Priprema za kolokvijum iz istorijske geografije

Raspad Srpskog carstva

 Nakon smrti kesara Preljuba, 1356. godine Nićifor II Anđeo zauzima Tesaliju, a zatim
Epir i Etoliju. Simeon-Siniša se sklanja u Kostur (Kastorija) gde se proglasio za cara, ali
je poražen od cara Uroša u bici kod Skadra 1358. godine. Nakon pogibije Nićifora II,
tesalski feudalci su priznali Sinišinu vlast.
 Braća Jovan i Aleksije Paleolog osvajaju Hristopolj, Anaktropolj i Hrisopolj (severna
obala Egejskog mora), a Turci i Matija Kantakuzin napadaju Ser, ali su poraženi 1357.
godine. Matija je čak zarobljen i bio zatočen kod kesara Vojihne (gospodara Drame).
 Car Uroš je 1357. godine prisilio na pokornost problematičnog vlastelina Žarka u Zeti, ali
Rastislalići na severu priznaju vrhovnu vlast ugarskog kralja 1359. godine i time
izdvajaju Braničevo iz sastava Srbije. Oni to čine, jer im car nije pružio zaštitu koju su
tražili jer ih je napadao drugi srpski velikaš (verovatno Vojislav Vojinović – u Rudištima
i Železniku u Kučevu se spominju njegovi carinici 1359. godine).
 Od 1360. počinje sve veće cepanje Carstva:
o Radoslav Hlapen, gospodar Vodena (Edese) i Verije, postupa nezavisno od oba
cara.
o Kesar Voihna gospodar je Drame, ali takođe drži i Filipe i jedno vreme predele
Belasice i Strumice. Umro je pre 1371, i sahranjen je u Hilandaru sa maloletnim
unukom.
o Carica Jelena u Seru postupa samostalno od 1360/61, a njen brat despot Jovan
Asen Komnin se najpre osamostaljuje u Valoni i Kanini, ali potom priznaje vlast
Simeona-Siniše.
o Oblast despota Dejana izdvaja se sa centrom u Velbuždu, a severnije od njega, u
Slavištu, vazal Mrnjavčevića je sevastokrator Vlatko Paskačić.
o Oblast kneza Vojislava Vojinovića 1363: prostor od Drine, Rudnika i Kosmaja do
Jadranskog mora (od Dubrovnika do Kotora), do doline Ibra i Zvečana na jugu.
Te godine car Uroš je potpisao mir sa Dubrovčanima kojim je okončan rat koji je
sa njima vodio Vojislav. Vojislav je i umro te godine.
 Mrnjavčevići su se učvrstili u dolini Vardara (Vukašin) i Seru (Uglješa, istisnuo caricu
Jelenu odatle).
o Sklopili su rodbinske veze sa drugim velikašima: Uglješa se oženio Jelenom
(kasnije Jefimija), ćerkom kesara Vojihne, a Marko ćerkom Radoslava Hlapena,
Jelenom. Njihova sestra Jelena udala se za Radonju, sina sevastokratora Branka
Mladenovića (gospodar Ohrida), a Vukašinova ćerka Olivera za Đurđa I, a druga
za Stracimira Balšića.
 o 1365. godine Vukašin je krunisan za kralja, Uglješa učinjen despotom a Marko
mladim kraljem i prestolonaslednikom cara Uroša.
o Vukašinova oblast obuhvata Prilep, Ohrid, Prizren i Skoplje, a Uglješina Ser,
Melnik i Strumicu, a na istok se proširio i do doline reke Meste i Svete Gore.
o 26. septembar 1371. – Marička bitka
 Podela Uglješine oblasti: Melnik uzimaju Dejanovići, Ser i Halkidiki
solunski despot Manojlo, a Turci dolinu Meste. Marko je zadržao centar
očeve oblasti, ali je izgubio Prizren i Skoplje.
 Car Uroš je umro 2. ili 4. decembra 1371. godine.

Bosna u drugoj polovini 14. veka

 Tvrtko I Kotromanić (1353–1391) je bio prinuđen da Lajošu I (ugarskom kralju) ustupi

prostor između Neretve i Cetine sa trgom Drijeva (1357), a ovaj mu je potvrdio vlast nad
Usorom i Soli.
 Mir u Zadru (1358) potpuno je izbacio Veneciju sa ovog prostora. Dubrovnik potpada
pod ugarsku vrhovnu vlast.
 Bosanska vlast nije čvrsta ni u Humu, jer Vojislav Vojinović 1359. drži Dabar, Popovo i
Zažablje. U čitavom Humu, Tvrtko preko svog vazala Sanka Miltenovića drži samo levu
obalu Neretve sa župom Neretvom. Nakon smrti Vojislava Vojinovića 1363, Sanko je
zauzeo njegove teritorije u Humu, ali mu se suprotstavio Nikola Altomanović. Sanko je
poginuo između 1370. i 1372. godine. Nakon pobede nad Nikolom, Tvrtko je zavladao
čitavim Humom, ali i donjim i srednjim Polimljem (deo župe Dabar i župa Crna Stena).
Granica sa Lazarom sekla je Lim kod Brodareva, pa su Komarani ostali u Srbiji, a Breza
u Bosni. Bosni nije pripala dolina Uvca, ni manastir Svetog Nikole u Banji kod Priboja.
Granica se odatle spuštala obroncima Zlatara ka Mileševcu. Tvrtku su pripale i zemlja
Drina (župe Drina, Piva, Pribud, Sutjeska) i Gacko.
 Od Balšića je Tvrtko 1377. godine uzeo župe Trebinje, Dračevicu i Konavle i preko
Onogošta granicu proširio do Kotora. Sa njima je bio u sukobu, pa je 1379. sa vojskom
bio pod Spužem. Kada je sklopljen mir 1381, Kotor je pripao Ugarskoj, pa je Tvrtko
započeo gradnju Novog. Tu je 1382. otvorio trg soli, ali iste godine ga je zatvorio pod
pritiskom Dubrovčana. Te godine je umro ugarski kralj i trg Drijeva je ponovo postao
deo Bosne.
 Tvrtko se krunisao za kralja 1377. godine u Mileševi.
 Tvrtko koristi građanski rat u Ugarskoj nakon smrti kralja Lajoša I i pod svoju vlast vraća
oblast između Neretve i Cetine sa trgom Drijeva. I tada priznaje vlast Ugarske, pa mu je
1385. priznato pravo na Kotor.
o Tvrtko rešava da se stavi na stranu protivnika Žigmunda Luksemburškog. Koristi
građanski rat da bi se proširio na zapad. Tvrtku prilazi grad Klis (1387), posle
duge opsade i pustošenja predaje se Split (1390), pa za njim i Šibenik, Trogir,
Brač, Hvar i Korčula.
 o Ovim osvajanjima Tvrtko zauzima stare hrvatske zemlje (Knin, Livno i Bribir).
Tada svojoj tituli dodaje i Hrvatsku i Primorje.
 1388. – bitka kod Bileće; Vlatko Vuković porazio Turke
 Tvrtko je umro 1391. godine. Ubrzo potom, gradovi osvojeni na zapadu su zbacili
bosansku vlast.

Oblasni gospodari

 Dejanovići (despot Jovan i gospodin Konstantin)

o nasledili posede despota Dejana u Preševu i Žegligovu
o Posle Maričke bitke proširili se na severu na Vranje, Inogošte i Slavište i gornji
tok Crne reke, a na jugu na čitav prostor između reka Strume i Vardara, osvojivši
grad Melnik
o Stekli ktitorska prava u Hilandaru potčinjavanjem ovom manastiru manastira u
Arhiljevici (1379) i Lesnova (1381)
 Marko Mrnjavčević
o Sa braćom Andrejašom i Dmitrom upravlja teritorijom sa centrom u Prilepu.
o Izgubio Skoplje (između 1371. i 1377.) od Vuka Brankovića, Prizren (1372) od
Balšića, Ohrid (veliki župan Andrija Gropa)
o Brat Andrejaš podigao 1389. manastir Svetog Andrije na obali reke Treske južno
od Skoplja
 Balšići (Đurađ I, Stracimir, Balša II, Đurađ II)
o Upravljali Zetom – prostor između Skadarskog jezera i Jadranskog mora
o Zauzimanjem Prizrena 1372. zagospodarili čitavom današnjom Metohijom
(Hvosno držali i ranije)
o 1373, nakon smrti Nikole Altomanovića, zauzeli Dračevicu, Konavle i Trebinje
(izgubili ih od Tvrtka 1377)
o Ženidba Balše II sa Komninom, ćerkom despota Jovana Asena Komnina, donosi
im gradove Berat, Valonu i Himaru (razdvojeni od Zete posedima Karla Topije)
o 1378/9. Vuk Branković im uzima Prizren, a knez Lazar Hvosno
o Do 1385. zagospodarili Dračem
o 1385. – bitka na Saurskom polju kod Berata, gine Balša II i Balšići gube posede u
Albaniji: Drač uzima Karlo Topija, a Berat, Valonu i Himaru Mrkša Žarković
o Đurađ II postaje zet kneza Lazara najkasnije 1386.
 Nikola Altomanović
o 1367. spominje se kao gospodar Užica i Rudnika, a iste godine uzima celu oblast
kojom je upravljala Vojislavljeva udovica Gojislava: Dračevica, Konavli,
Trebinje, Onogošt, Gacko, zemlja Drina, zemlja Lim i dolina Ibra
o Pokušava da zagospodari Prizrenom, napada bosanskog bana u Humu a vrši
pritisak na Dubrovčane da njemu isplaćuju srpske tribute
 o 1373. – napad Tvrtka i Lazara na Nikolu
 podela Nikoline zemlje: Lazaru teritorije između Rudnika i Drine, Tvrtku
zemlja Drina, župa Dabar i desna obala Lima do pribojske Banje, Vuku
Brankoviću Komarani i Brskovo, Balšići uzimaju Dračevicu, Konavle i
Trebinje
 Knez Lazar je porodične posede imao u blizini Novog Brda (grad Prilepac u župi
Topolnica i neka sela u župama Morava i Izmornik). Otac Pribac bio je logotet cara
Dušana, a on je bio stavilac na carskom dvoru 1360-1365. godine. Oženjen Milicom,
kćerkom velikog kneza Vratka.
o Sa carskog dvora odlazi 1365, da kao zemaljski knez upravlja Rasinom. Tada je
na upravu dobio i Toplicu i Ibar. Oblast mu se širila na Pomoravlje (Stalać,
Kruševac, Niš) i Pirot (do 1371).
o Sklopio je porodične veze sa čelnikom Musom, gospodarom Brvenika (čak je bio
i jemac u ugovoru o razmeni Zvečana i Brvenika između Muse i Vojislava
Vojinovića) i Altomanom Ivaniševićem u Toplici, za koje su bile udate njegove
sestre, pa i sa porodicom Vukoslavića u Petruskom krajištu.
o Silom je na pokornost primorao Nikolu Zojića (Rudnik) i Novaka Belocrkvića
(Hvosno i Toplica)
o Nije se uključio u bitku na Kosovu 1369. između Mrnjavčevića i Nikole
Altomanovića (iako je bio na strani Nikole), nakon čega je Nikola poražen. Lazar
koristi Nikolin poraz i zauzima Rudnik 1370. godine.
o Nakon Maričke bitke Lazar uzima Novo Brdo, župu Lipljan i župu Lab koju daje
Musi.
o Posle poraza Nikole Altomanovića, Lazar je zavladao prostorom od Rudnika do
Drine, dolinom Đetinje, Zapadne Morave i Uvca, Raškom (deo župe Dabar i
Banja pribojska, Dobrun, Radoinja) i Zvečanom (dao ga je Musićima)
o Pre 1373. priznao je vrhovnu vlast ugarskog kralja Lajoša I.
o 1375. u Prizrenu izvršeno izmirenje Srpske i Carigradske patrijaršije
o Lazar u savezu sa Tvrtkom napušta Ugare 1377. godine. Pobedio je Radiča
Brankovića 1379. godine i zagospodario Braničevom i Kučevom; iste godine je
preuzeo ugarsku Mačvansku banovinu (župe Mačva, Bitva, Kolubara, Tamnava)
o Od Balšića je 1378. godine oduzeo Hvosno, Metohijski podgor, Srednji i gornji
tok Kline, Peć (Vuku je otišao Prizren i prizrenska župa i manastir Dečani)
o Oblast mu obuhvata i Staro Nagoričino, Novo Brdo i Lipljan, gornji i srednji tok
Laba, Zvečan, dolinu Ibra, Hvostansku zemlju (Severnu Metohiju i Metohijski
Podgor), Rašku sa Trgovištem i Senice.
o Granica: Sava od ušća Drine, Dunav od ušća Save do ušća Porečke reke, Rtanj,
Ozren, Svrljiške planine, dolina Nišave, dolina Jerme, planina Sto, dolina
Svrljiškog blata, Ostrozub, Kukavica
 o 1382. bezuspešno napada Golubac, 1386. – bitka kod Gorja, Lazar pustoši
okolinu Beograda, Lazarev zet Nikola Gorjanski je smirio tenzije, tako da je
Lazar 1387. pristao na ranije obaveze kakve je imao pred Lajošem.
o 1386. Turci osvajaju Pirot i Niš
 Vuk Branković
o Porodični posedi u Drenici
o Deo poseda daruje Hilandaru 1365. godine, a potčinjava mu manastir Svetog
Đorđa Skoropostižnog kod Skoplja 1377, čime stiče ktitorska prava u Hilandaru
o Širi se na Skoplje i Trepču (između 1371. i 1377.) i Prizren (1378/9)
o Pre Kosovske bitke oblast mu obuhvata Polimlje, Brskovo na Tari, Komarane,
gornji tok Morače, Plav i Gusinje, Altin i Patkovo, kao i gradove Prištinu,
Prizren, Skoplje i Vučitrn
o Posle Kosovske bitke zauzima Hvosno, Zvečan, stari Ras i Senicu (zemlje
Lazarevića)
o 1392. Turci zauzimaju Skoplje i Vuk kasnije te godine postaje njihov vazal, ali se
ne odaziva pozivima; 1396. Turci zauzimaju Zvečan, Jelač i Gluhavicu,
zarobljavaju Vuka koji umire 1397.
o Brankovićima ostaju samo porodični posedi u Drenici, a najveći deo zemlje odlazi
Lazarevićima
 Borbe sa Turcima:
o 1380. – bitka na Dubravnici (Petrusko krajište) – Turke pobedio Crep Vukoslavić
o 1386. – pad Pirota i Niša i pobeda u bici na Pločniku
o 1388. – bitka kod Bileće – Turke pobedio Vlatko Vuković
o 15. jun 1389. – boj na Kosovu
 Posle Kosovske bitke, zemlje Lazarevića je napao Žigmund Luksemburški. U septembru
1389. prodro je i zauzeo Borač i Čestin u Gruži. Istovremeno je Ivaniš Horvat (odmetnik
od Žigmunda) zauzeo gradove Mačvu i Beljin, odakle ga je isterao Nikola Gorjanski.
o 1390. Lazarevići stupaju u vazalni odnos sa Turcima, a Olivera odlazi u Bajazitov
harem.
o Turci zauzimaju Golubac 1390, a Žigmund u protivnapadu prodire u Braničevo
sve do Vitovnice; iste godine Žigmund iz Srema prodire do Ostrovice na Rudniku
o 1392. Žigmund prodire do grada Ždrela u dolini Mlave; Turci zauzimaju Skoplje i
Vuk Branković postaje vazal
o 1395. – bitka na Rovinama (turski poraz); 1396. – bitka kod Nikopolja (pobeda
Turaka nad Žigmundom), potom pohod na Vuka Brankovića
o 1398. – pobuna Novaka Belocrkvića i Nikole Zojića protiv Stefana Lazarevića na
turski podsticaj – ugušena; 1401/02. – Bajazit nekadašnju oblast Vuka Brankovića
oduzima Stefanu i daje Vukovim sinovima
Upravno-teritorijalna organizacija

 Župa je osnovna teritorijalno-upravna jedinica. Obuhvata više sela i bar jedan grad ili
tvrđavu, koja je ujedno i centar župe. Granica između župa su obično pusta brda ili šume.
o U župama važi kolektivna odgovornost, a na čelu je župan.
o Župe su nosile ime po reci (Gornji i Donji Ibar, Lab, Sitnica, Lepenica itd.),
kraškom polju (Imota, Popovo itd.) ili gradu (Prizren, Braničevo, Brvenik itd.)
 Kaznac je bio finansijski činovnik, a tepčija se brinuo o vladarevim zemljišnim
posedima. Vojne titule bile su: vojvoda itd.
 Zemlja je upravna jedinica koja obuhvata više župa. Zemljama upravljaju silni
(uglavnom članovi vladarske porodice), koji imaju sopstveni upravni aparat i mogu
istovremeno imati upravu nad više zemalja.
 Dušanovo carstvo je podeljeno na zemlje, župe, gradove sa okolinom (gradske župe?),
krajišta. Važnim gradovima upravljaju kefalije (u Dušanovo doba se preuzimaju iz
Vizantije i uvode u srpskim zemljama). Postoje opšte (upravljaju čitavim zemljama),
lokalne (grad ili dva ili župa) i kulske (tvrđava). Brinu se za gradozidanije,
gradobljudenije i ponos.
o Carstvo je fiktivno bilo podeljeno na kraljevstvo (severno i zapadno od Skoplja) i
carstvo (južno i istočno od Skoplja)
 Krajište je posebno organizovana pogranična teritorija, kojom upravlja vlastelin
krajišnik. Za i nakon Dušana postoje Vranjsko, Petrusko (Petrus, kod današnjeg Paraćina)
i Lipovačko (Lipovac, Bolvan) krajište. Petrusko je osnovao župan Vukoslav, otac Crepa
Vukoslavića.
o „vlastelin krajišnik“, baština unutar krajišta; kasnije vojvoda, ne mora imati
baštinu u krajištu
o u vreme despota Stefana krajišta su zamenjena „vlastima“ – vojnim teritorijalno-
upravnim jedinicama na čijem su čelu vojvode
 Udeona kneževina je stara srpska politička institucija davanja teritorije na upravu članu
vladarske porodice (Nemanja: Toplica, Ibar, Rasina, Reke; Vukan: Zeta, Trebinje,
Hvosno, Toplica; Stracimir: zemlja Moravice). Ukinuo ih je kralj Uroš I, a zamenjene su
„državama“.
 Vladanije je termin koji može da označava vrhovnu vlast vladara, ili upravu vlastelina
nad delom teritorije.

Mačva

 Granice Mačve: Drina, Sava, Kolubara, Ljig, južna granica je sporna.

 Južna granica ugarske Mačvanske banovine bila je reka Tamnava, a obuhvalata je župe
Bitvu, Mačvu, Tamnavu i Kolubaru
 Južna granica zemlje Mačve („onostranog Srema“) bila je na današnjim valjevskim
planinama
 o župe: Beljin, Mačva, Kolubara, Nepričava, Gornja i Donja Obna, Rabas, Ljig itd.

Petrusko i Lipovačko krajište

 Petrusko: od Ravnog na severu do Ražnja na jugu, od V. Morave na zapadu do

Čestobrodice i sela Izvora na istoku (u tom selu je bila „carina mimohodna“). Centar u
tvrđavi Petrus, obuhvata i trg Parakinov brod.
 Lipovačko: od Ražnja na severu do Niša na jugu, sa centrom u tvrđavi Lipovac a
obuhvata trg Bolvan (Bovan), gde se uvozila kamena so. Vlastelin krajišnik zvao se
Vitomir. Lipovac je stradao 1413. godine u napadu princa Muse.

Župa Dabar

 od ušća Lima u Drinu na severu do župe Crna stena na jugu. Obuhvata utvrđene gradove
Banju, Jagad, Dobrun, Severin i još dva koja nisu identifikovana.
 U manastiru Sv. Nikole u Dabru bilo je sedište Dabarske episkopije, a tu su sahranjeni i
Vojislav Vojinović i Altomanova žena Ratislava. Postojanje episkopskog centra uticalo je
na stvaranje zemlje Lim, ali se ona nikada nije potpuno razvila. Konačno je razbijena
1373, podelom Polimlja između Lazara i Tvrtka.

Putevi

 Carigradski drum: Beograd, grad Margum (ušće V. Morave u Dunav), Viminacijum

(Braničevo u srednjem veku), Ravno, Ražanj, Bolvan, Niš, Pirot, Serdika, Filipopolj,
Hadrijanopolj, Carigrad
 Bosanski / Neretljanski put: Dubrovnik, Drijeva, Blagaj, Konjic, Sarajevsko polje,
Romanija, Drina. Drugi krak je od Konjica išao prema Visokom
 Drinski put: Dubrovnik, Trebinje, Bileća, Gacko, Hoča (dan. Foča), Goražde, Višegrad
 Jezerski put: Kotor i Risan, Grahovo, Onogošt, (Šavnik, Pljevlja), (Ribnica, Skadar),
(manastir Morača, Brskovo)
 Zetski put: Ulcinj, Sveti Srđ, Skadar, dolinom Drima do Prizrena
 Veliki put: Prizren, Skoplje
 Toplički put: Niš, preko Toplice za Prištinu
 Labski put: Mitrovica, Trepča, dolina Laba
