Buod ng Noli Me Tangere (Kabanata 11 – 18)

Kabanata 11 – Mga Hari-harian

Bagamat Don Rafael, ang tawag sa ama ni Ibarra. Hindi siya ang kinikilalang
makapangyarihan kahit na siya ang pinakamayaman. Pero,siya ay iginagalang at halos lahat
ng mga tao ay mayroong pagkakautang sa kanya. Sa kabila ng kabusilakan ng kanyang
damdamin, siya ay kinalaban ng magkaroon ng usapin at ni wala pa ngang kumampi.

Si Kapitan Tiyago man, kahit na masalapi at sinasalubong ng banda ng musiko at

hinahainan ng masasarap na pagkain kapag nagpupunta sa bayan. Kapag siya ay nakatalikod,
siya ay tinatawag na Sakristan Tiyago.

Ang Kapitan sa bayan ay hindi rin kabilang sa mga tinatawag na casique o

makapangyarihan. Ang kanyang puwesto ay nabili niya sa halagang P5,000. Madalas siyang
sabunin at kagalitan ng Alkalde Mayor.

Ang San Diego ay maihahalintulad sa Roma at Italya sa mahigpit na pag-aagawan sa

kapangyarihan pamunuan ng bayan. Ang mga ito ay sina Pare Bemardo Salvi, isang payat at
batang Pransiskano at siyang pumalit kay Padre Damaso. Payat siya sapagkat mahilig siyang
mag-ayuno. Kung ihahambing siya kay Pari Damaso, siya ay mabait at maingat sa
tungkulin. Si Pari Salvi at ang Alperes at ang kanyang asawa na si Donya Consolacion, isang
Pilipina na mahilig maglagay ng mga kolorete sa mukha. Ang Alperes ang puno ng mga
guwardiya sibil. Ang pagkakapangasawa niya ay binubunton niya sa pamamagitan ng
paglalasing, pag-uutos sa mga sundalo na magsanay sa init ng araw o dili kaya ay sinasaktan
ang kanyang eposa.

Bagama’t may hidwaan ang Alperes at Pari Salvi kapag sila ay nagkikita ay pareho
silang nagpaplastikan. Sila ay nagbabatian sa harap ng maraming tao at parang walang
anumang namamagitan di pagkakaunawaan. Pero, kapag hindi na magkaharap gumagawa sila
ng kani-kanilang mga paraan para makapaghiganti sa isa’t-isa.

Ang Alperes at Pari Salvi ang tunay na makapangyarihan sa San Diego. Ang tawag sa
kanila ay mga casique.

Kabanata 12 – To dos Los Santos

Ang sementeryo ng San Diego ay nasa kalagitnaan ng isang malawak na palayan at may
bakod na lumang pader at kawayan. Lubhang napakakipot ng daang patungo rito. Ito ay
maalikabok kung tag-araw at nagpuputik naman kung tag-ulan.

Mayroong isang malaking krus na nasa gitna ng libingan. Ito ay mayroong

nakatungtong na bato at nakatitik ang INRI sa isang kuping lata na niluma na ng
panahon. Masukal ang kabuuan ng libingan.
 Sa ibang bahagi ng libingan, may dalawang tao ang humuhukay ng paglilibingan na
malapit sa pader na parang babagsak na. Ang isa ay dating sepulturero at ang isa naman ay
parang bago sapagkat hindi siya mapakali, dura ng dura sa lupa at panay ang hitit ng sigarilyo.

Sinabi ng naninigarilyong lalaki sa sepulturero na lumipat na sila ng ibang lugar

sapagkat sariwa at dumudugo pa ang bangkay na kanyang hinuhukay. Hindi niya matagalan
ang gayong tanawin. Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at marahil kung siya
ang nasa kanyang kalagayan na ipinahukay ang isang bangkay na may 20 araw pa lang
nalilibing sa gitna ng kadiliman ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang malakas na ulan at
namatay ang kanyang ilaw ay lalo siyang mandidiri at kikilabutan ang buong katawan. Ang
bangkay anya ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan ng mga Intsik.

Gayunman, dahil nga sa malakas ang buhos ng ulan at kabigatan ng bangkay,

minarapat na lamang na itapon niya ito sa lawa. Ito ay dahil sa utos ng malaking kura na si
Padre Garrote.

Kabanata 13 – Mga Banta ng Unos

Dumating si Ibarra sa libingan at hinanap ang puntod ng ama - si Don Rafael. Kasama
niya ang isang matandang utusan niya. Sinabi ng matanda kay Ibarra, na si Kapitan Tiyago ang
nagpagawa ng nitso ni Don Rafael. Ito anya ay tinaniman niya ng mga bulaklak ng Adelpa at
Sampaga at nilagyan ng krus.

Nakita nina Ibarra at matanda ang sepulturero. Sinabi nila ang palatandaan ng libingan
ni Don Rafael. Tumango ang tagapaglibing. Pero, nasindak si Ibarra ng ipagtapat ng
sepulturero na kanyang sinunog ang krus at itinapon naman ang bangkay sa lawa dahil sa utos
ni Padre Garrote. Higit umanong mabuti na mapatapon ang bangkay sa lawa kaysa makasama
pa ito sa libingan ng mga Intsik.

Parang pinagtakluban ng langit at lupa si Ibarra. Nasindak siya ng husto. Ang matanda
naman ay napaiyak sa kanyang narinig. Parang baliw na nilisan ni Ibarra ang kausap
hanggang sa makasalubong niya si Pari Salvi na nakabaston na may puluhang garing.

Kaagad na dinaluhong ni Ibarra si Pari Salvi. Bakas sa mukha ni Ibarra ang

nagalalatang na poot at galit sa dibdib. Nararamdaman iyon ni Pari Salvi. Tinanong ni Ibarra
si Pari Salvi kung bakit nagawa nila ang malaking kalapastangan sa kanyang ama. Sumagot si
Pari Salvi na hindi siya ang may kagagawan niyon kundi si Padre Damaso na tinawag na Padre
Garrote.

Kabanata 14: Tasiong Baliw o Pilosopo

Si Pilosopo Tasyo ay dating Don Anastacio. Siya ay laging laman ng lansangan, walang
tiyak na direksyon ang kanyang paglalakad. Nang araw na iyon ay dumalaw din siya sa
libingan upang hanapin ang puntod ng nasirang asawa. Ang pagkakilala kay Tasyo ng mga
mangmang ay isang taong may toyo sa ulo o baliw.
 Anak siya ng mayaman. Pero, dahil sa katalinuhan niya ay pinahinto sa pag-aaral mula
sa dalubhasaan ng San Jose. Natatakot kasi ang kanyang ina, na dahil sa pagtatamo niya ng
higit na mataas na kaalaman, baka makalimutan niya ang Diyos. Isa pa, gusto ng kanyang ina
na siya ay magpare. Pero, hindi niya ito sinunod at sa halip ay nag-asawa na lamang
siya. Gayunman, pagkaraan ng isang taon, namatay ang kanyang asawa. Inukol na lamang ni
Tasyo ang sarili sa pagbabasa ng mga aklat hanggang sa mapabayaan niya ang kanyang mga
minanang kayamanan.

Bagamat nang hapong iyon mayroong babala na darating ang unos sapagkat matatalim
na kidlat ang gumuguhit sa nagdidilim na langit, masaya pa rin ang hitsura ni Pilosopo
Tasyo. Ito ang ipinagtaka ng mga taong nakakausap niya. Tinanong siya kung bakit, diretso
ang sagot niya:

Ang pagdating ng bagyo ang tangi kong pag-asa sapagka’t ito ang magdadala ng mga lintik na
siyang papatay sa mga tao at susunog sa mga kabahayan. Sana magkaroon din ng delubyo sapagkat may
sampung taon na ngayon, isinuwestiyon ko sa bawat kapitan ang pagbili nila ng tagahuli ng kidlat o
pararayos ngunit ako’y pinagtawanan lamang ng lahat.

Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang kanyang pinabibili at sa halip ay mga
paputok at kuwitis ang kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng kampana, gayong sa
agham ay mapanganib ang tugtog ng mga batingaw kapag kumukulog. Iniwanan ni Tasyo ang
kausap at nagtuloy ito sa simbahan. Inabutan niya ang dalawang bata sa pagsasabing
ipinaghanda sila ng kanilang ina ng hapunang pangkura. Tumango ang mga bata.

Lumabas ng simbahan si Tasyo at nagtuloy sa may kabayanan. Nagtuloy siya sa bahay

ng mag-asawang Don Filipo at Aling Doray. Masayang sinalubong ng mag-asawa at itinanong
kung nakita niya si Ibarra na nagtungo sa libingan. Sumagot siya ng oo sa pagsasabing nakita
niya itong bumaba sa karwahe. Naramdaman niya, anya, ang naramdaman ni Ibarra nang
hindi makita ang libing ng ama. Ayon kay Tasyo isa siya sa anim na kataong nakipaglibing kay
Don Rafael.

Sa pag-uusap pa rin nila, nabanggit ni Aling Doray ang tungkol sa purgatoryo sapagkat
nuon ay Undas nga. Sinabi ni Tasyo na hindi siya naniniwala sa purgatoryo. Pero, sinabi
niyang iyon ay mabuti, banal at maraming kabutihan ang nagagawa nito sa tao upang
mabuhay ng malinis at dalisay na pamumuhay. Binigyang diin pa niya na ang purgatoryo ay
siyang tagapag-ugnay ng namatay sa nabubuhay.

Pagkuwa’y nagpaalam na siya. Palakas ng palakas ang buhos ng ulan. Ito ay

sinasalitan ng matatalim na kidlat at kulog. Siyang-siya si Pilosopo Tasyo sa gayong
pangyayari sapagkat nakataas pa ang kanyang dalawang kamay at nagsisigaw habang
naglalakad papalayo sa mag-asawa.

Kabanata 15: Mga Sakristan

Parang plegarya ang tunog ng kampanang binabatak ng magkapatid na sakristan na

sina Crispin at Basilio. Sila ang kausap kanina ni Pilosopo Tasyo at sinabihan na sila ay
hinihintay ng kanilang inang si Sisa para sa isang hapunang pangkura. Sa anyo ng hitsura ng
magkapatid mapagsisino na sila ay hilahod sa hirap.

Sinabi ni Crispin kay Basilio na kung kasama sila ni Sisa. Disin sana, siya ay hindi
mapagbibintangang isang magnanakaw. At kung malalaman ni Sisa na siya ay pinapalo, tiyak
hindi papayag ang kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha ni Crispin ay
nababakas. Idinadalangin na sana wag magkasakit silang lahat. Ang suweldo lang kasi nila ay
dalawang piso sa isang buwan. Minultahan pa siya ng tatlong beses. Pero, hindi pumayag si
Basilio sapagkat walang kakainin ang kanilang ina. Isa pa ang katumbas ng dalawang onsa ay
P32.00. lubhang mabigat ito para kay Basilio.

Ipinakiusap ni Crispin na bayaran na lamang ni Basilio ang ibinibintang sa kanya. Pero,

kulang pa ang sasahurin ni Basilio kahit magbayad sila. Dahil dito, nasabi ni Crispin na mabuti
pa ngang magnanakaw na siya sapagkat maililitaw niya ito. At kung papatayin man siya sa
palo ng Kura at siya’y mamamatay magkakaroon naman ng mga damit si Sisa at ang kapatid na
si Basilio. Nasindak ang huli sa binanggit ng kapatid.

Nag-aalala pa si Basilio na kapag nalaman ng kanilang ina napagbintangang nagnakaw

si Crispin, tiyak na magagalit ito. Pero, sinabi ni Crispin na hindi maniniwala ang kanilang ina
sapagkat ipakikita niya ang maraming latay na likha ng pagpalo ng Kura at ang bulsa niyang
butas-butas na walang laman kundi isang kuwalta na aginaldo pa niya noong Pasko, na kinuha
pa sa kanya ng hidhid na Kura.

Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na napasukan nilang

magkapatid. Gusto niyang makauwi silang magkapatid upang makakain ng masarap na
hapunan. Magmula ng mapagbintangan siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain hangga’t
hindi niya naisauli ang dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni Crispin na kaya siya
napagbintangang magnanakaw sapagkat ang kanilang ama ay mabisyo, lasenggero at
sabungero.

Habang nag-uusap ang magkapatid, ang Sakristan Mayor ay walang kilatis na

nakapanhik sa palapag na kinaroonan nila. Antimano, puyos ito sa galit. Sinabi niya kay
Basilio na ito ay kanyang minumultahan dahil sa hindi tamang pagtugtog ng
kampana. Kapagdaka, si Crispin naman ang hinarap at sinabing hindi ito makakauwi
hanggang hindi niya inilalabas ang dalawang onsa na binibintang sa kanya. Tinangkang
mangatwiran ni Basilio, pero sinansala siya ng sakristan mayor sa pagsasabing kahit na siya ay
hindi makakauwi hanggang hindi sumasapit ang eksaktong ika-10 ng gabi. Gimbal si Basilio
sapagkat ika-9 pa lamang ng gabi ay wala ng puwedeng maglakad sa lansangan kung
gabi. Makikiusap pa sana si Basilio, pero biglang sinambilat ng sakristan mayor si Crispin sa
bisig at kinaladkad na papanaog sa hagdanan hanggang sa sila ay lamunin sa dilim. Dinig ni
Basilio ang pagpapalahaw ng kapatid. Pero, wala siyang magawa, naiwan itong parang
tulala. Ang bawat pagsampal ng sakristan kay Crispin ay sinusundan ng masakit na
pagdaing. Nanlaki ang mata at nakuyom ni Basilio ang kanyang palad sa sinapit ng
kapatid. Pumasok sa isip na kung kailan siya maaaring mag-araro sa bukid habang naririning
niya ang paghingi ng saklolo ni Crispin. Mabilis na pumanhik siya sa ikalawang palapag ng
kampanaryo. Mabilis na kinalag niya ang lubid na nakatali sa kampana at nagpatihulog na
padausdos sa bintana ng kampanaryo. Nuon ang langit ay unti-unti ng nagliliwanag sapagkat
humihinto na ang ulan.

Kabanata 16: Sisa

Ang kadiliman ay nakalatag na sa buong santinakpan. Mahimbing na natutulog ang

mga taga-San Diego pagkatapos na makapag-ukol ng dalangin sa kanilang mga yumaong mga
kamag-anak. Pero, si Sisa ay gising. Siya ay nakatira sa isang maliit na dampa na sa labas ng
bayan. May isang oras din bago narating ang kanyang tirahan mula sa kabayanan.

Kapuspalad si Sisa sapagkat nakapag-asawa siya ng lalaking iresponsable, walang

pakialam sa buhay, sugarol at palaboy sa lansangan. Hindi niya asikaso ang mga anak, tanging
si Sisa lamang ang kumakalinga kay Basilio at Crispin. Dahil sa kapabayaan ng kanyang
asawa, naipagbili ni Sisa ang ilan sa mga natipong hiyas o alahas nito nuong sila siya ay dalaga
pa. Sobra ang kanyang pagkamartir at hina ng loob. Sa madalang na pag-uwi ng kanyang
asawa, nakakatikim pa siya ng sakit ng katawan. Nananakit ang lalaki. Gayunman, para kay
Sisa ang lalaki ay ang kanyang bathala at ang kanyang mga anak ay anghel.

Nang gabing iyon, abala siya sa pagdating nina Basilio at Crispin. Mayroong tuyong
Tawilis at namitas ng kamatis sa kanilang bakuran na siyang ihahain niya kay Crispin. Tapang
baboy-damo at isang hita ng patong bundok o dumara na hiningi niya kay Pilosopo Tasyo ang
inihain niya kay Basilio. Higit sa lahat, nagsaing siya ng puting bigas na sadyang inani niya sa
bukid. Ang ganitong hapunan ay tunay na pangkura, na gaya ng sinabi ni Pilosopo Tasyo kina
Basilio at Crispin ng puntahan niya ang mga ito sa simbahan.

Sa kasamaang palad, hindi natikman ng magkapatid ang inihanda ng ina sapagkat

dumating ang kanilang ama. Nilantakang lahat ang mga pagkaing nakasadya sa
kanila. Itinanong pa niya kung nasaan ang dalawa niyang anak. Nang mabundat ang asawa ni
Sisa ito ay muling umalis dala ang sasabunging manok at nagbilin pa siya na tirahan siya ng
perang sasahudin ng anak.

Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi umiyak. Paano na ang
kanyang dalawang anghel. Ngayon lamang siya nagluto, tapos uubusin lamang ng kanyang
walang pusong asawa.

Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing daing na tuyo sapagkat naalala
niyang darating na gutom ang kanyang mga anak. Hindi na siya napakali sa
paghihintay. Upang maaliw sa sarili, di lang iisang beses siya umawit nang mahina. Saglit na
tinigil niya ang pagaawit ng kundiman at pinukulan niya ng tingin ang kadilimang bumabalot
sa kapaligiran. Nagkaroon siya ng malungkot na pangitain. Kasalukuyan siyang
dumadalangin sa Mahal na Birhen, nang gulantangin siya ng malakas na tawag ni Basilio mula
sa labas ng bahay.
Kabanata 17: Basilio

Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy ang
masaganang dugo. Ipinagtapat ni Basilio ang dahilan ng kanyang pagkakasugat. Siya ay
hinabol ng mga guwardiya sibil at pinahihinto sa paglakad. Pero siya ay kumaripas ng takbo
sapagkat nangangamba siyang kapag nahuli siya ay parurusahan siya at paglilinisin sa
kuwartel. Dahil sa hindi niya paghinto siya ay binaril. Dinaplisan siya ng punglo sa
ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan niya sa kumbento si Crispin. Nakahinga ng maluwag si
Sisa. Ipinakiusap ni Basilio sa ina, na huwag sabihin kanino man ang dahilan ng kanyang
pagkakasugat sa ulo. At sa halip ay sabihin na lamang na nahulog siya sa puno.

Tinanong ni Sisa kung bakit naiwan si Crispin. Sinabi ni Basilio na napagbintangan na

nagnakaw ng dalawang onsa si Crispin. Hindi niya sinabi ang parusang natikman ng kapatid
sa kamay ng Sakristan Mayor. Napaluha si Sisa dahil sa awa sa anak. Sinabing ang mga
dukhang katulad lamang nila ang nagpapasan ng maraming hirap sa buhay. Hindi nakatikim
ng pagkain si Basilio. Kaagad na sinayasat ng ang ina nang malaman na dumating ang
ama. Alam niyang pagdumarating ang ama tumitikim ng bugbog ang ina nito. Nabanggit ni
Basilio na higit na magiging mabuti ang kanilang kalagayan, kung silang tatlo na lamang. Hitsa
puwera ang ama. Ito ay pinagdamdam ni Sisa.

Sa pagtulog ni Basilio siya ay binangungot. Sa panaginip niya, nakita niya ang kapatid
na si Crispin ay pinalo ng yantok ng kura at sakristan major hangang sa ito ay panawan ng
malay tao. Dahil sa kanyang malakas na pag-ungol, siya ay ginising ni Sisa. Tinanong ni Sisa
kung ano ang napanaginipan nito. Hindi sinabi ni Basilio ang dahilan at sa halip , kanyang
sinabi kung ano ang balak nito sa kanilang pamumuhay. Ang kaniyang balak ay (1) ihihinto na
silang magkakapatid sa pagsasakristan at ipapakaon niya si Crispin kinabukasan din, (2)
hihilingin niya kay Ibarra na kunin siyang pastol ng kanyang baka at kalabaw at (3) kung
malaki-laki na siya, hihilingin niya kay Ibarra na bigyan siya ng kapirasong lupa na masasaka.

Sa pagsusuri ni Basilio sila ay uunlad sa kanilang pamumuhay dahil siya ay magsisipag

sa pagpapayaman at paglilinang sa bukid na kanyang sasakahin kung saka-sakali.

Si Crispin ay mag-aaral kay Pilosopo Tasyo at si Sisa ay titigil na sa paglalamay ng mga

tinatahing mga damit. Sa lahat ng sinasabi ni Basilio, si Sisa ay nasisiyahan. Ngunit lihim na
napaluha ito sapagkat hindi isinama ng anak sa kanyang mga balak ang kanilang ama.

Kabanata 18: Mga Kaluluwang Naghihirap

Napuna ng mga manang na matamlay at tila may-sakit si Pari Salvi ng magmisa

kinabukasan. Naruon sa kumbento ang mga manang at manong upang isangguni sa kura kung
sino ang pipiliin niyang magsermon sa kapistahan ng bayan. Si Pari Damaso ba? Pari Martin o
ang coordinator? Sa kanilang paghihintay, naging paksa sa kanilang usapan ang tungkol sa
pagkakaroon ng ‘indulhensiya plenarya,’ na siyang tanging kailangan ng mga kaluluwang
nagdurusa sa purgatoryo upang mahango roon. Ang isang karaniwang indulhensiya sa
kanilang pagkaalam ay katumbas na ng mahigit na 1,000 taong pagdurusa sa purgatoryo. Ang
mga manang na nag-uusap ay pinangungunahan ng isang batang-batang balo, Manang Rufa at
Manang Juana. Dahil sa kanilang kaabalahan sa pag-uusap, hindi nila napansin ang pagdating
ni Sisa.

Siya ay mayroong sunong na bakol na puno ng sariwang gulay na pinitas niya sa

kanyang halamanan. Mayroon din siyang halamang dagat na katulad ng pako, na paboritong
gawing salad ng Kura. Suot niya ang kanyang pinakamagandang damit. Tulog pa si Basilio ng
umalis siya sa kanilang dampa.

Dumiretso si Sisa sa kusina ng kumbento. Inaasahan niya na marinig ang tinig ni

Crispin. Ngunit hindi niya ito marinig. Binati niya ang mga sakristan at kawasi sa
kumbento. Hindi siya napansin ng mga ito. Kung kaya’t siya na mismo ang nag-ayos sa mga
dala niyang gulay sa isang hapag.

Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang makausap ang Pari. Pero, sinabi sa
kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto, kung nasaan si Crispin.

Ang sagot sa kanyang tanong ay parang bombang sumabog sa kanyang pandinig: Si

Crispin ay nagtanan din pagkatapos na makapagnakaw ng dalawang onsa at ng pagkawala ng
makapatid. Naipagbigay alam na ng alila sa utos ng kura ang pangyayari sa kwartel. Ang mga
guwardiya sibil ay maaring nasa dampa na nina Sisa upang hulihin ang magkapatid, pagdiin
pa ng alila.

Nangatal si Sisa. Naumid ang labi. Mabilis na tinakpan ang kanyang dalawang tainga
nang paratangan siya ng alila na isang inang walang turong mabuti sa mga anak dahil
nagmana ito sa ama.

Tuliro siyang nagtatakbong nilisan ang kumbento. Gulong-gulo ang isip.