JAROSLAV Z.

MAGRYS

PRAWA STAROŻYTNEGO
BLISKIEGO WSCHODU
TOM I
MEZOPOTAMIA
JAROSLAV Z. MAGRYS

PRAWA STAROŻYTNEGO
BLISKIEGO WSCHODU
TOM I
MEZOPOTAMIA
Copyright © Jaroslav Z. Magrys, 2020
Copyright © Wydawnictwo Libera Mentis, 2020

Redakcja: Jaroslav Z. Magrys

Projekt okładki: Jaroslav Z. Magrys
Zdjęcie na okładce: Prolog Kodeksu Hammurabiego, Luwr /
Public domain,
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e8/Prologu
e_Hammurabi_Code_Louvre_AO10237.jpg

ISBN: 978-83-958149-2-1

Wydawnictwo Libera Mentis

Rożdżały 22, 62-860 Opatówek
tel.: +48 603 766 972
liberamentis@liberamentis.pl
https://liberamentis.pl/e-booki

Jeśli posiadasz ten egzemplarz z naruszeniem praw autorskich,

zachęcamy: kup oryginalny e-book i wesprzyj jego twórców.
 SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów występujących w tekście i bibliografii w

tomach I-III ......................................................................................... 4
Wstęp .................................................................................................... 11
1. Źródła prawa i rozwój prawodawstwa do czasów
Hammurabiego .......................................................................... 14
2. Prawa Hammurabiego ............................................................ 22
2.1.
Odkrycie i przekłady ............................................................. 23
2.2.
Lata panowania Hammurabiego .......................................... 25
2.3.
Tło społeczne praw ............................................................... 26
2.4.
Pomnik czy kodeks? ............................................................. 27
2.5.
Redakcja praw – forma i treść .............................................. 30
Podsumowanie.................................................................................. 41
Bibliografia ......................................................................................... 43
Indeks tekstów .................................................................................. 47
Indeks osób oraz postaci mitologicznych ........................48
O autorze ..............................................................................53
WYKAZ SKRÓTÓW WYSTĘPUJĄCYCH W TEKŚCIE
I BIBLIOGRAFII W TOMACH I-III

I. SKRÓTY BIBLIJNE

STARY TESTAMENT

Rdz Księga Rodzaju

Wj Ksiega Wyjścia
Kpł Księga Kapłańska
Lb Księga Liczb
Pwt Księga Powtórzonego Prawa
Joz Księga Jozuego
Sdz Księga Sędziów
Rt Księga Rut
1 Sm 1 Księga Samuela
2 Sm 2 Księga Samuela
1 Krl 1 Księga Królewska
2 Krl 2 Księga Królewska
1 Krn 1 Księga Kronik
2 Krn 2 Księga Kronik
Ezd Księga Ezdrasza
Ne Księga Nehemiasza
Tb Księga Tobiasza
Jdt Księga Judyty
Est Księga Estery
1 Mch 1 Księga Machabejska
2 Mch 2 Księga Machabejska
Hi Księga Hioba
Ps Księga Psalmów
Prz Księga Przysłów
Koh Księga Koheleta
Pnp Pieśń nad Pieśniami
Mdr Księga Mądrości
Syr Mądrość Syracha
Iz Księga Izajasza
Jr Księga Jeremiasza
Lm Lamentacje
Ba Księga Barucha
Ez Księga Ezechiela
Dn Księga Daniela
Oz Księga Ozeasza
Jl Księga Joela
Am Księga Amosa
Ab Księga Abdiasza
Jon Księga Jonasza
Mi Księga Micheasza
Na Księga. Nahuma
Ha Księga Habakuka
So Księga Sofoniasza
Ag Księga Aggeusza
Za Księga Zachariasza
Ml Księga Malachiasza
NOWY TESTAMENT

Mt Ewangelia wg św. Mateusza

Mk Ewangelia wg św. Marka
Łk Ewangelia wg św. Łukasza
J Ewangelia wg św. Jana
Dz Dzieje Apostolskie
Rz List do Rzymian
1 Kor 1 List do Koryntian
2 Kor 2 List do Koryntian
Ga List do Galatów
Ef List do Efezjan
Flp List do Filipian
Kol List do Kolosan
1 Tes 1 List do Tesaloniczan
2 Tes 2 List do Tesaloniczan
1 Tm 1 List do Tymoteusza
2 Tm 2 List do Tymoteusza
Tt List do Tytusa
Flm List do Filemona
Hbr List do Hebrajczyków
Jk List św. Jakuba
1P 1 List św. Piotra
2P 2 List św. Piotra
1J 1 List św. Jana
2J 2 List św. Jana
3J 3 List św. Jana
Jud List św. Judy
Ap Apokalipsa św. Jana

II. INNE SKRÓTY

BP Biblia Poznańska
BT Biblia Tysiąclecia
BW Biblia Warszawska
BWP Biblia Warszawsko-Praska
HANEL A history of Ancient Near Eastern Law
KH Kodeks Hammurabiego
KHKBH Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej
KWHAST Konkordancja wyrazów hebrajskich i aramejskich Starego
Testamentu
LXX Septuaginta
NT Nowy Testament
PEB Podręczna Encyklopedia Biblijna
PH Prawa Hammurabiego
SBO Scripta Biblica et Orientalia
SP Studia Pelplińskie
ST Stary Testament
Wlg Wulgata

III. SKRÓTY OGÓLNE

ang. angielski
hebr. hebrajski
gr. grecki
łac. łaciński
opr. opracowanie, opracował
przyp. przypis
s. strona
t. tom(y)
tzw. tak zwane(y)
w. wiek(u)
wyd. wydanie
zob. zobacz
 WSTĘP

Prawo na starożytnym Bliskim Wschodzie nigdy nie było

ujęte w ramy systemu, choćby odrobinę zbliżonego do wzorów
prawa współczesnego. Podstawą myśli jurydycznej był określony
przez kazus wzór rozstrzygnięć sądowych. Stąd mówimy o prawach
kazuistycznych, które wykształciły się w oparciu o utrwalony i
praktykowany zwyczaj, a w przypadku Izraela – wedle relacji ST –
zaistniały w wyniku objawienia Jahwe. Skoro nie było wtedy
systemu rozdzielającego gałęzie prawa, jak ma to miejsce we
współczesnych regulacjach prawnych, należy w odniesieniu do
tamtych odległych czasów używać określenia w liczbie mnogiej,
„prawa”, gdyż zachowane zbiory zawierają wielość przepisów nie
dających się jednoznacznie zakwalifikować do precyzyjnie
sformułowanych grup czy działów prawnych. Oczywiście, nie
możemy starożytnym zarzucić chaotycznej redakcji przepisów,
ponieważ w istniejących zapisach źródłowych dostrzegamy ustawy
przyporządkowane różnym grupom tematycznym.
Chronologicznie praca osadzona jest przede wszystkim w II
i I tysiącleciu przed Chr., lecz dla tematu pracy znaczenie tego faktu
jest niewielkie. Obszar Mezopotamii jest kojarzony z tzw.
despocjami wschodnimi1 zaś Palestyna z ustrojem teokratycznym2.
Regulacje prawne terytorialnie dotyczą dwóch ramion obszaru
żyznego półksiężyca. Społeczeństwo wschodnie tego regionu
można określić mianem hydraulicznego, funkcjonowało bowiem w
systemie praw w dużej mierze określonym przez położenie
geograficzne w sąsiedztwie dwóch rzek, Tygrysu i Eufratu3.
Najważniejszymi źródłami wiedzy o bliskowschodniej myśli
prawnej są dla Mezopotamii kolekcje praw sumeryjskich, jak: prawa
Urnammu, Lipit-Isztara czy zbiory sumeryjskie nieznanego
autorstwa, a także przepisy odnalezione na terenie starożytnej

1 Zob. J. Ba sz k ie wic z , Powszechna historia ustrojów państwowych, Gdańsk 2001, s.

7-12; M. Sz cz a ni e c ki , Powszechna historia państwa i prawa, wyd. 9, Warszawa
2007, s. 12-14.
2 Zob. E. Z aw i sz e ws ki , Instytucje biblijne, Pelplin 1995, s. 66.
3 Terminu tego użył niemiecko-amerykański historyk Karl August Wittfogel na

określenie starożytnych społeczeństw egzystujących z konieczności w

warunkach sztucznego nawadniania, np. Nil, Tygrys, Eufrat. K.A. W i tt fo gel ,
Oriental Despotism, New York 1957, passim. Zob. także M. A lb i ń ska , Karl August
Wittfogel. Badacz tradycji władzy totalnej w dziejach cywilizacji, Toruń 2006, s. 11-38; J.
Kra su sk i , Wyznaczniki biegu historii, Wrocław 2008, s. 40.
Esznunny spisane w języku babilońskim. Na czele znanych nauce
kolekcji stoi zbiór praw Hammurabiego.
Z opracowań obejmujących kompleksowo prawa
Międzyrzecza najważniejsze są: zbiorowe dzieło pod redakcją R.
Westbrooka, następnie C. Kunderewicza, M. Kuryłowicza, E.
Lipińskiego4. Prawa Hammurabiego szczegółowo opisali: J. Klima i
M. Stępień. Wyjątkową jednak pozycję wśród prac omawiających
dzieło Hammurabiego zajmuje znakomite opracowanie
5
wzmiankowanego R. Westbrooka .
W niniejszym tomie czytelnik znajdzie najistotniejsze
wiadomości o prawodawstwie starożytnej Mezopotamii oparte na
dostępnych materiałach źródłowych i stosownej literaturze
przedmiotu.

4 C. Ku nd ere wicz , Najstarsze prawa świata, wyd. 2, Łódź 1990; M.

Kury ł ow icz , Prawa antyczne, Lublin 2006; E. L i pi ń sk i , Prawo bliskowschodnie w
starożytności, Lublin 2009.
5 J. Klima, Prawa Hammurabiego, przeł. C. Ku nd e r e wicz , Warszawa 1957; M.

Stę pie ń, Kodeks Hammurabiego, wyd. 2, Warszawa 2000; A history of Ancient Near
Eastern Law, t. 1-2, red. R. W e s tb r o o k , Leiden 2003.
 1
ŹRÓDŁA PRAWA I ROZWÓJ PRAWODAWSTWA
DO CZASÓW HAMMURABIEGO

Zbiory praw starożytnej Mezopotamii zwane są zwykle

prawami klinowymi6, ponieważ spisano je pismem zbliżonym w
kształcie do klinów wykonywanych za pomocą specjalnego rylca w
kamieniu lub w miękkiej glinie poddawanej następnie obróbce
termicznej7.

6 Nazwa „prawo klinowe” (Keilschriftrecht) została wprowadzona przez

niemieckiego asyriologa Paula Koschakera. Nie jest to jednak określenie w pełni
uzasadnione, a jedynie może odnosić się do cechy zewnętrznej źródeł praw.
Należy używać terminu w liczbie mnogiej – „prawa klinowe” – gdyż ujęcie w
liczbie pojedynczej nie odpowiada charakterowi kolekcji ustaw starożytnego
Bliskiego Wschodu. Nie mamy do czynienia z jednolitym systemem prawnym,
lecz z wieloma różnymi prawami nie powiązanymi w jasno określone systemy.
Zob. Mezopotamia, red. J. Br au n, Warszawa 1971, s. 186.
7 Zob. A. Mie rz eje w ski , Zapisane na glinie, Warszawa 1979, passim; id em ,

Tajemnice glinianych tabliczek, Warszawa 1981, passim; C.B.F. Walker, Pismo klinowe,
przeł. A. Reiche, Warszawa 1998, passim.
 Odkrycia archeologiczne poświadczają funkcjonowanie
norm prawnych na bardzo wysokim poziomie już we wczesnym
okresie historycznym. Tabliczki gliniane zawierające umowy
prywatnoprawne są tego bardzo dobrym świadectwem. Formuły
umów powtarzają się wedle tych samych wzorów i są względnie
jednolite. W bliżej nieznanym okresie normy prawne zaczęto
spisywać i zaopatrywać w treści teologiczne, historyczne i etyczne.
Nie wiadomo dokładnie kiedy prawo zwyczajowe poddano
procesowi redakcyjnemu, posiadamy bowiem tylko niewielką część
dokumentów praktyki prawnej i zbiorów z najdawniejszych
okresów8.

8 Rezygnuję z określenia „kodeks”, ponieważ jego znaczenie obejmowało

pierwotnie książkę rękopiśmienną, dla której formą wyjściową były powiązane
tabliczki woskowe tworzące codices lignei. W I i II w. arkusze papirusu zastąpiły
tabliczki woskowe, a następnie ustąpiły pola pergaminowi. W tak uformowanych
księgach spisywano teksty literackie i naukowe. Istotną rolę w upowszechnianiu
kodeksów odegrali też pierwsi chrześcijanie, którzy zaadaptowali tę wygodną
formę zapisu na potrzeby ewangelizacji (łac. codex – notatnik, księga). Ważne
jest, że we współczesnej nauce kodykologia odnosi się do wiedzy o książce
rękopiśmiennej. Zob. J. Sz y m ań sk i , Nauki pomocnie historii, wyd. 6, Warszawa
2006, s. 392-400. Wobec powyższego wydaje się, że łacińskie codex zostało
niesłusznie zawłaszczone dla potrzeb redakcyjnych regulacji prawnych. Pojęcie
to było nieznane w okresie ujętym w niniejszej pracy. Nadto podstawą do
takiego pojmowania sprawy jest zaznaczony wyżej fakt odmienności regulacji
prawnych starożytnej Mezopotamii od współczesnej systematyki prawa.
Stosowne jest zatem używanie terminu „prawa” zgodnie z charakterem
sporządzanych ówcześnie przepisów. Podobnie rzecz ujmuje R. Westbrook i
stosuje ang. „laws” na oznaczenie komentowanych zbiorów, choć należy dodać,
że nie stroni też od pojęcia „kodeks”. R. W e st br o ok , Ol d Babyl on i an
Pe ri od , [ w] : HANEL, Leiden 2003, s. 361-430. Zob. także wyczerpujące
 Rzeczą znamienną dla utrwalonych w piśmie praw
mezopotamskich jest wyraźny trójpodział tekstu – utrzymany także
w późniejszych kolekcjach praw – na wprowadzenie (prolog), część
normatywną i zakończenie (epilog).
Warto w tym miejscu na moment skupić się na strukturze
wstępu i zakończenia, gdyż ułatwi nam to opis następnych zbiorów
prawnych. Oto znajdują się tu dalsze rozgałęzienia formalne na
kolejne trzy – wzmiankowane wyżej – składniki tworzące odrębne
grupy tematyczne:

1. Warstwa teologiczna – zawierająca odniesienia do

bogów i ich inicjatywy ustawodawczej realizowanej przez
wybranego króla. Władza jest usankcjonowana boską wolą,
co czyni ją niemal teokratyczną, choć nie w takim
rozumieniu, jak będzie to wyrażone w ustawach biblijnych.

2. Warstwa historyczna – skrupulatnie podkreśla się

szereg doniosłych, ważnych społecznie i politycznie czynów
wybrańca bogów. Król dokonuje autoprezentacji, tym

omówienie problemu kodyfikacji w: S. Gr z y b o w ski , Dzieje prawa, Wrocław

1981, s. 166-176.
 samym dyktuje społeczeństwu właściwą percepcję swej
władzy.

3. Warstwa ideologiczna – władca ukazuje swą

cnotliwą naturę i altruizm względem ludu.

Wymienione elementy mają wyraźnie charakter

legitymizacyjny – władza prawnoustrojowa pochodzi od bogów, a
pośrednik jest sprawdzony, o czym świadczą jego czyny, i ma
konkretny program działania na rzecz ludu. Nie można na pewno
określić pobudek władcy, ale powyższe ujęcie nie jest pozbawione
zasadności i trudno byłoby zdecydowanie odrzucić to
wnioskowanie, jako niesłuszne. Rozstrzygnięcia sądowe części
normatywnej nie stanowią niczego nowego, a jedynie sankcjonują
już istniejący zwyczaj prawny w życiu społecznym.
Pierwsze znane nam wzmianki ustawodawcze pochodzą ze
schyłku trzeciego tysiąclecia przed Chr. Źródła wymieniają
Urukaginę9, władcę miasta Lagasz ok. 2400 r. przed Chr., który miał

9Imię to można również odczytać Uruinimgina. Zob. C. W i lc ke , Early Dynastic

and Sargonic Periods, HANEL, s. 141 (przyp. 3). Wedle Edwarda Lipińskiego
należy jednak czytać Irikagina. E. L ip iń s ki , Prawo bliskowschodnie w starożytności,
Lublin 2009, s. 45.
być też reformatorem i prawodawcą10. Niestety, nie zachowały się
teksty jego reform prawnoustrojowych. Miał on przejawiać
inicjatywę w tworzeniu podstaw prawnych na rzecz wdów i sierot
oraz biedoty. Deklaracje te będą później typową formułą opatrującą
zbiory prawne innych władców mezopotamskich.
Kolejnym pomnikiem legislacyjnym i zarazem pierwszym
fragmentarycznie zachowanym są prawa Ur-nammy11,
sumeryjskiego władcy panującego w latach 2112-2095 przed Chr.12,
który założył tak zwaną III dynastię Ur. Powstanie zbioru datuje
się na około rok 210013. Nie posiadamy oryginału tekstu, a jedynie
późniejszy odpis z XVIII w. przed Chr. W prologu władca odnosi
się do swojej roli pośrednika między bóstwami a światem ludzi, jak
i misji ochrony słabych przed możnymi – prawa te mają wyraźną
podbudowę ekonomiczną. Przepisy obejmują między innymi
uszkodzenie ciała, nawadnianie, zalanie lub wysuszenie pola14. W

10 Zob. M. Van De M ie r o o p , Historia starożytnego Bliskiego Wschodu, przeł. M.

Komorowska, Kraków 2008, s. 43, 49-50.
11 Ku nd ere wicz , op. cit., s. 5-29; L ip i ńs ki , op. cit., s. 43 (przyp. 2), 50-59.
12 Datację lat panowania Ur-nammy podaję za: B. L afo n t, R. W es tb ro o k ,

Neo-Sumerian Period (UR III), HANEL, s. 184. W nowszym ujęciu M. Stępień

przesuwa datę początku panowania na 2013 rok przed Chr. Zob. M. S tę pie ń,
Ensi w czasach III dynastii z Ur: aspekty ekonomiczne i administracyjne pozycji
namiestnika prowincji w świetle archiwum z Ummy, Warszawa 2006, s. 39.
13 R. W es tbr o o k , The Character of Ancient Near Eastern Law, HANEL, s. 8.
14 Zob. M. Bie lick i , Zapomniany świat Sumerów, wyd. 3, Warszawa 1973, s. 349-

354.
odróżnieniu od praw Hammurabiego w tym zbiorze nie stosowano
jako zasady talionu, gdzie kara równa jest przewinieniu15.
Kolejny zbiór praw jest przypisywany sumeryjskiemu
władcy Isin, Lipit-Isztarowi16. Tekst zredagowano około 1900 roku
przed Chr.17 w języku sumeryjskim i sporządzono wedle znanego
nam trójpodziału: prolog, normy prawne i epilog. Wstęp i
zakończenie odnoszą się w treści do sfery teologicznej, historycznej
oraz ideologicznej. Późniejszy tekst steli Hammurabiego, mimo
wyraźnych podobieństw w formie, będzie jednak bardziej
uporządkowany i, co znamienne, znacznie surowszy. Różnica tkwi
również w autoprezentacji królów. Otóż Lipit-Isztar sytuuje siebie
jako sługę boga Enlila, zaś Hammurabi podkreśla przede wszystkim
znaczenie własnej inicjatywy prawodawczej. Znamy dziś zaledwie
jedną trzecią przepisów zachowanych w 44 paragrafach18. Dotyczą
one głównie prawa osobowego – małżeńskiego i spadkowego.
Ponadto znajdują się tu regulacje dotyczące najmu łodzi i jej
zniszczenia lub uszkodzenia oraz straty przewożonego ładunku. W

15 W es t br oo k , ibidem, s. 7 4, 7 9 -8 1; L af o n t , W e st br o ok , Neo-Sumerian
Pe ri od , s. 221.
16 Ku nd ere wicz , op. cit., s. 30-50; W e s t br o ok , Ol d Bab yl on ian P er i od , s.

361-430; L i pi ń sk i , op. cit., s. 75-84.

17 W est br o ok , The Character, s. 8.
18 Liczbę paragrafów podaję w oparciu o najnowsze opracowanie zagadnienia

przez E. Lipińskiego. L i p i ńs k i , op. cit., s. 75. R. Westbrook szacuje liczbę

paragrafów na 50. W e s t br oo k , O ld B aby l on ian Pe ri od , s. 361.
ustawodawstwie Międzyrzecza często pojawiają się odniesienia do
gospodarki wodnej. Jest to całkowicie zrozumiałe, ponieważ życie
w pobliżu dwóch wielkich rzek wymuszało rozstrzygnięcia
problemów typowych dla warunków tego rejonu geograficznego.
Pozostałe kwestie związane są z prawem karnym, zobowiązań i
niewolnikami.
Z okresu między prawami Lipit-Isztara a prawami
Hammurabiego (ok. 2000-1750 przed Chr.) pochodzą zbiory praw
sumeryjskich nieznanego autorstwa19. Teksty te dowodzą, że myśl
prawna, jakkolwiek w formie niezmienna przez stulecia, była
przedmiotem zainteresowań czynników politycznych. Owa
niezmienność formuł prawnych na przestrzeni wieków pozwala
skonstatować, iż regulacje te odgrywały ważną rolę w Mezopotamii
w relacjach między władzami a społeczeństwem.
Tuż przed sporządzeniem ustaw Hammurabiego
zredagowano zbiór praw odnaleziony na terenie starożytnej
Esznunny datowany na około 1770 rok przed Chr20. Tekst spisany
w języku babilońskim przetrwał do naszych czasów na dwóch
tabliczkach, z których jedna jest znacząco uszkodzona. Kolekcja

19Ku nd ere wicz , op. cit., s. 51-60.

20Ku nd ere wicz , op. cit., s. 61-81; W e s t br o o k , Old Baby l on ian P er i od , s.
361-430; L i pi ń sk i , op. cit., s. 85-103.
składa się z 61 paragrafów o charakterze gospodarczym, rodzinnym,
małżeńskim, zobowiązań i karnym. Wyroki w sprawach karnych są
łagodniejsze niż w późniejszych rozstrzygnięciach Hammurabiego i
wiążą się z obciążeniami majątkowymi. Pierwotnie autorstwo
przypisywano władcy Bilalamie, ponieważ imię to pojawia się w
treści praw. Ostatecznie jednak uznano, iż tekst został zredagowany
na podstawie różnych ustaw obowiązujących w Esznunnie.