek, si, mbasi, pasiposa, sapo gjersa, derisa, sakohë që, tani që sot që,
qëkur qëkurse, qysh se, mund të përdoren edhe lidhëza krahasore që
funksionojnë si lidhëzashkakore arsyetuese: siç, si, si...që, dhe q ë kur arsyeton
deklaratën ose pyetjen e paraqitur në fjalinë kryesore.
Periudha me Çali të varur shkakore ngërthen dy nëntipa kryesorë: 1.
periudhën me fjali shkakore konstatuese 2 . periudhën me fjali shkakore
arsyetuese:

2. Periudha m e fjali shkakore kon statu ese.

Këto periudha ngërthejnë disa lloje që dallohen
2.1. me mjetet e lidhjes dhe
 PERJUDHA ME FJALI TË V ARUR SHKAKORE 565
564 K R E U X X X IV

i rremë dhe në raste të tjera të vihet në dukje se ai fakt është pjesërisht shkak
2.2. nga ngjyrime kuptimore m ë të veçanta.
për atë që thuhet në fjalinë kryesore.
2.1.1. Nga lidhëzat më e përdorshme është lidhëza se. Kjo lidhëz
2.2.1. Në stilin publicistiko-shkencor të gjuhës letrare, kur theksohet
tregon në mënyrën më të përgjithshme shkakun i cili mund të marrë ngjyrime
një fakt si shkak, përdoret pjesëza përforcuese pikërisht:
të ndryshme në sajë të bashkëlidhjes së brendive të fjalive. Kështu, mund të
E kryeja çdo gjë me kënaqësi të madhe, pikërish t sepse e m baja të
tregohet një shkak i afërt, i drejtpërdrejtë, atëherë përgjigjemi për pyetjen mbi
fsh eh të interesimin tim.
shkakun, ose mund të motivohet një përfundim a një hamendje, një pyetje një
2.2.2. Te ndërtimet me pjesëzën pikërisht theksimi i shkakut ka më
nxitje (urdhër a lejim) një thënie e kushtëzuar; mund të arsyetohet përmendja
tepër një karakter intelektual, kurse te ndërtimet me lidhëzat se, sepsë (kur
e ndonjë fjale a shprehjeje etj.:
janë para ose pas fjalisë kryesore nëpërmjet korrelatave të këtyre lidhëzave
- E lëvdoj se është tam am burrë, - mburrej gjyshja. Në kohët e vjetra
shkakore - ndajfoljeve andaj, prandaj, - ose të lidhëzës së përbërë se..., pa...,
principata e Aranitëve zgjatej gjer brenda në Maqedoni, se n ë shekullin e
fjalitë e varura marrin një theksim të shkakut më së forti me karakter afektiv,
trem bëdhjetë përm en det n jë Komnen shqiptar kryezot i Prespës. Po kush
shpeshherë kur paraqitet vërejtje ndaj një fakti të parashtruar si shkak nga
je n i ju, mor se n u k ju njoh? - Shkojmë, Vathi, se p o ngryset. - Ktheu në
bashkëfolësi:
shtëpi, se ashtu është puna, e këshilloi me të urtë kryetari. - Dale, se s ’ka
Prandaj, dhe a i e mbylli këtu komitin, sepse këtu rrallë e tek hynin
mbaruar. - Të vish medoemos, se ndryshe m ë m betet qejfi.
njerëz të huaj. - Ki besim tek ne. - S e pata besim p a ,ju hapa zemrën.
2.1.2. Fjalitë shkakore me lidhëzat ngaqë, ngase kanë si ngjyrim
2.2.3. Në raste të tjera mund të theksohet pohimi i një fakti si shkak
tregimin e shkakut si pikënisje a si veprues, janë stiiistikisht asnjanëse, kurse
i vetëm për atë që thuhet në kryesoren. Një fakt mund të theksohet si shkaku
lokucionet lidhëzore nga shkaku që, nga shkaku se, p ë r shkak se dhe për
i vetëm për një fakt tjetër duke përdorur para lidhëzës shkakore pjesëzën
arsye se, duke pasur në përbërjen e tyre fjalën shkak, tregojnë mërrëdhënie
kufizuese vetëm ose vetëm e vetëm:
thjesht shkakore dhe përdoren sidomos në shkrime të stilit publicistiko-
Nuk i pëlqente, vetëm sepse nuk i shkonte p a s fialës.
shkencor:
Kuptimi i pjesëzës kufizuese dhe vendi i së varurës pas kryesores
Sytë i ishin skuqur, ngaqë s ’e zinte gjumL Të gjitha këto kryengritje
krijojnë lidhje shumë të ngushtë midis fjalive; ato nuk ndahen me presje në të
dështuan, nga shkaku qësh qiptarët ishin tëpërçarë.
shkruar.
2.1.3. Lokucioni lidhëzor m e pretekst se përdoret vetëm në stilin
2.2.4. Në mjaft raste, kallëzuesi i fjalive kryesore është mohor, fjalia
publicistiko shkencor për të treguar një shkak të rremë:
shkakore me pjesëzën vetëm tregon një veprim i ciii mohohet si shkak i
Muajin e tretë, m e pretekst se lodhej shum ë nëpunë, agronomi ua
vetëm, kurse fjalia shkakore e bashkërenditur me lidhëzën kundërshtore pohon
fS krasitjen ndihm ësve të tij.
edhe një shkak tjetër. Fjalitë iidhen përkatësisht me vetëm se (vetëm pse, vetëm
2.1.4. N ë stilet e tjera të gjuhës letrare përdoren rëndom lokucionet
sepse) dhe me po edhe se:
gjoja se, gjoja sepse.
2.1.5. Edhe lokucioni lidhëzor nga fr ik a se mos mund të tregojë
Ai nuk shkruante bukur vetëm sepse i pëlqente, p o edhe se fletoret
ua jepte në vjeshtë nxënësve të klasës m ë të ulët.
shkakun si ffikë nga pasoja të padëshirueshme:
2.2.5. Përkundrazi, kur duam të theksojmë se një rrjedhim nuk është
Ata bisedonin me zë të ulët, nga frik a se mos i zgjonin fëm ijët që p o
shkaktuar nga një fakt i vetëm, por nga më shumë se një, para lidhëzës së parë
flinin.
shkakore përdoret pjesa e parë e lidhëzës së shkallëzimitjo vetëm dhe në krye
Në disa raste ky lokucion mund të ketë kuptime të tjera.
të fjalisë tjetër pjesa e dytë po (r) edhe, cila pasohet nga po ajo lidhëz shkakore
2.2. Te periudha me lidhëza shkakore konstatuese mund të shprehen
ose nga ndonjë lidhëz tjetër shkakore e njëvlershme me të:
edhe një varg ndryshimesh nëpërmjet ndonjë pjesëze, ndajfoljeje a lidhëze
Ky mosbesim ndaj Ajetit vinte jo vetëm p se ai ishte djegur disa herë
korrelative. Kështu një fakt mund të theksohet si shkak, të pohohet si i vetmi
në të kaluarën, por ed h ep ër arsye se dyshonte te çdo njeri.
shkak a të theksohet se spikat ndër shkaqet e tjera të mundshme. Gjithashtu
2.2.6. Kur një fakt, ngjarje a veprim është një shkak plotësues që i
një fakt mund të theksohet si një arsye plotësuese ose të paraqitet si një shkak
566 KREU XXXIV
shtohet një shkaku të përmendur më parë, Çalia e varur bashkohet me anën e
një iidhëze shkakore konstatuese të prirë nga pjesëza përforcuese edhe:
Bashkimi i popullit tonë është një gjë reale edhe për arsye se ai ka
tradita lufte, pu n e dhe organizimL
2.2.7. Ndër një varg faktorësh njëri prej tyre mund të jetë shkak
mbizotërues, më i rëndësishëm a më i fortë, më vendimtar se të tjerët, kjo
jepet me anën e pjesëzës përforcuese sidomos të pasuar rëndom nga lidhëza
që:
U kënaq sidomos që Alerti f o li m e aq urrejtje p ë r “grossot”.
2.2.8. Dy a më shumë fakte mund t’i kundërvihen njëri-tjetrit, një
palë si fakte që mohohen si shkak dhe pala tjetër si fakte që pohohen si shkak:
kjo shprehje me jo se, jo pse.jo sepse në krye të fjalisë që mohohet si shkak,
dhe me po (r) se, po (r) pse, po (r) sepse në krye të fjalisë që pohohet si shkak:
Drita pati më shumë sukses jo sepse recitoi m ë mirë se ti, p o sepse
vjersha e saj ishte shum ë m ë e bukur nga ajo që recitove ti. - Jua fsheha
planet e mia dhe s jua shfaqa dëshirën që kisha në zemër kaq vjet, jo se s ’j u
kisha besim, jo se s ’j u a dija shpirtin, p o r se puna duhej menduar thellë, se
duheshin gjetur mjetet, se duhej zgjedhur koha mirë.
2.2.9. Në qoftë se një fakt të paraqitur si shkak prej tjetërkujt duam ta
vëmë në dyshim a ta tregojmë si të rremë, përdorim pjesëzën modale gjoja.
Kur e ftoi Skëndërbeu të merrte pjesë në rrethimin e Beratit Moisiu
gjeti një mënyrë që të mos vinte, gjoja nga shkaku qëndodhja e tij n ë ku fi do
të ishte m ë e nevojshme.
2.2. iO. Me pjesëzën ndoshta theksojmë karakterin e pasigurtë të një
fakti që shërben si shkak:
Ai nuk i tregoi njeriu tjetër, veç zotit Bardhi, asgjë konkrete nga
përmbajtja e letrës, ndoshta se kjo ishte shum ë sekrete. Dhe të dy ishin të
gëzuar, ndoshta p ë r arsye se u dhanë fu n d telasheve tëpërgatitjes.
2.2.11. Një varg faktesh mund të bëhen shkak, duke vepruar secili
pjesërisht si shkak i pjesshëm e të gjithë së bashku të shkaktojnë rrjedhimin.
Kjo jepet paralelisht me fjali shkakore të Ijashkënënrenditura ose me fjali
shkakore dhe me rrathanorë shkaku nëpërmjet ndajfoljeve ca o se pak në krye
të tyre:
Ca se m oti u prish dhe ca sepo afrohej mbrëmja, dita u ngrys shpejt.
Ca nga era e lehtë qëfrynte, ca ngaqë kashta ishte e thatë, zjarri arriti gjer te
purteka poshtë strehëve.
P E R IU D H A ME FJALI TË VARUR SHKAKORE 567
3. Periudha m e fjali shkakore arsyefeuese
Edhe këto periudha ngërthejnë disa lioje që dallohen nga mjetet e
lidhjes dhe nga ngjyrime kuptimore të veçanta.
3.1. Fjali shkakore me iidhëza e iokucione iidhëzore arsyetuese
të shkakut. Kfito Qali shprehin një fakt real, një të vërtetë të mirënjohur, të
pranuar a të supozuar si të tillë mbi të cilën mbështetet folësi për të nxjerrë një
përfundim në kryesoren. Ky përfundim mund të jetë një deklaratë (kur është
fjali dëftore) ose një urdhër, ftesë (kur është fjaii urdhërore)
M eqë ishte dimër, ne binim herët në shtrat. M eqë hyië, rrini.
3.1.1. Fjalitë me lidhëzën m eqë përdoren rëndom në stilin e letërsisë
artistike dhe në ligjërimin e folur, kurse fjalitë shkakore me lidhëzën sinonimike
meqënëse, meqënëqëjanë karakteristikë sidomos e stiiit publicistiko-shkencor
e administrativ:
, M eqënëse ish vjeshtë, puna mbeti për verën e motit të afërm.
3.1.2. Fjalitë shkakore me lokucionin lidhëzor duke qenëse gjithashtu
i përkasin stilit publicistiko-shkencor e administrativ.
Shënim: Po kështu edhe fjalitë e shkakut me duke marrë parasysh
se, që po merr funksionin e një lokucioni lidhëzor, i përkasin kryesisht
stilit publicistiko-shkencor. Ato tregojnë edhe me vetë përbërjen
ieksikore të lokucionit lidhëzor se folësi, duke e vështruar një fakt si
shkak, nxjerr, nëpërmjet një lidhjeje të fortë iogjike, përfundimin e
shprehur në kryesoren, e cila vjen pothuajse gjithmonë pas së varurës:
Vetëm për një gjë të lutem, kushërirë! Duke m arrë parasysh se tije
m besë e Aspasisë, sa kemi thënë e fo lu r mbaji për vete e mos ia
thuaj asnjeriu.
3.1.3. N ë letërsinë artistike (sidom os në dialog) dhe në stilin
publicistiko-shkencor përdoren rëndom edhe ndërtimet me lidhëzën përderisa.
Fjalitë e varura me këtë lidhëz mbështeten mbi një shkak të pranishëm për të
nxjerrë një përfundim logjik në kryesoren; ato kanë një forcë motivuese të
theksuar:
Pa dyshim përderisa ekziston shteti, do të duhet patjetër edhe
administrata.
Shënim: Funksionalisht sinonimike me fjalitë shkakore janë
ndërtimet me formën foljore të përcjellores:
568 K R E U X X X IV
Teodor Korona Muzaka, duke mos pasur asnjë trashëgimtar, iafali
Beratin Skëndërbeut me testament. . • kuptimin e një karakteristike. Fjalia e varur ka një strukturë tipike që mund të
3.2. F jalitë shkakore me iidhëza kohore
Lidhëzat e lokucionet iidhëzore kohore mund të tregojnë edhe shkak
a motiv të veprimit, të ngjarjes a tg dukurisë së shprehur në fjalinë kryesore,
nfenast se gjejnë mbështetje në bashkëlidhjen e brëndive reale të Qalive.
Manrëdhëniet shkak-pasojë mund të dalin ose në bazë të bashkëlidhjes kohore
“i mëparshëm - i mëpasmë” (shkak -pasojë), ose të një bashkëlidhjeje më të
gjerë të njëkohësisë (kohë-kusht-shkak). Marrëdhëniet shkakore janë të qarta
sa herë që bashkëlidhja e brendive reale të fjalive arrin të prishë bashkëlidhjen
kohore që do të ekzistonte te fjalitë thjesht kohore. Me përjashtim të lidhëzave
sa dh e para se, gjithë lidhëzat e lokucionet kohore, si; kur, tek, si, mbasi, pasi,
porsa, posa, sapo, gjersa, derisa, sa kohë (që), tani që, sot që, që kur, qëkurse,
qysh se etj mund të bashkojnë fjaii shkakore.
Kuptimi më i rëndomtë shkakor i fjalive me lidhëza kohore është ai
i motivimit të thënies në fjalinë drejtuëstTMoTivimrcfël ngTbashkëM hja e
brendive reale të fjalëve, të mbështetura ose jo nga bashkëlidhja e trajtave dhe
e vlerave kohore të foljeve-kaliëzues. Përjashtim bën vetëm lidhëza pasi, mbasi
e cila mund të tregojë në fjalinë e varur të prapavendosur shpjegimin e një
fakti si shkak dhe të jetë e ndërkëmbyeshme me lidhëzat shkakore se, sepse.
(Komiteti duhet të mblidhet! - ia priti Themistokliu) Kur është me aq
ngut, do të vete t ’i thërres vetë. Gjersa e ka thëmë ai, s ’është e mundur të mos
ia dalim. Tirana do të ish me siguri më i bukuri ndër qytetet e Shqipërisë,
qëkurse e kishin bërë kryeqytet. Tatti që flqtë e tjem ishin mbamar i erdhi
doemos radha krecit.
3.3. Fjalitë s h k a k o re me lidhëzat si, siç dhe me lokucionin lidhëzor
si...që. Fjalitë e varura me lidhëzën siç (si+ç) a si (ish-lidhëz krahasore, me
vlerë të dobësuar a të shuar të krahasimit) shërbejnë për të motivuar brendinë
e fjalisë kryesore nëpërmjet një karakteristike të përmendur në to. Vendi i
fjalisë së varur është mjaft i ngulur, rëndom hyn në mes të kryesores, por
ndonjëherë edhe mund t ’i prijë:
Në ato çaste, zemërduruar siç ish, ai donte sa më pak të flitej për
punë zemre e vëllazërimi. Xha Lumoja, i inatosur siç ishte, e tërhoqi Cen
Metën për mustaqesh.
'Lokucioni lidhëzor i përbërë si...që shërben për të motivuar veprimin
e fjalisë kryesore nëpërmjet pranisë së një vetie, tipari të shprehur me një
P E R I U D H A M E FJALI T Ë V A R U R S H K A K O R E 569
mbiemër, me një pjesore, ose një emër a togfjalësh emëror-mbiemëror me
jepet kështu: si+mbiemër ose emër+që+folja (jam dukem, hiqem, kam e ndonjë
tjetër)
Plaka e tij, siplakë që ishte, s ’p ara dëgjonte mirë nga veshët. Pamjen
e tyre të jashtme, si njeri mepërvojë që ishte në këtë art të vështirë, ai mund
të përshkruante me hollësi edhe pas një kohe të gjatë.
3.4. Fjalitë shkakore me lidhëzën që. Fjalia e varur shkakore me
lidhëzën që e prapavendosur, rrallë e ndërvendosur, është e lidhur shumë
ngushtë me fjalinë drejtuese ashtu si fjalia kundrinore e prapavendosur, nga e
ka origjinën: është kuptimi leksikor i një gjymtyre të fjalisë varëse (vlerësimi
i veprimit a i gjendjes, gjendja e brendshme a shprehja e saj e jashtme) ai që i
jep kuptimin shkakor. Përdoret në të gjitha stilet.
Dallohen tre nëntipe fjalish shkakore me lidhëzën që: 1. Fjalia
shkakore e vlerësimit, 2. fjalia shkakore e gjendjes së brendshme, 3. fjalia
shkakore e shprehjes së jashtme të një gjendjeje të brendshme.
1%. 1. Fjalia shkakore e vlerësimit përmban një fakt që bëhet shkak
për vlerësimin e dhënë në fjalinë kryesore. Ky vlerësim jepet zakonisht me
shprehjet bëj mirë, s ’bëj mirë, bëj gabim, gabohem, kam të drejtë, kam hak,
kot e kam etj., ose me ijalë që tregojnë një tipar a karakteristikë:
Mirë bëre që n a i kujtove gjithë këto sonte. Nuk bëre mirë që e mbylle
derën. - e ndërpreu Gjika.
Fjali të tilla mund të merren edhe si fjali kundrinore.
3.4.2. Fjalia shkakore e ndjenjës ose e një gjendjeje të brendshme
tregon ose shkakun e gëzimit, të hidhërimit etj., të shprehur me ljalinë kryesore
me foije, si: gëzohem, kënaqem, hidhërohem, helmohem, dëshpërohem,
brengosem, me mbiemrat i gëzuar, i hidhëruar, i pikëlluar, i dëshpëruar etj,
etj., ose shkakun e habisë me folje, si habitem, çuditem etj., ose shkakun e një
gjendjeje të brendshme të shprehur me lokucionet pavetore ( më, të, i, na, ju,
u) vjen (mirë, mbarë, rëndë, keq, turp, inat), ose me folje si, pendohem etj.:
Stavri u gëzua që ra telefoni përsërL- Je dëshpëruar që do të shkosh
itë Maliq? Gëzimit i erdhi mirë që rnkush tjetër nuk shprehu frikë. Të vjen
inat që s ’ke zënë asnjëpeshk? Dhe i vinte plasja që i ndodhi kështu . .
3.4.3. Fjalia e varur mund të tregojë shkakun e një shprehjeje të
jashtme të një gjendjeje të brendshme dhe ka të bëjë me folje, si: falem,
falenderoj, përgëzoj, uroj, mallkoj, mburrem, lëvdohem, qahem, ankohem,
qortoj, shaj (qortoj), me fjalët faleminderit, shyqyr ose me fjali që shpreh një
urim a mallkim;
570 K R E U X X X IV
Më përpara do t ’ju them faleminderit që urdhëmat të merrni pjesë
n ëkëtëgëzin t, - Shyqyr qëtëerdh idja lish ën d osh ë. Atëherë, aimallkoi veten
q ë s ’e kish dëgjum t ë shoqen. - Lexuesit le ta gjykojnë në e përktheva mirë,
unë mburrem vetëm q ë rnunda ta përkthej. Më të lumtë këmba që erdite!
Fjalia shkakore me lidhëzën që mund të ketë të bëjë edhe me një
m biemër dhe të tregojë shkakun e një gjendjeje të brendshme:
Silva, e lumtur që tryeza ishte gjithëgjallëri u lehtësuapërfandimisht.
3.4.4. N ë ligjërimin e folur, në dialog, përdoret rëndom edhe një lloj
periudhe me fjali të varur shkakore, me lidhëzën që me disa tipare të caktuara
strukturore: Çalia kryesore është pyetëse dhe i prin gjithmonë ijaiisë së varur
shkakore që përmban arsyen e pyetjes, ajo mund të vështrohet si fjali shkakore
motivuese e pyetjes:
- Ç ’ke që bëhesh merak, moj e uruar? Ç ’të keqe të bëra unë, q&më
le pa strehë? Si është pim a q ëp o nxiton kështu? - e pyti gm aja të shoqin.
Por i shikuar nga një pikëpamje tjetër i njëjti tip mund të interpretohet
ndryshe: fjalia e varur tregon një fakt real, si rrjedhim i një shkaku të panjohur,
për të cilin pyetet me fjalinë kryesore. Nga kjo pikëpamje, Çalia e varur mund
të quhet rrjedhimore, se tregon rrjedhimin e një shkaku, që vërtet nuk figuron
në periudhë, por që synon ta zbulojë fjalia kryesore nëpërmjet pyetjes.’
4. Rendi i fjalive n ë periudhën nte fjali t ë varur shkakore.
Rendi i fjalive të varura shkakore përcaktohet nga mjeti i lidhjes,
nga ngjyrimet e marrëdhënieve shkakore, nga prania e ndajfoljeve a lidhëzave
korrelative si edhe nga prania e pjesëzave të ndryshme. Ka fjali shkakore që
mund të zënë të tri vendet e mundshme: ka të tjera që mund të zënë vetëm dy
vende, një palë mund të zënë vetëm një vend, kanë rend të ngulur.
4.1. Prapavendosje të ngulur kanë fjalitë shkakore të ndjenjës ose të
shfaqjes së saj tëjashtme si dhe fjalitë shkakore të vlerësimit, të cilat bashkohen
me lidhëzën që, ky rend nuk mund të ndryshohet nga asnjë faktor midis fjalisë
shkakore dhe fjalisë drejtuese të saj, s ’ka pauzë dhe nuk vihet presje:
E ke gabim q ë m endon kështu - e ndërpreu Gjika. Afërdita gëzohej
q ë p o esh ik on tex h a N elon i ë ndryshuar, g ati tëpërtërirë. Me vjen keq.... më
vjen shumë keq që ndodhi kështu. Rina u pendua q ë kishte ardhur aty.
Rend të rëndomtë të prapavendosur kanë fjalitë shkakore me lidhëzën
se, pse, sepse, për shkak se, për arsye se, nga shkaku që. Ky rend mund të
ndryshojë për një palë vetëm në rast se përdoren lidhëza dyshes e ... pa ose në
rast se lidhëzës se i përgjigjet në kryesoren ndajfolja prandaj si dhe kur ka
disa pjesëza të caktuara.
P E R IU D H A ME FJALITË VARUR S H K A K O R E 571
- Ja, do vete gjer në komitet, se kam punë. Diçfshihte nën gunë, se
vinte dorën diku n ë fotez, sa dëgjonte zhurmën më të vogël. Të gjitha këto
kryengritje dështuan njëra pas tjetrës, nga sltkaku që shqiptarët ishin të
përçarë. Nukju dhimbset të ritë tuaj? - se na dhim bset, p a dolëm e rrokëm
pushkën. Ndoshta p se eci shtigjeve tëparrahura gjer n ë atë orë, nuk pa njeri.
Vendosen në të shumtën e rasteve pas fjalive drejtuese fjalitë shkakore
me lokucione lidhëzore duke qënë se, duke marrë parasysh se.
4.2. Fjalitë shkakore me lidhëzat e tjera mund të prijnë ,të pasojnë
fjalinë kryesore ose të hyjnë në mes të saj:
Otellon e nderojnë dhe e qasin nëpër shtëpitë e tyre, po nuk e quajnë
si shok ngaqë është lindur zezak. N gaqë s ’i durohej, hoqi drejt në zyrë të
kryetarit. - Po dëgjo, dëgjo ti, m eqëthua se nuk e di. M eqënëse ishte vjeshtë,
puna mbetipër verën e motit të afërm. Edhe me të vërtetë ashtu ishte, meqënëse
M iti ishte tani i shkujdesur dhe i siguruar që Marga e donte.
4.3. Fjalia shkakore ndahet gjithnjë me presje nga kryesorja, kur prin,
kur vjen pas, herë ndahet herë jo sipas rasteve të caktuara; kur hyn në mes
vihet midis presjesh.
Nuk ndahen me presje fjalitë shkakore kur fjalia kryesore përbën
një fakt që sapo është përmendur, pra, nuk kumton ndonjë gjë të re dhe periudha
synon të vërë në dukje shkakun. Në të tiila raste fjalia kryesore ka rëndom si
bërthamë kallëzuesore togjet kallëzuesore: kjo vjen, kjo ndodh, kjo ngjan etj.
Mbi të gjitha, Filja i pëlqente Makasenit, ngaqë ishte e shkathët,
zhurmëmadhe. Kjo ndodh sepse nuk i p aske punu ar duart. Xha Lipi ra nga
bota ... Dhe kjo ngjau se djepet ua lëshuan vendin shtretërve me susta, që
vinin që përtej detit. Kjo kishte ndodhur për shkak se, m e afrimin e kalit
konturet e qytetitfdlonin të zJbërtheheshin, të mjegulloheshin e të shkriheshin
para syve të tij.
Veç kësaj, nuk ndahet me presje fjalia shkakore kur ka pjesëza
kufizuese vetëm, vetëm e vetëm: gjithashtu edhe kur në njërën fjali mohohet si
shkak një fakt, po pohohet si i tillë një tjetër:
Ajo vinte në shtëpinë e tij vetëm e vetëm sepse kishte miqësi të ngushtë
m e të motrën. Nuk qaj se më dhemb gjuri, por qaj se m ë vjen inat p ë r
pakujdesinë.
Për arsye të ndryshme stilistike fjalia shkakore mund të shkëputet
nga fjalia drejtuese me një pauzë të giatë dhe të ndahet prej saj në të shkruar
me pikë.
/ tillë është Ali Binaku, është kudo e s'është asgjëkundi. Sepse ai
është gjithm onë në shtegtim.
 KREU XXXV

P E R I U D m ISE PJMLS r t ¥ ^ I U R
RRJEDHIMORE

1. Periudhë m e fjali t i varur rrledhlm ore është ajo periudhë në

të cilën shprehen ose marrëdhënie në mes një sasie, shkallës a intensitetit të
madh të parashtruar në fjalinë kryesore si shkak dhe pasojës a rrjedhimit që
vjen prej saj, të shprehur në fjalinë e varur, ose marrëdhënie në mes faktit a
, ngjaijes së shprehur nga fjalia kryesore dhe përfundimit logjik të tij, të shprehur
në fjalinë njedhimore:
Garda mbretërore u sul e tëra si një trup dhe e goditi qendrën turke
me aq tërbim, sa kjo n isi të tronditej. Zbathur ajo ecte aq lehtë, sa nuk i
ndiente dhe vetë çapat e saj. Analiza qe kaq e imtë, sa zgjati p lo t tetë orë.
Heshtja qe e tiilë, q ë zhurmën e një qepeni e dëgjonte gjithë pazjari. Stadiumi
nuk nxinte më, kështu q ë m jaft sportdashës mbetën jashtë.
Elemetet themelore të strukturës së periudhës me fjali të varur
xrjedhimore janë: në fjalinë e varur lidhëzat sa, sa që, aq sa, që, kështu që,
edhe, në kushte të caktuara sintaksore, në mënyrë që: në fjaiinë kryesore fjalët
korrelative të mjeteve të lidhjes të së varurës me kryesoren si fjalët aq, kaq,
përemrat i atillë, i tillë, ose shprehje, si: gjer atje, deri atje, në atë shkallë, në
atëpikë, në atë ditë dhe, në kushte të tjera edhe ndajfoljet e sasisë mjaft, tepër.
Në disa raste dallimi i fjalisë njedhimore nuk bëhet dot vetëm nga
mjeti i lidhjes.
Prania e mjetit të lidhjes sa ose që nuk është gjithmonë e mjaftueshme
për të bërë dallimin nga tipa të tjerë fjalish të varura që kanë po këto mjete të
lidhjes, prandaj duhen marrë parasysh edhe elemente të tjera të fjalisë së varur
574 KREU X X X V
dhe të fjalisë kryesore. Pra duhet pasur parasysh tërësia e mjeteve strukturore
si dhe bashkëlidhja e brendive reale të fjalive të periudhës.
Fjalia rrjedhimore dallohet prej Qalisë së varur krahasore që ka po
atë mjet të lidhjes dhe po atë fjalë korrelative në kryesoren nga trajta dhe
kuptimi leksikor i kallëzuesit: te Ijalia rrjedhimore kemi rrjedhim si pasojë e
një sasie të madhe që paraqitet si shkak kurse të Çalia krahasore kemi
përshtatshmërinë në mes një sasie të parashtruar në Çaiinë kryesore dhe një
tjetre që paraqitet në të varurën të shprehur me kallëzues që kanë kuptim
leksikor të njëjtë, të afërt a të kundërt. Krahasoni:
Ferdinanti ishte thyer në betejën e Sarnos dhe ndodhej aq keq sa e
shoqja kërkonte ndihm a nga besnikët (fjali rrjedhimore).
Alfonsi i dha Skëndërbeut aq të holla sa ishin të nevojshm e p ë r të
financuar këtë ekspeditë (fjali krahasore e barazisë).
Më i vështirë është dallimi i fjalisë rrjedhimore nga fjalia kohore, me
lidhëzën sa: Thirrisa u ngjir. Nëse kemi këtu fjali rrjedhimore apo fjali kohore
këtë mund ta zgjidhë konteksti a situata. Pas kailëzuesit emëror me gjymtyrë
emërore nga një mbiemër, që tregon mjaftueshmëri ose pamjaftueshmëri, mund
të dalë edhe një paskajore e zgjeruar me vlerën e një fjalie të varur rrjedhimore
ose të një ndërtimi sinonimik me të:
D rita e saj ishte e m jaftueshm e p ë r të zbuluar udhën.
2. Periudha me fjali të varur rrjedhimore ngërthen dy nëntipa kryesorë
semantiko-strukturorë: nëntipin me fja li rrjedhim ore të bashkëlidhur
(korrelative) dhe nëntipin me fja li rrjedhim ore jo të bashkëlidhur
(jokorrelative).
Në nëntipin me fjali rrjedhimore të bashkëlidhur (korrelativ) ku
lidhëzës i përgjigjet ose mund t’i përgjigjet një fjalë e bashkëlidhur (korrelative)
në fjalinë kryesore, fjalia e varur tregon një rrjedhim si rezultat i një sasie,
shkalle, intensiteti të madh, ose i një cilësie të shprehur në kryesoren; lidhja
ndërmjet fjalive është e ngushtë.
Në nëntipin me fjali rrjedhimorejo të bashkëlidhur (jokorrelativ), ku
lidhëzës nuk i përgjigjet dhe nuk mund t’i përgjigjet në kryesoren ndonjë fjalë
e bashkëlidhur (korrelative), fjalia e varur tregon një rrjedhim “të thjeshtë”,
një përfundim logjik që nxirret nga brendia e tërë fjalisë kryesore: lidhja
ndërmjet fjalive është më e çlirët.
2.1. Nëntipi me fjali të varur të bashkëlidhur (korrelativ) paraqet këto
bashkëlidhje lidhëzash dhe fjalësh: aq...sa, kaq...sa, aq...saqë, kaq... sa q ë , i
atillë...sa, i tillë...sa, i (a) tillë...sa që, i (a) tillë...që.
PERIUDHA M E FJALI TË VARUR RRJEDHIMORE 575
Fjalët e bashkëlidhura aq, kaq përcaktojnë zakonisht një mbiemër
një folje, një emër: aq i madh, aq mirë, aq njerëz, aq trimëri.
Përemri d ë fto r ai (rrallë ky) në togfjalësha emërorë pranë disa emrave
me kuptim të caktuar leksikor (dhe të kufizuar në numër si shkallë, masë, pikë
dhe ditë, mund të shërbejë si fjalë e bashkëlidhur e mjetit të Iidhjes sa; po
ashtu edhe gjer atje, deri atje, kurse fjalët shënuese mjaft, shumë, tepër dalin
si fja lë të bashkëlidhura të lidhëzës që.
2.1.1. Sasia (masa, shkalla, intensiteti) e d ë ftu a r nga korrelatët aq,
kaq, mund të ketë të bëjë me anë të ndryshme të sendeve e të dukurive:
a. Me cilësinë e shprehur nga mbiemri, sipas tipit aq i madh, aq
rrënjësor etj.
Era ishte aq e fortë, sa përm bysi dhe theu qelqin e llambës.
b. Me një rrethanë të shprehur nga një ndajfolje: aq mirë, aq shumë,
aq larg etj.
Kaq shumë më do, sa nuk jeton dot p a m ua? I tregonte ngjarjet aq
bukur, sa q ë njeriu e besonte.
c) me sende konkrete ose abstrakte të shprehura me emra: aq njerëz,
aq trimëri etj.
Shpezët bënë kaq zhurm ë me krahët e tyre, sa e trembën inxhinierin.
Ai drejtoi trupin me aq nervozizëm, sa i shkau guna nga shpatullat
2.1.2. Shkalla e cilësisë mund të shprehet edhe me ndajfoljen e sasisë
mjaft së cilës i përgjigjet lidhëza sa dhe që. Karakteristik është përdorimi i
foljes-kallëzues në lidhore. Tipari i përmendur në kryesoren përbën një arsye
të mjaftueshme (ose jo, kur kallëzuesi është mohor) p ë r të sjellë (ose për të
mos sjellë, k u r kallëzuesi është mohor) rezultatin, pasojën e shprehur tek e
varura.
Ky qe n jë argu m en t m ja ft s e r io z q ë k ry e re d a k to r i të m os
kundërshtonte më.
2.1.3. Me fjalën e bashkëlidhur (korrelative) tepër tregohet se tipari
shfaqet në një shkallë të lartë, tej masës por ai nuk është në pajtim me
përmbajtjen e fja lis ë së varur, prandaj nuk mund të shkaktojë pasojën, rezultatin
e shprehur prej saj:
1 biri i Skëndërbeut ishte tepër i vogël q ë të vihej n ë krye të Ligës.
Ndërtimet me fjalët e bashkëlidhura (korrelative) mjaft, shumë, tepër
janë karakteristikë për stilin publicistiko-shkencor.
2.1.4. Përemrat dëftorë i atillë, i tillë si fjalë të bashkëlidhura
(korrelative) dëftojnë pa e emërtuar një cilësi që sjell rrje d h im . Këto fjalë
hyjnë në lidhje me lidhëzën që (rëndom) ose sa (më rrallë):
576 KREU XX X V
Ishte situaië e tillë, që askush s ’e kursenie veten. Era e tyre ishte e
tillë sa g jith ë zogjtë e Metët ajo erë i ndittie.
2.1.5. Shkalla e lartë e shtjellimit të veprimit të fjalisë kryesore jepet
disa herë me lokucionet frazeologjike gjer atje, deri atje, gjer në atë shkallë,
gjer në atë gradë, dhe në stilin bisedor me shprehjet m ë atë ditë, m ë këtë ditë,
të cilat duke shërbyer si fjalë korrelative tregojnë shkallën e skajshme të
shtjellimit të veprimit që sjeli pasojën e përmendur tek e varura rrjedhimore.
Kallëzuesit e fjalisë kryesore shprehen rëndom me foljejokalimtare që tregojnë
lëvizje: arrij, vete, shkoj etj.
Gjer atje kishte arriturpuna, sa turqit m e n jë u s h tr i të vogëlkish'm
shpresë të m errnin Krujën. Puna vajtigjer atje, sa u mblodhën gjithë vërsnikët
p ë r ta bindm .
2.1.6. Pranë këtij tipi qëndrojnë edhe ato periudha që nuk kanë fjalë
të bashkëiidhura (korrelative) por mund të shtihen aty pa sjellë ndryshime
theibësore gramatikore dhe semantike: mund të shtohen jo vetëm fjalët e
bashkëiidhura (korrelative) aq, kaq por edhe një togfjalësh që përmban këto
fjalë. Zakonisht kallëzuesi i fjalisë kryesore është shprehur me folje që tregon
një shkallë të madhe të sasisë a të tiparit, sidomos me folje që në kontekst ka
kuptim metaforik hiperbolik si: gjëmon (zëri gjëmon) ulërin (bërtet me të
madhe), egërsohem (zëmërohem në kulm), tretem (dobësohem, ligem pamasë):
Ulëriti një herë sa u tund pyllL Gjyshi u egërsua, sa i dridhej tërë
trupu Për tri ja vë u tret, sa m ezi mbahej m ë këmbë.
2.1.7. Kuptimi i intensitetit të madh të shtjellimit të veprimit shprehet
në stilin bisedor me togjet e përftuara nga përsëritja e së njëjtës trajtë foljore
bashkuar nëpërmjet lidhëzës bashkërenditëse e:
Tetoja qau e qau, sa ia bëri nuses qullfutën. Dhe vasha qau e qau,
sa u tret.
2.2. Nëntipi me fjali jo të bashkëlidhura (jokorrelative) ka këto
karakteristika: a. mjetit të lidhjes nuk mund t’i përgjigjet ndonjë fjalë korrelative
në kryesoren, kjo shkakton një lidhje të dobët ndërmjet fjalive nga ana
gramatikore dhe kuptimore, sepse fjalia kryesore është relativisht e plotë nga
kuptimi:
b. Brendia e fjalisë së varur është më të shumtën një thënie që del si
një përfundim logjik i nxjerrë nga gjithë brendia e fjalisë kryesore.
Fjalia e varur bashkohet me kryesoren me lidhëzat e lokucionet
lidhëzore aq sa, kështu që, në mënyrë që dhe që.
2.2.1. Fjalitë e bashkuara me iokucion lidhëzor aq sa kanë të bëjnë
zakonisht me një fjali kryesore tek e cila shkalla, masa, sasia e cilësia është
PERIUDHA M E FJALi TË V A R U R R R JE D H IM O R E 577
shprehur konkretisht dhe fjalia e varur tregon më fort njëfarë përfundimi të
nxjerrë nga gjithë brendia e kryesores. Këto gjejnë shprehjen e vet në fjalinë
kryesore me mjete leksikore, me mjete gramatikore dhe me anë të brendisë së
një thënieje të mëparshme:
Në të vërtetë ai kishte ndrequr shumë gjëra ata gjashtë muaj në
kooperativë.aq sa nganjëherë qeshte m e mendjen e dikurshme. Ai kishte
ndryshuar krejt, aq sa nuk e njihje.
Fjalia e varur rrjedhimore me lidhëzën aq sa nuk është e zhveshur
krejt nga ndonjë ngjyrim sasior dhe nuk është e njëjtë me vlerën e fjalisë së
varur rrjedhimore me lidhëzën kështu që.
2.2.2. N ë periudhën me fjali të varur rrjedhimore me lidhëzën kështu
që tregohet jo një rrjedhim që del nga ndonjë shkalië sasiore e madhe e nga
ndonjë cilësi e përmendur në fjalinë kryesore, por një përfundim disi objektiv
i gjithë brendisë reale të fjalisë kryesore. Lidhja midis fjalisë së varur dhe
kryesores është mjaft e dobët, disi më e dobët se te rastet me lidhëzën aq sa:
Karrige s ’kishte për të gjithë, kështu që n jë pjesë e spektalorëve
shtrohej këmbëkryq. Përfat të mirë, shtëpia e saj nuk rrinte kurrë bosh, kështu
që ajo s ’e ndiente veten të vetmuar:
2.3. Në stiiin publicistiko-shkencor përdoret edhe një fjaii e varur
rrjedhimo.re me iidhëzën në mënyrë që dhe me foljen -kallëzues në mënyrën
dëftore: kjo fjali tregon një pasojë, por me ngjyrim të mënyrës së shtjellimit të
veprimit të fjalisë kryesore:
Këngëtari ishte fo r t i ri, po drita i binte në mënyrë që e rrëfente
sh u m ë të ngrysur.
2.2.4. Një nëntip periudhe me fjali të varur rrjedhimore me lidhëzën
që ngërthen disa iloje sipas elementeve strukturore të fjalisë kryesore dhe të
fjalisë së varur.
2.2.4.1. Fjalia kryesore ka modalitetin e pasigurisë ose të supozimit
dhe rrjedhimi i paraqitur në të varurënjepet i shkaktuar nga një fakt i supozuar
në fjalinë kryesore:
K ush e di ç ’p abesi dhe tradhëtira bënin princërit e tjerë, që u
shtrëngua Skëndërbeu t ’u aneksonteprincipatat.
22.4.2. Kur fjalia kryesore përmban një mohim të një tipari shprehur
nga kallëzuesi emëror, dhe folja - kallëzues e së varurës është në lidhore,
tregohet se mungon tipari ose vierësimi që mund të sillte rrjedhimin në fjalinë
e varur. Sfera e përdorimit të këtyre ndërtimeve është dialogu, ligjërimi i folur:
- S 'k a hapur gojë, po edhe matuf nuk është Llazi, që të mos marrë
vesh! (Mbaje gojën, ore bej). S ’kam qenë hyzm eqariyt, q ë të m ë kërcënosh.
578 KREU XXXV
P E R IU D H A M E FJALI T Ë V A R U R R R JE D H IM O R E 579
N uk kam bërë ndonjë fa j që të m ë dënojnë. ndajfoljet mjaft ose tepër:
2.2.4.3. P e r i u d h a me fjali të varur rrjedhimore me lidhëzën që mund
I sëm uri ishte ende tepër i dobët që të linte shtm tin.
të ketë disa nga k a r a k t e r i s t i k a t e periudhës me fjali të varurqëllimore: lidhëzën
që dhe kallëzuesin në mënyrën lidhore në fjalinë e varur, një folje-kallëzues
që mund të ketë edhe kuptimin leksikor të një veprimi konkret në fjalinë
kryesore. Megjithatë, Qalia e varur rrjedhimore tregon një veprim që do të
jetë rrjedhim objektiv i shkakut real i përmendur në kryesoren. Veprimi i
shprehur nga fjalia e varur nuk lidhet me synimin e vërtetë, është një pasojë
objektive e domosdoshme (a konsiderohet si e tillë prej ligjëruesit):
Tashti p o afrohet m esi i natës e ti dashke të këndosh, që të zgjosh
njerëzit. Unë u zura edhe me nënën ditën e karnavaleve se nuk doja ië bëhesha
nuse, që të tallesh'm p m ta j shokët m e mua.
2.2AA. Fjalia e varur me lidhëzën gëjo të bashkëlidhur(jokorrelative)
mund të bashkohet me fjali kryesore ku as mund të ketë korrelat, as kemi të
shprehur leksikisht ndonjë sasi të madhe a ndonjë cilësi, megjithatë ngjyrimi
afektiv i këtyre ndërtimeve e jep si një nëntekst sasinë a cilësinë, si diçka
subjektive që vlerësohet prej ligjëruesit, si theksim, qortim, qesëndi:
Me punën e karikaturës m e breshkën pieqtë shkuan një copë herë, që
u kënaqën.
Kjo lloj periudhe është karakteristikë kryesisht për ligjërimin
popullor.

3. Rendi i fjalive n ë periudhën m e fjali t ë varur rrjedhimore

Fjalia rrjedhimore e tipit jo të bashkëlidhur (jokorrelativ) ka rend të
ngulur, fjalia e varur ndjek fjalinë kryesore:
Korridori qe mbushur plot, aq sa të zihej frym a nga vapa. Am a atë
natë kishim ndenjur vonë, kështu q ë as dy o r ë g ju m ë s ’i kishim bërë.
Fjalitë rrjedhimore të tipit të bashkëlidhur (korrelativ) dhe ato që
mund të marrin fjalë korrelative rëndom vijnë pas kryesores:
Sytë iu mbyllën e itt shtrënguan aq fo rt.sa i lëshuan xixa. Lumenjtë
vinin të rrëmbyer, sa nuk kapërceheshin dot.
Kur disa fjali rrjedhimore kanë të bëjnë secila me gjymtyrë homogjene
të fjalisë kryesore, gjithë të tjerat, përveç të fundit, hyjnë në mes të fjalisë
kryesore.
Në të hyrë të kooperativës ka një rrap të madh, të moçëm, sa s ’m bahet
mend, me një trung të trashë, sa as dy vetë nuk m und ta pushtojnë iot.
Fjalitë njedhimore ndahen rreguiiisht me presje.
Bëjnë përjashtim tipat e periudhave që kanë në fjalinë kryesore
 KREU XXXVI

PERIUDHA ME PJM J TË ¥ M iU R K U S H T O iE

1. Periudha me fjali t i varur kushtore shpreh marrëdhënie kusht-

pasojë. Ajo paraqet dy veprime a gjendje të ndërvarura midis tyre në mënyrë
të tillë që realizimi ose mosrealizimi i asaj që thuhet në fjalinë e varur, bën të
pashmangshme, të mundur ose të pamundur atë për të cilën bëhet fjalë në
fjalinë drejtuese:
N ë qoftë se toka varfërohet e çahet p ë r n jë p ik ë ujë, edhe pem a që
është mbjellë ndën të, do të vyshket, do të thahet. Veç kësaj, a i u trëmbej
pasojave që do të rridhnin, n ë rast se ky veprim do të dështonte.
1.1 Periudha në fjali të varur kushtore, nga kuptimi i tyre modal,
mund të ndahet në dy grupe kryesore:
1.1.1. Periudha në të cilat kushti dhe pasoja janë aktualisht të
realizueshëm d.m.th, përmbajtja e fjalisë së varur kushtore edhe e fjalisë
drejtuesejanë të realizueshme në çastin e ligjerimit:
N ë qo ftëse do tëm erren m asa energjike, gjendja do tëpërm irësohet
shpejt. Po të je m i të bashkuar, do 17 kapërcejmë të gjitha pengesat.
Marrëdhënie kushtore të kësaj natyre shprehin veçanërisht në
periudhat në të cilat kushti dhe pasoja i përkasin kohës së tashme dhe së
ardhmes, ose shënojnë diçka që i përket çdo kohe.
1.1.2. Periudha që vendosin marrëdhënie kusht-pasojë midis fakteve
të supozuara a të dëshiruara në kundërshtim me realitetin e pranishëm.
Përmbajtja e këtyre periudhave është aktualisht e parealizueshme:
Mbase do të kishin thënë edhe ndonjë jja lë m ë të ashpër, sikur të
m os ndërhynte PerlatL S iku r të isha martuar, kur e kisha moshën, si e gjithë
 KRHU X X X V I
582
bota, sot do të isha ndryshe.
1.2. Nga pikëpamja e lidhjes kuptimore midis kushtit dhe pasojës
mund të dallojmë dy nëntipa periudhash kushtore:
1.2.1 Periudha në të cilat pasojat, përmbajtja e ijalisë drejtuese, është
rezultat i pashmangshëm i kushtit që shprehet në Çalinë e varur. Këto janë
periudhat kushtore të mirëfillta me të cilat formulohen ligjet e ndryshme
natyrore e shoqërore që shprehin kushtëzim midis fakteve dhe dukurive të
realitetit:
N ë qoftë se puna eforcave tëjashtm e ështëpozitive, atëherë energjia
e sistem it rritet. N ë q o ftësep u n a efo rca ve tëjashtm e është negative, atëherë
energjia e sistemit zvogëlohet.
1.2.2. Periudha në të cilat pasoja është një arsyetim, një vlerësim, një
pyetje,urdhër, këshillë a dëshirë mbi bazën e një supozimi të caktuar:
Po qe se edhe ajo të do, unë gëzohem, gëzohem shumë që gjeti një
djalë si ti. N ë qoftë se të kanë rrëm byer me forcë, atëherë fol, se këtë veprim
e dënon Iigji. N ë qoftë se të takon, gabim bën që s 'e merr, - i tha inxhinieri
ftohtë. N ë qoftë se vritem, të lutem mos më mbaj mëri - Gjemë një makinë e,
p o s ’i bëra të 50 kilom etrat në gjysm ë ore, mos më thënçin Gëzim. N ë qoftë se
a i i di të gjitha, ç ’nevojë ka të na gjykojë?
2. Periudhat me fjali të varur kushtore në gjuhën shqipe janë shumë
të larmishme'nga ana strukturore dhe kuptimore. Mjetet kryesore për shprehjen
e marrëdhënieve kushtorejanë lidhëzat e lokucionet iidhëzore kushtore, trajtat
mënyrore e kohore të foljeve -kaliëzues të fjalisë së varur e të fjalisë drejtuese
dhe bashkëlidhja e tyre. Veçoritë semantiko -strukturore të lidhëzave e të
lokucioneve lidhëzore ujapin periudhave struktura të caktuara dhe kuptime e
ngjyrime kuptimore të shumta, që duhen marrë parasysh për të bërë një
klasifikim sa më të piotë e të kënaqshëm të këtyre periudhave.
Në bazë të mjeteve të lidhjes dhe të trajtave foljore të fjalisë së varur,
dallojmë: 1) periudhat kushtore lidhëzore dhe 2) periudhat me fjali kushtore
të ndërtuara me mënyrën lidhore e lidhore-habitore pa lidhëz.
2.1. Periudha kushtore lidhëzore.
Në këtë tip përfshihen të gjitha periudhat në të ciiat fjaiia e varur
kushtore lidhet me fjalinë drejtuese nga e cila varet, me një nga lidhëzat a
lokucionet lidhëzore që pasojnë: në, në qoftë se, në se, në është se, në rast se,
po, p o qe se, p o qe që, p o të je të se, p o të je të që, sikur, me kusht që, me
konditë që, mjafton që, kur.
Periudhat kushtore lidhëzore janë forma kryesore më e zakonshme e
P E R IU D H A ME FJALI TË VARUR KUSHTORE 583
shprehjes së marrëdhënieve të këtij lloji. Sipas natyrës semantike-strukturore
të lidhëzave e të iokucioneve lidhëzore të veçanta dhe sipas modalitetit të
periudhës, fjaiitë e varura të cilave u prijnë këto lidhëza e lokucione lidhëzore,
ndërtohen me trajta të ndryshme mënyrore e kohore dhe marrin vlera të caktuara
kuptimore. Gjithashtu lidhëzat, dhe fjalitë e ndërtuara me to, ndryshojnë në
mes tyre nga shkalla e sfera e përdorimit. Për këto arsye megjithëse po i
grupojmë sipas mënyrës së formimit të tyre lidhëzat do të vështrohen secila
në veçanti.
Një grup fjalish kushtore ndërtohen me lidhëzën në dhe lidhëzat e
lokucionet lidhëzore të formuara me të: në qoftë se, në është se, nëse, në rast
se.
2.1.1. Fjalitë kushtore me lidhëzën në shprehin një kusht të
mundshëm, të dëshirueshëm ose thjesht një supozim. Atojanë të mbarë gjuhës
të të gjitha stileve, por mbizotërojnë në stilin e letërsisë artistike. Në stilin
publicistiko-shkencorjanë të rralla. Janë fjalitë më të rëndomta në poezi, sepse
vetë folja në mënyrën dëshirore është më e përshtatshme për të shprehur
ngjyrime emocionale; nga ana tjetër, struktura njërrokëshe e lidhëzës e bën
atë më koncize dhe më të volitshme për t’u përdorur:
Në këtë qytet, n ë ardhsha prapë, mbi asfaltin e kujtimeve do eci ndanë
orësh... Gjer.gji në u dashtë edhe gjaku im p ë r të vaditur rrënjët e lirisë, jarn
gati, - tha ai.
2.1.1.1. Nga pikëpamja e rendit të fjalëve, veçanti strukturore e fjalive
me lidhëzën në është rendi i ngulitur i kallëzuesit dhe i kryefjalës: kailëzuesi
vjen menjëherë pas lidhëzës; kryefjala vjen pas kallëzuesit. Midis lidhëzës
dhe kallëzuesit mund të vendosen vetëm trajtat e shkurtra të përemrit vetor
dhe pjesëzat e mohimit në fjalitë mohuese. Si pjesëza mohuese në fjalitë
kushtore me lidhëzën në, kur ndërtohen me mënyrën dëshirore, përdoret mos
dhe kur ndërtohen me mënyrën dëftore, më shumë pjesëza s e rrallë mos :
N ë m os e m arrshin Petreiën, asnjë nga ne s ’duhet të kthehet prapë
i gjallë. E n ë mos e këputtë njeri, ajo pikëllohet, tretet e bie në tokë - N ë
s ’bindesh, largohu shpejt - thirri me ton urdhërues Luani.
2.1.1.2. Fjalitë kushtore me lidhëzën në e kanë foljen kallëzues
kryesisht në dëshiroren e tashme ose në mënyrën dëftore të çdo kohe, por më
shpesh në të tashmen.
Ndërtimi me dëshiroren e tashme është më i zakonshëm dhe veçori
vetëm për këtë lidhëz kushtore. Fjalia drejtuese mund ta ketë kallëzuesin në
mënyrat dëftore, urdhërore, dëshirore etj:
N ë u (lashtë që edhe këtë pikë gjaku ta derdh për këtë ideal, do ta
584 KREU X X X V I
derdh p a ngurrim. Provoje! në tëpëlqeftë, haje, n ë s ’tëp ëlq eftë, lëre. - N ë
qofsh arbëresh, i bekuar qofsh. Në grykë m ’u zëntë - i thashë - në paça
ngrënë m e të.
Ndërtimet e tilla me dëshiroren, jo vetëm në fjalinë kushtore por
edhe në fjalinë drejtuese, shprehin qëndrime emocionale të spikatur.
Rrallëhere kallëzuesi i fjalisë drejtuese mund të jetë një folje në të
kryerën e thjeshtë të dëftores e përdorur në kuptimin e së ardhmes, për të
nënvizuar karakterin e pandërmjetshëm dhe të sigurtë të pasojës.
(Unë t 'i prura punët deri këtu). N ë ditsh të vozitësh, dole mbanë.
Marëdhënie kushtore shprehen edhe në disa ndërtime tautologjike
që përdoren në gjuhën popullore mjaft rrallë, me një ngjyrim të veçantë
shprehës. Në fjaiinë kushtore si kailëzues është një folje në dëshiroren e tashme,
ndërsa në fjalinë drejtuese është e njëjta folje në të kryerën e thjeshtë të dëftorës.
N ë shpëtofsha dot, shpëtofsha; nuk shpëtova, le ta pësoj.
Fjalitë kushtore me lidhëzën në të ndërtuara me mënyrën dëftore
janë më të rralla sesa ato me dëshiroren. Gjenden kryesisht në gjuhën e folur
dhe në letërsinë artistike. Me mënyrën dëftore iidhëza në po përdoret më tepër
si lidhëz ftilluese në fjaiitë kryefjalore e kundrinore, ndërsa si lidhëz kushtore
po zëvendësohet nga iidhëza në qoftë se. Foija kallëzues e fjalive kushtore
me lidhëzën në me mënyrën dëftore të shumtën e herës është në të tashmen.
Folja-kallëzues e fjalisë drejtuese është zakonisht në urdhërore, në lidhore me
kuptimin e urdhërores dhe në të ardhmen e dëftores:
N ë s ’tëpëlqen kjo mbledhje, thuaje atje, na kritiko. Le t 'i thotë vetë,
në është burrë. N e s ’vete ti, do të shkoj vetë.
Me kohët e tjera të mënyrës dëftore, lidhëza në përdoret shumë rralië:
M a jep , n ë e ke marrë. N ë ke ardhur p ë r t ’i qarë hallin asaj ik një
ors e më pa rë që mos ta prishim punën bashkë.
Shënim: Ndonjëherë fjalia kushtore mohuese nuk e ka kallëzuesin
dhe është e shprehur vetëm.lidhëza në dhe pjesëza e mohimit mos. I
gjithë togu në mos shpreh supozimin e së kundërtës së asaj që është
• thënë më lart:
M erre provoje. N ë i bëftë, mirë, n ëm o s, m a kthe prapë.
2.1.2. Fjalitë kushtore me në qoftë se tregojnë kusht të përcaktuar
mirë, pa nuanca stilistiko-emoncionale. Kanë përdorim të gjerë në mbarë
gjuhën, në të gjitha stilet, por, meqenëse shprehin kusht në një trajtë të spikatur
qartë, me ngarkesën neutraie, janë tipi mbizotërues në stilin publicistiko-
PERIUDHA M E F J A L I TË VARUR KUSHTORE 585
shkencor. Ato përmbajnë një kusht të mundshëm ose të pamundshëm në çastin
e ligjërimit.'Ndërtohen me mënyrën dëftorë dhe me kushtoren.
2.1.2.1. Kur shprehin një kusht të mundshëm, zakonisht fjalitë
kushtore me në qoftë se marrin si kallëzues një folje që mund të jetë në të
gjitha kohët e mënyrës dëftore, por më tepër në të tashmen edhe në të ardhmen:
N ë qoftë se do të m ë n dihm osh , nuk do të harroj kurrë të mirën që
do të më bësh. Dhe kjo e gjitha do të ndodhte, n ë qoftë se ipan joh u ri nuk do
të ndalonte pikërisht përpara portës së tyre, p o r p a k m ë tutje.
2.1.2.2. Kur përmban një kusht të pamundshëm, fjalia e varur kushtore
e ka foijen-kaliëzues në të tashmen dhe në të kryerën e mënyrës kushtore, në
fjalinë drejtuese kallëzuesi është rregullisht në të tashmen, përkatësisht në të
kryerën e mënyrës kushtore:
N ë qoftë se kjo g jë do të ndodhte dhjetë vjet m ë parë, im hinieri do
të dyshonte se këtu kishte sabotim. N ë qoftë se të gjithë shokët nuk do të
kishin m arrë seriozishi k ëtëpunë, aksioni nuk do të ishte kryer me sukses.
Ka raste që periudha të kësaj natyre përmbajnë veprime që nuk i
përkasin së shkuarës, por shprehin thjesh hipoteza me vierë kohore të
papërcaktuar ose që i përkasin së ardhmes, por që ka shumë pak mundësi të
realizohen:
N ë qoftë se ti, p ë r shem bull, do të fu tje n ë këtë roman këto bisedat
tona n ë këtë dasmë, ma merr mendja që ndonjë lexues do të mblidhte buzët.
Sinonimike me fjalitë kushtore me në qoftë se, si nga kuptimi si nga
mënyra e ndërtimitjanë edhe fjalitë me lokucionin lidhëzor në qoftë që shprehin
kundërvënie. Nga përdorimi, këto janë shumë të kufizuara.
N ë qoftë që kam zgjatur ndonjë episod a kam shkurtuar ndonjë
tjetër m ë tepër seç duhej, mos m a ngarkoni m ua fajin.
2.1.2.3. Rendi i gjymtyrëve në fjalitë kushtore me në qoftë se është
i lirë. Pas lidhëzës me të cilën fillon fjalia, mund të vendoset qoftë kryefjala,
qoftë kallëzuesi, sipas peshës kumtuese që mban seciia gjymtyrë në fjali:
N ë qoftë se qielli dd të ishte m e re, aksioni do të bëhej natën tjetër.
N ë qoftë se nuk do të m ë kujtohet m ë vonë ajofytyrë, je ta ime do të je të fa re
bosh, e zhveshur, p a kuptim, p a asnjë qëllim.
Zakonisht midis lidhëzës dhe kryefjalës ose kallëzuesit nuk ndërhyn
ndonjë fjalë tjetër përveç trajtave të shkurtra të përemrit vetor dhe pjesëzave
të mohimit nuk, s ’ në fjalitë mohuese. Megjithatë ka raste kur pas lidhëzës
mund të vendoset një kundrinë një rrethanor vendi, kohe etj. Përdorimi i
pjesëzës mos, që ndonjëherë haset në gjuhën popullore, nuk është fakt i gjuhës
ietrare.
 KREU XXXV!
586
Pamundësia a m undësia e kufizuar për të futur gjymtyrë të tjera të
dyta të fjalisë midis lidhëzës dhe njërës prej gjymtyrëve kryesore është një
veçori që i dalion periudhat kushtore me në qoftë se nga periudhat me në qoftë
se që shprehin kundërvënie.
2.1.3. Lidhëza nëse po përdoret më shumë si lidhëz ftilluese në Çalitë
kryefjalore e kundrinore. N ë periudhat me fjali kushtore ka përdorim të
kufizuar. Gjendet në letërsinë shkencore dhe në letërsinë artistike te pak autorë.
Fjaiitë kushtore me nëse kanë pothuaj të njëjtin kuptim dhe të njëjtën strukturë
me fjalitë me në qoftë se. Ndërtohen me të gjitha kohët e mënyrës dëftore dhe
me mënyrën kushtore:
Nëse ntë ke nënë dhe më dëgjon, rrëmbe pushkën dhe lufto armikun,
që kërkon të na marrë nderinl Sidoqoftë, një Shqipëri e tillë mund t ’i bënte
ballë rrezikut të copëtim it nga shovinistët fqinjë, nëse Turqia shpartallohej.
2.1.4. Fjalitë me në është se kanë po ato karakteristika semantike -
strukturore sikurse fjalitë me në qoftë se. Ndërtohen me mënyrën dëftore dhe
me kushtoren: .
Në është se vdiq për nder të mëmëdheut, s ’ka gjë. - Në është se
duhet vdekur, - tha - ie të zgjedhim vdekjen më të bukur, se je m i nuset e
m otrat e sokolave të Krujës.
2.1.5. Lokucioni lidhëzor«ëras/se, përpasojë dhe fjalitë e ndërtuara
me të, janë relativisht të reja në gjuhën shqipe. Këto fjali përdoren kryesisht
në gjuhën letrare nga e kanë edhe burimin. Tani kanë filluar e përdoren edhe
në gjuhën e folur si rezultat i ndikimit të gjuhës letrare. Kanë përhapje më të
madhe në stiiin publicistiko - shkencor, por po shtrihen gjithnjë e më shumë
edhe në stilin e letërsisë artistike.
Ndërtimet me në rast se e kanë më të theksuar karakterin rastësor të
supozuar të vërtetimit të kushtit sesa fjalitë me në qoftë se. megjithatë, një
dallim i qartë në mes tyre, nuk mund të bëhet. Shpeshjanë identike dhe përdoren
njëra për tjetrën. Nga ana strukturore, nga trajtat foljore me të cilat ndërtohen,
nga bashkëlidhja kohore e foljeve - kallëzues të të dy Qaiive dhe nga rendi i
gjymtyrëve të fjalisë kushtore, ato përputhen plotësisht. Pra, fjalitë me nërast
se ndërtohen me të gjitha kohët e mënyrës dëftore e të kushtores dhe shprehin
një kusht të mundshëm ose të pamundshëm:
- Do të përpiqem i ta shërojmë, po, në rast se s ’do të kemi sukses,
atëhere s 'kemi ç ’të bëjm ë;do ta heqim, - i tha mjeku. Në rast se kryengritja
do tëfitonte, duhej të dilnin sifo rc ë e pavarur me program in e tyre.
2.1.6. Fjaiitë kushtore ndërtohen edhe me lidhëzën p o e me iokucionet
lidhëzore të formuara me të: p o qe se, po qe që, po të je të se, po të je të që.
PERIUDHA ME FJALITË VARUR KUSHTORE 587
Fjalitë.kushtore me lidhëzën p o tregojnë kusht në një trajtë të
përgjithshme, pa ngarkesë stilistiko - emocionale, shprehin marrëdhënis
kushtore të mundësisë dhe të pamundësisë. Eshtë tipi më i rëndomtë në gjuhën
e foiur dhe shumë i përdorur edhe në gjuhën ietrare, sidomos në letërsinë
artistike, krahas fjaiive me në dhe në qoftë se.
2.1.6.1. Fjalitë me lidhëzën po ndërtohen me mënyrën dëftore dhe
me lidhoren, rrallëherë, për qëllime afektive, edhe me lidhore - habitoren.
Kur ndërtohen me mënyrën dëftore, foija - kaiiëzues e fjaiisë kushtore është
zakonisht në të kryerën e thjeshtë, ndonjëherë në të kryerën e tejshkuar, folja
- kaliëzues e fjalisë drejtuese mund të jetë në çdo mënyrë përveç mënyrës
kushtore:
E ka zakon ai, p o s ’vajti njëherë nga spitali e p o nuk hyri n ë klub,
s 'i shkon buka. Këto të paçin në qafë, p o të ngjau gjësendi.
Shënim. Fjalitë kushtore me lidhëzën p o , që e kanë foijen - kallëzues
në mënyrën dëftore, në kohën e tashme, në të pakryerën, në të kryerën
dhe në të kryerën e plotë, nuk janë ndërtime normative për gjuhën
letrare:
Po s ’ke kohë, mos dil, se shkoj vetëm unë te doktori. (Pse të ikte nga
uzina jon ë?) P o s ’ipëlqen te kolektiviyn ë, le të na thoshte se si
qëndronte puna. Po kam m betur ndonjëherëpas shokëve, ma thoni
këtu në shesh.
2.1.6.2. Kur ndërtohen me mënyrën lidhore, fjalitë kushtore me
lidhëzën p o mund ta kenë foljen - kailëzues në të gjitha kohët e saj. Me të
tashmen dhe të kryerën shprehet një kusht i mundshëm, me të pakryerën e të
kryercn e plotë një kusht i pamundshëm. Kur foija - kallëzues e fjalisë kushtore
është në lidhoren e tashme, fjalia drejtuese e ka foljen - kallëzues në dëftoren
e tashme a në të ardhmen ose në urdhërore:
Po të m os jesh m irë, p o qëndroj me ty. P o tëp u n o jn ë m irë të gjith ë
sh o kët e shoqet, punët do të shkojnë gjithnjë mirë. - P o të kesh, blije, se do të
bëhesh pishman.
Kur folja - kaiiëzues e fjalisë kushtore është në të pakryerën e iidhores,
në fjalinë drejtuese folja - kallëzues është rregullisht në të tashmen e kushtores:
Po të ishte poete, do t ’i bënte një poezi. Dhe unë e kam ndihmuar
lëvizjen; p o ta dija kështu, do të rrëmbeja pushkën m e kohë.
Me këtë bashkëlidhje kohore, periudha shpreh përgjithësisht
marredhënie kushtore të pamundësisë, por në ndërtime të tilla, ka raste kur

588 IC R E U X X X V I
veprimi i f j a l i s i s ë v a r u r k u s h t o r e d h e v e p r i m i i fjaiisë drejtuese, lidhur me
çastin e ligjërimit, i referohen së a r d h m e s , por paraqiten me këtë bashkëlidhje
kohore, sepse përmbajnë një dëshirë që është o s e e parealizueshme ose qëka
shumë pak mundësi të realizohet:
- E si thoni, do të m ë shoqëroni? - e p yeti ajo. Patjetër do t j u
shoqëroja, p o të m os kisha n jë punë. Sa lumturi e madhe do të ishte, p o t ’i
gjente sot të tria bashkë në shtëpL
Folja - kallëzues e fjalisë drejtuese mund tëjetë dhe në të pakryerën
e dëftores, sidomos kur marrëdhëniet kushtore janë vendosur mbi bazën e
përsëritjes së vazhdueshme të njëkohshme të dy veprimeve, pra, kur fjalia
kushtore ka pothuajse kuptimin e fjalive me sa herë që, kurdoherë që:
Po ta prekje pak n ë kurriz, bërtiste, ulërinte. Kur ishte e re, po të
dëgjonte një zhurmë të vogël, hidhej matanë. Po ta pyetja se përse bëhej kjo
mbledhje, të përgjigjej vrenjtur.
Kur folja kallëzues e fjalisë kushtore është në të kryerën e plotë të
lidhores, fjalia drejtuese e ka foljen - kallëzues në të kryerën e kushtores:
Ajo s 'do të kishte ardhur në spital, po të mos m ë kish ndodhur
aksidentl Bashkimi nuk do të kishte ardhur, po të mos e kishin kujtuar shokët.
Folja - kallëzues e fjalisë drejtuese mund tëjetë edhe në të tashmen e
kushtores, kur pasoja lidhet me të tashmen, me çastin e ligjërimit:
- Po tëm os kish qenë kështu, as unë, as ti nuk do të ishim gjallë.
2.1.6.3. Rrallëherë fjalitë kushtore me lidhëzën p o mund ta kenë foljen
- kallëzues në formën e lidhore - habitores. Ndërtime të tilla marrin ngjyrime
të veçanta stilistiko - emocionale. Ata shprehin marrëdhënie kushtore të
pamundësisë. Folja - kallëzues e fjalisë drejtuese është në mënyrën kushtore:
Po të mospaskëshin humbur në njëpjesë të mirë këto vjersha, Arbëri
do të paskej pasur Homerin e tij të vogël. Po të mos paskësh qenë rrota e
qerres aty përpara, jja lë t e të birit do ta kishin shembur p ë r truall.
2.1.6.4. Për sa i përket rendit të ijalëve, në fjalitë me lidhëzën po,
kallëzuesi vjen domosdo pandërmjetshëm pas lidhëzës. Mund të hyjnë midis
lidhëzës dhe kallëzuesit vetëm trajtat e shkurtra të përemrit vetor dhe në fjalitë
mohuese pjesëzat s ’ dhe nuk, kur ndërtohen me mënyrën dëftore, mos, kur
ndërtohen me lidhoren:
Po nuk ibëm ë të tëra vetë, do të na çajë ujku. Po s ’m ëdeshiyt bir,
nuk vij m ë në këtë shtëpi. Po të mos na ndodhë gjë rrugës, nga ora d y - t r e e
natës jem i në Tiranë.
2 .1.7. Fjalitë kushtore me p o qe se kanë pasur përdorim më të gjerë
në gegërishte, por tani janë bërë pronë e gjuhës letrare, me shtrirje më të
PERIUDHA ME FJALITË VARUR KUSHTORE 589
kufizuar sesa fjalitë e tjera me lidhëzat kryesore në, në qoftë se, në rast se, po.
Ndërtohen me mënyrën dëftore dhe më rrallë me kushtoren. Rendi i gjymtyrëve
të fjalisë është i lirë:
Po qe se e di, atëhere mund të rregullohemi. Në sytë e tyre vlera e
babait, p o qe se bëhej ajo krushqi, do të binte shumë.
2.1.8. Përdorim të kufizuar kanë edhe fjalitë kushtore me lokucionet
lidhëzore p o të je të se, p o të jetë që; ndërtohen me mënyrën dëftore:
Po të je të se ullirit do t ’i bëhen në kohë shërbim et e duhura, prodhimi
do të dyfishohet brenda një kohe të shkurtër. Po të je të q ë vetëm a i do të
m ungojë sonte, atëhere mbledhjen do ta bëjmë.
2.1.9. Fjalitë kushtore me lidhëçën sikur e kanë më të theksuar
karakterin hipotetik, supozues, të kushtit. Ato shprehin një hipotezë a një
dëshirë të shumtën e herësjoreale, në kundërshtim me atë që ka ndodhur a do
të ndodhë në realitet. Janë të mbarë shqipes. Ndërtohen me mënyrën lidhore -
habitore. Kur foljen - kallëzues e kanë në të tashmen në të kryerën e lidhores
dhe foljen - kallëzues të fjalisë drejtuese në të ardhmen e dëftores, shprehin
modalitet të mundësisë; ndërsa, kur e kanë foljen - kallëzues në të pakryerën
ose në të kryerën e plotë të lidhores dhe në lidhore - habitore dhe foljen -
kallëzues të fjalisë drejtuese në mënyrën kushtore, shprehin përgjithësisht
modalitet të pamundësisë:
Sikur ta shohësh nga aeroplani, fsh ati do të duket s i një unazë e
gjelbër me një gur në mes. Sikur atë djersë t ’ua hedhim tokave, do të kemi
bollëk. Sikur të m ë ketë besuar, do ta kemi më lehtë. Sikur të kish thënë
Skënderbeu atë që ndiente në zemër, do të kishte shkuar atje ku vanë të
vëllezërit. Kush e d i sa do të kishte zgjatur kjo gjendje, siku r të m os paskësh
ndërhyrë mësuesi..
2.1.10. Lokucionet lidhëzore me kusht që, dhe mjaft që janë realtivisht
të reja në gjuhën shqipe, rrjedhimisht të rejajanë dhe fjalitë e ndërtuara me to.
Përdoren kryesisht në gjuhën letrare, sidomos në stilin publicistiko - shkencor.
Shprehin modalitet të mundësisë. Folja - kallëzues e fjalisë së varur është në
mënyrën lidhore.
Fjalitë me lokucion lidhëzor me kusht që, e kanë të theksuar kuptimin
kushtor nëpërmjet një elementi leksikor (fjala kusht) që merr pjesë në përbëijen
e lokucionit lidhëzor. Ky tip fjalie dallohet nga fjalitë e tjera kushtore me
lidhëza e lokucione lidhëzore më të zakonshme. Vendosja gjithmonë pas fjalisë
drejtuese, tregon se ky lokucion nuk e ka fituar ende zhdërvjelltësinë e një
lidhëze kushtore. Fjalia drejtuese e ka mjaft të dobët kuptimin e pasojës, ndërsa
fjalia e varur ka më tepër një kuptim kufizues. Kuptimi kushtor është më i
590 KR H U X X X V I
qartë. kur veprimet e të dyja fjalive, fjalisë së varur dhe fjalisë drejtuese, i
referohen së ardhmes, kur veprimet i referohen së shkuarës, vlera kushtore
është e diskutueshme:
Në qoftë se ju 'mtereson kjo g/ë, unë mund t j u tregoj vetë. me kusht
që të mos e shkruani. Sipas kësaj marrëveshjeje, qeveria shqiptare pranonte
1 7 rihapte shkollat. m e k u sh t q ë vem iim i n ë iidhje m e këtë çështje të shpallej
ca ko h ë m ë vonë.
2.1.11 Fjalitë kushtore me lokucionin lidhëzor mjaft që përmbajnë
një kusht të mjaftueshëm për realizimin e veprimit të shprehur në fjalitë
drejtuese. Kuptimi kushtor më tepër realizohet me anë të trajtës foljore të
mënyrëse lidhore dhe bashkëlidhjes së saj me foljen - kallëzues të Qalisë
drejtuese. Lidhëza realizon lidhjen midis dy fjalive dhe jep veçantinë e
marrëdhënieve që shprehen, tregon që kushti është i mjaftueshëm:
Shkrimtari mund të krijojë, ku ta nxitë muza, edhe në shi, mjaft që të
ketë një çadër. M artini mund të niset e të m arrë udhën e gjatë, mjaft që
kampionati të shkojë mirë.
Ndërtimet me foljen - kallëzues në mënyrën dëftore nuk kanë kuptim
kushtor.
Rendi i gjymtyrëve kryesore të fjalisë me këtë lokucion është i lirë.
Pas mjetit lidhës mund të vendoset qoftë kallëzuesi, qoftë kryefjala.
2.1.12. Fjalitë e ndërtuara me lidhëzën kur shprehin kryesisht
marrëdhënie kohore; megjithatë, kushtëzimi i një fakti prej një tjetri mund të
shprehet edhe me fjalitë e ndërtuara me këtë lidhëz; kur fakti që jepet në
fjalinë e varur me lidhëzën kur shërben jo për të treguar kohën e zhvillimit të
veprimit të foljes - kallëzues të fjalisë drejtuese, por kushtin e realizimit të tij.
Pra dalinnë plan të parë marrëdhënie kushtore. N ë të tilla raste, shpesh, krahas
marrëdhënieve kushtore zotëruese, nuk mungojnë edhe ngjyrimet kohore. Kjo
shtrirje e mënyrës së shprehjes së marrëdhënieve kushtore është bërë e mundur
nga disa tipa të Qalive me lidhëzën kur kanë po atë strukturë, po atë bashkëlidhje
kohore me disa tipe të fjalive kushtore.
Fjalitë kushtore me lidhëzën kur e kanë foljen - kallëzues në të
tashmen ë mënyrës dëftore dhe të lidhores, ose në të ardhmen e mënyrës dëftore;
në fjalinë drejtuese folja - kallëzues mund të jetë në të tashmen ose në të
ardhmen:
Askush nuk mund të thotë se është i lirë, kur nuk lufton për çlirimin
e të tjerëve. Kur të mos marrësh pjesë ti, kush të marrë? Unë mendoj sefjalët
ja n ë të tepërta, kur një gjë duket fare qartë.
P E R IU D H A ME FJALI TË V A R U R KUSHTORE 591
2.2. Periudhat me fjali kushtore të ndërtuara pa lidhëz.
Fjalitë kushtore të ndërtuara me mënyrën lidhore pa lidhëzjanë shumë
të përdorura në gjuhën e folur dhe në të shkruarën. Ato shprehin marrëdhënie
kushtore po aq të qarta sa edhe periudhat lidhëzore. Mungesa e lidhëzës, mjetit
formalo - gramatikor, nuk e pengon dallimin e kuptimit kushtor. Vetë mënyra
lidhore shpreh modalitet të mundësisë, të pasigurisë, të supozimit, të dëshirës.
prandaj është e aftë për të realizuar lehtë kuptimin hipotetik. Shumica e
ndërtimeve lidhëzore, me mënyrën lidhore e ruajnë kuptimin kushtor, po t’u
heqim lidhëzën. Nga ana tjetër, ndërtimet me mënyrën lidhore pa lidhëz e
pranojnë lidhëzën, pa ndryshuar strukturën e Çalive. Prania e lidhëzës nuk
është element i domosdoshëm për shprehjen e marrëdhënieve kushtore në
ndërtimet me lidhore. Pikërisht për këto arsye, periudhat me fjali kushtore të
ndërtuara me mënyrën lidhore e lidhore - habitore pa lidhëz nuk përfshihen te
periudhat asindete, por vështrohen si ndërtime të veçanta të periudhave me
fjali të varur kushtore.
Folja - kallëzues e fjalive kushtore me mënyrën lidhore pa lidhëz
mund të jetë në të gjitha kohët e kësaj mënyre, por më tepër në të pakryerën
dhe në të kryerën e plotë. Fjalia drejtuese e ka foljen - kallëzues në mënyrën
kushtore dhe dëftore. Kur ndërtohen me të tashmen dhe me të kryerën kanë
modalitet të mundësisë; kur ndërtohen me të pakryerën dhe me të kryerën e
plotë, kanë modalitet të pamundësisë. Fjalitë e këtij tipi fillojnë gjithmonë me
kallëzuesin:
Të shikosh punën e madhe që bëhet atje, bindesh për këto që p o të
them unë. Ta kisha pranë shtëpinë, do të punoja këtu. Të m os ishte çeiur atë
vjeshtë klasa V nëfshat të tyre, Mara do të ishte tani në shkollë të Rrëshenit.
Të m ë kish p yetu r pse luftoj, nuk do të isha përgjigjur, jo se ja m memece, siç
më qttani, p o se të gjithë partkanët dinë pse luftojnë.
Fjalitë kushtore pa lidhëz me kallëzuesin në lidhore - habitorejanë të
rralla dhe të kufizuara te ndonjë autor. Ato shprehin supozim a dëshirë me
njëfarë habije. Kanë modalitet të pamundësisë;
Të paskësh ndodhur kjo në Murrizaj, s 'do të të kishin lënë kështu,
jetim . Të paskësh rënë ndonjë vesë shi këto ditë, j o dhelpër, p o as laraskë
s 'do të kishin gjetur këtej.
2.3. Funksionalisht sinonimike me fjalitë e varura kushtore ose f j a l i
të varura kushtore janë edhe disa ndërtime me forma foljore të pashtjelluara.
Nga format foljore të pashtjeiluara, përdoren për të shprehur marrëdhënie
kushtore përcjellorja dhe forma e pashtjelluar mohore e tipit p a punuar.
Ndërtimet me përcjelloren që shprehin marrëdhënie kushtore.janë të r r a l l a në
592 K.r>FIJ X X X ''1 PERJUDHA ME FJALl TË VARUR KUSHTORE 593

gjuhën e folur dhe në gjuhën e shkruar. M arrëdhëniet kushtore në këto ballë rrebesheve të historisë.
ndërtime, për shkak të mungesës së lidhëzës dhe të modalitetit të formës foljore Fjalia kushtore vendoset përpara fjalisë drejtuese, edhe kur përmbajtja
të pashtjelluar, nuk dallohen qartë. Rëndësi të veçantë kanë modaliteti dhe e saj është e lidhur ngushtë me periudhën e mëparshme:
trajta e foljes drejtuese. Më i qartë del kuptimi kushtor, kur folja drejtuese Kjo është e vërteta. Po harruam këtë dhe p o nuk u përpoqëm ta
është në të ardhmen e mënyrës dëftore dhe në mënyrën kushtore: zbatojm ë si duhet këtë, ne nuk e kem i kryer mirë detyrën tonë. O, sa gjak e sa
D uke ngritur sytëpërpjetë, nuk sheh shumë gjëra. D uke u martuar djersë kemi derdhur ne për të mbrojtur këtë tokë. Po të mos kishim bërëkështu
n ë këtë rasje, e cila p a dyshim s ’ishte p ër martesë, Skënderbeu do të fuste nuk do të ishim sot këtu në trojet tona.
zjarrin në shtëpi të tij. Kur fjalia kushtore vendoset pas fjalisë drejtuese, zakonisht ngarkesën
Kur folja drejtuese është në mënyrën kushtore, ndërtimi ka kuptimore dhe emocionale të periudhës e mban fjalia drejtuese, kurse fjalia
përgjithësisht modalitet të pamundësisë. kushtore tregon rrethanat në të cilat bëhet i mundshëm realizimi i veprimit të
Forma e pashtjelluar mohore përdoret më shpesh se përcjellorja për së parës. Pra, kur është nevoja të theksohet më shumë pasoja, fjalia kushtore
shprehjen e marrëdhënieve kushtore. Më dendur takohet në stilin publicistiko vjen pas fjalisë drejtuese:
- shkencor. Ndërtimi me këtë formë foljore është mohues. Ai tregon se Prema kokën, n ë u beson më shum ë syve të tu, sesa fja lë s e zemrës
mosrealizimi i një kushti të caktuar, sjell domosdo mosrealizimin e saj që sime. Kësaj pyetjeje nuk duhet t ’i shmanget asnjë studiues i artit, n ë qoftë se
shprehet në foljen drejtuese: ai dëshiron ta trajtojë çështjen shkencërisht.
Nuk mund të përcaktohet drejtimi i kooperativës ose zhvillimi i degëve Fjalia kushtore vendoset në mes të fjalisë drejtuese mjaft rrallë. Kjo
të saj p a m arrëparasysh kushtet e tokës dhe të klimës. ndodh kur ndonjë gjymtyrë e fjaiisë drejtuese të prapavendosur veçohet dhe
nxirret përpara fjaiisë kushtore ose pse kushtëzohet nga konteksti i mëparshëm,
3. Rendi i fjailve n ë periudhën tne fjail t ë varur kushtore. ose pse është nevoja të spikatet e të nxirret më në pah:
N ga vendi që zënë në periudhë, fjalitë kushtore mund t’i ndajmë në M ëfalni, p o fëm ijës, p o s ’qau, nuk ijapin tëpijë.
dy grupe kryesore: fjali kushtore me ren d të ngulitur, fjali kushtore me rend të Fjalia kushtore zakonisht ndahet me presje në të tri pozicionet e saj.
lirë.
3.1. N ë grupin e parë, me rend të ngulitur në një pozicion të caktuar,
përfshihen vetëm ato periudha me fjali të varur kushtore, që ndërtohen me
lokucionet lidhëzore me kusht që, dhe mjaft që, të cilat vendosen gjithmonë
prapa fjalisë drejtuese.
The ç ’nuk the këtu, unë p o i harroj të gjitha, p o r me kusht q ë edhe ti
t ’i harrosh. Kuptove? Shkrimtari m und të krijojë ku ta nxitë muza, edhe në
shi, m jaft q ë të ketë një çadër.
3.2. N ë grupin e dytë përfshihen të gjithë tipat e tjerë të periudhave
me fjali të varur kushtore, të cilat i njohin të tre pozicionet e mundshme:
paravendosjen, prapavendosjen dhe ndërvendosjen. Rendi më i zakonshëm
për të gjithë tipat e fjalive kushtore me rend të lirë është paravendosja.
Kur fjalia kushtore vendoset përpara fjalisë drejtuese, ajo mban
ngarkesën më të madhe kuptimore të periudhës; për pasojë, ajo theksohet dhe
shqiptohet me intonacion më të ngritur:
Po ecëm n ë ballë dhe p o i sqaruam njerëzit me durim, të gjithë
hidhen në zjarr. Po të m os kishim qenë të bashkuar, nuk do t ’u kishim bërë
 KREU X X X V II

PERIUDHA M i FJALl TË VARUR LEJORE

1. Periudhë m e fjall t ë varur lejore quhet ajo periudhë në të cilën

fjalia e varur shpreh një veprim a gjendje që pritet të pengojë realizimin e
veprimit të fjalisë drejtuese, por që nuk arrin ta ndalojë atë. Brendia e fjalisë
drejtuese nuk është pasojë logjike e brendisë së fjalisë së varur, por një pasojë
e kundërt me atë që pritej të ndodhte:
Ndonëse Kongresi nu k e zgjidhipërfundim isht çështjen e alfabetit,
p ë r lëvizjen kombëtare shqiptare a i p a ti një rëndësi të madhe j o vetëm
kulturore, p o r edhe politike.
Peiiudha me fjali të varur lejore ka takime, për nga brendia, me
periudhën me fjali të bashkërenditura kundërshtore. Si periudha me fjali të
bashkërenditura kundërshtore, ashtu edhe periudha me fjali të varur lejore
kanë në themel një kundërshti, një papajtueshmëri midis dy fakteve.
Dallohen njëra nga tjetra, sepse te të parat fjalitë bashkohen me
marrëdhënie bashkërenditjeje, kurse në të. dytat bashkohen jne marrëdhënie
nënrenditjeje, për pasojë ndryshojnë lidhëzat, intonacioni dhe, në shumë raste,
trajtat e foljeve - kallëzues dhe bashkëlidhja midis tyre. Përveç kësaj, nga ana
kuptimore„në periudhatme fjali kundërshtore theksohet kuptimi i kundërshtisë,
ndërsa në periudhat me fjali lejore vihet në dukje kuptimi i mospengimit, i
lejimit. Megjithatë ka raste kur, për shkak të afrisë kuptimore, ngatërrohen
njëra me tjetrën, duke u përdorur njëra në vend të tjetrës:
Drana dëgjonte e përqëndruar, m egjithëse (më drejt: megjithatë)
diçka i shpëtonte nga kuptim i i fja lë v e të tij.
596 KREU XXXVII
2. Në bazë të raporteve kuptimore dhe të formës së shprehjes së tyre,
dallohen tre nëntipa kryesorë të periudhave me fjali të varur lejore:
1) periudha me fjali të varur lejore të mirëfilltë a reale:
Megjithëse rruga ishte e largët dhe e vështirë, asnjë nga shokët
tanë nuk u tremb;
2) periudha me fjali të varur lejore përgjithësuese:
Sado që ta torim m in armiqtë, ne ishim të sigurtë se ai nuk do të
tregonte asnjë;
3) periudha me fjaii të varur iejore - kushtore:
Edhe sikur vetëm të m betej, ai do t 'i vazhdonte përpjekjet deri në
fund.
2.1 . Periudha me fjali të varur lejore ti mirëfilltë a reale.
Në këtë grup përfshihen periudhat në të cilat fjalia e varur lejore
përmban një fakt real. Quhen fjali lejore të mirëfillta, sepse përbëjnë tipin më
të përdorshëm, ku marrëdhëniet lejore shprehen qartë dhe pa gërshetime me
marrëdhëniet e tjera.
2.1.1. Fjalitë lejore të mirëfillta a reale lidhen me Qalinë prej së cilës
varen, me lidhëzat a lokucionet lidhëzore megjithëse, (megjithëqë), ndonëse,
edhe pse (edhe se), sado që, sido që, paçka se, pavarësisht se. N ga këto më të
zakonshmet, me përdorim më të gjerë e në të gjitha stilet, janë lidhëzat
megjithëse, ndonëse, sado që, edhe pse. Të gjitha fjalitë lejore të mirëfillta a
reale e kanë foljen - kallëzues në mënyrën dëftore.
2.1.1.1. Fjalitë lejore me lidhëzat megjithëse, ndonëse shprehin
■ marrëdhënie lejore në një trajtë më të përgjithshme, stilistikisht asnjanëse:
Nuk kishtefrikë nga vdekja, megjithëse ajo ia kishte lëshuar krahun
e zipër tap&rfsitirëpër gryke. Megjithëqë u mundua shumë, nuk arriti dot të
lidhte mendimet. Ndonëse ëshië shkruar njëqind e tridhjetë vjet mëpërpara,
nuk e ka humbur aspak rëndësinë e saj të parë.
2.1.1.2. Fjalitë me lidhëzën edhepse, edhese kanë nuancën e shkakut
jopengues; tregojnë lejim, cilido qoftë shkaku:
Edhe pse ishitt të lodhur nga punët e ditës, nuk mbeti fshatar pa
dhënë ndihmën e tij me krahë, me qereste ose me kafshë. Edite se dëgjoi të
trokitura te porta e m adhe e oborrit, Driti nuk priti më.
2 .1.1.3. Fjalitë me lidhëzat sado që dhe sido qëjanë lejore të mirëfillta,
kur foljen - kallëzues e kanë në mënyrën dëftore. Në këtë kuptim kanë përdorim
të rrallë, sidomos ato me sido që:
Sado qëflshekët i kisltim tëpaktë, kur e varrosëm shokun tonë, shtimë
një batarepër nder të tij. Babai atëjavë, ishte sjellë me mua si me një burrë të
PERIUDHA ME FJALI TE VARUR LEJORE 597
rritur, sido që unë nuk isha m ëslm m ë se pesëm bëdhjete vjeç.
2 . 1 . 1 . 4 . P eriudha m e shprehjen l i d h ë z o r e paçka se k a nuancën e
shtesimit t ë n j ë kushti jopengues t ë v e n d o s u r në n j ë p l a n t ë d y t ë :
Dhe toka përnjëherësh merr dritë, paçka se zymiia i qëndron pezull.
Nuk i ndahet shpirti nga ne, paçka se është n ë Vlorë.
2 . 1.1.5. N dërtim et m e fjalitë lejore m e lokucionin lidhëzor pavarësisht
se jan ë relativisht të reja në gjuhën shqipe, stilistikisht të kufizuara, përdoren
kryesisht në letërsinë publicistike e shkencore. Megjithatë po shtrihen edhe
në letërsinë artistike, mjaft herë pa arsye, në vend të ndërtimeve të mlrëfillta
shqipe të njëvlershme.
N ë përputhje me kuptimin e lokucionit lidhëzor pavarësisht se, në
këto periudha theksohet karakteri i pavarur e i pakushtëzuar i realizimit të
përmbajtjes së fjalisë drejtuese nga ai i fjalisë së varur, megjithëse kjo e fundit
përmban një rrethanë të pafavorshme. Ato tregojnë mospërfillje ndaj një fakti,
t ë lënit mënjanë të një fakti të pafavorshëm për kryerjen e veprimit të fjalisë
drejtuese:
Ndaj politikës së Shqipërisë dhe qëndrimeve të sa j nuk ja n ë të
pandjeshme edhe shtetet e ijera, pavarësishi se ven diyn ë ësh tëm e territor e
me popullsi të vogël. Pavarësisht se do të vazhdonte të binte siti, ata do të
uleshin diku.
Shënim. Marrëdhënie lejore të një lloji të veçantë shprehen edhe në
disa periudha m e fjali të varura me shprehjen lidhëzore në vend që.
Me to shprehen marrëdhënie kundërvënëse (sh. kreun “Disa fjali të
tjera të varura).
2.1.1.6. Ka m arrë pak a shumë vlerën e një lokucioni lidhëzor lejor
edhe lokucioni vërtet që, që e ka origjinën te periudhat me fjali të varur
kryefjafore. Fjalitë me lokucionin vërtet q ë]m ë gjithmonë të paravendosura
dhe kanë si fjalS korrelative në fjalitë drejtuese një lidhëz kundërshtore por,
megjithatë. Ndërtohen me mënyrën dëftore. Fjalia lejore me vërtet që nënvizon
karakterin e padiskutueshëm, real, të një fakti të pafavorshëm pëy realizimin e
veprimit të shprehur në fjalinë drejtuese. Megjithatë, realizimi i t ë parit nuk e
pengon këtë të fundit:
Vërtet q ë kjo g jë të ka rënduar, por veten do ta mbash si burrat.
Në periudhat e ndërtuara me lokucionin lidhëzor vërtet që kuptimi
l e j o r është m j a f t i dobët në krahasim me periudhat e tjera lejore të mirëfillta.
Gjithashtu, e d h e lidhja e varësisë midis fjalisë së varur dhe f j a l i s ë drejtuese
598 KREU X X X V H
është e dobët. Prandaj këto periudha qëndrojnë midis periudhave të
bashkërenditura kundëçshtore dhe periudhave me fjali të varur lejore, duke
anuar më tepër nga këto të fundit.
2.1.2. Marrëdhëniet lejore mund të shprehen edhe me ndërtime me
forma foljore të pashtjelluara, funksionalisht sinonimike me fjalitë e varura
lejore të mirëfillta. Të tillë vlerë marrin ndërtimet me përcjelloren, ato me
formën e pashtjelluar mohore, të prira shpesh nga pjesëza dhe, edhe:
Por, edhe duke vdekur aq i ri, heroi ynë shërbeu si shembull i
revolucionarit shqiptar, që kapërçeu kufijtë e kombit. Pa i vështruar fare
rnuret, ai e ndiente se në të gjitha pikat e tjerafuria e sulmit kishte rënë. ishte
vetë jeta që i jepte kaq siguri, jeta që ajo, i ati i saj e shumë të tjerë po e
ndryshonin, edhe pa qënë të bindur plotësisht.
Shënim. Edhe një gjymtyrë e veçuar e prirë nga lidhëzat iejore
megjithëse, ndonëse, edhe pse, sado që, sido që, pavarësisht se, është
funksionalisht sinonimike me një fjali lejore. Janë zakonisht një
përcaktor mbiemër ose emër, më rrallë një rrethanor i shprehur me
ndajfolje ose me një emër me parafjalë, që dalin me një përdorim të
tillë:
Megjithëse e varfër, ajo kurrë nuk u përkul. Megjithëse mësues i
thjeshtë, Stëfani kishfituar emër si njeri i drejtë e i zoti. Komandanti
i batalionit, edhepse më i shkuar në moshë, tregonte për komisarin
një respekt të madh. Sado që në një numër të kufizuar dhe
ndonjëherë të gjymta e të pakuptueshme, këto këngë kanë vlerën e
tyre, sepse janë nga të parat që jepen në gjuhën e tyre origjinale.
2.2. Periudha me fjali të varur lejore përgjithësuese.
Periudhat me fjali të varur lejore përgjithësuese tregojnë se, me gjithë
shfaqjen e skajshme të veprimit, të gjendjes a të tiparit të shprehur në fjalinë e
varur, nuk pengohet realizimi i veprimit a i gjendjes së shprehur në Çalinë
dfejtuese. Pra, pengesa shfaqet a supozohet të shfaqet me shkallën, a masën e
skajshme të një veprimi, ose të një tipari, me natyrën e përgjithësuar të një
rrethane, me karakterin e pacaktuar të një vete a sendi.
Veçori e Çalive lejore përgjithësuese është se lidhen me fjalinë nga e
cila varen, me ndajfolje me kuptim të përgjithshëm, të pacaktuar, të pasuar
pandërmjetshëm ose në largësi nga një që eksplotive, ose dhe pa që: sado që,
sado... (që), sido që, sido... (që), kurdo (që), kudo (që); me përemra lidhorë të
pacaktuar; kushdo që, cilido që, çfarëdo që.
PERIUDHA ME FJALI TË VARUR LEJORE 599
Veçori tjetër e këtyre fjaiive është se ndërtohen kryesisht me mënyrën
lidhore dhe, më rrallë, me mënyrën dëshirore, të cilat, bashkë me mjetin lidhës,
i japin fjalisë kuptimin e përgjithshëm, të pacaktuar.
Fjalitë lejore përgjithësuese më të shumtën nuk e kanë kryefjalën të
shprehur. Kur ajo shprehet, vihet pas kallëzuesit.
Përgjithësimi mund të bëhet në plane të ndryshme:
2.2.1. Përgjithësim në masën a shkallën e një veprimi, të një
gjëndjeje, të një tipari, të një rrethane. periudha në këto raste tregon se, në
çfarëdo mase a shkalle të.vërtetohet veprimi gjendja, tipari e në çfarëdo rrethane
të reaiizohet si-në fjalinë e varur lejore, nuk pengohet realizimi i përmbajtjes
së fjalisë drejtuese. Më shkurt, këto periudha shprehin lejim, cilado qoftë sasia,
intensiteti.
Ndërtohen me mjetet lidhëse sado, sado që, sado... që:
Po e vërteta nuk mbidohet. Sado tu fshehësh, do të dalë në dritë.
Gënjeshtari, sado mjeshtëri të ketë, mbetet gënjeshtar. Sado që të nxitonte
ajo, prapë ishte vonë. Sado i zoti që të jesh, do të kesh nevojë për ndihmën e
shokëve.
2.2.1.1. Ndajfolja sado qëndron zakonisht përpara një mbiemri ose
një ndajfoljeje, rrallë para një emri, pa ose me parafjalë ndjekur nga që-ja
shpjeguese, dhe shënon shkallëh e tiparit, intensitetin e një veprimi, masfin e
një rrethane, por mund të ndiqet pandërmjetshëm nga folja e mënyrës lidhore,
e prirë ose jo nga që-ja, e të shënojë intensitetin e një veprimi që përbën
pengesë për realizimin e faktit të fjalisë kryesore.
Sado e vështirë që tëjetë e vërteta, ajo patjetër do të arrijë në zemrën
e njerëzve. Unë do të shfaq thjeshtësisht ato që pashë e që ndjeva dhe ja m i
bindur se, sado bukur q ë të mund ta shkruaj këtë pjesë, nuk do të arrij të
them e të shfaq as një të qindtën e asaj bukurie. Të lira e krenare, atyre s 'u
pëlqen ië zbresin në fushë, dhe sado m e kujdes q ë t’i mbjellin duart e vajzave
nëpër saksi, ato nuk mbijnë. E kam vënë re dhe unë, sado ftohtë që të bëjë,
konjaku s ’ngrin kurrë. Gjithmonë kam menduar se sado djalë i mirë që është
Fisniku, ai përsëri m betet një bashkudhëtar i vështirë.
2.2.1.2. Fjalitë lejore të ndërtuara me ndajfoljen sado, që nuk pasohet
as pandërmjetshëm, as në largësi nga një që shpjeguese mund të kenë foljen -
kailëzues, përveç lidhores, edhe në mënyrë dëshirore:
Zoga përfaqëson vazhdimësinë e je të s dhe je ta është e bukur, sado e
vështirë qoftë.
2.2.2.. Fjalitë që shprehin përgjithësim në Uojin e cilësisë a në
mënyrën e shfaqjes së një veprimi a tipari ndërtohen me ndajfoljen sado të
600 KREU XXXVII
ndjekur ose jo nga n ji që shpjeguese. Edhe këto foljen - kallëzues e kanë në
mënyrën lidhore ose n i mënyrën dëshirore:
Atij nuk i shpëlonin doiprishësit epyllit, sido që të vinte puna, ai do
t ’i zinte. Sido qëtë bëhej, gjallë nuk do të nazinin dot. Ajo luan një rol kryeor,
sMo qoftëform a e saj.
Shënim. Fjalia lejore me sido që kur ka vetëm këpujën në vetën e
tretë njëjës të mënyrës lidhore, shpesh ka marrë vlerën e një fjalie të
ndërmjetme, ashtu si sidoqoftë:
Sido që të jeië, në shtatë ditë e sipër, Skënderbeu arriti në Dibër.
2.2.3. Përgjithësim iidfaur me veadin a kohën ekryerjes së veprimit.
Periudha të tilla tregojnë se, sado e pafavorshme tëjetë një rrethanë vendi ose
kohe e shprehur në fjalinë e varur, prapëseprapë ajo nuk e pengon realizimin
e veprimit të fjalisë drejtuese. Pra, këto tregojnë lejim, pavarësisht nga vendi
ose nga koha. Lejimi përftohet me kapërcimin e pengesës që qëndron në
përfshirjen e çdo rrethane vendi a kohe, qofshin edhe më të pafavorshmet.
Këto periudha ndërtohen me kudo, ngado, kurdo, të ndjekura ose jo
nga një që ekspletive. Fjalia e varur lejore e ka foljen - kallëzues në mënyrën
lidhore ose në dëshirore;
Sido që të bëhet, kudo që të m ë fu tin , unë do të gjej një mënyrë për
tëfluturuar te ti. Kudo të bjerë, s 'vritet. Në të vërtetë, atdheu është gjithmonë
i dashur, kudo që të jesh , i lirë ose i robëruar qoftë. Ngado q ë të vesit, imë do
të të gjej. Kurdo që të kujtoj, zemra më lëndohet. Skuadra jonë do të kalojë
çdo vështirësi, kurdo qoftë e kudo qoftë.
Këto fjali kanë edhe ngjyrime rrethanore të vendit dhe të kohës.
2.2.4. Përgjithësim iidhur me përfshirjen e personave a të sendeve.
2.2.4.1. Këto periudha ndërtohen me përemrat e pacaktuar kushdo,
cilido, çfarëdo, përgjithësisht në funksion të kryeÇalës ose të kundrinës, të
ndjekur ose jo nga një që ekspletive. Fjalia e varur e ka foijen - kaitëzues në
mënyrën lidhore ose në dëshirore:
Kushdo që të ishte,j]alët e nënës do ta pteknin thellë. Rruga e saj
ishte e përcaktuar dhe, cilatdo që të ishin vështirësitë, ajo duhej të ecte e
vendosur pa u lëkundur në atë rrugë. Unë nuk largohem nga rruga e drejtë,
çfarëdo që të m ë bëjnë armiqtë.
2.2.42. Fjalitë fejore me përemrat kushdo, cilido, çfarëdo, që nuk
pasohen nga që-ja shpjeguese, mund të kenë foljen - kaiiëzues në mënyrën
dëshirore:
P E R I U D H A ME FJ A LI TË V A R U R l.EJORE 601
Të kërkoj ndjesë e të qoftë fa lëjeta ime, kushdo qofsk!
2.2.4.3. Përemri çfarëdo mund të përcaktojë një emër dhe atëherë
përgjithësisht pasohet në largësi nga që-ja shpjeguese:
Çfarëdo fatkeqësie që të isiite, ajo do të bëhej efortë, do ta duronte
dhe do ta ndihmonte babanë ta kapërcente.
2.2.5. Fjalitë lejore përgjithësuese përkojnë nga ana strukturore me
disa fjali të tjera të varura, sidomos me fjalitë vendore, kohore, kryefjalore e
kundrinore që ndërtohen me të njëjtat mjete lidhëse. Kryesore për të dalluar
fjalitë lejore përgjithësuese të ndërtuara rne kudo që, ngado që, kurdo që nga
fjalitë vendore dhe kohore të ndërtuara me po këto mjete, është kuptimi i tyre.
Të parat kanë një kuptim shumë të përgjithshëm dhe nuk shënojnë as vendin,
as kohën ku e kur ndodh veprimi i Çalisë drejtuese, por tregojnë se, cilido
vend a çdo kohë qoftë, nuk mund të pengojë realizimin e veprimit të fjalisë
drejtuese. Ndërsa fjalitë lejore përgjithësuese me kushdo që, cilido që, çfarëdo
që dallohen nga Çalitë kryefjalore e kundrinore lidhorejo vetëm nga kuptimi,
po edhe nga elemente strukturore. Në periudhat me fjalitë lejore përgjithësuese
me përemra të pacaktuar, shpeshherë fjalia drejtuese e ka kryefjalën dhe nuk
mund të marrë kryefjalë të dytë dhe as ka nevojë për shtjellimin e kuptimit të
kryefjaiës me një fjali, prandaj fjalia e varur prej saj nuk është fjali kryefjalore,
nuk bën punën e kryefjalës.
2.3. Periudhat me fjali të varur lejore - kushtore.
Periudha me fjali të varur lejore - kushtore tregon lejim pavarësisht
nga kushti. Fjalia e varur nuk përmban një fakt real, por një supozim, realizimi
i të cilit duhej të pengonte realizimin e veprimit të fjalisë drejtuese, po,
megjithatë, nuk e pengon. Pra, ajo që shërben si pengesë e kapërcyeshme
është një supozim.
Në përgjithësi, të gjithë tipat e fjalive kushtore të ndërtuara me lidhëza
e lokucione lidhëzore kushtore ose me mënyrën lidhore e me format foljore të
pashtjelluara pa lidhëz, kur prihen nga lidhëzat dhe, edhe (kur nuk kemi të
bëjmë me bashkërenditje t i fjalive), e tmmbin ku p ih rlL rrL ot' cut* Jf©js:3
kuptimin lejor. Lidhëzat edhe, dhe, që vihen përpara lidhëzave kushtore, e
paraqitin kushtin si pengesë, jo si premisë për realizimin e veprimit të fjalisë
drejtuese. Marrëdhëniet ndërmjet fjalisë së varur dhe fjaJisë drejtuese nuk
janë marrëdhënie kushtore, por marrëdhënie lejore. Këto janë quajtur fjali
lejore - kushtorejo se kemi të bëjmë me gërshetime funksionale të lejimit dhe
të kushtit, pra, jo se qëndrojnë midis fjalisë lejore dhe kushtore, por sepse
lejimi mbështet një kusht a supozim.
2.3.1. Për 16 ndërtuar periudhat lejore - kushtore, shërbejnë lokucionet
602 KREU X X X V I I
lidhëzore lejore edhe në, (dhe në), edhe në qoftë se, edhe nëse, edhe në rasi se,
edhe po, edhe p o qe se, edhe sikur:
Dhe në qoftë se do të ishte ndodhur në një gëzint të tillë, a i do ta
kish përbuzur. Edhe nëse arti i lij është shumë m ë i frymëzuar, edhe nëse
veprat e tij kanëshum ë m ë tepër dinjitet artistik, mtk m un dtë them i se a i bëri
ndonjë hop të dukshëm për individualizimin artistik në veprat e tij. - Dhe unë
do të dal menjëherë, eih e në qofsha e sëmurë. Edhe sikur të vdes, kjo letër
vetëm Agim it do 17 dorëzohet.
Lokucioni lidhëzor edhe sikur mund të paraqitet dhe me rend të
anasjelltë në formën sikur edhe. Në raste të tilla fjalia e varur përmban si
supozim, një pengesë mjaft të fortë, por, megjithatë të kapërcyeshme:
Po të vinte dorë ai. kishte marrë fu n d puna: ajo db të bëhej, sikur
edhe mëri të kishin pasur mëpërpara ato familje.
Ndonjëherë lokucioni lidhëzor edhe sikur mund të jetë i ndarë në dy
pjesët e tij përbërëse. Në mes tyre mund të hyjë ndonjë gjymtyrë e fjalisë së
varur, e cila vihet në këtë pozicion për t’u theksuar si rrethanë penguese për
realizimine veprimit të fjalisë drejtuese:
Edhe kumbuUa sikur të ishin, përsëri s ’i mblidhnin dot në fshat.
Lidhëza sikur mund të shprehë marrëdhënie iejore edhe pa qenë e
prirë nga edhe. kur kushti si pengesë e kapërcyeshme kuptohet nga vetë brendia
reale e periudhës. Në raste të tilla edhe mund të shtohet pa prishur strukturën
e fjalisë:
Unë, baba, do të shkoj në fshat, sikur ta di që s ’vij kurrë në qytet.
2.3.2. Vlerën e fjalive lejore - kushtore kanë edhe disa ndërtime me
mënyrën lidhore të prira nga pjesëza /e, që i jep fjalisë kuptimin e lejimit:
Partizanët e rinj, le të ishin nga fshati a nga qyteti, le të isltin pleq a
të rinj, le të ishin të mësuar a ië pamësuar, në fillim hiqnin keq në çetë.
2.3.3. Në tipin e fjalive lejore - kushtore mund të përfshihen edhe
disa fjali të ndërtuara me formën foljore të dëshirores, sidomos të foljes jam të
pasuar zakonisht pandërmjetshëm ose në largësi nga edhe, dhe. Këto fjali
kanë modalitet dëshire dhe supozimi. Supozojnë një gjendje të pafavorshme,
madje, subjektivisht, më të pafavorshme për realizimin e veprimit të fjalisë
drejtuese; megjithatë, ky i fundit nuk pengohet. Nga kuptimijanë të ngjashme
me fjalitë e tipit le të je të ose sido që të jetë:
Kushdo m und tëshkruajë artikuj përshtypin, duke shprehur mendime,
propozime, vërejtje mbi të gjitha tem at e diskutimit, qofshin këto mendime e
propozime edhe kontradiktore, mjafton që të mos jenë kundër lirisë, pavarësisë
dhe demokracisë. Shpirti i saj fërgëllonte për një je të tjetër. p ërjetën e ashpër.
PERJUDHA M E FJALI T Ë VARUR L E J O R E 603
e të dëlirë.jetën e shqetësimeve e tëgëzim eve të përditshme, qofshin këtofare
t i vogla e pa rëndësi
Shlnim . Ndonjëherë kur qoftë edhe ndiqet nga lidhëza sikur, atëhere
e tërë shprehja qoftë edhe sikur ka marrë vlerën e një iokucioni
lidhëzor lejor:
Të gjitha ato që do të m ë thuash ti, Muj, imë do të t 'i dëgjoj e do të
bindem, qoftë edhe sikur ta di se do të m ë pritet kryet! Do ta kisha
m ë të lehtë, sikur ajo të kishte shëndet të mirë, qoftë eih e sikur ta
dija se do të më kundërshtonte.
2.3.4. Edhe një fjali e varur kushtore për nga forma, nga vetë brendia
reale e periudhës ku bën pjesë, mund të jetë lejore - kushtore, edhe pse nuk
prihet nga iidhëza edhe, e cila mund të shtohet pa ndryshuar kuptimin:
Një te k pushkë t ’i dilte (= edhe një, tek pushkë t 'i dilte) pas shpine
djalit, veten duhej ta numëronte të humbur. Në mos e thonë ( = edhe nëse mik
e thonë), e mendojnë. *
2.3.5. Si fjaii lejore ose funksionaiisht sinonimike me fjaiitë e varura
iejore e lejore - kushtore, janë edhe disa ndërtime me përcjelloren e me formën
e pashtjelluar mohore të prira nga dhe, edhe, shumë rrailë edhe pa këto:
A i m und të vijë edhe pa e ftuar ne. - Qysh qani kështu ju, pa ju
rrahur njeri?
Mund të kemi edhe një ndërtim me përcjellore të prirë nga lokucioni
lidhëzor qoftë edhe:
A nuk do të kish qenë më mirë për të, sikur të vepronte, qoftë edhe
duke pësuarfatin e shokut të tij?
Shënim. Edhe fjali të tjera rrethanore, kohore, qëllimore etj., kur
prihen nga edhe, dhe, të ciiat e paraqesin rrethanën si pengesë, marrin
nuanca lejore:
Polemika në mes poetëve dhe partizanëve të veprave të tyre do të
ndizej sërish më vonë dhe do të vijonte edhe pasi ata të dy të kishin
vdekur. Edhe kur tëgjithë u larguan dhe mbetën vetëm të afërmit,
ai nuk u tund nga vendi.
3. Fjalitë lejore, me përjashtim të atyre që ndërtohen me shprehjen
vërtet që, të cilat vendosen gjithmonë përpara fjalisë drejtuese, për shkak të
strukturës gramatikore, mund të vendosen përpara fjalisë drejtuese, prapa ose
604 K R E U X X X V II
në mes të saj:
M egjithëse n ë iim m ë ishin ire të gjallë, asnjë shenjë jete nuk ndihej,
sikur asnjeri nuk merrte frymë. Të gjithë e dinin se, m egjithëse nuk kishte
n d o n jëfarë arsim i t&iartë, punën e njihte dhe e bënte si askush tjetër.
Megjithatë, rendi më i zakonshëm është paravendosja. N ë këtë
pozicion kuptimi i lejimit del më i qartë, ndërsa, kur fjalia lejore vjen pas
fjalisë drejtuese ose futet në mes të saj, ajo kryen një funksion sqarues shtojcë,
prandaj dhe lejimi është më i dobët.
Kur fjalia lejore e mirëfilitë është e paravendosur, për të theksuar
idenë e kundërshtimit, në fillim të fjalisë drejtuese mund të vihet një lidhëz
bashkërenditëse kundërshtore ose një ndajfolje me të njëjtën vlerë:
M egjithëse ishte veshur m e një kostum të zi, m e këpucë të zeza
llustrafine, me këmishë të bardhë dhe kravatë të kuqe, prapëseprapë ai kishte
një të ecur të rëndë.
Fjalitë lejore, si edhe fjali të tjera të varura, për qëilime të caktuara
stilistike, nëpërmjet parcelizimit mund të shkëputen nga fjalia drejtuese me
një pauzë të gjatë, që në të shkruar pasqyrohet me pikë dhe të dalin si Qali më
vete:
Çdo gjë mund të ndodhë në këlë botë. M egjithëse këtë s'ia rrokte
mendja askujt.
KREU X X X V III
PEHUDHA ME PJAU TË VABUR
ICiJIHIlSQRE
1. Periudhë tne fjali t ë varur krahasore quhet ajo periudhë në të
cilën veprimi a gjendja përtë cilën bëhet fjalë në fjalinë drejtuese karakterizohet
me anë të një krahasimi me një veprim a gjendje të shprehur në fjalinë e varur.
Krahasimi mund të bëhet në aspekte të ndryshme (cilësor, sasior etj.), në plane
të ndryshme barazie a mosbarazie, mund të tregohet nëse kemi të bëjmë me
dy dukuri identike, të ngjashme, ose të ndiyshme:
Fjalët e tij përhapeshin për ditë, siç përhapet drita e dieliit n ë një
ditë të bukur. Bukuria dhe hijeshia e asaj tabloje më shumë më brengosi sesa
më ngjalli kënaqësi.
Periudha me fjali të varur krahasore ngërthen nëntipa mjaft të
larmishëm fjalish, që herë - herë largohen nga kuptimi i mirëfllltë i krahasimit.
Disa prej tyre nuk shërbejnë për të krahasuar dy veprime a gjendje, por tregojnë
se në ç ’masë një mënyrë të vepruari a një gjendje është osejo në përshtatje me
një ide a mendim të caktuar:
Dhe kjo ndodhi me një thjeshtësi më të madhe nga sa e kishte
m enduar a i dhe shokët e tij. Të duket sikur është aty, kurse në të vërtetë ai
mund të jetë njëqind herë më larg sesa ke m enduar tu
Disa të tjera ballafaqojnë dy fakte për të treguar se midis tyre ekziston
një marrëdhënie e anasjeiltë njëfarë lidhjeje shkaku dhe efekti, por paraqiten
në formën e ijalisë krahasore:
Sa më e egër bëhej lufta e arm iqve kundër tij, aq më e vendosur
bëhej lufta e tij kundër armiqve.
606 K R E U XXXVIII
Ka e d h e d i s a p e r i u d h a m e lidhëza krahasore që në të vërtetë nuk
shprehin marrëdhënie k r a h a s o r e të mirëfiiita, por më tepër marrëdhënie
shtesore. Fjalia e varur m e lidhëzën krahasore nuk karakterizon veprimin e
fjalisë drejtuese nëpërmjet krahasimit, por kumton se, krahas veprimit të parë,
ka vend dhe një veprim tjetër i tillë në rrethana të tjera:
Unë ia kam thënë atij, ashtu si ia ka thënë edhe nëna, edhe babai,
edhe mësuesja në shkollë.
Në periudha me fjali të varur krahasore, krahasimi mund të bëhet me
një fakt real ose me një veprim a gjendje të supozuar. Në rastin e parë zakonisht
folja - kallëzues e fjalisë krahasore vihet në mënyrën dëftore, kurse në rastin e
dytë vihet në mënyrën lidhore ose në kushtoren:
Dashuria p ë r klasën punëtore duhet të burojë nga zemrat tona siç
burojnë ujërat në S elitë të Tiranës. U kthye sërish mbrapsht me kujdes si të
ish e huaj n ë atë shtëpL Rrinte sikur do ta nxirrnin nëfotogra.fi.
Shënint. Fjalia krahasore mund të ketë si kallëzues të njëjtën folje që
shërben si kallëzues edhe për fjalinë drejtuese. Në të tilla raste, folja
e fjalisë së dytë për të mos u përsëritur, mund të zëvendësohet nga
folja bëj:
Ai u këndon ngjarjeve të ditës në mënyrë të hapët. të drejtpërdrejtë,
ashtu siç bën edhe Asdreni.
Nganjëherë kallëzuesi i fjalisë së varur nuk shprehet fare dhe atëhere kjo del
në formën e një fjalie mungesore:
Dhe e deshe atë si fshatari arën me grurë dhe mendoje p ër të si
fshatari për arën m e grurë. Dalëngadaië, alkooli ngiste muhabetin si era
yarrin.
Shënim. Elipsa është një dukuri e rëndomtë në periudhat me fjali të
varur krahasore. Do të pranohen si fjali krahasore mungesore ato
raste që, përveç gjymtyrës së krahasimit me lidhëzën përkatëse, kanë
edhe ndonjë gjymtyrë tjetër që i nënshtrohet drejtimit të foijes
kallëzues të nënkuptuar, siçjanë rastet e mësipërme.
Në periudhë mund të dalin në formën e fjalisë krahasore edhe fjali të tjera të
varura të tipave të ndryshëm, si p.sh. fjalitë qëllimore, shkakore, kohore,
kushtore:
Unë kam qenë çdo ditë p ë r ta parë, vendosi të fliste a i j o aq p ër t ’i
PERIUDHA ME FJALITË VARUR KRAHASORE 607
shpjeguar mirditasit, sesa që të përgatiste të atin për gjendjen e rëndë të së
bijës. Gjithë rrugën e pati bërë duke fërshëllyer, më tepër nga frika e ndonjë
të papriture, sesa ngaqë i këndonte zemra. Më shumë besim kam kur të shoh
që qesh, sesa kur tëshoh serioz. Ajo është si lokomotiva, që heq më mirë kur
e vënë përpara sese kur e vënëpas vagonëve. Dinin më mirë të vriteshin sesa
të tërhiqeshin.
Këto raste, shpjegohen nga një elipsë (që tashmë nuk ndjehet si e
tillë) e foljes drejtuese të fjalisë së dytë të varur.
Fjalia e varur krahasore përgjithësisht i referohet kallëzuesit të fjalisë
drejtuese dhe ka të bëjë me tërë përmbajtjen e saj, por nganjëherë mund t’i
referohet një gjymtyre tjetër, zakonisht të shprehur me një mbiemër ose me
ndajfolje: Të tillë janë në shembujt e mëposhtëm mbiemri “i menduar” dhe
ndajfolja “vullnetarisht”.
Sakaq plaku i menduar s i t ’i qenë mbytur gjemitë, ndezi zjarrin,
duke i hedhur pak benzinë nga një shishe e madhe. Agroni kishte ardhur vetë,
vullnetarisht, në këtë betejë, ashtu siç shkon luftëtari i ndërgjegjshëm në
luftë, p a urdhër e p a komandë.
Fjalia e varur krahasore lidhet me fjalinë prej së cilës varet me lidhëzat
e lokucionet lidhëzore si, siç, sikur, sikurse, ashtu si, ashtusiç, ashtu sikurse,
sikundërse, ashtu sikundër, se, seç, sesa; me ndajfoljen sa, me përemrin sa të
prirë nga parafjala nga (nga sa), me përemrin ç të prirë nga parafjala nga (nga
Ç)-
Jo të gjitha këto mjete lidhëse përdoren në të njëjtën m asë në gjuhën
e sotme. D isa p rej tyre kanë përdorim të kufizuar, e madje ndonjë tashmë
duket pak arkaik. Të tilla ja n ë lidhëzat skundërse, aslttu sikundër.
Shënime. Lidhëzat e lokucionet krahasore si, ashtusi, sikurse, ashtu
sikurse, ashtu sikundër, sa, se, sesa përdoren jo vetëm për të lidhur
dy fjali, po edhe dy gjymtyrë fjalie, çka nuk është karakteristikë për
lidhëzat e tjera nënrenditëse:
Rasti ma solli dhe mua të mendoja si të tjerët. Kishte pasur edhe një
motër të martuar ky xhaxhai i mullirit, një motër m ë të vogël se veten.
2. Sipas përbërjes së tyre strukturore, fjalitë krahasore ndahen n i dy
nëntipa: 1. fjali krahasore të bashkëlidhura (korrelative); 2. f j a l i krahasore
jo të bashkëlidhura (jokorrelative).
608 ICREU X X X V I II
2.1. FJalitë krahasore të bashkëlidhura
Në këtë g r u p përfshihen t ë g j i t h a periudhat që, përveç lidhëzës në
fja lin ë e v a r u rkanë në f j a l i n ë kryesore edhe f j a l ë të bashkëlidhura (korrelative)
me të.
Këto fjali krahasore nga ana e tyre, sipas kuptimit, që gjen mbështetje
edhe në anën strukturore, ndahen në:
1) fjali krahasore të bashkëlidhura të barazisë, 2) fjali krahasore të
bashkëlidhura të pabarazisë; 3) fjali krahasore të bashkëlidhura të rritjes
përpjesëtimore.
2.1.1. Fjaiitë krahasore të bashkëlidhura të barazisë. Tregojnë
identitet a ngjashmëri në shkallën e intensitetit a në mënyrën e realizimit të
veprimit, të gjendjes a të tiparit të shprehur në fjalinë e varur, me veprimin,
gjendjen e tiparin e shprehur në fjalinë drejtuese. Ato mund të tregojnë barazi
e ngjashmëri në aspektin sasior ose në aspektin cilësor.
2.1.1.1. Fjalitë krahasore të barazisë sasiore ndërtohen me ndajfoljen,
përkatësisht me përemrin sa dhe tregojnë intensitetin e një veprimi, shkallën e
një tipari, sasi të papërcaktuar sendesh ose zgjatje në kohë në të njëjtën masë
siç shprehen edhe në fjalinë drejtuese:
Mimoza e priti me b u ië në gaz, por, sa e gëzoi kjo Luanin, aq e
hidhëroi fjala e parë që tha ajo. Sa e urtë dhe e përmbajtur ishte Tefta, aq
terse ishte Lirika. Sa arsimtarë ishin, aq programe kishin. S a vazhdoi ky
këmbimfjalësh, aq vazhdoi edhe pushimi.
Fjalitë me ndajfoljen e me përemrin sa kanë si fjalë bashkëlidhur në
fjalinë drejtuese ndajfoljen ose përemrin aq dhe, më rrallë, ndajfoijen kaq.
Ndërtimet më të zakonshme janë:
2.1.1.1.1. ndajfolja sa + folje në fjalinë e varur, ndajfoljet aq ose kaq
+ folje në fjalinë drejtuese:
Kumi, sa nxehej ditën, aqftohej natën.
2.1.1.1.2. ndajfolja sa + mbiemër në shkallën pohore në fjalinë e
varur, ndajfolje aq + mbiemër në shkallën pohore në fjalinë drejtuese:
Sa të frikshëm janë zogjtë e fushës, aq trima bëhen kur dëgjojnë
zhurmën e traktorit. Sa i gjallë ishte djali, aq e ndrojtur ishte vajza.
Në periudhat me strukturë të tillë zakonisht krahasohen dy veprime
të kundërta ose dy cilësi të kundërta të të njëjtit objekt a të dy objekteve të
ndryshme;
2.1.1.1.3. përemri sa + emër në fjalinë e varur, përemri aq+ emër në
fjalinë drejtuese:
Sa ilegalë mban kjo Tiranë, aq të mira u bëfshin.
P E R IU D H A M E FJALI TË V A R U R K R A H A S O R E 609
Shënim. Ndonjëherë ndajfolja aq gjendet jo vetëm si element i
bashkëlidhur në fjalinë drejtuese, por edhe përpara ndajfoljes sa në
fjalinë e varur për të theksuar dhe më tepër identitetin në shkallën e
realizimit të të dy veprimeve:
Aq sa fle t nturi, aq i përgjigjej dhe burri.
2.1.1.1.4. Kur fjalia e varur krahasore vjen pas fjalisë kryesore, është
më i zakonshëm ndërtimi: ndajfolja aq + mbiemër i shkallës pohore në fjalinë
drejtuese, ndajfolja sa + ( përemri) ç ' + folje në fjalinë e varur:
E p a Dokën m e ata sytë e tij bojë qielli, që, kur të nguleshin
ngandonjëherë, bëheshin aq të egër, sa ç ’ishin zakonisht të butë. Tashti që
arritëm në front, asgjë s ’m ë duket aq e vështirë, sa ç ’më dukej kur e mendoja
nëfushën e kazermës. Ish një buzëqeshje aq e dëlirë, sa ç ’ish i dëlirë agimi në
maja.
Përemri ç ’ nuk është gjithmonë i domosdoshëm:
Sulltan M urati s ’m und të ishte aq i drejtë dhe aq njerëzor sa e
përshkruan Laoniku, p o m ë p arë se çdo gjë tjetër ishte Sulltan i Turqisë.
Ndajfoljet e bashkëlidhura aq dhe kaq, zakonisht, sidomos kur i
referohen foljes, ndiqen drejtpërdrejt nga fjalia e varur krahasore. Në këtë rast
ato ndihen, më të shumtën e herës, si element i fjalisë së varur dhe formojnë
kështu një lokucion lidhëzor:
Këtë tokë të sigurtë që quhet Atdhe na e lanë brezat që ikën. Që ne të
tjerëve t 'ua lëmë. Kaq sa e gjetëm, më pak asnjë pëllëmbë. M iqtë i dua aq sa
më duan.
2.1.1.1.5. Midis fjalive krahasore të barazisë sasiore një vend të
veçantë, për nga ndërtimi dhe kuptimi, zënë fjalitë që ndërtohen me lokucionin
mësa. Kanë si fjalë të bashkëlidhur në fjalinë drejtuese ndajfoljen aq. Fjalia e
varur vendoset gjithmonë para fjalisë kryesore. Si lokucioni mësa, ashtu dhe
fjala korrelative aq, pasohen drejtpërdrejt nga foljet - kallëzues të fjalive
përkatëse:
Mësa ndahet mishi nga thoi, aq ndahemi dhe ne p rej teje, Mësa
piq et mali tne malin, aq mund të bashkohemi edhe ne me ballistët.
Në periudhat e këtij lloji të dyja fjalitë kanë kuptim mohues edhe pse
nuk kanë pjesëza mohimi. Në fjalinë e parë shprehet një veprim që nga vetë
kuptimi i tij , është kategorikisht i papranueshëm , i parealizueshëm. Fjalia
drejtuese, duke dhënë një veprim që krahasohet me të parin, tregon se po aq i
papranueshëm është dhe realizimi i përmbajtjes së saj.
610 K R E U X X X V III
2.1.1.2. Fjalitë krahasore tfi barazisë cilësore krahasojnë mënyrën e
realizimit të një veprimi të kryer nga subjekte të ndryshme në rrethana të
njëjtaatë ndryshme. Duke i krahasuar, këto tregojnë ngjashmërinë që ekziston
në mes tyre.
Pjesa më e madhe e fjalive krahasore të barazisë a, më saktë, të
ngjashmërisë ciiësore, nuk dalin me Çalë të bashkëlidhura, por, në disa raste,
kur ato vendosen para fjalisë drejtuese, shfaqen në këtë të fundit ndajfoljet
'ashtu, kështu, të cilat theksojnë më tepër barazinë a ngjashmërinë e
përmbajtjeve të të dyja fjalive, dalin si përforcuese të shprehjes së
marrëdhënieve.
Këto fjali ndërtohen me lidhëzat e shprehjet lidhëzore, si, siç, ashtu
si, ashtu siç, sikurse, kështu si, sikundër; kjo e fundit në gjuhën e sotme letrare
pothuajse nuk përdoret më:
Si nxjerr Pilo karrocaxhiu rërë me lopatë nga lumi, ashtu nxjerr
dhe Lip Gjanica para ngaxhepi ifukarasë. Tamam ashtu siç zbresin përrenjtë
nga malet, ashtu kishin zbritur në këtë barakë qindra djem e vajza malësore.
Sikurse çetatpërzunë karabinierët nga fshatiynë e nga Pisha, kështu do t 'i
përzëmë edhe fashistët nga Shqipëria jonë. Kështu si po qëmtojmë farën
bashkë, ashtu e korrçim, e gatofshim dhe e ngrënçim misrin e ri - uroi tetoja
duke parë nusen e të nipit. Ata, sikundër kanë ardhur, ashtu do të shkojnë.
Fjalitë krahasore të barazisë cilësorejanë të afërta me fjalitë mënyrore
si nga kuptimi dhe nga ndërtimi, prandaj mund të trajtohen dhe si të tilla.
2.1.2. Fjalitë krahasore të bashkëlidhura të pabarazisë.
Këto daliohen nga fjalitë krahasore të barazisë, si nga kuptimi, ashtu
dhe nga mënyra e shprehjes, nga mjetet me të cilat ndërtohen. Duke krahasuar
nga një pikëpamje e caktuar një dukuri me një tjetër, ato shërbejnë për të
treguar ndryshimin që ekziston ndërmjet tyre, ose tregojnë se cili nga këta të
dy parapëlqehet:
Ai, natyrisht, u shit më tepër se ç ’ishte, sepse ashtu ia donte puna.
Më mirë të vdesim si burra sesa të gjunjëzoheml Më mirë të të dalë syri, se të
të dalë namL
Fjalitë krahasore të pabarazisë ndërtohen me lidhëzat e mjetet lidhëse
se, seç, sesa, nga sa, nga ç ’. Kanë si fjalë të bashkëlidhura në fjalinë drejtuese
ndajfolje ose mbiemra në shkallën krahasore. Sipas kuptimit të fjalëve të
bashkëlidhura në këto periudha mund të shprehet pabarazi sasiore ose cilësore.
Në përgjithësi, kur si fjalë e bashkëlidhur në fjalinë drejtuese është
një ndajfolje sasie, periudha shpreh pabarazi sasiore; kursi fjalë e bashkëlidhur
është një ndajfolje mënyre ose një mbiemër, periudha shpreh pabarazi cilësore.
P E R IU D H A M E FJALI T Ë V A R U R K R A H A S O R E 611
Siç duket, ndryshe nga periudhat krahasore të barazisë, ku kuptimi i barazisë
sasiore e cilësore shprehet nga mjeti lidhëz, në periudhat krahasore të pabarazisë
kuptimi i pabarazisë sasiore a cilësore del nga fjalët e bashkëlidhura sepse
mjetet lidhëse janë të njëjta për të dy rastet.
2.1.2.1. Pabarazia sasiore zakonisht shprehet duke përdorur në fjalinë
drejtuese si fjalë të bashkëlidhur ndajfoljet e shkallës krahasore më shumë, më
tepër, më pak:
Kjopërgjigje mëshumë e gëzoi, sesa e çuditi. Nasi m ëtepër drejtonte,
sesa merrte pjesë drejtpërsëdrejti në këto aksione. Ne përpunuam një pjesë
këmbimi dhe kështu makina harxhonte më pak material, nga sa harxhonte
më parë.
Majrëdhënie pabarazie sasiore shprehen edhe në disa periudha me
fjali krahasore që paraqiten në formën e periudhave krahasore të barazisë,
d.m.th. në fjalinë e varur kanë lidhëzën sa dhe në fjalinë drejtuese kanë si fjalë
të bashkëlidhur ndajfoljen aq, të ndjekur nga një ndajfolje e mbiemër në
shkallën pohore, kur kanë në fjalinë drejtuese një pjesëz mohimi:
Por një sy i stërvitur mund të kuptonte se qerret që hynin në oborrin
e furrës, nuk ishin të ngarkuara aq rëndë, sa ‘dukeshin, megjithëse ecnin
ngadalë. Nuk ishteaq vonësapandehteMimoza. Aie dintese, për tësiguruar
një makinë të re, nuk ishte aq kollaj, sa ç ’pandehte.
N ë përgjithësi këto periudha shprehin papërshtatshm ëri a
mospërputhje në masë të realizimit të një veprimi a të një gjendjeje me
mendimin që ekziston për të.
2.1.2.2. Raportet e pabarazisë cilësore shprehen duke përdorur në
fjallnë drejtuese ndajfoljet e mënyrës në shkallën krahasore më mirë, më keq
etj. dhe mbiemra në shkallën krahasore:
I thoshte mendja se puna do të shkonte më mirë se ç ’kish shkuar.
Taniu bëmëkeqsesa qe. Iku dukelënë tëshoqen m ë tëhabiturngaç’e gjeti.
Ai doli nga shtëpia më i mërzitur se ç ’kishte qenë, kur kishte hyrë.
Sikurse shihet, në këto periudha fjala e bashkëlidhur përgjithësisht
vendoset në fund të fjalisë drejtuese dhe pasohet menjëherë nga lidhëza
përkatëse.
2.1.2.2.1. Disa nga periudhat krahasore të pabarazisë, që kanë si fjaië
të bashkëlidhur ndajfoljen mirë në shkallën krahasore, të vendosur zakonisht
në krye të fjalisë drejtuese, shprehin parapëlqimin e një fakti ndaj një tjetri.
Pra, midis dy altemativave të mundshme që përmban periudha, parapëlqehet,
zgjidhet njëra, duke përjashtuar tjetrën. Fjalia e varur përmban gjithmonë
dukuri që nuk parapëlqehet, që përjashtohet dhe ndërtohet me lidhëzat se,
6 12 K R E U X X X V lll
sesa:
Më m irë të vdesësh, sesa të rrosh i robëmar. Më mirë më vritni që
tani sesa të veie të ul kryet para atyre.
2.1.2.2.2. Marrëdhënie pabarazie a mospëmgjasimi në mënyrë a në
tipar shprehen edhe në disa periudha me fjali të varur krahasore, që kanë si
fjalë të bashkëlidhur në fjalinë drejtuese ndajfoljet e mënyrës ndryshe, tjetër.
Fjalia e varur ndërtohet me mjetin iidhëz nga ç ’ ose rrallë me nga sa.
Djalit iu duk ndryshe nga ç ’e kishte n jo h m p ërp a ra . Për atë ja n ë të
huaja pozat, spekullimet filozofike dhe orvatjet p ë r të shkruar ndryshe nga
ç ’m und të s h k m a jë n jë i ri. Provoja të tregohesha tjetër nga ç ’isha m e të
vërtetë.
2.1.2.2.3. Ndonjëherë periudhat krahasore të pabarazisë tregojnë
pabarazi jo vetëm në sasi ose në cilësi, por edhe në një rrethanë tjetër, si p.sh.
në kohë. Në këto raste, si fjalë e bashkëlidhur në fjaiinë drejtuese shërben një
ndajfolje në shkallën krahasore:
Jeta këtej kishte bërë të sajën më shpejt se ç ’do ta bënte nëfshat. Tre
trimat i mbajti me vete nga pas dhe u caktoi si detyrë të ruanin në mënyrë që
ta shikonin arm ikun shumë kohë më parë sesa t ’u afrohej ai.
Periudhat e këtij lloji shërbejnë për të krahasuar dy veprime në
aspektin kohor të realizimit të tyre, duke treguar se njëri ndodh përpara tjetrit,
pra, shënojnë veprime jo të njëkohshme.
2.1.2.2.4. Mund të përfshihen te periudhat krahasore të pabarazisë
cilësore edhe disa periudha që nuk krahasojnë një veprim a një gjendje me një
veprim a një gjendje tjetër, por një veprim a gjendje me tërësinë e veprimeve
a të gjendjeve të tjera, duke e paraqitur atë në një shkallë më të lartë nga çdo
gjë tjetër. Kemi këtu një farë paralelizmi kuptimor me mbiemrat e shkallës
krahasore të sipërisë.
Në të tilla raste fjalia drejtuese të shumtën e herës ka si kaliëzues
foljen kam në vetën e tretë njëjës të përdorur si folje pavetore dhe del zakonisht
në formën mohuese; edhe kur nuk ka pjesëz mohuese, ka kuptim mohues
absolut. Fjalia e varur ndërtohet me lidhëzat se, sesa; si fjalë të bashkëlidhura
në fjalinë drejtuese shërbejnë ndajfolje ose mbiemra në shkallën krahasore:
S 'ka gëzim më të madh sesa (ë dëgjosh nga të tjerët fja lë të bukura
përpunën tënde ië m erituar e të palodhur. S ’ka zi m ë të madhe për njëpopull
sesa të hum basë pavarësinë e vet E ku u gjë m ë të bukur se të plakesh me
iy fe k në dorë.
2.1.2.2.5. N ë përgjithësi, të gjitha fjalitë krahasore të pabarazisë
vendosen pas Çaiisë drejtuese, shumë rralië mund të futen nëmes, por asnjëherë
P E R IU D H A M E FJA LI TE V A R U R K R A H A S O R E 613
nuk vendosen përpara. Kjo kushtëzohet nga elementet e bashkëlidhura në
fjalinë drejtuese, që kërkojnë të pasohen nga fjalia e varur.
2.1.3. F ja litë k ra h a so re të b ash k ëlid h u ra të rritjes p ërp jesëtim o re.
Në periudhat krahasore të rritjes përpjesëtimore (më sakt të ndryshimit
përpjesëtimor) vihen përballë dy fakte për të treguar varësinë reciproke
përpjesëtimore që ekziston në mes tyre. Veprimi a gjendja e shprehur në fjalinë
drejtuese ndryshon në të njëjtën masë, në të njëjtën shkallë që ndryshon dhe
veprimi a gjendja e shprehur në fjalinë e varur. Pra, midis tyre ekziston, në
njëfarë mënyre një lidhje shkaku dhe pasoje ose kushti dhe pasoje:
Sa më thelië shtyhej nata dhe sa m ë iepër vonohej Ltazi, aq më e
zezë e më e rëndë bëhej kjo hije në sytë e prindit.
Ndryshimi i intensitetit a i masës së veprimit të të dyja fjalive mund
të bëhet në përpjesëtim të drejtë ose në raport të përkundërt. Pra, mund të
kemi rritje ose zvogëlim në fjalinë drejtuese, rritje, përkatësisht zvogëlim,
edhe në fjalinë e varur, ose rritje a zvogëlim në fjalinë drejtuese, kurse zvogëlim,
përkatësisht rritje, në fjalinë e varur:
Sa ntëshuntë largohej nga shkëm bi i bardhë, aq më i shpejtë bëhej
edhe çapi i tij drejt qytetit. Sa më të mëdha tëjenëplagët e mureve, përfundoi
ai, aq më të vogla do të jenë plagët e ushtarëve.
2.1.3.1. Elemente të domosdoshme të strukturës së këtyre periudhave
janë ndajfolja sa në fjalinë e varur dhe përgjegjësja e saj aq në fjalinë drejtuese
ndjekur nga ndajfolje e mbiemra në shkallën krahasore.
Periudhat më të zakonshme paraqiten me këto struktura:
2.1.3.1.1. ndajfolja sa + ndajfolje në shkallën krahasore në fjalinë e
varur; ndajfolja aq + ndajfolje në shkallën krahasore në fjalinë drejtuese:
Sa m ë sh u m ë afroheshim ne, aq më rrallë dëgjoheshin krismat e
armëve. Sa m ë shumë kalonin vitet, aq më shumë digjej zhur teto Katja;
2.1.3.1.2. ndajfolja sa + mbiemër në shkallën krahasore në fjalinë e
varur, ndajfolja aq + mbiemër në shkallën krahasore në ljalinë drejtuese:
Sipas ligjeve të detit, sa më i rrafshtë të jetë fu n d i i nënujshëm i
anijes, aq m ë të m ëdha ja n ë lëkundjet. A ta thanë se, sa m ë e gjatë të ishte
periudha e etjes, aq më e sigurt do të ishtefitorja;
2 . 1.3.1.3. ndajfolja sa + ndajfolje në shkallën krahasore në fjalinë e
varur, ndajfolja aq + mbiemër në shkallën krahasore në fjalinë drejtuese:
Sa m ë tepër që afroheshim , aq më e madhe bëhej lartësia e tyre dhe
aq më tëfrikshme bëheshin të çarat e hapura m bi to nga topat. Sa më shumë
u a fm h esh in pemëve, aq më të heshtura bëheshin;
2.1.3.1.4. Ndajfolja sa + mbiemër në shkallën krahasore në fjalinë e
614 K R EU X X X V lil
varur, ndajfolja aq + ndajfolje në shkallën krahasore në fjalinë drejtuese:
Dhe sa m ë e furishme vazJtdon kundër tyre lufta jonëparim ore, aq
më tepër koalicioni i tyre çorganizohet.
2 .1 .3 .2 . Fjalitë krahasore të rritjes përpjesëtimore vendosen
përgjithësisht para fjalisë drejtuese, rrallë mund të futen në mes të saj e në
ndonjë rast të veçantë mund të vendosen pas:
Sa më thellë që futeshin, aq më tepër i merrej fryma. Njeriu, sa më
afër plotësimit të ëndrrës të jetë, aq mëpak beson se ëndrra është bërë një e
vërtetë që mund ta prekësh.
2.1.3.3. Karakteristikë e periudhave krahasore të rritjes përpjesëtimore
është njëplanshmëria kohore e fjalisë së varur me fjalinë drejtuese. Si fjalia e
varur, edhe fjalia drejtuese e kanë foljen - kallëzues pothuajse gjithmonë në të
njëjtën kohë. Kjo tregon shkallën e madhe të varësisë reciproke të të dy fjalive.
Folja - kallëzues e fjalisë së varur zakonisht është në mënyrën dëftore ose në
mënyrën lidhore në kohën e tashme a në të pakryerën, gjithashtu dhe fofja -
kallëzues e fjalisë drejtuese në këtë mënyrë dhe kohë:
Bile, sa më tepër kalojnë vitet, aq më i rëndësishëm bëhet. Sa më
shumë futeshin në thellësi të kampit, aq më tepër ndihej një shqetësim.
Kur fjalia e varur e ka foljen - kallëzues në të tashmen a në të
pakryerën e mënyrës lidhore, fjalia drejtuese mund ta ketë foljen -kallëzues
në të ardhmen e mënyrës dëftore, përkatësisht në të tashmen e mënyrës
kushtore, sidoqoftë, plani kohor nuk ndryshon:
Sa më shpejt që të mbarojë shirja, aq më pak humbje do të ketë. Ata
thanë se sa më e gjatë të ishte periudha e etjes, aq më e sigurtë do të ishte
fitorja.
2.2. P e r iu d h a m e fjali të v a r u r k r a h a so r e jo të b a sh k ëlid h u ra .
Fjalitë e varura krahasore jo të bashkëlidhura janë më të pakta dhe
më pak të larmishme se fjalitë e bashkëlidhura.
Nga ana e përmbajtjes, ato shprehin të njëjtat kuptime si dhe fjalitë e
bashkëlidhura, pra, mund të tregojnë barazi ose pabarazi në aspektin sasior
dhe cilësor. Vetëm raportet e rritjes përpjesëtimore përgjithësisht nuk shprehen
në fjali krahasorejo të bashkëlidhura. Nga struktura, përveç mungesës së fjalëve
korrelative në fjalinë drejtuese, këto fjali nuk paraqesin ndryshime të tjera
nga tipi i bashkëlidhur. Madje dhe fjala e bashkëlidhur në shumicën e rasteve,
mund të shtohet pa dëmtuar strukturën e periudhës dhe pa cënuar kuptimin e
saj. Pra, në reafitetjanë potencialisht të bashkëfidhura. Ndërtohen me të njëjtat
lidhëza që përdoren edhe për fjalitë e bashkëlidhura.
PERIUDHA M E FJAL.I TË V A R U R KRAHASORE 615
Në përgjithësi fjalitë krahasore jo të bashkëlidhura tregojnë barazi
cilësore, prandaj më shpesh i gjejmë në fidhëzat si, siç, sikur dhe fokucionin
lidhëzor ashtu siç, ndonjëherë me ndajfoljen sa.
Fjalitë që tregojnë barazi sasiore, në përgjithësijanë të bashkëlidhura,
megjithatë ka edhe fjali me lidhëzën sa pa fjalë të bashkëlidhura në fjalinë
drejtuese.
Fjalitë me fidhëzat e lokucionet lidhëzore si, siç, ashtu si janë të
bashkëlidhura, më të shumtën, kur vendosën pas fjalisë drejtuese:
Dhe tingujt monotonë të çiftelisë e shoqëronin, siç e shoqëronin edhe
zilet e dhive. Ata janë specialistë për shkombëtarizimin e popujve, ashtu siç
është Saruxhai specialistpër shkatërrimin e kështjellave. Kur i thanë se cila
ishte, e përqafoi ashtu s ipërqafon nëna foshnjën.
Fjalitë me lidhëzën sikur janë pothuaj gjithmonë të bashkëlidhura.
Ndërtohen me mënyrën lidhore dhe rrallë me mënyrën dëftore, por në të dy
rastet ato përmbajnë një veprim a gjendje të supozuar. Vendosen pas fjalisë
drejtuese:
Hakiu ishte nxehur dhefjalët i dilnin nga goja sikur t ’i kishte shkruar
në letër. Qëndronte pa /ëvizur, i heshtur, sikur gjithë brengat kishin rënë
m bi të. U gëzova sikur kisha gjetur një mike të humbur.
Shënim. Disa nga fjalitë të bashkëlidhura me ndajfoijen sa tregojnë
marrëdhënie thjesht sasiore, atojanë fjali të varura kundrinore, rrallë
kryefjalore, në formë krahasimi:
Kur të piqen, ha sa të duash. More le të sjellin makineri sa të kenë
qejf, zanati duhet, ç ’më thua ti! Ndenji njëjavë të tërë, hëngri sa
deshi, prandaj ufry, u trash e u majm.
3. Fjalia e varur kraltasore m und t ë z ërë v en d e t ë ndryshm e
ndaj fjalisë kryesore.
3.1. Fjalitë krahasore, në përgjithësi, kur vendosen përpara fjalisë
drejtuese ose futen në mes të saj, shqiptohen me një farë pauze, prandaj në të
shkruar ndahen me presje:
Tamam ashtu siç zbresin përrenjtë nga malet, ashtu kishin zbritur
në këtë barakë qindra djem e vajza malësore. Një gjë mbaj mend mirë, që
kryetari, sa më shumë i tregoja unë nga ato dobësitë e mia, aq më shumë
çelej nëfytyrë.
Kështu, ndahen me presje, pothuajse gjithmonë, fjalitë krahasore të
616 KREU XXXVIII

barazisë ciiësore d h e fjalitë e r r i t j e s përpjesëtimore.

sa sio re d h e
Ndahen g j i t h a s h t u me presje, në t ë shumtën e rasteve, edhe Qalitë
3 .2 .
krahasore që vendosen pas fjalisë drejtuese:
Arti dhe letërsia janë gjithmonë në rritje, ashtu siç është në zhvillim
dhe në rritje vetë shoqëria njerëzore.
KREU XXX IX
3.3. Nuk ndahen me p r e s j e fjalitë krahasore të bashkëlidhura të
pabarazisë, sepse ato janë të iidhura ngushtë me fjalinë drejtuese, vijnë
menjëherë pas Ç a i ë s së bashkëlidhur pa krijuar ndonjë pauzë të ndjeshme:
Dhe rruga e gjatë dukej shumë e shumë më e shkurtër se ç ’mund të
pandehni ju. Pirroja në çdo mbledhje dukej më i huaj se ç ’ishte.
Bëjnë përjashtim nga kjo rreguii periudhat me fjali krahasore të FJAL! TË IJ e i A TË VARURA
pabarazisë që tregojnë parapëiqim të një fakti ndaj një fakti tjetër. Në këto
raste fjala e bashkëlidhur në të shumtën e herës vihet në krye të fjalisë drejtuese
dhe kështu largohet mjaft n g a fjalia e varur që pason, prandaj krijohet një
pauzë e ndjeshme, q ë në të shkruar pasqyrohet me presje: 1. Përveç fjalive të varura që kemi trajtuar, edhe nënllojeve që mund
Më m irë të vdes me nder, sesa të bëhem baltë. të përfshihen në një mënyrë a në një tjetër tek ato, si është thënë në kreun
3 .4 . N uk ndahen gjithashtu me presje fjalitë krahasore të “Periudha me nënrenditje”, ka edhe fjali që tregojnë raporte të tjera: shtim
bashkëlidhura me ndjafoljen sa, që tregojnë marrëdhënie sasiore: shkallëzues, përjashtim etj. Këto fjali janë të afërta me fjalitë e bashkërenditura,
Nxitova sa munda, por ajo e kish hapin më të shpejtë. Mate hapin sa shprehin raporte kuptimore të ngjashme me ato të barazisë, por dallohen se
ke vrapin. këto raporte shfaqen në formë nënrenditjeje. Janë, në njëfarë mënyre, një rast
anësor, i ndërmjetëm midis fjaiive të bashkërenditura dhe fjalive të
nënrenditura, prandaj zënë vend të veçantë midis fjalive të varura. Mund të
futen vetëm në mënyrë konvencionale në fjalitë e varura rrethanore, siç bëhet
në gramatika të disa gjuhëve të tjera. Më drejt është të quhen vetëm fjali të
varura të shtimit shkallëzues, të përjashtimit, të kundërisë etj.

2. Fjalia e varur e shtim it shkallëzues shërben për të dhënë një

fakt të ciiit i shtohet fakti i shprehur nga fjalia drejtuese. Ky i fundit ka më
peshë nga ai i fjalisë së varur. Nëpërmjet periudhës me nënrenditje të këtij
lloji shprehen raporte kuptimore të afërta me ato të fjalive të bashkërenditura
këpujore të shkaliëzimit të ndërtuara me iokucionet lidhëzore dyshe, të
bashkëiidhura 'jo vetëm (që)... por edhe..., “Jo vetëm që (nuk)... por as... ” e
ndonjë tjetër si këto. Po, ndërsa me fjalitë e bashkërenditura jepen thënie që
qëndrojnë në të njëjtin plan e lidhen me lidhëza bashkërenditëse, fjalia e shtimit
shkallëzues u nënrenditet drejtuesve dhe prihet nga lidhëza nënrenditëse:
Dhe gjatë këtyre dy - tri viteve, unë mënita botën të tërë përveçqë
rashë edhe nga sh ën detl (krhs.: Dhe gjatë këtyre dy - tri viteve unëjo vetëm
618 K.REU X X X IX
që rashë nga shëndeSi, p o r edhe mërzita botën të tërë. Krhs. edhe: Dhe gjatë
këtyre dy - tri viteve unë rashë edhe nga shëndeti, p o r edhe mërzita botën të
tërë (pa ngjyrimin/ e shkallëzimit të periudhës së mëparme). Retë kishin zbritur
fa r e poshtë; përveçse lajmëronin ndonjëshitërëndë, uazunëfrymën luginave,
kodrave e zabeleve.
Fjalitë e varura të shtimit shkallëzues ndërtohen me lidhëzat përveçqë,
përveçse, veçqë e ndonjë tjetër si këto:
Përveçqë nuk ia arriti qëllimit, ushtria armike u diskretitua dhe më
shumë në sytë e popullit shqiptar p ër pazotësinë e saj për 17 bërë ballë gjendjes
nëShqipëri. Ajo, veçqë mësonte zanat, kur lodheshin, u tregonte edhe historira
të çuditshme.
Me vlerën tanimë të një lokucioni lidhëzor kemi edhe përdorimin e
tipit përveç asaj që:
Këtu qëndron fo rca e madhe e jletërrufesë, përveç asaj q ë ndihm on
sh o ku n që të kapërcejë veten dhe gabimet.
Fjalitë e shtimit shkallëzues mund t’i kenë kailëzuesit në mënyra të
ndryshme: në radhë të parë në dëftore, por edhe në habitore, më rrallë në
kushtore e lidhore.
Shënim. Raporte pa k a shumë të ngjashme shprehen edhe në një
periudhë me dy fjali, nga të cilat e para është mohuese, ndërsa e dyta
e ka foljen - kallëzues gjithnjë në mënyrën lidhore të prirë nga pjesëza
mohuese jo (herë - herë e shoqëruar nga pjesëza mëj: - Atë s ’e di as
unë, jo (më) ta dijë ai. Asnjëri nga ata nuk i hodhi as sytë, jo m ë t a '
përshëndeste. Fjalia e dytë ka vlerën e një fjalie të varur të shtimit
shkallëzues (krhs.: Asnjëri nga ata, përveç që nuk e përshëndeti, nuk
i hodhi as sytë; Jo vetëm që asnjeri nga ata s 'e përshëndeti, p o r nuk
i hodhi as sytë). Nënrenditja shprehet këtu në radhë të parë me
mënyrën lidhore. Të tilla periudha kundërshtinë, që ekziston midis
dy fjalive, e japin në mënyrë më të theksuar e më shprehëse.
3. Fjalia e varur e p ë r ja sh tim it (kufizues), jep një fakt që
përjashtohet ngamohimi i shprehur prej fjalisë kryesore a drejtuese, një kufizim
a rezervë ndaj asaj që është thënë në kryesoren, mohohet çdo fakt tjetër përveç
atij të fjalisë së varur. Fjalia drejtuese k a formë mohuese, ndërsa fjalia e varur
ka formë zakonisht pohuese, rrallë mohuese. Kjo fjali e varur, në një masë të
mirë, është e kundërta e fjalisë së shtimit shkallëzues:
Dhe s 'kish rrugë tjetër veçse t ’i vinte gjoksin punës e në p u n ë e
FJALl TË TJERA TË VARURA 619
sipër të ndreqte një e nga një tëgjitha ato dobësi e mendime të gabuara që ia
kishin përplasur kooperativistët në mbledhjen e përgjithshme.
Fjalitë e varura të përjashtimit lidhen me lidhëzat veç, veçse, përveçse,
e ndonjë tjetër të afërt me to:
Atëhere Daniel Juriçit s 7 mbetej tjetër veç të ikte a të rrethohej e të
ziitejrob. S ’kishte as kohëpër të humbur, as mundësi tjetër veçse t ’ihidhejmë
grykë e ta merrte me vete n ë greminë.
Fjalitë e varura të përjashtimit e kanë foljen - kallëzues në mënyrën
lidhore.
Në të shumtën e herës ato janë në bashkëlidhje me një gjymtyrë të
fjalisë kryesore të shprehur me një tog emëror që ngërthen në përbërjen e tij
përemrin tjetër me përdorim mbiemëror a emëror, dhe i referohen asaj:
S ’mbetej tjetër rrugë veçse të çahej rrethimi me luftim. - S'mbetej
tjetër veçse të caktonin ditën e përurimit.
Fjala e bashkëlidhur mund të mungojë, por të nënkuptohet:
Nuk mbetej veçse të ktheheshin prapë në Jug. (krhs. Nuk mbetej
tjetër veçse të ktheheshin prapë në Jug).
Shënim. Fjalitë e varura të përjashtimit, nga ndonjë anë, afrohen me
fjalitë e varura të krahasimit të sipërisë. Ato kanë takime me fjalitë e
varura kryefjalore, kundrinore, përcaktore, më qartë me disa fjali
rrethanore, si fjalitë e kohës etj.:
Tashti Agronit s 7 mbetej veçse të shkonte (krhs. Tashti Agronit i
mbetej vetëm të shkonte). - Nuk dua gjë tjetër tashti nëpleqëri, veçse
vdekja të m ë gjejë në ushezë, m e gishtin në çark të armës (krhs.
Tashti në pleqëri, dua vetëm që vdekja të më gjejë në ushezë, me
gishtin në ç a rk të armës).
Herë - herë del në formën e një fjalie të përjashtimit edhe një fjali e
varur rrethanore, e cila merr, përveç lidhëzës së saj, edhe mjetin lidhës të
kësaj fjalie të varur:
- Nuk do 1 7 linipozicionet, veçse kur tëjepet sinjali (krhs.: D o t’i lini
pozicionet vetëm kur të jepet sinjali). Ata merreshin me përgatitjen e të
duhurave, dhe thuajse nuk delnin fa re në fushë, përveçse kur vinte koha e
vjeljes sëpambukut. - Kjo s ’bën, veç në e përdorshin n ë ndonjë vend tjetër!
Të tilla fjali shprehin rrethana kufizuese të mohimit të dhënë në fjalinë
kryesore, fakte që bëjnë përjashtim nga ato që thuhen në këtë të fundit. Janë
fjali me gërshetime të raporteve kohore, kushtore etj., me raportet e përjashtimit
620 KREU XXXIX FJALl TË TJERA TË VARURA 621

e të kufizimit. përmbush përsëritja e foljes - kallëzues në formën e paskajores së dytë,

shoqëruar herë - herë nga një gjymtyrë tjetër ose gjymtyra të tjera të fjalisë:
4. Pjaiia e varur e kundërisë tregon diçka që vjen në kundërshtim, Për të shkruar mirë, shkruan mirë.
i kundërvihet asaj që shprehet në Qalinë kryesore a drejtuese prej së cilës
varet; ndërtohet zakonisht me lokucionin lidhëzor në vendqë ( + iidhore) ose
në vend( + lidhore): Në vend q ë ta ndihm ojë, po e pengon (krhs. me: Ai nuk
po e ndihmon, por po e pengon).
Fjalia e kundërisë ka shumë afri e takime me fjalinë e varur iejore.
Të dyja shënojnë kundërshti, kundërvënie dy faktesh në rrafsh nënrenditjeje,
duke iu afruar fjalive të bashkërenditura kundërshtore me të cilat shprehen
mjaft herë pak a shumë të njëjtat raporte kuptimore në rrafsh barazie,
bashkërenditjeje. Po ndërsa fjalitë e varura të kundërisë shënojnë një
kundërvënie të thjeshtë, fjalitë lejore shprehin një pengesë që s’e ndalon
realizimi i një fakti; diçka që pritej të pengonte realizimin e veprimit a të
gjendjes së fjalisë drejtuese, po që në fund të fundit s’arrin ta ndalojë atë.
Fjalive të kundërisë u përgjigjen, në rrafshin e përbërësve të fjalisë, gjymtyrë
të kundërisë.

5. Një fjali tjetër e varur së cilës i takon një vend i veçantë midis
fjalive të varura, është edhe ajo e spikatjes theksuese. E tillë është fjalia që
shërben për të tërhequr vëmendjen mbi një send që është i lidhur me pohimin
a mohimin e bërë në fjalinë drejtuese, për të theksuar se pohimi a mohimi
bëhet lidhur me të:
Po, përsa u takonte shkrimeve të tjera, ato ishin njëkambanë alarmi.
Për sa u përket Pinxhove, udha e tyre dalëngadalë po qartësohej. Për sa i
përketsjelljes sëujitnëfshat, nukfoli më njeri. Si shihet, të tilla fjali kanë një
përbërje e strukturë pak a shumë stereotipe, kanë marrë ose po marrin karakter
frazeologjik, duke qenë në një shkallë të madhe të çkuptimësuara, të kthyera
në një mjet gramatikor për të vënë në dukje një gjymtyrë,
-kryefjalë, kundrinë, përcaktor, ose një pjesë të gjymtyrës. Të krahasohen
periudhat e mësipërme me këto që pasojnë: Shkrimet e tjera ishin një kambanë
alarmi. Udlta e Pinxhove dalëngadalë po qartësohej. Për sjelljen e ujit në
fshat nukfoli më njeri.
Të tilla fjali kanë në përbërjen e tyre foljen “takon”, e sidomos
“përket”, në të tashmen a në të pakryerën e dëftores (e rrallë të ndonjë mënyre
tjetër, si në habitore, lidhore), me një kundrinë të zhdrejtë, d.he prihen nga
lokucioni për sa.
Funksion sinonimik me këtë fjali, për të theksuar kallëzuesin,
 K REU XL

PERIUDHA ASINDETIKE

1. P eriudhë a sin d e tik e ë sh të p eriudha që k arak terizoh et nga

m ungesa e m jeteve leksiko - gram atikore të lidhjes m idis fjalive përbërëse
(lid h ëzave dhe fjalive lidhëse), nga rëndësia vendim tare e llo jev e të ndryshm e
të intonacionit të shqiptimit, nga rëndësia e m adhe e lidhjes kuptim ore m id is
fjalive. T ë gjitha këto gjejnë shprehjen e vet në tipare strukturore: rendi i
ngurosur i fjaiive, m odaliteti i fjalive, bashkëlidhja e trajtave k ohore dhe
mënyrore. M und të bashkohen asindetikisht d y a më sh u m ë fjali të pavarura,
d y a m ë sh u m ë fjali k iyesore, d y a m ë sh u m ë të varura:
E bën bujku arën, s ’e bën ara bujkun. Gjarpërifle, armiku përgjon.
Ikën macja, lozin minjtë. Nuk eci dot, m ’u zu fryma. Tani që po i afrohej
kuflrit, diçka e mundonte: nuk i vinte m irë ta linte Shqipërinë. Ata kishin q e jf
të madh të shihnin se si lind dielli përmbi malet e Polisit, se si bie drita e tij
mbi malet përqark. Nuk ka ngjarje të madhe që lidhet me fatin e një popuili,
me lirinë e një vendi, ku të mos ketë marrëpjesë rinia, ku të mos jetë derdhur
gjaku i saj.
M und të bashkohet asindetikisht ed h e një fjali e pavarur m e një a
disa fjali kryesore o s e një fjali kryesore me një fjali të pavarur:
Tani nuk ishin vetëm ata të dy që po shtyheshin përpara; Llesh
Begani me një grusht trimash e ndoqi pas.
D isa periudha asindetike ja n ë mjaft afër disa tip ave të periudhave
me fjali të bashkërenditura lidhëzore, kurse tëtjera fjali asindetike kanë paralelet
e tyre në periudha me fjaii të varur. Mirëpo k a periudha asindetike që për nga
kuptimi d he për nga intonacioni m und të vih en në lidhje ed h e m e periudha m e
624 XL
fjali të bashkërenditura lidhëzore, edhe me periudha me fjali të varura lidhëzore,
si p.sh. disa raste periudhash me marrëdhënie kohore dhe disa të tjera me
marrëdhënie rrjedhim ofe ose përm byliëse.
Shënim. Nuk juue fjali asindetike Qalitë e nënrenditura me kallëzues
a këpujë në m ënyrën lidhore, të cilat bashkohen drejtpërdrejt m e
fjalinë drejtuese të tyre, duke qenë pjesëza të e lidhores shprehëse e
nënrenditjes d he m ë njëfarë m ënyre mjet i lidhjes:
Porosite të vijë menjëherë.
Ka edhe periudha asindetike që nuk m und të vihen në lidhje as me
periudhat m e fjali të bashkërenditura, as me periudhat m e fjali të varura.
M ungesa e lid h ëzave nënrenditëse o se bashkërenditëse, të cilat janë
treguesit kryesorë të llojit të lidhjes, fakti që j o gjithm onë është e mundur të
dallohet intonacioni me karakter bashkërenditës n ga intonacioni me karakter
nënrenditës bëjnë të d o m o sd o sh ë m shqyrtimin e periudhave asindetike më
vete, si një grup disi të veçan të sem antik o - strukturor, që deri në njëfarë mase
u kundërvihet periudhave m e lid hëza dhe m e fjalë lidhëse. M egjithatë, rastet
e paralelizm it m id is disa tipave të periudhave asindetike d he të periudhave
lidhëzore ja n ë të shum ta, prandaj, duke marrë parasysh klasifikim in e bërë
për periudhat lidhëzore dhe lidhore, përbrenda kuptimit të përgjithshëm mund
të shiheshin edhe paraielizm at stilistiko - gramatikore.
N ë lig jë r im in e fo lu r p e r iu d h a a sin d e tik e k a r a k ter iz o h et n ga
intonacioni i veçantë, i cili, veç të tjerave, në disa tipa shërben si mjet për
dallim in e m arrëdhënieve që v en d o sen në m es të fjalive përbërëse.
Sipas m arrëdhënieve d o të dallojm ë këta tipa periudhash:
1) periudha asindetike m e marrëdhënie num ërim i a këpujore;
2 ) periudha asindetike m e marrëdhënie shtesore;
3 ) periudha asindetike m e marrëdhënie sqaruese;
4) periudha asindetike me marrëdhënie përqasore;
5) periudha asindetike m e marrëdhënie përcaktore;
6 ) periudha asindetike m e marrëdhënie kryefjalore;
7) periudha asindetike me marrëdhënie kundrinore;
8) periudha asindetike me marrëdhënie shkakore;
9 ) periudha asindetike m e marrëdhënie rrjedhimore;
10) periudha asindetike m e marrëdhënie kohore;
11) periudha asindetike m e marrëdhënie kushtore;
12) periudha asindetike m e marrëdhënie lejore;
P E R IU D H A A S IN D E T IK E 625
13) periudha asindetike me marrëdhënie mënyrore.
Përdorimin më të dendur e kanë dy nëntipat e parë, që kanë paralelet
e tyre në periudhat me bashkërenditje iidhëzore.
2. Periudha asin d etik e m e m arrëdhënie këpujore
Kjo periudhë shqiptohet me një intonacion të qartë n u m ë r i m i, i
cili karakterizohet nga lëvizja e njëllojtë e ngritjes dhe e uljes së tonit në të
gjitha fjalitë, përveç asaj të fundit, nga pauza të njëjta dhe disi të shkurtra
midis fjalive, nga zbritja e plotë, pas ngjitjes, te fjalia e fundit Ajo përbëhet
prej një vargu të hapët (fjalish) që mund të përfshijë edhe më shumë se tri
fjali: ka zakonisht folje kailëzues me trajta të njëjta dhe me kuptim sintaktiko
- gramatikor të njëjtë:
Plakut iu kujtuan luftrat dhe shokët që kishin rënë në beteja. Sytë iu
tlogjën, zemra iu përvëlua, buzët iu drodhën.
2.1. Periudha asindetike me marrëdhënie numërimi përdoret rëndom
në përshkrime të portreteve të personazheve, të natyrës ose të ngjarjeve a
gjendjeve që kanë të bëjnë me një person të caktuar, ose edhe të ndodhive të
pjesshme që kanë të bëjnë me një ngjarje të përgjithshme:
Buzëtt e kish mavi, përqark syve kis/t n jë rreth dy gisht të zi, qimja
e mjekrës sëparru ar i ngrihej si gjem b përm bi kockat e faq eve të mavijosura.
Në përshkrime ngjarjesh, foljet kallëzues përdoren më shumë në
trajtën e së kryerës së thjeshtë dhe tregojnë veprime që vijnë njëri pas tjetrit, si
hollësi të veçanta të një ngjarjeje më të përgjithshme:
U dëgjua zhurm ë hapash, krisi dera, Itynënjerëz m epishtarë. Dera
u m byll m e fo rcë, era tundi xham at, soba fillo i të bënte tym.
2.2. Në mjaft raste karakteri i njëtipshëm i fjalive theksohet edhe me
paralelizmin sintaksor, me rendin e vendosjes së gjymtyrëve të njëjta të fjalive:
Burrat i Itidhnin çapat të menduar, g ratë m allkonin,fëm ijët qanin.
Verës e përcëllon e e kris dielii, dim rit e p ë lcet ngrica, stinëve të tjera e lajnë
e e gërryejnë rrëketë. Tringëllinin kazm at e lopatat; gërvinin boshtet e
karrocave dh e të a rab a ve, rrihn'm çek a n ët d h e va retë, gu m ëzh m in
ekskavatorët, gurëthyesit, m otopom pat dhe kamionët.
Si mjete plotësuese të lidhjes sintaksore ndonjëherë përdoren fjalë
përemërore të bashkëlidhura nga kuptimi, si: njëri - tjetri, disa, ndonjë, dikush,
një, një tjetër, kush:
D isafshatarë i ranë m e bërryl njëri-tjetrit, disa buzëqeshën, ndonjë
uli sytëpërdhe. Dikush p o afrohej, dikush fliste, n jë tjetër shante.
626 K R l-U XI.
N do n jëh erë lidhja sintaksore përforcohet n ga ndonjë gjym tyrë e
përbashkët për të gjitha fjalitë e periudhës asindetike, gjym tyrë që vendoset
rregullisht në krye të periudhës:
L art në kala ra bajraku m eyll e hënë, u ngrit njëflam ur i matlh me
shqiponjë, Në mëngjez qielli ndriçonte si njëpasqyrë e kaltër,fletët e lagura
shkëlqenin nën rrezet e diellit, kalliri me një Merim kuqërem ngrinte kryet
përpjetë.
P eriudha rnund të ketë ndërtim ed h e m ë të ndërlikuar, mund të
përshkruhet një ngjarje du ke shënuar pas fjalisë së parë pjesët përbërëse të
kësaj ngjarjeje:
N ë sh esh bëhej n jë zJmrmë e m adhe: dikush këndonte e hidhte valle,
dikush rendte andej e këndej duke kërkuar shokun, dikush Jjalosej nte zë të
lartë.
Këtu fj a lia ë parë ka gjym tyrën m e kuptim m ë të përgjithshëm “një
zhurm ë e madhe", e cila në fjalitë e tjera zbërthehet në përbërëset e saj: në
fund të fjalisë së parë toni paralajmëron se do të pasojë një shpjegim . bëhet
një pauzë e ndjeshine, q ë je p e t n ë të shkruar rëndom m e d y pikat pas fë cilave
vijnë fjalitë që pënnbajnë nutnërimin e “pjesëve përbërëse'' të thënies m ë të
përgjithshm e.
2 .3 . Fjalitë m e m arrëdhënie këpujore ndahen m e presje dhe. kur
brenda tyre është përdorur një herë presja. ndahen ed h e m e pikëpresje: po
ashtu ndahen m e pikëpresje kur kërkohet të theksohen faktet e ndryshm e dhe
ndarja e tyre:
Fama e tij p o rritej dita m e ditë; ushtria e adhuronte, shokët e kishin
zili.
3. Periudha a sin d etik e m e m arrëdhënie sh te so r e
Fjalia e parë e këtyre periudhave ka si k allëzues një folje a lokucion
foljor që tregon përpjekje a synim për perceptim shqisor, si vështroj. vë veshin.
etj.; fjalia e dytë tregon rezultatin e perceptim it, atë që perceptohet m e sy a m e
veshë.
K ë to n d ërtim e p ërd oren v e të m m e lid h je a sin d e tik e ; n d ërtim e
përkatëse lidhëzore nuk ka.
K em i dy grupe kryesore m e periudha të tilla:
fjalia e d y të tregon atë q ë perceptohet si rezultat i të vështruarit. i
veprim it konkret o se i lëvizjes që synon drejt perceptimit:
fjalia e dytë është një thënie shtesore, që del nëpërm jet lidhjes së
PH R IU D H A A S IN D H T IK E 627
ideve në bazë të rezultatit të të perceptuarit, është një përfundim logjik, një
gjykim i ri etj.
N ë fjalinë e parë të këtij tipi periudhe kem i rëndom si k allëzu es një
folje e lokucion foljor m e kuptimin leksikor të sy n im it për të perceptuar m e
sy. si: vështroj shoh. shikoj. vë re. ngul sylë, hedh sytë, hedh një vështrim:
Tefta vuri re sahatin e vogël që bënte tik-tak m bi tavolinë; sapo
kish kapërcyer ora shtatë. Hodhi një vështrim: përpara shtrihej rreshti i
gjutë i nxënësve.
K allëzuesi mund të shprehë edhe një syn im për të dëgjuar, si: vë
veshin, mhaj veshin, përgjoj. dëgjoj (vë veshin), kurse fjalia tjetër a fjalitë e
tjera të tregojnë rezultatin e perceptimit m e të dëgjuar:
D ritani p ë r një çast i ndali hapat e m bajti veslt: diku në Ittginë
tliellë sëpatat bien përm bi ahe e pishtt, e trungjet rrokullisen me rropatnë.
K allëzuesi i fjaiisë së parë mund të tregojë edhe të qenët i pranishëm
diku dhe fjalia e dytë atë që perceptohet në sajë të pranisë dhe të rezultatit të
perceptimit m e sy, të të parit:
Pale prefëkti me kryetarin e hushkisë! Sikur jam n ë zyrë të tyre: u
tretet dhjami iiën gushë.
Fjalia e dytë mund të m os tregojë atë që perceptohet si rezultat i
përpjekjeve për të parë, por një gjykim të ri, një përfundim logjik të dalë në
bazë të lidhjes p sik ologjik e të ideve m e një folje që m ungon dhe që do të
tregonte reuzltatin e të vështruarit.
Pa dashur, Stefani vështroi orëtt: p o afrohej dreka. Pa orëtt: pas
njëzet minutash duhej tëfillo n te mësimi.
4. Periudha asin d etik e m e m arrëdhënie sq aru ese
N ë fjalinë e parë ndodhet një fjalë o se një togfjalësh që tregon dukuri
me një përmbajtje relativisht të gjerë, që shkoqitet në fjalinë e dytë o se në një
grup të ngjashëm fjalish që pasojnë. Këtu mund të shihet një paralelizëm me
një gjym tyrë p ërgjith ësu ese m e gjym tyrët h o m o g jen e q ë e konkretizojnë.
Zakonisht përm es asaj fjale e atij togfjalëshi konkretizohet gjithë brendia e
fjalisë së parë.
N ga përmbajtja e fjalisë së parë varet edhe shkalla e dom osdoshm ërisë
së zbulim it të kuptim it konkret. N ë ndonjë rast një konkretizim i tillë është
shumë i dom osd osh ëm , sep se brendia e fjalisë së parë është diçka si një “gjëzë"
q ë do të mbetej e “ pazbërthyer" pa fjalinë e dytë:
Fëmijët e barittjve loznin aty p ran ë lodrëtt e ujkut dite të qenit:
628 K K E U XL
ujku sulm onte kopenë dhe qeni dbe bar 'mjtë 'mprisnin udhën, e ndiqnin (N ë
fjalinë e parë ësh të p ë r m e n d u r lo d ra “ e u jk u t d h e e qenit” kurse në fjaiitë
Po Kapllan beut
t j e r a tregohet b r e n d i a , sh pjegohen “rregullat” e k ë s a j lodre).
i kishte ngecur sharra nëgozhdë: pu na e kuilës n u k i shkonte mbarë. - O po,
sa për Pirron e Zarçes, ai pa ii fa t: të mori burri i botës të bijën e Rako
Ferrës, Vasilikën.
N ë raste të tjera, fjalia e dytë o s e grupi i fjalive q ë ndjekin fjalinë e
parë, konkretizojnë, në përputhje m e situatën, fjalën m e kuptim të përgjithshëm
ose togfjalëshin përkatës:
N ë këtë kohë mbreti Filip punonte:farkonte slipata e shtiza të gjata,
bënte falanga m e maqedonë, thrakë, epirotë. (K ëtu fjalia e dytë dhe e tretë
japin sh p jegim e rreth “ punës” me të ciiën po merrej ndërkaq mbreti Filip).
3. K a edhe raste kur fjalitë pasu ese vetëm sa konkretizojnë kuptimin
e përgjithshëm të një fjale a të një togfjalëshi frazeologjik:
Gratë e barinjve i qenëpërveshurpunës: punonin bulmetin, iirrnin,
ettdnin.
Fjalia e parë mund të ketë një togtjalësh m e kuptim sasior, ndërsa
fjalitë e m ëp asm e em ërtojnë një nga një tiparet e veprim et përbërëse:
Hajdari gjithë të mirat i kish: qe punëtor, prishanik nuk qe, veçse
nuk kishte njeri të afërt nga familja.
N ë fjaiinë e parë m und të ketë një karakteristikë, kurse në fjalinë e
dytë jo; ajo vetëm zbërthen atë karakteristikë, por edhe shpjegon arsyen e
vlerësim it, të dhën ë zakonisht me një k allëzues em ëror të shprehur m e një
m biem ër o s e togfjalësh emëror:
Graftku i kritikës në ndërmarrjen që drejtonte shoku Andrea ishte
shumë i ulët: nuk ngjitej ittë' lart se referenti. Rruga ishte e keqe: monopati
i ngushtë vende - vende ishte mbyllur m e dëborë. Shtëpia ku do të shkonin,
nuk ish e keqe: ish në qendër të qytetit, kish dy dhoma, një guzltinë dlte
bodrum.
N d o n jëh e r ë k e m i m ë sh u m ë një th ën ie sh tuese disi të lidhur m e
m arrëdhënie s q a r i m i m e fjalinë e parë, sesa një konkretizim:
Dy pushkë kërcitën njëra pas tjetrës nga e djathta e fij; po shtinte
edhe Tefta pranë Shpresës.
5. Periudha asindetike m e m arrëdhënie përqasore
Shqiptohet m e intonacionin e përqasjes që karakterizohet nga simetria
në m es tonit n gjitës n ë Çalinë e parë dhe tonit zbritës n ë fjalinë e dytë, nga
P E R I U D H A ASINDETIKE 6 29
prania e një theksi më të fortë në gjymtyrët c' •' ;n në përqasje, nga pauza
e mjaft e gjatë m idis fjalive.
P e r iu d h a t a sin d e tik e m e p ërq a sje k a n ë n d ërtim k a ra k teristik
dygjym tyrësh: periudha përbëhet prej d y grupesh që m und të je n ë fjali o se
grupe fjalish.
N ë bazë të bashkëlidhjes së brendisë konkrete të vetë fjalive o se sipas
kuptimit leksikor të gjym tyrëve të përqasura të këtyre fjalive, m und të dalin
nuanca të ndryshm e nga ato të përqasjes së thjeshtë, të kundërvënies deri te
nuancat kundërshtore të theksuara.
N ë fjalitë që përbëjnë periudhat asindetike m e marrëdhënie përqasore,
mund të vihen në përqasje dhe, rrjedhimisht, të vihen përballë gjym tyrë të
ndryshme të fjalive.
Mund të vihen në përqasje kryefjalët e ija liv e dhe kjo m und të
mbështetet në ndryshimin e kuptimit të tyre leksikor, që mund të arrijë deri në
kuptim të kundërt leksikor; atëhere nuanca e kundërvënies dhe e kundërshtisë
bëhet edhe m ë e qartë. Mund të vihen përballë kallëzuesit, kur k u p tim ete tyre
leksikore janë të ndryshme o se kur në njërën fjali kallëzuesi është mohor,
kurse në tjetrën është pohor. M und të vih en përballë kundrinat e drejta dhe
kundrinat e zhdrejta dhe rrethanorë të ndryshëm:
Gjella do kripë, kripa do masë. Armiku të shikon n ë këmbë, miku
të vështron në sy. S ’gjykon mosha, gjykon mendja; - Të priia të dielën e
parë, s ’erdhe. Goja tëhidhëron, goja tëgëzon. Shkurtishkurton urët, marsi
rrjep lëkurët. S ’ështëme vrap, ështëm e çap. Ata qëna donin, erdhën, ata që
s ’na donin, nuk erdhën.
Fjalitë me marrëdhënie përqasore ndahen me presje, dhe, kur brenda
tyre është përdorur një herë presja, m e pikëpresje.
6 . Periudha asindetike m e m arrëdhënie përcaktore
N dryshe nga periudhat asindetike m e fjali kryefjalore o se kudnrinore,
të cilave u m ungon në fjalinë e parë një kryefjalë o se një kundrinë ( e drejtë a
e zhdrejtë me parafjalë), te periudhat m e marrëdhënie përcaktore fjalia e parë
e ka strukturën të plotë. M irëpo nga pikëpam ja kuptim ore brendia e saj është
shumë e përgjithshm e o se e papërcaktuar dhe ka n ev o jë për një konkretizim ,
i cili je p e t në fjalinë e dytë. N ë periudha të tilla k em i m arrëdhënie të së
përgjithshm es m e konkreten, kem i m arrëdhënie konkretizuese:
Këtë bëmë dhe tte këtu sot: rrahëm pikëpam jet tona. Disa ditë më
parë Driza kish marrë edhe lajme të tjera: paska vajtur urdhër në këshill të
 KREU XL
630
fsh a tit që të fo rm o h ej n jë kom ision përgatitor për reformën agrare.
D alloh en dy n ë n tip a periudhash asindetike me m arrëdhënie
përcaktore: fjalia e dytë konkretizon një fjalë dëftore; Qalia e dytë konkretizon
një emër me kuptim leksikor të caktuar.
6.1. Te nëntipi i parë, fjaliaep arëka në përbërjen e vet, me funksione
të ndryshme sintaksore, përemra dëftorë, përemra të pacaktuar, ndajfolje
përemërore dëftore. Këtu mund të përfshihet edhe emri gjë i prirë nga përemri
i p acak tuar një. P ërem rat dhe ndajfoljet dëfto re kanë kuptim dëftor
paralajmërues dhe jo kuptim dëftor përmendës:
- S o t m und t ’j u th em vetëm këtë: p la n i është plotësuar. Veç mua
m ë ëshlë m bushur m endja p ë r diçka: njeriu i fo r të ia del m banë, edhe kur e
ka pisk. E mor vëlla, mos u bëj aq merak përfoshnjën! A sh tu e kanëfëm ijët;
ftohen, nuk i zë gjum i, qajnë. Kaq kishte m arrë veslt: vapori ishte ttisur. Ata
dinin vetëm n jë g jë: kush e lufton pushtuesin është shqiptar, kush n u k e
lufton pushtuesin është tradhtar.
6.2. Nëntipi i dytë ka në fjalinë e parë një emër me kuptim abstrakt,
i cili ka nevojë të konkretizobet nga Çalia e dytë. Emri shoqërohet nga fjalë të
ndryshme përcaktore (si përemri i pacaktuar një, përemra mbiemërorë dëftorë
ose ndonjë përcaktor tjetër përemëror, ndonjë numëror ose edhe ndonjë
përcaktor i shprehur me mbiemër cilësor);
U them i m endim in tonë: grykasit të kujdesen për lokalin epishasit,
p ër bankat. Gruaja i dha n jëqindporosi: të haslt kështu, të vishesh ashtu, të
fle sh n ë këtë m ënyrë, të m os ecësh m ë këmbë. Të gjith ë nisesltin nte ttjë
shpresë: të ktheheshin përsëri në fsliat.
Fjalia e dytë e ka kallëzuesin në mënyrë lidhore, sa herë që fjala që
sqarohet, ka kuptim leksikor dëshire, mundësie, pasigurie, kushti etj., si te
shembujt e mësipërm. Por, kur fjalia e parë ka një emër me kuptim tjetër
leksikor, kallëzuesi i fjalisë së dytë vihet në mënyrën dëffore (ose habitore):
M bi këto duhet shtuar edhe n jë m jerim : zbuluesit e Skënderbeut
flin in k ë të h e r ë d h e s ’elajm ëruan që një ushtriarm ike efortë, nën komandën
e Isa Bej Evrenozit, po vinte me vrap për të shpëtuar Beratin nga rrethimi.
Plaku p o m errte n jë zakon të keq: a i e thërriste Teftën shpesh e m ë shpesh
“nuse e gjyshit”. Kaplian beu bëri vetëm një ndryshim : e pa tifesin të kuq, e
ktheu të zi. Po islt përhapur edhe një tjetër fja lë r te Zaranika na qenkësh
bërë n jë përpjekje e madhe.
Periudha asindetike me marrëdhënie përcaktore shqiptohet me
intonacionin e sqarimi (shpjegimit); në fund të fjalisë së parë toni mbetet disi
pezull, çka lajmëron se vijon më pas shpjegimi, që jepet pas një pauze të
PERIUDHA AS1NDETIK.H 631
theksuar.
Në të shkruar fjalitë ndahen nga dy pikat.
7. Periudha asindetike m e m arrëdhënie kryefjalore
Ndërtimet asindetike me marrëdhënie kryefjalore përdoren rrallë.
Eshtë i kufizuar numri i foljeve - kallëzues ose i kallëzuesve emërorë a i
përcaktorëve kallëzuesorë të fjalisë së parë. Kemi dy nëntipa kryesorë:
ajkallëzuesi i fjalisë së parë është kallëzues foljor; b) kallëzuesi i fjalisë së
parë është emëror.
Si kaliëzues foljorë përdoren trajta joveprore të vetës së tretë njëjës
dhe folje e lokucione njëvetore, si: (më) kujtohet, (më) bie ndërm endetj.:
- Tani m ë ra itdër meitd: librin ta kant dhënë brenda n ë bibliotekë.
Iu kujtua ntirë: duhej të kësliillohej nte shokun.
Si kallëzues emëror e përcaktor kallëzuesor përdoret një mbiemër
dhe si këpujë rëndom folja "jam”, ndonjëherë folja “bëhem” me kuptimin e
shndërrimit të gjendjes. Këto përdoren në të gjitha stilet, përveç stilit poetik:
Tyta e automatikut ish ndarë nga qyta dhe ish shtrembëruar. Ish e
qartë: urmiku nuk do ta përdorte kurrë atë autom atik për të qëlluar shokët e
tij. V bë e qartë: diçka p o ndodhte atë m ëngjes brenda konakëve të vjetër të
Tapillarëve!
8. periudha asindetike m e m arrëdhënie kundrinore
Kjo periudhë karakterizohet nga këto tipare: ekziston drejtim i fortë
i kallëzuesit të fjalisë së parë i shprehur me folje a lokucion foljor me kuptim
të caktuar leksikor; fjalia e dytë, në mungesë të kundrinës në fjalinë e parë,
bëhet pjesë e pandashme e asaj fjalie.
Kallëzuesi i fjalisë së parë është më shpesh njësi leksikore me
kuptimin e të ligjëruarit, të perceptuarit, të menduarit:
- Të kam thënë, o Tiri, e tillë është ajo. Përsëritim: kjo sltkresë
është tepër sekrete. - Ju lajm ërova m e kohë, n jë g jë e tillë ju priste edlte ju .
Shikoj: të rinjtë e të rejat grum buj - grum buj vijnë. - M os harro: ndeshja
fillo n n ë ora tre. - Ore Pirro, m os harro: të hap zem rën se të kam s i djalë.
Te shembujt e dhënë më lart, mund të vendoset një paralelizëm me
periudhat me fjali të varur lidhëzore, por ndonjëherë një paralelizëm i tillë
nuk mund të vendoset.
Fjalia asindetike me marrëdhënie kundrinore ndahet me d y pika më
632 K R EU X L
rrallë me presje, kur vjen e dyta fjalia që është në raporte kundrinore me të
parën; në rastin e kundërt, me presje:
- Unë e di: ty nuk të pëlqejnë iotëi.
- Ju lutem , m m m ë ndërpritni. - N dize zjarr'm, të tiiem. - D ikur
m und të jen ë përdom r, e p m m j.
9. Periudha asindetifce me m arrëdhënie shkafcore
Periudhat asindetike me marrëdhënie shkaku a arsyeje në fjalinë e
dytë shqiptohen me një intonacion paralajmërimi te fjalia e parë: ton ngjitës -
zbritës plot tendosje, një pauzë e ndjeshme; fjalia e dytë fillon me një ton
mjaft të ulët dhe zbret me ritëm të shpejtë.
Dallohen dy nëntipa: 1) në periudhë shprehen marrëdhënie thjesht
motivuese; 2) në periudhë shprehen marrëdhënie urdhërore - motivuese.
9.1. Në nëntipin e parë dailohen këto raste:
9.1.1. fjalia e parë shpreh supozim, kurse fjalia e dytë, dhe e treta e
më tutje, kur ka, arsyetojnë supozimin:
Djalositi duhej të ishte zgjatur kohët efundit: këmbët e pantallonave
niezi i çikniit këpucët, m ëngët e xhaketës i rrinin të shkurtra;
9.1.2. fjalia e parë shpreh detyrim a domosdoshmëri ose mundësi a
pamundësi; fjalia e dytë tregon arsyen:
Duhet tëtakohem m e të, tëbisedoj: s ’rrihet m ëkështu. A i s ’ngrihej
dot, ishte i sëm urë p ë r vdekje.
9.1.3. fjalia e parë, me modalitet të realitetit, është fjali dëftore, kurse
fjalia e dytë ka një kaliëzues emëror shprehur me një mbiemër ose emër që
tregon tiparin, i cili shkakton a arsyeton atë që thuhet tek e para:
Besimin te shokët ai e kish të plotë: ishin të rinj, guxim tarë dhe të
sprovuar.
9.1.4. fjalia e parë është fjali pyetëse retorike, e cila nuk ka për qëllim
të pyesë, por të shpallë, të shprehë diçka në një formë emocionale të theksuar,
kurse ijalia e dytë motivon arsyen e pyetjes retorike, d.m.th. arsyen e deklaratës:
- Ç ’m ë duhet shkues: m und të m errem i vesh me njëri - tjetrin si
jem i m arrë vesh p ë r kaq gjëra të tjera.
Kur veprimi i fjalisë së dytë ndodh para veprimit të fjalisë së parë,
kuptimet e shkakut dhe të pasojës dalin në sfondin e pasimit të veprimeve në
kohë. Atëherë kemi bashkëlidhjen e trajtave dhe të kuptimeve kohore e p a k r y e r
- e kryer e p l o t ë , e k r y e r e t h j e s h t ë - e kryer e plotë, e a r d h m e - e tashme,
e ardhme - e kryer etj.:
PERIUDHA A S IN D E T IK E 633
Nusja e Stasit p o p riste te dera: burri dhe e bija ishin vonuar për
drekë. Kjo sjellje ibëripërsh typje të m adite Afërditës: kurrë s ’i kislite ngjarë
n jë g jë e tillë. - Do të ftohesh, - tha ai, - j e veshur hoilë.
9.2. Në nëntipin e dytë të kësaj periudhe asindetike fjalia e parë tregon
urdhër, kurse fjalia e dytë tregon ç ’e motivon urdhërin. Fjalia e parë është fjali
nxitëse, kurse fjalia e dytë ka modalitetin e dëftores, në trajtën kohore të së
tashmes ose të një kohe të kryer:
Sltko te kryetari ose te sekreturi i këshillit, ata merren me këto punë.
- Jo, m ë m irë shkojmë: je m i shum ë voitë. - Mos u mërzit, Lekës do t ’ia
mbush mendjen vetë.
Midis fjalive asindetike me marrëdhënie shkakore vihen rregullisht
dy pikat, ndonjëherë presje; dy pikat e theksojnë m ëm irë lidhjen e brendshme
shkakore midis fjalive.
10. Periudha a sin d e tik e m e m arrëdhënie rrjedhim ore o se
përfundimi
Në këtë lloj periudhe fjalia e parë ka gjithmonë modalitet real, dhe
folja-kallëzues është në mënyrën dëftore, kurse fjalia e dytë e plotëson a e
përforcon këtë kumtim duke përmendur rrjedhimin real ose duke treguar
përfundimin që mund të nxirret nga fjalia e parë. Fjalia e dytë mund të tregojë
detyrim, mundësi, pamundësi ose nxitje për veprim.
Edhe këto periudha shqiptohen me intonacionin e paralajmërimit,
porse pauza mund të jetë disi më e gjatë se te periudhat asindetike me
marrëdhënie shkakore.
10.1. Fjalia e parë mund të përmbajë një kallëzues emëror, që tregon
një tipar real, prej të cilit del përfundimi, i shprehur te fjalia e dytë me
modalitetin e mundësisë, të pamundësisë ose të detyrimisë:
Dheu ishte i butë, edhe nte dorë m und të gërryhej. - Ne jem i dy
njerëz të ndryshëm, nuk m und të merremi vesh, - iapreu ajo. Unëja m fajtore, .
duhet ta laj fa jin tim.
10.2. Fjalia e dytë mund të tregojë një nxitje (me trajta ië ndryshme
foljore që tregojnë urdhër, lejim etj.), që motivohet nga brendia e fjalisë së
parë:
A e mbylle m irëportën me lloz? - E mbyllu, mos k ifrik ë l - Shtëpinë
tim e e ke të itapur, të urd/tërosh kur të duash.
10.3. Kur foljet - kallëzues janë në të kryerën e thjeshtë, në fjalinë e
parë shprehet një veprim që mund të bëhet shkak për rrjedhimin që shprehet
634 K R E U XI.
te fjalia e dytë; në këtë rast pasimit kohor i mbishtrohet ngjyrim'i i rrjedhimit:
R akia u h ipi burrave n ë tru: shtinë pushkë e hodhën vaiie si në
dasënu
10.4. Fjalia e parë mund tëjetë një fjali pavetore që tregon një gjendje
të brendshme, e ciia bëhet shkak për rrjedhimin:
X ha N elos nuk iu durua: h oqi qeleshen dhe epërplasi n ë dysheme.
10.5. Gërshetim të kuptimeve të shkakut e të pasimit kohor kemi
edhe kur Qalia e parë ka një folje në të tashmen ose në të shkuarën, kurse e
dyta shpreh një veprim në kohën e ardhme:
Taiti ndryshuan kohërat: do të ndryshojnë edhe ata, - i kimdërshtoi
xha Lumoja.
10.6. Te ky tip periudhe asindetike kundërvënia nënrenditje -
bashkërenditje mund të quhet e shuar. ajo thuajse nuk ekziston: prandaj këto
periudha mund tëjenë sinonimike edhe me periudha me fjalitë bashkërenditura
këpujore. përmbyllëse (me lidhëzën dhe, me fjalën prandaj). edhe me periudha
me fjali të varur rrjedhimore ( me iidhëzën kështu që).
Fjaiitë asindetike me marrëdhënie rrjedhimore ndahen më shumë me
presje, në disa raste edhe me dy pika.
1 1 Periudha asin d etik e m e m arrëdhënie kohore. Marrëdhëniet
kohore në periudhat asindetike nuk shprehen mjaft qartë, shpeshherë ato
përzihen me marrëdhënie kushtore, kurse në raste të tjera edhe me marrëdhënie
rrjedhimore.
11.1. Kur foljet - kallëzues të fjalive, zakonisht dy, janë shprehur me
trajta foljore të së tashmes ose të së pakryerës, ato tregojnë veprime të
përsëritura që pasojnë njëri - tjetrin; veprimi i dytë vjen pas të parit, sa herë që
përsëritet ky, këtej del edhe ngjyrimi i kushtit:
Hyn dielii, plaku e lë puitëit, e ka zakon të vjetër këtë (krhs.: Si hyn
die/li ose Sa herë që hyn dielli...)
11.2. Kur foljet janë shprehur me trajta të së kryerës së thjeshtë e
tregojnë dy veprime nga të cilat i dyti pason të parin, mund të kemi ose jo
ngjyrim rrjedhimi. sipas bashkëlidhjes së brendive reale të Çalive:
U larguan sëm undjet, ia pllakosi zia, një zi që s 'mbahej mend. U
dha urdhër p ë r zjarr, disa pu sh kë dhe n jë m itraloz qëlluun shkëm bin e
partizanit.
Në këto periudha fjalia e dytë ndahet gjithmonë me presje.
PERIUDHA ASINDETIKE '635
12. Periudha asin d etik e m e m arrëdhënie kushtore. Përbëhet
rëndom prej dy pjesësh (dy fjali ose dy grupe fjalish) të bashkuara me
intonacionin e kushtëzimit të drejtpërdrejtë. Ky ka si karakteristikë dalluese
një ngjitje të theksuar të zërit (të ngjashme me atë të një fjaiie pyetëse të
përgjithshme), që pasohet nga një pauzë e gjatë, fill mbas së cilës vjen fjaiia e
kushtëzuar. Kjo fjali, sipas karakterit të saj, mund të ketë intonacionin e një
fjalie dëftore, të një fjalie urdhërore ose të një fjalie pyetëse, të drejtpërdrejtë
ose retorike.
Rendi i fjalive është i ngurosur; në krye fjalia kushtëzuese, pas saj
fjalia e kushtëzuar:
Ngordhi kau, u prish penda.
Në periudhën asindetike me marrëdhënie kushtore ka një bashkëlidhje
të caktuar të mënyrave dhe të trajtave të foljeve - kallëzues të fjalive.
12.1. Te fjalia e parë mund të kemi supozim, të shprehur me një
trajtë foljore të së tashmes së dëftores. si diçka që është e zakonshme, e vërtetë
për çdo kohë:
Duhet të hapim kanale. S ’ka shi, tak lëshon ujin e kanaiit në arën e
misrit. - Unë dua të më bëhet puna. o VasiU M a bëj punën, të lavdëroj, të
shpërblej!
Modalitetin e supozimit e shpreh edhe trajta.e së kryerës së thjeshtë
te fjalia e parë, ndërsa po kjo trajtë në fjalinë e dytë tregon një veprim real qe
do të ndodhë në të ardhmen me siguri.
M e të m barë fillo ve, gjysmë pune mbarove. Durove, fitove.
Përdorimi i fjalive të tilla me vetë të përgjithësuar në thëniet aforistike
kushtëzohet jo vetëm nga vlera e tyre mbarëkohore, por edhe nga tregimi
mbarëvetor i vepruesit, sepse mbaresa e vetës së dytë nuk tregon vetëm
bashkëfolësin, por çdo person që mund të jetë bartës i veprimit të parë dhe i
veprimit të dytë.
Më rrallë përdoret bashkëiidhja e trajtës dhe e kuptimit kohor të së
kryerës së thjeshtë në fjalinë e parë me të kryerën në fjalinë e dytë:
- Unë kam një çështje për të zgjidhur më përpara. o Met. u zgjidh
ajo, ja n ë zgjidhur të gjitha.
Domosdoshmëria e kryerjes së veprimit të fjalisë së dytë, kur
realizohet kushti i së parës, theksohet me bashkëlidhjen kohore e kryer e
thjeshtë - e ardhme:
U mbush kupa, do të derdhet. S ’u m endove sot, do tëpendohesh
mot.
Fjalia e parë mund ta ketë kallëzuesin në mënyrën urdhërore, në vetën
 636 K R E U XL
e dytë njëjës, në qoftë se supozimi ka të bëjë me çdo vetë (fjaii me vetë të
përgjithësuar), kurse fjalia e dytë në trajtën e së tashmes së dëftores me vlerën
e një veprimi të ardhshëm ose në të ardhmen.
Sltpo drur'm m e n jëg o zh d ë dhe qite, m betet vrimë. V ittirretii bailit
n jë kurorë këngësh, sërish do të ndizet drita e jetës. N ë dorën e vogël, të
ngrirë, vini kazmën: sërish do të lëvizë e fuqishm e.
12.2. Në fjalinë e parë mund të kemi një supozim, një kusht të shprehur
me trajtat kohore të mënyrës dëftore (e tashme, e kryer e thjeshtë), kurse në të
dytën një nxitje, një urdhër që del si përfundim i realizimit të kushtit:
- Mirë the, vëlla: vdekja dithet vrarë: Të sëmuret gishti, p reje përpara
se të marrë dorën. M barovepunën, shtro gunën. Zure gjarprin, shtypi kokëit.
S h p m sh e zjarrin, p rit shkëndija.
Fjalitë e periudhës asindetike kushtore ndahen me presje.
13. Periudha asin d etik e m e m a rrë d h ë n ie lejore. Këto periudha
në fjalinë e parë përmbajnë një fakt ose një tipar të supozuar që nuk është aq
i fuqishëm sa të pengojë, të ndalojë, të prapsojë shtjellimin e veprimit të fjalisë
së dytë.
Daliohen dy grupe periudhash asindetike me marrëdhënie iejore:
13.1. Në grupin e parë pjesa e parë, që fillon periudhën mund të jetë:
13.1.1. një ndërtim i sajuar nga e njëjta trajtë foijore e përsëritur dy
herë, herën e dytë me pjesëzën mohuese s’. Trajtat e njëjta kohore dhe leksikore
ndahen me një pauzë shumë të shkurtër, kanë nga një theks të njëjtë; i gjithë
togu ndahet nga fjalia pasuese me një pauzë më të madhe. (Me të njëjtin
intonacion shqiptohen edhe nëntipet (b) dhe (c).
- S 'kam, s 'kam - nxori këto jjalë nga goja, sikur i nxori me çengel. -
Ke, s ’ke, borxhl duhet paguar;
13.1.2. një ndërtim i paplotë, ku nukdel këpuja, pojanë të pranishme
dy gjymtyrë emërore të shprehura me mbiemra me kuptim leksikor antonimik:
- Doktorët atë punë kanë, - i thoshte i ati,- i sëmurë, i shëndoshë,
mos p i të thonë. Mos ia vër re se ç ’thotë Ceni: ipirë, ipapirë, ashiu f le t ai.
13.1.3. një ndërtim i formuar nga dy emra, njëri me parafjalën me
tjetri me parafjalën pa:
Prapë, megjithëse prova nuk kishin, atij nuk i besohej t ’u shpëtonte
fashistëve nga thonjtë. M e prova, p a provu ata s ’kishin për ta iëshuar lehtë
këtë partizan të parë që zinin në Elbasan.
Ndërtime të tilla përdoren rëndom në dialog, në bisedë. Ato kanë për
bazë zakonisht një kundërshtim të bashkëfolësit si "s ’kam ", "s 'dua " etj., kurse
P E R I U D H A ASINDETIKE 63?
periudha asindetike përmban në pjesën e saj të parë, ku ekzistojnë marrëdhënie
veçuese, përgjigjen ndaj atij kundërshtimi të shprehur ose të nënkuptuar, duke
pohuar se cilado nga variantet e kundërta të merret si premisë, asnjë prej tyre
nuk mund të pengojë, të prapsojë shtjellimin faktik të fjalisë së dytë.
13.2. Grupi i dytë i periudhave asindetike me marrëdhënie iejore ka
në pjesën e parë një periudhë me fjali të varur me lidhëzën sa (e cila tregon një
shkallë të lartë të shtjellimit të veprimit), me kallëzuesin e shprehur me foljen
dua në vetën e dytë të së tashmes së mënyrës lidhore, kurse fjalia kryesore e
kësaj periudhe përmban një folje - kallëzues në trajtën e urdhërores, me
kuptimin e një supozimi. Pjesa e parë shqiptohet me intonacion të pambaruar,
kursepjesa e dytë që vjehpas një pauze të ndjeshme, shqiptohet me intonacion
të mbaruar, me një ritëm më të ngadalshëm. Në periudhë vendosen marrëdhënie
iejore në mes një fakti dhe shkallës së Iartë të një tipari ose dendurisë së
shtjellimit të një veprimi të supozuar:
- Na është vardisur në misra një e nëmosur baldosë me të bijat. Ndiz
zjarr sa të duash, bjeri m e ura të ttdezura, s ’do t ’ia dijë. Qorto, thirrë sa të
duash, xha K o lis ’e prish qederin.
Fjalitë e periudhës asindetike me marrëdhënie lejore ndahen me
presje.
14. Periudha a sin d e tik e m e m arrëd h ën ie m ën y ro re. Këto
periudha kanë disa karakteristika të veçanta për sa i përket ndërtimit dhe vlerës
së tyre:
1. përbëhen së paku prej tri fjalish, të ndara në dy grupe, nga të cilat
njëri përmban një veprim që karakterizohet për nga mënyra e shtjellimit prej
veprimeve të fjaiive të tjera;
2. fjalia a fjalitë që karakterizojnë mënyrën e shtjellimit të foljes -
kallëzues të fjalisë së parë, i kanë kallëzuesit të shprehur me trajtën foljore të
vetës së dytë njëjës të mënyrës urdhërore, pranë së cilës mund të ndodhet, në
pozicionin e kryefjalës, një emër në rasën emërore pa parafjalë:
3. fjalitë karakterizuese të mënyrës mund tëjenë bashkuar midis tyre
asindetikisht, por mund të kenë edhe lidhëzën bashkërenditëse këpujore, ndërsa
grupi i fjalive bashkohet me fjalinë e parë pa ndihmën e ndonjë lidhëze:
1 ra ullishtes, ec e qëndro pa s dy tri çapesh e m baj veshin, nga frik a
se mos ndeshej me ndonjë belcçi.
Shtjellim i i veprim it “ i ra u llish tes” (= përshkoi ullishten)
karakterizohet nga këmbimi (altemimi) i përsëritur i disa lëvizjeve e veprimeve,
të cilat në mënyrë të përgjithshme tregojnë “mënyrën” se si u përshkua gjithë
638 K R H l ) XI.

rruga.
la rnori valles, hidhu përpjetë e përdridhu në m es të sallës.
4. Rëndom këmbimi i veprimeve të lëvizjeve si “etapa” të caktuara
gjatë kryerjes së veprimit kryesor vihet në dukje me ndajfolje vendi të
KREU XL I
bashkëlidhura nga kuptimi, të cilat marrin edhe kuptim kohor, si; këtu... aty.
andej... këtej, atje etj.:
Zanat i vështirë ai i kaU ajxhiut të katundeve, që endej shteg më
shteg, si puna e arixhiut, kallais këtu n jë tenxhere, arno aty n jë kusi.
Fjalitë e kësaj periudhe ndahen me presje.
FJAUTË i iDËRMJEIMi

1. Fjali e ndërm jetm e është fjalia e përfshirë në një fjali tjetër a në

një periudhë, pa qenë organikisht e lidhur me to, dhe kryen funksioniet e
fjalëve e të togjeve të ndërmjetme. Midis fjalëve e të togjeve të ndërmjetme
vihet re një ngjashmëri e theksuar kuptimore dhe intonacionore. Fjalitë e
ndërmjetme shprehin kuptime modale e emoncionale-ekspresive, burimin,
sqarimin për mënyrën e thënies ose lidhjen logjike të mendimeve dhe
shqiptohen me intonacion ndërmjetës. Fjalitë e ndërmjetme veçohen nga fjalia
së cilës i referohen ose nga fjalitë në mes të të cilave hyjnë, me anën e pauzave
relativisht të gjata dhe shqiptohen me një ton më të ulët e me një ritëm ligjërimi
më të shpejtë:
Kishim ndryshuar, kjo s ’do mend, po gjallëria e viteve lë shkollës
vlonte gjithnjë në zem rat tona. Partizanët siç e kishin zakon, iu mblodhën
përreth dheftUuan ta pyetnin për shumë gjëra. K y drejtor i qofshafalë, është
vërtetë drejtor për ne. Njëjjalë e mirë të vret më shumë se pushka, thotë një
plak nëfshatin tonë.
Fjalitë e ndërmjetme përbëjnë një tip të veçantë Çalish; këto janë
zakonisht të shkëputura gramatikisht nga fjalitë ose periudhat në të cilat dalin.
Fjalitë e ndërmjetme dallohenjo vetëm nga fjalitë e pavarura e kryesoret, por
edhe nga yalitë e varura. Dallohen nga të pavarurat, sepse ato kuptimisht i
referohen patjetër ose tërë fjalisë ku dalin a një gjymtyre të saj, ose fjalisë a
fjalive pas së cilës a pas së cilave vijnë a në mes të cilave hyjnë dhe nuk mund
të kenë përdorim të pavarur: Liria nuk dhurohet, ka thënë Partia jonë, por
fitoh etm e gjak. Fjalitë e ndërmjetme nukjanë as fjali me raporte nënrenditjeje.
640 K.REU Xl.i
fjali të varura. Kjo dëshmohet jo vetëm me intonacionin e tyre të veçantë, por
edhe me kuptimin e tyre. Ato përcaktojnë Çalinë a fjalitë ose gjymtyrën të
cilave u referohen, nuk kanë një lidhje iogjike të fortë me kumtimin e njësisë
sintaksore ku dalin.
Fjalitë e ndërmjetme dhe fjalët e togjet e ndërmjetme krahas tipareve
të përbashkëta, kanë edhe dallime midis tyre. Ndryshe nga fjalët e togjet ,
fjalitë e ndërmjetme janë njësi sintaksore, që kanë vlerë të plotë kaliëzuesore.
Fjalitë e ndërmjetme pikërisht se janë Çali, kanë mundësi më të mëdha për të
shprehur më mirë marrëdhëniet e folësit me kumtimin. Ato kanë një përmbajtje
më të pasur, një kuptim më të piotë. Mund të dalin me përbërje e struktura të
ndryshme, tëjenë njëkryegjymtyrëshe a dykryegjymtyrëshe, të zgjeruara a të
pazgjeruara. Si fjalitë e tjera, ato mund të gjymtyrëzohen në mënyra të
ndryshme.
Në Skitraj, thoshte agronomi, llogaritin të marrin njëxet kuinta/ë
p ër hektar! Fajin na duket, se ka as Barleti as Skëndërbeu, i cili tta rrëmbea
mendjen dhe atyre historianëve më gjakftohtë. Ata që dashurohen, nuk dinë të
ruhen, thonë.
2. Fjalitë e ndërmjetme nga ana ndërtimorejanë dy llojesh: 1) fjali të
ndërmjetme pa mjete lidhëse, dhe 2) fjali të ndërmjetme me mjete iidhëse. Që
të dyja këto grupe përdoren mjaft dëndur, megjithatë ato të grupit të dytë
përdoren më shumë. Cifado të jetë struktura e tyre, fjalitë e ndërmjetme të të
dyja grupeve qëndrojnë në të njëjtin raport ndaj fjalisë ku bëjnë pjesë,
shqiptohen me të njëjtin intonacion dhe kanë në shumë raste të njëjtin kuptim.
Mjetet e lidhjes që kanë në krye fjalitë e ndërmjetme, janë këto:
lidhëzat siç, si më rrallë që, sikurse, sikundër, në mos, në qoftë se, po ashtu
përemri sa i prirë kryesisht nga parafjalët me, nga (me sa, nga sa), por edhe i
pashoqëruar me parafjalë, ndajfoljet si, ku. Këto lidhëza e mjete lidhëse,
natyrisht nuk e ruajnë më kuptimin e funksionin e tyre të mirëfilltë për të vënë
në marrëdhënie varësie fjaiinë së cilës i përkasin. Kjo ndodh se edhe vetë
përmbajtja e kësaj fjaiie ka ndryshuar. Këto fjali të ndërmjetme, për sa i përket
mjetit të lidhjes, përkojnë me fjali të ndryshme të varura , por nga ana
funksionale e intonacionore dallohen krejtësisht.
Me të njëjën lidhëz mund të ndërtohen fjali të ndërmjetme të tipave
të ndryshëm kuptimorë. Kështu p.sh. fjalitë me lidhëzën siç që është mjeti
lidhëz më i përdorshëm, mund të tregojmë burimin, lidhjen vërtetësinë ose
karakterin e zakonshëm të kumtimit; fjalitë e ndërmjetme me si tregojnë
burimin, mënyrën e thënies lidhjen, vërtetësinë e kumtimit etj.
Në anë tjetër ,me mjete të ndryshme lidhjeje mund të ndërtohen fjali
FJALITË E NDËRMJETME 641
të ndërmjetme të të njëjtit tip kuptimor. Kështu, p.sh. me siç, si, në, me sa,
sikundër, nga.sa ndërtohen fjalitë e ndërmjetme që tregojnë vërtetësinë e
kuptimit. Disa nga këto mjete paralele kanë filluar të kryejnë funksione të
veçanta kuptimore ndonjë po mënjanohet (ngasa ), ndonjë po bëhet më arkaik
(sikundër) etj.
Fjalitë e ndërmjetme të të njëjtit tip kuptimor mund të jenë pa mjete
lidhëse ose me mjete lidhëse:
Motivet- që gërshëtojnë në temat dhe në subjektet e veprave të tij,
ja n ë të shumta, e, do të thoshim , të gjithanshme. Të them të vërtetën, edhe
unë lëkundem. S iç m ë tha infermieri i çetës sim e, komisari ishte plagosur
rëndë. M e sa di u n ë ministria nuk na detyron që të konkurojmë medoemos në
të gjitha gjinitë. N ë mos m ë ka n ë gënjyer syië m ua, ajo nuk qe Liria, po
motra e saj, Albana. -E, që të m os e zgjalshum ë, si brodhëm nga katër orë të
mira në p yll dhe u grisëm nëpër ferra e shkurre e gjetëm të parin.
3. Në bazë të kuptimit dallohen këta tipa fjalish të ndërmjetme: 1) të
shkaliës së vërtetësisë dhe të karakterit të rëndomtë të një fakti; 2) të vlerësimit
emocional; 3) të burimit të kuptimit; 4) të karakterit të thënies; 5)të tërheqjes
së vëmendjes; 6) të lidhjes së kumtimeve.
3.1. Fjalitë e n d ërm jetm e të shkallës së vërtetësisë tregojnë deri
në ç’masë është i vërtetë fakti i kumtuar, i cili mund të paraqitet si i dyshimtë,
i supozuar, i pasigurt, i sigurt, i natyrshëm etj. Disa fjali të këtij tipi e theksojnë,
e nxjerrin më shumë në pah pohimin ose mohimin, disa shprehin njëfarë rezerve
për vërtetësinë e kumtimit.
3.1.1. Fjalitë pa lidhëzatëkëtij tipijanë kryesisht njëkryegjymtyrëshe:
Por, kuptohet vetvetiu, është vështirë tëflitetp ë r karakterin tërësisht
shkencor të të gjitha këtyre punimeve. Interesim ipër folklorin do të vazhdojë
te De Rada, m u n d të ihem i gjithë jetën. Dhe, duhet thënë, gjithë veprat e
mira të prozës sonë, në kuptimin e gjerë të fjalës, përshkohen nga frym a dhe
idealet kombëtare.
-U tnor vesh, në këtë punë ne fitojm ë, ai humbet.
Shënim. Kanë marrë pak a shumë tiparet kuptimore e intonacionore
të fjalive të ndërmjetme edhe fjalitë asindetike që miratojnë vërtetësinë
e një kumtimi:
E shtë e vërtetë, ai nuk interesohet shumë për të, por m ua kjo gjë më
pëlqen. M irë them , të gjithë shkuan, vetëm vajza jo n ë mbeti. - M irë
thonë, s 'ka gjë më të shpejtë në botë se mendja e njeriut.
642 KREU X U
3.1.2. Disa fjali të ndërmjetme të vërtetësisë ndërtohen me lidhëzat
siç.si:
Siç është e natyrshm e, kjo nevojë, e diktuar nga kushtet historike, i
shpuri njerëzit përparim tarë të kërkonin dhe të përhapnin arsimin në gjuhën
amtare. - Po, siç m a p re t m endja mua, unë them se mirë jem i edhe kështu.
Përdorim të rrallë dhe jo fort të rekomandueshëm kanë fjalitë me
sik u n d ë r:
Zavalina qenka, siku ndër kuptohet n ë këtë natë të errët, një katund
i vogël i Shpatil.
3.1.3. Një grup tjetër i madh i fjalive të kësaj kategorie prihen nga
përemri sa (më rrallë ç), me parafjalën me përpara, dhe tregojnë kryesisht
kufizim të vërtetësisë së faktit të kumtuar, rezervë të vetë folësit ose të një
personi tjetër. Këto fjali i gjejmë më shpesh në dialog. Fjalitë e këtij tipi janë
zakonisht dykryegjymtyrëshe e kanë për kryeÇalë shumë herë një përemër:
M e sa kuptoj unë, ky është një njeri i jashtëzakonshëm. - M e sa
ntbaj m end unë, ti atë e ke përkrahur. Megjithatë, m e ç ’mban m end vajza,
babai ishte ndryshe. - M e ç 'po shoh u n ë ,jo nuset, p o as djemtë s 'kemi për t ’/'
parë sonte.
Krahas fjalive të prira nga me sa, me të njëjtën vlerë përdoren edhe
fjalitë e prira nga përemri sa shoqëruar nga parafjala nga (nga sa):
Lufta midis Gjon Kastriotit dhe turqve që më 1407gjer më 1430 dhe,
nga sa dimë, Gjon Kastrioti u thye të paktën tri herë.
3.1.4. Rezerva të folësit për vërtetësinë e kumtimit shprehin edhe
fjalitë e ndërmjetme të ndërtuara me lokucionin në mos:
- N ë m os gabohem , ne u takuam te ura e kanalit të madh. - N ë m os
qofsha i gabuar, ti duhet të je sh Skënder Shpata.
3.1.5. Si fjali të ndërmjetme dalin edhe fjali të ndërtuara me përemrin
sa ose me ndajfoljet si, ku, intonacioni i të cilave ruan veçori të fjalive pyetëse.
Këto fjali tregojnë hamendje, rezervë, dyshim lidhur me vërtetësinë e faktit të
kumtuar në fjalinë tjetër:
/ gjatë, i gjatë, sa të them unë, sa dy njerëz të shkurtër të vënë njëri
në kokë të tjetrit. -S i të të them, kam frikë se ju gjënjej dhe bëhem me turp tani
në kohë të pleqërisë. Dhe, ku ta dish, kjo ngjarje mund 1’i kishte ftohur nga
njëri-tjetri.
3.1.6. Pranë këtyre fjalive të ndërmjetme qëndrojnë fjalitë e ndërtuara
përgjithësisht me lidhëzën siç, që tregojnë karakterin e rëndomtë të zakonshëm,
të faktit të kumtuar nga fjalitë së cilave u referohen:
FJALITË E NDËRMJETME 643
Siç e kishte zakon, nuk ecte drejt rrugës, po i binte kurdoherë nga
kopshti. Siç ngjet gjithnjë, me errësirën e natës u shpërndanë edhe tërë ato
shqetësime.
3.2. Fjalitë e ndërmjetme të vlerësimit emocional tregojnë urim,
dëshirë, lutje, zemërin, mallkim, revoltim. Zakonisht janë fjali dëshirore
njëkryegjymtyrëshe:
Sa për trimëri, Agim, të qofsha falë, shokun s ’e ke pasur. - Po sikur,
larg qoftë, të hyjë dhëndër brenda, bie fjala në Tiranë? - More, gjynah m os
paça, mos je i biri i Tanës, 'ai që ndreqte shtëpi? E pse, ju pastë babagjyshi,
pse s 'çlodheni pak? - Jo, t ’u bëfsha, mua s ’më tha gjë.
Kjo kategori mund të dalë edhe në formën e një fjalie mungesore:
Dyzet e ca vjet punuam unë e plaku dhe as çatinë kasolles s ’ia
ndërruam dot, kurse Shpëtimi, iu bëftë nëna, ende foshnjë, bëri shtëpi të re
dhe pret e përcjell edhe mysafirë.
3.3. Në fjalitë e ndërmjetme të burimit përfshihen ato fjali që
tregojnë burimin e kumtimit: a është kumtimi i një personi të njohur apo i vetë
folësit, a është një e vërtetë përgjithësisht e njohur apo është diçka e dëgjuar
nga të tjerët. Ky është tipi më i rëndomtë i fjalive të ndërmjetme. Fjalitë e
burimitjanë pa lidhëza ose me lidhëza dhe që të dy tipat përdoren mjaft dendur.
3.3.1. Në fjaiitë njëkryegjymtyrëshe a dykryegjymtyrëshe pa lidhëza
përdoret më të shumtën një folje të thëni:
Po dëshpërimi nuk më mundi: do të luftoj, thashë, ta shkulim
pushtuesin e ta hedhim tej si barin e keq. Nga përpjekjet e saj, thonë, tundej
mali sikur po shembej. Kur nis puna për mbarë, ashtu edhe do të mbarojë, i
thonëfjalës. Po ç ’sjell ora, nuk sjell viti. Ditë e re, kësmet i ri, thotënjëfjalë
e urtë.
Fjalitë e burimit me mjete lidhëse përdoren më tepër se ato pa mjete
lidhëse. N ë disa raste fjalitë e burimit pa lidhëza përbëjnë ndërtime paralele
me fjalitë me lidhëza.
3-3.2. Fjalitë me lidhëzën siç janë njëkryegjym tyrëshe dhe
dykryegjymtyrëshe. Njëkryegjymtyrëshe është fjalia kur kuptimi është
përgjithësisht i njohur; dykryegjymtyrëshe atëherë kur kumtimi është i një
personi të caktuar:
Vepër shumë e madhe e rëndësishme është gjithashtu, siç mund të
ke u i dëgjuar, hidrocentrali i Fierzës. Ka disa fëmijë, të cilëve me të keq s ’u
dilet; këtyre, siç thonë, u hahet koka me të mirë. Siç thotë edhe populli, dita
duket që në mëngjes.
3-3.3. Pranë fjalive me siç përdoren më rrallë edhe ato me si, sikurse
644 KREU X U
dhe shumë rrallë m e sikur:
Këto jartë gjuhë me të cilat flasin popitj që. si dihet nga të gjithë,
kanë madje një vetëdije të përbashkët shitmë të fortë. Z e f Serembja lindi në
fshatin arbëresh Kosmo Albanaze ose Strigari, si i thonë vendasit,në krahinën
e Kozencës. S ikurse e tregojn ë edhe vargjet e para e vargjet e fu n d it të
poem ës,në mendjen e plakut Balë ka lënë mbresë të the/lë historia e dhimbshme
e Nikut dhe e Marës.
3.3.4. Fjalitë e ndërmjetme të burimit ndërtohen edhe me lidhëzën
sikundër, e cila takohet sidomos në autorë të paraçlirimit. Këto fjalijanë shumë
më të rralla se fjalitë me lidhëzën siç. Fjalitë e këtij tipi tregojnë zakonisht
burim të dokumentuar të k u m tim it:
Nga ana tjetër, nisi ta rrihte Danjën dhe Dttrrësin me artilerinë
mesjelare që kishte, dhe, p ë r çudi.sikundër m&sojmë dhe hga arshivat e
Venetisë, që të dyja këto fo rte sa ishin më të rënë sipër, kur Senati i Republikës
veneciane i trembur i kërkoi paqe Skënderbeut.
3.3.5. Fjalitë e ndërmjetme të burimit rnund të dalin rrallëherë dhe
me lidhëzën kur. Këto janë fjali me vetë të papërcaktuar:
Ja. kur thonë, e hëngri turp 'm me bukë. Ajo do ta mbante në pëUëmbë
të dorës, do ta vishte si jo më m irë dhe do ta rrisle me qumësht daUëndvsheje,
kur i thonë Jjalës.
3.4. F j a l i t ë e n d ë r m j e t m e t ë k a r a k t e r i t t ë thënies.
3.4.1. japin një saktësim lidhur me karakterin e thënies.
3.4.1.1. Ato zakonisht shprehen me një folje të thëni në mënyrën
lidhore, prirë ose jo nga lidhëza që: janë të zgjeruara m e një kundrinë a
rrethanor. Janë zakonisht njëkryegjymtyrëshe:
- Unë u tremba, të them sinqerisht. Shkaku që më shtyu të të kujloj,
po ta them haptazi, nuk është m alli që kam për ty>, sa është ngjarja që po të
përshkritaj këtu poshtë. Ma tregoi shkakun. p o të them të drejtën, mtk e mbaj
mend. N uk dua ta fsh eh , me gjithë luftën time të brendshme. më në fund,
vendosa prapë të lozja kartën e fim dit. Që të them i të drejtën, ne nuk deshëm
të rrinim, p o r shorti është shori.
3.4.1.2. Funksionalisht të njëvlershme me këto fjali janë ndërtimet
me trajtë të pashtjeliuar:
Sa p ë r godinat, p ë r ië m os gënjyer, më duket se kanë qenë shtëpitë e
nja dy gjeneralëve.
3.4.2. Disa fjali të ndërmjetme tregojnë qëndrimin e folësit ndaj
mënyrës së formulimit a të shprehjes, ndaj zgjedhjes së një fjale të përdorur,
ndaj tonit të ligjërimit.
FJALITË H N D H R M JK T M H 645
3.4.2.1. Fjalitë pa lidhëza të këtij tipi janë të pakta. Ato janë zakonisht
njëkryegjymtyrëshe e kanë si kryegjymtyrë foljen them në lidhore. Tipike
janë: më mirë lë them. ta themi shqip. m und lë them :
Heshtëm një copë herë ose. m ë tnirë të them, heshta unë. se nuk
kisha ç 'të shtqju. Ajo piu pak. m ë m irë të thuash, piu sa ktgu buzët.
3.4.2.2. Më të rëndomtajanë fjalitë me ndajfoljen si dhe foljen them
në mënvrën lidhore. më shpesh në vetën e dytë njëjës. por edhe-në vetën e
parë njëjës ose shumës:
Nttk m und të lërë kom andanti batalionin dhe të ndjekë një dezertor.
n jë palaço, si të thuash! (- Alma. unë për disa ditë do të largohem nga
hataiiom). Kam një punë në prapavijë, apo, si të themi, në vijë të armikul.
Këto fjali mund të jenë edhe dykryegjymtyrëshe:
( - Qejfm s ’m aprishte as Anifja, u mor vesh). Po ajo e bënte këtë nga
e keqja;donte si të them unë, lë më vinte në udhë më të mirë.
3.4.2.3. Fjalitë e ndërmjetme të kësaj kategorie shpesh ndërtohen
edhe me lidhëzën që e foljen në mënyrën lidhore. Të këtij tipi janë: që mos ta
zgjatim. që la themi shqip, që të shprehem i haptazi, që të shpjegohemi, që të
flasim më shkoqur etj.:
Që mos ta zgjatim, e vazhduam bisedën atë natë gjer vonë. Që ta
them i shqip, Tivarasi këndonte bukur po zëri s 'i p un onte fa re . Që të
shpjegohem i, ato janë të mundshme, pra, artistikisht të vërteta, po ndihet
nevoja e thellimit në t o E di ç 'ke ti, q ë t ’i biem shkurt, ngarko mushkën dhe
ktheu në fshat!
3.4.2.4. Funksionalisht të njëvlefshme me to mund të përdoren edhe
ndërtimet e pashtjelluara:
Për të mos e zgjatur, Agim, një ditë prej ditësh, ai na hapi bisedën
për fejesë.
3.4.2.5. Në stilin shkencor e publicistik përdoren edhe fjalitë e
ndërtuara me lokucionet lidhëzore në qoftë se. në rast se:
N ë qoftë se lejohem të shprehem , në këtë drejtim arkeologjia
prehistorike si objekt studim i ka m ë fo r t përhapjen e kulturave.
3.5. F j a l i t ë e n d ë r m j e t m e t ë tërheqjes s ë vëm endjes përfaqësojnë
thirrje drejtuar bashkëbiseduesit me qëllim që të tërheqin vëmendjen e tij. Ato
synojnë të ngjaliin te bashkëbiseduesi një përqendrim më të madh të vëmendjes,
për të shkaktuar ndonjë reagim etj. Të tilla janë, p.sh.: të marrësh vesh ti, të
marrësh vesh zotrote, mbaje mend, ta dish etj.
Ky tip fjalish të ndërmjetme përdoret kryesisht në stilin e bisedës:
Ky, të marrësh ves/t ti, e bënte çdo gjë me vonesë. - Po tani, ju lutemi
646 KREU X LI
shum ë, na trego se si t'ia bëjm ë që ta gjejmë. Ja, n u k e sheh, mbetën të
fsh eh ta t t 'i zbulosh ti. D he të kesh në çantë Pupagjelin ose ndonjërin nga
shokët e tij, m ë besoni, është kënaqësi e madhe. - Po këtë radhë, m baje m end,
unë vë dorën në zjarr, në qoftë se nuk dalim faqebardhë.
Këtu përfshihen edhe disa fjali të ndërtuara me pjesëzën j a ku:
Ja ku ta them unë, tashti e tutje këta do ta kenë punën pisk. Po të
ishim ne në vend të tij, do të luanim mendsh, ja ku ju them , do të luanim
m endshl
Pranë këtyre fjalive qëndrojnë fjalitë me lidhëzën që, si p.sh.: që the
ti, që thoni ju , që ta dini ju , që ta marrësh vesh ti, që ta ngas jjalën më tej, që
ta kam (pata) fjalën:
Q ë thoni ju , ky n a u rrit jetim . Qiraxhiu më mbante për krahu majë
kalit, se, që ta dini,ju, tani nuk m ë fu tn in më në arkë, po i hipja kalit si një i
madh.
Kanë marrë tiparet e fjalive të ndërmjetme të tërheqjes së vëmendjes
dhe disa fjali pyetëse për të ciiat, në fakt, nuk pritet përgjigje:
- A e d i, m am a, d je v e të M a rin a m ë th a se ik ish te m a rrë lejësë ë m ë s,
pasi i ati nuk ishte në shtëpi.
3.6. Fjalitë e n d ë rm je tm e të lidhjes së kum tim eve tregojnë lidhje
logjike të mendimeve të shprehura. Të tilla fjali mund të kujtojnë diçka që
është thënë më përpara ose që do të thuhet më pas, shërbejnë për kundërvënien
e krahasim in e kum tim eve sipas rëndësisë së tyre ; m und të shprehin
përfundimin, saktësimin, qartësimin a ilustrimin e kumtimeve etj.
Pas tipit të fjalive të ndërmjetme të burimit, ky është më i përdoruri,
sidomos në stilin shkencor e publicistik.
Fjalitë e ndërmjetme të lidhjes së kumtimeve janë të ndërtuara me
mjete lidhëse.
3 .6 .1. M jeti k ry e so r i lidhjes është siç. Z a k o n ish t ja n ë fjali
njëkryegjymtyrëshe:
Problemi i feudalizm it ushtarak otoman në Shqipëri, siç u tha m ë
lart, pothuajse nuk është trajtuar fare. S iç ju k a n ë njoftuar, Memo Kovaçi
është caktuar nga qarkori kom isari juaj. Siç doli m ë vonë, shumica e tyre
ishin agjentë të zbulim it të osmanëve, të cilët m blidhnin te ne gjithfarë të
dhënash ushtarake. Në ditët tona, siç do ta shohim dhe m ë poshtë, nuk na
kanë arritur gjithë shkrim et e Qemalit.
Fjalitë dykryegjymtyrëshe me siç janë më të rralla. Kryefjala prihet
nga pjesëza edhe (dhe); si rregull, ajo zë vend pas kallëzuesit:
A ta e kapën, siç e d i dhe ti, duke djegur liceun italian, që ishte mu në
FJA LITË E N D Ë R M JE TM E 647
mes të kazermave. Zona e tyre është epasur.siç e the edhe ti vetë, shokuAgim.
3.6.2. Shumë më rrallë nga fjalitë me lidhëzën siç përdoren edhe
fjalitë me si, sikundër, sikurse. Këto zakonisht kujtojnë diçka që është thënë
më përpara ose që do të thuhet më pas:
S i e pam ë, ai shkasin e frym ëzim it e mori nga romantizmi. po nuk e
ndoqi atë veçse në disa anë. Sikuttdër tham ë m ë sipër, shqiptarël gjithmonë
ja n ë vrarë e përpjekur për lirinë. Sikim dër thashë, ishte vjeshta e dytë. Kapitulli
që u shkrua për historinë e letërsisë shqipe me alfabetin arab, sikurse thuhet
edite n ë hyrje, u bazua në këtë studim.
3.6.3. Fjalitë e këtij tipi mund të kenë në krye edhe lidhëzat që e
meqë:
E q ë ta pataJjalën, ti e kuptonfare mirë ç 'do të thoshte përfshatarin
të mbetej pa tokë! M eqë erdhifjala, a ke hyrë në rini ti, Majlindë?
3.6.4. Një grup tjetër i fjalive të ndërmjetme që bëjnë lidhje kumtimesh
është dhe grupi i fjalive të ndërmjetme me funksion forcues-vlerësues, të cilat
kanë në përbërjen e tyre përemrin lidhor ç dhe ndërtohen me foljen jatn të
ndjekur nga një ndajfolje e shkallës krahasore:
- Dhe, ç ’është m ë keq, besova me gjithë m end se i keni sjellë nga
rrethi!
4. Fjalitë e ndërmjetme mund të zgjerohen me gjymtyrë të ndryshme
ose me fjali të varura.
Fjalitë njëkryegjymtyrëshe të vërtetësisë pa lidhëza shoqërohen
shpesh me kundrinat e zhdrejta më, na:
Fajin, na duket, s 'e ka aq Barleti sa Skënderbeu, i cili ita rrëmbeu
mendjen edhe historianëve më gjakftohtë. A ndej ngafundi i dhjetorit, m ë duket,
na thanë që të bëheshim gati.
Fjalitë e ndërmjetme të burimit zgjerohen shpesh me kundrina dhe
me gjymtyrë të tjera.
Fjalitë e ndërmjetme të karakterit të thënies zgjerohen rregullisht me
ndajfolje të mënyrës, si: haptazi, hctpur, drejt, sinqerisht, shqip. ose me ndajfolje
të shkallës krahasore: më m irë (të them). (ta them) më thjesht, m ë shkoqur etj.
Fjalitë e ndërmjetme njëkryegjymtyrëshe të lidhjes së kumtimeve
zgjerohen me rrethanorë, të shprehur sidomos me ndajfolje të shkallës
krahasore si: sithashë më lart, si do tashohim edhe m ëposhtë, sikundër thamë
më sipër, siç ta thashë edhe m ë parë, siç do ta vëmë re më tutje.
Fjalitë e ndërmjetme mund të zgjerohen edhe me fjali të ndryshme të
varura:
Kttr luftonte. s i nu ihonë ata që e kisitin parë m e sy, përvishte mëngët
648 KRHU XLI FJALITË E NDËRMJETME 649

për të përdorur m ë lirisht shpatën e jataganin. Edhe, që të kthehem ku epata fjalës lidhëse:
lënë jjalëm, njëherë ky se ç ’na u bë fira r e mik u duk disa ndajnata. Mirëpo Spiroja u lëshua brenda në kasolle, ku, siç i thanë dy shokët, i ati
kaloinjëm uaj, kalua ndy dhe, siç n g je tza k o n islttk u rp u n o h e tm e “fu s h a ta ”, lëngonte e mezi mbahej gjallë. Unë e kam gazetën në fsh a t! Se, që ta marrësh
dalëngadalë, p a u vënë re, fillo i të bjerë ai vrulli i fillim it. veslt ti, gazeta shkruan edhe për mua, sido që nuk i shkroi aq mirë të gjitha ai
shoku!
5. Vendi i fjalive t i ndërm jetm e. Fjaiitë e ndërmjetme më shpesh 5.2. Fjalia e ndërmjetme, kur është në mes të fjalisë, vihet midis dy
përdoren në mes të Qalisë, më pak në krye e në fund. presjeve, kur është e paravendosur ose e prapavendosur, ndahet rregullisht
5.1. Vendi i fjalisë së ndërmjetme varet nga tipi kuptimor i saj, nga me presje nga fjalia ose gjymtyra së cilës i referohet:
fakti se cilës njësie i referohet; po ashtu nga ndërtimi i saj (me lidhëz ose pa - T ju them të drejtën, kanë shkuar afro pesë vjet që atëherë, p o dhe
lidhëz) si dhe nga vetë mjeti i lidhjes. sot, kur e kujtoj shamatanë e atij mëngjesi, skuqem në jytyrë. Atë shtëpi e
5.1.1. Fjalitë e shkallës së vërtetësisë që i referohen një fjalie ose një njihte mirë, ç ’është e vërteta. Sikundër pam ë m ë sipër e do të shohim m ë
periudhe.zënë vend zakonisht në krye; më rrallë në fund a në mes. Në krye e tutje, S k ën d erb eu n u kvd iq a sm ë 1466, sibeson Barleti, a sm ë 1467, siçkanë
në mes përdoren ato të tipave me sa di unë, në mos gabohem. besuar tëgjithë të tjerët, po më 1468, sikundërprovohet nga arshivat e Milanit
5.1.2. Fjalitë e karakterit të thënies qëndrojnë gjithashtu në krye të e të Venetisë.
fjalisë së cilës i referohen; shumë-shumë, ato mund të ndodhen në mes të
fjalisë (fill pas kryefjalës, po jo pas kallëzuesit). Ky vend i dallon ato nga
fjalitë e varura mënyrore.
5.1.3. Fjalitë që shprehin qëndrim in ndaj mënyrës së thënies,
zakonisht qëndrojnë në mes të fjalisë, shumë rrallë në fund.
5.1.4. Fjalitë e vlerësimit emocional përdoren më tepër në mes. Në
mes përdoren shpesh fjalitë e karakterit të thënies, sidomos ato me lidhëzën
që.
5.1.5. Fjalitë e burimit të kumtimit dalin në të tria pozicionet. Fjalitë
pa lidhëza përdoren vetëm në mes e në fund. Fjalitë e burimit me siç, si,
sikundër, përdoren zakonisht në mes; fjalitë me me sa përdoren në krye. Fjaiitë
e burimit me lidhëzën sikurse (sikur) përdoren në krye ose në mes. Fjalitë e
burimit me siç, që i referohen një gjymtyre, vendosen në fund ose në mes të
fjalisë, gjithmonë pas kësaj gjymtyre:
A i e drejtoi pendën edhe kundër feudalëve vendës ose kundër
"o x h a k ë v e ”, s iç q u h e s h in f a m ilje t e m ëd h a fe u d a le . Si gjithm onë,
"Sorkadhja” e klubit, siç e quanin gjahtarët kam ionin e tyre, kish dy-tri orë
që po vonohej.
5.1.6. Fjalitë e tërheqjes së vëmendjes dhe ato të lidhjes së kumtimeve
vendosen në mes a në krye, fjalitë e lidhjes me funksion forcues-vlerësues
kryesisht në mes.
5.1.7. Kur fjalia a periudha, së cilës i referohet fjalia e ndërmjetme
nis me një lidhëz, fjalia e ndërmjetme zë vend pas iidhëzës. Kur fjalia e
ndërmjetme i referohet një fjalie të varur, zakonisht futet brenda saj, fill pas
 KREU X L II

FJALITË i NDËRKALLURA
1. Fjali t ë ndërkallura quhen ato fjali që përmbajnë të dhëna të
ndtyshme plotësuese për një fjali a fjalë të porsathënë dhe që shqiptohen me
intonacion të ndërkalljes.
Shpeshherë folësi, menjëherë pas kumtimit të tij bazë, e quan të
nevojshme që, në ligjërim e sipër, të shtojë edhe disa të dhëna, vëzhgime
plotësuese të dorës së dytë, për ta bërë kumtimin e tij sa më të qartë, sa më të
plotë e sa më të saktë.
Fjalitë e ndërkaiiura përdoren për të dhënë diçka që ai që flet a
shkruan, mendon se nuk është kryesore, nuk është në të njëjtin plan me idetë
e tjera të ligjërimit të tij. Fjalitë që shprehin ide të tilla, thuhen kalimthi, në
parantezë, dhe kanë një lidhje logjike të dobët me përmbajtjen e tekstit ku
gjenden ato, megjithëse përfshihen në kumtimin e përgjithshëm, duken se
janë diçka e një natyre tjetër, si diçka e shtuar. Këto fjali, për nga pesha e
kumtimit janë të krahasushem deri diku me shënimet qëjepen në një tekst në
fund të faqes.
Fjalitë e ndërkallura përdoren mjaft si në ligjërimin e folur- ashtu
edhe në ligjërimin e shkruar. Ato takohen sidomos në stilin shkencor e
publicistik, por edhe në letërsinë artistike.
- Siç të thashë edhe më parë, djali ëndërronte që në të gjenim punë,
- mos u habit se, n ë ato koitëra, të gjeje një copë punë, ishte një ëndërr,
madje një ëndërr shum ë e madhe, - në fillim vetëm për bukën e gojës. Te
Fusha e Kuqe (ajo quhej kështu se ne m es të saj ngrihej një shkëmb i kuq),
Baton e priste një skuadër partizane.
Të dhënat plotësuese të fjalive të ndërkallura kanë natyrë të ndryshme:
ato mund të saktësojnë kohën a vendin e veprimit që shpreh fjalia kryesore;
652 K.REU XLII
mund të shpjegojnë, të sqarojnë e të interpretojnë kuptimin e fjaiisë kryesore
ose përdorimin e një fjale të saj; mund të zbulojnë shkakun ose qëllimin e asaj
që është thënë në fjalinë kryesore; mund të kenë karakter krahasues,
kundërshtues a lejues për diçka që thuhet në fjalinë kryesore; mund të japin të
dhëna plotësuese për personin ose për rrethanat për të cilat flitet në fjalinë
kryesore, - e këtu përfshihen edhe të dhëna biografike, të dhëna për zakonet,
sjeiljen, tonin, gjendjen shpirtërore të folësit, për gjestet e tij, për veprimet
skenike të personazheve dhe për pëshkrimet e skenave në pjesët teatrale.
Përmbajtja e fjalive të ndërkallura mund të shprehë edhe emocione të ndryshme
të folësit. Së fundi, fjalitë e ndërkallura ndonjëherë përmbajnë përkthime të
fragmenteve në gjuhë të huaja:
Nuk di në të kujtohet bisedimi që kemi pasur bashkë një ditë (sltuntë
koltë kttnë kuluar që atëhere). Lindi lëvizja 1+2 (çdo punëtor i kualiftkuar
merrte përsipër të kualifikonte dy të tjerë). Qiraxhinjtë (kështu quheshin të
zotërit e karvanit) ia thoshin këngës, tregonin historira, flitnin për udhëtimet
e tyre të mëparshme, bënin shakara. Edhe pse me ndryshim të madh moshe
dhe larg njëri- tjetrit, - Shiroka i shkroi vjershat e tij kryesisht në M isir dhe
G urakuqi kryesisht n ë Ita/i, - të dy i lidhjo vetëm rryma e gjerë e Rilindjes
Kombëtare, po, në mënyrë të veçantë, edhe tradita e përbashkët letrare e
Shkodrës.
2. Fjalitë e ndërkallura kanë disa tipare të përbashkëta me fjaiitë e
ndërmjetme por dallimet midis tyre janë edhe më të rëndësishme.
Afrohen në këto pika:
- si fjalitë e ndërmjetme edhe të ndërkaliurat, nuk janë të lidhura
organikisht me fjalinë së cilës i referohen ato dhe janë të veçuara dhe nga
pikëpamja intonacionore (fjalitë e ndërkallura shqiptohen me pauza më të
gjata);
- mund t’i përkasin si fjalisë në përgjithësi, ashtu edhe gjymtyrëve të
saj të veçanta;
- mund të bashkohen me fjali të tjera pa mjete ose me mjete lidhëse
(karakteri lidhës i mjeteve lidhëse ruhet më mirë te fjalitë e ndërkallura).
Nga ana tjetër, ndryshe nga fjalitë e ndërmjetme, fjalitë e ndërkallura
nuk shprehin kuptime modale e emocionale-ekspresive, nuk shënojnë burimin,
mënyrën e thënies dhe të lidhjes logjike të kumtimeve etj., ato janë të
shumëkuptimshme e shumëformshe. Fjalitë e ndërmjetme mund të gjenden
në fillim, në mes e në fund të fjalisë me të cilën bashkohen të ndërkallurat
vetëm në mes e në fund të saj. Fjalitë e ndërkallura mund të dalin edhe jashtë
kufijve të fjalisë së cilës i referohen, çka nuk ndodh me fjalitë e ndërmjetme.
FJALITË E NDËRRALL.URA 653
Nga gjithë këto, dy kategori sintaksore dallohen qartë midis tyre.
3. Fjalitë e ndërkallura, sipas mënyrave të përfshirjes në thënien
kryesore, janë tri llojesh: I) pa lidhëza, 2) me lidhëza bashkërenditëse; 3) me
lidhëza nënrenditëse e me flalë lidhëse.
Ekziston edhe grupi i fjalive të ndërkailura që ndodhen jashtë kufijve
të fjalisë me të cilën bashkohen.
3.1. Fjalitë e n dërk aliura pa lidhëza përbëjnë grupin kryesor.
Fjalitë e ndërkallura të këtij tipi japin të dhëna plotësuese për dikë
dhe veprimtarinë e tij (për emrin, pseudonimin, profesionin, për moshën,
zakonet, tiparet etj.), për sende të ndryshme, për rrethanat përtë cilat flitet në
fjaiinë themelore (vend, kohë) si edhe të dhëna të ndryshme sqaruese.
Ndonjëherë fjalitë e këtij tipi tërheqin vëmendjen e lexuesit lidhurme rëndësinë
e një mendimi, zbulojnë shkakun e asaj që është thënë ose bëjnë krahasimin e
nënvizimin e një mendimi, përmendin një të vërtetë të përgjithshme, të njohur
ose të panjohur; bëjnë ndonjë sqarim e saktësim; shprehin emocione të
ndryshme të folësit dhe kanë herë-herë një karakter afektiv:
Shkuam për të kujtuar sot edhe njëherë xha Cenin, plakun e mençur
e pairiot tiranas, që s ’u ligështua asnjëherë nga dhimbjet (ai i dha Luftës
sonë 14 dëshmorë). Roja tjetër (Beni nte m endjen e tij e quante Ivan), bënte
po atë lëvizje. - U vonova se dy partizanë (njëra ishte çupë), kishin humbur
rrugën e i nxora gjer këtu. Një natë, tek hanim bukë, - ishte e shtunë mbrëma
m ë duket, se kishim ndezjur dhe kandilin e mirë, - ai i thotë t ’et. Në mëngjes
(ishte ditë stërvitjeje), kur vajtëm në punë, gjetëm përpara magazinës dy
kamionë të ngarkuar. Kërkesa e tyre e vetme ishte t'u jepnin çelësat e
kështjellës, në mënyrë që nga kulla e saj të hiqejflamuri me zogun e zi (këslitu
e quajnë ata shqiponjën tonë). Tani të dimë kushje, (oh, sa m irë e dim ël).
3.1.1. Fjalitë e ndërkallura pa lidhëza, për sa i përket ndërtimit janë
m jaft të la rm ish m e . A to m und të je n ë d y k ry e g jy m ty rë s h e ose
njëkryegjymtyrëshe:
Edhe kur dilte jashtë, - kjo ndodhte rrallë, nuk e ndiente veten as në
dhe, as në qiell. Ja, e nis përfytyrimin që nga shtëpia ime (kështu fillo va ta
quaj unë shtëpinë e burrit të motrës) dhe dalëngadalë dal gjer në shesh. Sa
m ë shumë që rriteshin të njëmbëdhjetë pirgjet m e misër të pazhveshur
(njëm bëdhjetëfam ilje kishte kooperativa e Pirganit), aq më fort bluante me
vete kryetari.
3.1.1.1. Në rolin e fjalive të ndërkallura njëkryegjymtyrëshe më
shpesh takohen ato me vetë të caktuar e të pacaktuar, por dalin edhe pavetoret
e emëroret a nominativet:
654 KREU XLII
Një mbrëmje - ishte m ë të rënë të diellit - unë kisha dalë te dera e
kasolles...
3.1.1.2. Fjalitë e ndërkallura mund të jenë edhe mungesore:
Një makinë me drita të kuqe, krejt tëzbehta (duhej të ishte epolicisë)
po vinte përballë. / pari u përgjigj ai që ishte në mes (mbase komandanti i të
gjithëve).
3.1.1.3. M und të dalin të ndërkallura edhe periudha të tëra me
nënrenditje a me bashkërenditje ose edhe të përziera:
Si u la mirë e mirë (e ëma e porositi t ’i shkonte trupit tri herë sapun),
e ndjeu veten të këputur, por edhe të lehtësuar. Njeriu me çantë të zezë (ajo
mund të ishte çantë, po mund të ishte edhe dosje) kishte udhëtuar i qetë deri
në stacionin e fermës.
3.1.1.4. Të ndërkallura mund të dalin edhe ndërtime me trajta foljore
të pashtjelluara, funksionalisht sinonimike me fjalitë e ndërkallura pa lidhëza:
Në krijime të kësaj natyre bëjnë vend simbolet: realiteti konceptohet
nëform ë simbolike -duke kaluar gjer në simbolium - kurse trajtimi i motiveve
i nënshtrohet konvencionalitetit simbolik.
3.1.1.5.N ë grupin e fjalive të ndërkallura pa lidhëza vihen re, ndër të
tjera, edhe fjali të ndërkallura pyetëse, ku zakonisht rimerret një gjymtyrë e
fjalisë së mëparme:
Ai më tha ato gjëra, që sonte (mos vallë vetëm sonte?) do të më lënë
p a gjumë. Atij moti (a e mban mend, o xha Ndini?) unë kam qenë djalë i ri.
3.2. Fjalitë e ndërkallura me lidhëza bashkërenditëse.
Ndërtohen kryesisht me lidhëzat bashkërenditëse dhe, edhe, e, por,
(po), ndër të cilat dhe takohet më shpesh.
Fjalitë e ndërkallura të këtij tipi, bëjnë ndojnë saktësim, sqarim a
ilustrim japin të dhëna të ndryshme plotësuese:
Një p a lë - dhe këta nuk ishin pak, - të d jegu r nga zja r ri i
atdhedashurisë, kërkonin të punonin p a shpërblim dhe pa rroga. Ata e
vështruan në sy (ose më mirë, sytë e Besnikut ndeshen te syri i vetëm i Benit,
sepse tjetri po mbyllej dalëngadalë dhe nuk merrte më pjesë në asgjëj.Ai -e
ç 7 ’ia kujtojmë emrin - nuk ishte çapkën, po njeri praktik dhe dinte të përfitonte
, nga çdo çast, i volitshëm.
Veçanërisht shpesh takohen fjali të ndërkallura që saktësojnë e
sqarojnë një ijalë të përmendur në fjalinë tjetër, e cila rimerret edhe një herë
tjetër në konstruktin e ndërkallur:
Ata që mbeteshin (dhe kishte shumë që mbeteshin) kërkonin shtigje
të tjera. Sa herë që e këndonte atë këngë (dhe e këndonte shpeslt), e përfytyronte
FJALITË E N D Ë R K A L L U R A 655
veten bari, në majë të malit, kur fiyn te suferina.
3.3. Fjalitë e n d ë rk a liu ra me lidhëza nënrenditëse dhe me fjalë
lidhëse. Pas fjalive të ndërkallura pa lidhëza, ky është tipi më i përdorshëm.
3.3.1. Fjalitë e ndërkallura që përfshihen në një fjali tjetër mund të
kenë në strukturën e tyre një nga këto lidhëza nënrenditëse: se, sepse, meqë,
megjithëse, (megjithëqë), ndonëse, edhepse, edhe kur, si, sikur, sikundër, aq
sa, siç, kur, që, në qoftë se, në, po. Më rëndom takohen fjalitë me lidhëzat e
shkakut. të lejimit dhe të krahasimit.
Fjalitë e ndërkallura me lidhëzat nënrenditëse përmbajnë kryesisht
të dhëna që zbulojnë kohën shkakun e qëllimin e asaj që është thënë në fjalitë
të cilave u referohen ose të dhëna me karakter krahasimi, kushti a lejimi etj.
Sipas formës së tyre, këto fjali të ndërkallura përkojnë me fjalitë e varura
përkatëse, por dallohen prej tyre nga një pavarësi më e madhe kuptimore e
sintaksore-intonacionore. Lidhja e tyre me fjalinë kryesore ka nuancën e
shtojcës, d.m.th. kuptimet e këtyre fjalive dalin në një plan të dytë. Ndryshe
nga fjalitë e varura, ato nuk dalin në krye:
(- P o tije, M orAvni? P osivete, mor trim i Shqipërise?) Avni Rustemi
- se ai q e l - e njihte tan i g jith ë Shqipëria. V ështirësia p ë r të krijuar
shtypshkronja m e këtë alfabet - sepse duheshin shpenzime- e pengon punën
p ër një alfabet të përbashkët. Dhe në rast se nuk je m i ende të kënaqur me
sasin ë e vep ra ve (meqë vitet e fu n dit n ë këtë drejtim nuk ka pasur
qëndrueshmëri), mund të themi p a ngurrim se kjo s 'është shoqëruar me një
rritje të dukshm e cilësore. M e dhjetëra peshq të vegjël, m e dhjetëra gurnecka
- sikundër i quajnë në Pogradec një iloj cironkash - i suleshin grepit, çukitnin
bukën, e hanin në sy tim, po...po grepin nuk e hanint Ndryshe nga d isapoetë
të tjerë, që orvaten e rropaten shumë gjersa gjejnë vetveten në letërsi, a i -po
të lëmë mënjanë disa provafare tëpakta e pa rëndësi tëfillimeve ietrare - iu
imponua menjëherë lexuesit si p o et i talentuar. Kam edhe unë mjetet e mia
p ër të njohur njerëzit (aq sa mund të njihen). Kapiteni shënonte me kujdes
dhe me saktësi ( sa arrinte të vinte në rrezik jetën) të gjitha: shtigjet, guvat,
monopatet shpellat.
3.3.2. Fjalitë e ndërkallura mund të përfshihen në një fjali tjetër jo
vetëm me lidhëza, por dhe me mjete të tjera lidhëse. Më tepër përdoren përemrat
lidhorë që, i cili, po ashtu g jë që. ose çka, ndajfolja lidhore ku.
Fjalitë e ndërkallura me përemrat lidhorë që, i cili, dhe me ndajfoljen
lidhore ku, përmbajnë të dhëna shoqëruese-përcaktore vetëm për një fjalë të
fjalisë kryesore; fjalitë m e përemrin çka a me lokucionin lidhor g jë që
përmbajnë të dhëna shoqëruese për tërë fjalinë e mëparme:
656 K R B ; XI J i
Kla.sa. .së cilë.s i përki.ste të mendonte seriozisht për lëv tjen kombëtare
dhe organizimin e saj. ishte borgjezia e re shqiplare, e pakënaqur nga Turqia
.- që ishte hërë n jë p en g esë shuntë e nuulhe për zh villimin.kapitalist të venclit
- dhe e ndikuar nga idetë e lëvizjeve komhëtare të popujve të tjerë të Evropës
e të Ballknuit. Nuk donle kurrsesi të shihte fytvrën e saj - e cila shndriste tani
ngtt gëzinii, - të m huluar me atë tis melankolie. që ai e njihte mirë. Si piu
kafenë dhe priti një copë herë aty (e pragu (gjë q ë I sh k o ifa re kot, se nëpm tësi
i kadastrës as q ë p o dukej), Sulejman Tafili u nis për te Karvani i myzeqarëve.
Të gjithë ushtarël ishin njoftuar se. po të vritej kapiteni (çka n ë Shqipëri n u k
përjashtohej). cilido ushtar që do të gjendej pranë tij. duhej ta merrte ditarin
e kapitenit.
3.3.3. Mjaft përdoret edhe ndërtimi i ndërkaliur në të cilin një emër i
fjalisë i lidhur kuptimisht me të, rimerret e përcaktohet nga një fjali lidhore:
l ëqilharxhi, me gjithë kufizimet ideore që pati në ato pak shkrime që
la (kuftzinie që sliprehen, në radhë tëparë, n ë karakterin ntoralizues uhstrakt
të tyre). m und lë quhet një ndër inisiatorët e parë të letërsisë shqipe përfëm ijë
të periudhës së Rilindjes.
4. Mund të kemi edhe fjali e periudha të ndërkallura që dalin jashtë
kufijve të fjalive të tjera. ato japin të dhëna e shënime të hollësishme plotësuese,
bëjnë sqarime të ndryshme. përshkrime të natyrës, njoftime për mënyrën e të
shkruarit etj., të cilat autori, megjithëse i quan të nevojshme, prapë i jep si të
dorës së dytë në kuadrin e përgjithshëm të ligjërimit. Këto, me përjashtim të
pauzave të veçimit që i kanë më të rnëdha, kanë tiparet intonacionore të fjalive
të ndërkallura. Ndërtimet e këtij tipi zakonisht janë fjali të gjata ose periudha
dhe fillojnë me shkronjë të madhe, ndërsa pika, pikëpyetja, pikëçuditja që
mund të kenë ato në fund sipas tipit të tyre, vendoset para kllapës. Të
ndërkallura të tilla mund të jenë fragmente të tëra, gjer dhe tekste të plota
shumëfaqëshe, që zakonisht rikujtojnë një bisedë të bërë më parë, një ëndërr
a një ndodhi. Këtu përfshihen gjithashtu edhe fjalitë me të cilat autori tregon
gjestet e veprimet skenike të personazheve si dhe përshkrimet e skenave në
pjesë të ndryshme teatrale:
Luani ishte njeri i ushqver me idetë e RiHndjes, veçanërishl me veprat
e Sum i Frashëril. (Këto, bile, i ruante m e kujdes n ë bibliotekën e shtëpisë).
Të martën më n ë fu n d ndodhi diçka: pas shiut u shfaqylberi i vogël. (Pranvera
n ë qytetin to n ë vinte jo nga toka, ku sundonte guri, i cili n u k e njihte
ndryshimin e stinëve, p o r nga qielli. Shenjat e saj ishin hollim i i reve, zogjtë
d h eylb eret e rralla).
4.1 Fjalitë a periudhat e ndërkallura mund t’i referohen një fjalie a
F J A U T t E N D IiR K A LLU R A 657
një gjymtyre të saj ose një periudhe:
,4rti -dhe këtë të vërtetë e dinë të gjithë - në të gjithaform at e shfaqjes
së tij. as që m und ië ekzistqjë ja sh të jetës. Edhe Blertën - se kështu e quanin
shoqen esaj - prindërit s 'dëshironin ta Hnin në Tiranë.' Pagjumësia. urdhërat
e njëpasnjëshme për ndiyshim e pozicionesh. e sidomo.s nntngesa e ushqimeve
(flitej se karvani që ishte n isu r në ntëngjes p ë r të slipëitë ushqim et në
pozicione, qe zëitë i tëri rob, deri në ushtarin efundit), të gjitha këto rrethana
e egërsuan shpirlin e ushtarëve.
4 .2 .1 ndërkallur mund tëjetë edhe një fragment i ligjëratës së drejtë:
E thyen ky kulaçin m ë dysh: gjysm ën ua lë fëmijëve, gjysmën tjetër e
fttl në torbë: mbush një pagure me ttjë. merr sëpatën nërt sqetull (“Ta kem,
tha, se m os m ë clalë përpara rnionjë egërsirë, se kusarit s ’ia kam frikën: s ’ka
ç ’m ë m err ’’) edhe i thotë së shoqes...
4.3. Në një periudhë, kryesisht në stilin publicistik, mund të kemi
disa fjali të ndërkallura. që u referohen gjymtyrëve të ndrvshme:
E reja po vjen nëfshal nte marrëdhëniet e reja në prodhim nëfamilje,
në shoqëri. me mora/in dhe etikën e re. me televizorin (vetëm këtë vit u
shpërndanë n ë Kelm end 50 copë aparate televizivë), me radio (çclo shtëpi ka
tëtillë), rne shtvpin (afro 800 abonime ka e gjithë zona nështypin epërditshëm
clhe perioclik, me shkollat (çdo fsh a t ku të tillë), me kultitrën (fshatm t kcinë
vatrat e kulturës).
5. Vencfi i fjalive t ë ndërkaiiura.
Vendi i fjalive të ndërkallura është i kushtëzuar nga kuptimi e
ndërtimi. Siç u tha më lart. fjalitë e ndërkallura gjenden vetëvn në fund a në
mes të një fjalie tjetër, por asnjëherë përpara asaj; më shpesh ato gjenden në
fund të fjalisë. Fjalitë e ndërkallura gjenden shpesh në mes të periudhave. kur
ato u referohen fjalive të ndryshme të periudhës.
5.1. Fjalia e ndërkallur, kur i referohet vetëm një fjale. vendoset fill
pas saj; në rast se fjala shoqërohet nga një fjalë a fjaii përcaktore, atëherë
fjalia e ndërkallur vendoset zakonisht pas tyre. Kur fjaia së cilës i referohet
fjalia e ndërkallur, ndodhet në fund të fjalisë. atëherë edhe fjalia e ndërkallur
ndodhet në fund të saj.
Në mes të fjalisë vendoset, në radhë të parë. fjalia e ndërkallur që i
referohet një gjymtyre. Gjithashtu në mes gjenden shpesh edhe fjalitë që
shprehin emocionetë folësit, fjali që vënë në dukje një kumtim të përgjithshëm,
fjali që bëjnë një sqarim etj.:
Reparti i "të dënuarve " (kështu e thërriste kom anda italiane), që
658 K R I'l; X l.ll
FJALJTË H N D Ë R K A L L U R A
659
qe vemiosur nejiuvJ të oborrit të kazermave, në një barakë lë vjetër e të kalbtir.
për nga rëndësia, nuk qëndron aq larg nga fjalia së cilës i shtohet: veçimi i tyre
rrethuar me tela, ushqehej keq. Pastaj Ollga u ngrit. u ngjil në kutin e sipërm
bëhet me pauza të gjata, ndërsa ritmi zëri, lartësia e melodisë janë të tillë,
në dhomën ku kishte banuar d<kur Ismaili, (kjo ilhomë ishte e lirë tani), shtroi sikur fjalia e ndërkallur të ishte fjali e pavarur.
një çarçaf të pastër mbi dyshek dhe zbriti poshtë.
Fjalitë e ndërkallura komentuese ndahen rregullisht me vizat e
Në mes të fjaiisë mund të vendoset herë-herë edhe fjalia e ndërkaliur pushimit.
që i referohet një fjalie a periudhe të tërë. sidomos ajo qëjep të dhëna sqaruese:
Pas ca m inutash - këtë rad/të sytë s ’e gënjyen - p a pikërisht një
grum hull prej dhjetë a dym bëdhjelë vetësh.
5.2. Fjalia e ndërkallur kur i referohet një fjalie (kryesore ose të varur).
vendoset zakonisht fill pas saj, në qoftë se ajo nuk pasohet nga ndonjë fjali e
varur përcaktore. Por, knr pasohet nga një f}ali e tillë, atëherë e ndërkallura
vendoset pas së varurës:
Pasdreke. pasi hëngra ullinjtë dhe hukën e thekur lë tezes (ata nuk
pranuan t'u bëntepilaf), ata nisën një bisedëtëgjatë dhe tëpënem ërt. Ismai/i.
që e ndiente veten të lodhur ngu ajo rrugë e gjatë. që kishte bërë atë ditë -
kishin tiaië nga Tirana në orën shtatë të m ëngjesit dhe kishin arritur ttë
Korçë n ë orën gjashtë e gjysm ë të mbrëmjes, sepse m akina u qe prtshur dy
herë - u ngrit të shkonte.
Zakonisht në fund të fjalisë vendosen fjalitë e ndërkallura me lidhëza
nënrenditëse, po kështu edhe fjalitë e ndërkallura me lidhëza bashkërenditëse,
5.3. Fjalitë e ndërkallura ndahen nga fjalitë e tjera me vizat e pushimit
ose me kllapat. Përdoret herë-herë edhe presja, por përdorimi i presjes në këto
raste është për t’u mënjanuar.
Fjalitë e ndërkallura që ndahen me vizat e pushimit ose me kllapa,
daHojmë midis tyre nga ana kuptimore e intonacionare.
5.3.1.Kllapat. ndryshe nga viza e pushimit, janë shenja që nënvizojnë
më shumë karakterin shtesor ,e ndërkallur , veçimin më madh nga teksti
rrethues mëvetësinë më të madhe . lidhjen më të dobët kuptimore të fjaiisë .
Përdorimi i kllapave ose i vizave të pushimit varet nga fakti se sa dëshiron ai
që shkruan ta shkëpusë një fjali nga konteksti . Kështu zgjedhja e shenjës
varet edhe nga synimet e au to rit, ndonjëherë edhe nga pikëpamjet subjektive
për karakterin e ndërtimeve të tilla .
Fjalitë e ndërkallura që ndahen me kllapa shqiptohen s h p e jt, si të
dorës së dytë, si diçka plotësuese, me një ton më të ulët dhe me pauza të gjata.
Periudhat e ndërkailura të ndërlikuara ndahen zakonisht me kllapa,
sepse kllapat japin mundësi që të ndërkallurat të dallohen më qartë në shkrim.
Vetëm me kilapa ndahen të ndërkailurat jashtë kufijve të fjalive të tjera.
5.3.2. Fjalia e ndërkallur që ndahet me viza shqiptohet si diçka që.
 KREU X LI II

LICJËRAm i BIOTË, i 2BDREJII PHi i

ZHDREJTË i LSRË

1. Me termat tradicionalë ligjëratë e drejtë dhe ligjëratë e zhdrejtë

në sintaksë kuptohet forma e ndërtimit që ijep folësi riprodhimit ose ritregimit
të një ligjërimi të mëparshëm, të bëra nga dikush tjetër ose nga ai vetë. Fjalët
e thëna më parë, që tani riprodhohen nga folësi a shkruesi, formojnë atë që
quhet pjesa përm endëse, kurse fjalët e tjera, që shtohen nga riprodhuesi si
fjaië hyrëse lidhur me fjalët e riprodhuara quhen pjesa lajmuese (disa e quajnë
edhe ligjëratë të autorit). Të dyja këto pjesë formojnë një tërësi të vetme për
nga kuptimi, kurse gramatikisht paraqiten në formë varësie ose pavarësie,
mëvetësise ose jo.
Kur riprodhimi bëhet në formë të pandryshuar atëherë ligjërata quhet
e drejtë: - V munde, xhaJasho, - tha Memoja. Kurjepet në formë të ndryshuar,
quhet ligjëratë e zhdrejtë: Memoja i tha Jashos se u mund. Kur jepet në
formë të kombinuar, quhet ligjëratë e zhdrejtë e lirë: Tefta ngeci për një
çast. Pse të m os e pranonm ? Ja, ajo, sa të vinte në Elbasan, do të organizohej.
M e siguri që do ta pranonin. Një njeri si atë, duhet ta pranonin.
Në këtë mënyrë, ligjërata e drejtë dhe e zhdrejtë janë rezultat i
kombinimit të ndryshëm të pjesës përmendëse me pjesën lajmuese.
Nuk mund të ketë ligjëratë të drejtë a të zhdrejtë vetëm me njërën pjesë. Në
këtë kombinim pjesa lajmuese mund të mosjetë e pranishme, por e nënkuptuar.
Pjesa përmendëse mund të formohet nga një fjali e vetme ose nga
një sistem i tërë fjalish a periudhash. Fjalitë në m estyre mund tëjenëtë lidhura
 KREU XLI'II
662
me lidhëza ose pa lidhëza, me marrëdhënie bashkërenditjeje ose nënrenditjeje,
ose të përziera, ato mund të jenë të plota ose të paplota e eliptike, dëftore,
pyetëse, nxitëse, dëshirore ose variante thirrmore të tyre:
Skënderbeu thoshte që, sikur të kishte edhe disa kapedanë si Pal
Dukagjini, Shqipëria do të ishte bërë vendi m ë i lulëzuar i botës. (Një klithmë
stendoriane oshëtiu në m es të natës: “Liri! L iri!”) H alili çuditet shumë e
pyet: - Ç ’është ky zë q ë dëgjohet nëpërpishë? A thua sefo lka n dhitë e m alit?
Në veprat ietrare, pjesë përmendëse janë fjaiët e personazheve të
riprodhuara nga autori i tregimit në veprat e ndryshme shkencore, pjesët e
cituara, etj.
Pjesa lajmuese përbëhet zakonisht nga një fjali e vetme, por mund të
përbëhet edhe nga një grup Çalish a një periudhë. Qëllimi kryesor i saj është
të informojë lexuesin ose dëgjuesin se atij po i tregohet diçka e thënë më parë
dhe se kujt i përket kjo thënie: A i ia n isi dhe n jëh erë: "Të gjithë ne, o djem,
malit të dalim... ” . Përveç kësaj, ajo mund të tregojë qëllimin e thënies, kushtet
në të cilat bëhet, vlerësimin e pjesës përmendëse etj.: ,
- Unë s ’besoj të je të Petriti, -i tha Tefta s ë ëm ës p ë r ta qetësuar. N ë
lidhje m e të sipërm et, historiani frë n g Volter ka thënë m e të drejtë: "Sikur të
kishin luftuar m bretërit e Bizantit s i Skënderbeu, Stam bolli nuk do të kishte
rënë në duar të turqve ”.
Folësi i parë shprehet zakonisht me përemra e emra që shënojnë
njerëz; në raste të fjalive njëkryegjymtyrëshe, mund ta kemi edhe të pashprehur:
- Ku vete? - e p y e ti Selim L - Je i lodhur? - Po -tha au - Të nisem i që
tani -se kush fo li andej nga fundi.- E porosita vajzën: - Të m ë presësh këtu!
- Erdhën m ë n ë fu n d , - thirrën shum ëzëra.
Bashkimi i pjesës përmendëse me pjesën lajmuese në një tërësi të
vetme bëhet me mjete të ndryshme gjuhësore: fonetike (intonacioni), leksikore,
sintaksore, të cilat ndryshojnë në dy llojet kryesore të formës së lidhjes midis
tyre.
2. Ligjërata e d rejtë
L ig jë ra ta e d re jtë është, sikurse u tha, riprodhimi i fjalëve në formë
të pandryshuar, ashtu siçjanë thënë ato në fillim nga folësi i parë i tyre. Ruhen
kështu të paprekura të gjitha karakteristikat formalo-kuptimore: brendia dhe
forma mendimore, veçoritë leksikore, gramatikore dhe stilistike, forrha e
ndërtimit dhe e shprehjes së saj gjuhësore. Kjo ndodh se riprodhuesi në këtë
lloj ligjërate zhvendoset mendërisht nga e tashmja në të kaluarën dhe vihet në
L I G J Ë R A T A H D R E J T Ë H Z B D R H J T Ë DHË E ZHDRHJTË H LIRË 663
vendin e ligjëruesit të parë. Si rrjedhim, kushtet e riprodhimit (koha, vendi,
folësi, dëgjuesi etj.) mbeten po ato të ligjërimit të parë, prandaj edhe forma e
riprodhimit del domosdoshmërisht e pandryshuar.
Kalimi mendërisht në të kaluarën dhe në vendin e folësit të parë,
kërkcn njëfarë kohe dhe krijon njëfarë shkëputjeje ndërmjet dy pjesëve të
ligjëratës. Riprodhuesi e lë mënjanë. si të thuash, pjesën e vet iajmuese dhe
vetëm kuptimisht ruan fijet e lidhjes së saj me pjesën përmendëse. Kjo shkëputje
kohore dhe lidhjeje kuptimore shprehet dhe materializohet gjuhësisht nëpërmjet
into n acio n it (p a u z ë s) dhe lidhjes g ram atik o re të pavarur. Që këtej,
karakteristika e dytë dailuese e ligjëratës së drejtë është se lidhja e pjesës
përmendëse me pjesën lajmuese bëhet në mënyrë asidentike:
Ajo nuk iku, bile m ë pyeti: - Kërkon gjë, shoku mësues?
Në ligjëratën e drejtë folja e pjesës lajmuese dhe, më rrallë, gjithë
fjalët e saj mund të mungojnë, sepse nënkuptohen nga konteksi. Një elipsë e
tillë ndodh zakonisht në dialogjet e veprave letrare, kur vijnë njëra pas tjetrës
fjalët e dy e më shumë personave, pa u shënuar se kujt i përkasin, por edhe në
raste të tjera e në vepra shkencore:
Dikush e thirri:- Doktor, të kërkojnë. - Kuslt? - Tëpresin n ësh tëp i
p ë r drekë, - D rekë? M irë, thuaju që do të vijë... Bile kultura dhe dituria për
Naimin është i vetmi mjet për të jituar lirinë: “Po so t pen dë dhe kartë. Na
duhet, nuk tjetër”. G jithëgugu çet këndojnë, tig u g u ç e p s e s ’këndon? - Se
kam tim atë aty pranë, p a m ë f le t ,m ë qorton.
Vajza ndenji përsëri në gjm ijë dhe mbushi fiixhanët.
-- Baba do të ngre n jë dolli?
- Po mbushe, m oj vajzë.
- Të m bushur e ke.
Lidhja kuptimore e pjesës përmendëse me pjesën lajmuese mund të
jetë e realizuar në raporte kundrinore, kryefjalore, përcaktore a ndajshtimore
dhe rrallë kallëzuesore. Kjo varet nga natyra gramatikore dhe kategoria
semantike e fjalës me të cilën ajo iidhet drejtpërdrejt kuptimisht dhe e cila
mund të jetë e pranishme ose e nënkuptuar:
“Turqia as m und të rrojëpaskëtaj, as di, as do të rrojë, as duhet të
rrojë” - shkruante Sam i Frashëri. - Po sikur të shkojm ë ne e të bisedojmë m e
shokët e fsh atit, - tha Shkëlzeni.
“Kjo tan i u bë, - thuhet, - përgjegjësi kem i të gjithë, na kaloi”
Kuptimi i notës me pak f a l ë ishte ky: “Unë nuk dua luftë, p o në doni ju ,
urdhëroni se ja m g a ti” D jaloshin e vranë fare. f ja ië t e saj: S ’j a n ë të
përsh tatshm epër n e ato g jëra ”.
664 KRHU Xl.IIi
Ç 'kem i? - qe Jjala e parë e saj, sapo pa filozofm. - Khe, khel - ishte
koila e komandanl Rrapos.
2 . 1. Foljet - kaHëzues të pjesës lajmuese. me të cilat vihet në lidhje
kuptimore pjesa përmendëse. janë të shumta dhe të ndryshme. Në përgjithësi.
ato rnund f i ndajmë në dy grupe kryesore: në folje me kuptim kumtimi të
drejtpërdrejtë dhe në folje me kuptim kumtimi të tërthortë.
2.1.1. Në grupin e parë hyjnë folje që tregojnë në përgjithësi një të
thënë a të menduar pa nuanca, të ndryshme vierësimi a qëndrimi subjektiv si
flas. them, shpreh. deklaroj, njoftoj, mendoj. knptoj, imagjinoj, pyes etj.
M ëpëlqen ta shikoj, - tha duke vënë gotën mhi pjatë. “Ka vetëm një
rrugë, - m endoi doktori, - t ’ija p im iopës atë që i takon, për t ’i marrë atë që
ka m undësi të na ja p ë ”. Ja kjo ësh tëp u n ë, - poitoi ai.
2.1.2. Në foljet me kuptim kumtimi të tërthortë hyn një grup i tërë
foljesh të cilat kanë ndermjet tyre ndryshime të veçanta nuancash kuptimore
dhe stiiistikore. Ato mund të tregojnë: formën e rrjedhjes së ligjërimit. si:
Jilloj, vazhdqj, ndërhyj. ndërpres: theksim a zbutje dhe çmini ose përçmimi të
thënies si: theksoj. përqafoj. mbështet. kundërshtoj. urdhëroj. Iutem. tallem,
helhëzqj. lavdëroj, çtnoj; qëllim specifik të thënies: këshilloj. porosii,
ngiishëi/oj, ngacmoj. trazoj, gënjej; mjet të kumtimit. gjest si shenjë e iëvizjes
shoqëruese të tij: hidhem. tundem, vërsulem, telefonoj: gjendje emocionale të
ndryshfne të ligjëruesit: këndqj, shpërthej, zotërohem. itlërij, sokëllij elj. Te
foljet e këtij grupi mbetet e nënkuptuar një folje (të thëni ose të menduari) me
kuptim kumtimi të drejperdrejtë:
- Shsht! se s ’ka iezet! - nclërhyri Fukja. - Mos më mëso mua, - ict
preu plaku. Pusho, - e qorion e ëma. - Na p ri clv hërxollct - iu lut Shkëh/imi.
Hujde se do tci rregullojmë, mos u itxeh ! Do ta rregulloj - it tciil ajo. Mctmi!
-uiëriti vajza.
Në pjesën lajm uese m und të përdoren edhe frazeologjizma të
ndryshme si edhe disa emra si: ja p zemër. ngre zërin. ia merr këngës. shkqj
më tej (vazhdojf hëj vërejtje. jeppërgjigje, etj. pyetje. fjalë. përgjigje. shamalë.
klithmë, ushtimë. brohoritje etj.
Dikush nga turma hodhi një fjalë: - Përmbi çati jcmë mbledhur
guguçet. Këtij i shtohen arsyetim e të tjera: “S'kemipasur përvojë".
2.2 Pjesa iajmuese lidhur me pjesën përmendëse, mund të zërë vende
të ndryshme: të vijë përpara, pas ose të hvjë në ntes të saj.
2 .2 .1 Kur pjesa lajmuese vendoset para pjesës përmendëse. në fund
të saj dhe para pjesës përmendëse vihen dy pikat, të cilat konkretizojnë në
iigjërimin e shkruar pauzën e krijuar ndërmjet dy pjesëvedhe formën e lidhjes
I.KiJHRATA 1-: DRT.ITi!. I / U D R i J i T Diii' T / H D R I i J i (■ 1- i.I Rf 665
së tyre. Pjesa përmendëse rregullisht nis me shkronjë të madhe. lntonacioni
është intonacion i një fjaiie të pavarur asindete ose i një periudhë asindente.
Rendi i gjymtyrëve mund të ndryshojë në tërësinë e tyre. por është zakonisht
i qëndrueshëm përdy pjesët kryesore: kallëzuesi vihet zakonisht pas kryefjalës
dhe vetëm në raste theksimi mund të vihet përpara. Pjesa përmendëse që pason.
vihet zakonisht ndërmjet thonjzash ose në fillim të saj vihet viza (-). e
ciia në ligjërimin dialogjik, përsëritet në çdo replikë. Në fund të saj përdoren
sipas rastit, shenjat përkatëse të pikësimit (pika. pikëpyetja. pikëçuditja).
Gjithashtu. kur do puna. përdoren edhe pikat e heshtjes (....). Në raport me
pjesën lajmuese ajo mund të vijë në të njëjtën radhë ose të dalë në radhë tjetër.
Mënyra e dvtë përdoret rregullisht në ietërsinë artistike dhe sidomos në dia-
log. por. në theksim, edhe në citimet:
Sh efiyn ë tha: “N e vemi të ndihm ojm ë vullneturët, kitrse makina të
bjerë të sëm urët këtu itë çadrcit tona ".
Ojergj Kastrioti e zgjeshipallën ngti milli dhe ihirri: - P.ër Arhërinë,
o burra, m b i ta. M endonte Hyskë Vathu, mendonte dhe gëzohej: -Si tlionë
shctka të të vijë treni në fs h a t..." Xdodlue që në portui hëhej kjo hisedë: -
Vcijza eftla n it u rregjistruu”, - I ërtet? ” - “E dëgjova m e veshët e mi". - “Po
ju ç 'clo të bëni? ”
Shënim e I. Kur në një ligjëratë të drejtë përmbyllet një ligjëratë
tjetër e drejtë, atëherë kjo vihet gjithmonë midis thonjzash:
- Dhe “Amcmet'm s 'e tret as dheu " i thonë njëJjale. - lioqi në zemër
Emira. pasi i shpjegoi Qemalit historinë.
2. Në vend të dv pikave në fund të pjesës lajnuiese para përmendëses.
përdoret rrallë pika. Kur autori do të zgjasë pauzën. zakonisht me
folje a shprehje të kumtimit të tërthortë. por edhe të kumtimit të
drejpërdrejtë.
Drejtori u përtyp. - M base cti tutk bën ntirë që mban kuq shuntë
sltëitime, p o r eclhe ti cluhet ta murrësh m ë shtruar. I diikej sikur i
ish ftititr një /umi a ... dëgjon një zë që e thërrel lë kthehet prapë. -
Sterjo, tinuin, u loclhci, m ’u pre takati... M ë vjen a m rrotull.
2.2.2. Kur pjesa lajmuese vendoset pas pjesës përmendëse. pjesa
përmendëse vihet ndërmjet dy vizave ose thonjëzave dhe fillon me shkronjë
të madlte. Ajo mbaron me presje, kur fjalia e fundit e saj është dëftore me
pikëpyetje ose pikëçuditje, kur është fjali pyetëse e drejtë ose fjaii thirrmore.
Këto shenja vihen para vizës ose thonjëzave mbyliëse pas të cilave vjen pjesa
666 K R E U XLIII
lajmuese që nis m e shkronjë të vogël d h e m e r r në fund të saj pikë. Rendi i
gjymtyrëve kryesore të s a j është i përkundërt m e atë të rastit të mëparshëm :
vihet më parë kallëzuesi, pastaj k r y e f j a l a . Këtu p a u z a midis pjesës përmendëse
e lajmuese është m ë e vogël edhe intonacioni disi i ndryshëm, i ngjashëm me
atë të dy fjalive asindentike të ndara me presje. Këto ndryshime gjejnë shprehje
edhe në pikësimin e ndryshëm që përdoret te rasti i përmendur më sipër.
E po dridhe n jë h erë nga kuiia ime, tha ai me xhaketë kadife, që
dukej sikur ish nga ferm a. -G ëzuar, o Sterjo! Eja tani, mjaft lërove, lër edhe
capuinëpër nesër... - i thirri M iti i Savës. Ç ’thonë kolonjarët? - pyeti Memoja.
“Njeri i çu d itsh ëm !” kish thënë Coli me vete.
2.2.3. Kur pjesa lajmuese vendoset në mes të pjesës përmendëse,
vendi i ndërprejes është zakonisht pas kallëzuesit të fjalisë së parë ose të së
dytës. Në çdo rast, ai varet nga kuptimi, theksimi që kërkohet t’i jepet kësaj
ose asaj pjese kësaj ose asaj gjymtyre. Rendi i fjaiëve, intonacioni dhe shenjat
e pikësimit janë po ato të rastit të mëparmë me ndryshimin se pas pjesës
lajmuese nuk vihet pika, por presja e shoqëruar osejo më vizë, kur s’ka mbaruar
fjaiia a periudha në pjesën përmendëse, po vjen dhe pas pjesës lajmuese, dhe
pika, nëse në pjesën përmendëse, pas pjesës lajmuese, nis një fjali a periudhë
e re:
“Prodhimi nuk rritet vetë, - thotë Gëzimi, - atë e shtojnë njerëzit”. -
Bravo Ristë, - i dha zem ër Zefi duke i zgjatur dorën. Paske qenë e fo rtë ti! -
/ thuaj - iu përgjigj, - të sjellë ndërmend Arbërinë. “SiA jaksi i Sofokliut, -
shkruan Falmerayeri, - Skëndërbeu u itoq nga skena, para se të mbaronte
akti i tretë dhe i fu n dit të tragjedisë shqiptare” - N dall- thirri ai me të parë
Luftëtarin me faqen të mbështetur në tytën e m itralozit - M os qëllo!
2.3. Ligjërata e drejtë në krahasim me të zhdrejtën, ka mundësi më të
mëdha shprehëse për të dhënë përshkrime, si edhe ngjyrimin dhe gjaliërimin
e tregimit. Duke qënë “riprodhimi i pacënuar” në asnjë aspekt formalo-
kuptim or në pjesë përmendëse ajojep me përpikmëri të plotë figurën tërësore
të thurjes gramatikore, brendiore dhe stiiistikore të saj, paraqet me një gjaiiëri
dhe intonim karakteristik, mendimin, ndjenjat dhe vullnetin, 'tërë botën
shpirtërore të personazheve, përtë cilat flitet. Ligjërata e drejtë mund të përdorë
të gjitha ato mjete leksiko-gramatikore, që i japin përshkrimit e tregimit
gjallërinë dhe ngjyrimin emocional të nevojshëm sikurse janë: thirror,
pasthirrmat dhe pjesëzat, mënyra dëshirore dhe urdhërorja, veta I dhe
II e foljes në të ciiat mbështetet mundësia e diaiogut, e bashkëbisedimit të
drejtëpërdrejtë dhe fjaiia pyetëse. Prandaj ligjërata e drejtë ka përdorim të
dendur në ietërsinë artistike si mjet i fuqishëm përshkrimi dhe karakterizimi.
LIGJËRATA E DREJTË E ZHDREJTË DHE E ZHDREJTË E LIRË 667
Për këto arsye, ligjërata e drejtë përdoret edhe për të dhënë monologun
e brendshëm, kur njeriu flet me vete ose i flet vetes për ta qortuar, ngushëlluar,
përgëzuar etj, sipas rastit:
"Domethënë rreh gjetkë çekani”, mendoi me vete djaloshi “S ’e nisa
m irë”, - mendoi Raifi. “Shpejt qenka ngritur! - përqeshi veten. - Sikur s ’e di
unë që ngrihet shpejt. Hajde ç ’budalla që ja m ”.
Në ligjëratën e drejtë përdoren shpesh edhe citimet, riprodhim i
përpiktë i një thënieje duke sjellë fjalët enjë personi me autoritet, të një kolektivi
a populli të tërë etj. Citati për theksim edhe më të dukshëm, del shpesh në
kryeradhë:
Marksi ka thënë: “Prometeu është shenjtori dhe martiri m ëfisn ik
në kalendarin filozofik”.
3. Ligjërata e zhdrejtë.
Ligjërata e zhdrejtë është riprodhim i fjalëve të një tjetri ose i fjalëve
të vetë “folesit” në formë të ndryshuar. Ajo përqafëson kështu një variant të
përafërt, të përpunuar të ligjëratës së drejtë. Si rrjedhim, ndryshimet e saj
daiin qartë në dritë nga krahasimi në ligjeratën e drejtë. Që këtej del shpesh i
domosdoshëm kthimi i ligjëratës së drejtë në të zhdrejtë. P.sh.:
Ligjërata e drejtë: Ganiu u gajas së qeshuri e tha: - Po tipaske nisur
iuftën kundërfashizmit, o Skënder!
Ligjëratë e zhdrejtë: Ganiu u gajas së qeshuri e i tha Skënderit se ai
e paskësh nisur luftën kundërfashizmit.
Sikurse duket qartë nga krahasimi në ligjëratën e zhdrejtë kemi këto
ndryshime: praninë e lidhëzës nënrenditëse se, ndërrimin e vetës II të përemrit
ti me vetën III ai së bashku me atë folje paske në paskësh, kthimin e thirrorit
në kundrinortë zhdrejtë, shtimin e trajtës së shkurtër i, para kallëzuesit, lënien
jashtë të pjesëzës po dhe të pasthirrmës o dhe ndërrimin e topikës së fjalës
Skënder. Por kuptohet se, sa më e ndërlikuar të jetë ligjërata e drejtë nga
përmbajtja dhe ndërtimi, sa më e zgjeruar nga vëllimi aq më i vështirë del
kthimi i saj në ligjëratë të zhdrejtë dhe aq më të shumta dhe më të larmishme
janë ndryshimet.
Këto ndryshime janë të karakterit gramatikor (sidomos sintaksor),
leksikor dhe stilistik. Ato kanë të bëjnë me vështrimin formalo kuptimor të
thënies dhe lindin për arsye objektive, që e kushtëzojnë dhe e përcaktojnë
formën e ndërtimit të saj tëjashtëm gramatikor dhe të brendshëm mendimor.
Shkaku themelor këtu është se riprodhuesi nuk zhvendoset mendërisht në të
668 KREl' XLIII
kaluarën. por c rcalizon riprodhimin duke u nisur nga c tashinja. Si rrjcdhim
kushtct c riprodhimit (nga pikëpamja e kohës. po zakonisht cdhe c hapcsircs.
c bashkëbiseduesve etj) ndryshojnc dhe kështu lindin me radhc të \argë/.uara
dhe të bashkëkushtëzuara gjithc dallimct karaktcristikc. që c bëjnë ligjcratën
e zhdrcjtë të ndnshojc nga e drcjta. Nc përgjithcsi n dn shim ct mund tëjcnc.
1. shtim osc nxjcrijc në pah fjalësh c trajlash të nënkuptuara oscjo. 2. ndërrim
ose zëvendësiin fjalcsh. trajtash. topike. intonacioni ctj. 3. Icniejashtc fjalësh
e shprchjesh tc tëra Studimi një për një i këtx rc ndrs shiinc\e jep tabllonë c
piotc tc ligjeratcs së zhdrcjtë.
3.1. Tipan i parë karaktcristik i ligjëratcs së zhdrcjlë ëshlë ndryshimi
i formës së lidhjcs së pjcsës përmendëse mc pjcsën lajmucsc. Kjo Iidhje bëhet
në mcnyrë që pjcsa përmcndësc qëndron ndaj lajmucscs si një Ijali c \a n ir
kiyeOalorc. kundrinorc. a përcaktorc ndaj njc fjalic kncsorc. Si rrjcdhim ajo
rcalizohet mc mjctct gjuhësorc të lidhjes ncnrcnditësc. siç janë: lidhëzat
ncnrcnditësc c fjalël lidhësc dhc intonacionct pcrkatësc Natyra a lloji i tyrc
përcaktohct nga kuptimi. funksioni i Qalisë qc ato nënrcnditin. Kcshtu. kctu
pcrdoren: lidhëzat ftillucsc se. që; pjesëzat pyctësc në, në se; përcmrat dhe
ndajfojct pyetcse cili. kush. çë, 'çfarë, sa, se. ku. kur, nga. qvsh. sisikur: pjcsëzat
pyctësc dyshimore a. mos, para tc cilavc mund të \ cndosct lidhëza .vtr, më në
fund lidhja mund të bëhct cdhc drejtpërdrcjtë mc foljcn nc lidhorc pa asnjc
Qalc lidhësc:
Pyeti ç 'njerëz kish s ku hanin, nëse kish nën ë ose m otër e të ujërm
të tjerë, po nuk mori dot përgjig/e. Prandaj lë thashë unë ty tëpyesësh k u r të
flasësh tjetër herë. K n v ta ri do t 'i thoshte patjetër nëish in të vërteta jja lë t që
ishin përhapur.
Foijct-kallëzucs. shprehjct frazeologiikc dhe fjaict c tjcra të pjcsës
laimucse mc të cilat lidhct drejtpërdrejtë pjesa përmcndëse. janë po ato qc
perdoren në ligjëratën e drcjtë. por mbizotërojnë ato me kuptim tc kumtimit tc
drcjtpërdrejtë. Pjcsa përmendëse pason pjesën lajmucse dhc vctëm në rastc të
vcçanta mund të paraprijë osc të vihct në mcs tc saj. Më në fund. funksioni
sintaksor i pjesës përmendëse ndaj fjalisë sc plotësuar nga c cila varct
drejtpërdrejtë. përcaktohct nga po ato raporte kuptimorc qc vumë rc në
ligjcratcn c drejtë. d.m.th. ajo mund tëjctë zakonisht kundrinorc. kiyeQalorc.
më rrallë përcaktorc c kallëzucsore.
I ditu n këshillon vazhdimishl që i m adh e i vogël të ven ën ësh k o llë
të mësojnë. Eshtë zakoni që për male të tilla të thuhet se ja n ë si “perde të
rënda”. (iëzimt i fitoressë tretë u turhullua nga lajmi i hidhur që Pal Dukagjini
kishte vdekur prej apopleksie.
UGJËRATA E DREJTË E Z H D R E J T Ë DHE E ZHDREJTË E l J R Ë 669
Në Qalitë e pyetjes së zhdrejtë mund të vërehen edhe gërshetime
ngjyrimesh Qalish të tjera të varura, si; shkakore, qëllimore, mënyrore, kushtore
etj.
Thanë kot përfshatin tonë që është i shëmtuar dhe e shajnë se s ’paska
ujë e s ’p aska drurë. Sa herë pa t menduar sikur ta kish e ih e këtë dorë të fo rtë
e të shëndoshë.
Ligjërata e zhdrejtë nuk veçohet nga pjesa lajmuese me pikë, vizë
ose thonjëza, për shkak të përdorimit të Qalëve lidhëse. Gjithashtu këtu përdoren
pika, pikëpresje, dhe pikëçuditëse, porjo pikëpyetje e cila është karakteristikë
vetëm për pyetjen e drejtë. Pika përdoret rregullisht në fund, kurse presja në
mes të fjaiive, kur është rasti. Përdoret pikëpyetja, kur pjesa iajmuese është
edhe pyetëse, pyetëse e drejtë.
A e di ti kur do të vijë Skënderi?
Shënim : Takohen edhe raste kur pas fjalëve lidhëse nënrenditëse
përdoren, për pjesën përmendëse që pason, thonjëzat vetëm ose
thonjëza a viza me dy pika përpara. Në këtë rast kemi përzierje të
ligjëratës së zhdrejtë me të drejtën. Kjo përzierje është e mundur dhe
e rregullt në citimet, kur pjesa përmendëse riprodhohet pa asnjë
ndryshim në përmbajtjen dhe ndërtimin e saj. Ajo ndodh sidomos në
stilin publicistiko-shkencore por edhe në atë artistik, si edhe në gjuhën
popullore, për qëllime stilistike:
M arksi thotë se "Shkrimtari, natyrisht, duhet të fiio jë para për të
je tu a r dhe për të shkruar p o r në asnjë rast të rrojë dhe të shkruajë
për të fitu ar para ".
3.2. Në ligjëratën e zhdrejtë, për arsye të moszhvendosjes në kohë
dhe si rrjedhim të ndryshimit të kushteve të riprodhimit, mund të ndodhin
ndryshime edhe në trajtat vetore të foljes dhe të përemrave vetorë a pronorë.
Këtu mund të formojnë dy rregulla të përgjithshme.
3.2.1. Në qoftë se riprodhimi bëhet nga persona që s’kanë qënë të
pranishëm në ligjërimin e parë ose që nuk lidhen në një mënyrë, a në një tjetër
me ligjëruesin dhe me dëgjuesin e parë atëherë veta 1 dhe II kthehen në v etën ,
III, e cila mbetet e pandryshuar:
"Nuk lë njeri - thoshte, - tëp rek ë telat e m ia”: Ai thoshte se nuk linte
njeri të prekte telat e tij. "As me gjak nuk e paguan dot tradhtinë tënde, o
çapaçul ifëlliq u r! ” - tha kom andanti dhe me nagant në dorë u largua nëpër
dëborë: Pali e vështroi në s y e tha: - Sikur e paske harruar atë që të shpuri
670 fC R E U X L f l f
në Burrel. Pali e vështroi në sy e i tha (se) sikur e paskësh harruar atë që e
shpurri në Burrel.
S h u m ë s i 1 mirësjelljes ju kthehet në njëjës:
- Ju i kini rënë violinës? - pyeti me kuriozitet dhe habi: Pyeti me
kuriozitet dhe habi në i kish rën ë a i violinës.
Kur thënia e ligjëruesit të parë u përket edhe dëgjuesve atëherë veta
III përdoret në shumës:
Lavdoshi tha: - Ky është m ë ifortë e më i rrezikshëm nga ç ’p andehim
unë e t i Lavdoshi tha se ai ishte m ë ifortë e m ë i rrezikshëm nga ç ’pandehnin
ata.
Përkundrazi në rast se thënia si më sipër i përket edhe riprodhuesit,
veta I mbetet e pandryshuar në shumës.
3.2.2 N ë qoftë se riprodhimi bëhet nga persona që kanë qenë të
pranishëm në ligjërimin e parë ose që lidhen në një farë mënyre me ta ose me
grupin e tyre, atëherë kemi këto rregulla të veçanta:
Veta I dhe II mbeten të pandryshuara në qoftë se në riprodhim
vazhdojnë të jenë folës veta I dhe dëgjues veta II dhe në qoftë se riprodhuesi
lidhet me ta ose me grupin e tyre:
Unë e di, - ju thosha juve, - se kur të rriteni, do ta kuptoni, më mirë
rolin e dijes. Unë ju thosha ju v e se e dija që, kur të rriteshit, do ta kuptonit
më mirë rolin e dijes.
Veta I dhe II ndryshojnë reciprokisht, në qoftë se veta I kthehet në
bashkëbisedues (dëgjues) dhe veta II në riprodhues ose lidhet me riprodhuesin:
Ju i dashur mësues, na thoshit shpesh: “Unë ja m i sigurt se ju nuk
do t ’i harroni kurrë këshillat e m ia.: Ju i dashur .mësues, na thoshit shpesh
se ishit të sigurt që ne nuk do t ’i harronim kurrë këshillat tuaja.
3.3. Për të njëjtën arsye të moszhvendosjes në kohë të riprodhuesit,
ndodh zakonisht edhe ndërrimi i disa fjalëve dëftore që tregojnë afërsi, me
fjalë dëftore që tregojnë largësi. Të tillajanë përemrat, mbiemrat dhe ndajfoljet
dëftore, si: ky, i këtillë, këtu, këndej, i këtushëm, kështu, kësisoj, sot, tani, i
sotëm, i tanishëm e tj që kthehen në: ai, i atillë, aty, atje, andej, atyshëm, i
atjeshëm, ashtu, asisoj, atëherë, asohohe, i atëhershëm etj.
M ore Gimi, m err ndonjë pushkë të shkurtër, se kjo të lodh, i thoshte
shoku. Shokët i thoshin Gim it të merrte ndonjë pushkë të shkurtër, sepse ajo e
lodhte. Të tre anëtarët e delegacionit u ngritën m ë këmbë e thanë: Ne nuk
je m i dakord të zhvillohen bisedimet: Të tre anëtarët e delegacionit u ngritën
më këmbë e thanë se nuk ishin dakord të zhvilloheshin ashtu bisedimet. K ur e
dëgjoi Sulltan Mehmeti, tha: "Një luan të këtillë nuk do lindë më dheu. :Kur e
L f G J Ë R A T A E DREJTË E ZHDREJTË DHE E Z H D R E J T Ë E LIRË 671
dëgjoi Sulltan Mehmeti, tha se një luan të atillë nuk do të lindte m ë dheu.
Por, në rastet kur kuptimi nuk lejon, këto ndryshime nuk bëhen dot
ose bëhen në aspekt tjetër kuptimor:
E mori lumi këtë botë! - kish thënë Stasi, që donte zakonet e vjetra.
Stasi, që donte zakoriet e vjetra, kish thënë se e kish marrë lumi këtë botë.
3.4. Ndodhin gjithashtu ndryshime edhe në trajtat kohore të foljeve
sipas rastit. Në përgjithësi ato ndodhin në raport me foljen - kallëzues të fjalisë '
kryesore, si vijon: koha e tashme kthehet në të pakryerën, koha e pakryer, e
kryera dhe e kryera e thjeshtë në të kryer të plotë, koha e ardhme në kushtore:
- Unë nuk kam jrik ë se m ë ndodh ndonjë gjë. - tha- Megfithatë nuk
u besoj atyre. Tha se nuk kishtejrik ë se i ndodhte ndonjë gjë e se, megjithatë
nuk u besonte atyre. "Do të më kërkojë para ", - dyshoi Musaj. Musaj dyshoi
se do t ’i kërkonte para. Kapedan Ajdini s ’të zgjodhi kot për trim të tij - / tha
më në fu n d Maurikut. Ai i tha më në fu n d Maurikut se Kapedan Ajdini s ’e
kishte zgjedhur kot për trim të tij. Pse qesh? - Po të isha nga Guri i Zi i
Elbasanit, s ’do të isha kaq i lodhur. E p y e tipse qeshte. Ai iu përgjigj se, po të
kishte qenë nga Guri i Zi i Elbasanit s ’do ië ishte aq i lodhur.
Kuptohet se ndryshimet në fjalë nuk bëhen në mënyrë mekanike,
duke u mbështetur vetëm në bashkëlidhjen kohore formaie, por në kuptimin e
tyre. Kështu, p.sh. e tashmja në kuptimin e së ardhmes kthehet në kushtore, e '
tashmja me kuptimin e së tashmes historike kthehet në të kryerën e thjeshtë
ose në të kryerën e plotë, e kryera e thjeshtë me kuptimin e së tashmes kthehet
në të tashme ose në të pakryer, kurse me kuptim të së ardhmes kthehet në të
ardhmen e së shkuarës ose në të ardhme etj.:
D jali iupërgjigj: "Po s ë gjeta atë ballistin që t ’i marrgjakun babait,
s ’kthehem gjallë n ë shtëpi ”. Djali iu përgjigj se, p o të mos egjente atë ballistin
që t ’i merrte gjakun e babait, s ’do të kthehej gjallë në shtëpi. Kur hyri në
sallë, p a një djalosh që thoshte me zë të lartë: - Po të kalojë këtej batalioni ika
unë. Nuk rri këtu m e ju : Kur hyri në sallë p a një djalosh që thoshte m e zë të
lartë se, p o të kalonte andej batalioni a i do të ikte, nuk do të rrinte atje me ta.
Dhe populli i këndoi: "... Mitroja m e maliher, italianët në det hedh: D he
populli i këndoi M itros se ai me maliher i hodhi italianët në det.
N ë bazë të kuptimit, trajtat kohore mbeten shpesh edhe të
pandryshuara. Kështu ndodh, p.sh. me kohën e tashme, kur folja ka kuptimin
mbarëkombëtar, me kohën e ardhme, kur veprimi vazhdon të realizohet edhe
në çastin kur flasim:
A im ë thoshte shpesh: - Njeriu duhet të jetë i përm bajtur p o çdo gjë
ka kufi. Ai m ë thoshte shpesh se njeriu duhet të jetë i përmbajtur, p o çdo gjë
672 K.REU XLIH
ka k u f i Mësaesi na thoshte shpeshherë; "Njeriun e nderon puna ”: Mësuesi
na thoshte shpeshherë se njeriun e nderon puna. Punëtorët e kësaj uzine, në
diskutimin e projektdirektivave të planit pesëvjeçar, tb a n ë: "Ne do ta
realizojm ë këtë plan një v itp a ra afatit. Punëtorët e kësaj uzine, në diskutimin
e projektdirektivave të planit, thanë se këtë plan do ta realizojnë një vit para
afatit.
3.5. Ndryshimet gjatë kalimit nga ligjërata e drejtë në të zhdrejtë
shfaqen edhe me zëvendësimin e trajtave të mënyrave urdhërore dhe dëshirore
me trajtat e mënyrës lidhore:
H idhni ujë dhe lajeni atë njollë helmi që të mos mbijëfara gjëkundi!
- thirri Mitroja. - Ky truall pranon vetëm gjak të pastër shqiptar. Mitroja
thirri q ë të hidhnin ujë dhe të lanin atë njollë helmi që të mos i mbintefara
gjëkundi, se ky truall pranon vetëm gjak të pastër shqiptari.
3.6. Ndryshimet që ndodhin në tërësinë e strukturës së ligjëratës së
zhdrejtë në krahasim me të drejtën, kanë edhe më të rëndësishme në aspektin
stilistik të ngjyrimit emocional, po të vështrohen iidhur edhe me farët e fjalive.
Me kthimin e fjalive të pavarura dëftore në fjali të varura lidhëzore
me iidhëzat se, që, ose pa to (me lidhore të thjeshtë), për shkak të tërthorësisë
së riprodhimit, humbet deri.në një farë shkalle nuanca theksuese e parashtrimit.
Kjo humbje është e paktë, kur koha dhe veta e foljes nuk ndryshojnë, dhe më
e madhe, kur ndryshojnë:
- Ja Vasoja juaj, po f l e l - na tha infermierja. Infermierja na tha se
Vasojaynë p o flinte.
Me kthimin e fjalive urdhërore dhe dëshirore në fjali të varura me
folje në lidhore, ndryshimi është edhe më i ndjeshmi:
- M os kujtoni se mund tëflitnin me mua si Zeusi - tha ai. Ai tha që të
m os kujtonin se mund të flitnin me të si Zeusi. - R roftë bashkimi i popullit
shqiptar. - Të të rrojnë - e uroi Rrapi Guri: Rrapi e uroi që t ’i rronin.
Edhe në kthimin e fjalisë pyetëse të drejtë në të zhdrejtë ndryshimi
stilistik i shprehimësisë del i ndjeshëm. Këtu intonacioni ngjitës i pyetjes së
drejtë zbehet ose mënjanohet krejt. Ky kthim mund të bëhet ose vetëm me
ndryshimin e intonacionit (kjo ndodh rralië), ose edhe me ndryshimet përkatëse
leksiko-gramatikore, i shoqëruar edhe me lidhëzat nënrenditëse në, nëse, se,
me pjesëzën mos etj, sipas rastit:
- Ç 'ke nënë, - i tha partizani. Partizani i tha nënës (se) ç ’kishte. - S i
thua, kom isar, do të zgjatë shum ë ky operacion? - pyeti komandanti Rrapo.
Komandanti Rrapo pyeti kom isarin në do të zgjaste shumë ai operacion. -
Ad'tl, ti qenke? - pyeti vajza me ankth. : vajza pyeti me ankth në ishte A dili
L I G J Ë R A T A E D R E J T Ë E ZHDREJTË DHE E ZHDREJTË E LIR Ë 673
a l- Aipyeti: -A ështëshëndoshë e mirë vëllami? Aipyeti nëse ishte shëndoshë
e mirë vëllami.
Me kthimin e fjalive dëftore thirrmore dhe pyetëse thirrmore në fjali
të thjeshta dëftore dhe pyetëse, me zëvendësimin e thirrorit dhe mënjanimin e
pasthirrmave, ngjyrimi i fuqishëm emocional subjektiv i shprehjes humbet
krejt ose zbehet fort. Përpunimi formal strukturor është më i dukshëm dhe më
i gjerë, por shpesh edhe i pamundur: këtu lihen përgjithësishtjashtë pasthirrmat
dhe pjesëzat pasthirrmore, thirrori kthehet në kundrinë të pjesës lajmuese ose
në kryefjalë dhe më rrallë lihet jashtë. Në përgjithësi elementet leksiko-
gramatikore dhe stilistike të ngjyrimit emocional zëvendësohen me elemente
përgjegjëse të stiiit neutral ose lihen jashtë. Kjo është arsyeja që kthimi i
Iigjëratës së drejtë në të zhdrejtë në raste të tilla sidomos kur ajo shpreh
em ocione të fuqishme, është i këshillueshëm, dhe në raste të veçanta i
pamundur, sepse ai nuk mund të shprehë veçse përafërsisht përmbajtjen:
More Rrapo, ç ’do të thotë fjala komisar?- pyeti papritur një parti-
zan i moshuar: Njëpartizan i moshuarpyetipapritur Rrapon se çdo të thoshte
fjala komisar. Dëgjova zërin e shoferit që mëpyeti. - Ej mjeshtër, si ndihesh ?.
Dëgjova zërin e shoferit që më pyeti si ndihesha. Kur papritur plaku bërtiti: -
Hë mor nipçe, de, se m ë lodhe!- Kur papritur plaku i bërtiti nipçes se e lodhi.
- O xhaxha, - i thirri djali, pa eja, pa eja!: Djali i thirri xhaxhait të vinte.
Ja disa shembuj (sidomos kur në to përshëndetjet, urimet, mallkimet,
sharjet etj shprehen me ffazeologjizma të ngurosura), kthimi i të cilave është
jo vetëm i panevojshëm, po edhe i pamundur:
- Të keqen nëna! Djali i nënës! - i tha e ëma: - O Llazo! po hajde
këtu, o t ’u mbylltëm egrurë. - Larg qoftë! - thirri Maria. Dhe e ndjevaqë tha
nja dy herë: - Hëbotë, botë! -Aaa! - klithi ajo e llahtarisur. - Të lumtëgjysh!
- i tha kryetari.
3.7. Nga veçoritë formalo-kuptimore që karakterizojnë ligjëratën e
zhdrejtë, sikurse e pamë del se ajo nuk zotëron mundësinë për të përdorur të
gjitha mjetet gjuhësore dhe stilistike të thurjes së iigjërimit dhe të shprehjes së
mendimit me ngjyrimin emocional. Prandaj kjo formë përdoret rregullisht në
përshkrimin e tërthortë të gjërave, personave, ngjarjeve etj. dhe si e tillë, kjo
është karakteristikë veçanërisht për stilin e veprave shkencore dhe më pak të
veprave letrare. Ajo është e zbatueshme në ligjërimin dialogjik, po ashtu edhe
në monologun e brendshëm dhe në përgjithësi në çdo rast të ngjyrimit të
theksuar emocional të veprës letrare, Por e kombinuar me ligjëratën e drejtë,
ajo bëhet një mjet i fuqishëm dhe për stilin e ngjyrimit emocional, në formën
e ligjëratës së zhdrejtë të lirë.
674 K.REU X L III
4. Ugjëratë e zh d rejtë e llrë
Ligjërata e zhdrejtë e lirë është mënyra e tretë e veçantë e transmetimit
të thënies, e përdorur gjerësisht në letërsinë artistike. Kjo lind nga kombinimi
i disa veçorive të ligjëratës së drejtë me disa veçori të ligjëratës së zhdrejtë,
duke formuar kështu një tërësi strukturore formalo-kuptimore stilistike të
veçantë. Për arsye të përbërjes së saj të dyanshme dhe të shtrirjes së saj në dy
plane, ajo quhet ndryshe dhe ligjërata e drejtë jo e mirëfllltë.
Karakteristika e parë themelore e ligjeratës së zhdrejtë të lirë në
aspektin e transmetimit të drejtpërdrejtë është se ajo nuk del rregullisht në
formën e një fjalie të varur, plotësuese të mëvetësishme, kurse në aspektin e
transmetimit të tërthortë është fakti se Çaiët e personazheve nuk thuhen nga
ata vetë, por nga riprodhuesit. Shkurt, këtu kemi një riprodhim të zhdrejtë të
pavarur. Për këtë arsye, edhe në shkrim përdoret para saj pika dhe rrailë dy
pikat ose thonjëzat:.
Mirëpo... jja lë t e të vjehrrit: "... Ti i ke bërë h esa petpa hanxhinë"
dhejja lë te së vjehrrës "... S in a epunove kështu, ne bëheshingatipër dasmë,
kurse ti... " e bënë Kujtimin të mendonte edh epër ja tin e Bardhës. Gjersa ajo
kishte pranuar të fejohej me të, domethënë të bëhej bashkëshorte e tij, me
siguri duhej tëpranonte edhe të bashkëjetonte me të, kudo, që të ishte, qoftë
nëqytet, qoftë në maiësi, qoftë në hotel “Dajti”, qoftë në stanet e Ostrevicës,
a të M a iit të Thatë. Ky nuk i dukej problem për t ’u diskutuar! Gjersa kishte
vendosur të lidhnin jetën bashkë, atëherë edhe mjaltin do ta hanin bashkë,
edhe merakun do ta hiqnin bashkë.
Këtu, ligjërata e zhdrejtë e iirë është pjesët e nënvizuara , ku dy
karakteristikat e saj në fjalë duken qartë.
Dyanshmëria e ligjëratës së zhdrejtë të lirë del në dritë nga fakti se
ajo ruan përgjithësisht, herë plotësisht e herë pjesërisht, sipas rastit,
karakteristikat leksikore dhe sintaksore të Iigjëratës drejtë. Kështu, këtu
mund të përdoren fjaiitë pyetëse e thirrmore, pasthirrmat, më rrailë thirrori,
dhe në përgjithësi elementet leksiko-gramatikore të ngjyrimit subjektiv
emocional. Po ashtu, si ligjërata e zhdrejtë, ajo u nënshtrohet po atyre rregullave
në ndryshimin e trajtave vetore e kohore të foljeve dhe të trajtave të përemrave
vetorë e pronorë:
Të dyja gratë shtangën një copë herë. Ku e dinte ai shtëpinë e tyre?
Emrat e tyre? Hallin e tyre. Punëtorit këto jja lë i ranë si plumb. Për pak e
ndjeu veten të mundur. Po u përmbajt. Si të jepej menjëherë?
LIG JË R ATA F DREJTË L' ZHDREJTË D H E E ZHDREJTË E LIR Ë 675
Karakteristikat e ligjëratës së zhdrejtë të lirë do të dilnin edhe më
qartë në pah, sikur shembujt e dhënë t’i krahasonim m e format që marrin ato
dhe në dy mënyrat e tjera të riprodhimit të pjesës përmendëse, në ligjëratën e
drejtë dhe në të zhdrejtë:
Ligjerata e drejtë: Kjopunë ka ktb^'nar, gjysh. Moseprish gjakun!
- i tha Tana duke e ndihmuar që të ngrihej.
Ligjërata e zhdrejtë e lirë: Të mos e prishte gjakun, i tha Tanagjyshit,
duke e ndihmuar që të ngrihej. A jo p u n ë kish mbaruar.
4.1. Pjesët e ligjëratës së zhdrejtë të lirë kanë një topikë të ngjashme
me atë të ligjëratës së drejtë. Ato mund të vendosen:
4.1.1. Pjesa përmendëse pas pjesës lajmuese, e ndarë pas saj zakonisht
me pikë, por rrallë edhe me dy pikat; mund të mbyllet ose jo me thonjëza ose
të vihet ndërmjet vizash:
Mendonte Kujtimi dhe ecte. Por për ku ecte, as ai nuk e kuptonte.
Veçse vaihdonte të pyeste veten: "Mos kishte mbaruar çdo gjë m e familjen e
Valbonajve dhe m e vetë Bardhën? “N jë epapritur tjetër kjop ë r Emira Velon:
Fiija, ajo vajzë e truar e fqinjëve fanatikë, që skuqej e n u k hapte dot gojë
përpara të tjerëve,fliste tanipa asnjë ndrojtje m e Emirën, dhejo vetëm kaq,
po mbronte e arsyetonte dhe ndonjë ide e pikëpamje të saj.
Thonjëzat (ose vizat) përdoren kur folja ose shprehja e kumtimit të
drejtpërdrejtë është e pranishme në pjesën lajmuese; kurse pika ose dy pikat,
kur ajo mbetet e nënkuptuar ose kur e vë pjesën përmendëse në raport
ndajshtimor ndaj saj.
4.1.2. Pjesa përmendëse para pjesës lajmuese, e ndarë rregullisht me
presje ose me pikë çuditjeje:
Ata do të luftonin të lirë maleve, kështjellave, qyteteve, ku ziente
kazani i kryengritjes. A i mbase do të dëgjonte nga thellësitë e errëta të
birucave, ushtimën e luftës së tyre çlirimtare, duke luftuar m e errësirën e
m e vdekjen, i pathyer; po ç ’e do, se vetëm e pa fryt! Kështu mendoi e u
drodh, se e ndjeu veten të dëshpëruar.
4.1.3. Pjesa përmendëse në mes të pjesës lajmuese ose pjesërisht para,
pjesërisht pas, duke e ndërfutur pjesën lajmuese në mes të saj ngadonjëherë
edhe në formën e një fjalie të ndërmjetme, në mes presjesh:
Këtë besim plakut ia përtërinë e ia shtuan djemtë e tij me idetë e reja.
Shqipëria s ’është më ajo që ka qënë. Malet po gjëmojnë, sikundër i thonë
djemtë, dhe ai e ndien mirë këtë dhe mbushet me besim. Këto male duan të
shtrojnë nazistët. Po a mund tështrohen malet?
4.2. Në një tekst, llojet e ligjëratës në mes tyre mund të gërshetohen

•576
KREU XLIIi
n ë f o rm a tëndryshme. Kështu, për m ungesi sidomos të pjesës lajmuese,
ligjërata e zhdrejtë e lirë mund të pasojë një ligjëratë të zhdrejtë:
Petriti kish m betur s i i shastisur e as që e kish çelur gojën t ’u
kundërshtonte. P o rp ë r herë lë p a rë ai e pyeti veten se mos nuk isbte në rm g i
të drejtë. Se ja, kisb sh okë të tjerë q ë n u k m endonin st' ata. Gimi,Jjala vjen,
që nuk ish budalia, po i zgjuar e i matur. Po sikur të ishte Gimi në rrugë të
drejtë? P o sik u rtë ishte b ërë me të vërtetë qesharak përpara Gim it e gjithë të
tjerëve?
■ Gjhhashtu ajo mund të pasojë njfi iigjëratë të drejtë ose të pasohet
prej saj, të futet në mes të saj:
Q etësohuni, qetësohuni, zoti Kaloti, - i thosh më kot Venturini - Të
qetësohem ! - Mos tallet ky pizeveng?.
Por jo rralië kalimi n g a një fazë e ligjëratës në një tjetër bëhet në
mënyrë jo të rregullt, me anë të përzierjes së tyre:
Kur mori vesh se gjermanët, që erdhën edhe kësaj lufte të dytë
botërore në Shqipëri, kishin austriakë me vete, u gëzua “se tani do ta hante
dreqi edh e m ë m e siguri gjerm anin ”, si thosh.
Si rezuitat i përzierjes ndodh rrallë që ligjërata e zhdrejtë e lirë të
dalë edhe n ë formë të varur në raport me pjesën lajmuese:
I ktheu pra edhe këta, si edhe të mëparshmit mejja lë si këto: Që një
kryehgritje kundër n jëfu q ie të m adhe si Turqia ishte p lo t m e rreziqe dh ep a
ndonjëshpresë; që Turqia m bante garnizone tëforta n ë Krujë, nëSfetingrad
dlte në fo riesa t e tjera dhe ishte e pam undur p ë r shqipëtarët t ’i m errnin p a
topa; që do të derdhej gjak m ë kot edhe nuk do tëflton in g jë tjetër, veçse do
ta egërsonin Sulltanin i cili do ta shtypte popullin më keq dhe m ë rëndë.
Këto thoshte me gojë. Po me mend e kishte vendosur që shpejt a vonë do ta
shpallte kryengritjen.
Ligjërata e zhdrejtë e iirë ka një iidhje organike më të ngushtë me
pjesën iajmuese se s a ligjerata e drejtë, nga ndonjë anë edhe se e zhdrejta, -
prandaj edhe dailimi i saj nga pjesa i a j m u e s e d e i shpesh i vështirë:
■ ' Luftar Bregu kish një muaj e gjysnn kish marrë lajm e nga të
afërmit. S i ishte vallë nënë Cafka q ë e kish lëne ir u-murë, a të d itë q ë u nis
p ë r n ë qytet? Ç farë bënte e s i rronte ajo nëne fm zezë që s ’p a asnjë d itë të
lum tur n ëjetën e s a j të nxirë? Sigurisht ajo vuante e m allkontefatin e s a j të
mjerë. N doshta m allkonte edhe të birin q ë s 'mendonte m ëpërshtëpL JoIJo!
O n ë n ë e dashur. N uk ësh të e vërtetë q ë y t birnuk m en dontepër shtëpi e p ë r
ty! Ja ku p o të vjen ai m e n jë m a ll q ë ia ka përvëluar zem rën, m e m allin p ë r
ty, p ë r jetë n tënde të m jeruar, p ë r të ardhm en tënde q ë do të je të e lum tur e
LIGJËRATA E DREJTË E ZHDREJTË DHE E ZHDREJTË E LIRË 677
që ti s ’e d i e ttuk m und ta kuptosh!... Zemra e Luftëtarit ishte mbushur me
dashuri për njerëzit e më urrejtje për armiqtë.
4.3. Ligjërata e zhdrejtë e lirë ka shprehimësi, aftësi karakterizimi
dhe ngjyrimi subjektiv emocional më të madhe se iigjërata e zhdrejtë, madje
në ndonjë rast edhe se e drejta. Kjo aftësi e sipëri buron së pari nga fakti se
ajo, sikurse u tha më iart ruan, në përgjithësi tiparet themelore të ligjëratës së
drejtë, formën e lidhjes së pavarur me pjesën lajmuese, karakteristikat leksikore,
frazeoiogjike, sintaksore, intonacionin, në përgjithësi elementet leksiko-
gram atikore të ngjyrimit emocional, siç janë fjalitë pyetëse, thirrmore,
pasthirrmat e pjesëzat pasthirrmore, thirrori etj. Së dyti ajo buron nga fakti se
ligjërata e zhdrejtë, është e lirë është e çliruar nga forma e ngarkuar e lidhjes
nënrenditëse me lidhëzat dhe Qalët e tjera përkatëse të saj, karakteristike për
iigjëratën e zhdrejtë dhe u nënshtrohet vetëm rregullave të ndryshme të trajtave
kohore dhe vetore të foljeve, të trajtave të përemrave vetorë, dëftorë e pronorë,
të ndajfoljeve dëftore, të thirrorit etj. Së treti, ajo buron nga fakti se lidhja
organike e pjesës përmendëse me pjesën lajmuese është më e ngushtë, siç u
tha, se në dy format e tjera të iigjëratës dhe në këtë pikë ajo qëndron më iart
edhe se ligjerata e drejtë. • .
Këto karakteristika e bëjnë ligjëratën e zhdrejtë të iirë një mjet stilistik
të fuqishëm dhe në raste të veçanta të pazë vendësueshm e për të dhënë gjendjen
'e brendshme shpirtërore të personazheve (mendimet, ndjenjat, dëshirat etj)
me qartësinë, rrjedhshmërinë dhe ngjyrimin e duhur subjektiv emocional. Ajo
përdoret kështu për gjallërinë karakteristike të saj, gjerësisht në letërsinë
artistike dhe sidomos në prozë, sikurse duket nga materiali i parashtruar më
lart.
Si mjet i pazëvendësueshëm stiiistik dei kjo formë e ligjëratës sidomos
në rastet kur me vështirësi dallohet nga ligjërata e drejtë dhe autori duket
sikur nuk transmeton ligjërimin a mendimin e personazheve të tij, po sikur
flet ose mendon vetë për ta. Kjo ndodh sidomos kur pjesa lajmuese mungon
krejt ose mbetet e nënkuptuar.
Ligjërata e drejtë e lirë, për shkak të dyanshmërisë së saj, është sikurse
duket qartë, forma më e ndërlikuar stilistike e transmetimit ose e riprodhimit
të një ligjërimi të mëparshëm.
 BIBLIOGIAPIA

BIBLIOG RAFIA 1 PË R G JIT H SH M E

Cipo, K. -Sintaksa. Tiranë, 1952.

Oomi, M, -Çështje të përgjithshme të sintaksës, “Studime
filologjike” Tiranë, 1980, Nr.3.
-Gramatika e gjtihës shqipe, Pjesa II, Sintaksa.
Tekst për shkollat tetëvjeçare e shkollat e mesme,
Tirartë, 1954.
-Gramatika e gjuhës shqipe, Pjesa II. Sintaksa për
shkollat pedagogjike, Tiranë, 1966, botim i dytë.
-Sintaksa e gjuhës shqipe I, II (dispencë), Botim i
Fakultetit të Historisë dhe të Filologjisë, Tiranë,
1975. .
-Çështje të kulturës së gjuhës nëfushën e sintaksës,
“Gjuha jonë” Tiranë, 1983, Nr.3.
-Çështje të gjuhës së epikës legjendare heroike
sidomos në sintaksë “Kultura popullore”, Tiranë,
1984, Nr.J.
-Dukuri Së zhvillimit të strukturës sintaksore lë
gjuhës sonë letrare të sotme, “Studime filologjike”,
Tiranë, 1984, Nr. 4.
Floqi, S. -Problemes fondamentaux de la structure
syntaxique de I 'albanais littëraire contemporain,
680 BIBUOGRAFIA KRYESORE BIBLIGGRAFIA K.RYESORE 681

Intemationaien Albanologischen
“ A k te n d e s “ S t u d i m e fiiologjike” Tiranë, 1 9 7 7 , Nr.2.
Kolloquims Innsbruck, 1 9 7 2 ” , Innsbruck, 1977. Çeliku, M. -Disa togje fo ljo re në shqipen e sotme, “Buletin t
G ero , M . -Mbi disa arritje në fushën e sintaksës së shqipes
së sotme letrare, “ Buletin shkencor”, Shkodër, Universitetit shtetëror të Tiranës, Tiranë,
1982, N r.l. 1963, Nr.l.
K a s tra li, J. -Punimet rreth sintaksës shqipe, “ Buletin i Institutit -Togje fo ljo re leksikisht të kufizuara në shqipen e
Pedagogjik D y v j e ç a r t ë Shkodrës”, S h k o d ë r , 1969, sotme, “Konferenca I e Studimeve albanoiogjike”,
Nr.8. Tiranë, 1965.
P ërn ask a, R. -Boshti ideologjik dhe l ë n d ë t g j u h ë s o r e , “ R e v i s t a -Tipet kryesore tëfjalive njëkryegjymtyrëshe në
pedagogjike”, Tiranë, 1972, Nr. 1 ( G j y k i m i dhe gjuhën shqipe, “Lëndët e shkencave shoqërore në
fjalia); Nr.5. Disa probleme të studimit të Jjalisë shkollë”, Tiranë 1974, Nr.10.
(togfjalëshi) Nr.6 Fjalia aspekti dinamik dhe statik. -Fjalët dhe togjet e Jjalëve të ndërmjetme, “Gjuha
Përnaska, R. -Gramaiika e gjuhës shqipe, 2. Për shkollën shqipe dhe letërsia në shkolië”, Tiranë, 1975, Nr.3.
B u b a n i, L. pedagogjike, Tiranë, 1 9 7 5 . -Fjalitë e paplota, nocione të përgjithshme, “Gjuha
Bobrati, S. shqipe dhe ietërsia në shkoiië”, Tiranë, 1977, Nr.4.
-Fjalitë epagjymtyrëzueshm e, “ Gjuha shqipe dhe
P rifti, S. -Sintaksa e gjuhësshqipe, D i s p e n s ë , P j e s a I, T i r a n ë , letërsia në shkolië”, Tiranë, 1983, Nr.8.
1 9 5 9 , p j e s a I I, Tiranë, 1962. Domi, M. -Përsëritja e mospërsëritja e disa fjalëve dhe
R ro ta , J. -Smtaksa e gjuhës shqipe, Shkodër, 1 9 4 2 . mjeteve të jjalëformimit përpara gjymtyrëve
Sheperi, I.D. -Gramatika dhe sintaksa e gjuhës shqipe sidomos homogjene, “Gjuha jonë”, Tiranë 1986, Nr. 3.
e toskërishtes, Vlorë, 1 9 2 7 . -Përdorim i i nyjave përpara gjymtyrëve
T o to n i, M , -Si duhet kuptuar njësia themelore siniaksore, homogjene, “Gjuha jonë”, Tiranë, 1987, Nr.3.
“Studime fiiologjike”, Tiranë, 1970, Nr.2. -Përdorimi i parafjalëve përpara gjymtyrëve
T o to n i, M . -Libri i gjuhës shqipepër klasën VII, Tiranë, 1971. homogjene, “Gjuha jonë”, Tiranë, 1988, Nr.2.
Bubani, L . -Përsëritja dhe mospërsëritja e foljeve ndihmëtare
N.
D ako. e gjysmëndihmëtare me gjym tyrët homogjene,
B o b ra ti, S. “Gjuha jonë”, Tiranë, 1989, Nr.4.
Floqi, S. -Çështje të teorisë së togfjalëshit në shqipen e
Xhuvani, A. -Sintaksa shqipe, Pjesa II, Tiranë, 1934. sotme, “Studime filologjike”, Tiranë, 1968, N r.l.
-Konstrukte tautologjike në shqipen e sotme,
“Studime filologjike”, Tiranë, 1963, Nr.3.
SINTAKSA E FJALISË -Mbi disa çështje të rendit të fjalëve në shqipen e
sotme “ Studime filologjike”, Tiranë, 1969, Nr.2.
Agani, H. -Ç'shoh të diskutmshme në "Çështje të teorisë së -Togfjalëshat mbiemërorë në shqipen e sotme
togfjalëshit nëshqipen e sotme, “Fjala”, P r i s h t i n ë , letrare, “Studime ftloiogjike”, Tiranë, 1981,Nr.l.
1 .2 .1 9 7 5 ,0 , 1 5 .2 .1 9 7 5 ,0 , 1 .3 .1 9 7 5 ,0 . -Rreth modeleve të fjalisë në shqipen e sotme
15.03.1975, 0 - 8 . (modelet e fjalisë dëftore), “ S t u d i m e f t l o l o g j i k e ” ,
Buxheii, L. -Togfjalëshat meparafjalën p ë r në gjuhën shqipe, Tiranë, 1978, Nr.4.
682 BIBLIOGRAFIA KRYESORE
-Kontribut përstudimin e togfjalëshave ndajfoljorë
në shqipen e sotme letrare, “Studime filologjike”,
T irani, 1981, Nr.3.
G ero, M. -Ndërtime me lidhëzën se te periudha me jja li të
varur kundrinore në prozën popullore, “Buletin
shkencor”, Shkodër, 1983, Nr.2.
Gosturani, X i. -Mohimi dhe mënyrat e shprehjes së tij në gjuhën
shqipe, “Studime filologjike”, Tiranë, 1975, Nr. 1;
1976, Nr.2, Nr.4 1977, N r.l, Nr.4; 1979, Nr.3.
Kelmendi, T. -D isa vërejtje rreth përshtatjes kohore të foljeve-
kallëzues në veprat e shkrimtarëve tanë, “Fjala”,
Prishtinë, 1978, nr.6.
-Përdorim i paralel dhe joparalel i lidhores dhe i
paskajores në gjuhën popullore, “Probleme aktuale
të kulturës së sjuhës shqipe”, Prishtinë. 1983.
Lukaj,J. -Të kombinojmëpërmbajtjen m eform ën në
klasifikimin e gjymtyrëve të jja lisë, “Buletin
shkencor i Institutit Pedagogjik Dyvjeçar të
Shkodrës”, Shkodër, 1970, Nr.9.
P lrn a s k a , R. -Çështje të kundrinorit në gjuhën shqipe, “Studime
filologjike”, Tiranë, 1983, Nr.4.
-Trajtat e shkurtra të përem rave vetorë dhe
gjymtyrëzimi aktual në gjuhën shqipe, “Studime
filologjike”, Tiranë, 1986, Nr.2.
-Çështje të bashkëpërshtatjes ndërmjet trajtës së
shkurtër të përmerit vetor dhe kundrinës, “Studime
filogjike”, Tiranë 1984, Nr.4.
Prifti, S. -Elipsa në sintaksën ejjalisë, “Studime filologj ike”,
Tiranë, 1966, Nr.3.
Përcaktori në gjuhën shqipe “Studime filologjike”,
Tiranë, 1977, N r .l.'
Rushi, Th. -Rreth rendit të gjymtyrëve në jja lin ë dëftore,
“Studime filologjike”, Tiranë, 1983, N r.l.
-Funksioni gramatikor i rendit tëjjalëve në gjuhën
shqipe “Studime filologjike”, Tiranë, 1983, Nr.4.
-Rendi i dy përcaktorëve të një gjymtyre, “Gjuha
jonë”, Tiranë, 1983, Nr.3.
Totoni, M. -Konstrukte mefolje aspektore të fillimit të veprimit
BIBLIOGRAFIA KRYESORE 683
në gjuhën shqipe “Studime filogjike”, Tiranë, 1969,
N r.l.
-Përcaktori kallëzuesor, “Studime filologjike”,
Tiranë, 1976, Nr.3.
-Kallëzuesi në shqipen e sotm e letrare, “Studime
filologjike” Tiranë, 1978, Nr.l.
-Çështje të gjym tyrëve të jjalisë, “Studime
filologjike”, Tiranë, 1981, Nr.3.
’-Rreth rendit të trajtës së gjym tyrëve plotësuese,
“Gjuhajonë”, Tiranë, 1983, Nr.2.
-A duhetpërdorur përem ri lidhor q ë s i kundrinor i
zhdrejtëi “Gjuhajonë”, Tiranë, 1984, Nr.2.
SINTAKSA E PERIUDHËS
Domi, M. -Mbi një tip strukturor të jja live të varura dhe mbi
disa përgjithësime të lidhura me të, “Studime
filologjike”, Tiranë, 1970; Nr.4.
Filoqi, S. -M bi disa çështje të jja lisë së përbërë në gjuhën
shqipe, “Buletin i shkencave shoqërore”, Tiranë,
1955, Nr.3.
-Fjalia e përbërë e bashkërenditur në gjuhën e
sotme shqipe, “Buletin i shkencave shoqërore”,
Tiranë, 1956, Nr.2
-D isa tipe semantiko-strukturore të periudhës me
jja li të varur në shqipen e sotme. “Konferenca e
studimeve albanologjike”, Tiranë, 1956.
-Periudha m ejjali të varur rrjedhimore në shqipen
esotm e, “Studime filologjike”, Tiranë, 1965, Nr.2.
-Periudha mejja li të varur kryejfjalore në shqipen
e sotme, “Studime filologjike”, Tiranë, 1965, Nr.3
dhe 4.
-Periudha me jja li të varur shkakore, “Studime
filologjike”, Tiranë, 1966, Nr.2 dhe Nr.3. 1967,
N r.l. 1973, Nr.2.
-D isa tipe semantiko- strukturore të periudhës me
jja li të varur në lidhje korrelative, “Studime
6 84 BIBLIOGRAFIA K R Y E S O R E

filologjike”, Tiranë 1967, Nr.3.

-M bi disa aspekte të ihviilim it të siniaksës së
periudhës në shqipen ietrare pas Çlirimit, “Studime
filologjike”, Tiranë, 1970, Nr.2.
-D isa vëshirime për rendin e fjalive në periudhë,
“Studime fiiologjike”, Tiranë, 1976, Nr.3.
Gosturani, Xh. - Periudha me fja li të varur lejore në shqipen e
sotm e “Studime ftlologjike” , Tiranë, 1972, Nr.l
-M bi disa mënyra të shprehjes së marrëdhënieve
lejore, “Studime p irn d e rtë Aleksandër Xhuvanit”,
Tiranë, 1986.
Mansaku, S. -Format e shprehjes së raporteve kushtore në
shqipen e sotme letrare, “Studime filologjike”,
Tiranë, 1969,Nr.3.
-Ndërtime me lokucionin lidhëzor “n ë vend që",
“Studime fiiologjike”, Tiranë, 1975, Nr.3.
Përnaska, R. -Një rast i veçantë i rendit të gjymtyrëve në fjalinë
e përbërë në gjuhën shqipe, “Studime filologjike”,
Tiranë, 1979, N r.i.
Prifti, S. -Rreth disa çështjeve të jja lisë kohore, “Studime
filologjike” Tiranë, 1966, Nr.2.
-Klasifikimi i fjaltve të vam ra “Studime
filologjike”, Tiranë, 1972, Nr.2.
C IP Katalogim i në botim B K T iranë
Gramatika e gjuhës shqipe. -T iranë: Akademia e
Shkencave, 2002
V.2; 21cm.
V.2: Sintaksa / Mehmet Çeliku, etj.; red. Mahir
Domi. - 686 f.
ISBN 99927-761-7-X
I. Çeliku, Mehmet etj.
811.18G67

Shtypur në Shqipëri
nga Shtypshkronja maluka
Tiranë 2002