CHUONG 3 VAN HOA KINH TE VA KINH DOANH VIET NAM Xét theo ly thuyét hé théng - c&u tric (xem hinh 1-1) thi vin hod Viét Nam la mét hé théng cé bén thanh t6 Qoai hinh) chinh: 1- Van hoa ting x¥ véi méi trudng ty nhién; 2- Van hoa té chic cong déng; 3- Van hod tng xi vdi méi trudng x& héi; 4- Van hoa nhan tht. Trong cae thanh té trén thi-vén hod ing xl vdi méi trudng tu nhién - tite 1a qua trinh con ngudi tac déng vao tu nhién (img phd, tan dyng), bién déi cdc san vat tu nhién thanh thtte an, dé vat, hang ho nhdm thod man nhu cau cua minh - chink la véin hod kinh té cia mét nén van hod. Xét t® phuong dién lich sit thi vdn hod kink téla thanh 16, b6 phan c6 trutde tién va lam cd sd cho cde thanh 16 khdc cia mét hé théng van hod. Béi vi, ding nhu C.Mac da khang dinh, lao dong san xuat ra cha cai vat chat 1a hanh vi lich sit ddu tién ca con nguéi; chi khi nao gidi quyét duge nhting nhu cdu cd ban cita loai ngudi (An dng, mac, 8) thi con ngudi méi cé diéu kién hoat dong tinh than nhu lam triét hoc, chinh tri va thd ca. 127Nhu vay, trong nén van hoa Viét Nam, vdn hod kinh té kinh doanh vita la m6t nhén té cé vai tro nén tang cita van hod Viét Nam vita la mét logi 66 phan mang dic diém chung, cé méi lién hé chung cita mét hé théng. Két hop tinh lich dai véi tinh déng dai, chting ta tim hiéu ban chat cua van hoa kinh té va kinh doanh Viét Nam. I. SU HINH THANH CUA VAN HOA VIET NAM 1. Chi thé ca van hod Viét Nam Chi thé eda van hoa Vigt Nam 1a dan téc Vit Nam. D&n téc Viét Nam 18 mét dai gia dinh gém 54 téc ngudi (thuéng quen goi 1a 54 dan téc) anh em. Ngudi Viét (ngudi Kinh) chiém téi 87% dan 86 c& nuéc, duge coi 1a dai dién tiéu biéu cia van hoa dan téc Viét Nam. Qua trinh hinh thanh cdc dan téc Viét Nam gém ba giai doan: 1) Vao thoi dé da gia@a (khoang 10.000 nam truéc) cé6 m6t déng ngudi thudc ching Mongoloid tu day Himalaya thién di vé huéng déng nam, téi ving Déng Nam A thi dimg lai va hgp chung véi cu din Melanésian ban dia, hinh thanh ching Indonésien (cé Ma Lai) véi nudc da ngam den, téc quan, tm vée thap. Tu day toa ra, ngudi cé Ma Lai tra trén toan bé dia ban Déng Nam A cd dai. 2) TY cuéi théi dé mdi, ddu thdi dai dé déng (khoang 5.000 nam truéc) tai khu vic nay 1A nam Trung Hoa va 128bac Déng Duong, ngudi Indonésien ban dia tiép xdc véi ching Mongoloid tiép tuc thién di, hinh thanh mét ching méi 1a ching Nam - A (Austroasiatic) véi cac nét Mongoloid néi bat. Dan din ching Nam - A nay da chia tach thanh mét loat dan téc duge goi bing danh tit Bach Viét (gém Dién Viét, Duong Vidt, Man Viét, Dong Viet, Nam Viét, Lac Viét...) sinh song tai phia nam séng Duong Tu téi b&c Trung Bé ngay nay. Bach Viét gém cac khéi cu dan lén, méi kh6i 6 tiéng n6i riéng nhu Mén - Khmer, Viét -Mutng, Tay- Thai, Méo-Dao. oO 8) Cac khéi cu dan ]én tip tuc duge tach ra, tao nén cdc tée ngudi cy thé vdi ngén ngit riéng: Ngwdi Viet (Kinh) duge tach ra t® khéi Viét - Mutng vao cudi thai, ky Bac thuéc (thé ky VII-VIID é phia Bac nvéc ta; 6 phfa nam 1a dia cu cla nhém téc ngudi Nam Dado (Austronésien) v6i cac téc ngudi Cham, Giarai, fdé, Chru... Nhu vay, ngudi Viét cing tuyét dai bd phan cac téc ngudi trong thanh phn dén téc Viét Nam déu xudt phdt tit mét nguén géc chung la nhém logi hinh Indonésian - cf Ma Lai. D6 1a tinh théng nhét trong suv da dang cia con ngudi va vdn hod Viét Nam, va rong hon 1a toan ving Déng Nam A. Cac nha dan téc hoc da chia céc dan téc Viét Nam thanh 8 nhém chinh (theo nhém ng6n ngi) nhu sau: 1, Viét - Mung (gém Viét, Muéng, Chit...) 2. Tay - Thai (Tay, Ning, Thai, Bé ¥, Cao Lan, San Chi, Lao...) SV Knhcoarh 1293. H'mong - Dao (Hmong, Dao, Pa thén) 4. Tang - Mién (Ha nhi, L6L6, X4...) 5. Han (Hoa, San Diu...) 6. Mén - Khome (Khomi, Khang, Xinkmun,. Hré, Xeding, Bana, Coho, Ma, RoMam, Khome...) 7, Ma Lai - Da dao (Cham, Giarai, f'dé, Raglai...) 8. Hén hgp NamA (Lachi, LaHa, PuPéo...) 2. Mai truéng tu nhién va diéu kién dia ly - Nuée Viet Nam nim @ déng nam luc dia chau A, bic giaép Trung Quéc tay giap Lao vA Campuchia, déng va nam giaép Bién Déng - Thai Binh Duong, 6 dién tich 329.600km? dat lién va 700.000 km? thém luc dja. Theo cae nha sit hoc, Viét Nam thuge mét luc dia lau doi va bén vitng, duge dinh hinh t¥ théi cé sinh cha trai dat (cach ngay nay tit 185 - 520 triéu nam). Cé mét bién dng Ién sau ky thit ba théi Tan sinh (truéc day khodng 50 triéu ndm) khién ving d&t Déng Nam A bj phan tach. Viét Nam va Ind6néxia tach réi nhau béi dai dugng. Khu vue Déng Nam A va chau A 1a dia ban sinh séng cia ngudi vugn cé. Cac nha khao 6 da phat hién duge hai cét cua nguéi vugn tai Giava cach day khoang 180 van nim (1892) va tai Chu Khdu Diém gan Bac Kinh cach day 40- 50 van nam (1929). Mai truéng tu nhién Viét Nam cé kAi hdu nhiét doi gid 180mua. Chénh léch khi hau giiia thang néng nhat (mua ha) va thang lanh nh&t (mda déng) cua mién B&c va mién Trung rat lén (20-30°c), 6 mién Nain nhiét d6 diéu hoa hon. anh hudng cha gié mia khién nuéc ta c6 khf hau mua nhiéu, lugng mua lén (khodng 2000mm/n&m), tao diéu kién thuan lgi cho sy phat trién cha sinh vat, dic biét 1A thuc vat. Khi hau nhiét d6i gié mua cing véi diéu kién dat dai kha phi nhiéu la méi trudng tu nhién thudn Igi cho kinh té néng nghiép trong trot, dc biét la trong lia mide, va hinh thanh mét nén vén hod géc néng nghiép tréng trot. Ma&t trai cha méi trudng ty nhién nay 1a cé nhiéu thién tai va bién déng that thudng cia khi hdu, d&c biét 1a bao, hut; néng, lanh qué mite va han c6 khi kéo dai, gay kh6 kh4n cho san xuat n6ng nghiép. Nhin chung, nhing bién déng cia ty nhién dién ra theo mia, cé tinh chu ky; kh6 khan cho san xu&t 1A nhé hon so véi m&t thuan loi. Thich nghi véi diéu kién ty nhién nay la mét tam ly va 1éi séng truyén théng thich én dinh, chu an va trong tinh. Dac trung cia dia hinh Viét Nam 1a cé nhiéu séng ngoi, hé, dim, ao... tao ra mét méi trudng tu nhién séng nitée cho ddi sng va san xudt cha ngudi Viét. “Nhing cit liéu dia ly trén cho ching ta hinh dung khai quat vé dia ly ma té tién ngudi Viét da ting sinh sdng, lam 4n suét nhiéu thién nién ky 14 mét dia hinh chi chit séng ngéi, 131ddm hé day dac"’. Vi séng- nude la mdi tring sinh séng cua nguéi Viét Nam nén dau. an cua né da in s4u dam trong ca déi séng vat chat va tinh thdn hang ngan nim nay. Chang han, nghé néng quan trong nhat cua ngudi Vit 1a tréng hia nude; bia an cha ngudi Vist c6 nguén géc tt c&c sdn vat cla mién séng nude: com, rau, cd; noi 3 cha ngudi Viet cd la nhé san (ti thdi vin hoé Déng Son, dé chéng 1a ut va han ché 4m th&p...), va nha thuyén, nha bé; phuong tién di lai quan trong nhat cha ngudi Viet thai cé va trung dai 1a thuyén. Dét nude la danh tit ghép chi ndi qué hung, xit sd, TS quéc cha ngudi Viét Nam, tham chf ching ta chi cn mét ti 1a nude (tréi lai ngudi phugng Tay thudng chi dang mét danh ti 1a dat, dat me); nhiéu lan diéu dan ca nhu chéo, hd... duge hinh thanh ti méi trudéng séng nudc, nhiéu cau thanh ngi quen thugc nhu "con nude con tat", “nude dén chan méi nhay”... duge rit ra tit kinh nghiém séng lau dai cha céc cu dan mién séng nudéc. Dat nuéc Viet Nam nim 6 khu vuc tiép xtc gidta nhiéu nén van hoa va cé mét vi tri chién luge cue ky quan trong; la nga tu du@ng cia cc nén van minh. Vj tri nay tao diéu kién thudn gi cho dan téc Viét Nam tiép xtc, giao lu véi 1. Phan Huy Lé - Va Minh Giang (déng chi bién): Cae gid tri truyén théng va con ngutti Viét Nam hién nay (2 tap), Dé tai KX - 07-02, Ha N@i, 1996, t.2, tr.12. 132nhiéu nén van hoa trong khu vuc va thé gidi; mat khac, khé khan va thi thach lén déi véi dan téc ta 1a luén phai d6i phé, duong dau vdi nhiéu ké tha ngoai xam én. Mé6i truéng tu nhién va diéu kién dia ly nuéc ta, véi tat c& nhiing thuén Igi va khé khan cla n6, 14 yéu to khach quan tac déng mt cach truc tiép, thudng xuyén va rét lau dai déi véi cuéc sing cia cdc dan toc Viét Nam. Trong méi quan hé giita con ngwdi Viét Nam véi méi trudng, diéu kién ty nhién cha d&t nuée thi thich nghi 1a dac tinh chi yéu va bén ving nh&t. Ngay cd khi con ngudi cd ging cdi tao tu nhién thi hoat d6ng nay chi c6 két qua trong gidi han va theo cae quy luat do ty nhién quy dinh (quy luat khach quan). Vi vay, vdn hod kinh té noi riéng, vin hod Viet Nam néi chung, cb dic tink néi bat vd on dink la sv thich nghi vdi diéu kién, méi tritgng tu nhién dée thi: cla dat nude Viet Nam. 3. Tae déng cia qua trinh lao déng san xuat vi van hoa Viét Nam 3.1. Lao déng sdn xudt va sy hinh thanh nén vdn hod ban dja théi tién sit Lao dong san xust 1A diéu kién khéng thé thiéu déi véi su sinh tén cia loai ngudi néi chung, cla cée dan téc Vit Nam n6i riéng. Tit phitong dién triét hoc, lao d6ng san xudt la vide gidi quyét m6i quan hé gitta con ngudi vdi ty nhién, méi thai kp lich st riéng biét duge quy vé pham tra phuong thie sdn xudt d&c thi: cha né; la yéu té thuge vé cd sd ha 138tdng cia xa hi 06 vai trd quyét dinb sy hinh thanh va phat trién kign ¢ric thugng tang cia né. Trén phuong dién cia kinh té hoc thi lao dong san xuat 1a loai hoat déng kinh té ddu tién va co sé dé hinh thanh cae logi hanh vi va mdi quan hé kinh té khée nhu trao déi, phan phéi, mua ban viv... Tit phuong dién vén hod hoc thi lao déng san xudt la co sd va mét thanh té co ban cia mét nén van hoa; vén hod kinh té vita 1a m6t bé phan vita 1a co sé tao nén mot hé théng van ho. Nhu vay, xét ti binh dién va géc d@ nao thi lao déng sdn xudt ciing la yéu t6' ca sd, co ban va quy dinh su hinh thanh, phat trién cita mét hé théng (nén) vin hod. Van hoa géc cha dan téc Viet Nam, nhu da trinh bay 3 chuong 1 va phan trén cia chuong nay, lA vdn hod néng nghiép tréng lia nitéc. Nguén gc va cd 83 cha nd 1a do truyén théng lao déng san xudt lau doi thich tng vdi diéu kién tu nhién nuéc ta. Khi hau néng 4m cing vdi dat dai mau mé@ 1a diéu kién tu nhién thuan Igi cho viée (vA nghé) canh tac hia nude. Lich stt hoc da chttng minh duge ring cach ngay nay ti 10 -11 nghin nam, mét nén néng nghiép so khai da dude hinh thanh 6 Viét Nam (Truong Hu Quynh). Nén néng nghiép so khai 6 nuée ta dude hinh thanh trong thai ky vdén hod Hod Binh (cé nién dai C“ 1a 10.875 + 175 nam cach ngay nay)! véi chu nhan cua né a ngudi 1. GS. Ha Van Tén cho ring vin hoa Hoa Binh kéo dai khodng 12.000 dén 7.000 nam cach ngay nay.(T.G). 134Viét cd = ngudi khén ngoan. Nhiing di chting khao cd hoc duge phat hién 6 Hoa Binh nhu nhiing riu da déo, nhiing hat théc, vé tr&u, hat gao chay... di ching té rang, cach ngay nay trén mét van nam, cu dan Viét Nam la mét trong nhiing cu dan dau tién phat minh ra néng nghiép, _ va Viét Nam la mét trong nhiing trung tam phat minh néng nghiép sém nhat thé gidi. Dang chi y 1a, cing véi mét trinh dé canh tac néng nghiép s¢ khai da xudt hién mét s6'yéu t6 dau tién cia van hod tinh thdn. Cu dan cha van hod Hoa Binh da biét lam ra cdc dé trang site bing vo dc bién dude mai va dye 16 dé xau thanh day deo, va.cé thé "da nay sinh § nigm vé tin ngudng vat t6 ac khai". Néi tiép vén hod Hoa Binh 1a vdn hod Bac Son (céch ngay nay, khoang 6-10 ngan nam), ngudi Viet c6 da ché’ tao ra céng cu dé mai vé dé gém. Mac dd vin nim trong pham vi xa hi thj téc mAu hé nhung déi sdng vat chat va tinh than cata cu din Bac Son da 06 budc cai thién va phong phi hdn so vdi cu dan Hoa Binh. Ching han, ngoai viée dang vé Ge, vd sd, ho cdn biét 1am cae dé trang site bang dé va dat nung; ho da c6 ¥ niém vé thé gidi bén kia, thé gidi cua ngudi da chét. Cuéc cach mang dau tién vé luc lugng san xudt va linh vuc kinh té do nguéi Viét nguyén thuy thyc hign 1a “cude 1. Truong Hitu Quynh (chi bién): Dei cvong lich su Viét Nam, t.1, Nxb, Gido duc, 1998, tr.18. 135cach meng dé mdi" (cach ngay nay ching 5.000-6000 n&m) tao nén nén néng nghiép trong lia réng khdp va mot nghé quan trong nhat déi véi ddi sing cha dan téc Viet Nam. Chi nhan cia van hoa théi d4 méi di ndm ving céc ky thuat ché tac nhu mai, khoan va cua dé tao ra cdc céng cu bang dé nhu riu, dao, cude ding trong san xu&t néng nghiép. Cac vat ligu khaéc nhu gé, tre, nifa v.v... Ky thuat ban xoay da dugc fp dung vao viée lam gém tao ra mot nang su&t va chat Krong san phém cao hon thdi kp vin hoa Bac Son. Ché 46 mau hé cudi thdi d4 mdi duang nhu bat dau c6 théi gian réi rai dé cho con nguéi nghi dén cai dep va lam cho cuée séng tét dep hon, my cam duge phat trién hon trude, va trong ¥ thie cia con ngudi thdi bay gid vé cai dep, nhip diéu, su can ximg cé mét vi tri lon". Dé trang stic tim duge thai ky nay r&t phong phu; ngudi ta da biét vé hoa van lén dé gém, dang phdm mdu (thé hoang) trang diém cho ngudi song hodc béi lén ngudi chét. Bat dau tit thdi da mdi, nghé tréng lia nude 48 tao ra san vat chit yéu dap tmg nhu cdéu an cha ngudi Viét nguyén thuy. Hai lugm, sin ban - trix nghé dénh cé - vin tiép tue tén tai nhung khéng cén déng vai trd ch yéu trong ddi séng cla céc bé6 lac nita. 3.2. Lao déng sdn xudt thoi so ait vd vdn hod Viét Nam thoi dung nuéc Vao cuéi théi da mdi, cach day khodng 4000 nam, cu dan cia cdc bé lac sinh sdng tai htu vuc séng Héng va 136séng Ma - goi la van hoa Phang Nguyén- da phat minh ra ky thuat luyén déng thau dé ché tao cng cu va trén cd 8d phat trién cao ky thuat ché tao da, lam gém. Van héa Phiing Nguyén da mé dau cho thdi dei dé déng.thau (hop kim déng -thiéc) 6 Viet Nam va 1A c6i nguén cia van minh song Hong. Ngoai nghé tréng lua 1a chinh, cha nhan cha van hod Phing Nguyén cdn chan nuéi gia stic, gia cam nhu trau, bé, ga, ché. Cac nghé tha céng nhu lam dé gdm, dan lat, dét vai cing kha phat trign. "Dai sdng tinh than cha cu dan Phang Nguyén r&t phong phu, bidu hién mét trinh 46 thm mi kha cao" [Truong Hitu Quynh 1998: 29]. Chi nhan cia vin hoa Phang Nguyén da séng dinh cu trong lu vuc cfc con séng ving Bac B6 (séng Héng, séng M&, séng Ca...) va ldy néng nghiép tréng lia lam nghé chinh. Xa héi théi ky nay dang trong buéc chuyén déi tir cong xa thi téc mau quyén sang céng x thi téc phy quyén. Thai dai-dung nitdc 1a thi dai xudt hién va tén tai cha nha nuéc, quéc gia Van Lang - Au Lac do cac vua Hung va Thuc An Duong vuong tri - cdn goi 1a thoi Hing Vuong hay Van Lang (tén quéc hiéu), c6 nién dai cach day khoang 3 nghin nam. Cac nha khao 6 hoc va sit hoc da phan chia théi dung nuée cia Viet Nam thanh bén giai doan néi tiép nhau. Nién dai cha ching, theo GS Ha Van Tén, nhu sau: - Giai doan Phing Nguyén tén tai vao 2000 - 1500 nam. tr.CN. - Giai doan Dong Dau c6 nién dai 1a 1500 - 1100 nam 137tr.CN. Ngudi thoi Déng Dau van ding dé dé trong san xudit la cha yéu, dé déng chiém ty 1¢ khoang 39%. - Giai doan Gd Mun cé nién dai 1A 1100 - 700 nam tr.CN c6 dic diém la ky thuat luyén kim rat phat tridn va céng cy bang déng thau chiém wu thé, khoang 52%. - Giai doan Déng San cé nién dai 1A 700 tr.CN - 100 sau CN. Day 1a giai doan phat trién ruc rd va hoan hao ca mat ky thuat va my thuat cia dé déng (tiéu biéu la trong déng, thap déng) sang dé sét sd ky. Ngoai viéc phat trién néng nghiép cé thé cu dan Déng Sgn da biét ding thuyén vugt bién dé buén ban, trao déi... . Van hod Dong Son duge xde dinh la giai dogn tring udi sv tén tei cia nha nude VanLang-AuLac. Theo truyén thuyét, tinh théng nhat van hoa duge hién ré trén m6t ving rong lén tix bién gidi Viét -Trung cho dén ba séng Gianh, tinh Quang Binh. Day chinh 1a thdi ky cai "thin thai Déng Son", cai ban sic van hod Déng Son da trd nén dam nét va da dé phan biét vi cdc nén van hoa khac. Dién mao cua vin hoa thdi dung nude cé thé t6m luge nhu sau: - Trong van hoa nhan thie da cé triét ly am duong véi vai tré 14 cét 1éi trong cach nghi, 16i tng xt cha ngudi Viét. Cu dan néng nghiép luén quan tam tdi sy sinh séi cha hoa mau, vat nudi va con ngudi. Cac yéu té co ban tao nén su 138sinh s6i, phén thye dé 1a dat - trdi, gidng cai - gidéng duc, me - cha duge biéu trung trong méi quan hé bién ching gitla 4m va duong. Triét ly phon thuc trong su sinh san la biéu hién cia triét ly 4m duong trong san xuat va ddi song dan téc ta. - Trong quan hé véi ty nhién hinh thanh léf ung xv linh hoat - thich nghi va tan dung. Ngay su déi pho véi ty nhién (c4ch mic, cach 4, di lagi...) cing c&n ett vao tinh phd hgp vdi diéu kién va hoan canh ty nhién. - Quan hé giiia cdc thanh vién trong cng déng 16i sing coi trong tinh nghia va van hoa té chite déi sng céng déng dé cao tinh th4n va gia tri doan két dan téc (truyén thuyét me Au Co). Gid tri céng déng dan téc duge hinh thanh trong qua trinh san xuat cia cac dan téc ngudi Viét Nam, khi nhiing cOng viéc tri thuy (d4p dé, chéng han...) luén ddi héi su déng gép sitc lyc, tai san va théi gian chung cha nhiéu ngudi, nhiéu lang. Tom lai, thei dung nitéc vdi nén vdn minh Van Lang - Au Lac (khodng tit thé ky VII dén néim 179 tr.CN) dé tao lap & mién Bac va mién Trung nitéc ta mét nén vén hod bdn dia déc sée - Vin hod Déng San c6 mét s6 nét chung, tuong déng vdi Vin hod Dong Nam A. Chinh trén cdi co tang van hod ban dia nay ma ban sdc dan téc duge tiép tuc di tén, phat trién trong ede thoi ky lich sit sau. 4, Cac két c&u va diéu kién kinh té - x hi cha van hoa ban dia Trong qué trinh san xuat, gifla ngudi nay véi ngudi 189khac va giita cé nhan va nhom, tat yéu hinh thanh cac méi quan hé x4 héi. Cae méi quan hé nay sau dé duge luat tuc hoa hoge phap luat hoa thi trd thanh cae két cdu kinh té'- xd hgi hay goi cach khac 1a cac t6 chile - thiét ché” x@ héi. Nong thén Viét Nam dén nay vin con nhiéu loai té chite khée nhau, ké ca loai khéng chinh thitc va logi to chitc chinh thitc, hgp thanh mét kiéu "van hoa té chite cOng déng" dac tho. X4 hdi truyén théng nude ta, n6i dung hon 1a cdc két c&u kinh té - xa héi ban dia, gdm hai loai hinh (va c&p dé) té chic co ban c6 méi quan hé hitu co véi nhau 1a gia dinh va lang x& & c&p vi mé, nha nutéc & cp vi m6 4.1. Gia dinh Gia dinh vén 1a té bao kinh té cia cac xa hi néng nghiép. Nhung so véi thi ky kinh té san bat, hai lugm hoge 161 séng du canh, du cu thi tai x hdi néng nghiép dinh cu cia Viét Nam théi dung nuéc, vai tré cua gia dinh 46i véi sy phat trién kinh té con quan trong hon nhiéu. Nghé tréng lua cé tinh thdi vu, nhiéu viée, doi hdi su lao dong hgp tac thudng xuyén cia mét sé ngudi trong nhiéu thang, nim. Mé hinh hgp tac "chong cay, vg c&y, con tru di bia" da té ra mét hinh thite té chitc lao déng néng nghiép phi hgp va 6 gia tri rit lau dai trong lich st Viét Nam. Cho dén nay inh té’hé van 1a mét hinh thitc sé hitu va quan ly phat trién néng nghiép co ban cia nvéc ta. Dang chi ¥ la, cho dén gid ngudi Viét van thich séng theo 16i dai gia dinh. 6 mién Bac va mién Trung cac cy gia rat 140hanh dién néu ho ding ddu mot gia dinh quén ty duge 4 thé hé (tit dai déng dudng). 6 Tay Nguyén phé bién tinh trang cdc thé hé cha mét dai gia dinh, gia téc 6 tap trung duéi mét mai nha dai, véi sd lugng ngudi c6 thé lén téi 100 - 160. Gia dinh vita la yéu t6 co ban cua Ic lugng san xudt vita la gia trj tinh than trung tam cha x4 héi ti thoi dung nuéc Dao hiéu vi tuc thé cing té tién (thutng két hgp véi viée thé cing mét 96 anh hing dan téc) la dc diém van ho& thudéc vé ban s&c dan téc duge bdo tén tit cd xua dén nay. Cho dén nay, lgi ich gia dinh 14 dng co manh mé nh&t thie déy cdc ca nhén hoat dong déng thii gid trj gia dinh cing 1A myc tiéu va hé diéu tiét co ban cia xa hdi. Cac hé diéu tiét khac (cia lang, t6 chitc xf héi, nha nuéc) muén dat duge higu qua va duy tri duge tinh én dinh lau dai cha né déu cdn phai dung hgp, phat huy duge lgi fch va gia tri gia dinh cua cdc thanh vién. Hai Ba Trung khi day of khéi nghia da xac djnh st mang cua nhiing ngudi néi d@y 1a tra thi: nha va ng nude. Cc cuée eich mang & nude ta dén nay déu phai tim cfch gidi quyét duge mau thuin gitta nha va nude, vige tu va vide cong theo huéng dat Idi {ch cita TS quéc lén trén, 6 thé hy sinh gia dinh vi ey tén vong cia Té quéc. Nhung suf hy sinh gia dinh khong thé kéo dai sau khi cdch mang thank céng - khi khéng cén tinh hudng phai cuong quyét hya chon hanh d6ng vi mdt trong hai lgi fch; trai lai, cude cach mang sé mat di ¥ nghia cao cd cha n6 va sé khéng duge quén 141chiing ung h6. Cha tich Hé Chi Minh da néi rang, néu nuée nha duge déc lap réi ma di sdng cde gia dinh vin d6i khé, tré em chuta duge hoe hanh thi edn phai héi chting ta lam cch mang dé lam gi va vi ai?. 4.2. Gia téc Gia téc 1A sy mé réng cla cdc gia dinh, 1A mét dai gia dinh cha nhitng nguéi cé chung mét huyét théng - 6 ho véi nhau. Cé nha nghién cttu van hoa cho rang: Xa héi Trung Hoa lay gia dinh lam géc, cén 6 Viét Nam thi vai trd cha gia téc Ién hon vi Viét Nam 1a mét nén vin hod dién hinh, noi gia dinh hat nhén khéng di d6i pho véi tu nhién (va cd xd hdi) nén cdn dén vai trd cua gia téc vA cing véi né 1a cOng déng lang xa. Stic manh gia téc thé hién 6 tinh thdn dam boe, bao vé nhau. Ngudi trong ho c6 trach nhiém cuu mang nhau vé vat chat: "say cha cdn chi, say me bi di"; hd trd nhau vé tinh thdn: "N6 hi nhung chi né khén"; va diu dit nhau trong chinh tri va kinh té: “Mot ngudi lam quan, ca ho duge nhs". Vi vay, luén c6 sy phan biét giita nguii nha voi ngudi ngodi - ngudi dung: “M6t giot mau dao hon ao nuée la". Quan hé theo huyét théng tao ra va dé cao tinh ton ti trong x4 héi. Hé théng t6n ti true tiép cha ngudi Viet rat chi li, l4u dai, phan biét rach réi tai 9 thé hé (cttu téc): Ki/c6 - cu - 6ng - cha - tdi - con - chau - chat - chat. Bén canh d6, con cé t6n ti gidn tiép theo vai vé trong ho: "Bé bang cu khoai, cit vai ma goi". 142Tinh tén ti t&t dé cao thdi gia trudng. Mat trai cla céng déng gia téc la tinh bé phdi, 6c cuc 6, hep hoi, din dén su bat céng bing xa hai. 4.3. Lang x@ Lang x@ c6 quan hé hitu co véi cdc gia dinh, gia t6c. Lang x cé truyén Viét Nam la mét sy tap hgp cha nhiéu gia dinh, duge té chttc theo mét két cfu kinh té& - xa héi kiéu gia dinh céng déng In, séng quan cu tai mét khu vic dja ly nh&t dinh, gfn b6 véi nhau bang quan hé huyét théng (cé ho) va quan hé lang giéng. Vi du, cdc tén lang cd thudng cé lién quan té6i mét gia téc: Dang XA (x4=noi 4, Dang X4 = lang cia ho Dang); Dé X4, Trén X4, Ngo Xé v.v... Tam ly lang xa do vay luén dé cao Idi s6ng ¢6 tinh c6 nghia: "Ban anh em xa, mua lang giéng gan", moi ngudi trong lang déu cé nguiti nha anh em. , Lang x (hay chi goi 14 Jang) nuéc ta c6 ngudn gée ti cong xa trong thon tit théi dung nuéc (Van Lang - Au Lac), tte vao khoang thién nién ky I tr.CN khi ché d@ céng xa nguyén thuy trong giai doan tan ra, hinh thanh x4 héi c6 giai c&p dau tién. Lang (tén 8 la ké, chiéng, cha) thuc ch&t 1a cong xi néng thén thuéc loai hinh "phugng thite sin xudt chau A" (thuat ngit cha Mac) cé ché dé sé hitu ruéng dat cong thuée vé cong xd. Thiét ché lang xa cé tinh ty chi: kha cao @6i véi cfc thanh vién tao ra mét ché d6 dan chi sd khai duige goi 1a "dan chi lang xa” hay “dan cha lang mac"; né vita c6 tinh cong déng (lién k&t trong dan lang) vita 06 tinh 143ty tri (trong quan hé véi nha nudc): “phép vua thua lé lang’. Thai ky Bac thuéc lang Viét vin bdo tén duge truéc chinh sach cai tri Han hoa cia gidc ngoai xAm. Ti thé ky X tré di, céc cng x4 néng thon dan dan bj phong kién hoa va tré thanh don vj xa hdi - hanh chinh co sé cha chinh quyén phong kién véi tén goi chung 1a xé, ciing c6 khi la thén hay lang. Ruéng dat cong cha lang chuyén thanh rugng dat thuéc quyén sé hitu nha nuéc ma dai dign la nha vua. Dén khi ché d6 thy dan duge x4c 1Ap vao théi can dai 6 nuéc ta, ché dé tu hitu rung dat ra ddi va phat trién véi mét téc dé nhanh chéng thi rudng cong ngay cng thu hep, Sau cach mang thang Tam 1945, rudng dat néng nghiép thuée vé sé hitu Nha nude. Sau khi chinh sach khoén 10 ban hanh (1988) Nha nuée da trao quyén sit dung dat lau dai cho c4c gia dinh néng dan, nhé vay kinh té hé c6 diéu kién phat trién manh. ‘Trai qua bao thang tr4m cia lich su, 6 Viét Nam nitéc dé nhiéu ldn bi mat nhung lang chua bao gid bi mét. Lang x van 1a ndi sinh s6ng cha m6t céng déng chat ché (khéc v6i néng dan chau Au cé sy lién két cong déng rét yéu nhu "bao tai khoai tay") chiém phan lén dan sé nuéc ta; noi lam ra hat gao, bat com cho ca nude; ndi bao tén cac gia tri " quée vén, quéc hén cia dan téc; noi san sinh va ltu gilt ci can tinh néng dén va tam thitc lang qué cha ngudi Viét. + Ti lang néng nghiép nay sinh cdc té chic néng dan theo nghé nghiép va sé thich: Phudng va Héi. Phuong 1a té chite cia nhiing ngudi cing nghé nghiép. 1444 néng thén cé hang loat phuéng nhu phudng gém lam 46 sanh sit, phuéng né lam nghé xay c&t, phudng chai lam nghé danh ¢4, phudng vdi lam nghé dét vai, réi phutmg nén, phutng gidy, phuing dic déng, phuting thd bac. Sau nay, khi kinh 46 Thang Long duge thanh lap, nhiing ngudi thg ti¥ mét 86 lang c6 nghé da kéo ra nhiing lang nghé mdi - phuéng thanh phd. Ha N6i 36 phd phutng cia ta ré rang 1a c6 nguén géc tit cac lang nghé ma ra. Vi vay, cho dén nay, theo mét ef nha vin hod va quan lf, n6é vin c6 dang vé cia mét cai lang lén. Hoi 1a 6 chtte nhim lién két nhiing ngudi cing sd thich, ctng thi vui va thudng cing mét dang cép (hay nghé nghiép?): Hi tu vain lién két cdc quan van cing lang; héi v6 lién k&t nhitng ngudi theo nghé vé trong lang; réi hdi bé ldo, hdi choi ga, héi cd v.v... Tx néng thén, héi theo ra thanh thi véi mét quy mé lén hen. Hién nay, hdi c6 quy mé lén hon va né bao tram ca chite nang cua phudng. Cén phudng chi tén tai véi tu cach 1a don vi hanh chinh co a6 6 thanh thi, tugng dugng véi lang x4 (phuGng -qua4n). Nhu vay, trong xa h6i cé truyén - truyén théng Viét Nam (truéc khi thie din Phap x4m luge) Idi lam an va té chite céng déng dinh hinh tix néng thon réi tit néng thén dude ap dung vao dé thi; néng thén sdn sinh va chi phét thanh thi. Sau nay, tit khi thc dan Phap d4u tu va cd vi cho su phat trién cia thanh thi, lay thanh thj dé thu hut néng thén thi tac déng cua thanh thi véi néng thén vé 10VH Kihidoarh 145kinh té, thuong mai ngay cang manh lén nhung vé mat van hoa thi cén non yéu. Trong van hoa kinh té, kinh doanh cia Viét Nam thi sic manh ctia cdi truyén théng (vdn hod néng thon) vén thudng Gd thé lan at edi: hién dai (van hod dé thi, thi trudng). Nhiing thoi quen, tap quan, tém ly cua nguiti néng dén lang qué - vdi cd mdi tich eve va mat tiéu cue cia no - van tiép tuc ngdm sdu, chi phéi tim thite va hanh déng cia mét phan lin 96’ thuong nhan, doanh nhén nitdc ta hién nay. 4.4. Nha nude Nuéec - D&t nuéc - Té quéc 1a nhitng khai niém thiéng liéng cha t&t cd moi ngudi dan Viét Nam. Tix thai Hing Vuong ¥ niém déc 14p din téc da gdn lién vdi cha quyén vé mét dia vuc sinh sOng bat kha x4m pham ca cong déng. O Vigt Nam nude cd méi quan hé hitu cd véi dang, 6 thé néi: Nuée la sy tap hgp cia tat ca cdc lang,la mdt siéu lang; tinh yéu Té quéc gan b6 chat ché véi tinh yéu lang x6m qué huong. ‘Trong ddi séng hoa binh thi c6 sy phan biét "lé lang” va "phép nuéc" ma vai trd cua 1é lang cé thé dimg trén "phép vua", nhung khi dat nuéc ditng trutée hoa bi xdm luge thi Idi ich cia TS quéc sé duge coi 1A téi thugng. Cae x6m lang sé tré thanh nhiing phao dai chéng quan x4m luge va khi cdn, ngu@i Viét sin sang triét ha tai san cia ho, thuc hién chinh sch "vudn khéng, nha tréng” tiéu hao sinh lye caa quan xdm luge. Tinh than va cht nghia yéu nuéc 1a mét gia tri quan trong nhat, dig dau trong bang cac gia 146tri cua vin hoa Viét Nam. Gid tri yéu nude di lién vdi truyén thing anh diing quét cudng, mitu tri séng tao trong chién d&u bdo vé T6 quéc va ¥ thite tut ton dan téc, ty lap, tut culing rat cao. Quan hé lang - nuée cing chinh 14 méi quan hé gitta ngudi din va dia phuong véi chinh quyén Trung uong - Nha nude. Vai tré cua nha nuéc ban dia dau tién thdi Hung Vuong thé hién ro 6 hai chitc nang: Té chtte dan lam thuy Ii va tu vé, bao vé Té quéc. Théi ky Bac thuéc hon ngan nam, nha nuéc 1a bd may théng tri cha quan xim luge phong kién phudng Bac chi chi tam vao viée béc lét, thiéu ecac chinh sdch phat trién néng nghiép. Théi dai phong kién dan téc (Thé ky X-XIX), trong thdi gian dat nutéc duge déc lap, hoa binh, cac triéu dai phong kign Viét Nam tiép tuc truyén théng phat trién thuy Igi, khuyén néng, khuyén khich khan hoang... song tha céng nghiép va thong. nghiép vin lvén bi Nha nuée kim ham, khong c6 méi trudng thudn Igi dé phat trién. Nguyén nhan co ban cia tinh trang nay 1a do tu tuéng “trong néng, ttc thuong" cia céc nha cdm quyén va nan tham nhing trim trong trong bé may quan lai. Chung ta sé xem xét van dé nay 6 phan sau. Nhé c6 tinh thén yéu nude néng nan va ¥ thitc déc lap dan téc cao ma trong sudt thii ky Bac thude kéo dai hon nghin ndm (179 tr.CN -905), mac da cac triéu dai phong kién phudng Bac da ding nhiéu tha doan tan bao va tham déc, nhung vin khéng déng ho néi ngudi Viét, khong sat 147nhap néi nude ta vao ban dé lanh thé cua ching. Déc diém van hod cia con nguvi Viet Nam - theo GS. Phan Ngoc - "la con ngudi Té quéc ludn, tite 1a déi v6i anh ta, Té quéc lén hon tat cé". Day la diém khu biét ngudi Viét Nam véi ngudi Trung Quéc. Trung Quéc khong dé cao gia tri "trung véi nuée” nhu Viét Nam ma theo tinh thin "trung quan, di quée". Chit quén chi ngu@i nuéi minh, 14 cha cha minh cha khong nhat thiét 1A vua. Han Tin n6i "mac ao ngudi ta thi chét cho ngudi ta". Nga Ti Tu duge ngudi Trung Quéc cho la vi trung than dién hinh da tir nude Sé tron sang nuéc Ngé, dem quan Ngo vé danh tan nuéc Sé qué huong minh dé tra tha cho gia dinh, sau dé éng ta da hy sinh cho nuéc Ngé. TY cAc gia tri van hod Viét Nam thi nhitng hanh déng nhu trén 86 duge xem Ia "cong ran c4n ga nha" va coi la gide. Sy khae nhau giita vin hoa truyén théng cha Trung Quéc véi Viét Nam sé sang té thém khi ching ta doc Idi nhan dinh sau day cua Tén Trung Son trong cuén "Tam dan cha nghia": "Cai ma ngudi Trung Quéc sing bai nhat la chi: nghia gia téc va chi nghia téng téc, khéng cé cha nghia quéc téc... Con déi vdi quéc gia, trude nay ngudi ta chua hé cé mét lan hy sinh cuc én, do dé sttc doan két cha ngudi Trung Quéc chi cé thé dat dén téng téc, chua mé rong dén quéc gia". Lich st Viét Nam tix thdi dung nude dén nay chiém téi qua ntta théi gian (cong dén lai 1a hon 12 thé ky) 1a lich sit chéng gic ngoai xm. Truéc nguy co Té quéc bi xAm lang 148va mét déc lap dan téc, té tién ching ta da dén hdu hét moi nguén hic cho cdc cudc khang chién, cho nan van hod chién déu co su phat trién ruc ré hon nhiéu so vdi van hod kinh té, kinh doanh. C6 thé néi van hoa kinh té ban dia Viét Nam c6 su dan xen vin hoé khang chién, thich ing véi hoan canh thii chién, tinh trang sin sang chién dau dé bao vé Té quae. Van hoa kinh té, kinh doanh Viét Nam cén chiu su tac d6éng manh mé cia vin hoa khang chién béi 141 nghi, Idi lam cia nhiing ngu@i da tham gia chién d&u nay chuyén sang lam kinh té. Thuc tién xfy dying chi-nghia x4 hdi d nuée ta cho thay, mat tich cyc cha van hoa khang chién thi rat khé phat huy vao théi binh song mat tiéu cuic cla né thi c6 phan néi tréi: - Bénh chit quan, duy ¥ chi trong viéc nhin nhan va hoat déng kinh té, dac biét 6 ting 1ép quan ly, lanh dao cdc cap. Nguyén nhan cia cén bénh nay 1a do chua nhaén thite su sac duge cdc quy luat khach quan khaéc nhau nén d& van dung may méc cae quy luat cia chién tranh vao linh vic kinh té. - Léi hoat déng "du kich” chuyén sang lam an kinh t& dé phat trién thanh kiéu kinh doanh chyp git véi cc cain bénh tuy tién, v6 nguyén thc, théi chay chot cita sau va tim moi cach dé tron thué, gian lan thuong mai. - Léi lam Gn thai chién dung ting cho kiéu kinh doanh 149chyp giat chi nhdm vao cai lén trudc m&t (ngiin han) ma khéng chiu ddu tu, hoc héi cé bai ban dé phat trién lau dai. Il- QUA TRINH BIEN DOI, PHAT TRIEN CUA VAN HOA VIRT NAM DAn téc Viét Nam da tao lap duge ban sic vin hoa cua minh ngay tit thoi dung nuéc, tao nén mét lép (cd tang) van hoa ban dia ving chéc. Van hoA khéng phai la cai b&t bién, né 1a san phém cada con ngudi trong quan hé véi ty nhién va x4 hdi, nén khi hoan canh, diéu kién séng cia mét dan téc.cé thay déi lén thi van hoa cha ho t&t phai bién déi theo cho pha hgp. Su bién déi cia van hoa Viét Nam dién ra chi yéu thong qua qué trinh tiép xtic, giao wu vin hod véi cdc nén vén hod khdc. Dang chi ¥ 1a qua trinh giao htu véi vin hoa bén ngoai da dién ra rat lau dai, sau sic, nhumg van hoa Viét Nam khéng nhiing da bao tén duge dic diém ban dia cha minh (ban sic) ma cin tan dung co héi nay dé phat trién mét nén van hoa dan téc phong phi hon, vn minh hon. Qua trinh bién déi cua van hoa Viét Nam dian ra theo hai thdi ky 16n: Giao ltu véi vin hoa Trung Hoa va giao luu véi van hod phuong Tay; vin hod phuong Tay ma ta giao liu théi ky nay lai bao gém hai khu vie - dae tinh cg ban khée nhau: vin hoa cdc nuéc tu ban cha: nghia va van hoa cc nuéc xa héi cha nghia. 1501. Giao htu van hoa véi An D6 Giao hitu van hoa Viét - Hoa cha yéu bang con duing chién tranh, 4p dat cia ngudi Han. Trai lai, giao luu van hod Viet - An thy hién bing con dutng hod binh, dién ra tit ddu thién nién ky I sau CN, nhé sy giao lu nay van hod Viét Nam cé thém nhiing sdc thai mdi, dac biét 1 gop thém mét tiéu van hod cia téc ngudi Chim trong mét dai van hoa gia dinh cdc dan téc Viét Nam, tao nén m§t vin hoa ban dia c6 mt 96 diém chung véi vin hod Déng Nam A. 1.1. Phét gido duge phat sinh tit An DQ truyén téi Viet Nam bang dung bién, theo cac thitong thuyén di doc cac bd bién Nam Duong va Déng Duong. Qua con duéng nay, dao Phat téi Xri Lanca, Giava, Phi Nam, Champa, Giao Chau va mién Giang Nam Trung Quéc. Day 14 dong Phat gido Tiéu thita (Nam Téng); tit Buddha chi Phat té duge phién 4m truc tiép ra tigng Viét thanh But. Con dudng thit hai téi Viét Nam cla Phat gido 1a theo dung bé tit An Dé dén Bac Trung Quéc, ti Trung Quéc Phat gido qua Triéu Tién ma vao Nhat Ban hoge dgi tré lai dat Vigt. Day 1a Phat giéo dong Dai thita (ic téng); tx Buddha tiéng Phan vao tiéng Han duge phién am thanh Phat - da, Phat - dé, vao tiéng Vigt duge rit gon lai cin Phat. . Dao Phat tai Giao Chau (Viét Nam) chic chén do tu An D6 truyén sang truc tiép, mai vé sau mdi lai do tt Trung Hoa tiép tuc truyén xuéng. Vao ddu CN, trung tam Phat 161gido Luy Lau (Thuan Thanh, B&e Ninh) da phat trién s6m hon eo vdi cc trung tam Phat gido s6m nhat ca Trung Hoa nhu Banh Thanh va Lac Duong. Sau nay, khi tra 10i vua Tuy Van Dé vé tinh hinh Phat gi4o Giao Chau, nha su Dam Thién da n6i rang: "Xa Giao Chau c dudng thong sang Thién Tric. Phat gido truyén vao Trung Hoa chua phé cap dén Giang Déng ma xt Sy a4 x4y 6 Luy Lau hon 20 bao thap, 40 duge hon 500 vj tang va dich duge 15 bé kinh rdi. Thé 1a xi 4y theo dao Phat triféc ta” (Theo Tran Ngoc Thém). Dao Phat dua trén mét hoc thuyét vé nhan sinh ly gidi vé ni khé cia ddi ngudi vA sy gidi thoat. Do tham nhap mét cach hoa binh, ngay tit thdi Bac thudc, Phat giao 44 phé bién rong kh4p. Dén dai Ly - Tran, Phat giao Viet Nam phat trign dén mite cyc thinh, sau d6, nhudng dja vi quéc gido déc tén cho Nho giéo vao thai Lé, Nguyén. Khi khéng con tham gia céng viéc chinh sit cia triéu dinh, Phat gido ti€p tue di sdu vao ddi sing x6m lang, trd thanh mét tén giao chinh cha dan téc Viét Nam. Dén nay, theo sd liéu cia Ban Tén giao Chinh phu, nim 1993, thi sf tin dé Phat ti xu&t gia khoang 3 triéu ngudi, sf ngudi thudng xuyén dén chia tham gia cic Phat su khoang 10 trigu ngudai, sf Anh huéng cia Phat gido khoang vai chyc triéu ngudi. Phat gido dén Viét Nam da trai qua mét qua trinh ban dia hoa gdn hai nghin nam nén cé nhiéu thuéc tinh méi so véi Phat gido An Dé hoc Trung Hoa. Ching han: 1- Phat gido c6 tink téng hop va dung hod cha 16i tu duy néng 152nghiép ngudi Viét. Sy téng hgp va dung hoa khéng chi thyc hién véi cdc téng phai véi nhau va véi cac tin ngudng truyén théng ma cdn véi ca cdc tén gido nhap ngoai khac, 14 Nhe giao va Lao giao, tao nén tinh trang "tam giao déng nguyén", "da nguyén va hén hgp vé tu tuéng". 2- Phat gio - von 14 mét tén gido xudt thé - da tham gia rét tich cy vao cudc déu tranh gianh déc lap dan téc va su nghiép bao vé, xAy dung Té quéc Viét Nam; 3- Triét ly hai hoa 4m duong cia ngudi Viét da tao ra nhiéu vj Phat ba (But cai) trong Phat giao Viét Nam nhu Quan Am Thi Kinh, Phat ba Chia Huong... Mat khéc, Phat giao da t6 dim nhiing gia tri truyén théng cho vin hoa va di séng dan téc Viet Nam va dem lai cho né nhiing sac thai mdi: 1- Lé séng tit bi, bac ai d& c6 vii cho truyén thong sOng co tink nghia "thuong ngudi nhu thé thuong than” cia ngudi Viét; 2- Phat giao - vdi triét ly nhan qua - cé vii cho 16i séng nhén dite, tich cue lam viéc thién da béi dap thém tinh than c6ng déng dan t6c; 3- Nha chia cén 1a truéng hoc truyén théng, di tén truyén théng "ton su trong dao” va hiéu hoc cha ngudi Viét. Nhin chung, véi 16i sdng tiét duc va ly tuéng gidi thoat, tuy khéng thie déy cho sv phat trién cia thudng mai va kinh doanh, song Phat gido vén luén dé cao 16i lam dn hgp dao ly. ‘ 1.2. Van hod Champa Negudi Cham thudc nga hé Nam Dao, xua cu tré cha 153yéu tt! nam Déo Ngang dén Binh Thuan ngay nay. Theo st ligu Trung Quéc, vao nim 192 mét vién chic quan Tuong Lam (Nam Thita Thién) da lanh dac ngudi Cham néi lén théng lgi thoat khdi sy théng trj cha nha Hu Hén, lap én vuong quéc Lim &p Tugng (=xit Rig), Quéc hiéu Champa c6 khoang thé ky V-VI. Nam 1693, trong mét cuge chién tranh véi chia Nguyén, vua Ba Tranh bj bat, Champa hoan toan nhfp vao Dai Viét. Van hod Chim 1a két qua cia qué trinh lich st du nhAp true tiép cia van hod An Dé vao khu vyc Nam Trung b6é nude ta. Tai khu wiic ngudi Chim xva sinh sng cé nhiéu hueng liéu quy (tram huong, k¥ nam, long nao, canh kién tring...) va nhiéu mé vang. TY ddu céng nguyén, theo cae thuyén buén, c4c nha truyén gido An D6 da dén xt nay va khi vueng quéc Champa gianh déc lap, van hoa An D6 d4 chiém dia vj théng tri trong déi séng tinh thin cia ngudi Chim. Noi dn anh huéng caa An Dé trong viée hinh thanh vin hoé Cham thi Ba la mén giao 1a yéu té déng vai trd quan trong nhét. Dao Balamén tén thin Brahman (nghia 1a "Dai hén", "Dai nga”)la chia té cdc than, ngudn géc cha va tru, cé quyén nang vé bién. Brahman hién 4 ba ng6i nhut mét thé théng nh&t cia ba vi thin Brahma - thén Sdng tao, Visnu -thén Béo tén va Siva - than Phd huy. Sau khi dao Phat suy tan 6 An D6, BAlamén gido duge cai bién thanh An Dé giéo (Hinduiem). 154Van hod Cham néi tiéng véi (a) dao Ba 1a mén, (b) cdc thap Chaim cing véi (c) nghé thuat diéu khe tinh té miéu ta cdc dé tai tén giao. Trong cac dén thap Cham, vi thin duge phé bién nhét 1a Siva va vat thd phé bién nh&t 1a Linga. Linga c nghia la sink thue khi nam mang tinh duong, thé hién ude vong phén the cha ct din néng nghigp. Khi dén Viét Nam dao Balamén va dao Héi slam) ti An Dé duge bién cai, ban dja ho& thanh dao Ba Chém va dao Ba Ni. 1.3 Cang vao ddu thé ky dau cing nguyén, 6 ving chiu thé séng Citu Long, cén tén tai nén vin hod Oc Eo nay thuge An Giang cé lién quan true tiép véi vin hod An D6. Cu dan Oc Eo séng bing nghé tréng hia va cdc loai cay khée nhv mfa, cau, dita. Dang luu ¥ 18 ho da biét lam thuy lgi khé manh mé va 4 trén cdc nha san va nha nén d&t cao doc hai bén c&c duéng nuéc - kénh, rach. Tén giéo quan trong nh&t cha van ho Oc Eo la dao Balamén du nh§p tix An Dé va cing vdi n6 1a dao Phat. Sy tan phé cia nguéi Java da lam cho van hod Oc Eo tan Iyi vao cudi thé ky thit VIII va dén cudi thé ky XVIII, vin hoa Oc Eo hoa nh@p vao gia dinh vin hod Vigt Nam khi Té quéc ta 14 mét lanh thé théng nhat tit Myce Nam Quan dén mai Ca Mau. . Mac dua cé nhiing nét khac biét véi vin hod ving chau thé Bac Bé, vin hod Champa va vin hod Oc Eo vin 6 nét chung cia van ho Déng Nam A, tao nén mt cd tang van 165hoa ban dia khi Viét Nam tiép xuc véi van hoa Trung Hoa va vin hoa phuong Tay 2. Giao htu véi van hoa Trung Hoa Day la cuéc giao hiu hai chiéu, gifla Dong Nam A cd dai (bao gém ca phia Nam séng Duong Ti ma cac cu dan Lac Viét 14 mét bé phan) va Hoa (Han) téc. Cudc giao luu nay dién ra theo hai thdi ky va chiéu huéng cht dao: Vao khoang truéc théi Tan - Han, anh hudéng van hoa chi yéu di ti Nam lén Bac; ti théi Tan - Han vé sau thi lai theo chiéu huéng nguge lai - tit Bac xuéng Nam (Trén Ngoc Thém). 2.1. Giao luu Nam - Bac 1) Vé déi séng vét chat thi anh huéng quan trong nhat ma ngudi Trung Hoa cé tiép thu ti phugng Nam 1a nghé tréng lia nude (ma theo cdc nha khoa hoc Trung Quéc thi "dude nhap vao tréng d vang Trung Nguyén ti déi Chu" nghé tréng déu nuéi tam cing mét sé loai cy nhiét déi kh&c; nghé diic vA ché tac déng, nghé nau thuy tinh; cdc loai vat phdm phuong Nam nhv tram hong, nga voi, san hé, hé phach, ngoc trai, déi mdi, ma nao...; 161 sinh hoat: &n bang dita, 6 nha mai cong; cdc céng cy san xudt nhu cai niu, cai no. + Theo ba M.Colani (ngudi Phap) va céc 6ng C.Sauer, W.Solheim II (nguéi Mg) thi cae cut dan Dong Nam A chi nhan cia vdn hod Hod Binh "da bat dau trong cay, lam dé gém va dic dé dang bang déng sém hon hét thay moi noi 156trén trai dat. W.Solheim II da khang djnh rang "van hod nguyén thuy théi dé d4 mdi Ngudng Thiéu 6 Trung Hoa ma ngudi ta biét dén chinh 1a két qué cha mot nén van hoa tién Hoa Binh da di chuyén tit mién Béc Dong Nam A lén phfa Bac vao khoang 6 hay 7.000 nam trude cdng nguyén. 2) Vé véin hod tinh than 1a \6i séng thién vé tinh cam, né ba dp cho 1éi séng cing rén cua mét dan téc géc du mute phuong Bac; trong tén gido - nghé thudt 1a hinh tugng Thén Nong cing mét 6 vi thin khéc nhu-Ban Cé, Nit Oa, Nguu Lang- Chit ni....; hinh tugng con Réng “vén la san ph&m chung cia tat cA cc ew dan Viét va tit dé di di vao van ho& Trung Hoa"; nhéng thanh tyu cla Phat gido phuong Nam; 4m nhac phuong Nam... 2.2 Giao lu van hod Bac - Nam Giao lwu van hod Nam - Bac cha yéu dién ra trudc doi Tan - Han, theo cach thtte hoa binh, ty nguyén; nguge lai, giao luu vén hod Bac - Nam chi: yéu dién ra sau dai Tan - Han bang cde cuée chién tranh, cé tinh cudng bite. Anh hung van hod ti Bac (Hoa téc) xuéng Nam (Nam A- Bach Viét) chia lam hai khu vue chinh: Khu vie cdc téc nguii Bach Viét ¢ phia Nam song Duong Tit vé m§t lanh thé bj sat nhap vao dit dai Hoa téc tit ddi Tan (thé ky ITE tr.CN), nhung vé mat van hoa thi ho van bao luu duge co tang van hoa Viét trong mét thai gian dai, viéc Han hod mai dén thé ky XII méi hoan thanh. G khu vue dan t6c Lac Viét dé vé phia Nam (Vigt Nam) 157thi anh huéng vin hod Hoa téc dién ra mét cach tix tt, c6 khi duge ty nguyén tiép thu, c6 khi bj cudng lai. Thai Bae thuge, trén manh dat Viét Nam cing hic dién ra hai qua trinh van d6ng, phat trién: Chigu hudng Han héa va chiéu huéng chéng Han héa, gitt gin ban de dan téc. Chi thé cia chiéu huéng, phong trao Han hoa la tdng lép cai trj nha Han trén dét Viét, cha thé cia phong trao chéng Han h6a lA nhan dan Lac Viét. Phong trao bao vé ban sc dan téc rit manh mé, lau dai, cho nén trong suét hon ngan ndm lich st, anh huéng cia van hod Hoa déi véi dan Lac Viét cha yéu gidi han 6 bo may chinh quyén va tang lop trén cia xf h6i, chua xuyén qua duge cdc lug tre lang cla cAc céng x4 néng thén. Anh huéng cia vin hod Han déi véi Viét Nam tr nén manh mé hon vao thai phong kién dan téc (thé. ky X-XIX), khi cac triéu dai phong kién nuéc ta chi déng tiép thu vin hoa Han vao c6ng viée cai tri va phat trién kinh té - xa héi. Nhin chung, van ho4 Han (Han téc) khéng di stitc déng hoa van hoa ban dja ma chi bé sung cho van hoa Viét Nam nhiing yéu té mdi, né tao nén mét mat 1a sy tong déng nhat dinh véi van hoa Han, va mat khac 1a sy kAde biét véi vin hoA cac din téc Dong Nam A. Nhiing nét méi trong dién mao van hoa Viét Nam do giao luu véi vin hoa Han la: 1- Vé vén hod vét chdt 1a ky thuat luyén sat cing véi mét sé loai dé sét (dé déng manh 6 phudng Nam, cin dé sdt thi manh tx phuong Bac); mét sé loai va khf va 158thuée sting; ky thuat lam gidy; thuéc Bac; trang phye quan lai... 2- Vé vdn hod tit tudng, tinh thén la cc triét 1¥, hé tu tuéng Nho hoc, Dao hoe, tu tugng Bat quai va Kinh Dich cing véi mét s& hinh thitc béi toan (nhu béi Dich, ti vi)..., Ja ngén ngi va vin ty Han (chi Nho) cing mét lép tw chinh tri - x héi tao ra tit Han - Viét; cach thite té chitc chinh quyén trung uong va luat php... 3- Vé ton gido - nghé thudt 1a Dao gido (tit thdi Bac thuéc) va Nho giao (chi yéu 1a thai Ly - Trén va diac biét la vao thai L6é, Nguyén). Phat gido qua con duéng Trung Hoa (phai Bac téng - Dai thita) cing gop phan dem lai nhitng s&c thai riéng cho Phat gido Viét Nam. Van chuong, sti sach Tau cing gop phan tac déng quan trong dén ddi sng tinh than 6 Viét Nam, dic biét 1A cdc tang lép trén (van hoa chinh thdng). Mét sé phong tuc tap quan, yéu té tu tudng - thudng bang con duéng van chudng nghé thuat - cing da tham nhap, bén ré vao ddi song dan gian Viét Nam; trong dé cé nhiing tap quan va truyén thong tiéu cule nhu vong cé, coi trong séch vd cia Thanh hién hon thu tién, coi trong nghé quan lai trong khi dé coi khinh nghé thugng mai va thi cong nghiép, trong nam khinh nit v.v... Luu y ring su tiép thu cdc yéu td méi tt van hoa Han cia ngudi Viét Nam qua giao luu van hoa 1a mét sy tiép bién vén hod (thuat ng cia GS. Ha Van Téin chi su tiép thu cae yéu t6 + sy tai cai tric, cdi tao cai mdi) va dién 159ra theo mét dé khiic xa Viét Nam’. Bai vay, mac du tiép nhfn van hoa Han, Viét Nam chua bao gid bi Han hod ma van giti duge dic tinh, ban sdc Viét Nam ngay ca 6 nhiing van dé, nhiing yéu té chung véi van hod Trung Hoa. Vi du: - Cang la tu tudng "“trung quan", nhumg néu nguéi Han trung véi mét éng vua cy thé (cA nhan) thi ngudi Viet gin trung quan vdi ai quée - trung véi Té quéc, lgi {ch cha TS quéc luén duge dat trén so véi lgi ich cla mét éng vua hoiic mét hoang gia. Vi vay, vao théi nha Nguyén, d& cd nhiéu 6éng vua bj quan than phé bé vi thiéu tinh than ai quée. - Khéng hoc nguyén thuy (tién Tan) dé cao céc gid tri: nhan, nghia, 16, tri nhung khi d&n cAe nuée chau A khée né tré thanh mét tén giao duge ban dia hoa véi nhitng géc dé khac nhau. Nho gido tai Trung Quéc dé cao chit /é nhung Nho giao truyén théng Nhat Ban - theo cac hoc gia Nhat Ban - lai dé cao chit trung. O Viet Nam hiéu dam da sau sAc hon trung", song ci phé bién hon, chi phét hon van 14 nghia. - Trong khi phuong tién giao théng truyén thdng 6 Trung Hoa chi yéu 1a xe, ngya, thi é Viet Nam cha yéu la thuyén bé; trong khi vua Trung Hoa ngéi xe tam mi, tit ma 1. Thuat ngi cia GS. Phan Ngoc chi cach thite tiép thu van hoa bén ngoai 06 chon loc, trén cd tang van hoa ban dja, tao ra két qua pha hop véi cc diéu kién kinh té - x4 héi va van hoa cua ngudi Viét Nam. (T.G). 160thi vua Viét Nam ngéi thuyén réng; trong khi nguéi Han xua an nhiéu thit, banh bao thi nguéi Viét cha yéu an com rau va ca. - Trong khi truyén théng Han téc luén coi trong din ng, thi 6 Viét Nam ngay ca vao hic Nho gio cuc thinh vin gitt duge phdn nao truyén théng coi trong phy nw; nén tin ngudng d&n ngudi Han thién vé nam than thi 6 Viet Nam lai thién vé nit than. - Trong khi Trung Hoa (nh&t la ving Hoa Bic) s6m phat trign 46 thj va gidi buén ban, thi & Viet Nam d6 thj rét kém phat trién, ca gidi cm quyén va dan ching déu 6 truyén théng khinh ré nghé buén ban. Béi vay, cho dén thai can dai (1858) Viét Nam vin 1a nude cé nganh thwong nghiép kém phat trién nh&t c&c nuléc Nho gido. 3. Giao luu van hoa véi phuong Tay 3.1. Tiép xtie vdi vén hod phuong Téy tu ban chi nghia qua van hod Phap va My 3.1.1. Voi van hod Phap Vao thé ky XVI, Viet Nam da bat dau tigp xc véi vin hoa phuong Tay véi cac gido si ca dao Kité. Theo tai liéu cia gido héi thi dén nim 1593, 6 Nghé An da c6 dén 12 lang céng gido toan téng. Cac nha truyén gido déu tién dén Viét Nam tit nhiéu nuée phuong Tay: Bé Dao Nha, Tay Ban Nha, Ha Lan. Sy tiép xuc vin hoé véi phuong Tay trong giai doan 17-4 Kinhdoarh 161dau tién dién ra trén phuong dién tén giao va thuong mai sau dé, lan dén sang linh vyc chinh trj do su cau két Idi ich giita Giéo héi va cac Nha nuéc tu ban phuong Tay dang trong giai doan banh truéng cha nghia thyec dan. Trong thdi gian n@i chién Nguyén Anh - Tay Son, Giam muc Phap P.Béhaine (tén phién 4m 1a Ba Da Lic) da tré thanh cé van va ngudi dé ddu tich cuc cho Nguyén anh "céng rn cAn ga nha". Sau khi lén ngdi vao nim 1802, ldy nién higu la Gia Long, Nguyén Anh da khéi phyc Nho gido lam quée gido, cin chinh sach véi dao Kité 1a giit nguyén trang cing véi chinh sach kinh té "bé mén tod cdng" véi phuong Tay. Dén doi Minh Mang (1820-1840) truée y dé x4m luge cha thye din PhAp 16 ré, chi du c&m dao dau tién duge vua ban nam 1832. Cho dén giita thé ky XX, ngoai bé phan gido dan chiu dao, Kité giao vin khéng hoa déng duge véi vin hoa Viét Nam (khac véi tinh trang Nho, Phat, Lao). Diéu nay cé hai nguyén nhan chinh: 1- Kité gido chiu sy chi phéi cha chinh tri ngoai bang, n6 c6 mau sdc mét tén gido cia thue dn; 2- Kité gido mau thudn véi truyén théng cing t6 tién cia ngudi Viet Nam, n6é khong chap nhan viée thé phung ai ngoai Chia. Quan diém bao thi nay mai dén cong déng Vatican II (1962-1964) mdi duge diéu chinh. Tuy vay, su tiép xuc vdi van hoé phudng Tay Kité gido cing dem lai cho van hoa Viét Nam mét 86 yéu t6é méi, truéc hét 1a viée phat minh ra chit quéc ngit cha linh myc Alexandre de Rhodes vao nam 1651, nhiing kién tric va 162tu tuéng Kité giao. Sau nay, khi tim dug¢e cach thie hoa minh véi dan téc Viét Nam qua cac khéu hiéu "sdng Phiic am trong long dan téc", "kinh Chia va yéu nude"... dao Kité tré thanh m6t t6n giao chinh cia dan téc (hién nay c6 khoang hon 5 trigu tin d6 Cong gido va gdn nita trigu tin Tiép xtc véi vin hod Phép trong thai ky Phap thuéc Khi lap nén chinh quyén thyc dan (va phong kién vé hinh thitc) d ba ky, Phap bat tay vao cuéc khai thac thuée dia phye vu cho chinh quéc. Chinh sach khai thac thudc dia cua thuc dan Phap véi tinh chat "tham lam va tan bao" song cing tao ra nhitng hé qua mdi déi véi x4 héi va van hoa Viét Nam. Do 1a: - Cing véi viée phat trién cac nganh céng nghiép va thugng mai tat kéo theo su ra ddi cha mét tang lép tu san dan téc (ngudi Viét) 6 cac dé thi lén ma 6ng Bach Thai Budi la mét tam guong tiéu biéu. - Da mang vao loai tu tuéng mdi - tu tudng dan chit tu sdn cing véi kiéu tu duy khoa hoc duy ly - tu duy phén tich va mét hé thong » phuong phap gido duc mdi - gido duc khoa hoc cé tinh thie dung cao, trai nguge véi 161 "tam chusng, trich cui", vong o6 cia gido duc Nho gido. Déi mdi trén linh vyc van hoa tinh than cin mé réng sang khoa hoc quan ly hanh chinh, khoa hoc x4 héi va nhan van. ~ Cac nganh céng nghiép dua trén ky thuat hién dai cia Phap da lam thay déi cin ban linh vuc van hoa vat chat cla Viét Nam nhu giao théng, buu dién, kign tric va 163xay dung 46 thi. Anh huéng nguge trd lai cla vin hoa Viét Nam déi véi-van hoa Phap cé ca trong linh vue nay. Vi du, cudi thé ky XIX, kién tric Phap tai Viét Nam chua cé tinh thich nghi cao di véi adi séng ban dia. Sau d6, cdc kién tric su’ Phap da tao ra mét kiéu kién tric méi - kién. tric Déng Duong - két hgp hai hoa gidta yéu té dan téec, truyén thong véi yéu té hign dai. Cac cdng trinh tiéu biéu cda truéng phai kién tric Déng Duong la Vién Vién Dong Bac cé (nay 1a Bao tang lich sit), Trugng Dai hoc Déng Dugng (19 Lé Thanh Téng - Ha N@i) va nha tha Phat Diém (Ninh Binh)... - Van hoa nghé thuat Viét Nam da thuc hién mét cudéc cach tan, di méi manh mé khi ti€p mic véi vin minh va van hoa Php, ching han: tranh son dau trong héi hoa; sut ra déi cia tiéu thuyét hién dai, dac biét 14 phong trao tha méi; sy xudt hién cha bao chi quéc ngit v.v... Tuy thoi gian giao luu van hoa véi Phap (so véi Trung Hoa) Ja rt ngdn ngui, nhung anh hung cla n6 véi van hoa Viét Nam 1a rat sau sc trén nhiéu mat. Khi Dang Cong san Viét Nam ra ddi (1930) nhiing nguéi céng san da iét tan dung tinh hoa van hoa Phap dé déi méi van nghé cua dan téc, tao ra mét céng cy manh mé chéng chi nghia thuc dan phong kién, dau tranh gianh déc lap. 3.1.2. Véi van hod M5 Tiép mic giita vin hod Viét Nam vdi vin hoa Mj cing gidng nhu véi van hoa Phap & dc diém trong tinh trang chién tranh va bat binh dang giita hai cha thé; trong dé, 164dé quéc My 1a ké xém luge va ap bttc. Diém khac biét so vi cuéc tiép xc trudc khéng chi la do céc nén van hod cha cae cha thé khéc nhau ma cén 1A 6 muc d6 va pham vi anh hudng cua né. Van hod My tdc dng tdi Viét Nam thoi chién tranh chi trong pham vi cde vitng tam chiém, chi yéu @ cde dé thi mién Nam. Két qua cha né c6 thé ké ra nhu sau: - Ché dé thuc dan méi ciia MY qua su quan ly cia cac chinh quyén ba nhin (Nguy quyén) da tao ra mét giai edp tu san ban xi? c6 thu luc. Giai c&ip nay lai chia thanh hai bé phan c6 tinh chit khac nhau: tv sén mai ban c6 thé luc kinh té va chinh tri manh nhat va tv sdn dén téc. Giai c&p tu san ban xt 8 mién Nam da déng mt vai trd quan trong trong viée phat trién cong nghiép va thuong mai thdi ky nay, cha yéu 1a nén kinh té phuc vu chién tranh xm luge cua My. - Cac tu tuéng tu san phuong Tay duge du nhap vao théi ky nay nhu chi nghia thye dung, cha nghia hién sinh, phan tém hoc... tao ra cd sé ly luan cho mét 1éi séng thuc dung, huéng thu g&p va sdéng buéng tha, déi choi véi ce gid tri cha dan téc. Cha thé cia 161 sdng tiéu cyc nay 1a tAng lép tu san mai ban, bon nguy quyén tay sai va mét sé tri thitc mat géc. Ciing trong thdi ky nay 1éi séng tén tha tién bac - "tién 1a tién 1a phat...." da gay tac hai d6i véi truyén thong van hoa tét dep cha dan téc. Tuy nhién, nhiing tac déng tiéu cyc cua van hod dé quéc My chute cé tinh rong khdp va sdu sée A6i véi déi 165séng nhan dén mién Nam, nhat la 6 khu vyc néng thon. Béi vi, cing trong thdi gian nay,.mét nén van hod yéu nuéc chéng My huéng vé chi: nghia xa héi & mién Bac luén bang chay trong déng bao mién Nam, tix néng thén cho téi ving dé thi. Bén canh mat tiéu cuc, van hoé M¥ cfing c6 nhing diém tich cuc déng gop vao sy phat trién phong phi cha vin hoa Viét Nam: - Trong linh vic vin hoa vat chat 1A cac ky nghé hién dai duge ding trong céng nghiép, thugng mai cing nhu trong hoat déng quan tri. San ph&m cia qua trinh hién dai hoa két cfu ha tang cac dé thj da trd thanh di san quy cho ché d6 mdi ctta ta sau nay (giao thong, théng tin, nha eta, nha may...). - Cang vdi cic san phdm van ho vat thé con 1a cae san phdm cia vin hoa phi vat thé - phdn mém déi véi su phat trién kinh té - x& héi ma ta da ké thiva, nhu: tac phong cong nghiép, ky nang lao déng cao, théi quen coi trong luat phap, kinh nghiém kinh doanh trong cd ché thi trudng... - Trong linh vic van hoa tinh than, trudée hét phai ké dén vai tré cua tiéng Anh va khoa hoc céng nghé My - Anh. Nhiéu trf thtte Viét Nam duge dao tao tai cdc nutée tu ban chi nghia phat trién cing nhu nhiéu trf thite Viet Nam dinh cu tai nuéc ngoai ti théi ky nay sé 14 mét bd phan dang quy cia nguén luc con ngudi Viet Nam ma Nha nuée Cach mang cé thé tap hgp, phat huy cho suv nghiép xay dung Té quéc sau chién tranh. 1663.2. Giao luu vdi vdn hod phuong Téy xa héi chi nghia Sau khi nude Viét Nam dan cha céng hoa tuyén bé déc lap, dc biét 1a sau khi khang chién chéng Phap thang Idi (1954), 6 mién Bac, Nha nuféc cach mang da cha dong mé rong su giao lifu, hgp tac véi cac nude xa héi cha nghia: Lién X6, Trung Quéc va céc nude x4 héi chu nghia Déng Au. - 6 nuée ta su tiép xic véi tu tudng x4 héi chi nghia tix cdc nuée, di dién ra sém hon, ngay tit nhiing ndm 20 cha thé ky XX. Dén khi mién Bac tién hanh déng théi hai nhiém vy (xfy dung cha nghia xa hdi va cang mién Nam danh thdng gidc My x4m luge) thi hé tu tuéng Mac - Lénin da c6 dia vi thong tri trong déi séng van hoa tinh than Viét Nam. Phat trién theo con dudng cht nghia xa héi la phd hgp véi nhiing gia tri truyén théng va diéu kién kinh té - x héi cua Viét Nam. Nhung do nhiing han ché trong su tiép nhan va ndng luc van dung chi nghia Mac - Lénin vao nuéc ta nén khi trién khai céng cuge xay dung d&t nuéc, hiéu qua cua né chuta cao. Tiép xtc véi van hod xa héi cha nghia, chi yéu 1a théng qua van hoa Lién Xé6 (truéc day), van hoa Viét Nam duge tiép thu nhiéu yéu té méi: - Hiéu biét vé ngén ngif, van hod nghé thuat cia Nga, cae nuée céng hoa cha Lién Xé6 (trude day) va mét 86 nude Déng Au. 167- Nhitng nén khoa hoc va ky thuat kha hién dai: - Nhiing céng cy san xuat va cdc san phdm van hoa vat thé mdi (s0 véi Viét Nam) nhu may kéo, 6t6, xe may, ti vi VV - Nhiing cach thie va mé hinh té chit x4 héi: t6 chite nén giao duc, bé may hanh chfnh, nén kinh té cing nhu kiéu quan ly cfip vi mé nhu mét xi nghiép; truéng hoc, bénh vién... citing dusge quan ly theo mé hinh nay. Méi yéu té trén khi van dung vao Viét Nam d€u bic 16 day da tinh hai mat cada né: Ca mat uu diém lin mat han ché; ca sy phd hop ln su khéng pha hgp véi con ngudi va van hoa Viét Nam. Nhung do hoan eanh bay gid, ngudi ta chi chu ¥ dén mat phai, yéu t& phd hop ma khéng may quan tam dén mat trai, yéu té khéng pha hop, cho nén su Siao lutu véin hod cia nitéc ta vdi cdc nude xé héi chit nghia con mang tinh khién cudng, thiéu tinh chi déng va séng tao vén cé cia ta. Bén canh nhiing tinh hoa van hoa thu dude con cé nhiing can bénh, théi quen x4u cia né van con tae dong dén ngay nay: - Bénh cha quan duy ¥ chi, bénh giao diéu va kinh vién. . - Théi ¥ lai luén déi héi moi diéu vao Nha nude, vao cAp trén; bénh “quan liéu bao c4p". - Léi suy nghi chi coi trong quy mé Idn trong san xudt va té chtic quan ly. - Chu nghia hinh thie va chi: nghia chuyén m6n hep 168hoi din dén cn bénh déng nhat tha tue, gidy td vdi thuc chat céng viéc. - Triét ly coi cha céng 1a cua chia, cdc tha doan "chiém céng vi tu", tham 6, lang phi... Cha nghia x4 héi ma Viét Nam tiép nhan tv Lién X6 va Trung Quéc duge x4y dung theo mé hinh k& hoach hoa tap trung cig nhdc. Nhung khi du nhap vao Viét Nam, nhé dic tinh téng hap va tinh linh hoat vén cé cha ngudi Viét, vin hoa Viét Nam da lam mém di nhiéu tinh cting nhée va eve doan - thé hién ré trong quan diém vé giai cap va "cach mang van hoa” cha né, va dan dan thyc hién sy dung hgp né véi cac gia tri truyén thdng, tao nén mét kiéu chi nghia x4 hoi pha hgp vdi Viét Nam. Cht tich Hé Chf Minh néi ring chi nghia x4 hdi 1a déi séng nhan dan duge &m no, ai cing duge hoc hanh. Sau nay Dang ta khang dinh mé hinh phat trién chi nghia x4 hdi ¢ Viét Nam 1a "dan giau, nuée manh, xa héi céng bang, dan cht, van minh". Su chuyén déi m6 hinh kinh té - x4 hdi nude ta tW cd ché ké hoach hoa tap trung sang co ché thi tring ma khong dn dén su dé vd vé mat kinh té va khang hoang xa héi kéo dai nhu Lién X6 va mét sé nuée Dong Au (trude day) cé mét nguyén nhan co ban 1a nhé ban s&c van hoa Viét Nam, nhé tinh téng hgp, tinh linh hoat va thich tng nhanh cia ngudi Viét Nam. Chinh lép ngudi duge dao tao tit cdc trudng dai hoc cua Lién X6 (trudc day) va Viét Nam thai tap trung bao cp hién dang lanh dao, quan ly mét 169cach cé hiéu qua su nghiép xa4y dung cha nghia x héi theo mé hinh mdi, theo kiéu cua Viét Nam. Nhin chung, van hoa x4 héi chu nghia 14 mét nén van hoa cha tuong lai, dang duge dinh hinh. Cho dén nay van hoa Viét Nam da hinh thanh mt sé yéu té cia van hoa x4 héi cha nghia, tao nén nhiing sdc thai mdi cha vin hod hién tai. Thé nhung, so véi hon bén ngan ndm cia lich st van hoa Viét Nam, thi su tén tai va phat trién cha cac yéu - t6 x4 héi cha nghia cn r&t ngdn ngui, hitu han; né can thém nhiéu thdi gian va su nd luc chung cia cac chai thé vin hoa va su quan ly khén ngoan cia Nha nude, trong m6t thé gidi ma su md rong giao lu van hoa giita c4c dan téc, quéc gia da trd thanh mét xu thé cht dao. Tém igi, cho dén nay van hoa Viét Nam da trai qua ba lan bién déi lén: 1- Ti mét nén van hod néng nghiép lang x@ (céng x4) ban dja, cé chung mét co tang vdi van hoa Nam A va Déng Nam A, no giao htu véi van hoé Trung Hoa cé dic diém ché d6 phong kién 1a cha dao, tao nén mot nén van hod néng nghiép phong kién lang xa. 2- Tit cai nén néng nghiép phong kién dy van hod Viét Nam giao luu vdi phuong Téy tu ban chi: nghia dé du nhap cac gid tri cua van hoa Phap, My va di nhién, ca nhiing tu tudng, théi quen, 16i séng xa Ja hoae trai nguge véi cdc gia tri va ban s&c cia dan téc. Tiép d6, lan chuyén minh thit ba, khi Té quéc dude déc lap van hoa Viét Nam giao luu va tiép nhén nhiéu yéu té cia van hod xd héi chi nghia theo mé hinh ci, bién thanh site manh néi sinh cua minh va dung "170nhién, mat trai cla sy tiép xc van hod Ja nhiing tu tudéng khién cuGng, nhiing thi hu, tat xu mdi... Nhin chung, trén co sd va thanh phan chi dao cia vin hoa ban dia, qua mdi dn giao uu van hod, bdn sae cla dan téc vn ditec bdo tén va hon nita, nhé tinh dung hap cao, tinh thich tng nhanh cha no, vén hod Viét Nam cé kha nang théu thdi, chon loc tit cde yéu té nhép ngoai ban dia hod, tao ra mét ndng luc néi sinh (n6i luc) mdi va lam phong phi hon nén vdn hod dan téc. Khéng cé giao luu van hoa han la Viét Nam khéng thé c6 mét nén vin hoa dan téc véi ban s&c riéng cua minh nhu hién nay. Véi mot nguén lyc néi sinh manh va kha nang thau théi cao cua van hoa Viét Nam chung ta c6 da nang luc va sy ty tin bude vao thai ky thit tu cia giao lutu vdn hod Viet Nam - . giao lutu van hod vdi thé gidi. III BAN SAC VAN HOA VIET NAM 1. Khai niém ban sac van hoa Nghj quyét Héi nghj ldn that ndém Ban Chap hanh Trung udng khéa VII, dinh nghia vé ban s4c dan téc Viét Nam nhu sau: “Ban sée dan téc bao gém nhiing gid tri bén viing, nhiing tinh hoa cia céng déng cdc dan téc Viet Nam duge vun dip nén qua lich sit hang ngan nam dung nude va giit nuéc. Dé la long yéu nuée néng nan, ¥ chi ty cudng dan tOc, tinh thdn doan két, y thtte eéng déng gdn két cé nhan - 171gia dinh - lang xa - Té quéc; long nh4n 4i, khoan dung, trong nghia tinh, dao ly, dite tinh cdn ct, sang tao trong lao dong; su tinh té trong tng xu, tinh gian di trong 1éi séng... Ban sac vin hoa dan téc cén dam nét trong cdc hinh thie bigu hign' mang tinh dan téc déc déo". Nhu vay, bdn sdc dan téc 1a nhiing gid tri vin hoa va cdi djc tha van hoa chi phéi cac biéu hién cia didi séng mét dan téc, dé chinh 1a bdn sde vdn hod, Khai niém ban sde dan téc va khai niém bdn sie van hod (cha dan t6c) la déng nghia, cé ndi ham va ngoai dién tring nhau. C6 nhiéu dinh nghia khéc nhau vé ban sac van hoa, chang han: + "Ban s&c vin hoa dan téc 1a b6 gien, 14 nhan Joi cua ban chat van hod mii dan téc, noi héi tu céc phdm chat tinh tuy dic sac nhét cua dan téc, 1A cai 161 bén trong tua nhu ~ tém can cude cia mét dén téc™. + GS, Phan Ngoc cé mt sé quan niém vé ban s&c van hoa: "N6i dén ban s&c van hoa tic 1a ndi dén mat bat bién cia vén hod trong qud trinh phat trién cita lich sitt...) Cai tao thanh tinh bat bién cia cc hé thong nay 1a nhiting nhu cu cia tam thite con ngutti Viét Nam” bao gdm cdc nhu cau vé T6 quéc, gia dinh, than phan va dién mao”. 1, Nguyén Van Huyén: Van hod - phat huy ban sdc va héi nh&p, Tap chi Cong san, sf 11-1998, tr.32. 2. Phan Ngoc: Ban sae vdn hod Viét Nam, Nxb. Van hoa Thing tin, Ha Ndi, 1998, tr.32-33. 172+ Tap thé tac gid cudn sach Co sd vdn hod Viét Nam do GS. Tran Quéc Vugng lam cha bién quan niém ban sde van hod 1a nhitng “dde diém hang xuyén - hdng sé" cia mét nén vdn hod. “Néu mat ban s&c dan téc thi cing mat van hod, va khi di m&t van hoa thi cing mat dan téc". Ban sac vin hoa Viét Nam duge nhan dién khi so sanh v6i cac nén vin hoa dan téc khae. "Cdi mé trong viéc tiép nhan vin hoa nude ngoai, tiép thu tinh hoa cia moi nén van hoa lam giau cho van hoa cua minh, dé 1a mét hang sé cha van hoa Viét Nam". + Ban s&c van hoa la tép hop nhitng cdi khde biét khong thé xoé nhod vé phutong thie séng cia cdc chi thé van hod, 1a cai duge tao ra trong nhitng tinh huéng khac nhau cia lich si, tit thé giéi quan, nhan sinh quan ma dae biét 1a ti kinh nghiém séng cia cdc thé hé khéc nhau trong cong déng, lam thanh nhitng khuén mdu vé van hod chi phéi va quy dinh hoat déng s6ng cha cae thé hé tiép sau”. Tw nhiing dinh nghia vA quan niém trén, c6 thé rut ra m6t sé néi dung co ban cha khai niém bdn sade vin hod nhu sau: 1. Trdn Quéc Vuong: Co sd vén hod Viét Nam, Nxb. Giao duc, Ha Néi, 1997, tr.234-235. 2. Hé Si Quy: Tim hiéu vé vdin hod vé vén minh, Nha xudt ban Chinh tri quéc gia, Ha NGi, 1999, tr.51. 1731. Ban sae van hod la nhitng gid tri tinh hoa cia mét nén vén hod. Khai niém bdn sde van hod hep hon khai niém nén vdn hod hay vén hod dén téc, né khéng bao ham moi thanh phan, thuéc tinh cia mét nén van hod ma chi loc ra nhiing gi duge coi 1a tinh hoa, c6 tac déng tich cuc téi su phat trién cia dan toc dé trong qué khit va tuong lai. N6i cach kh&c, trong mét.nén vin hoa, bén canh bé phan ban sac van hoa con c6 bé phan néi dung khéng phai la ban sc van hoa, 2. Bdn sae van hod cé tinh bén vitng, trudng tén, néu khéng muén néi 1a cai bat bién trong lich si cha mot dan téc. N6é chinh 1a nhitng gid tri truyén théng c6 su di tén qua nhiéu thé hé. Muén biét mét gia tri nao dé cé thudc vé ban sdc vin hod hay khéng thi thdi gian dé kiém nghiém phai di dai lau, cé 1é khoang trén nia thdi gian lich sti cha mét dan téc. 3. Ban s&c van hoa ciing cé tinh hé théng, n6 cé kha ndng quy dinh va chi phot hoat déng cia moi thanh vién dan téc, cac chi thé van hoa thudc vé dan téc dé. Ban sac van hoa cing 1a dée diém nhén dién - vi nhu mét tém cin cuéce hay mét cau tric gen dac thi - khi so s4nh mét dan téc nay vdi mét dan téc khac cing nhu ngudi nuéc nay véi ngudi nudc khac. Tém Iai, cé thé dinh nghia vé ban sdc vin hoa nhu sau: Ban sdc van hod la mét hé thong cdc gid tri tinh hoa, bén vitng vd cé tinh di tén treng lich sit cia mét dan téc. N6 cé 174khd nang quy dinh, chi phéi hoat déng cia moi thanh vién trong mét dan téc va la dae diém nhan dién, phan biét dan téc nay vdi dan téc khac. 2. Ban sdc van hoa Viét Nam Mot quan niém diing va ddy dd vé ban sdc vin hoa sé 1a cd sé khoa hoc dé nhan dién va chon loc nhiing gi ding 1A thuéc vé ban sac vin hoa Viét Nam. Ban sc van hoa cia cdc dan téc Viét Nam, vé co ban, da duge Neghj quyét H6i nghi lan that nim Ban chap hanh Trung uong (khoa VIII) xac dinh va da trich 6 phan trén. Thé nhung, nhu ta da biét, van hoa va ban sdc van hoa cha mét dan téc déu cé tinh hé théng. Vi vay, nhiém vu dat ra 6 day 1a cd cé su sAp xép cdc gia tri, cdc yéu td cha ban se vin hod sao cho thanh mét hé théng. Bang 3.1 duéi day cia chung téi sé dién ta vé hé théng ban sac van hoa Viét Nam. Tiéu hé N@i dung cac gia tri van hoa (thanh té chinh) 1. Van hod sdn xuét |- Hoa hop véi thién nhién, thich ung Inhanh. (Van hoa tng xitvéi |- C6 tinh than cong déng trong san| xudt. méi truing tu nhién) |- Can cd, chju khd, linh hoat va sang| tao. 175|- Tinh than, cha nghia yéu nude cao dé. 2. Van héa 18 chite sql C6 tinh than doan két ca nude, cong di. (Van hoa té chite |46ng, gan bé chat ché gitta ca nhan - gial ldinh - lang xa -'T6 quéc. - Dé cao l6i séng gian di, vi tha. cong déng) - Cach cu xit nhan ai, khoan dung va coi ‘trong tinh nghia. |- Hiéu hoc, trong hoc van. 3. Van hod giao luu,|- ¥ chi bat khudt va tink thn ty tén, ty dé ngoai. (Vin hoa|cuong dan téc cao. - Tu duy bién ching theo triét ly am \duong. 4. Van hod nhdn thie |- Cha trong cdc méi quan hé hon ban) than cae yéu td. ~ Nang déng, linh hoat va luén huéng téil su hai hoa, quan binh (4m dung). Bang 3.1. Hé théng ban sde van hod Viét Nam Nhan dién vé ban sdc van hoa Viét Nam 1a mét van dé kho khan, phic tap, vi vay, bang 3.1 sé khong tranh khdi nhiing diém han ché. Khi xem xét ban sdc van hoa dan téc Viét Nam can luu ¥ mét sé diém sau day: 176