Professional Documents
Culture Documents
3 Kelime Hakkinda
3 Kelime Hakkinda
3 Kelime Hakkinda
Kamçı – diğerlerin “erkeklik organı, aygıt veya kamçı” olarak okuduğu bu kelimenin
ayrıca “sürü” (koyun, at sürüsi) olarak tercüme ettim (Sayfa: Giriş 52, kitap 298).
قَ ْم ِجىgamçy – süri; at, sygyr, düýe sürüsi. Köplenç, at (sürüsi) babatynda ulanylyp, اَت ْقم
ِجيسىat gamçysy «at sürüsi» - diýilyar (105 b).
(Türkçe tercümesi)
قَ ْم ِجىkamçı – sürü; at, sığır, deve sürüsü. Çoğunlukla at (sürüsü) hakkında kullanılarak, اَت
ْقم ِجيسىat kamçısı «at sürüsü» - denir (105 b).
Bu kelimeyi mütercimlerden B.Atalay (I, 417) «erkeklik
aygıtı, çav», S. Muttalibov (I, 395) «olat» («cinsel organ»),
Rustamow-Kormuşin (I, 343) «половой орган» («cinsel organ»); Dankow-Kelly
(I, 317) «rod (penis)» («kamçı/cinsel organ»), Z. Auezova (393) «кнут
(«kamçı»), Ercilasun-Akkoyunlu (181) «erkeklik organı»
olarak tercüme etmişler. Ama arapça izahlı sözlük olan
«El-mu’cemu’l-Vasıt» isimli kamusta bu kelimenin kökü olan «ًٌ( »قِضْ بَهkızbe) kelimesi şöyle
izah edilmektedir:
2. Hirkin – herkesin bir isim olarak okuduğu kelimeyi bir ünvan olarak Hirkin şeklinde
okudum (Sayfa: Giriş 54-55, kitap 128).
(Sayfa 54)
ح``ركينHirkin – [irki döwür tibet pelliot ýzgylarynda duş gelýän döwlet baştutany
derejesini aňladýan; şeýle-de Oguz-Orhon ýazuw ýadygärliklerinde duş
gelýän; oguz, garlyk, uýgur boýlarynda emir, beg, serdar manylarynda ulanylan
Irkin sözüniň öňüne h harpy goşulyp aýdylan söz]. (35a)
Terjimeçiler asyl nusgada ýazylan bu adyň arapça ýazylyşynda nädürslik bar hasaplap,
ony bir şahs ady hökmünde kabul edipdirler we dürli görnüşde okapdyrlar: B. Atalaý (خميرتكين
«Hamir Tegin»), S. Muttalibow (« بح``ركينBahrgin»), R. Asker (Hämir Tägin), Auezowa
(Buhra Tikin = Muhammad Tikin), Dankoff-Kelli (Bahr Tegin = Nahr Tegin), Z.W.Togan
(Beherkin), I. Kormuşin (« مج``ركينM-j-r-gin»), Erjilasun-Akkoýunlu (Nasr Tegin). Asyl
nusgada bu söz arapça ين ْ بِ ِح``` رْ ِكbihirkin görnüşinde ýazylypdyr. Bu ýerde serdar, beg
manylaryny
aňladýan irki derejeleriň biri bolan Irkin sözüniň öňüne h sesiniň goşulyp, Hirkin diýendikleri
nygtalýar. Asyl nusgada bihirkin بحركينgörnuşinde yazylan bu sözüň öňündäki ب ِ bi harpy bu
ýerde artykmaç yazylypdyr. Bu hili harp ýalňyşlary eserde köp duş gelýär.
(Türkçe tercümesi)
حركينHirkin – erken dönem tibet pelliot yazılarında rastlanan devlet reisi ünvanını
ifade eden; eski Orhun Abidelerinde yer alan; oğuz, karluk, uygur boylarında emir, bey, reis
manalarında kullanılmış olar İrkin kelimesi önüne h harfi eklenerek oluşturulmuş kelime
(35a).
Mütercimler yazma nüshada olan bu ismin arapçasında bir hata var zannederek, bir
şahs ismi olarak değerlendirmişler ve çeşitli şekilde okumuşlardır: B. Atalay (« خميرتكينHamir
Tegin»), S. Muttalibov (« بحركينBahrgin»), R. Asker (Hämir Tägin), Auezova (Buhra Tikin =
Muhammad Tikin), Dankoff-Kelli (Bahr Tegin = Nahr Tegin), Z.V.Togan (Beherkin), I.
Kormuşin (« مجركينM-j-r-gin»), Ercilasun-Akkoyunlu (Nasr Tegin). Asıl nüshada bu kelime
arapça ين ْ بِ ِح``` رْ ِكbihirkin olarak yazılmıştır. Burada serdar, bey manalarına gelen eski
ünvanlardan biri olan İrkin kelimesinin önüne bir h harfi eklenerek, Hirkin dedikleri
belirtilmektedir. Yazmada بح``ركينbihirkin şeklinde yazılmış bu kelimenin başındeki ب ِ bi
harficeri, burada fazladır. Bu tür harf hatalarına eserde çokca rastlanmaktadır. (ve devamında
türkmence uzun bir izah var, gösterdiğim kaynakların çoğu türkçe kaynaklar) ...
(Sayfa 128)
Şu kitabyň eýesi Mahmyt [Kaşgarly] aýdýar. Bu manyda begzada ata-babalarymyza
(emir diýilmän) خميرhemir diyer ekenler. Sebabi oguzlar اَميرemir diyip bilmeýärler, şonuň
üçin hem olar elip (e) harpyny hy (h) harpyna öwrüp (ýagny e harpynyň öňüne h harpyny
goşup), خم``يرhemir diýip aýdýarlar. Biziň türki illerini samanly neberesinden basyp alan
atamyza hem Emir [Irkin däl-de, öňüne h harpy goşulyp] حركينHirkin diýer ekenler. Bu
ýerde (ýagny, Hirkin sözünde) hem saňa uýgur sözünde görkezişim ýaly elip (i) harpyny hy
(h) harpyna öwrüpdirler (ýagny i harpynyň öňüne h harpyny goşupdyrlar).
(türkçe tercümesi)
Bu kitabın sahibi Mahmut [Kaşgarlı] der ki. Bu manada dedelerimize (emir
deyilmeyip) hemir خميرdemişler. Çünkü, oğuzlar emir اَميرdiyemedikleri için, bundan dolayı
elif’i (e) ha’ya (h) çevirerek (yani e harfi önüne h harfi ekleyerek) hemir diye söylüyorlar.
Samanoğullarından Türk diyarlarını fetheden bizim o babamıza Emir (İrkin değil de, önüne h
harfi ekleyerek) Hirkin derlerdi. Burada (yani Hirkin kelimesinde) sana uygur kelimesinde
gösterdiğim gibi elif (i) harfini ha (h) harfine çevirmişler (yani i harfinin önüne h harfini
eklemişler)”.
3. Ülben – diğerlerin karşılığını ispat etmekte zorluk çektiği bir bitki ismi olan bu
kelimenin Türkmen Türkçesinde halen de kullanılan bir kelime olduğunu ve hangi bitki
olduğunu tespit ettim (Sayfa: Giriş 55-56, kitap 134).
B. Atalay ‘Lugatı Çağatayi’ deki öleng kelimesinden hareketle ulyan – cayır, çemen
olarak değerledirmiş, Dankoff-Kelly “ulyan kelimesindekı ya harfının aşağısındaki noktaların
birisinin sonradan koyulmuş olabileceğini” söylüyorlar. Bu durumda ulyan değil de, ulban
veya ülben olarak okuma imkanı ortaya çıkmaktadır. W. Kormuşin “kelimenin hangi bitki
olduğu şu ana kadar hiç bir mutercim tarafından tespit edilemedi” kaydini düşmekte.
Ercilasın-Akkoyunlu ‘yaban pelini’ olarak tespit etmişler.