Motywy literackie
DEDAL I IKAR
Mitologia
Adam Mickiewicz Oda do młodości
Stowarzyszenie umarłych poetów, reż. Peter Weir
Skazany na bluesa, reż. Jan Kidawa Błoński (pasja
tworzenia zakończona tragicznie)
Mit o Dedalu i Ikarze jest jednym z najbardziej znanych i
najczęściej wykorzystywanych w literaturze oraz innych
dziedzinach sztuki. Opowiada on historię Dedala,
genialnego wynalazcy, rzeźbiarza, architekta, który
mieszkał wraz z synem na Krecie. Tam dla syna króla
Minosa, Minotaura, zaprojektował i wybudował labirynt.
Dedal jednak pragnął powrócić do ojczyzny, do Aten.
Minos zabronił Dedalowi opuszczać Kretę. Dlatego ten
postanowił uciec i zabrać ze sobą syna Ikara. Wymyślił więc
skrzydła z ptasich piór, które posklejał woskiem i wykonał
je dla siebie i Ikara. Na nich mieli polecieć do ojczyzny.
Przed podróżą Dedal ostrzegł Ikara, że wosk może się
łatwo roztopić i nie powinien lecieć zbyt blisko słońca. Ikar
jednak, zafascynowany wolnością, nie posłuchał ojca, wzbił
się zbyt wysoko i słońce roztopiło wosk. Młodzieniec spadł
do morza, które odtąd nazywane jest morzem Ikaryjskim.
Dedal doleciał na Sycylię, ale długo jeszcze opłakiwał
śmierć syna. Ikar symbolizuje dla niektórych
nieposłusznego syna, ale z całą pewnością jest też
marzycielem, kimś pragnącym wolności, kimś młodym, kto
popełnia błędy. Ikar to uosobienie romantycznego wzlotu,
wzniosłych ideałów, bohaterstwa graniczącego z
szaleństwem.
Warto zwrócić uwagę na pojawiający się już na początku
motyw lotu. Podmiot liryczny, przedstawiciel młodych,
krzyczy: „Patrz na dół…”, a ziemia, pełna „starych”, jawi
mu się jako miejsce, w którym panuje ciemność, bezruch,
bierność, stagnacja, marazm, śmierć. Oczywiście świat ten
stoi w wyraźniej opozycji do świata młodych, którzy
kojarzeni są z działaniem, aktywnością, potęgą, postępem,
życiem.
Neil, chłopak, który pragnął w życiu tylko jednego,
zrealizować swoje marzenia. Największym marzeniem było
występowanie na scenie, teatr. W momencie pojawienia
się nowego nauczyciela, niezwykle inspirującego i
charyzmatycznego, grupa chłopaków postanawia
reaktywować „Stowarzyszenie Umarłych Poetów” i w nim
rozkoszować się poezją i sztuką, a także dawać upust
swoim ukrytym marzeniom. Nauczyciel uświadamia im, że
każdy ma prawo do marzeń i ich realizacji. Niestety, jeden
z uczniów po spełnieniu takiego pragnienia, wystąpieniu
na scenie, zabrany z niej przez surowego ojca, popełnia
samobójstwo. Spełnił marzenie, ale utonął, jak Ikar.
Ryszard Riedel, genialny muzyk, który zatracił się w nałogu.
Film biograficzny ukazuje pasję tworzenia. Główny bohater
jest podobny do Ikara, jest marzycielem. Młody Riedel
przez narkotyki popełnił wiele błędów. Świat, w który
wpadał pogrążał go. Pragnął wolności, którą otrzymywał
podczas narkotyzowania się. Powoli tracił wszystko, dobre
kontakty z rodziną, zespołem a na końcu także życie.
 PROMETEUSZ
(Prometeizm jest to chęć poświęcenia się jednostki w imię większej wspólnoty, bunt i niezgoda na zastaną rzeczywistość)

Jest on bardzo wrażliwym człowiekiem, posiada zdolności

artystyczne i pewną skłonność do popadania w patos. W
młodości jest rozchwiany emocjonalnie, nie potrafi
określić, czego tak naprawdę chce od życia. Z tego powodu
wyjeżdża za granicę, poznaje inne obyczaje, rozczarowuje
się co do wartości, które kiedyś wydawały mu się święte,
przewartościowuje swoje dotychczasowe sądy. Staje się
także dojrzalszym człowiekiem. Postanawia nie skupiać się
na dobrach doczesnych ani tymczasowych
J. Słowacki Kordian przyjemnościach, ale aktywnie uczestniczyć w walce o
ojczyznę. Wbrew woli wszystkich postanawia zabić cara, by
uwolnić Polskę spod jarzma niewoli. Kordian jest
bohaterem romantycznym: przeżywa rozterki oraz
chorobę wieku. Te cechy zbieżne są z prototypem
Prometeusza. Podobnie jak on - Kordian postanawia
swoimi czynami przysłużyć się większej grupie ludzi, w tym
wypadku polskiemu narodowi. Tak jak Prometeusz posuwa
się do zamachu na swojego władcę i ma świadomość
ewentualnej kary, którą musiałby ponieść za swój czyn.
Jednak w odróżnieniu od tytana, Kordian posiada więcej
chęci, niż możliwości. Emocjonalne ograniczenia, a także
przyszłe wyrzuty sumienia powstrzymują bohatera przed
dopuszczeniem się mordu na carze.
Przemieniony z romantycznego kochanka w bojownika o
losy narodu idealnie wpasowuje się w kanon typowego
bohatera romantycznego. Już samo jego położenie nasuwa
konotacje z losami Prometeusza. Mityczny tytan został
przykuty do skały, Konrad natomiast znajduje się w
więzieniu. Tak samo jak grecki bohater sprzeciwia się
władzy. Jednak w „Dziadach” kwestia buntu widoczna jest
na dwóch poziomach: Konrad nie tylko sprzeciwia się
władzy carskiej, ale rzuca wyzwanie samemu Bogu,
oskarżając go o nieczułość i brak opieki. W monologu
zwanym Wielką Improwizacją domaga się „rządu dusz”, a
więc możliwości władania ludźmi i bycia ich
Adam Mickiewicz Dziady III przewodnikiem. Chce prowadzić naród i wpływać na niego
przy pomocy swojej poezji, dzięki której czuje się
nieśmiertelny, tak jak sam Bóg. Posuwa się nawet do
bluźnierstwa. Słowami Konrada kieruje rozpacz, pycha i
skrajna ambicja. Faktem jest jednak i to, że ma on na
uwadze dobro całego narodu, a wyzwanie, jakie rzuca
Bogu, jest przejawem krańcowej determinacji i chęci
poświęcenia własnej osoby nawet za cenę wyklęcia.
Dla Prometeusza karą było przykucie do skał Kaukazu. W
„Dziadach” Bóg karci Konrada milczeniem, które jest
bardziej nieznośne, niż jakiekolwiek działanie, które
dowodziłoby ustosunkowania się Boga do całej kwestii.
Głównym bohaterem jest doktor Rieux, który ofiarnie
poświęca się lecząc osoby zarażone tą śmiertelną chorobą.
W tym przypadku doktor nie buntuje się przeciwko chcącej
kontrolować go potęgi czy przeciwko niesprawiedliwemu
A. Camus Dżuma władcy. Tutaj przeciwnik jest abstrakcyjny, a jest nim
choroba. Rieux poprzez podjętą decyzję o pomocy innym
rzuca wyzwanie żywiołowi, który z łatwością mógłby go
zabić. Bohater nie zważa jednak na ryzyko, jakie niesie ze
sobą leczenie zarażonych, gdyż na uwadze ma przede
 wszystkim dobro pacjentów. Chce pomóc jak największej
ilości ludzi i nie zastanawia się, jak bardzo skutki dżumy
mogą być szkodliwe dla niego.
W przeciwieństwie do Prometeusza, Rieux nie jest
pysznym, pełnym buty i zadziorności buntownikiem. On
A. Camus Dżuma systematycznie, lecz z uporem, wypełnia wybrane zadanie.
Jest skromny, jednak z łatwością można dostrzec u niego
prometejską niezgodę na świat zastany i chęć uczynienia
go bardziej znośnym. Tak samo jak Prometeusz, nie
schodzi z raz obranej drogi, ale wypełnia posłannictwo do
końca mimo problemów i przeszkód.
Tomasz Judym wywodził się z niższej warstwy społecznej,
jednakże nie zapomniał o udzielaniu pomocy biednym i
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni chorym. Nie liczył na poklaski, bo robił to z wyboru. Sam
wybrał drogę, jaką podąża. Zrezygnował ze swojego życia
by nieść pomoc potrzebującym.
SYZYF
(Motyw bezcelowego wysiłku. Trud, który jest podejmowany mimo świadomości przegranej, napędzał umysły literatów podsuwając im
najczęściej postaci mężne i heroiczne)
Już sam tytuł sugeruje odwołanie do mitu. Jednak w tym
przypadku to nie główny bohater porównywany jest do
Syzyfa, ale działania zaborców, którzy starają się
zrusyfikować polską młodzież, a których wysiłki okazują
się bezowocne. Akcji osadzona jest przede wszystkim w
gimnazjum w Klerykowie, do którego uczęszcza główny
bohater – Marcin Borowicz. Przechodzi on przemianę
wewnętrzną, gdyż na początku staje się gorącym
zwolennikiem rusyfikacji uczniów, jednak potem, w miarę
dojrzewania, odkrywa własną tożsamość narodową i
decyduje się optować za polskością. Działania władz
Stefana Żeromskiego Syzyfowe prace szkolnych porównywane są więc do nieskończonego
wysiłku Syzyfa. Podobnie jak mityczny król Koryntu, który
za każdym razem miał nadzieję, że jego wysiłki przyniosą
zamierzony efekt, rosyjscy nauczyciele wierzyli, że uda im
się w końcu nakłonić gimnazjalistów do rusofilstwa.
Uczniowie, którzy początkowo dali się omamić owym
wypaczeniom, zaczęli uświadamiać sobie wpływ rosyjskiej
ideologii na ich umysły i powracać do opcji patriotycznej.
Chcieli znać narodowe tradycje, prawdę o zaborcach i
rzeczywistym przebiegu historii. Wysiłki władz zaborczych
poszły na marne. Mimo usilnych prób nie udało im się na
stałe przekonać młodzieży (w tym Borowicza) do
opowiedzenia się po stronie władzy zaborczej.
Doktor Tomasz Judym pomaga chorym w Warszawie,
następnie w Cisach oraz na Śląsku, jednak zdaje sobie
sprawę, iż nigdy nie będzie w stanie udzielić wsparcia
wszystkim, którzy tego potrzebują. To przytłaczająca
perspektywa. Mimo to Judym nie rezygnuje z niesienia
pomocy ludziom i sumiennie wykonuje swoją pracę.
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni Poświęca przy tym życie osobiste rezygnując z
małżeństwa z ukochaną Joasią. Główny bohater „Ludzi
bezdomnych” podejmuje nierówną walkę z siłami
wyższymi, które w tym wypadku utożsamiane są z
chorobami. Tak samo jak Syzyf wie, że działając w
pojedynkę nie będzie mógł sprostać obranej misji
uleczenia wszystkich ludzi, jednak podejmuje tę nierówną
walkę i pomaga na tyle, na ile jest w stanie.
Albert Camus Dżuma Główny bohater skazany jest na przegraną w walce z
niszczącym żywiołem choroby, mimo to nie jest zdania, iż
 skoro nie można wygrać do końca, nie warto podejmować
trudu. Rieux uważa, iż wartość stanowi sama wola
podjęcia się niemożliwego. Wartym największego uznania
jest fakt, iż ludzie stają w szranki z przeciwnikiem, który
jest o wiele silniejszy i ma ogromną przewagę.
Albert Camus Dżuma Bohaterowie ci wiedzą, że są skazani na klęskę w ogólnym
pojęciu tego słowa. Jednak każde ocalone, a zatem –
wygrane, życie jest dla doktora Rieux nieocenionym
sukcesem, tak samo jak każda kolejna próba wtoczenia
głazu na szczyt góry stanowi manifestację woli działania i
sprzeciw wobec osobistej kapitulacji.
APOKALIPSA
(Termin „apokalipsa” nieodłącznie kojarzy się z wizją końca świata i zarazem strasznymi nieszczęściami, które mają spaść na ziemię. Bywa, że
używa się tego określenia w znaczeniu przenośnym w sytuacjach, gdy ktoś znajduje się w szczególnie niesprzyjających okolicznościach
życiowych. Odniesienie do pola znaczeniowego tego wyrazu można znaleźć nie tylko w użyciu języka w wymiarze jednostkowym, ale również w
sposobie uzewnętrzniania swego światopoglądu przez pokolenia żyjące w epokach schyłkowych. Takie apokaliptyczne spojrzenie na świat łączy
się wtedy z poczuciem beznadziei przenoszeniem ludzkich oczekiwań na płaszczyznę eschatologiczną)
Ksiądz Piotr przeżył widzenie, które jest odpowiedzią Boga
- mistycznym uniesieniem, w którym dane jest mu widzieć
dzieje Polski i jej przyszłość. Wizja jest romantyczną
realizacją hasła mesjanizmu narodowego, bo ksiądz Piotr
widzi dzieje Polski ułożone na wzór dziejów Chrystusa -
męczeństwo polskiego narodu ma zbawić inne ludy
walczące o wolność.
Widzenie księdza Piotra:
1. Spojrzenie z "lotu ptaka" - splątane drogi wiodące na
północ, mnóstwo wozów wiozących Polaków na Sybir.
Porównanie cara do biblijnego Heroda - mordercy dzieci.
2. Wizja pojedynczego człowieka, który ocalał i będzie
wskrzesicielem narodu.
Adam Mickiewicz Dziady cz. III Jego imię - czterdzieści cztery (mesjanizm jednostki).
3. Naród "związany" i Europa, która "nad nim się urąga".
Wizja procesu na wzór losów Chrystusa. Porównanie Gala
(Francja) do Piłata, który "umywa ręce", ale jednak
wydaje wyrok.
4. Droga krzyżowa - "Naród-Chrystus" dźwiga krzyż ukuty
z trzech ludów (trzy zabory), a ramiona rozciąga na całą
Europę.
5. Ukrzyżowanie - na wzór Matki Boskiej Naród opłakuje
matka Wolność. W bok rani go żołdak Moskal.
6. Wniebowstąpienie - Naród unosi się ku niebu w białej
szacie, lecz przemienia się w portret wybawcy -
namiestnika wolności.
Wizja jest niejasna. Postać o trzech obliczach stoi na
trzech stolicach i trzech koronach - pognębienie
zaborców. Powtarza się jego imię - czterdzieści cztery.
Obrazy z Widzenia księdza Piotra są niejasne, pełno w
nich symboli, niedomówień i zagadek
Motyw pojawia się tu expressis verbis, już w samym
tytule. Uczeń Jezusa ujrzał nie tylko wydarzenia, które
nastąpią na ziemi, ale również i to, jak będą wyglądać
nowe niebo i nowa ziemia. Jezus, którego Jan widzi w
objawieniu, podkreśla także, że zna serca ludzkie, a
święty Jan Apokalipsa jednocześnie nakazuje swemu uczniowi przekazać
wspólnotom wiernych ostatnie przestrogi i zachęty do
nawrócenia przed sądnym dniem. Później zaś mieszkańcy
świata zostaną osądzeni na podstawie czynów całego
swojego życia i podzieleni na zbawionych i potępionych.
Tekst biblijny nie poprzestaje jednak na opisie nieszczęść,
jest w nim bowiem mnóstwo obrazów pogodnych,
 metaforycznych wizji niebieskiego Jeruzalem, wiecznej
krainy szczęścia dla wybranych. Koniec świata więc jawi
się tutaj jako coś strasznego dla złych, a zarazem
święty Jan Apokalipsa niesamowicie pięknego i radosnego dla zbawionych. To
szczęście jest do tego stopnia wyczekiwane, że Apokalipsa
kończy się wezwaniem: „Mówi Ten, który o tym świadczy:
„Zaiste, przyjdę niebawem”.
RAJ
(Raj to biblijne miejsce, w którym żył człowiek przed skalaniem się grzechem pierworodnym. Miał on postać ogrodu, gdzie niczego nie
brakowało, gdzie wszystko było idealne i piękne. Człowiekowi wolno było w nim robić wszystko poza zbliżaniem się do drzewa poznania
dobrego i złego. Skuszona przez szatana, który przybrał postać węża, Ewa złamała zakaz i zerwała owoc, co stało się powodem wygnania ludzi z
Edenu, a także utraty nieśmiertelności. Raj w różnych wizjach przybiera różne postaci, jednak niemal zawsze ukazany zostaje jako miejsce, w
którym nie istnieje smutek, zło i rozczarowanie, a dominują to, co piękne. To ideał)
Raj w Biblii to Eden, podarowany przez stwórcę
człowiekowi, jako kraina wiecznej szczęśliwości, dostatku i
bezpieczeństwa. Jest to miejsce pobytu pierwszych ludzi -
Biblia Adama i Ewy. Kraina ta jest żyzna, położona pomiędzy
czterema rzekami (sytuuje się go na terenach dzisiejszej
Mezopotamii). Człowiek nie musiał tam pracować, żywił
się tym, co dawała mu natura. Rosło tam również drzewo
życia i drzewo wiadomości dobrego i złego.
Raj dla Greków to Arkadia, lesista kraina położona w
środkowej części półwyspu Peloponez, to miejsce, w
którym można wieść proste, szczęśliwe życie w bliskim
kontakcie z przyrodą. Mieszkańcy tego górzystego kraju
Mitologia zajmowali się wypasem bydła, uprawą pszenicy i winnej
latorośli. Krainę tę zaludniały również Parki, które poza
tym, że przędły i tkały, również przecinały nić ludzkiego
życia. Mit o Arkadii jest wyrazem tęsknoty człowieka za
rzeczywistością szczęśliwą, wolną od konfliktów,
zagrożeń, za światem zgodnym z porządkiem natury.
Raj jako niebo pełne rozkoszy. Jest miejscem, gdzie życie
jest beztroskie, a na dodatek wieczne. Po pierwsze jest
tutaj bezpiecznie, o nic nie trzeba się martwić. W trenie
tym Kochanowski opowiada o swoim śnie, w którym
Jan Kochanowski Tren XIX, albo Sen widział swoją ukochaną Orszulkę na rękach jego matki.
Dowiaduje się od niej, że jego córka jest bezpieczna i
przeszła do lepszego życia. Niebo u Kochanowskiego jest
dużo lepsze niż życie na Ziemi. Ludzie tam nie chorują ani
nie pracują.
Jan Kochanowski opisuje obrzęd nocy świętojańskiej,
kreśli obraz arkadyjskiego życia na wsi, gdzie wszystko ma
Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce swój porządek. Przeciwstawia je życiu dworzanina i
żeglarza. Podstawą szczęścia jest świadomość posiadania
własnego miejsca na ziemi oraz jedność z naturą.
Adam Mickiewicz, tęskniąc za ojczystym krajem,
wykreował jego obraz w swej epopei, stworzył idealną
przestrzeń, w której chce się żyć. Arkadyjskim wydaje się
przedstawiony przez niego kraj lat dziecinnych. W
Soplicowie panuje harmonia, spokój, każdy zna swoje
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz miejsce. Hołdowanie tradycji daje poczucie
bezpieczeństwa, trwałości małej ojczyzny i całego świata.
Rajski obraz wzbogacają metaforyczne opisy przyrody.
Pełne barw i dźwięków krajobrazy, przedstawione obrazy
zachodu i wschodu słońca, stawu, grzybobrania
podkreślają niezwykłość tego świata.
Część „Niebo” jest ostatnim etapem podróży głównego
Dante Alighieri Boska komedia bohatera. W wędrówce towarzyszy mu ukochana
Beatrycze. Raj jest kontrastem wizyt w poprzednich
miejscach: Piekło, Czyściec. Raj jest podzielony na

Dante Alighieri Boska komedia
BÓG, ROZMOWY Z BOGIEM
Jan Kochanowski Czego chcesz od nas, Panie
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem
Dante Alighieri Boska komedia
Jan Kochanowski Treny
Biblia (Stary Testament)
dziewięć sfer przynależnych poszczególnym planetom,
Księżycowi i Słońcu, Empireum i siedziby Boga. Jest to
kraina dobrobytu, szczęśliwości.
W pieśni sławione jest dobro Boga, Stworzyciela świata, w
którym człowiek może żyć w zgodzie z naturą. Człowiek
nie ma nic do ofiarowania Bogu ponad ludzką miłość, bo
wszystko na świecie pochodzi od Boga, a więc wszystko
do Niego należy. Człowiek jedynie dzięki łasce Bożej może
korzystać z jego dóbr i powinien Mu za to być wdzięczny.
Utwór jest hymnem pochwalnym na cześć Boga i
idealnego świata, jaki On stworzył. Boskie dzieło jest
idealne, panuje doskonały ład i harmonia. Bóg to artysta,
który stworzył świat z niczego, dbając o każdy szczegół
(Deus artifex i Deus faber)
W utworze istnieje rozdźwięk w postrzeganiu Boga – z
jednej strony surowy, karzący ludzi i nieczuły na ich los, a
z drugiej zaś miłosierny i dobry. W utworze tym bohater
buntuje się przeciw Bogu. Domaga się od Boga „rządu
dusz”, aby uratować naród. Konrad obwinia Boga, że nie
jest miłością, lecz mądrością, a w panowaniu nad światem
kieruje się rozumem. Wzywa Boga, ale Ten milczy,
pozostawia go samemu. To sprawia, że Konrad wątpi w
Jego istnienie, w Jego nieomylność i miłość do ludzi. Chce
nazwać Boga carem, ale w tym uprzedza go diabeł.
Natomiast dla księdza Piotra jest On miłosierny, dzięki
pokorze i wierze w Niego może dojrzeć przyszłe
wydarzenia.
Książka, której podstawą jest wywiad z Markiem
Edelmanem – członkiem Żydowskiej Organizacji Bojowej i
uczestnikiem powstania w warszawskim getcie – jest
opowieścią o życiu i śmierci, o ludzkiej godności. Tytuł ma
znaczenie metaforyczne, odwołuje się do wyścigu między
Bogiem i człowiekiem o życie ludzkie. Marek Edelman w
pewnym momencie wypowiada słowa, które najlepiej
wyjaśniają tytuł:
Pan Bóg już chce zgasić świeczkę, a ja muszę szybko
osłonić płomień, wykorzystując jego chwilową nieuwagę.
Niech się pali choć trochę dłużej, niż On by sobie życzył.
Jest to więc w pewnym sensie postawienie się na równi z
Bogiem, któremu się nie ufa. Niezrozumiałe jest, dlaczego
zesłał na ludzi takie nieszczęścia. Człowiek więc
podejmuje rywalizację z Nim.
Główny bohater powieści jest w czasie wędrówki przez
Niebo. Kiedy razem z Beatrycze docierają do siedziby
Boga, może spotkać się z jego obliczem.
W Trenie X Kochanowski kwestionuje istnienie Boga, w XI
kieruje do niego swoje żale. Kochanowski po śmierci
ukochanej córki nie może do siebie dojść. W apogeum
swojego bólu i rozpaczy podważa istnienie Stwórcy, nie
pojawia się, nie rozmawia z nim, nie uratował jego córki
Urszulki.
Znane nam są takie postacie jak Adam i Ewa. Byli oni
pierwszymi ludźmi, którzy zgrzeszyli zrywając zakazany
owoc z drzewa Bóg po ich stworzeniu zabronił im tylko
tego, dzięki temu mogli wieść na ziemi spokojne życie, tak
samo po śmierci mieli trafić do raju. Przez swój grzech
stracili tę szansę.
 Dramat Krasińskiego ukazuje Boga jako surowego i
stanowczego władcę świata, który stoi na straży
moralności. To On ostatecznie rozprawia się z
Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia rewolucjonistami chcącymi zniszczyć religię chrześcijańską
i powołać nową wiarę. W „Nie-Boskiej komedii” Stwórca
jawi się jako srogi, ale sprawiedliwy sędzia wymierzający
sprawiedliwość grzesznikom i bluźniercom.
Hymn ten jest modlitwą zagubionego i samotnego
pielgrzyma skierowaną do Boga. Stwórca jawi się tu jako
swego rodzaju spowiednik podmiotu lirycznego, któremu
Juliusz Słowacki Hymn „Smutno mi, Boże” można powierzyć wszystkie swoje troski. Motyw Boga
ukazuje melancholijny i sentymentalny stan ducha
podmiotu lirycznego, a Jego istota ma za zadanie
towarzyszyć mu w trudnych momentach i wysłuchać jego
lamentów.
Obraz Boga w dziele Goethego w dużej mierze
przypomina ten zawarty w biblijnej Księdze Hioba.
Romantyczny dramat ukazuje Go w identycznej sytuacji
J. W. Goethe Faust zawarcia zakładu z Szatanem i tym samym wystawienia
człowieka na ciężką próbę moralności i wiary. W „Fauście”
Bóg jest całkowicie pewny, że Diabłu nie uda się
sprowadzić głównego bohatera na zła drogę, co zresztą
ostatecznie zostaje potwierdzone przez jego wybory.
RODZINA
(Literatura, film czy inne sztuki, które mają skłaniać do przewartościowań i przemyśleń, najczęściej pokazują rodziny dysfunkcyjne,
niepełne, patologiczne, kalekie. Pokazują problemy, z którymi zmagają się poszczególni jej członkowie, brak więzi między
małżonkami, między rodzicami a dziećmi, rodzeństwem)
W rodzinie Harpagona nie ma żadnych więzów, ponieważ
każdy żyje na swój rachunek. Skąpiec ciągle przelicza
pieniądze, obszukuje służbę i zastanawia się, w jaki
sposób może jeszcze zaoszczędzić. Jego syn, Kleant,
nienawidzi ojca i w zasadzie chce go zabić. Eliza natomiast
jest panną wychowywaną w klatce, z której nie ma
ucieczki. Nie tylko ojciec jest dla niej niemiły i przykry, ale
też traktuje ją jak niepotrzebny sprzęt, jak pasożyta,
Molier Skąpiec którego należy się pozbyć z domu. Rodzeństwo czuje
wstręt do ojca, który ich nie kocha, nie poświęca im ani
minuty i nie interesuje się ich szczęściem. Młodym, dzięki
zbiegowi okoliczności, udaje się uciec z domu, ponieważ
oboje założą rodziny, jednak ostatnia scena, w której
skąpiec głaszcze szkatułę, jest raczej smutna i refleksyjna.
Harpagon nie rozumie, że odejście dzieci, jest odejściem
ostatecznym, że stracił tak naprawdę to, co było w życiu
najważniejsze, nie ma świadomości, że skrzywdził tych,
których powinien najbardziej kochać.
Jagna to kobieta, która stanowi uosobienie Matki Natury,
kieruje się instynktem i dlatego nawiązuje romans z
synem swojego męża, Antkiem. Między Jagną a starym
Boryną są różnice, których w żaden sposób nie można nie
zauważyć. Dzieli ich nie tylko spora różnica wieku, ale też
Władysław Reymont Chłopi inne zapatrywania na małżeństwo, inne cele życiowe.
Jagna jest młoda, chce się bawić, jest artystką
nieprzystosowaną do bycia mężatką. Boryna natomiast
pragnie żony, która zajmie się gospodarstwem, będzie mu
wierna. Romans Jagny i Antka doprowadza do kłótni ojca i
syna, niewątpliwie rozluźniają się także więzy między
Antkiem a jego żoną Hanką.
W małżeństwie Stomila i Eleonory zasad po prostu nie ma.
Sławomir Mrożek Tango Dokonali oni rewolucji, która polegała na zniesieniu norm
obyczajowych i zgodnie z tym żyją. Stomil przez całe dnie
 chodzi w wymiętej pidżamie, Eleonora ma romans z
Edkiem, co zresztą jej męża nie dziwi, Artur w ogóle nie
ma kontaktów z rodzicami, ponieważ właśnie znów chce
wprowadzić normy moralne i obyczajowe. W rodzinie tej
mamy jeszcze pokolenie dziadków, czyli Eugenię i
Eugeniusza, którzy zachowują się jak dzieci i całe dnie
Sławomir Mrożek Tango spędzają na grze w karty. Nikt w zasadzie się nimi nie
interesuje, a śmierć Eugenii również nie wzbudza jakiś
głębszych uczuć. Dlatego Edek, obcy, tak łatwo wchodzi
do domu i zaczynając od najsłabszych, łatwo i szybko
podporządkowuje sobie wszystkich.
Jeden z głównych bohaterów powieści, ojciec Goriot, jest
Honoriusz Balzac Ojciec Goriot przez swoje córki traktowany materialistycznie – nie
przejmują się nim, wyrzekają się go mimo, iż tworzą
rodzinę.
W „Granicy” rodzinę tworzy małżeństwo Ziembiewiczów
wraz z ich synem oraz później Zenon z Elżbietą. Zenon
Zofia Nałkowska Granica znając zapędy ojca postanawia nie być taki jak on. Jednak
historia kołem się toczy, Zenon wciela się w swojego ojca
– wdaje się w dwa romanse, z którego jeden z nich
owocuje małżeństwem z Elżbieta Biecką.
MATKA
(Motyw matki jest obecny we wszystkich rodzajach tekstów kultury. Pojawia się często, bo dotyczy każdego człowieka. Postać matki jest jednak
przedstawiana różnie: kobieta kochająca dziecko, despotyczna osoba, cierpiący rodzic… Często spotykamy się z określeniem „wyrodna matka”,
które określa matkę wyjątkowo źle wypełniającą swoje rodzicielskie zadania. Niezależnie od tego, jaka ona jest, zawsze ma wpływ na życie
swojego dziecka i spełnia bardzo ważną rolę)
Utwór przedstawia cierpienie Matki Boskiej. Stoi ona pod
krzyżem Chrystusa i ubolewa nad jego śmiercią. Swoją
rozpacz wyraża na różne sposoby: płacze, przeżywa mękę
syna, pragnie, żeby Chrystus do niej przemówił, namawia
Lament świętokrzyski inne matki do współodczuwania.
Mimo że jest to nawiązanie do wydarzeń biblijnych, to
Matka Boska jest przedstawiona jako zwykła kobieta, nie
jako święta. Odczuwa wielki ból spowodowany stratą
najukochańszego dziecka.
W scenie VIII pojawia się matka Rollisona –
torturowanego chłopca. Jest to niewidoma kobieta
bardzo kochająca swojego syna. Płacze i prosi Senatora o
litość dla swojego dziecka. Mówi, że słyszała jego głos, gdy
go bito. Jest ufna, w jej słowach pojawia się nadzieja na
uwolnienie syna. Chciałaby go chociaż zobaczyć lub
wyprosić pozwolenie na wizytę księdza u niego. Wierzy, że
Adam Mickiewicz Dziady cz. III Senator nic nie wie o torturach:
Ja to zawsze mówiłam ludziom; być nie może
Tak okrutny, jak mówią, on stworzenie Boże,
On człowiek, jego matka mlekiem wykarmiła –
Ludzie śmieli się; widzisz, jam prawdę mówiła.
W następnej scenie pani Rollison wbiega na bal. Oskarża
Senatora o zabicie jej syna. Jest zrozpaczona, bo jej syn
wypadł przez okno. Ta kobieta jest przykładem matki
troszczącej się o swoje dziecko.
Aniela Dulska chce sobie wszystkich podporządkować,
również córki. Są one uzależnione od jej decyzji. Mela jest
wrażliwa – matka nie jest dla niej wzorem. Hesia
natomiast upodabnia się do matki – źle traktuje siostrę,
Gabriela Zapolska Moralność pani Dulskiej ojca i Hankę. Zbyszko, brat dziewczynek, próbuje uciec z
domu (wychodzi na całe noce), wyzwolić się z jego
nieprzyjemnej atmosfery. Jednak nie udaje mu się to –
matka nie dopuszcza do ślubu z Hanką. Jest to przykład
niemoralnej i apodyktycznej matki, która nie może być
 autorytetem dla swoich dzieci.
Matka Cezarego, Jadwiga Barykowa, straciła wszystko –
spokojne i dostatnie życie, poczucie bezpieczeństwa, a w
końcu także dom, zajęty w większości przez nowych
lokatorów oraz resztki rodzinnego majątku. Nie skarżyła
się na swój los, w milczeniu znosząc upokorzenia, których
nie szczędziła jej trudna sytuacja i własny syn.
Opowiadający z przejęciem i aprobatą o dokonywanych
przez komunistów egzekucjach Cezary budził w niej lek –
Stefan Żeromski Przedwiośnie nie potrafiła zrozumieć, jak jej syn, którego wychowywała
w zgodzie z wyznawanymi przez siebie, wyniesionymi z
domu wartościami, może pochwalać takie postępowanie.
Największym ciosem była dla niej właśnie utrata
Cezarego, który ku jej rozpaczy z radością przyjął wybuch
rewolucji i zupełnie przestał liczyć się z matką.
Najważniejsze dla Jadwigi Barykowej wartości to szacunek
dla pracy, własności prywatnej i rodziców. Mimo, że
Cezary je odrzuca, matka nie przestaje go kochać.
OJCIEC
(Motyw ojca bardzo często podejmowany jest w różnych dziedzinach kultury: malarstwie, filmie czy literaturze. Jest to często najważniejszy
członek rodziny, cieszący się niemałym autorytetem i poszanowaniem. Zajmuje przez to pozycję uprzywilejowaną. Właśnie ojciec jest zwykle
osobą odpowiedzialną za podejmowanie istotnych dla siebie i swoich bliskich decyzji. Obraz ojca w literaturze czy sztukach wizualnych może być
różnie potraktowany. Niekiedy mamy do czynienia z patriarchą, założycielem rodziny czy wielkiego rodu. Postać ta może zostać ukazana także
jako swoisty pater familiae – ojciec rodziny, a zatem osoba, która posiada własne dzieci i troszczy się (lub nie – w przypadkach patologicznych) o
ich los. Wreszcie bardzo popularna jest parabola Boga jako miłosiernego ojca, dbającego o dzieło swego stworzenia – rodzaj ludzki)
Zawarty w Nowym Testamencie, przytoczony przez
ewangelistę Łukasza paraboliczny wizerunek miłosiernego
Ojca. W dosłownym rozumieniu opowiadanej historii jest
Biblia Przypowieść o synu marnotrawnym to ojciec, który ma dwu synów. Jednemu z nich na jego
butną prośbę oddaje należną część majątku, po czym ów
niepokorny potomek wyrusza w świat. Skruszony powraca
i zostaje przez ojca przyjęty z olbrzymią radością.
Paraboliczne wyobrażenie grzesznika, która zawsze ma
szanse powrócić do łask swego ukochanego Ojca.
Bardzo interesujące, nie mające sobie równych w
literaturze polskiej jest wyobrażenie ojca w dziele Schulza.
Jest on dla głównego bohatera opowiadań postacią
tajemniczą, na poły mistyczną, niekiedy groźną. Nazywany
jest przez swego syna „natchnionym herezjarchą”. To
ojciec odkryje przed dzieckiem arkana wiedzy
Bruno Schulz Sklepy cynamonowe ezoterycznej oraz mądrości ze starych ksiąg. On też
pokaże chłopcu niesamowitość świata, jego złożoność i
nieprzewidywalność. Mimo że bohater darzy swojego
rodzica wielkim uczuciem, sam wybierze jednak w życiu
inną drogę. Ojciec pozostanie jednak dla niego najbliższą
osobą w rodzinie (zwłaszcza w konfrontacji z
zapracowaną, praktyczną i gospodarną matką) oraz
stanowić będzie niepodważalny autorytet.
Śmierć ukochanej córeczki, Urszulki, powoduje u
Jan Kochanowski Treny Kochanowskiego jako ojca, humanisty i poety kryzys
światopoglądowy i religijny.
Postać ojca jest w powieści Balzaca silnie zaakcentowana,
obecna nawet w tytule dzieła. Goriot jest kupcem, który
pomnaża swój majątek dzięki uczciwej i ciężkiej pracy.
Jego miłość ojcowska wobec córek jest bezgraniczna i
Honoriusz Balzac Ojciec Goriot pełna oddania. Aby sprostać ich zachciankom wyzbywa się
on kolejno swoich oszczędności. W zamian za swoje
głębokie i silne uczucie Goriot nie dostaje choćby
odrobiny wdzięczności. Córki wstydzą się po latach
zubożałego ojca, z rzadka jedynie kurtuazyjnie go
 odwiedzają. Jest samotny także na łożu śmierci, a córek
braknie też w kondukcie pogrzebowym. Portret
Honoriusz Balzac Ojciec Goriot bezinteresownej miłości ojcowskiej, która trwając mimo
niewdzięczności córek, doprowadziła do upadku
społecznego i utraty zdrowia.
Seweryn Baryka roztacza przed swym synem wizję Polski
Stefan Żeromski Przedwiośnie pełnej dobrobytu. Jego idealistyczne obrazy szklanych
domów zrewiduje smutna rzeczywistość.
KOBIETA
(Motyw kobiety jest jednym z najczęściej występujących w tekstach kultury. Związane jest to przede wszystkim z rolami, jakie pełni kobieta w
życiu i w społeczeństwie: matki, żony, pracownicy, kochanki, kobiety świętej, itp. Oczywiste jest, że każda epoka inaczej postrzegała kobietę,
przypisując jej inną rolę i zwracając uwagę na inne cechy charakteru czy osobowości. W opracowaniu motywu kobiety zwrócono uwagę przede
wszystkim na ową różnorodność)
Szekspir, a za nim Słowacki, tworzą model kobiety
szatańskiej, złej. Lady Makbet, choć w zasadzie lojalna
wobec męża, namawia go, by popełnił morderstwo.
Kieruje nią żądza władzy, chęć bycia królową, posiadania
większego majątku. Uważa się, że to właśnie ona odgrywa
szczególną rolę w tragedii. Naturalnie Lady Makbet jest
postacią jak najbardziej tragiczną, ponieważ jej
William Szekspir Makbet małżeństwo rozpada się, oddala się od męża, popada w
Juliusz Słowacki Balladyna obłęd i targa się na własne życie. Swojej obsesji zabijania
nie może także powstrzymać Balladyna. Zgodnie z
ludowym kodeksem moralnym każda zbrodnia pociąga za
sobą następną, a bohaterka nie potrafi wyjść z kręgu zła.
Oczywiście kara następuje na ziemi, gdyż Balladyna ginie
rażona piorunem. Warto podkreślić wykorzystanie w obu
tekstach motywu krwi, ponieważ Lady Makbet snuje się
po zamku, traci zmysły i ciągle widzi krew na rękach, a
Balladyna po zamordowaniu Aliny ociera skrwawioną ręką
czoło i owa plama nie daje się zmyć.
Analizując tekst Reymonta nadzwyczaj często podkreśla
się temperament Jagny, a dość rzadko mówi się o tym, iż
kobieta ta była także artystką. Reymont wyraźnie mówi,
że Jagna, zgodnie z ówczesnym kanonem mody, była
najpiękniejszą kobietą we wsi i świetnie potrafiła
podkreślać swoją urodę, dobierając odpowiednie stroje.
Władysław Stanisław Reymont Chłopi Jej pisanki i wycinanki były najładniejsze w Lipcach, a poza
tym Jagna była także niezwykle wrażliwa na piękno
przyrody i w ogóle otaczającego ją świata. W tym
wszystkim Jagna upodabnia się do typu artysty
młodopolskiego i również, wyzwalając się z norm i
konwenansów, popada w konflikt z mieszkańcami wsi,
którzy nie akceptują jej zachowania.
Pierwszą kobietą – matką wszystkich ludzi jest Ewa.
Stworzona z żebra Adama, dzieli z nim radosne chwile w
raju. Niestety za namową szatana, który przybiera postać
węża, kosztuje owoc zakazanego drzewa i namawia do
skosztowania Adama. Za karę „pierwsi rodzice” zostają
wypędzeni z Edenu. Tuz przed zniszczeniem Sodomy
aniołowie wyprowadzają z niej Lota wraz z rodziną. Gdy
Biblia deszcz siarki i ognia spadł na miasto, żona Lota nie mogła
powstrzymać ciekawości, obejrzała się i zamieniona
została w słup soli.
Jednym z najczęściej spotykanych wizerunków kobiety
jest Maria, żona Józefa i Matka Jezusa Chrystusa, a także
Maria Magdalena, utożsamiana z pokutującą
jawnogrzesznicą, która namaściła olejkiem nogi Chrystusa.
Adam Mickiewicz wybranką Tadeusza czyni młodziutką
Zosię, wychowankę doświadczonej Telimeny. W epopei
 Adam Mickiewicz Pan Tadeusz przedstawiona została jako podlotek, niedojrzała jeszcze
kobieta. Jednak w końcowych scenach, kiedy wychodzi za
Tadeusza, wspólnie decyduj ą się na uwłaszczenie
chłopów.
Bolesław Prus Lalka Izabela jest kobietą żyjącą w krainie marzeń, nie potrafi
docenić miłości, która ją spotyka
Zofia Nałkowska Granica Justyna popada w obłęd po dokonaniu aborcji
DZIECKO, DZIECIŃSTWO
(Dzieciństwo to pierwszy okres życia człowieka, kojarzony najczęściej z beztroską, brakiem odpowiedzialności, zabawą i nauką podstawowych
czynności. Dzieckiem nazywamy człowieka od urodzenia do osiągnięcia wieku dojrzałego, ale dzieckiem swych rodziców jest się do końca życia.
Dziecko symbolizuje również początek, Nowy Rok, poranek, czystość, nieskażony stosunek do świata, spontaniczność i przyszłość.
Motyw dziecka, jako samodzielnego bohatera literackiego pojawił się w literaturze romantycznej. Kilkadziesiąt lat później pisarze świat
dzieci, położenie najbiedniejszych z nich, uczynili jednym z ważniejszych tematów prozy i poezji. Na przykładzie losów dzieci analizowali szerokie
zjawiska społeczne. Większą wagę do okresu dzieciństwa zaczęto przywiązywać po odkryciu przez Freuda silnego wpływu tego okresu na dalsze
życie. Z tego czasu wyprowadzał on wszystkie najgłębiej skrywane kompleksy (m.in. kompleks Edypa czy kompleks Elektry). Literatura
współczesna stworzyła sugestywne obrazy dzieciństwa, wielu autorów odbywa symboliczną „podróż do miejsca urodzenia" w poszukiwaniu
tożsamości. Dzieciństwo w literaturze bywa arkadyjskim okresem beztroski, krainą łagodności, ale nie brak i utworów mówiących o dzieciach
jako ofiarach wojny, biedy, chorób, o koszmarze nieszczęśliwego dzieciństwa)
Jan Kochanowski opłakuje ukochaną córkę Urszulkę, która
w chwili śmierci miała zaledwie trzy lata. Poeta przypisał
dziecku wyjątkowe zdolności, z Urszulką wiązano wielkie
nadzieje, pisarz twierdził, że jej radość, pogoda
decydowała o szczęściu całego domu, rodziców, nazwał ją
nawet Safą słowieńską. Kochanowski zadaje pytanie o to,
co stało się z Urszulą po śmierci, pytanie o życie
pozagrobowe jest w gruncie rzeczy pytaniem o samo
Jan Kochanowski Treny istnienie Boga. Poszukiwania dziecka w pozagrobowych
przestrzeniach ze starożytnej mitologii, w Kosmosie,
nawet w nicości trudno uznać za wyraz niezachwianej
wiary chrześcijanina w istnienie raju. Kulminacją
wątpliwości jest środkowa część Trenów - głównie od IX
do XI. To zarazem punkt szczytowy rozpaczy po śmierci
córki, punkt, od którego rozpoczyna się droga do
pogodzenia ze światem (niesie je głównie upływający
czas) i Bogiem.
Adam Mickiewicz do kategorii duchów lekkich, zalicza
postaci dwojga dzieci: Józia i Rózi. Występują one jako
trzepoczące skrzydełkami aniołki, ale nie mogą dostać się
do nieba, pozostają w czyśćcu, gdzie trwają w nudzie,
Adam Mickiewicz Dziady cz. II trwodze o to, czy znajdą się w niebie. Niebo jest przed
nimi zamknięte, bowiem ich życie było zbyt łatwe,
upływało na zabawach, pod troskliwą opieką matki. Nie
zaznawszy ziemskiej goryczy, nie mogą poznać
niebiańskiego pokoju, szczęścia.
A. Mickiewicz wspominając na emigracji swoje rodzinne
strony, akcję swej epopei umieszcza w Soplicowie.
Ukazuje je Mickiewicz jako arkadię, symbol szczęścia lat
dziecinnych i utraconej ojczyzny. Stanowi ono ostoję
polskości, dawnych obyczajów i tradycji szlacheckich. Ten
wyidealizowany obraz powstał z tęsknoty za beztroską lat
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz dziecinnych spędzonych w rodzinnym domu na
nowogródczyźnie. Jako sielanka przedstawione jest
dzieciństwo dorastającej Zosi, wnuczki Stolnika Horeszki,
wychowującej się pod troskliwym okiem Telimeny. Zosia
zajmowała się karmieniem ptactwa, przebieranie się w
dziewczęce sukienki, zabawa z dziećmi i elementarna
edukacja.
J.W. Goethe opisuje nocną wyprawę ojca z dzieckiem
J.W. Goethe Król Olch przez ciemny las. Dziecko w gorączce widzi Króla Olch,
postać z baśni germańskich, który nawołuje je do siebie.
Przerażony chłopiec umiera ze strachu.

Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia
Maria Konopnicka Mendel Gdański
Antoine de Saint-Exupéry Mały Książę
Lucy Maud Montgomery Ania z Zielonego Wzgórza
F. H. Burnett Tajemniczy ogród
MŁODOŚĆ
(Młodość jest naturalnym etapem w życiu każdego człowieka. Obok marzeń o życiu wiecznym i wielkim szczęściu pragnieniem ludzkości wydaje
się być chęć zachowania wiecznej młodości. W literaturze (jak i w ogóle w sztuce) młodość ukazana jest z różnych perspektyw. Może być
szczęśliwa lub nie, wieczna albo przegrana czy utracona. Wiąże się z motywem konfliktu pokoleń – młodzi występują przeciwko starym, a kiedy
sami się starzeją, przeciwstawiają im się kolejni młodzi. Przeciwieństwem motywu młodości jest motyw starości.
Mitologia – mit o bogach olimpijskich
Adam Mickiewicz Oda do młodości
Zygmunt Krasiński pisze o Orciu, syn hrabiego Henryka,
który jest uosobieniem dziecięcej niewinności - piękniał
świeżością dzieciństwa mleczną - co pozwala mu stać się
poetą prawdziwym (chociaż brakuje mu wiary w moc
słowa poetyckiego), wieszczem kontaktującym się ze
światem pozaziemskim.Ten dar unicestwia i tak już
nieszczęśliwe (niewidome od czternastego roku życia)
dziecko, jest przyczyną jego przedwczesnej śmierci - Orcio
ginie zabity przez przypadkową kulę podczas oblężenia
Okopów św. Trójcy. Orcio to dziecko niezwykłe, „przykuty
do ziemi anioł”, chłopiec kruchy, nadwrażliwy, żyjący w
świecie ducha, wizji, będący przedmiotem walki dobrych
oraz złych mocy, promieniujący:
„pięknością dziwnych, niepojętych myśli, które chyba z
innego świata płyną.”
M. Konopnicka opisuje historię starego Mendla,
wychowującego swojego wnuczka – małego chłopca
Jakuba. Dziadek bardzo kocha chłopca i próbuje go
wychować w tradycji żydowskiej, choć polskie dzieci na
podwórku wyśmiewają Jakuba z powodu jego
żydowskiego pochodzenia.
A. de Saint-Exupéry ukazuje międzyplanetarną wędrówkę
małego mieszkańca planety B-612. Podróżowanie
dostarcza Małemu Księciu powodów do zdziwienia i
niezadowolenie. Dzięki niej poznaje, czym jest miłość,
przyjaźń i śmierć. Wartości, jakim hołdują dorośli
rozczarowują bohatera, który uosabia marzenia i
poszukiwanie dziecka.
Lucy Maud Montgomery opowiada o losach Ani Shirley,
wcześnie osieroconej dziewczynki, która wskutek
nieporozumienia trafia do domu Maryli i Mateusza na
Zielonym Wzgórzu. Sympatyczna, wrażliwa i pełna
wdzięku, obdarza swych opiekunów wielką miłością,
zdobywa ich serca i odnajduje prawdziwie rodzinny dom.
F. H. Burnett opowiada historię krnąbrnej egoistki – Mary
Lennox, która po utracie rodziców przybywa do wuja do
Anglii i powoli przenika tajemnice jego wielkiego zamku.
Odkrywa między innymi furtkę do magicznego, choć
zaniedbanego ogrodu. Podczas przywracania go do życia z
pomocą przyjaciela Colina zaczyna inaczej patrzeć na
świat. Odmienia również na lepsze los wuja i jego syna,
poruszającego się na inwalidzkim wózku.
W micie ukazany został motyw wiecznej młodości.
Bogowie greccy mieszkający na Olimpie spędzają czas na
życiu beztroskim i wypełnionym zabawą. Bardzo często
ucztują. Ich pokarm to ambrozja dająca im
nieśmiertelność, piją zaś nektar, który jest rodzajem wina
o wspaniałym zapachu i sprawia, że są oni wiecznie
młodzi. Podczas uczt jadło i napitek roznoszą Hebe (bogini
młodości) i Ganimedes (ludzki chłopiec, którego Zeus
uczynił nieśmiertelnym)
Jest to utwór programowy pokolenia romantyków.
Pojawia się w nim apoteoza i bezpośredni zwrot do
młodości:
 Młodości! Dodaj mi skrzydła!
Młodość, która dotyczy romantyków, przeciwstawiona
jest starości, odnoszącej się do klasyków (pokolenia epoki
oświecenia). Jej siłę stanowi uczucie mające moc większą
niż przynależny starości rozum. Przedstawione zostały
Adam Mickiewicz Oda do młodości motywy młodości jako siły sprawczej, mogącej budować
nową rzeczywistości, oraz walki pokoleń.
Młodość jest pewnym stanem ducha i ma prawie boski
charakter, bo umożliwia stworzenie „świata ducha”.
Młodzi ludzie mają w sobie entuzjazm, są pełni wiary,
odważni i gotowi do podejmowania wyzwań. A wszystko
to możliwe jest dzięki temu, że nie pozwalają, aby ich
czymkolwiek spętać. Młodość więc nieodłącznie wiąże się
z wolnością.
W dramacie pojawia się motyw ponownej młodości. Faust
zawiera zakład z Mefistofelesem, w którym stawką jest
jego dusza. W wyniku tego może zażądać od diabła
wszystkiego, czego tylko zapragnie. Stary Faust dzięki
magii Mefistofelesa staje się na powrót młodym
człowiekiem. Ma szansę korzystać z uroków życia, które
ominęły go w czasie jego rzeczywistej młodości, ponieważ
Johann Wolfgang Goethe Faust wówczas był zbyt pochłonięty nauką i odkrywaniem
tajemnic świata. Bawi się zatem i zakochuje w
Małgorzacie. Jego nowe podejście do życia doprowadza
do tragedii – uwiedziona Małgorzata zachodzi w ciążę,
potem staje sie dzieciobójczynią; w pojedynku Faust
zabija brata Małgorzaty. Młodość jest tutaj zatem ukazana
jako siła trochę bezrozumna, która rządzi się popędami i
której efektem mogą być głupie decyzje.
Pokazany jest proces dorastania oraz przeciwstawiona
Witold Gombrowicz Ferdydurke wizja młodości jako najbardziej beztroskiego okresu życia
wizji czasów ciągłego upupiania i robienia gęby.
młodzieńczy bunt pokazany w krzywym zwierciadle,
Sławomir Mrożek Tango młody bohater nie przeciwstawia się wartościom
starszych, tylko walczy z ich brakiem wartości.
STAROŚĆ
(Ludzie najczęściej odczuwają lęk przed starością, nie chcą nawet o niej myśleć, a pierwsze zmarszczki są powodem do rozpaczy. Jednak motyw
starości często prezentowany jest z zupełnie innej strony: jako czas mądrości, doświadczenia życiowego, pogodzenia się z tym, co było i tym, co
ma nastąpić. Proces starzenia się dotyczy każdego człowieka, jednak według niektórych religii człowiek był nieśmiertelny, dopóki nie zgrzeszył –
starzenie się miało być karą od Boga. Niezależnie od tego, jaką postawę wobec starości się przyjmie, temat ten zawsze łączy się z cierpieniem,
chorobą i śmiercią, a więc dotyczy nie tylko samej osoby starszej, lecz także jej rodziny i przyjaciół)
Jedną z postaci, która ocenia postawę Karusi, jest Starzec.
Drwi on z jej bólu, nie wierzy, że dziewczyna może widzieć
ducha zmarłego Jasia. Posądza ją o obłąkanie, uważa
również, że ufający Karusi lud, jest przykładem ciemnoty i
prostoty. Sam przychyla się do naukowego wyjaśniania
wszystkich zjawisk, mówi:
Ufajcie memu oku i szkiełku,
Nic tu nie widzę dokoła.
Adam Mickiewicz Romantyczność W ten sposób potwierdza, że nauka neguje istnienie
duchów – skoro nic nie widać, nie ma sensu zastanawiać
się nad wizjami Karusi. Pozwala mu to na stwierdzenie, że
świat nadprzyrodzony nie istnieje. Starzec reprezentuje
klasycyzm i dawne ideały – to, co zdaniem romantyków
już przeminęło i nie ma zastosowania w prawdziwym
życiu („prawdy martwe” mają znacznie tylko w
odniesieniu do nauki). Starzec jest przedstawicielem
„starego” pokolenia.
Santiago to stary rybak, który czuje, że nie jest już tak
sprawny i pełny sił jak kiedyś, również łowi coraz mniej
 ryb. Jest biedny: mieszka w ubogiej chatce, żagiel łodzi
jest połatany. Czas wpłynął też na jego wygląd: twarz
pokrywają ciemne plamy spowodowane rakiem skóry, na
rękach widnieją szramy powstałe na skutek wyciągania
linką dużych ryb. Mężczyźnie pomaga Manolin. Chłopiec
Ernest Hemingway Stary człowiek i morze bardzo lubi staruszka, potrafi się z nim porozumieć – widzi
w nim nauczyciela, a jednocześnie się o niego troszczy.
Pewnego dnia Santiago wyrusza na samotny rejs – udaje
mu się złowić marlina. Walka z rybą bardzo go
wyczerpuje, jednak nawet przez chwilę nie opuszcza go
nadzieja. Mimo że udaje mu się dowieść jedynie szkielet
wielkiej ryby, to wzbudza podziw innych rybaków. Starszy
człowiek jest tutaj przykładem na to, że zawsze jest szansa
na odniesienie zwycięstwa, pokonanie swoich słabości,
udowodnienie sobie i innym, że nawet w kwiecie wieku
można stać się bohaterem – uchronić się przed klęską.
Jan Joachim Goriot jest 69-letnim starcem mieszkającym
w pensjonacie pani Vauquer. Bardzo kocha swoje córki,
mimo że one się go wstydzą. Popada w rozpacz, bo
Anastazja i Delfina nie chcą przyjmować go w swoich
domach – upokarzają ojca, on tymczasem cieszy się z
każdego kontaktu z nimi. Spełnia wszystkie ich zachcianki,
a o swoich potrzebach nawet nie myśli. Pewnego razu,
mimo osłabienia wychodzi z domu, żeby sprzedać ostatnie
Honoriusz Balzak Ojciec Goriot cenne przedmioty – uzyskane pieniądze przeznacza na
suknię dla Anastazji. Goriot za każdym razem znajduje
usprawiedliwienie dla Anastazji i Delfiny, mówi: „Życie
moje jest w moich córkach”, dlatego też oddaje im
wszystkie pieniądze. Liczne zmartwienia powodują zmiany
w wyglądzie mężczyzny – chudnie, pojawiają się
zmarszczki… Goriot umiera jako nędznik, jego córkom nie
zależy na odwiedzeniu go w chwili śmierci, nie interesują
się nawet kosztami pogrzebu. Goriot to przykład starego
człowieka, który bardziej dba o ukochane dzieci niż o swój
status społeczny czy zdrowie. Charakteryzuje go dobroć.
Zofia Nałkowska Granica odmienne postawy dotyczące starzenia się
WŁADCA, KRÓL
(Motyw króla w dzisiejszych tekstach kultury pojawia się rzadko. Wiąże się to z faktem, iż dziś mamy do czynienia nie z monarchią, a z
demokracją. Funkcje króla zastąpiły takie instytucje, jak prezydent, rząd, sejm, senat. Niegdyś król był przedstawiany jako: dobry lub okrutny
władca, wielki bohater, postać tragiczna, zbrodniarz. Temat często wiązał się z ludzką naturą, skłonną do popełniania złych czynów, by tylko
objąć władzę)
Lud jest nękany przez nieszczęścia. Król Edyp – dbający o
swoich podwładnych – chce go z nich wybawić.
Dowiaduje się od wyroczni, że jest to spowodowane
Sofokles Król Edyp zbrodnią dokonaną na królu Lajosie. Próbuje więc odkryć
prawdę co do tajemniczej śmierci. Gdy odkrywa, że jest
ojcobójcą i był w związku kazirodczym z matką, rozpacza
nad swoim losem i opuszcza miasto dla dobra jego
mieszkańców.
Król Kornwalii, Marek, to odważny, szlachetny i honorowy
władca. Jest to widoczne w jego postępowaniu wobec
Tristana, którego traktuje jak syna. Gdy zostaje zdradzony
Joseph Bediér Dzieje Tristana i Izoldy przez Izoldę, przeżywa cierpienie i wpada w gniew
(skazuje kochanków na śmierć). Jednak wkrótce rezygnuje
z zemsty. Potrafi zrozumieć Tristana i Izoldę, wybacza im.
Gdy umierają, przewozi ich ciała do Tyntagielu i szykuje im
pochówek.

Popiel III był królem, ale został wygnany z pałacu przez

swojego brata. Mieszka więc w lesie jako pustelnik i
 udziela dobrych rad. Kirkor chce mu pomóc w odzyskaniu
władzy, bo wie, że był dobrym władcą. Od kiedy rządy
objął jego brat, w królestwie zaczęło się źle dziać. To
Popiel III jest prawowitym władcą, ukrył prawdziwą
koronę w lesie. Znajduje ją Goplana i wkłada na głowę
Juliusz Słowacki Balladyna Grabcowi. Gdy Kirkor pokonuje Popiela IV, mówi, że
władzę powinien objąć ten, który posiada koronę. A ma ją
już Grabiec. Balladyna zabija go, żeby zostać królową.
Następnie wraz z Kostrynem napada na Pustelnika, by
objąć władzę. Jednak przeszkadza jej nawet wspólnik –
podaje mu truciznę, by móc rządzić samodzielnie.
Zgodnie z prawem musi osądzić zbrodniarzy, w wyniku
czego sama wydaje wyrok na siebie.
Balladyna obnaża ludzką naturę, zło, rządzę władzy.
RYCERZ
(Motyw rycerza pojawia się w literaturze (czy ogólnie w sztuce) w okresie średniowiecza jako naturalny element przedstawienia otaczającego
twórców świata. Powstaje wówczas wzorzec osobowy, według którego przedstawiani są rycerze (obok niego powstają podobne wzorce
dotyczące postaci króla, damy, świętego). Mają oni być dzielnymi wojownikami, wiernymi poddanymi swoich władców i prawymi
chrześcijanami. Pojawia się także motyw błędnego rycerza, czyli samotnego, dzielnego wojownika, który wraz ze swoim wiernym giermkiem
przemierza świat w poszukiwaniu przygód z chęcią walki o dobro. Do średniowiecznego typu rycerza znaleźć można liczne odwołania w
utworach z późniejszych czasów. Są to zarówno nawiązania jak najbardziej poważne, jak i parodystyczne)
Wedle zamierzenia samego autora jednym z celów
utworu było pokazanie w pozytywnym świetle księcia
Bolesława Krzywoustego. Jest on zatem przedstawiony
Gall Anonim Kronika polska jako idealny władca, ale także i jako idealny rycerz,
zgodnie z obowiązującym średniowiecznym wzorcem
osobowym. Między innymi opisane zostały zwycięskie
walki wojsk polskich dowodzonych przez Bolesława. Poza
tym czasy opisywane w Kronice polskiej to czasy rycerzy.
Jedną z nierzeczywistych postaci występujących w
dramacie Wyspiańskiego jest Czarny Rycerz (dla którego
wzorem jest historyczny Zawisza Czarny z Grabowa).
Przychodzi on w scenie dziewiątej aktu drugiego do Poety
Stanisław Wyspiański Wesele (pod tą postacią ukryty został Kazimierz Przerwa-
Tetmajer) wywołany nieświadomie przez niego wcześniej
– w scenie dwudziestej czwartej aktu pierwszego. Rycerz
symbolizuje dawne cnoty (kodeks rycerski) oraz siłę i
potęgę Polaków minionych czasów, które to cechy
zestawione są z niemocą działania Poety.
Jeden z najstarszych eposów rycerskich epoki
średniowiecza przedstawia postać hrabiego Rolanda –
wasala Karola Wielkiego, uczestnika walk z Saracenami.
Jest on wiernym obrońca władcy, ojczyzny i wiary
Pieśń o Rolandzie chrześcijańskiej, wzorem męstwa i honoru. Roland to
żądny sławy rycerz, dumny ze swojej służby, świadomy
swej wartości, w pogardzie mający cierpienie. Jego śmierć
ma wymiar symboliczny – Bóg po duszę Rolanda wysyła
anioła, przez co zostaje uznany za świętego.
Pozytywni bohaterowie kreowani są w nawiązaniu do
Henryk Sienkiewicz Krzyżacy wzorca osobowego średniowiecznego rycerza; jeden z
nich, pułkownik Michał Wołodyjowski, określany jest
przez narratora mianem małego rycerza.
W utworze w sposób poetycki przedstawiony został
pogrzeb Józefa Bema, generała wojsk polskich, który
sławę zdobył między innymi dzięki swoim działaniom
podczas powstania listopadowego. Bohater porównany
Cyprian Kamil Norwid Bema pamięci żałobny rapsod został do wielkiego rycerza. Widzimy uroczystość
pogrzebową zbliżoną do takiej, jakie wyprawiano dla
średniowiecznych rycerzy (w rzeczywistości pogrzeb Bema
był bardzo skromny). Świadczą o tym choćby takie
 atrybuty, jak pancerz, miecz, koń i sokół. Postać zmarłego
reprezentuje tutaj „cień”, który dosiada konia rycerza i
zmierza w kierunku grobu. Towarzyszą mu żałobne panny
Cyprian Kamil Norwid Bema pamięci żałobny rapsod oraz chłopcy uderzający toporami o tarcze (inspiracja
tradycjami wikingów). Motyw rycerza został w utworze
wykorzystany do uwznioślenia wydarzenia śmierci
wielkiego Polaka.
INTELIGENCJA
(Elita to wyróżniona w społeczeństwie grupa, posiadająca przywileje w danym środowisku. Znalezienie się w niej najczęściej zależy od
posiadania jakichś cech lub dóbr. Najczęściej wyróżnia się elity rządzące, które mają wpływ na politykę. Istnieją też elity intelektualne,
menadżerskie, kulturalne… Inteligencję stanowią ludzie wykształceni, utrzymujący się z pracy umysłowej. Najczęściej literatura i sztuka
przedstawiają te środowiska w negatywnym świetle, jako ludzi biernych, szkodzących społeczeństwu lub karierowiczów)
W Salonie warszawskim pokazane zostały dwie różne
postawy, które reprezentują przeciwne sobie „obozy”:
towarzystwo stolikowe i towarzystwo przy drzwiach. Ci
pierwsi to elity: urzędnicy carscy, arystokracja, literaci,
damy. Ci ludzie rozmawiają o sprawach mało istotnych,
nie interesuje ich sytuacja polityczna Polski, unikają
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III mówienia o prześladowaniach młodzieży. Nie chcą
poruszać aktualnych spraw dotyczących ojczyzny, są
kosmopolitami posługującymi się językiem francuskim.
Nie dostrzegają dramatycznej sytuacji, godzą się na
wszystko, również na niewolę. Są ulegli i
podporządkowują się zaborcy. Są przedstawieni jako
przeciwieństwo patriotów, którzy interesują się losami
Polski i popierają walkę w imię ojczyzny.
W powieści pojawiają się inteligenci, studenci (Maleski,
Patkiewicz), naukowcy (Geist, Ochocki). Wykształcenie i
umiejętności mogą im zapewnić pracę, jednak
bohaterowie często nie zarabiają na swoje utrzymanie.
Stawska nie może zapewnić bytu córce i matce. Studenci
Bolesław Prus Lalka żyją w nędzy. Geist jest zgorzkniałym wynalazcą, który
chciałby stworzyć inną, lepszą ludzkość. Gardzi innymi,
jest pesymistą. Ochocki jest uważany za dziwaka, żyje z
odziedziczonego majątku. Ich wykształcenie nie ułatwia
im życia, nie zapewnia szacunku, ani nie stawia ich
wysoko w hierarchii społecznej.
Przedstawiciele inteligencji (Radczyni, Dziennikarz, Pan
Młody, Gospodarz, Poeta) przede wszystkim reprezentują
w Weselu chłopomanię. Sama zabawa dotyczy
małżeństwa inteligenta i chłopki.
Każdy z nich ma swój własny pogląd na temat wsi.
Dziennikarz postrzega ją jako arkadyjską, pełną spokoju
krainę, w której nie ma żadnych sporów. Nie rozumie
chłopów i ich zainteresowania polityką. Radczyni nie zna
Stanisław Wyspiański Wesele prawdziwego wiejskiego życia. Pan Młody zachwyca się
folklorem, podobają mu się obyczaje, krajobrazy, sam
sposób bycia chłopów. Inteligenci nie są świadomi
prawdziwego życia na wsi, ich wiedza jest bardzo
powierzchowna, a zachwyty często nieuzasadnione. Sam
Poeta mówi:
[…] w oczach naszych chłop urasta
do potęgi króla Piasta!
Inteligencja mitologizuje wieś lub fascynuje się nią, w ten
sposób znajduje ucieczkę od apatii i dekadentyzmu.
Honoriusz Balzak Ojciec Goriot Życie na salonach, elity towarzyskie
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni Rola inteligencji w społeczeństwie, środowisko lekarzy
Stefan Żeromski Przedwiośnie Postawa inteligencji wobec wydarzeń w kraju
Zofia Nałkowska Granica kariera Zenona Ziembiewicza – wkroczenie do świata elit
rządzących
 MISTRZ I UCZEŃ
(W życiu każdego człowieka jest okres terminowania, nauki u boku jakichś mistrzów, na przykład rodziców, nauczycieli, starszych kolegów. Wraz
z upływem lat rosną wymagania wobec tych, których uznajemy za autorytety. Nie wystarczy już sama wiedza, by stać się mistrzem, ktoś taki
winien okazać się przewodnikiem duchowym, godnym naśladowania wzorem, kimś, kto pomoże zrozumieć samego siebie. Naturalną koleją
rzeczy, zwykle przychodzi też pora buntu przeciw mistrzom młodości, co jest jednym z warunków postępu. Zarazem wybór własnej drogi zwykle
nie oznacza negacji wpływu mistrza, przekreślenia pamięci o nim. W informatycznej cywilizacji naszego wieku coraz trudniej o bezpośrednie
relacje mistrz-uczeń, ale utrzymuje się tęsknota za modelem platońskiej Akademii, gdzie w ogrodach przechadzali się wielcy filozofowie otoczeni
grupką uczniów)
Nauczycielem, mistrzem apostołów (i wszystkich
przyjmujących jego naukę, wielkich rzesz, jak mówią
Biblia przekazy ewangeliczne) byt Chrystus: Wy mnie nazywacie
Nauczycielem i Panem i dobrze mówicie, bo nim jestem.
Po zmartwychwstaniu Jezus polecił uczniom kontynuować
nauczanie.
Mistrzem tytułowego bohatera, człowiekiem
wspierającym go podczas bardzo trudnej misji, stale
rozbudzającym patriotyzm, przypominającym, co jest
Adam Mickiewicz Konrad Wallenrod ostatecznym celem prowadzonej w masce walki byt
śpiewak Halban, litewski wajdelota. To on rozbudzał
nienawiść do Zakonu, śpiewał Pieśń Wajdeloty, miał
zadbać, by została zachowana pamięć o czynie Konrada.
Postać Jakuba, ojca głównego bohatera, stylizowana jest
na biblijnych patriarchów i proroków. Sam bohater
Bruno Schulz Sklepy cynamonowe nazywa go natchnionym herezjarchą, który odkrył przed
nim wiedzę ezoteryczną. I choć nie poszedł drogą
wskazaną mu przez ojca, jego uznał za swego pierwszego
mistrza.
Przedstawiona została szkoła w sposób demaskujący jej
śmieszności i niespełnienie zadań edukacyjnych.
Głównego bohatera powieści, trzydziestoletniego Józia,
odwiedza w jego mieszkaniu profesor gimnazjum Pimko.
Każe on Józiowi wrócić do szkoły i ponownie stać się
uczniem. Bohater zostaje „upupiony” i posłusznie
wykonuje polecenie. W gimnazjum jest świadkiem lekcji
Witold Gombrowicz Ferdydurke języka polskiego, podczas której uczniowie zmuszani są
przez nauczyciela Bladaczkę do twierdzenia, że należy
kochać i szanować Słowackiego, ponieważ Słowacki […]
wielkim poetą był! Pomiędzy samymi uczniami widoczny
jest podział na tych, którzy są grzeczni i tych, którzy
rozrabiają. Między ich przedstawicielami, Miętusem i
Syfonem, dochodzi nawet do pojedynku na miny. W
utworze ukazani zostali uczniowie zniewoleni przez
bezsensowny, zaśniedziały i odtwórczy system edukacji.
W powieści przedstawione zostały młodzieńcze lata
głównego bohatera, Marcina Borowicza. Na kolejnych
etapach swojej edukacji jest on poddawany procesowi
rusyfikacji. W końcu trafia do gimnazjum w Klerykowie,
gdzie przeżywa różne szkolne przygody (na przykład
Stefan Żeromski Syzyfowe prace strzelanie razem z innymi uczniami w parku z pistoletu).
W związku z poznaniem innego ucznia, Bernarda Zygiera
(przeniesionego do Klerykowa z Warszawy, ze względu na
jego działalność patriotyczną tamże), w bohaterze
ożywają uczucia patriotyczne. Powieść ukazuje sytuację
uczniów poddawanych w szkole rusyfikacji.
 ANIOŁY, DEMONY, ZJAWY
(Widma, zjawy, duchy, upiory i inne istoty wywodzące się ze świata niematerialnego są silnie zakorzenione w każdej kulturze. Dla jednych
stanowią element artystycznej kreacji, a dla innych stanowią nieodłączną i istniejącą równoległe do ludzkiego świata część rzeczywistości.
Bohaterowie fantastyczni na stale weszli do literatury i od tysięcy lat pojawiają się we wszystkich jej epokach oraz gatunkach. Na uwagę
zasługuje różnorodność ujęcia motywu zjaw i duchów w literaturze oraz rozmaitość funkcji, jakie pełni w poszczególnych dziełach)
William Szekspir stworzył świat, w którym przeplatają się
rzeczywistość z fantastyką. Na wybory tytułowego
Makbeta wpływ mają trzy Czarownice. Odtąd gnany
rządzą władzy nie może zaznać spokoju. Popełniona
William Szekspir Makbet zbrodnia i wyrzuty sumienia odbierają mu sen. Widziadła
zamordowanych oraz tajemnicze głosy wieszczą królowi
nadchodzącą zgubę. Lady Makbet widzi wciąż na swoich
rękach krew, a Makbetowi ukazuje się podczas uczty duch
zamordowanego przyjaciela Banka.
Juliusz Słowacki tworzy obok realistycznego świat
fantastyczny, opisany w sposób tajemniczy, poetycki,
magiczny. Jego reprezentanci to Goplana i jej dwa leśne
Juliusz Słowacki Balladyna duszki, , czyli Skierka i Chochlik - ucieleśnienie sił natury.
Zgonie z romantycznymi konwencjami, oba światy się ze
sobą łączyły, a świat fantastyczny miał ogromny wpływ na
to, co działo się w realnym ludzkim życiu. Goplana jest
jednak siłą, która ludzkie losy plącze, gmatwa.
Adam Mickiewicz kreśli postać Karusi, która rozmawia ze
swoim zmarłym kochankiem, widziadło jest białe jak
chusta i ma zimne dłonie, budzi postrach w oczach
dziewczyny: „Ty już umarłeś? Ach! ja się boję!”.
Jednocześnie prosi, by ukochany zabrał ją ze sobą i nie
opuszczał jej, ponieważ boi się, że w jej wizje nikt nie
Adam Mickiewicz Romantyczność uwierzy i że zostanie odrzucona przez społeczność.
Pojawiające się w balladzie fantastyczne zjawisko nie ma
na celu przestraszenia czytelnika, ma za zadanie
przekonać, że istnieją zjawy, które ukazują się przed
„oczyma duszy”. Zebrany lud wraz z narratorem ufają
Karusi, jedynie starzec reprezentujący klasyków powołuje
się na rozum i „szkiełko i oko”.
Adam Mickiewicz skonstruował w dramacie dwa
przenikające się wzajemnie światy – metafizyczny i
rzeczywisty. Świat ponadzmysłowy reprezentowany jest
przez zjawy, które ze względu na grzechy popełnione za
Adam Mickiewicz Dziady cz. II życia pokutują, zawieszone w zaświatach, czyli
abstrakcyjnej przestrzeni pomiędzy piekłem a niebem.
Przybywają, aby uzyskać pomoc, przebaczenie lub
modlitwę od uczestników obrzędu. Same także służą im
przestrogą dotyczącą życia na ziemi, uczą, jak należy żyć,
aby uniknąć pokuty.
Adam Mickiewicz również w tym dramacie odwołuje się
do mistycyzmu. Nierealne, profetyczne wizje występują
Adam Mickiewicz Dziady cz. III m. in. podczas snu ks. Piotra i snu Senatora. Podczas
Wielkiej Improwizacji to diabeł dopowiada ostatnie słowo
monologu.
Dante Alighieri opisuje głównego bohatera, który,
zabłądziwszy w lesie, przestraszony przez zwierzęta
Dante Alighieri Boska Komedia symbolizujące ludzkie grzechy, spotkał niespodziewanie
ducha Wergiliusza, który na prośbę Beatrycze prowadzi go
przez Piekło i Czyściec.
Jan Kochanowski kończy cykl trenów obrazem, w którym
Jan Kochanowski Tren XIX („Sen”) podmiotowi lirycznemu ukazuje się duch matki. Kobieta
Jan Kochanowski Tren XIX („Sen”) pociesza strapionego ojca, tłumacząc, iż jego córka ma
lepiej w niebie niż na ziemi i dzięki śmierci uniknęła
ziemskich cierpień.

J. W. Goethe Król Olch
Adam Mickiewicz „Dziady” cz. IV
Juliusz Słowacki Kordian
Zygmunt Krasiński Nie - boska komedia
Charles Dickens Opowieść wigilijna
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara
Stanisław Wyspiański Wesele
J. W. Goethe opisuje tajemniczą postać Króla Olch (Króla
Elfów), która pojawia się w momencie, gdy przez las pędzi
na koniu ojciec z chorym, trawionym majakami
dzieckiem . Poeta wykorzystuje chorobę jako stan
pomiędzy jawą i snem, ponieważ gorączka rozmywa
widzenie rzeczywiste i wyczula na doznania
pozazmysłowe. Wykorzystana zostaje również dziecięca
wyobraźnia.
Adam Mickiewicz stworzył jednego z najbardziej znanych
upiorów w polskiej literaturze. Gustaw – Pustelnik
pojawia się w domu dawnego nauczyciela – Księdza
przywołany modlitwami dzieci. Opowiada historię swojej
nieszczęśliwej miłości, a na koniec przebija się sztyletem,
by udowodnić istnienie irracjonalnego świata.
Juliusz Słowacki już w scenie „Przygotowania” umieszcza
postaci czarownic i diabłów, a nawet samego Szatana,
Mefistofelesa oraz Astarota. To oni tworzą kolejnych
przywódców powstania listopadowego. Ponadto w
dramacie pojawiają się Strach i Imaginacja - projekcja
duszy bohatera, w której odbywa się walka między
obowiązkiem moralnym, nałożonym przez sumienie, i
instynktem samozachowawczym. W szpitalu diabeł pod
postacią Doktora przekonuje bohatera, że jego walka jest
z góry skazana na niepowodzenie.
Zygmunt Krasiński ukazuje postać Dziewczyny – widma,
które ukazuje się Mężowi (Hrabiemu Henrykowi) i uwodzi
go. Wnosi ona w życie hrabiego piękno, poezję i potęgę,
wartości, które bohater cenił sobie przed ślubem. Zjawa
kusi go ucieczką od szarej rzeczywistości, wyzwoleniem od
rutyny. Gdy Hrabia Henryk ulega namowom podczas
podniebnej podróży piękna dziewica zmienia się w trupa:
MĄŻ
Cóż się dzieje z tobą? - Kwiaty odrywają się od skroni
twoich i padają na ziemię a jak tylko się jej dotkną, ślizgają
jak jaszczurki, czołgają jak żmije. -
DZIEWICA
Mój luby! -
MĄŻ
Przez Boga, suknię wiatr zdarł ci z ramion i rozdarł w
szmaty. -
DZIEWICA
Czemu się ociągasz? -
MĄŻ
Deszcz kapie z włosów - kości nagie wyzierają z łona. -
Oprócz postaci Dziewicy w utworze występują głosy i złe
duchy.
Charles Dickens w swym opowiadaniu zajął się kreacją
zjaw jako moralizatorów. Przybywają one do złego starca
Scrooge'a, uświadamiają mu złe zachowanie, przywołując
obrazy z przeszłości, teraźniejszości i przyszłości, tym
samym powodując przemianę bohatera.
Rodionowi Raskolnikowi ukazuje się kobieta, którą
wcześniej zabił. Pogłębia to jego obłęd i staje się karą za
popełniony czyn.
Stanisław Wyspiański przedstawia szereg widm
nawiązujących do trudnej polskiej historii. Postaci
występujące w scenach realistycznych autor nazwał
osobami, a widma i zjawy – osobami dramatu. Są one
niczym innym, jak alter ego bohaterów, projekcją ich
 sumienia i ukrytych myśli. Widma to: Rycerz – Zawisza
Czarny z Grabowa, Stańczyk – słynny błazen na dworze
Stanisław Wyspiański Wesele Zygmunta Starego, Widmo malarza de Laveaux
symbolizujące wewnętrzny dramat miłosny, Hetman,
Upiór (Jakub Szela – przywódca sprowokowanego przez
władze austriackie powstania chłopskiego w 1846r.,
zwanego rzezią galicyjską) oraz Wernyhora (legendarny
lirnik i poeta ukraiński).
Problematykę utworu zapowiada motto, zaczerpnięte z
„Fausta” (podobnie jak w II części „Dziadów”): „Więc
kimże w końcu jesteś? – Jam częścią tej siły, która
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata wiecznie zła pragnąc, wiecznie czyni dobro.” Słowa te
obnażają naturę zła, którego istnienie byłoby nonsensem,
gdyby nie istniało dobro. Istnienie zła potwierdza istnienie
dobra, jedno jest gwarantem drugiego.
WINA I KARA
(Problem kary towarzyszy człowiekowi od zawsze, występuje już w Biblii. Związany jest z naturą człowieka, jego skłonnością do czynienia zła,
popełniania zbrodni czy drobnych przewinień. Kara jest zazwyczaj wymierzana adekwatnie do dokonanej winy. Jednak zdarzają się przypadki, że
jest ona niesprawiedliwa lub wręcz absurdalna. Kara może być zgodna z prawem – wymierzona przez sąd, odpowiednie instytucje lub też jest
osobistą zemstą czy zbiorowym linczem)
Gdy Balladyna w końcu dochodzi do władzy, musi osądzić
zbrodniarzy. Przedstawione zostają jej trzy sprawy:
otrucie Kostryna, zabójstwo Aliny, wypędzenie matki.
Juliusz Słowacki Balladyna Królowa jest zmuszona wydać wyrok śmierci na
sprawców, a więc musi skazać samą siebie, gdyż jest
winna wszystkich trzech czynów. Ponosi więc karę za
wszystkie swoje przewinienia. Dziewczyna ginie w wyniku
uderzenia pioruna. To oznaka sprawiedliwości, dowód na
to, że za każdy występek ponosi się karę.
Prometeusza uznaje się za mitologicznego stworzyciela
człowieka. Miał on ulepić go z gliny i tchnąć w niego iskrę
życia. Ludzie jednak nie potrafili przystosować się do
trudnych warunków, panujących na ziemi, dlatego
Prometeusz wykradł ogień z rydwanu Heliosa, boga słońca
i dał go człowiekowi. Kiedy Zeus dowiedział się o jego
Prometeusz czynie, wpadł w gniew i postanowił ukarać nie tylko
Prometeusza, ale i całą ludzkość. Zesłał więc na ziemię
Pandorę, piękną kobietę, która namówiła brata
Prometeusza do otworzenia tajemniczej puszki, z której
wyleciały na świat wszelkie nieszczęścia i choroby. Tytan
zaś został przykuty do skał Kaukazu, gdzie codziennie
przylatywał orzeł, by rozszarpywać jego wątrobę, która
nocą odrastała.
Czarownice przepowiedziały Makbetowi świetlaną
przyszłość, jednak, by zdobyć tron, musiał on zamordować
obecnego króla, Duncana. Na tym nie skończyły się
William Szekspir Makbet okrucieństwa Makbeta, dopuszczał się kolejnych zbrodni,
które coraz bardziej zatruwały mu sumienie. Lady Makbet
starała się uspokajać męża i namawiała go do kolejnych
przestępstw. Ostatecznie kobieta zmarła na skutek
obłędu, Makbet zaś zginął w walce z ręki Makdufa
Młody Jacek Soplica, targany nienawiścią i chęcią zemsty,
zabija Stolnika Horeszkę. Szybko jednak uświadamia sobie
zło swego czynu i postanawia wstąpić do zakonu, przybrać
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz imię Robak i w ten sposób odpokutować za popełnione
zbrodnie. Przybrany w mnisi habit udał się na front, gdzie
walczył u boku Napoleona o sprawę polską. Po powrocie
do kraju zamieszkał w dworku swego brata i zmazał swój
dług wobec Horeszków, ratując ostatniego
przedstawiciela tej rodziny, Hrabiego.

Adam Mickiewicz Dziady cz. II
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara
Franz Kafka Proces
Motyw winy i kary w drugiej części „Dziadów” Adama
Mickiewicza pojawia się w odniesieniu do zjaw, które
podczas obrzędu dziadów przywołuje Guślarz. Jako
pierwsze pojawia się tzw. duchy lekkie pod postacią dzieci
o imionach Józio i Rózia. Ich winą jest to, że za życia nie
zaznały cierpienia, a tym samym nie poznały jego
prawdziwego wymiaru, zaś kara to bezcelowe błąkanie po
świecie. W ten sposób Mickiewicz przekonuje, że aby
życie było pełne, należy poznać wszystkie jego odcienie.
Następnie pojawia się duch ciężki, czyli zły pan, który w
surowy i bezlitosny sposób traktował swoich parobków, w
związku z czym po śmierci zostaje skazany na potępienie i
głód. Ostatnim duchem, na przykładzie którego można
zaobserwować motyw winy i kary w „Dziadach cz. 2”, jest
zjawa młodej dziewczyny o imieniu Zosia. Przypisana jej
wina to brak uczuć, empatii i wyrozumiałości dla mężczyzn
darzących ją uczuciem. Za życia wyniosła, pyszna i oschła,
po śmierci za karę cierpi samotność i odrzucenie.
Wszystkie duchy pokazują różnorodność i
wielowymiarowość win, z którymi może spotkać się
człowiek, a jednocześnie dają do zrozumienia, że kara to
nieunikniony wyraz sprawiedliwości.
Zbrodnią głównego bohatera powieści Fiodora
Dostojewskiego, młodego studenta – Rodiona
Raskolnikowa – jest planowane przez długi czas zabójstwo
starej lichwiarki, którą uważa za „ludzką wesz” i jednostkę
pasożytniczą w społeczeństwie. Zbrodnia Rodiona wynika
więc z jego przekonań ideowych, dopuszczających
zabijanie „gorszych” ludzi (lichwiarka) przez jednostki,
które z racji na swoją wyjątkowość mają większe prawa
(on sam). Raskolnikow jest bowiem przekonany, że
znacznie lepiej i z pożytkiem dla ogółu wykorzysta
pieniądze odebrane staruszce. Nie można zapominać, że
podłożem morderstwa jest skrajnie trudna sytuacja
materialna nie tyle samego Rodiona, ile najbliższych mu
osób, którym zamierza udzielić finansowej pomocy za
sprawą skradzionych pieniędzy. Zbrodnia głównego
bohatera jest wobec tego efektem jego wrażliwości
społecznej i poczucia głębokiej niesprawiedliwości, co nie
zmienia faktu, iż morderstwo doszczętnie rujnuje życie
Rodiona. Początkowo spotyka go kara w postaci
problemów psychicznych, trudności ze snem, złego
samopoczucia i huśtawek nastrojów, a kiedy już nie
wytrzymuje napięcia i myśli o morderstwie zaczynają go
przerastać, przyznaje się do winy i zostaje skazany na
wywózkę do obozu pracy. Choć kara jest ciężka, pozwala
Rodionowi na powrót do normalnego życia, odkupienie
win i uświadomienie sobie, jak złą decyzją była zbrodnia.
Duży udział ma w tym Sonia, dzięki której młodzieniec
godzi się nie tylko z samym sobą i światem, ale też z
Bogiem.
Główny bohater – Józef K. – zostaje oskarżony o czyn,
którego nie popełnił. Według sądu i urzędników
państwowych jego wina jest bezsporna, choć on się do
niej nie poczuwa i początkowo traktuje całą sytuację jak
groteskowy żart. Szybko okazuje się jednak, że mimo iż w
istocie Józef K. nie popełnił żadnej zbrodni, musi walczyć o
sprawiedliwość i zmierzyć się z biurokratyczną machiną
totalitarnego państwa. Nieistniejąca zbrodnia i związany z
nią proces nie pozwalają mężczyźnie prowadzić
 normalnego życia i całkowicie zaprzątają czas. Choć Józef
stara się udowodnić swoją niewinność, to w obliczu
Franz Kafka Proces opresyjnego państwa nie jest w stanie tego zrobić. W
konsekwencji spotyka go kara śmierci, z którą się godzi.
Ujęty w taki sposób motyw winy i kary pozwala autorowi
zademonstrować niszczący wpływ władzy totalitarnej na
życie człowieka. Kafka uświadamia czytelnikowi, że w
starciu z bezlitosną, państwową machiną urzędniczą
jednostka nie ma żadnych szans na zwycięstwo i jest
kompletnie bezsilna, nawet jeśli jej zbrodnie są żadne.
SEN
(Sen to bardzo często eksponowany oraz eksplorowany motyw w kulturze, w sztukach plastycznych, literaturze czy filmie. W znaczeniu
dosłownym oznacza po prostu codzienną czynność fizjologiczną człowieka, regenerację sił podczas nocnego odpoczynku. O wiele bardziej
interesująca jest jednak inna sfera snu – śnienie. Marzenie senne, które staje się udziałem śpiącego, bywa często tak sugestywne, że nie potrafi
on oddzielić jawy od snu. Według teorii Freuda sen jest wyrazem podświadomości, ukrytych ludzkich dążeń, pragnień, fascynacji. Wówczas
wychodzą na jaw najbardziej skrywane w głębi umysłu kompleksy, przykre doświadczenia itp. W konkretnym tekście kultury motyw snu może
być realizowany w rozmaity sposób. W dziełach dawnych epok często sen stanowił alegorię, jego znaczenie należało więc odczytywać
symbolicznie. Szczególnie w romantyzmie zwracano uwagę na fakt, że sen kłóci się z racjonalizmem i realizmem, eksponując wątki czy tematy,
które zbliżają się do fantastyki i irracjonalizmu. Wreszcie bardzo często spotykane jest budowanie rzeczywistości świata przedstawionego, czy to
utworu literackiego, czy filmowego na kształt snu. Surrealizm eksponował zapis snu, co oznaczało podporządkowanie całej struktury danego
tekstu kultury swoistym regułom marzenia sennego – poluźnienie motywacji psychologicznej wydarzeń czy związków przyczynowo-skutkowych)
Cykl Trenów Jana Kochanowskiego kończy utwór,
zbudowany na kształt wizji sennej, swoistej halucynacji
lub po prostu marzenia sennego. Pojawienie się matki
poety z jego ukochaną Urszulką na rękach pozwala ukoić
Jan Kochanowski Tren XIX albo Sen ból i pogodzić się ze stratą. Matka pokazuje
Kochanowskiemu, jaki jest sens życia i śmierci, polecając
mu zająć się ziemskimi sprawami. Wiersz jest dzięki temu
zamknięciem bolesnych rozważań natury egzystencjalnej
czy ontologicznej. Poeta ponownie może skupić się na
tym, co jego twórczości najbliższe – na innym człowieku.
W tym arcydramacie motyw snu jest silniej
zaakcentowany trzy razy. Raz jest to scena
przedstawiająca śpiącego Konrada, ponad którym toczą
walką o jego duszę siły dobra i zła. Bohater zostaje
wystawiony na próbę, co odbywa się poza jego poziomem
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III świadomości. Sen Nowosilcowa ukazuje drogę jego
społecznego awansu, robienie kariery po trupach. Na
końcu tego koszmarnego majaku bohaterowi śni się
jednak postępujący upadek rangi jego stanowiska.
Zupełnie inaczej przedstawiony jest sen Ewy. Jest to sen
spokojny, harmonijny, czysty, co jest bezpośrednim
odbiciem jej postawy życiowej i jej postrzegania świata.
Powieść Carrolla opisuje podróż małej dziewczynki, Alicji
do dziwnego świata, z całą galerią niesamowitych postaci.
Wędrówkę Alicji poprzedza zaśnięcie, a jej powrót z
bajkowej rzeczywistości następuje przez przebudzenie.
Fantastyczne przestrzenie i postaci widziane oczami
dziewczynki są odwzorowaniem postrzegania świata
dorosłych przez dziecko, jawi się on bowiem jako zawiły,
Lewis Carroll Alicja w krainie czarów niezrozumiały. Powieść realizuje model fabularny, który
znajduje wiele podobieństw z marzeniem sennym. W
krainie czarów obowiązują zupełnie inne, paradoksalne i
absurdalne niekiedy, prawa logiki. Brak jest tu mowy o
jakiejkolwiek motywacji psychologicznej działań postaci, z
wyjątkiem Alicji. Mnóstwo nielogiczności, chaotycznych
wydarzeń czy czynów bohaterów fantastycznych
przypomina wymykające się niekiedy spod kontroli ludzkie
życie. Rzeczywistość bajkowa oprócz tego, że jest
Lewis Carroll Alicja w krainie czarów niesamowita, bywa nieprzyjazna, groźna – np. postać
Królowej Kier i jej szafowanie karami śmierci. Sen
 deformuje jednak ową grozę i zarówno dla Alicji, jak i dla
czytelników, staje się ona bardziej groteskowa niźli
straszna.
Sztandarowy przykład polskiej literatury onirycznej. Schulz
opisuje świat, który powoli staje się reliktem przeszłości,
wypierany przez to, co nowe, kiczowate i prostackie.
Pisarz posługuje się snem jako zasadą kompozycyjną
dzieła. Wędrówka chłopca przez miasto po zapomniany
portfel jest tego najbardziej wyrazistym przykładem.
Bruno Schulz Sklepy cynamonowe Szkoła, do której trafia bohater przybiera wygląd
baśniowy, zupełnie odrealniony. Miasto jawi się jako
labirynt, plątanina dróg i ścian domów, w której łatwo się
zagubić. Także niesamowita postać ojca bohatera,
dziwaczne manekiny czy ptaki są tu elementami fabuły,
które mogłyby pojawić się jedynie w rzeczywistości
zupełnie irracjonalnej, takiej, w której obowiązuje logika
marzenia sennego.
Bolesław Prus Lalka sen Izabeli Łęckiej, w którym widzi ona Wokulskiego jako
człowieka odrażającego, potwora o czerwonych rękach
Stanisław Wyspiański Wesele końcowy korowód tańczących postaci jest przedstawiony
w konwencji onirycznej
BAL, TANIEC
(Bale, huczne zabawy taneczne, organizowane są od najdawniejszych czasów i do dziś nie straciły nic ze swego uroczystego charakteru. W
dawnych czasach organizatorami balów byli ludzie możni – książęta, królowie. Przy dźwiękach orkiestry bawiła się na nich ówczesna elita,
ubodzy nie mieli nań wstępu. We współczesnym świecie największą popularnością cieszą się bale karnawałowe, a także bal przedmaturalny dla
młodzieży, studniówka. Coraz częściej i wesela przyjmują formę wystawnego balu. Na tego typu zabawę taneczną obowiązują specjalne stroje –
dla pań długie suknie, dla panów garnitur albo frak. Zabawa trwa całą noc i jest niezwykle chętnie uwieczniana na fotografiach, w malarstwie, a
także w utworach literackich i filmowych)
Podczas balu maskowego zorganizowanego w domu
Kapuleti poznają się i zakochują w sobie: Julia Kapuleti i
Romeo Monteki. Romeo wkradł się na bal potajemnie,
William Szekspir Romeo i Julia gdyż skłócone ze sobą rodziny młodych nie utrzymywały
żadnego kontaktu, a jeśli nawet przyszło do spotkania –
wrogo się do siebie odnosiły. Bal w przypadku Romea i
Julii był początkiem zakazanej miłości, która w rezultacie
doprowadziła dwoje do tragicznej śmierci.
W scenie VIII dramatu, zatytułowanej Pan Senator,
odbywa się bal. Organizatorem jest Senator Nowosilcow,
a uczestnicy mają wrogie nastawienie do Polaków, co
widać zarówno poprzez dialogi, jak i przez zaistniałe
sytuacje. Na balu dominuje bogactwo i przepych:
Jaka muzyka, jaki śpiew
Jak pięknie meblowany dom.
Scena balu łączy w sobie kilka ważnych wydarzeń.
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III Pierwszym z nich jest moment, w którym pani Rollinson
przychodzi błagać Senatora o oszczędzenie jej syna,
katowanego przez służby rosyjskie. Senator nie wyraża
zgody na wypuszczenie chłopaka. Na balu pojawia się
również ksiądz Piotr, który zlekceważony i spoliczkowany
zostaje przez uczestników balu za swoje poglądy o Bogu.
Trzecim istotnym momentem jest śmierć doktora, który
ginie (w czasie trwania balu) w swoim łóżku rażony
piorunem.
Bal weselny Lucjana Rydla z chłopką, który miał miejsce w
Bronowicach, stał się inspiracją do napisania tego
dramatu. Podczas trwania wesela dochodzi do wydarzeń
Stanisław Wyspiański Wesele na poły realistycznych, na poły fantastycznych. Wszystkie
one prowadzą do negatywnej oceny narodu polskiego,
zniechęconego do walki o ojczyznę po klęskach kolejnych
powstań.
 Poeta daje opis ostatniego poloneza, którego
bohaterowie dzieła tańczą przed wymarszem z Litwy
wojsk napoleońskich. Taniec oznacza tutaj odejście
pewnej epoki, symbolizuje dawne wartości, świat, kulturę
– traktowane jako relikt przeszłości. Podkomorzy jest już
ostatnim, który „tak poloneza wodzi”. Dowodzi to faktu,
że Mickiewicz sportretował społeczność u progu ważnych,
dziejowych zmian. Taniec ukazuje tu zatem historyczny
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz krok naprzód. Bohaterowie przechodzą tanecznym
krokiem do innej epoki, w której obowiązywać będzie już
zupełnie odmienna hierarchia wartości. Motyw tańca
podjęty zostaje w ostatniej, dwunastej księdze dzieła,
dzięki czemu służy on podsumowaniu wcześniej
opisywanych zdarzeń. Interesujący jest także fakt, że
tańcem, który skłania bohaterów do pląsów, jest właśnie
polonez. Ów narodowy polski taniec służy tu podkreśleniu
chęci kontynuowania wielkiej szlacheckiej tradycji w
nowej rzeczywistości, zarazem zwracając uwagę na to, że
będzie to już niemożliwe.
Taniec, zasygnalizowany już w tytule, pełni w dziele ważną
rolę. Mrożek czyni czytelne nawiązanie do dramatu
Wyspiańskiego. Także tutaj akcję wieńczy mianowicie
taneczny korowód. Interesujący i znaczący jest zwłaszcza
dobór uczestników tanga – oto prymitywny Edek,
Sławomir Mrożek Tango przypadkowo zdobywszy władzę w domu Stomila,
prowadzi w tańcu wujka Eugeniusza (przedstawiciela elit,
zwolennika i wyraziciela tradycyjnych wartości). Tak
dokonuje się symboliczna zmiana warty. Banalne rytmy
„La Cumparsity” ukazują, jakie porządki zaprowadzone
zostaną w domu (zaś ten ostatni symbolizuje całą polską
rzeczywistość).
LABIRYNT
(Labirynt w literaturze (elementy tego motywu można dostrzec już u Homera) jest najczęściej wyobrażeniem skomplikowanego, zagmatwanego
świata i zagubienia w nim człowieka, jego ograniczonych możliwości poznawczych, zawikłanej drogi do prawdy. W centrum labiryntu tkwi
niejasne niebezpieczeństwo, potwór, jakaś niszczycielska siła lub też środek - miejsce święte. Labirynt może również być swego rodzaju
modelem świata - poznając jego układ, porządek, zdobędziemy wiedzę o ładzie świata w całej jego różnorodności. Błądzenie po labiryncie bywa
interpretowane jako przedzieranie się ku zbawieniu, ale też oddalanie się od źródeł życia. Wreszcie labirynt wyobraża tajemniczy świat zmarłych.
"Myślenie labiryntowe", głęboko zakorzenione w ludzkiej psychice, z reguły obejmuje obszary niejasne, pierwotne namiętności, lęki, miewa i
sensy erotyczne)
Tutaj ów labirynt przypomina Warszawa, pełna krętych
przejść i zaułków. W jednych dominuje bogactwo i
przepych, w innych zaś dojmująca nędza i bieda. Nie
zawsze wiadomo, która część miasta wyłoni się tuż za
rogiem. Wokulski trafia na Powidle nie zdając sobie do
końca sprawy, w jakich warunkach żyją tam ludzie. Życie
Bolesław Prus Lalka Wokulskiego tez w pewnym sensie przypomina labirynt.
Pełno w nim krętych przejść, rozwiązań i sytuacji. By dojść
do celu musi stawić czoło wielu przeciwnościom, a i to nie
jest gwarantem jego osiągnięcia.
Również wprowadzony do powieści przez Prusa Paryż
przypomina wielki labirynt. To miasto bogate, nastawione
na rozwój kultury i nauki, pełne tajemniczych ulic i
zaułków.
W powieści Dostojewskiego zatytułowanej "Zbrodnia i
kara" spotykamy obraz Petersburga. Tutaj wyraźnie
dominuje bieda. Miasto jest przygnębiające, jego
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara mieszkania malutkie, ciasne i ciemne, przypominają
większą szafę, są przyczyną frustracji. Petersburg pełen
jest ludzi nadużywających alkoholu, bezrobotnych,
chorych, nieszczęśliwych, a nawet takich jak Raskolnikow,
w którym rodzi się i szybko dojrzewa myśl o zbrodni.
 Oportunistyczny stosunek Ziembiewicza do rzeczywistości
powoduje, że - stając na rozdrożach życiowego labiryntu -
zawsze wybiera drogę krótszą i łatwiejszą, ucieka przed
odpowiedzialnością, usiłuje uniknąć konsekwencji swoich
czynów. Na dłuższą metę to się jednak nie udaje. Zenon
Zofia Nałkowska Granica krąży w kółko, nie widząc wyjścia z pułapki, w którą sam
się wpędził. Okaleczony przez niezrównoważoną
kochankę, skompromitowany jako prezydent miasta i
mąż, jedyne rozwiązanie widzi w samobójstwie. Los
Ziembiewicza stanowi ostrzeżenie dla wszystkich, którzy
liczą, że przez labirynt świata można iść, nie znając celu,
na skróty, nie trudząc się szukaniem właściwej drogi i
ciągle zmieniając marszrutę tak, aby nikomu się nie
narazić.
W utworze zdecydowanie dominuje przestrzeń
zamknięta: pokoje, biura, zamknięte murami podwórka,
strychy, korytarze, jakieś rupieciarnie. Ta przestrzeń -
labirynt (labirynt to zapewne symbol ludzkiego życia)
nieludzkiej, wielkomiejskiej, wrogiej jednostkom
cywilizacji bywa często deformowana, dodatkowo
ograniczana, by jeszcze wzmocnić wrażenie osaczenia,
zagrożenia (czemu sprzyja również półmrok zamazujący
kontury, ludzkie twarze), podkreślić absurdalność
przedstawianego świata, zasygnalizować jego nadrealny
Franz Kafka Proces charakter. Wiele wydarzeń rozgrywa się w bardzo
osobliwych, zaskakujących miejscach (np. sądy zajmują
strychy czynszowych kamienic, kaźni strażników dokonuje
się w bankowej rupieciarni), jakby nie na jawie, ale w
sennych koszmarach, w których wszystko jest możliwe,
rzeczywistość materialna ulega dowolnym deformacjom.
Cały świat przedstawiony został odrealniony, to
rzeczywistość subiektywna, wewnętrzna, być może proces
(rozumiany jako osąd, ocena lub nawet samoocena) toczy
się wyłącznie w psychice głównego bohatera. Przestrzeń
w tej powieści nie jest tłem wydarzeń, ale symbolicznym
odbiciem tego, co zachodzi we wnętrzu Józefa K.
OGRÓD
(Ogród, nazywany także parkiem, jest wydzielonym przez człowieka miejscem, w którym rosną rośliny. W zależności od jego charakteru, mogą to
być na przykład krzewy ozdobne, drzewa owocowe czy warzywa. Charakter ogrodu wpływa też na jego funkcję. Miejsce to może między innymi
służyć do wypoczynku czy gromadzić rzadkie okazy roślin (ogród botaniczny) lub nawet zwierząt (ogród zoologiczny). Ponadto ogród ma wiele
znaczeń metaforycznych – od biblijnego przedstawienia jako ogrodu Raju, po określanie jego mianem zbiorów poetyckich.)
Miejscem pobytu pierwszych ludzi, Adama i Ewy, przed
popełnieniem przez nich grzechu pierworodnego i
wygnaniem ich przez Boga, był Raj. Przedstawiony jest on
Biblia Ogród Eden jako ogromny ogród, w którym panuje boska harmonia.
Według wiary chrześcijańskiej do Raju udają się po śmierci
osoby zbawione. Biblijny rajski ogród ma wiele nawiązań
w sztuce i kulturze.
Adam Mickiewicz rozpoczyna poemat sceną
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz podpatrywania przez Tadeusza ogródka Zosi, co zawiązuje
intrygę miłosną. W sadzie, wśród ogórków, odbywają się
zaloty Hrabiego.
F. H. Burnett opowiada historię krnąbrnej egoistki – Mary
Lennox, która po utracie rodziców przybywa do wuja do
Anglii i powoli przenika tajemnice jego wielkiego zamku.
F. H. Burnett Tajemniczy ogród Odkrywa między innymi furtkę do magicznego, choć
zaniedbanego ogrodu. Podczas przywracania go do życia
przy pomocy przyjaciela Colina zaczyna inaczej patrzeć na
świat. Odmienia również na lepsze los wuja i jego syna,
poruszającego się na inwalidzkim wózku.
 Leopold Staff Deszcz jesienny jako ogród metaforycznie przedstawiona jest dusza ludzka
ZAMEK
(Twierdza i zamek symbolizuje obronę wartości, coś nie do zdobycia, potęgę, schronienie, niedostępność, obronę, straż, czuwanie, panowanie,
zwierzchnictwo, autorytet, doskonałość, całość, łaskę, marzenie.)
Dwór szlachecki, usytuowany na wzgórzu, pośród
brzozowego gaju, był z drzewa, z pobielanymi ścianami i
gankiem. We dworze jako ostoi polskości nie zabrakło
obrazów przedstawiających osoby ważne dla historii
Polski – Rejtana, Kościuszkę czy Jasińskiego. Melodia,
którą słychać z zegara kurantowego, to Mazurek
Dąbrowskiego. Tuż przy dworku jest mały ogródek z
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz niedużym, drewnianym płotem, w którym rośnie „trawa
angielska i mięta”. Przy dworze jest też sad, są stajnie, jest
folwark dla służby. W pokoju Zosi stoi fortepian, na nim
nuty i książki, a na oknach donice z kwiatami. Dworek to
nie tylko ściany, ale przede wszystkim mieszkańcy. Ważna
jest gościnność, istotne są też obyczaje, których się tam
strzeże (np. Sędzia zawsze pilnował porządku, aby nie
uchybić nikomu względem wieku, stanowiska czy
urodzenia).
Dworek szlachecki pojawia się w Zasławiu, jest ostoją
gospodarności i stateczności. W utworze dworek
nazywany rezydencją lub pałacem znajduje się na
wzgórzu, jest piętrowy z dwoma skrzydłami. Za dworem
znajduje się park pełen starych drzew, a przed nim łąka, są
posągi, altana, klomby. Po obu stronach dworu stały
zabudowania gospodarskie. Dom był jasnożółty, z białymi
Bolesław Prus Lalka kolumnami. We dworze znajdowała się obszerna jadalnia,
której „ściany do połowy były przysłonięte taflami z
ciemnego drzewa”. W pałacu jest też strych, w którym
Ochocki chce urządzić obserwatorium meteorologiczne –
widać tu już ducha nowych czasów. U stóp wzgórza jest
sadzawka, w pobliżu pałacu stoją budynki folwarczne.
Podobnie jak w Panu Tadeuszu, i tu przestrzega się
pewnych obyczajów, są to przejażdżki konne, spacery po
parku, wspólne posiłki.
Wzorowany na Soplicowie dworek w Nawłoci jest
miejscem wręcz idyllicznym. Życie toczy się tam wyłącznie
wokół przyjemności. Czas Wielosławskim i ich gościom
upływa na wspaniałych posiłkach, wycieczkach po okolicy,
bankietach, balach. Wszystkie obowiązki spoczywają na
parobkach, co powoduje, że szlachcie nie muszą się
Stefan Żeromski Przedwiośnie niczym martwić i oddają się uciechom życia. Stary dworek
jest otoczony wielkim parkiem. Nieopodal znajduje się
„Arianka”, czyli dom, w którym mieszkają rządcy i goście.
W drodze między tymi budynkami usytuowany jest
cmentarzyk rodziny Wielosławskich. Szlachcie są tak
przejęci swoimi sprawami, że nie dostrzegają nędzy
parobków i komorników. Arkadię zaburza dopiero śmierć
Karoliny.
GÓRY
(Tajemnicze, niedostępne góry od pradziejów fascynowały ludzi, wyobrażano sobie, że są one siedzibami bogów, lokowano w nich miejsca kultu.
Wielki wzrost zainteresowania górami w literaturze nastąpił w okresie romantyzmu, tak wielcy pisarze jak Byron, Hugo, Shelley, Lamartine
tworzyli wręcz kult Alp (za nimi poszedł Słowacki, Mickiewicz), także w XIX wieku nasi twórcy odkryli Tatry. Wysokim górom przypisano
różnoraką symbolikę (widziano w nich np. ruiny, katedry), dokonywano ich monumentalizacji, później traktowano jako miejsce szczególnie
ostrej walki o byt. Adam Asnyk w jednym z listów do ojca napisał: "Góry i morze to jedyne uniwersalne lekarstwo na wszystkie ludzkie
dolegliwości, tam oddychając świeżym, wonnym powietrzem, pojąc się widokiem wiecznie żywej a wzniosłej natury, można zapomnieć o
cierpieniach i troskach")
Biblia Góry stanowią dominujący akcent krajobrazu biblijnego,
są w Piśmie Świętym przywoływane bardzo często. W
 górach Izraelici szukali schronienia, osiedlali się, zakładali
wojskowe obozy, toczyli bitwy, nawet zakładali cmentarze
i - oczywiście - składali Bogu ofiary. Nierozerwalnie
związane z Bogiem są dwie góry: Synaj oraz Syjon. Na
Synaju zostało zawarte przymierze między Bogiem i
Izraelem, tam Mojżesz rozmawiał ze Stwórcą. Syjon
Biblia pozostawał jednym z miejsc pobytu Boga. Chociaż w
Nowym Testamencie Jezus podkreśla, że miejsce
oddawania czci Bogu nie jest ograniczone do żadnej góry,
to sam jakby podtrzymuje tradycję: wygłasza ważne
Kazanie na Górze, jest kuszony na wysokim szczycie,
wchodzi na górę, by się modlić. Miejsce wniebowstąpienia
Jezusa to prawdopodobnie Góra Oliwna, wznosząca się
nad Jerozolimą.
Zasadniczo ważna przemiana duchowa tytułowego
bohatera dokonuje się w Alpach, na Mont Blanc. Kordian
zbliża się do Boga stając na najwyższym szczycie Europy.
Wyzwala się z marazmu, duchowej niemocy. Postanawia
działać, uświadamia sobie wyraziście cel wcześniej
jałowego życia - będzie walczył o wolność ojczyzny: "Duch
rycerza powstał z lodów... / Winkeiried dzidy wrogów
J. Słowacki Kordian zebrał i w pierś wfożyt, /Ludy! Winkeiried ożyf! l Polska
Winkeiriedem narodów!" Ogarniętego euforią, poczuciem
wewnętrznej siły Kordiana chmura niezwłocznie przenosi
do Polski. W dramacie góry stanowią scenerię rozważań o
charakterze patriotycznym oraz politycznym, ma miejsce
symboliczne widzenie przestrzeni oczami duszy. Wymiar
symboliczny ma również opozycja góra-dół, czy dobro-zło.
Góry w Kordianie to zarazem dramaturgiczny komponent
dzieła.
Opowieści zebrane w tym tomie są wyrazem fascynacji
góralszczyzną, a owa proza stanowi kompilację
autentycznych opowieści ludowych z własną twórczością
Tetmajera (to przecież on napisał piosenkę: "Hej, idem w
las, piórko mi się migoce", którą górale uważają za
wytwór swego ludowego piśmiennictwa). Sporo tu
ludowego autentyku, ale i stylizacji, postaci
ukształtowanych zgodnie z obowiązującymi w Młodej
Kazimierz Przerwa – Tetmajer Na Skalnym Podhalu Polsce tendencjami. Jak napisał sam autor: "Co do pieśni,
są one ludowe, oryginalne i moje własne, celowo
utworzone na wzór ludowych i kombinowane jedne z
drugimi. Odróżnić je byłoby za wiele roboty". Sam język
tego utworu jest literacką stylizacją, nie fonetyczną
transkrypcją gwary. Poszczególne opowiadania przynoszą
różne nastroje, podejmują najróżniejsze tematy związane
z życiem ich bohaterów. Bywają liryczne i komiczne, pełne
grozy, bywają utworami moralistycznymi oraz rubasznymi
anegdotami
ZWIERZĘTA
(Motyw zwierząt występuje w sztuce od prawieków (przedstawienia graficzne na ścianach jaskiń, w których mieszkali pierwsi homo sapiens).
Wynika to z tego, że zwierzęta nieodłącznie towarzyszą człowiekowi w jego życiu na ziemi. Przedstawienia ich w literaturze mogą mieć różny
charakter. Poczynając od naturalistycznego pokazywania zwierząt, poprzez symbole z nimi związane (wiele kultur wytworzyło całe systemy
symboliki zwierzęcej), po przedstawianie ich w sposób metaforyczny, personifikując je lub postaciom ludzkim nadając cechy zwierzęce.)
Epopeja Mickiewicza zawiera obszerny i szczegółowy opis
zarówno obyczajów, wyglądu realiów szlacheckich, jak
świata flory i fauny. Pojawia się wiele gatunków zwierząt,
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz od najmniejszych owadów, po duże ssaki, zarówno
dzikich, jak i udomowionych. Widzimy między innymi
motyle, muchy czy mrówki. Na przykład te ostatnie są
bohaterami jednego ze zdarzeń w lesie, w którym udział
 biorą Telimena i Tadeusz. Wspomina się o dzikach,
wilkach, łosiach, zającach. Pojawia się także niedźwiedź,
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz którego celnym strzałem uśmierca ksiądz Robak. Asesor i
Rejent spierają się o to, który z psów myśliwskich jest
lepszy – Sokół czy Kusy. Ponadto bohaterowie oczywiście
jeżdżą konno. Zwierzęta zostały w utworze przedstawione
realistycznie, jako element obrazu opisywanego świata.
Orwell przedstawił wizję rewolucji socjalistycznej i
funkcjonowania państwa totalitarnego. Obrazem całego
świata jest gospodarstwo dworskie pana Jonesa,
bohaterami zaś zwierzęta. Do władzy dochodzą świnie i z
czasem, w imię dobrobytu zwierząt wprowadzają
dyktatorskie rządy. W gospodarstwie można dopatrywać
się podobieństwa do historycznego Związku Radzieckiego,
George Orwell Folwark zwierzęcy a bohaterów powiązać z rzeczywistymi postaci. Analogie
są między innymi następujące: świnia Napoleon – Józef
Stalin, świnia Snowball – Lew Trocki, koń Boxer –
przodownik pracy Aleksiej Stachanow, dziewięć psów
Napoleona – funkcjonariusze NKWD (ros. Narodnyj
Komisariat Wnutriennych Dieł – Ludowy Komisariat Spraw
Wewnętrznych), osioł Benjamin – przedstawiciel
inteligencji rosyjskiej. Zwierzętom nadane zostały zatem
w utworze cechy ludzkie (podobnie jak ma to miejsce w
wielu bajkach), a co więcej – cechy konkretnych ludzi (lub
grup społecznych).
Potop (Noe na Boskie polecenie buduje Arkę, na którą
zabiera po parze przedstawicieli wszystkich gatunków
zamieszkujących ziemię)
Stary Testament wielokrotnie wspomina o zwierzętach,
zarówno tych, które dostarczały człowiekowi pożywienia,
skór, wełny, jak i o innych stworzeniach, uznawanych za
szkodniki. Dzielono je na czyste (wolno je by-to składać w
ofierze Bogu oraz jeść, takie zwierzęta musiały mieć
Biblia rozdzielone kopyta i przeżuwać pokarm; spośród
stworzeń wodnych czyste byty te, które miały łuski i
płetwy) i nieczyste (wielbłądy świstaki, zające i świnie,
zwierzęta mięsożerne itd,). Zwierzęta odgrywały również
ogromną rolę w izraelskim rytuale ofiarnym, sprawowaniu
kultu. Bogu w ofierze składano przede wszystkim bydło,
owce i kozy czyli najcenniejsze dla ludu pasterskiego
zwierzęta. Dopiero Nowy Testament uznał śmierć
Chrystusa na krzyżu za ofiarę, która wykluczała składanie
dalszych ofiar.
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata jeden z diabłów świty Wolanda, Behemot, ma postać
wielkiego czarnego kota
OJCZYZNA
(Motyw ojczyzny jest w polskiej literaturze związany przede wszystkim z losami i burzliwą historią. Właściwie nie ma takiej epoki
historycznoliterackiej, w której nie pojawiłby się obraz ojczyzny. Związane jest to oczywiście z czasami Sarmacji, potem z rozbiorami Polski,
niewolą, w końcu z odzyskaniem niepodległości i II wojną światową)
Adam Mickiewicz opisuje Sopilicowo, gdzie się „człowiek
napije, nadysze Ojczyzny”. Akcja poematu rozgrywa się w
miejscu przypominającym raj. Wszystko jest na Litwie
piękne: lasy, kwiaty, pola, łąki, zwierzęta. Zarazem
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz wszystko, co litewskie pozostaje bohaterom najbliższe,
wielbione i swojskie. Życie toczy się zgodnie z rytmem
przyrody, przyjaznej człowiekowi i opisywanej z wielką
miłością, uwielbieniem. Społeczność łączą wspólne
upodobania, wyobrażenia o świecie, jego porządku,
patriotyzm, ukochanie ziemi przodków i tradycja.
Mickiewicz odchodzi od formuły – „ojczyzna jest tam,

Józef Wybicki Mazurek Dąbrowskiego
Stefan Żeromski Przedwiośnie
HISTORIA
Adam Mickiewicz Dziady cz. III
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Juliusz Słowacki Kordian
gdzie źle”, przedstawiając szczęśliwą krainę, którą ominęły
kolejne klęski spadające na naród.
Józef Wybicki, mimo iż napisał ten utwór po utracie przez
Polskę suwerenności, wyraża przekonanie, że ojczyzna nie
zginie, dopóki żyje naród. Hasłem wszystkich kochających
swój kraj powinna być zgoda i ojczyzna:
„Niemiec, Moskal nie osiądzie
Gdy jąwszy pałasza
Hasłem wszystkich zgoda będzie
I ojczyzna nasza”
Stefan Żeromski szeroko opisuje sytuację i przemiany
zachodzące w niepodległej ojczyźnie. Mówi o różnych,
nieraz skrajnych, wizjach jej naprawy. Po rozwianiu mitów
„szklanych domów” dyskutuje nad sposobami
zbudowania trwałej, suwerennej państwowości. Tytuł
daje nadzieję, że po zimie, jaką były czasy zaborów
ojczyzna odrodzi się, a okres, który opisuje nazywa
przedwiośniem – czasem szarym, chmurnym, ale
służącym stworzeniu fundamentów pod rozkwit
„nowego”, lepszego państwa.
Biografia Gustawa łączy się ściśle z historią narodu. Scena
więzienna ukazuje nam garstkę ludzi, którym złamał życie
srogi wyrok sądowy. Kibitki wiozące zesłańców na Sybir,
carscy żołdacy nieludzko traktujący polskich skazańców –
to rzeczywistość po rozpoczęciu procesu Filomatów i
Filaretów. W interpretacji Mickiewicza stali się oni
uczestnikami walk, nie z bronią w ręku, a katorgą i ofiarą
życia. Ich prześladowanie jest często porównywane do
rzezi niewiniątek dokonanej przez Heroda i do
męczeństwa Chrystusa i apostołów. Ofiarami są przede
wszystkim uwięzieni studenci, wśród nich Konrad, ale też i
inni patrioci – torturowani, skazani na śmierć bądź zsyłkę
na Sybir.
W utworze możemy znaleźć wiele przykładów
patriotyzmu bohaterów. W dworku, w Soplicowie na
ścianie wiszą portrety Kościuszki, Rejtana. Jest to
nawiązanie do insurekcji kościuszkowskiej z 1794 roku.
Nawet jeden z głównych bohaterów eposu. Tadeusz, ma
imię takie samo jak Kościuszko, ponieważ urodził się
podczas wojny. W dworku stoi stary zegar kurantowy,
który gra „Mazurka Dąbrowskiego”. Historia jest obecna
w życiu Jacka Soplicy. Jako ksiądz Robak walczył w armii
napoleońskiej pod Hohenlindem, Somosierrą i Jeną. W
rzeczywistości naprawdę wydarzyły się te bitwy: 3 grudnia
1800 roku pod Hohenlindem, 30 listopada 1808 roku pod
Somosierrą i 14 października 1806 r. pod Jeną. Walczyły w
nich wojska Napoleona Bonapartego. Jacek był także
więźniem trzech zaborów.
Tytułowy bohater to znudzony życiem młodzieniec, który
nieustannie poszukuje właściwej drogi, którą mógłby
kroczyć przez życie. W II akcie bohater rozpoczyna podróż
poprzez Wielką Brytanię, Włochy, Szwajcarię, gdzie na
górze Mont Blanc odnajduje wreszcie cel swojego życia.
Przechodzi wielką przemianę. Staje się człowiekiem
aktywnym, wyznacza sobie konkretny cel. Chce poświęcić
się ojczyźnie, pragnie walczyć o niepodległość Polski.
Przeradza się w działacza – spiskowca, który chce zabić
Cara Mikołaja I. Myślą przewodnią jego działania jest

Juliusz Słowacki Kordian
PATRIOTYZM
Adam Mickiewicz Dziady cz. III
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Juliusz Słowacki Kordian
Stefan Żeromski Przedwiośnie
Stanisław Wyspiański Wesele
PATRIOTYZM
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
hasło: „Polska Winkelriedem narodów”. Naród może
odzyskać wolność jedynie poprzez czynną walkę, choćby
straceńczą. Historyczne wydarzenie, jakim jest koronacja
cara Mikołaja I na króla Polski sprawia, iż Kordian w
imieniu całego narodu próbuje zabić cara, by uwolnić kraj
spod jarzma tyranii. Po nieudanej próbie zabójstwa
Kordian zostaje złapany i osadzony w szpitalu dla
wariatów gdzie następnie zostaje skazany na śmierć. Jest
to cena, którą bohater zapłacił za uczestnictwo w tym
wydarzeniu historycznym.
Ojczyzna jest najważniejszą ideą dla więźniów z III części
Dziadów oraz patriotów polskich, przedstawionych w
innych scenach dzieła. W imię własnej narodowości,
której bronią za wszelką cenę, zostają aresztowani i
poddawani torturom.
Patriotami są Polacy stojący blisko drzwi w Salonie
Warszawskim. Dostrzegają oni wady towarzystwa
stolikowego, brak zainteresowania losami ojczyzny. Widzą
cierpienia rodaków i niesprawiedliwość rządu carskiego.
Patriotami są również więźniowie – ofiary śledztwa
Senatora.
Patriotyzm jest wszechobecny na kartach dzieła. Wszyscy
bohaterowie to patrioci, z niecierpliwością wypatrujący
wszelkich wiadomości z kraju i możliwości wyzwolenia
ojczyzny. Patriotyzm przejawia się w ich rozmowach, w
przestrzeganiu dawnych obyczajów, w kulcie polskości.
Dworek Sędziego to ostoja patriotycznych uczuć, łącznie
ze starym zegarem kurantowym, który wygrywa melodię
Mazurka Dąbrowskiego oraz obrazami na ścianach,
przedstawiającymi sławnych bohaterów narodowych.
Mieszkańcy Soplicowa wyczekują od lat pojawienia się
wojsk polskich i wolności. Próba wzniecenia powstania to
również dowód przywiązania i miłości do kraju.
Juliusz Słowacki ukazał przemianę głównego bohatera,
który przechodzi od romantycznych uniesień do
zaangażowania w sprawę narodową i przeciwstawienie
się caratowi. Krytykuje również wodzów powstania,
doceniając jednak patriotyzm i zaangażowanie
szlacheckiej młodzieży. Kordian głosił tezę: „Polska
Wikelriedem narodów”.
Stefan Żeromski ukazuje różne podejścia do patriotyzmu
w „nowej Polsce”. Nie unika ostrych ocen narodowych
mitów: powstań i poświęcenia życia dla ojczyzny. Na
przykładzie ideowej ewolucji Cezarego Baryki mówi o
koncepcjach odbudowy państwa polskiego.
Stanisław Wyspiański dyskutuje o kondycji społeczeństwa
polskiego oraz postawach inteligencji i chłopów wobec
spraw narodowych. Konfrontuje również mity narodowe z
rzeczywistością.
Konrad uważa się za jednostkę wybitną, ponadprzeciętną,
mogącą niemal równać się z Bogiem. Jego wygórowana
ambicja, skrajny indywidualizm, przekonanie o
nadludzkiej sile i możliwościach (tytanizm) decydują o
tym, że on sam stawia się wyżej od pozostałych ludzi.
Jednocześnie inność Konrada wynika też z tego, że jest

Juliusz Słowacki Kordian
F. Dostojewski Zbrodnia i kara
WADY NARODOWE
Jan Kochanowski Pieśń o spustoszeniu Podola
Józef Wybicki Mazurek Dąbrowskiego
Adam Mickiewicz Dziady cz. III
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
poetą, a odbiorcy nie rozumieją jego twórczości.
Juliusz Słowacki kreując wizerunek protagonisty swojego
dramatu, Kordiana, z pewnością nadał mu rysy bohatera
romantycznego. Mamy tu bowiem do czynienia z
jednostką wybitną, która podejmuje samotną walkę za
ojczyznę i jest głosicielem wielkich idei. Warto zatem
przyjrzeć się poszczególnym elementom romantycznych
rysów Kordiana
Raskolnikow ma się za jednostkę wybitną, której nie
obowiązują prawa i normy moralne.
Jan Kochanowski krytykuje Polaków za skupienie całej
uwagi na gromadzeniu dóbr i własnych interesach, przy
lekceważeniu obowiązków wobec ojczyzny. Ostrzega, ze
takie podejście może mieć brzemienne skutki, a Polacy
zasłużą sobie na przysłowie:
„Nową przypowieść Polak sobie kupi,
że i przed szkodą, i po szkodzie głupi”
Józef Wybicki, odwołując się do znanych wydarzeń z
historii naszego kraju: zwycięstw nad Szwedami,
powstania kościuszkowskiego, bitwy pod Racławicami,
żywi wiarę w odzyskanie przez Polskę niepodległości.
Postawy Czarnieckiego, Kościuszki są wzorcem
patriotycznego zachowania. Przykładem wybitnego Polaka
jest też w wierszu generał Henryk Dąbrowski, a obrazem
zwycięskiej realizacji planów - Napoleon Bonaparte.
Dąbrowski, towarzysząc armiom Napoleona, ma
doprowadzić legionistów do wolnej Polski, do niego
kierowane są słowa refrenu wypowiadane przez żołnierzy
legionów. Polska istnieje, chociaż nie ma państwa,
bowiem trwa naród.
Adam Mickiewicz swój dramat poświecił pamięci
narodowych męczenników. Ukazał sytuację narodu po
klęsce powstania listopadowego i postawy społeczeństwa
wobec zaborcy od postaw patriotycznych na przykładzie
młodzieży wileńskiej, przez prześladowania, jakie dotknęły
Czchowskiego i syna pani Rollison, po ugodowe, a czasem
służalcze zachowania osób publicznych w scenie balu u
senatora. Autor porównuje nasz naród do lawy, która
choć z wierzchu „zimna i plugawa”, to jej wewnętrznego
ognia nic nie jest w stanie ochłodzić. Przedstawia ideę
mesjanizmu narodowego; nazywa Polskę „Chrystusem
narodów”, sugerując, że cierpienia Polski wybawią inne
kraje.
Adam Mickiewicz na miejsce swej epopei narodowej
wybiera dworek w Soplicowie – „centrum polszczyzny”.
Ukazuje świat trwałych wartości i kultywowanych od
wieków tradycji szlacheckich. Nie tylko idealizuje dawną
Polskę, ale także dokonuje wnikliwego sądu nad krajem.
Szlachta zostaje oskarżona o dumę, pychę i wynikające z
tego warcholstwo, skłonność do anarchii, lekceważenia
praw i obowiązków obywatela. Szlachta ma też rozliczne
zalety: umie zrezygnować z zemsty i wybaczać,
odpokutować popełnione winy, kocha swój kraj, w obliczu
niebezpieczeństwa staje się solidarna. Gdy do Soplicowa,
wraz z wojskami Napoleona, docierają wielkie wydarzenia
historyczne, pojawiają się wyłącznie nuty optymistyczne.
W dziele nie ma słowa o szybko nadchodzącej klęsce

POWSTANIA NARODOWE
Juliusz Słowacki Kordian
Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem
Francuzów pod Moskwą. Pozostaje raczej niezmącona
wizja, sen o odmienionej, jeszcze piękniejszej, wolnej
Polsce.
Kordian niemal w całości jest próbą retrospekcji –
odtworzenia przyczyn klęski powstania listopadowego.
Jego szczegółową analizę zawiera Przygotowanie. W nim
autor wymienia tych, którzy w znacznym stopniu
przyczynili się do klęski zrywu. Zamach na cara wyobraża
nieudolność bojową oraz separację i osamotnienie w
działaniu. Wstępnie nie przewidywano zbrojnego czynu o
dużym zasięgu – było to sprzysiężenie garstki młodych
żołnierzy z warszawskiej Szkoły Podchorążych, którzy
planowali zaatakować Belweder i zabić despotycznego
naczelnika wojsk polskich – Księcia Konstantego (stąd u
Słowackiego aluzja - Spisek koronacyjny). Rozrosło się
jednak do rozmiarów powstania narodowego, które
ogarnęło znaczne tereny Królestwa Polskiego, część Litwy,
Żmudzi i Wołynia. Wizyta Kordiana w Watykanie – to
aluzja do stanowiska, jakie zajęła Stolica Apostolska
wobec narodowego buntu – papież Grzegorz XVI w liście
pasterskim do biskupów polskich z dnia 9 czerwca 1832
roku potępił przewrót. Słowacki negatywnie ocenia
przywódców powstania listopadowego. Są to w jego opinii
ludzie starzy, zniedołężniali, konserwatywni, którzy nie
umieją podejmować szybkich, strategicznych decyzji.
Obarcza ich winą za niepowodzenie zrywu narodowego.
W Przygotowaniu pojawia się ponadto korpus oficerski
Wojska Polskiego. Ten także nie uchodzi krytyce wieszcza
– to tłum „wymuskanych rycerzy – ospalców”,
niezdolnych do należnych działań bojowych. Posłów
sejmu powstańczego nazywa poeta „mowców
plemieniem” i „zwichrzonym stadem szpaków” – są
niepraktycznymi teoretykami. Słowacki dokonuje
rozrachunku z ówczesną powstaniową rzeczywistością,
wskazuje na niedojrzałość polityczną wodzów narodu,
nieprzygotowanie do walki o niepodległość oraz na
bezsilność społeczną. Wytyka błędy popełniane przez
liderów powstania. Kwestionuje ponadto „optymistyczną”
legendę o posłannictwie narodowym propagowaną w
dziełach Mickiewicza.
Rzeczywistość wyłaniająca się z relacji ostatniego
przywódcy powstania w getcie, jest pozbawiona patosu,
zwyczajna, a sama postawa Edelmana zostaje odebrana
przez innych jako wyraz cynizmu i przejaw tendencji do
desakralizacji (degradowania świętości). A przecież
Edelman nie jest cyniczny i bezuczuciowy, nade wszystko
jest szczery. Bohater „Zdążyć przed Panem Bogiem”
tłumaczy wybuch powstania przede wszystkim instynktem
obrony i możliwością wyboru śmierci: „Ważne było
przecież, że się strzela... Ludzie zawsze uważali, że
strzelanie jest największym bohaterstwem. No to żeśmy
strzelali.” Powstanie, odgórnie skazane na przegraną
(braki w broni, amunicji, niewyszkoleni bojowcy w
niewielkiej liczbie) miało być raczej formą sprzeciwu
wobec hitlerowskiej próby wyniszczenia całego narodu,
sygnałem dla świata, próbą nagłośnienia cierpień i śmierci
tysięcy niewinnych ofiar: „My wiedzieliśmy, że trzeba
umierać publicznie, na oczach świata”.

Stanisław Wyspiański Wesele
II WOJNA ŚWIATOWA
Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec
Zofia Nałkowska Medaliony
Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem
Wesele z dramatu początkowo toczy się w nieco
idyllicznej atmosferze, inteligenci mnożą zachwyty nad
wsią, ich rozmowy to rodzaj literackiej zabawy, doskonale
mieszczą się w ramach obowiązujących wtedy konwencji,
tworzą klimat młodopolskiej "poetyczności". Jednak
systematycznie owe wymiany zdań stają się coraz
poważniejsze, dramatyczne, zapowiadają pojawienie się w
drugim akcie motywu powstania narodowego. Ten temat
nie wyłania się z rozmów pijanych poetów, malarzy,
dziennikarzy, wnoszą go do utworu postaci świata
baśniowego. Dzieło Wyspiańskiego przestaje być tylko
realistyczną komedią -wraz z baśniowością pojawia się w
nim symbolizm. Rozmowy prowadzone przez postaci
realne ze zjawami dają bardzo pesymistyczny obraz
sprawy narodowej. Nadzieję zawierają tylko słowa
Wernyhory (Polska będzie), ma wybuchnąć powstanie,
które przyniesie krajowi wolność. W tym momencie przed
uczestnikami zabawy staje konieczność czynu i
niezwłocznie zostaje ujawniona bolesna prawda:
społeczeństwo nie dojrzało jeszcze do narodowego zrywu.
Pozostaje bezradne, bezsilne, pogrążone w tęsknotach,
których nie umie spełnić. Zagadnienie walki
narodowowyzwoleńczej jest głównym problemem
utworu. Wernyhora przynosi zapowiedź powstania. Od tej
chwili z każdą sceną opadają nadzieje na sukces zbrojnego
zrywu, nawet na doprowadzenie do jego wybuchu.
Gospodarz nie wypełnia osobiście ważnej misji - jest
zmęczony, pijany, kładzie się spać. Przekazuje rozkaz i
złoty róg Jaśkowi. Ten ostatni, pełen entuzjazmu, zwołuje
uzbrojony lud, ale gubi róg, chłopi popadają w letarg, w
końcu tańczy ca fe szopka w takt szyderczej pieśni
Chochoła. Wszystkich ogarnia paraliż, niemoc. Nawet w
sprzyjających .warunkach Polacy pozostają bierni,
niezdolni do walki, czekają na cud, nikt nie bierze
odpowiedzialności za los kraju.
Książka jest oparta na autentycznych wydarzeniach
związanych z okupacją niemiecką. Przedstawiona zostaje
Warszawa podczas II wojny światowej i związana z nią
podziemna działalność harcerska. Główni bohaterowie
utworu to chłopcy (Alek, Rudy, Zośka), którzy właśnie
zdali maturę. Ich dalsze plany nie mogą być zrealizowane,
bo w 1939 roku wybucha wojna. Uczestniczą w niej: biorą
udział w akcjach Małego Sabotażu, walczą z bronią w ręku
w ramach Grup Szturmowych
Zofia Nałkowska napisała opowiadania, które można
traktować jako wezwanie do rozważań nad ludzką naturą i
zdolnością człowieka do popełniania najgorszych czynów,
bo to właśnie: „ludzie ludziom zgotowali ten los”. System
obozowy zamieniał więźnia w tego samego potwora jakim
był jego oprawca. Lagier to miejsce eksperymentu w
którym chodziło o podsycenie i pielęgnowanie
zbrodniczych instynktów: zabijania wrażliwości na
cierpienie innych oraz nauka nienawiści.
Hanna Krall napisała utwór napisany w formie reportażu o
ocalałym przywódcy powstania w getcie Marku
Edelmanie. Bohater relacjonuje wydarzenia, których był
uczestnikiem i świadkiem w czasie II wojny światowej
(przebywał w warszawskim getcie, gdzie pracował jako
 goniec szpitalny). autorka ukazuje powstanie w getcie z
punktu widzenia obserwatora i uczestnika. Ta wojna to
nie heroiczna legenda. Relacja jest lakoniczna i
pozbawiona patosu. Główny bohater, jeden z
głównodowodzących powstania, nie ma w sobie nic z
legendarnego przywódcy. Nie upiększa przeszłości,
pokazuje wstrząsającą prawdę o tamtych dniach
Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem nierównej walki. Edelman opowiada o umieraniu Żydów i
stwierdza, że powstanie dało im chwilowe poczucie
wolności, mogli dobrowolnie decydować o własnym losie.
Jakże okrutna była ta wojna, która sprawiła, że człowiek
pragnął zdążyć przed Panem Bogiem? Zdążyć, bo Boga w
okrzyku „Gott mit uns” wpisali sobie Niemcy na sztandary;
zdążyć, bo Bóg zdecyduje o życiu lub śmierci…
MIŁOŚĆ
(Motyw miłości występuje w literaturze od samych jej początków. Nie ma chyba epoki czy nurtu, którego twórcy nie opiewali bądź nie przeklinali
miłości. Jest odwiecznym motywem wszystkich pokoleń pisarzy i poetów. To wartość przeciwstawiana często złu, a nawet śmierci. Możemy
wyróżnić wiele rodzajów miłości. Miłość spełnioną i niespełnioną, destrukcyjną, tragiczną, duchową i fizyczną, zmysłową, ślepą, a także miłość
wielką zdolną przezwyciężyć nawet śmierć. Miłować można Boga, ojczyznę, przyjaciół; wyróżnić można również miłość rodzicielską,
macierzyńską, jednak najczęściej spotykanym w literaturze i sztuce motywem jest miłość kochanków. Czym jest miłość? Nikt do końca nie wie,
dlatego ludzie wciąż próbują ją definiować, ujmować w nowe ramy. Pewne jest, że świat bez miłości nie mógłby istnieć, a jej brak powoduje
największe cierpienia i spustoszenia w duszy człowieka)
Średniowieczny romans rycerski. Zasadniczym tematem
utworu jest niezwykle silna miłość, pełna zarówno w
wymiarze duchowym, jak i fizycznym. Chociaż jej źródła
tkwią w świecie nadprzyrodzonym, nawet w drobnych
szczegółach wpływa ona na życie bohaterów. Miłość
Tristana – średniowiecznego rycerza i Izoldy - królowej
Joseph Bédier Dzieje Tristana i Izoldy Kornwalii, żony króla Marka łamie wszystkie bariery. Nie
może jej przeszkodzić różna pozycja społeczna
kochanków, zasady moralne, obyczajowe, nakazy
religijne, nawet rozłączenie, oddalenie kobiety od
mężczyzny. Ta miłość to potężna ludzka namiętność,
której Tristan i Izolda doświadczają początkowo wbrew
swej woli. Nie może się nigdy wypalić, ostatecznie spełnić,
trwa wiecznie - nawet po śmierci, o czym świadczy
drzewo wyrosłe na wspólnym grobie kochanków.
W. Szekspir stworzył najsławniejszą parę kochanków
wszechczasów. Pomiędzy Romeem a Julią nawiązuje się
W. Szekspir Romeo i Julia czyste i nierozerwalne uczucie, zniszczone przez vendettę
skłóconych rodów – Kapuletich i Montekich. Nieszczęśliwi
kochankowie, w wyniku pomyłki, popełniają
samobójstwo.
Adam Mickiewicz wspomina życiową tragedię Jacka
Soplicy - miłość do córki Stolnika Horeszki, Ewy, której ręki
ojciec-magnat odmówił pewnemu siebie szlachcicowi,
podając mu czarną polewkę. Jacek zabił Stolnika i opuścił
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz kraj. Nigdy nie pokochał innej kobiety, został zakonnikiem
oddanym sprawie narodowej. Przykładem szczęśliwej
miłości jest związek Tadeusza i Zosi. Ich małżeństwo
definitywnie kończy waśnie pomiędzy Soplicami i
Horeszkami.
J. Słowacki ukazuje miłość Filona do zmarłej Aliny
zamordowanej przez zachłanną siostrę. Filon odnalazłszy
Juliusz Słowacki Balladyna zwłoki Aliny widzi w niej idealną kochankę, wybrankę
swego losu. Zakochuje się w niej i pogrąża się w rozpaczy,
ponieważ jego uczucie nie może się spełnić.
J.W. Goethe opisuje losy młodego, nadwrażliwego
J.W. Goethe Cierpienia młodego Wertera bohatera, nieszczęśliwie zakochanego w Lotcie,
narzeczonej swojego przyjaciela, Alberta. Zrozpaczony,
znajdując się w sytuacji bez wyjścia, żegna się z Lottą i

Adam Mickiewicz Dziady cz. IV
Bolesław Prus Lalka
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata
PRZYJAŹŃ
Bolesław Prus Lalka
odbiera sobie życie strzałem z pistoletu.
Mickiewicz wspomina godzinę miłości, godzinę rozpaczy
godzinę przestrogi. Podczas godziny miłości Gustaw
wspomina szczęśliwe dni, spędzone z ukochaną. Godzina
rozpaczy poświęcona jest rozpamiętywaniu przeżyć
Gustawa po rozstaniu z ukochaną. Gustaw buntuje się
przeciw bogactwu, dzięki któremu jego rywal zdobył
ukochaną. Pod wpływem obłąkania i rozpaczy popełnia
samobójstwo.
Prus stworzył jeden z największych w polskiej literaturze
romansów, opisując nieszczęśliwą miłość Stanisława
Wokulskiego do Izabeli Łęckiej. Pisarz, dzięki wnikliwym
obserwacjom, sięgnął do sfery psychiki bohaterów. Choć
ukochana Wokulskiego gardzi nim z powodu jego
pochodzenia, jego uczucie potrafi pokonać wszelkie
granice. Była to wielka romantyczna miłość o ogromnej
sile destrukcyjnej. Wokulski, trzeźwy racjonalista w
interesach, prezentuje romantyczną uczuciowość, stałą
zmienność nastrojów, idealizuje zarówno uczucie, jak i
obdarzaną nim kobietę. Bohater „Lalki” przeciwstawia się
nawet panującym ówcześnie konwenansom i obyczajom.
Cierpienie doprowadza go jednak do ostateczności –
kupiec porywa się na swoje życie.
Dostojewski ukazuje, jak wielką rolę może odegrać miłość
w życiu zbrodniarza. Raskolnikow przyznaje się Soni do
popełnionej zbrodni, pragnąc odpokutować za winy i
zacząć nowe życie. Sonia jest mu niezwykle oddana i
cierpliwa, dlatego Rodion nie pozostaje obojętny na jej
uczucie.
Żeromski przedstawia problem doktora Judyma, który
świadomie rezygnuje z miłości, mimo iż kreśli przed
ukochaną – Joanną Podborską świetny obraz
małżeńskiego życia, które mogliby razem stworzyć. Boi się
”obrośnięcia pierzem”. Uważa, że nie może sam być
szczęśliwy, gdy dookoła widać ludzką nędzę, egoizm i
obojętność.
Bułhakow przedstawia narodziny i rozwój uczucia mistrza
i Małgorzaty. Ich miłość wyrasta ponad konwencje, ponad
rzeczywistość i realia istnienia, bowiem posiada siłę
ocalającą wartości, mogącą przeciwstawić się złu i śmierci.
Nie ma jednak miejsca na ich uczucie w socjalistycznych
realiach Moskwy lat 20. XX wieku. Muszą oboje umrzeć,
by wreszcie być razem. Umożliwia im to Szatan – Woland.
W książce jest mowa o przyjaźni subiekta Ignacego
Rzeckiego ze Stanisławem Wokulskim. Choć różnica wieku
jest między nimi znaczna (Rzecki mógłby być ojcem
Wokulskiego), Rzecki jest całkowicie oddany swojemu
przyjacielowi. Dba o sklep, martwi się o Stanisława,
próbuje żenić go ze Stawską, w które nota bene sam jest
zakochany. Nie dopuszcza też do głosu myśli, że Wokulski
mógł zakochać się w próżnej Izabeli, bo ma go za
człowieka rozsądnego. Stanisław nie do końca zauważa
starania Ignacego, całego go bowiem pochłania
platoniczna miłość do panny Łęckiej. Okazuje się jednak,
że zna doskonale starcze przyzwyczajenia i dziwactwa
Rzeckiego, dlatego dba, aby nowe mieszkanie starego
subiekta było wierną repliką mieszkania poprzedniego.
Przyjaźń w Lalce jest jednak w dużej mierze jednostronna.

Antoine de Saint-Exupéry Mały Książę
Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec
Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
WIEŚ
(Wieś stanowi opozycję w stosunku do miasta. Przez jednych nazywana jest ziemską arkadią, w której czas płynie spokojnie i przyjemnie, dla
innych jest miejscem zacofania i ciemnoty. Argumenty padające za tym pierwszym poglądem to: powszechnie panujący we wsi spokój,
możliwość bezpośredniego kontaktu z naturą, która pobudza wrażliwość i poczucie bycia integralną cząstką świata, a także dobrobyt, obfitość
plonów i piękno zmieniających się pór roku. Za negatywnym postrzeganiem wsi przemawiają zaś: brak wykształcenia, wiara w zabobony,
nieumiejętność odnalezienia się poza granicami wsi, izolacjonizm i ksenofobia chłopów)
Władysław Reymont Chłopi
Mimo to nie upada. To przyjaźń zdolna do wszelkich
poświęceń.
Książka Mały Książę to wykładnia wartości odgrywających
najważniejsze role w życiu człowieka. Tytułowy bohater,
po odwiedzeniu kilku planet, zszedł na ziemię. Wyruszył w
podróż, chciał bowiem w ten sposób znaleźć odpowiedzi
na stawiane przez niego pytania. Trafił na pustynię, gdzie
spotkał Lisa (symbol mądrości), który uświadomił mu, na
czym polega istota przyjaźni. Oswojenie się zabiera wiele
czasu, jednak poprzez stopniowe zbliżanie się do siebie i
coraz lepsze poznawanie się, więź staje się coraz
silniejsza. Nie jest bowiem istotne nic poza zrozumieniem
wypływającym z wnętrza i poczuciem pokrewieństwa
dusz.Dzięki naukom Lisa Mały Książę zrozumiał sens
uczucia przyjaźni. Przyjaźń w baśni przedstawiona została
jako uczucie nadrzędne wobec wszystkich innych. Jako
najczystsze piękno – najczystsze, bo opierające się na
doznaniach duchowych.
„Kamienie na szaniec” to historia niezwykłej przyjaźni
trójki harcerzy: Tadeusza Zawadzkiego „Zośki”, Aleksego
Dawidowskiego „Alka” i Jana Bytnara „Rudego”. Od
momentu poznania się w zastępie „Buki” 23.
Warszawskiej Drużyny Harcerzy byli gotowi zrobić dla
siebie wszystko. Szczególnie widać to w relacji „Zośki” i
„Rudego”, których połączyły wspólne sportowe i literackie
zainteresowania, podobne poglądy oraz pasje. Po śmierci
tego Bytnara Tadeusz długo nie mógł dojść do siebie
Tytułowy bohater utworu znajduje się w dwóch związkach
przyjaźni. Pierwszym z nich jest przyjaźń z Wilhelmem, do
którego Werter kieruje wszystkie swoje listy i porusza w
nich intymne kwestie: dotyczące jego uczuć, lęków,
trudności, jakie napotyka, a także załamań psychicznych.
Jest to przyjaźń prawdziwa, oparta na bezgranicznym
zaufaniu.
Druga przyjaźń Wertera jest bardziej skomplikowana.
Bohater nawiązuje ją by być bliżej kobiety, w której się
zakochuje. Lotta jest już zaręczona, z Albertem, jednak
Werterowi nie przeszkadza to w spotykaniu się z nią i
prowadzeniu rozmów. Ta przyjaźń jest związkiem dusz,
które czują tak samo, które w tych samych rzeczach
znajdują zainteresowanie. Ich relacja początkowo
Albertowi nie przeszkadza. On sam darzy zaufaniem
Wertera i żyje z nim w przyjaźni. Kiedy jednak staje się
mężem Lotty – staje się baczniejszym obserwatorem
związku tych dwojga. Z czasem nie pozwala żonie na
spotkania z Werterem, a Lotta – będąc mu posłuszną –
zgadza się na to. Wszystko kończy się tragicznie – Wertera
zabija się pistoletami pożyczonymi od Alberta.
Przyjaźń doktora Judyma z inżynierem Korzeckim
Społeczność wiejska w Chłopach jest ksenofobiczna,
zamknięta na wpływy spoza jej terytorium, ale także i
nietolerancyjna dla swoich (Jagna, która różniła się od
typowej wiejskiej dziewczyny, została wykluczona z tej
grupy i wrzucona na furę z gnojem), prowadzi też
 nieustanny spór z dworem. Chłopi są niewykształceni,
dominują w nich takie cechy charakteru, jak: porywczość,
zawiść i materializm. Przywiązani są nie do rodziny, ale do
ziemi (Antek z Maciejem Boryną nieustannie toczyli spór o
ziemię). Córki wydawane są najchętniej za bogatych
gospodarzy, a mężczyźni biorą zaś za żony te kobiety,
które są pracowite. Traktują je jak swoją własność, tak jak
Władysław Reymont Chłopi na przykład Antek Boryna, który bił swoją żonę, Hankę,
wymagając od niej całkowitego mu podporządkowania,
sam jednak zdradzał ją z Jagną. Wieś pokazana została tu
jako źródło konfliktogenne, jednak poza tym też jako
miejsce, w którym człowiek zespala się z naturą. Ludzie
nie mają zegarków, ich dzienną pracę wyznacza położenie
słońca na niebie, podobnie jak i cyklicznie następujące po
sobie pory roku czy obrzędy.
S. Wyspiański zachwyca się folklorem wsi, pokazuje
piękno obyczaju i tradycji polskiej wsi. Wśród zalet
chłopów wspomina potęgę, zdrowie, prostotę, związek z
naturą. Chociaż momentami wypomina chłopom chciwość
i egoizm, to jednak przedstawiona przez niego wieś to:
Stanisław Wyspiański Wesele ”chata rozśpiewana”. Autor równocześnie krytykuje
ludomanie i powierzchowne zainteresowanie inteligencji
wsią. Słynne słowa: „Chłop potęgą jest i basta” każą
inaczej spojrzeć na mieszkańców wsi. Nie jako ciemnych i
zacofanych ludzi, ale jako sojuszników w kolejnym zrywie
narodowym.
Adam Mickiewicz opisał Soplicowo i jego okolice jako
ostoję porządku, szczęścia, harmonii, polskości. Wszędzie
wokół panuje chaos. Tymczasem w utworze zostało
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz wykreowane miejsce idealne, sielankowe. Szczęścia
dopełnia piękno przyrody, której opisy stanowią sporą
część książki. Motyw wsi został tu wykorzystany w celu
ukojenia tęsknoty za ojczyzną. „Pan Tadeusz” jest więc
także przykładem dzieła, gdzie wieś jest przedstawiona
jako raj, miejsce szczęścia i harmonii.
MIASTA
(Miasto, często podawane w opozycji do wsi, to obszar, na którym mieszka wielu ludzi. Charakteryzuje się gęstą zabudową, silnie rozwiniętą
siecią komunikacji miejskiej, a także ośrodkami typowymi dla miejskiej przestrzeni. Znajdują się w niej: uniwersytety, szpitale, urzędy, instytucje
kulturalne, a także i miejsca pracy, takie jak fabryki, banki i inne duże przedsiębiorstwa. To przestrzeń głośna i niespokojna, w której człowiek
gubi się jako jednostka, prowadząc jednocześnie specyficzny dla miasta, tryb życia w ciągłym biegu. Miasta były kolebką kultury, centrami
przemysłu i zamieszkiwała je inteligencja)
W książce w realistyczny sposób pokazana została
Warszawa drugiej połowy XIX wieku. Autor uwiecznił nie
tylko jej topografię, ale zrobił też doskonały przekrój przez
warstwy społeczne ją zamieszkujące. Jak we wszystkich
wielkich miastach i Warszawa dzieli się tu na centrum –
zadbane, z parkami, trotuarami, miejscami spotkań elity
Bolesław Prus Lalka intelektualnej i na Powiśle – obrzeża, które zamieszkuje
biedota, ludzie chorzy i bezdomni. Przykładem
proletariatu mogą być bohaterzy, którym Wokulski
pomógł wyrwać się z tego środowiska: Maria, Węgiełek
czy Wysocki. Miasto w utworze Prusa to miejsce
kontrastów, przenikania się wartości dobrych ze złymi, a
jednocześnie znieczulicy (niewielu z wrażliwością
spoglądało na życie biedoty).
W Przedwiośniu mowa jest o Baku. Mieście, w którym
trwała rewolucja, mająca przynieść lepszy byt.
Stefan Żeromski Przedwiośnie Pozamykane sklepy, opustoszałe ulice – to krajobraz po
zakończeniu krwawo stłumionej rewolucji. W czasie jej
trwania Baku wyglądało nie lepiej: dotknięte głodem,
 brudne i ulice zasłane zabitymi i rannymi. Miasto ukazane
zostało tutaj fazowo, począwszy od ukazania jego piękna
aż po całkowite zniszczenie. Drugim miastem, w którym
Stefan Żeromski Przedwiośnie przychodzi żyć bohaterowi, jest Warszawa. Cezarego
przeraża zwłaszcza dzielnica żydowska, a także ulice
Świętojerska, Miła, Gęsia, Nalewki, Franciszkańska.
Charakteryzuje je brzydota i ubóstwo. To kolejny dowód
na to, że „szklane domy” w Polsce nie istnieją.
Albert Camus opisuje Oran sprzed zarazy, która zmieniła
wszystko. Miasto jawi nam się jako spokojne, wręcz szare
Albert Camus Dżuma i banalne miejsce, takie, jakich tysiące rozsianych jest po
całej Ziemi. Także jego obywatele to zwykli ludzie, zajęci
swoją pracą i standardowymi przyjemnościami.
MIEJSCE SZCZĘŚLIWE - ARKADIA
(Arkadia to historyczna kraina Grecji. Była ona wychwalana przez starożytnych poetów jako sielankowe miejsce, w którym pasterze wiodą
spokojne życie. Stąd też się wzięło wyobrażenie renesansowych twórców, którzy opisywali to miejsce jako pełne szczęścia, beztroski, spokoju. W
krainie tej nie pojawiały się problemy, panowała atmosfera sielanki. Było to wyobrażenie raju na ziemi)
Jest to cykl dwunastu pieśni, z których wyłania się
sielankowy obraz wsi. Ludzie są szczęśliwi, zbierają obfite
plony, ziemia daje im pożywienie. Mogą korzystać z życia i
cieszyć się nim, bo właśnie natura zapewnia im byt.
Krajobraz jest przyjemny dla oka: pasterze przygrywają,
Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce widać lasy, jest ciepło. Życie ziemianina jest spokojne i
wesołe. Wieś kojarzy się ze szczęśliwą krainą, arkadią.
Daje wiele możliwości: pracę, rozrywkę, niezmącony
spokój i bezpieczeństwo. Ludzie są pobożni i uczciwi.
Utwór jest pogodny, wychwala życie na wsi, przedstawia
wiele zalet takiego życia – mieszkańcy czerpią radość z
pracy, plonów, kontaktu z naturą. Inne zawody nie dają
takiego szczęścia.
Litwa to obszar arkadyjski, przepełniony spokojem, to raj
na ziemi. Współtworzą go: dwór w Soplicowie, karczmy,
sad, ruiny zamku Horeszków, zagajnik. Światem tym rządzi
harmonia i porządek. Ziemia daje wiele plonów, rośliny są
bujne, a mieszkańcy żyją w zgodzie z naturą. Dostosowują
oni swoje prace i rozrywki do pór roku. Przyroda jest jakby
wyznacznikiem ich trybu życia. Występuje też zależność
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz między nią a odczuciami mieszkańców np. burza to
sytuacja grozy. Centrum stanowi Soplicowo, jest to
miejsce pełne uroku i ściśle związane z tradycją i
polskością. Pomaga więc przeżyć każdą trudną chwilę,
stanowi zupełne przeciwieństwo hałaśliwego Paryża.
Soplicowo podsyca wiarę i zapewnia poczucie spokoju:
każdy członek społeczności zna swoje miejsce, istnieją też
ustalone sposoby zachowań. Świat ten jest
wyidealizowany, zawiera elementy baśniowe. Jednak jest
to realne życie ziemskie, a nie sakralna przestrzeń.
Jan Kochanowski przedstawia raj jako niebo pełne
rozkoszy. Jest miejscem, gdzie życie jest beztroskie, a na
dodatek wieczne. Po pierwsze jest tutaj bezpiecznie, o nic
nie trzeba się martwić. W trenie tym Kochanowski
Jan Kochanowski Tren XIX, albo Sen opowiada o swoim śnie, w którym widział swoją ukochaną
Orszulkę na rękach jego matki. Dowiaduje się od niej, że
jego córka jest bezpieczna i przeszła do lepszego życia.
Niebo u Kochanowskiego jest dużo lepsze niż życie na
Ziemi. Ludzie tam nie chorują ani nie pracują.
UTOPIA
Stefan Żeromski Przedwiośnie W powieści przedstawione zostały dwie utopie. Po
pierwsze znamiona utopii nosi Nawłoć, do której główny

Stefan Żeromski Przedwiośnie
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
John R.R. Tolkien Władca pierścieni
TEATR ŚWIATA, LALKA
Bolesław Prus Lalka
ŚMIERĆ
Biblia
bohater powieści, Cezary Baryka, przybywa na
zaproszenie swojego przyjaciela, Hipolita
Wielosławskiego. W Nawłoci polskie ziemiaństwo wiedzie
beztroskie, wypełnione zbytkiem i zabawą życie. Ich
główne problemy stanowią lokalne miłostki czy dobór
kreacji na przyjęcia. Drugą utopię przedstawia Cezaremu
jego ojciec, Seweryn. Opowiada mu on o Polsce jako
nowoczesnym państwie o idealnych stosunkach
polityczno-społecznych, przywołując mit szklanych
domów. Po przyjeździe Cezarego do Polski okazuje się, że
nic takiego nie ma miejsca. Pierwsza z przedstawionych
utopii jest pozorna i sztuczna, wyrosła na krzywdzie
chłopów. Druga okazuje się być tylko fantazją.
Utopijny jest obraz dworku w Soplicowie
Hobbici żyją w żyznej, otoczonej lasami krainie – Shire. Ich
życie reguluje porządek natury, większość z nich uprawia
ziemię. Wolny czas mali mieszkańcy Shire spędzają na
hucznych zabawach. Lubią niezgorsze napitki, a nade
wszystko dobre jedzenie. Ich życie przepełnione jest
beztroską codzienną radością, są szczęśliwi. Kraina
zamieszkana przez hobbitów jest krainą utopijną.
W powieści Prusa pojawia się topos teatrum mundi.
Topos swoje źródło ma w filozofii platońskiej i
neoplatońskiej. Odnosi się on przede wszystkim do
przekonania, że światem rządzą różne siły, które nie
zawsze sprzyjają poczynaniom człowieka. W literaturze
nowożytnej, dzięki Szekspirowi, wykształcił się topos
świata jako teatru, w którym wszyscy odgrywamy pewne
role, nie jesteśmy do końca autentyczni. Warto zwrócić
uwagę, że bohaterowie Lalki są jak gdyby zniewoleni,
podlegają siłom wyższym. Izabela Łęcka nie może uwolnić
się od wizji miłości idealnej, co symbolizują sceny, w
których arystokratka wpatruje się w posążek Apollina i
marzy o idealnym mężczyźnie. Stanisław Wokulski marzy
o miłości Izabeli i temu w zasadzie podporządkowuje całe
swoje życie. Ignacy Rzecki żyje, śniąc o nowym
Napoleonie, który przyjdzie i wyzwoli Polskę, Starski
natomiast całe swoje życie podporządkowuje romansom,
Krzeszowski jest hazardzistą, a jego żona nie może
uwolnić się od wspomnień związanych ze zmarłą córką.
Inspirację koncepcją platońską podkreślają w tekście Lalki
sceny, w których Rzecki, na początku i końcu powieści,
ustawia na ladzie sklepowej lalki i nakręca je. Sceny te
mają wymiar filozoficzny, ponieważ odnoszą się do
przekonania, że to właśnie ludzie są jak nakręcane
marionetki, natomiast ich życie spoczywa w cudzych
rękach.
Jezus skazany został na męczeńską śmierć za to, że
mianował się królem żydowskim i Bożym Synem. W życiu
głosił Dobrą Nowinę i dawał przykład bezinteresownej
miłości do drugiego człowieka, stąd Jego cierpienie,
niczym niezasłużone, było tym większe. Śmierć Jezusa
dokonała się na krzyżu, po odbyciu przez Niego drogi
krzyżowej. Po trzech dniach jednak, według Nowego
Testamentu, zmartwychwstał.
To śmierć długa i bolesna. Jezusowi współczuło zaledwie
kilka osób, cała reszta odwróciła się od Niego. To także,

Biblia
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem
ZAŚWIATY
Dante Alighieri Boska komedia
właśnie z tego względu, śmierć tragiczna. Interesujący jest
tu fakt, iż Syn Boży pokonuje grzech i śmierć. Święty
Paweł pisze w 1 Liście do Koryntian (rozdział 15, wersety
54-55):
A kiedy już to, co zniszczalne, przyodzieje się w
niezniszczalność, a to, co śmiertelne, przyodzieje się w
nieśmiertelność, wtedy sprawdzą się słowa, które zostały
napisane: Zwycięstwo pochłonęło śmierć. Gdzież jest, o
śmierci, twoje zwycięstwo? Gdzież jest, o śmierci, twój
oścień?
ialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest typowym
przykładem średniowiecznego myślenia o umieraniu. Jako
pani z kosą, Śmierć ma obowiązek przyjść do każdego.
Upersonifikowana Śmierć, pokazana w sposób
humorystyczny, pozwala ludziom przełamać przed nią
strach, odebrać ją jako naturalną kolej rzeczy. Jest
najsprawiedliwszą z instancji – wobec niej wszyscy ludzie,
czy królowie, czy zwykli chłopi, stają się sobie równi. I nie
ma mowy o tym, by o kimś zapomniała. Śmierć tutaj nie
jest straszna, jawi się jako rzecz zwykła, normalna, z którą
trzeba się pogodzić.
W 1943 r. w warszawskim getcie wybucha powstanie –
Żydzi wiedzą, że zginą, chcą jednak zrobić to godnie, w
walce:
Przecież ludzkość umówiła się, że umieranie z bronią jest
piękniejsze niż bez broni. Więc podporządkowaliśmy się tej
umowie.
Wolą popełnić zbiorowe samobójstwo (Mordechaj
Anielewicz wraz z około osiemdziesięcioma ŻOB-owcami),
aby pokazać światu, że „nie dadzą się zarżnąć”, a moment
śmierci i jej sposób będzie zależał tylko od nich samych.
Marek Edelman (z którym autorka dokumentu
przeprowadza wywiad) opowiada też o Żydach spalonych
w Treblince, o ludziach umierających z głodu, o zabijaniu
przez lekarzy i pielęgniarki dzieci, aby nie trafiły one w
ręce oprawców. Śmierć w czasie wojny odarta zostaje ze
swego sakralnego charakteru. Ulega deheroizacji – życie
ludzkie jest tu czasem mniej warte niż sześć naboi
(przykład dziewczyny, która popełniła samobójstwo,
strzelając do siebie siedem razy).
Doświadczenie śmierci odbija się też na dalszym życiu
bohaterów – Profesor i Edelman już jako lekarze walczą ze
śmiercią na stołach operacyjnych, chcą „zdążyć przed
Panem Bogiem”.
W „Boskiej komedii” podmiot liryczny wędruje po piekle,
które napawa go wielkim lękiem. W ciemnym lesie
mężczyzna spotyka dzikie zwierzęta – alegorie ludzkich
zachowań. Chcą one sprowadzić Dantego na złą drogę.
Gdy schodzi niżej, spotyka Wergiliusza, razem idą dalej,
wokół słysząc krzyki i widząc palące się w ogniu ciała.
Dusze miotają się, nie mogą zaznać spokoju, ale ich
cierpienie jest podporządkowane woli Boga. Według
Dantego piekło to 9 kręgów, na dole znajduje się Lucyfer i
najwięksi zdrajcy, wyżej ludzie z mniejszymi grzechami. Na
bramie piekła widnieje napis „porzućcie wszelką nadzieję,
którzy tu wchodzicie”. Przerażająca wizja piekła, z którego
nie można uciec, miała przestrzegać ludzi przed
grzesznym życiem na ziemi.
 INDYWIDUALIZM
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
Adam Mickiewicz Romantyczność
IDEALIZM, MARZYCIELSTWO
Joseph Bedier Dzieje Tristana i Izoldy
William Szekspir Romeo i Julia
Miguel de Cervantes Przemyślny szlachcic Don Kichote
z Manczy
Konrad uważa się za jednostkę wybitną, ponadprzeciętną,
mogącą niemal równać się z Bogiem. Jego wygórowana
ambicja, skrajny indywidualizm, przekonanie o
nadludzkiej sile i możliwościach (tytanizm) decydują o
tym, że on sam stawia się wyżej od pozostałych ludzi.
Jednocześnie inność Konrada wynika też z tego, że jest
poetą, a odbiorcy nie rozumieją jego twórczości.
Doktor Tomasz Judym jest osobą nieznajdującą
zrozumienia ani poparcia dla swoich ideałów, stąd można
w jego przypadku mówić o inności. Głoszone przez niego
poglądy różnią go od interesów środowiska lekarskiego.
Także w życiu prywatnym nie potrafi się odnaleźć. Inność
dotyczy bowiem u niego także skrajnie radykalnej,
niespotykanej siły charakteru. Potrafi on bowiem, w
przeciwieństwie do wielu ludzi, wyrzec się miłości i
osobistego szczęścia, by poświęcić się pracy na rzecz
najbiedniejszych. Idealizm Judyma stoi też w sprzeczności
(a więc jest inny) z praktycyzmem modnym w epoce.
W balladzie tej poeta przedstawia czytelnikowi postać
młodej dziewczyny Karusi, rozmawiającej ze swym
zmarłym ukochanym. Fakt, że dziewczyna obcuje z
rzeczywistością z granicy życia i śmierci oraz zdrowia
psychicznego i szaleństwa powoduje uznanie jej za
obłąkaną. Inność bliska jest tu zatem szaleństwu.
Pozaracjonalny ogląd świata konfrontowany jest tu (a
więc jest inny) z postawą starca i sceptyków.
Dzieje Tristana i Izoldy to średniowieczny romans
rycerski. Zasadniczym tematem utworu jest niezwykle
silna miłość, pełna zarówno w wymiarze duchowym, jak i
fizycznym. Miłość Tristana – średniowiecznego rycerza i
Izoldy - królowej Kornwalii, żony króla Marka łamie
wszystkie bariery. Ich marzeniom nie może przeszkodzić
różna pozycja społeczna kochanków, zasady moralne,
obyczajowe, nakazy religijne, nawet rozłączenie,
oddalenie kobiety od mężczyzny. Ta miłość to potężna
ludzka namiętność, której Tristan i Izolda doświadczają
początkowo wbrew swej woli. Nie może się nigdy wypalić,
ostatecznie spełnić, trwa wiecznie - nawet po śmierci, o
czym świadczy drzewo wyrosłe na wspólnym grobie
kochanków.
Szekspir opisuje historię najsławniejszych kochanków w
dziejach literatury. Mimo iż rodziny młodej pary od
pokoleń żyli w konflikcie wygrywa ich miłość. Romeo i
Julia biorą potajemnie ślub. Nie dane im jednak było
wspólne życie. Romeo odnalazłszy śpiącą Julię wziął ja za
zmarłą i popełnił samobójstwo. Julia przebudziwszy się na
widok zmarłego kochanka również odebrała sobie życie.
Rodzice młodych dopiero po tragicznych wydarzeniach
zaakceptowali ich małżeństwo i pogodzili się.
Cervantes bohaterem swojej powieści czyni
prostodusznego szlachcica z Manczy, który po lekturze
ksiąg o błędnych rycerzach walczących z olbrzymami i
potworami w obronie pokrzywdzonych, postanawia
wyruszyć w świat, aby poszukiwać rycerskich przygód i
walczyć z wszelkim złem. Uznaje, że dla własnej sławy i
dobra kraju konieczne jest, aby został błędnym rycerzem,
czyli naprawiał krzywdy całego świata, narażał się na

Miguel de Cervantes Przemyślny szlachcic Don Kichote
z Manczy
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
Stefan Żeromski Przedwiośnie
F. H. Burnett Tajemniczy ogród
Lucy Maud Montgomery Ania z Zielonego Wzgórza
Antoine de Saint-Exupéry Mały Książę
SZALEŃSTWO
(Problem z określeniem istoty szaleństwa istniał zawsze. To co dla jednych zdawało się niepoczytalne, wykraczające poza granice zdrowego
rozsądku, dla innych było zgodne z kulturą, obyczajami, czy sytuacją, w której się znaleźli. Pojęcia szaleńca czy obłąkanego, wariata występują
wyłącznie w literaturze. W medycynie diagnozuje się choroby psychiczne, wśród nich schizofrenię, manię prześladowczą, nerwice, depresje, lęki,
hipochondrie, natręctwa i wiele innych. Literaci wykorzystywali jednak motyw szaleństwa nie zawsze dosłownie. Ludzie obłąkani, dzięki swej
chorobie mogli zobaczyć więcej, przeniknąć w niedostępne dla innych strefy, np. zaświaty. Różne były przyczyny szaleństwa. Czasem
powodowała je nieszczęśliwa miłość, czasem nagłe, bolesne przeżycie, innym razem było ono wyłącznie urojeniem – maską)
Biblia
niebezpieczeństwo i zdobył wieczną sławę. Mimo swego
cudacznego wyglądu, budzącego u ludzi śmiech, z
przekonaniem wypełniał swą misję. Widząc na polu
wiatraki, wziął je za potworne olbrzymy i postanowił, nie
słuchając perswazji swego giermka – Sanczo Pansy –
stoczyć z nimi nierówną walkę. Ta scena nabrała wartości
symbolu, a dam Don Kichote stał się autentycznym mitem
literackim, uosobieniem naiwności i marzycielstwa.
Żeromski opisuje idealistę, społecznika, miotającego się
pośród egoistycznego świata. Marzy o tym by pomagać
prostym ludziom. Rezygnacja z małżeństwa z ukochaną
Joasią Podborską to cena jaką płaci za walkę o swe ideały.
Żeromski swa powieść napisał w wyniku zawiedzionych
nadziei społecznych po odzyskaniu przez Polskę
niepodległości. Cezary Baryka, urodzony w baku, ma
wyidealizowany obraz polski. Jego ojciec marzy o sinej i
niepodległej ojczyźnie, w której powstają „szklane domy”.
Do końca swych dni wierzy w dobrobyt czekający w
niepodległej Polsce rzeczywistość zastana przez Cezarego
w Polsce jest jednak skrajnie różna od wyobrażeń
rodziców.
Burnett opowiada historię krnąbrnej egoistki – Mary
Lennox, która po utracie rodziców przybywa do wuja do
Anglii i powoli przenika tajemnice jego wielkiego zamku.
Odkrywa między innymi furtkę do magicznego, choć
zaniedbanego ogrodu. Jej marzeniem staje się ożywienie
go. Podczas pracy w ogrodzie zaczyna inaczej patrzeć na
świat. Zyskuje przyjaźń i odmienia na lepsze los wuja i
jego syna, poruszającego się na inwalidzkim wózku.
Montgomery opowiada o losach wiecznej marzycielki –
rudowłosej Ani Shirley, wcześnie osieroconej dziewczynki,
która wskutek nieporozumienia trafia do domu Maryli i
Mateusza na Zielonym Wzgórzu. Sympatyczna, wrażliwa i
pełna wdzięku, obdarza swych opiekunów wielką
miłością, zdobywa ich serca i odnajduje prawdziwie
rodzinny dom. Dzięki marzeniom przeobraża dom na
Wyspie Księcia Edwarda w miejsce magiczne. Choć jej
lekkomyślność i „bujanie w obłokach” były często
przyczyną kłopotów, nikt dłużej nie potrafił gniewać się na
niesforne dziewczę.
Exupéry ukazuje międzyplanetarną wędrówkę małego
mieszkańca planety B-612. Podróżowanie dostarcza
Małemu Księciu powodów do zdziwienia i
niezadowolenia. Dzięki niej poznaje, czym jest miłość,
przyjaźń i śmierć. Wartości, jakim hołdują dorośli
rozczarowują bohatera, który uosabia marzenia i
poszukiwanie dziecka.
Wyrazistym przykładem szaleńca jest Kain, który w
przypływie zazdrości zabił własnego brata. Obaj bracia
składali przed Bogiem ofiarę - dziękowali w ten sposób za
owoce swojej pracy. Abel złożył w ofierze owcę, a Kain
pierwsze plony zboża. Abel miał czyste serce i jego ofiara
radowała Pana Boga. Kain zaś, był zazdrosny i Bóg nie

Biblia
Mitologia
William Shakespeare Makbet
Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera
Adam Mickiewicz Romantyczność
przyjął jego ofiary. Nie podobało się to Kainowi i chodził z
ponurą twarzą. Bóg powiedział do Kaina "gdybyś
postępował dobrze, miałbyś twarz pogodną." Postanowił,
że zabije swojego brata - Abla. Gdy byli w polu, Kain wziął
kamień i zabił Abla. Bóg zapytał Kaina: Gdzie jest twój brat
Abel. Kain odpowiedział: Nie wiem nie jestem jego
stróżem. Ale Pan Bóg wiedział co uczynił Kain, więc rzekł
do niego: Nie będziesz uprawiał swej roli. Na twoim polu
już nic nie wyrośnie. Staniesz się tułaczem na ziemi.
Herakles dopuścił się w szale okrutnego czynu - zabił żonę
i dzieci. Odkupienie przyniosło dopiero wykonanie
dwunastu prac.
Shakespeare opisuje postepowanie tytułowego bohatera,
który dowiedział się, że zostanie panem Kawdoru. Lady
Makbet, która znała pragnienia i rozterki męża przekonała
go do zabójstwa króla Dunkana, a gdy tego dokonał
nastąpił szereg morderstw w obawie o utratę raz
pozyskanej władzy. Pierwsza zbrodnia uczyniła z Makbeta
szaleńca, mordercę żądnego krwi i władzy. Zaś
morderstwo bezbronnej żony Makdufa i jej małego
dziecka było szczytem upodlenia moralnego
tyranizującego swe królestwo władcy, i odarło go z resztek
godności. Makbeta dręczyły halucynacje, widział zjawy i
miał przewidzenia. Zaczął słyszeć głosy zapowiadające mu
śmierć i dostrzegać duchy własnych ofiar. Popadł w stan
krańcowego zobojętnienia i paranoję. Nie zainteresowała
go nawet wieść o samobójstwie Lady Makbet, natomiast
ślepo wierzył w absurdalne przepowiednie czarownic.
Samobójstwo Lady Makbet także było następstwem
szaleństwa. Była ona współwinna wszystkich zbrodni i
wyrzuty sumienia nie dawały jej spokoju zjawiając się w
snach i w formie majaków. Wszędzie zaczęła dostrzegać
krew i czuć jej zapach, jej szaleństwo było wynikiem
podświadomego przyznania się do winy.
Goethe ukazuje tytułowego bohatera, który, po
tajemniczym romansie, przenosi się na wieś, aby na łanie
natury w samotności mógł powrócić do równowagi
psychicznej. Przy okazji zaproszenia na bal, Werter
poznaje Lottę. Bohater zachwycał się wszystkim, co było z
nią związane, mówił, że odnalazł w niej bratnią duszę,
jednak miał także świadomość, że Lotta była zaręczona z
Albertem. Od momentu poznania ukochanej, życie
Wertera zmienia się diametralnie. Następuje szczęśliwy
okres, spotkań z Lottą. Wertera zaczyna ogarniać
szaleństwo miłosne, myśli o Locie stają się obsesją,
natomiast ta traktuje go jako przyjaciela i powiernika
sekretów. Werter widząc obłąkanego młodzieńca
szukającego kwiatów dla swojej ukochanej, zdaje sobie
sprawę, że i on popada w obłęd. Jego szaleństwo wynika z
rozpaczy, ponieważ nie może być z kobietą, którą kocha.
Pragnie on miłości, mimo że konsekwentnie doprowadza
go ona do samozagłady. Decydującym czynnikiem, który
pchnął bohatera do samobójstwa była decyzja Lotty o
zerwaniu z nim kontaktów.
Mickiewicz nakreślił pierwszy portret osoby obłąkanej w
polskim romantyzmie. Uznanie głównej bohaterki ballady
– Karusi - za szaloną zależy od tego czy jesteśmy
racjonalistami jak starzec, czy opowiadamy się za
prawdami żywymi, w które wierzy lud i narrator –
zwolennik irracjonalizmu. Karusi objawia się zmarły przed

Adam Mickiewicz Romantyczność
Juliusz Słowacki Balladyna
Juliusz Słowacki Kordian
Zygmunt Krasiński Nie-Boska komedia
dwoma laty kochanek. Stara się go dotknąć, ma przy tym
nieskoordynowane ruchy oraz ciągle szuka czegoś oczami.
Na przemian śmieje się i płacze. Bohaterka w ogóle nie
reaguje na słowa otoczenia. Gmin uważa Karusię za osobę
widzącą. Odczuwa wobec niej dystans jednak o
charakterze raczej wywyższającym dziewczynę. Słuchają i
pragną uczestniczyć w jej przeżyciach.
Słowacki ukazuje, w jaki sposób kobieta popełnia
zbrodnie. Jej wyrachowanie w dążeniu do celu jest
podobne do zachowania Lady Makbet, natomiast cel
dokonywanych zbrodni jest zbieżny z motywami działania
Makbeta. Przed pierwszym morderstwem Balladyna
mówi: „A ja śród jagód chodzę obłąkana / Jakąś rozpaczą i
łzy gubię w rosie.”. Pierwsza zbrodnia popycha ją w wir
kolejnych. Kobieta staje się nieobliczalna w drodze po
koronę królewską. Ślad krwi siostry na czole sprawia, że
władczyni robi się przewrażliwiona, ma manię
przesladowczą, wciąż boi się, że ktoś pozna jej
tajemnice.Podczas uczty w prostej piosence odczytuje
historię swoich zbrodni. Obecni dziwią się:
Co znaczy takie obłąkanie
W oczach grafini? Czy prosta piosenka,
Którą wieśniacy przy grabionym sianie
Nucą na fletniach, tak ją biedną nęka?…
Słowacki opisuje Kordiana, który trafia do szpitala
psychiatrycznego po nieudanym zamachu na cara.
Zamach ten nie powiódł się, ponieważ bohater przegrał
walkę ze Strachem i Imaginacją. Trafia do szpitala,
ponieważ ma zostać orzeczone czy w trakcie popełniania
przestępstwa był poczytalny czy też nie. Szpital w książce
jest miejscem pełnym patologii, a o czym świadczą
didaskalia w scenie szpitalnej:
„Widać klatki, w których siedzą łańcuchami powiązani
waryjaci, niektórzy chodzą wolno – Kordian leży na łóżku
w gorączce (…)”.
Już sam widok szpitala nie był zachęcający, jednak to nie
koniec patologii występujących w tym miejscu. Dozorca
wspomina o korupcji. Doktor – Diabeł wszedł do szpitala
dzięki łapówce. Co ciekawe Szatan posiada zdolność
wprawiania innych w obłęd:
„Wypędziłem go przecie, jutro oszaleje/Myśląc o tym
dukacie; teraz mam nadzieję,/Że sam na sam z szalonym
pogadam młodzieńcem.”
W wypowiedzi tej pada pierwsza diagnoza bohatera.
Dowiadujemy się od Diabła, że jest on człowiekiem
szalonym. Szatan pokazując Kordianowi dwóch innych
wariatów: jednego, któremu wydawało się, że jest
krzyżem i może zbawić świat i drugiego, który łudził się, że
własną dłonią może przytrzymać niebo, udowadnia
bohaterowi, że człowiek samotnie nie jest wcale w stanie
wiele zdziałać. Jest skazany na porażkę, ponieważ od
wewnątrz jest słaby – pełen sprzecznych uczuć i emocji.
Krasiński ukazał koniec panującego ładu jako falę chaosu i
niepokoju, wprowadzaną przez szalonych
rewolucjonistów głoszących idee wolności, które w
rzeczywistości niosą ze sobą wyłącznie zło. W kolejnych
scenach „Nie-Boskiej komedii” najpierw hrabia Henryk
zostaje opętany przez szatańską wizję, jego żona Maria
popada w obłęd, następnie ukazany jest dom obłąkanych,
potem poza normalność wykracza Orcio, niezwykłe

Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara
Joseph Conrad Jądro ciemności
Zofia Nałkowska Granica
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata
dziecko Henryka i Marii, które stanowi medium pomiędzy
ziemią a światem duchowym. Kulminacyjnym zaś
momentem jest opis obozu oszalałych rewolucjonistów
Dostojewski ukazuje losy Rodiona Raskolnikowa
marzącego o byciu kimś lepszym od wszystkich ludzi,
pragnącego stać ponad rasą ludzką, która pełna jest
ułomności i słabości. Mordując lichwiarkę chciał
udowodnić samemu sobie, że należy do tej lepszej grupy.
Po tym akcie obserwujemy wewnętrzną przemianę
bohatera, obłęd w jaki wpada tuż po zamordowaniu. Od
momentu morderstwa stan jego umysłu tylko się
pogarszał. Wydarzenie do tego stopnia rozstroiło jego
nerwy, że przez kilka dni leżał nieprzytomny w swoim
łóżku, majacząc przez sen. Nie mógł znieść obecności
innych ludzi. Przyjazd matki i siostry do Petersburga
przyjął chłodno, unikał kontaktu z nimi, wręcz prosił, żeby
zostawiły go w spokoju. Jego tragedią nie były tylko
wyrzuty sumienia po dokonanym morderstwie, a fakt, iż
był jak inni ludzie, słaby psychicznie. Życie Raskolnikowa
zmieniło się w piekło. Nie mógł zaznać spokoju, kusił los,
miewał myśli samobójcze. Ratunkiem stała się miłość do
Soni, miłość trudna, gdyż oboje mieli nieczyste sumienia,
oboje działali jednak dla dobra wyższego.
Conrad ukazuje szaleństwo pełniące w powieścidwie
funkcje. Po pierwsze jest to ironiczny mechanizm, który
ma wywołać w czytelniku poczucie sympatii dla Kurtza.
Marlow niemal od początku wiedział, iż agent był szalony,
lecz poprzez poznawanie o nim kolejnych faktów, uznał, iż
to, co dla towarzystwa było szaleństwem, jemu wydawało
się pociągające. Dzięki temu Marlow wraz z czytelnikiem
sympatyzują z Kurtzem, a jednocześnie nabierają
podejrzeń, co do spółki. Po drugie szaleństwo Kurtza
wynika z nieprzestrzegania przez niego norm zachodniej
cywilizacji oraz żądzy władzy.
Nałkowska ukazuje tragiczną postać Justyny Bogutówny
mającej romans z Zenonem Ziemkiewiczem, który był
człowiekiem z innej sfery społecznej. Dziewczyna, naiwnie
wierząc w jego miłość i wierność, dała się ponieść
namiętnością i wykorzystać. Zaszła w ciążę. Jednak Zenon
chciał ułożyć sobie życie z inną kobietą, którą kochał
miłością idealną i zasugerował Justynie usunięcie dziecka.
Stan, w jakim znalazła się Justyna, współczesna medycyna
określiłaby mianem zespołu poaborcyjnego. Jednym z jego
skutków jest choroba psychiczna. Wszystko rozpoczęło się
od stopniowej izolacji. Zrezygnowała z posad, przestała
opuszczać swój pokój, a nawet jeść. Do Zenona pisała
niezrozumiałe i skomplikowane listy. Depresja
doprowadza ją do myśli rodzących agresję: wobec siebie i
wobec innych. Po nieudanej próbie samobójczej decyduje
zemścić się na Zenonie. Do zabójstwa miały wzywać ją
głosy zmarłych, pochodzące z zaświatów. Justyna
wypełniła swe posłannictwo: oślepiła Zenona, który
niebawem odebrał sobie życie.
Bułhakow opisuje Moskwę lat 30. XX wieku pod rządami
totalitarnymi. Jak zauważa w swoim eseju Nasierowski w
książce „Refleksja na temat psychiatrii mijającego
tysiąclecia” szpitale w ZSRR nie były placówkami
zdrowotnymi, lecz politycznymi. Trafiały do nich nie ludzie
chorzy, lecz niewygodni dla systemu. Samo miejsce w
książce kontrastuje z resztą miasta: „Miał powody, by
 nazywać go kuchnią – laboratorium. Jest to więc miejsce
czyste i nowoczesne, podczas gdy Moskwa była brudna i
zaniedbana. Pacjentami szpitala są miedzy innymi Mistrz,
a także Iwan Bezdomny. Mistrz trafia do szpitala po
wydaniu swojej książki o Chrystusie. Spotkały go za to
represje, które doprowadziły do depresji. Mistrz jest
całkiem zadowolony ze swojego pobytu w tym miejscu.
Jak sam zauważa – może w nim swobodnie głosić swoje
Michaił Bułhakow Mistrz i Małgorzata poglądy i nic mu za to nie grozi. Inaczej wygląda rzecz z
Iwanem Bezdomnym, który trafia do szpitala po spotkaniu
z diabłem. Po spotkaniu z Mistrzem Iwan zdaje sobie
sprawę, że to, co dotychczas robił (pisane pod dyktando
socrealizmu) pozbawione było sensu, uświadamia sobie,
że wiersze pozbawione wartości artystycznej są hańbiące.
Efektem działań władz w szpitalu spotykają się ludzie
inteligentni, niepokorni, mający odwagę myśleć
niezależnie i przeciwstawić się władzy.
SAMOTNOŚĆ
(Samotność kojarzona jest najczęściej z poczuciem wyobcowania i nostalgią. Jest wiele jej rodzajów i nie sposób ich wszystkich sklasyfikować. Od
osamotnienia różni ją z pewnością to, że często jest wynikiem świadomego wyboru. Najbardziej jednak dotkliwe jest poczucie opuszczenia,
całkowitej izolacji, utraty kontaktu z innymi. Samotność jest przygnębiająca, zwłaszcza, jeśli trwa długo, ale czasem bywa potrzebna. Cenią ją
szczególnie artyści. W literaturze z motywem samotności wiążą się głównie postacie spiskowców, banitów, opuszczonych kochanków,
romantycznych poetów, osób „chorych”, odrzuconych przez społeczeństwo. Współcześnie, w dobie Internetu i konsumpcji dużą wagę
przywiązuje się do osamotnienia w tłumie. Ponadczasowa jest jednak samotność w obliczu cierpienia, bólu i śmierci)
Chrystus samotnie przez czterdzieści dni przebywa na
Biblia pustyni, nie ulegając kuszeniu szatana. Samotny jest w
swej męce i samotnie umiera na krzyżu. Zapiera się go
nawet św. Piotr.
Przyczyną samotności Antygony jest jej miłość do brata.
Brat, Polinejkes, poległ w czasie walki przeciwko swojej
ojczyźnie. W związku z tym, według prawa, które
ustanowił król Kreon, Polinejkes, jako zdrajca, nie mógł
być pochowany w rodzimej ziemi. Antygona nie zgodziła
Sofokles Antygona się na to postanowienie – jej uczucia i wewnętrzne
poczucie obowiązku moralnego wobec brata postawiły ją
w sytuacji bez wyjścia. Antygona walczy w imię uczucia,
nikt inny poza nią nie potrafi sprzeciwić się prawom
narzuconym przez władzę państwową. Dlatego też
bohaterka zostaje sama. Jej samotność to wynik różnicy
poglądów. Samotność jednak nie doskwiera jej. Jest
wytrwała i niezwykle wierna swoim przekonaniom.
Goethe przedstawia rozterki głównego bohatera –
J. W. Goethe Cierpienia młodego Wertera Wertera dotyczące niespełnionej miłości do Lotty oraz
jego przemyślenia o ówczesnym społeczeństwie,
zakończone samobójczą śmiercią. Bohater izoluje się od
świata i ludzi, zamykając się w świecie miłosnych udręk.
Mickiewicz w cyklu sonetów, opisujących orientalny
krajobraz krymski często wspomina o wyobcowaniu i
tęsknocie za ojczyzną. Tworzy postać pielgrzyma, którego
cechuje samotność. Mickiewiczowski bohater jest
wygnańcem, zmuszonym do opuszczenia ojczyzny i
Adam Mickiewicz Sonety krymskie tułaczki po obcych krajach. Obarczony zostaje bagażem
pamięci, los gorzko go doświadcza. Odczuwa również
samotność uczuciową, ponieważ znajduje się daleko od
ludzi, których kocha. Pierwszy z cyklu sonet – „Stepy
Akermańskie” przedstawiający stepowy krajobraz kończą
słowa świadczące o tęsknocie za krajem:
„W takiej ciszy! – tak ucho natężam ciekawie, Że
słyszałbym głos z Litwy. – Jedźmy, nikt nie woła!”
 Mickiewicz wprowadza postać nieszczęśliwego kochanka.
Adam Mickiewicz Dziady cz. IV Gustaw czuje się samotny, ponieważ nikt nie jest w stanie
pojąć ogromu jego uczucia i dla innych - kamiennych ludzi
jego cierpienia i miłość są śmieszne.
Mickiewicz opisuje przemianę i postawę poety-
buntownika – Konrada, walczącego o rząd dusz z Bogiem.
Konrad wyrasta ponad innych, dlatego swoją walkę musi
Adam Mickiewicz Dziady cz. III odbyć samotnie. Ludzie nie potrafią zrozumieć jego poezji,
pozostaje ona dla nich niezrozumiałą, dlatego Konrad
mówi:
”Samotność? Cóż po ludziach?
Czym śpiewak dla ludzi?”
Prus przywołuje historię Stanisława Wokulskiego, który
wyrasta ponad społeczeństwo, w którym żyje śmiałością
planów oraz rozległością horyzontów myślowych.
Bolesław Prus Lalka Otoczenie nie sięgając tak daleko nie rozumie go, nie jest
w stanie go zrozumieć nawet przyjaciel – Rzecki.
Dodatkowo jego stan osamotnienia pogłębia niespełniona
miłość do arystokratki – Izabeli Łęckiej.
Żeromski opisuje historię, pochodzącego z nizin
społecznych, doktora Tomasza Judyma. Po zdobyciu
wykształcenia decyduje się nieść pomoc pokrzywdzonym i
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni biednym ludziom. Doktor Judym podejmuje samotną
walkę o naprawę świata. Jego idea każe mu nawet
zrezygnować ze szczęścia osobistego, dlatego rozstaje się
z ukochaną Joanną Podborską, uważając, że człowiek nie
może być szczęśliwy, gdy dookoła panuje nędza i
obojętność.
Legenda o św. Aleksym Aleksy wybrał samotność i ascezę, by zbliżyć się do Boga
ROZSTANIE
(Rozstanie to temat, który jest chętnie podejmowany przez artystów. Kojarzące się z nim emocje, choć zazwyczaj negatywne, są niezwykle silne.
Rozstanie to ból, rozstanie to tęsknota, rozstanie to także idealizacja tego, co zostało pozostawione. Motyw rozstania bywa ujmowany w
różnych formach. Najczęściej dotyczy on rozstania z osobami, które się kocha, czy miejscami niezwykle bliskimi sercu. Chcąc pokazać jak
ujmowany bywa motyw rozstania, przytoczone zostanę przykłady rozstania z dzieckiem, rozstania z ukochaną osobą czy rozstania z ojczyzną.)
Tadeusz Borowski Pożegnanie z Marią Wojna przyczyną rozstania pary kochających się ludzi.
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni Rozstanie Judyma z Joasią obrazem prometeizmu
bohatera.
Stefan Żeromski Przedwiośnie Burzliwe rozstanie Cezarego z Laurą.
Tren XIII Jana Kochanowskiego powstał, podobnie jak cały
cykl, pod wpływem dramatycznych przeżyć osobistych
spowodowanych śmiercią ukochanej córki państwa
Kochanowskich ? Urszulki. Mamy więc do czynienia z
wyrazem ogromnego żalu ojca, któremu życiowe szczęście
i radość istnienia zostały im zabrane wraz z odejściem
dziecka. Pomimo wielkiego cierpienia w Trenie XIII
podmiot liryczny akceptuje to, co się stało i przyjmuje do
siebie konieczność rozstania się z córką. Ten moment
Jan Kochanowski Tren XIII okazuje się nad zwyczaj trudny, pełen żalu i gorzkich słów,
ale Kochanowski dobrze wie, że nie ma innego wyjścia jak
tylko na zawsze pożegnać się z Urszulką. Owo rozstanie
ostatecznie odbiera ojcu wszelkie nadzieje w związku z
córką, choć z drugiej strony pozwala mu pogodzić się z jej
śmiercią. Symbolem ich pożegnania jest epitafium, które
podmiot liryczny w osobie Jana Kochanowskiego poleca
wyryć na kamieniu nagrobnym Urszulki. Z całą pewnością
opisane rozstanie ojca z córką można scharakteryzować
jako bolesne, trudne dla podmiotu lirycznego i
jednocześnie niezwykle wzruszające dla czytelnika.
Bolesław Prus Lalka Scena rozstania w ?Lalce? dotyczy sytuacji w pociągu i ma
miejsce w czasie podróży pana Łęckiego, Izabeli,

Bolesław Prus Lalka
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara
Starskiego i Wokulskiego do Krakowa. Stanisław jedzie z
całą resztą pasażerów w charakterze narzeczonego.
Nareszcie zdobył tak długo wyczekiwane miejsce obok
ukochanej Łęckiej. Niestety w tej kluczowej dla całej
książki scenie przekonuje się, że wyidealizowany obraz
Izabeli, jaki stworzył, jest zupełną fikcją. Nie jest ona
aniołem kochającym idealną miłością, a kobietą z krwi i
kości powodowaną niskimi namiętnościami. Nie ma
zahamowań, by w obecności ojca i narzeczonego
prowadzić flirt ze znanym kobieciarzem. Bohater nie tylko
dowiaduje się, jak mało wart jest dla panny Izabeli, bo z
rozmowy wynika, że łączy ją ze Starskim coś więcej niż
tylko flirt, o czym możemy wnioskować ze wzmianek o
zagubieniu płytki metalu, który podarował Izabeli
Stanisław. Zobrazowane przez Prusa pożegnanie jest
pełnym emocji źródłem wielkiego rozczarowania dla
głównego bohatera. Świadomość zdrady przez kobietę,
której ofiarował całe życie, decyduje, że w momencie
rozstania przechodzi on ogromne cierpienie. Duma jednak
nie pozwala mu dać upustu nerwów, dlatego Stanisław
wykazuje się ogromną siłą charakteru. Cierpliwie
wysłuchuje całą rozmowę i powstrzymuje się do
nerwowych reakcji, by na koniec oświadczyć, że dobrze
rozumie prowadzony w języku angielskim flirt Izabeli i
Starskiego. Rozstanie jest krótkie i szybkie, ale w duszy
Wokulskiego zostawia trwały ślad i kompletnie go
załamuje. Prus wykorzystuje motyw pożegnania, aby
ostatecznie rozwiać wątpliwości na temat postaw Izabeli i
Stanisława oraz ukazać brak szans na powodzenie ich
uczucia. Poprzez rozstanie autor daje do zrozumienia, jak
cyniczną i pozbawioną uczuć kobietą jest Izabela i jak
naiwnym oraz zaślepionym w miłości mężczyzną jest
Wokulski.
Fiodor Dostojewski w Zbrodni i karze przedstawia
sylwetkę Rodiona Raskolnikowa ? skruszonego mordercy
decydującego się na przyznanie do winy i odbycie w
związku z tym należnej kary. Bezpośrednio przed wizytą
na komisariacie główny bohater rozstaje się z najbliższymi,
matką, siostrą i Sonią. Matce nie wyjawia jednak prawdy,
lecz tylko wyraża prośbę o wsparcie w postaci modlitwy.
Pożegnanie Rodiona z matką jest niezwykle wzruszające,
gdyż z jednej strony ukazuje wielkie przywiązanie, uczucie
i wdzięczność ze strony syna, a z drugiej trudność z
koniecznością pogodzenia się z tym, że zapewne już nigdy
nie ujrzy swojej rodzicielki. Raskolnikow silnie przeżywa to
pożegnanie i wręcz oddaje hołd matce, o czym świadczy
fakt, iż w jego trakcie klęczy i płacze rzewnymi łzami,
podobnie zresztą jak ona. Ich rozstanie jest pełne
napięcia, emocji, wzruszenia, bliskości i burzliwych uczuć,
które nie pozwalają bohaterom się opanować. Ostatecznie
Rodion wychodzi z mieszkania i aby jej nie ranić, kłamie,
że wyjeżdża na długi czas, lecz ona i tak ma przeczucie, że
coś dzieje się nie tak. Pożegnanie Raskolnikowa z siostrą
Dunią jest zupełnie inne. Dla bliskiego sobie rodzeństwa
staje się ono chwilą szczerości, w trakcie której morderca
przyznaje się przed siostrą do popełnionego czynu i
wyjawia, że wielokrotnie myślał o samobójstwie. Podczas
rozmowy Dunia wykazuje się wyrozumiałością i
bezinteresowną miłością w stosunku do Rodiona oraz
przekonuje go, aby poddał się karze i odkupił tym samym
 swoje winy. Próbuje rozwiać jego jeszcze tlące się
wątpliwości dotyczące tego, czy przyznać się do zbrodni,
czy nie. Podobnie jak matka, tak i Dunia płacze podczas
rozstania, jednak w jednej chwili Rodion wybucha i z
krzykiem oświadcza, że wcale nie wstydzi się morderstwa,
bo przecież pozbawił życia ?ludzką wesz?, która nie jest go
godna. W trakcie rozstania ma miejsce konflikt pomiędzy
budzącą się pychą i dumą głównego bohatera a
szlachetnością i ofiarnością siostry. Zażegnuje go dopiero
pełne miłości i spojrzenie Duni, które daje Rodionowi do
zrozumienia, że powinien przyznać się do winy. Ostatnie
rozstanie odbywa się pomiędzy głównym bohaterem a
Sonią. Podobnie jak w przypadku rozmowy z siostrą, tak i
w tej chwili Raskolnikow wykazuje się pychą i egoizmem,
martwiąc się nie tym, że zabił niewinną osobę, ale tym, że
będzie musiał składać niewygodne zeznania przeciwko
sobie. Pożegnanie Rodiona i Soni jest w gruncie rzeczy
podobne do tego z Dunią, gdyż dziewczyna ? tak jak
siostra bohatera ? przekonuje go o potrzebie odbycia kary
i przyznania się do winy, a on przeciwko temu oponuje.
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara Sonia próbuje nawrócić go na drogę dobra i Boga, dlatego
na znak wytrwałości ofiarowuje mu cyprysowy krzyżyk, a
następnie podąża za nim pomimo jego stanowczych
próśb, aby się oddaliła. Ostatecznie ich pożegnanie kończy
się czułym spojrzeniem, w wyniku którego Rodion
uświadamia sobie, że Sonia będzie zawsze go wspierać.
Wcześniej bohater klęczy i całuje ziemię, co można
interpretować jako wyraz pogodzenia się z karą. Wszystkie
trzy rozstania obrazują wielką miłość najbliższych
Raskolnikowi osób, które dbają o niego, zachowują się
względem niego w sposób niezwykle ciepły, szlachetny,
uczuciowy i jednocześnie uczciwy oraz próbują
wyprostować jego życie. Z kolei pożegnania z jego
perspektywy to ciągłe wahania psychiczne i popadanie w
skrajne stany emocjonalne, począwszy od wzruszenia, po
złość i pychę. Zachowanie Rodiona w trakcie rozstań
ilustruje więc zwichrowaną psychikę zbrodniarza.
BUNT
(Bunt wpisany jest w naturę człowieka. Ma też wiele twarzy. Można buntować się przeciwko władzy, Bogu i religii, ograniczeniom społecznym
czy innym ludziom. Istnieje bunt młodych przeciwko starym, związany z konfliktem pokoleń. Nie chcą oni podporządkowywać się woli dorosłych,
dążyć do ich ideałów czy realizować te same wzorce życiowe. Od wieków buntowali się uciśnieni, poniżani, biedni występując w obronie o
godność czy sprawiedliwość. Zniewoleni przeciwstawiali się zaborcom, okupantom czy też zbrodniczym systemom sprawowania władzy. Bunt,
najczęściej zrodzony z cierpienia, niezgody na otaczającą rzeczywistość, zawsze prowadzi do zmiany; stwarza nową jakość, nawet, jeśli nie
prowadzi do poprawy. To dzięki buntom, choć nieraz krwawo tłumionym cała cywilizacja mogła zrobić krok naprzód, jak choćby podczas Wielkiej
Rewolucji Francuskiej czy protestom dzieci kwiatów w USA. O młodym pokoleniu mówi się obecnie często, że zatraciło zdolność buntu i nie
potrafi przeprowadzić zmian, wpłynąć na otaczający świat)
Prometeusz, mitologiczny tytan, uważany jest za stwórcę
człowieka. Jednak istota ludzka stworzona przez
Prometeusza była słaba, nie potrafiła się bronić, była
bezsilny wobec otaczającego go świata. Tytan chcąc
pomóc człowiekowi zakradł się do spichlerza ognia
niebieskiego Hefajstosa i przyniósł na ziemię pierwszy
płomień. Jego czyn nie spodobał się Zeusowi, który ukarał
Mitologia go przykuwając do skał Kaukazu. Bunt przeciw zasadom
Boga oraz jego ograniczeniom przyniósł korzyść ludziom,
którzy po dziś dzień korzystają z ognia. Ikar sprzeciwia się
swojemu ojcu i wbrew ostrzeżeniom wznosi się zbyt
wysoko słońca, które topi skrzydła zbudowane przez
Dedala z wosku i piór. Jest symbolem młodości, która
pragnie wznosić się wysoko, pragnąc wolności i swobody,
choć przez brak doświadczenia i wyobraźni często ponosi

William Szekspir Romeo i Julia
Jan Kochanowski Treny
Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera
Adam Mickiewicz Dziady cz. III
Juliusz Słowacki Kordian
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara
klęskę.
Szekspir przedstawia kochanków, którzy buntują się
przeciw planom zwaśnionych rodzin. Miłość jest w ich
życiu najważniejsza, dlatego nie wahają się nawet przed
popełnieniem samobójstwa.
Kochanowski przeżywa kryzys światopoglądowy po stracie
ukochanej Urszulki. W trenie X pada bluźniercze
wyznanie:
„gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”
wątpiąc w życie po śmierci. Wątpi również w sens
uczciwego życia i postawę stoicką, zaś wrogiem nazywa
siłę rządzącą ludzkim życiem.
Goethe tworzy postać Wertera - wrażliwego,
wykształconego młodego człowieka, który nie może się
pogodzić z beznadziejnością otaczającego go świata. Jest
indywidualistą zakochanym w Lotcie. Ogromnie cierpi,
ponieważ dziewczyna jest narzeczoną innego mężczyzny.
Werter jest wolnym człowiekiem, który sprzeciwia się
wszystkiemu, co może go ograniczać – przede wszystkim
panującym w społeczeństwie zasadom – jako mieszczanin
jest wśród arystokratów upokarzany oraz niespełnionej
miłości. Wyrazem jego niezgody jest akt samobójczy.
Mickiewicz w „Wielkiej Improwizacji” ukazuje na wpół
przytomnego, oszalałego Konrad, który występuje przeciw
Bogu, bluźni, domaga się „rządu dusz” i władzy nad
ludźmi. Buntuje się przeciw istnieniu zła. Wierzy, że jest w
stanie poprowadzić naród ku wolności, dać mu szczęście.
W swych rozmyślaniach dotyczących przeznaczenia,
wolności, życia, posunął się jak najdalej mógł –
wypowiedział walkę samemu Bogu. Równanie się z
Bogiem jest przejawem wielkiej pychy i zarozumiałości
bohatera. Jego bunt był gwałtowny, piękny, a zarazem
przerażający:
„Ja kocham cały naród (…)
Chcę go dźwignąć, uszczęśliwić
Chcę nim cały świat zadziwić (…)
Ja bym mój naród jak pieśń żywą stworzył
I większe niźli ty zrobiłbym dziwo
Zanuciłbym pieśń szczęśliwą”.
Pycha Konrada stopniowo narastała, doprowadzając go w
końcu do upadku. Człowiek bowiem nigdy nie wygrał z
Bogiem, Konradowi też to się nie udało.
Słowacki widział przyszłość w kategoriach
apokaliptycznych, jako ostateczne zwycięstwo Zła. Los
Polski to tylko część szatańskiego planu zniszczenia świata.
W szpitalu dla obłąkanych Kordian pojmuje straszną
prawdę: duchy Dobra i Zła prowadzą bezwzględna walkę,
grę, w której Polska jest zaledwie pionkiem. Bunt jako
walka słabego z potężnym, która musi być prowadzona
metodami niemoralnymi (skrytobójstwo) to płaszczyzna
zła. Jednak nie ma możliwości wyboru, a właściwie jest to
wybór pomiędzy złem (zgoda na niewolę) i złem (bunt). W
podobnej sytuacji można uratować wyłącznie własną
indywidualność i to właśnie robi Kordian: idzie na śmierć,
by ocalić duszę przed Szatanem. W świecie porzuconym
przez Boga, bez nadziei nie pozostaje mu nic innego.
Dostojewski przedstawia Rodiona Roskolnikowa, który
buntuje się przeciwko zasadom panującym na świecie.
Rodion nie akceptuje świata urządzonego tak, że jedni
mają pieniądze, a inni nie. Bohater na każdym kroku
 zauważa nierówność społeczną. Poszukuje sposobów
przełamania zła w społeczeństwie, czuje się jednostką
Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara powołaną by zaradzić problemom innych. Jako wybitna
jednostka czuje się zdolny do zapewnienia innym szczęścia
czynem niemoralnym i niezgodnym z prawem –
morderstwem.
Bułhakow opisuje działanie totalitaryzmu. Mistrz –
bohater powieści - myśli inaczej niż narzuca to
Michał Bułhakow Mistrz i Małgorzata obowiązująca ideologia. Łamie ustalone zasady, a jego
książka o Bogu i Szatanie jest wyrazem zbyt
samodzielnego myślenia, dlatego zostaje skazany na
izolację w zakładzie dla psychicznie chorych.
Kafka przedstawia bunt aresztowanego urzędnika,
próbującego wydostać się z niewoli prawa. Prawo
zniewala, ogranicza Józefa K. Bohater próbuje walczyć, nie
chce się zgodzić z absurdalną sytuacją – mimo iż został
oskarżony nie może się bronić. Działanie Józefa K.
prowadzące do udowodnienia niewinności niczego nie
Franz Kafka Proces zmieniło. W systemie totalitarnym zostało z góry
założone, iż jest winny i nic nie mogło tego zmienić. Józef
K. był bezbronny wobec sytuacji, w której się znalazł.
Jednostka w totalitaryzmie jest bezradna, zależna, nie ma
znaczenia, próbuje się buntować, choć z góry jej działania
są skazane na niepowodzenie, nie jest w stanie zmienić
systemu, który jest zbyt silny, a ona niestety zbyt słaba.
Bunt przynosi niepokój, poczucie bezsilności, samotności i
w końcu prowadzi do śmierci.
Gombrowicz buntuje się przeciw obecnej wszędzie
Witold Gombrowicz Ferdydurke Formie. Kolejne środowiska, do których trafia główny
bohater – Józio udowadniają, że „przed gębą nie ma
ucieczki”.
Krall opisuje powstanie w warszawskim getcie będące
wyrazem buntu przeciw odebraniu Żydom prawa do
godności i wyboru śmierci, przeciw chęci zniszczenia ich
Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem solidarności, sprowadzenia do pozycji „Żyda na beczce”.
Marek Edelman bohater książki podejmuje wyścig z
Bogiem o ludzkie życie – najpierw ratując ludzi z getta,
następnie pracując jako kardiochirurg.
Mrozek parodiuje dramat mieszczański, kpi z odwiecznego
schematu konfliktu pokoleń. Młodzi nie buntują się
przeciwko zastanej rzeczywistości, skostniałym formom
starych, gdyż nie istnieją już żadne formy – zniszczyli ją
rodzice. W dramacie Eleonora i Stomil – rodzice Artura
Sławomir Mrozek Tango pozują na nastolatków i odrzucają wszelkie konwencje i
konwenanse. W tej paradoksalnej i niezgodnej z logiką
życia sytuacji Artur usiłuje odbudować cały świat wartości,
wyrazistych reguł. Podziały pokoleniowe są karykaturą
schematycznego widzenia „walki generacji”,
przypisywania wiekowi określonych postaw, ról.
GODNOŚĆ
(Godność człowieka trudno jednoznacznie określić i zdefiniować. Wszak może odnosić się ona do bardzo różnych rzeczy i zjawisk. Niemniej
zawsze z nią związana jest świadomość własnej wartości. Poza tym takie czynniki jak szacunek, honor. W głównej mierze jednak zależy ona od
głoszonego i praktykowanego systemu wartości. Każdy może rozumieć ją trochę inaczej. Ostatecznie co byśmy nie powiedzieli, zawsze warto
zachować własną godność. Jednak bywają takie sytuacje, że jest to szczególnie trudne. Przekonuje nas o tym chociażby literatura wojenne.
Zobaczymy jak ta sprawa wygląda w konkretnych sytuacjach i spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, na ile można kierować swoim
postępowaniem. Udowodnię, że nawet w skrajnych warunkach należy zachować godność. Bowiem jest to najcenniejsza rzecz, którą człowiek
posiada i powinien ją bronić aż do samego końca)
Gustaw Herling - Grudziński zawarł w zbeletryzowanych
Gustaw Herling – Grudziński Inny świat wspomnieniach, ,,Innym świecie" relacje z pobytu w
sowieckich więzieniach i łagrach; w Grodnie, Witebsku,
 Leningradzie, Wołogdzie, i Jercewie pod Archangielskiem.
Głównym bohaterem , a równocześnie narratorem jest
sam autor, Gustaw Herling-Grudziński.
Bohaterami, ,Innego świata" są więźniowie łagrów, którzy
codziennie poddawani są ogromnym wyzwaniom ,
zarówno fizycznym, jak i psychicznym. To co w
normalnym, przedwojennym świecie było niewyobrażalne
, tutaj staje się codziennością. Ludzie są przymuszani do
ciężkiej kilkunastogodzinnej pracy, która niekiedy
zajmowała nawet dwadzieścia godzin. Są niedożywieni,
zaniedbani, bezustannie poniżani, cierpią z powodu
nieludzko niskiej temperatury, która sięga nawet do
ponad minus czterdziestu stopni Celsjusza . Nawet ci
najbardziej wytrzymali więźniowie, w końcu załamują się i
nie są w stanie dalej pracować. Wtedy są brutalnie
przymuszani, w razie odmowy mogą być rozstrzelani za
próbę sabotażu budującego się na ich cierpieniu systemu
socjalistycznego. Są stopniowo wyniszczani , chorują,
Gustaw Herling – Grudziński Inny świat zaczynają popadać w szaleństwo, przestają być ludzcy. W
pewnym momencie cierpienie czyni ich obojętnymi na
cudza krzywdę, najważniejsze staje się dla nich
przetrwanie. Więźniowie mieszkali niesamowicie stłoczeni
w ciasnych, wychłodzonych barakach, na zawszonych
pryczach, ich ubrania nie chroniły ich przed mrozem,
zarówno w dzień, podczas robót, jak i w czasie krótkiego ,
nocnego odpoczynku. Mężczyźni, nie mogący w inny
sposób zaspokoić popędu seksualnego, zaczajali się za
barakami i tam oczekiwali na przechodzące tamtędy
więźniarki. Tak brutalnie zgwałcone kobiety, traciły już
później wszelkie hamulce moralne i oddawały się
wszystkim , którzy tego chcieli. Najstraszliwszy był głód,
który potrafił zabić całą moralność w człowieku. Ludzie
głodni obsesyjnie myśleli o jedzeniu, było ono dla nich
jedynym celem, dla którego znosili wszystkie upokorzenia.
WOLNOŚĆ
(Człowiek może być wolny w sensie swobody podejmowania decyzji, wyrażania swoich myśli. Wyróżnia się także wolność od czegoś, na przykład
od głodu, wojny, strachu. Wolność może oznaczać brak osobistego zniewolenia, brak ograniczeń ze strony władz i innych jednostek, a także
zwyczajów społecznych i warunków naturalnych. Pragnienie wolności kierowało często losami jednostek i całych narodów. Wartość tę można
pojmować jednostkowo, jako wolność wewnętrzną człowieka, jego ducha. Dla narodów zagadnienie wolności obejmowało przede wszystkim
swobody jednostek, czy grup społecznych, co znalazło wyraz w hasłach Rewolucji Francuskiej. Wolność jest również istotna dla egzystencji
państw. Rozumiana jako niepodległość i suwerenność była istotna szczególnie dla Polaków żyjących pod zaborami. Wiek XX był okresem
zagrożenia wolności wielu państw przez rozwijający się nacjonalizm i totalitaryzm. Tematykę niezależności podejmowali po wojnie przede
wszystkim egzystencjaliści, pytając o miejsce jednostki w społeczeństwie. Generalna zasada, która określa wolność głosi: wolność jednego
człowieka kończy się tam, gdzie zaczyna się wolność drugiego)
Zwraca uwagę na rozumienie wolności w odróżnieniu od
proponowanej przez Szatana „swawoli”. Jest to znakomite
słowo na określenie dążenia człowieka do decydowania o
tym, co dobre, a co złe tak, jak nam to obiecał Wąż w
Raju. Słowo "wolność" zarezerwujmy dla określenia
Biblia możliwości wyboru tego, czego naprawdę pragniemy
najbardziej, w najgłębszej istocie naszego serca, co wiąże
się z daną nam przez Stwórcę wolną wola. Postać
Chrystusa ukazuje nam jeszcze jeden wymiar wolności.
Jest to wolność pojmowana religijnie, a więc wolność od
grzechu, która ma zapewnić życie wieczne. Wolność
przestaje być tylko doczesnym dobrem, ponieważ rzutuje
na całą wieczność.
Postać Ikara w micie "O Dedalu i Ikarze symbolizuje nie
tylko marzycielstwo i młodość, ale także pragnienie
Mitologia nieograniczonej wolności. Niestety, jak pokazuje mit, nie
sposób pokonac wszystkich ograniczeń, a próba ich
 zwyciężenia czesto kończy się klęską.
Nałkowska postawiła w tej powieści odwieczne kwestie:
kim jest człowiek? Czy jest wolny, czy zdeterminowany
przez czynniki wewnętrzne? Nałkowska uznała, że każdy
człowiek jest zarówno niepowtarzalną jednostką, jak i
Zofia Nałkowska Granica istotą mieszczącą się w pewnych schematach, jest wolny i
stale ograniczany. Równie ważna jest jego psychika, jak i
zachowania społeczne. Autorka schematami nazywa
konwencje i utrwalone wzory zachowań, stereotypy
społeczne i kulturalne, role społeczne, klasowe układy,
interesy - wszystko to determinuje osobowość człowieka.
Mrożek opisuje dwie wizje wolności. Anarchia i wolność
przez powrót do tradycyjnych wartości okazują się być
mitami, przegrywającymi w starciu z rzeczywistością,
która symbolizuje brutalne przejęcie władzy przez Edka.
Mrożek ukazuje błędne koło związane z pojęciem
wolności - od marzenia o niej (młodość Stomila i
Sławomir Mrożek Tango Eleonory), przez anarchię, jaką wprowadza jej spełnienie
(dom Stomilów w pierwszym akcie), bunt przeciw pustce,
jaką przyniosła absolutna wolność (działania Artura), aż do
rządów „silnej ręki” i totalitaryzmu, w którym znowu
mogą się pojawić marzenia o wolności. Postęp w dziele
Mrożka ma charakter kolisty, zawsze powraca do punktu
wyjścia: każda nowoczesność ostatecznie prowadzi ku
temu, co już było, nie można odrzucić przeszłości,
skutecznie zaprotestować przeciw niej.
Improwizacja
Wolny może być tylko poeta jako człowiek kierujący się
sercem a nie rozumem, z poczuciem swej wielkości i
jednocześnie misji do spełnienia:
Nigdym nie czuł, jak w tej chwili –
Dziś mój zenit, moc moja dzisiaj się przesili […]
Wylecę z planet i gwiazd kołowrotu,
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III Tam dojdę, gdzie graniczą Stwórca i natura
Wolność doprowadza Konrada do ostateczności – jego
duma i pewność siebie, a także przekonanie o swojej
nadludzkiej mocy spowodowały, że zwrócił się on nawet
przeciwko Bogu, zarzucając mu brak odpowiedniego
kierowania ludźmi i nastawianie ich na wartości
materialne, przy jednoczesnym całkowitym zanegowaniu
ducha. Wolność jest tutaj siłą niszczącą, wycieńcza
bowiem Konrada i sprawia, że jego poczucie własnej
wyjątkowości doprowadza go do obłędu.
Witold Gombrowicz Ferdydurke Nie ma wolności, wszyscy jesteśmy zamknięci w formy
ZNIEWOLENIE
(Pojęcie wolność nie posiada jednej, uściślonej definicji, choć powszechnie przyjęło się, że dotyczy ona stanu, w którym człowiek może
decydować sam o sobie, a jego decyzje nie są ograniczane przez innych ludzi, o ile ich nie dotyczą. Podporządkowując się powyższej definicji,
warto zauważyć, że w dzisiejszym świecie wiele osób, a nawet grup społecznych w mniejszym lub większym stopniu tak naprawdę nie posiada
wolności i zależy od decyzji lub przekonań innych jednostek bądź lepiej zorganizowanych grup)
Światła cywilizacja europejska wyszła z inicjatywą
wprowadzenia nowego porządku w krajach Afryki.
Zamierzano wprowadzić tam europejską kulturę i oduczyć
ludność „ciemnoty”. Stworzono organizację
Międzynarodowe Towarzystwo Tępienia Dzikich
Joseph Conrad Jądro ciemności Obyczajów. Kurtza wysłano, jako przedstawiciela
ekspedycji i zlecono sporządzenie raportu. Cel wyprawy
okazał się jednak inny. Rozpoczęła się kolonizacja i
bezprawny proces eksploatacji dziewiczych terenów.
Korzyści wydawały się większe i cenniejsze niż życie
ludzkie. Wykorzystywano bezbronnych tubylców do

Joseph Conrad Jądro ciemności
Witold Gombrowicz Ferdydurke
najgorszych prac, za które nie otrzymywali
wynagrodzenia. Niewolników traktowano w bestialski
sposób, torturowano i bito również dla urozmaicenia
czasu. Nie brano pod uwagę wieku. Na równi traktowano
ludzi w sile wieku, jak i małych chłopców i starców. Mimo
to tubylcy widzieli w Kurtzu bóstwo i pomogli mu stworzyć
wizerunek niezwykłego handlowca. Europa w Afryce i
ludziach zamieszkujących dzikie tereny widziała jedynie
możliwość zysku. Koloniści wzbogacili się, pozostawiając
po sobie ludzką tragedię, cierpienie i głowy ponabijane na
pale.
Człowieka zniewolonego w sensie społecznym prezentuje
Ferdydurke. W swojej słynnej powieści Gombrowicz
pokazuje, jak kultura wraz ze wszystkimi nieformalnymi
konwenansami, obyczajami, wzorcami i schematami
sprawia, że człowiek w istocie staje się jej więźniem. Autor
zdaje się mówić, że żyjąc w społeczeństwie, siłą rzeczy
wpadamy w pewne z góry narzucone modele zachowania.
Owe formy stanowią ograniczenie dla wolności człowieka,
gdyż nadają określone ramy naszemu życiu i niszczą
autentyczność oraz naturalność. Autor ?Ferdydurke?
zauważa, że role społeczne, w które się wcielamy,
nakazują nam przyjmowanie pewnych postaw i
przekreślają inne. Dla przykładu, profesor uniwersytecki
czy powszechnie szanowany autorytet naukowy nie są
istotami wolnymi, bo w określonych sytuacjach muszą
przyjmować narzucane im schematy zachowania. Profesor
ani autorytet naukowy nie mogą bowiem występować
publicznie w dresach, wypowiadać się w wulgarny sposób
czy wyjechać w podróż dookoła świata, nawet jeśli
pozwalałyby im na to środki finansowe. W ?Ferdydurke?
pada stwierdzenie, że nie można uciec przed ?gębą?, czyli
ową formą społeczną, jak tylko w inną, i nie sposób się z
tym nie zgodzić. Bo jeśli ów profesor w jednej chwili
postanowiłby zostać lekarzem, prawnikiem czy politykiem,
poprzednie modele zachowania zastąpiłyby inne. Dlatego
też główny bohater powieści ? chwiejny, pozbawiony
tożsamości i niezdecydowany trzydziestoparoletni poeta o
imieniu Józio ? na kolejnych etapach poznaje, czym jest
owa forma; jako uczeń jest ?upupiany? wraz z innymi
uczniami, u Młodziaków obserwuje schemat zachowania
swojsko nazwany przez narratora ?łydką? polegający na
przyjęciu roli rodziny nowoczesnej i wyzwolonej, zaś w
dworku Hurleckich w Bolimowie ma szansę zobaczyć, jakie
gęby dorabiają sobie ziemianie stylizujący się na wysoko
postawionych szlachciców. Każda z powyższych form jest
pełna zakłamania, nieautentyczna i narzuca bohaterowi
schematy zachowania, do których powinien się
dostosować, aby wcielić się w role, które chcą odgrywać.
Poprzez postać Józia nieskutecznie dążącego do
uwolnienia się owej niewoli ?Ferdydurke? w metaforyczny
sposób odnosi się więc do uwięzienia człowieka w
społeczeństwie, ograniczającego jego spontaniczność,
naturalność i szczerość. Na przykładzie Józia Gombrowicz
pokazuje, że jako ludzie jesteśmy zależni od innych ludzi i
w kontaktach z nimi wzajemnie kształtujemy swoje
postawy. W społeczeństwie nie ma miejsca na wolną
wolę, gdyż ? świadomie lub nie ? każdy z podporządkuje
się normom kulturowym i obyczajowym, które w
ogromnym stopniu określają nasze postawy, nawet jeśli

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
Franz Kafka Proces
tego nie chce.
Utwór Gustawa Herlinga-Grudzińskiego jest zapiskiem
autora z pobytu w sowieckim obozie pracy, gdzie
więźniowie żyli w niewoli pod okiem strażników NKWD.
Panują tam nieludzkie warunki bytowe, a system jest
skonstruowany w taki sposób, aby zniewolić i pozbawić
więźniów godności, skłócić ich ze sobą i zniechęcić do
jakiegokolwiek buntu. W efekcie cierpienie, śmierć i głód
upowszechniły się i stają się czymś normalnym dla
większości osadzonych, którzy aby przetrwać,
dostosowują się do odwróconego dekalogu i tym samym
są niewolnikami psychicznymi. Bo choć niewola fizyczna w
sowieckim łagrze jest niepodważalna i niemożliwa do
uniknięcia, to nie wszyscy poddają się niewoli psychicznej i
moralnej. Znajdują się bowiem ludzie zdolni do obrony
najważniejszych wartości nawet w obliczu śmierci, tacy jak
chociażby główny bohater pełniący zarazem rolę
narratora, którzy w ten sposób uratowali swoją wolność
psychiczną i moralną. Główny bohater nie tylko nie donosi
na kolegów i unika przemocy oraz kradzieży, ale również
pomaga innym więźniom ? np. ?zabójcy Staliny? czy
Kostylewowi, za którego chce oddać życie. Gustaw ? bo
tak ma na imię najważniejsza postać ? potrafi nawiązać
przyjacielskie relacje z innymi więźniami, jak z
Kostylewem, Dimką czy profesorem N. Ponadto dzieli się
nimi jedzeniem i w razie przybycia nowego, próbuje
nawiązać z nim kontakt, co widać na przykładzie Gorcewa.
Wspiera innych psychicznie i nie pozwala zapomnieć o
podstawowych powinnościach człowieka wobec bliźniego.
Takie zachowanie oznacza, że choć jest uwięziony
fizycznie, bo nie ma możliwości wydostania się z
sowieckiej niewoli, to za sprawą swojej prawej, odważnej i
mężnej postawy unika zniewolenia psychicznego. Nie
poddaje się odwróconej dekalogu obozowego, zachowuje
ludzką godność i broni swojego człowieczeństwa, a zatem
moralnie jest człowiekiem wolnym.
Uwięzienie w totalitarnym systemie jest tematem
Procesu. Dzieło Franza Kafki opowiada historię człowieka,
Józefa K., bezkompromisowo postawionego przed jej
obliczem. Główny bohater w dzień swoich trzydziestych
urodzin dowiaduje się, że został wytoczony przeciw niemu
proces. Nie wie, dlaczego taki los spotkał akurat jego, nie
ma pojęcia, jakie są zarzuty ani też kiedy zacznie i skończy
się postępowanie karne przeciw niemu. Na początku stara
się żyć normalnie i traktuje całą sytuację jako absurd,
jednak gdy uświadamia sobie powagę sytuacji, całe swoje
siły angażuje w udowodnienie niewinności. W tym
momencie staje się marionetką w rękach totalitarnej
władzy, która za nic ma praworządność i sprawiedliwość.
Józef K., w istocie prawy i uczciwy obywatel, jest przez nią
zręcznie manipulowany. To, jak będzie wyglądało jego
życie, zależy jedynie od partykularnych decyzji sądu.
Znamiennym jest fakt, że do kodeksów prawa mają
dostąp wyłącznie urzędnicy, co pozwala im formułować
zarzuty wobec każdego, kto jest dla nich niewygodny.
Instytucje państwa i urzędnicy niemal osaczają bohatera i
wydaje się, że znajdują się w każdym możliwym miejscu,
nawet w tak absurdalnym jak strych. W Procesie człowiek
nie ma żadnych praw i tak naprawdę wszystkich obywateli
może spotkać sytuacja, która przytrafiła się Józefowi K.
 Nie ma on żadnych informacji o swoim procesie, a
wszelkie decyzje z nim związane są podejmowane bez
jego wiedzy, dlatego z czasem staje się człowiekiem
nerwowym, sfrustrowanym, podejrzliwym, aż w końcu
godzi się z karą i pokornie czeka na wyrok śmierci. Kafka w
swym utworze stworzył obraz władzy totalitarnej, która
ma pełną kontrolę nad całym życiem głównego bohatera.
Poprzez działalność instytucji wszechobecnego państwa i
manipulację wpływ na jego myślenie, a on mimo buntu
ostatecznie musi się jej podporządkować. Niewinny Józef z
czasem zaczyna bowiem wierzyć, że dopuścił się
Franz Kafka Proces przestępstwa, którego w rzeczywistości nie popełnił.
Opisana sytuacja w pełni udowadnia, że w ?Procesie?
mamy do czynienia z niewolą wobec władzy wynikającą z
braku jakiejkolwiek możliwości samodzielnego
przeciwdziałania jej. Postawa Józefa, który najpierw się
zbuntował i próbował wyjaśnić swoją sytuację, a
następnie z uwagi na swoją bezsilność poddał się jej, jest
bardzo trudna do oceny. Sytuacja wygląda tu podobnie jak
w Opowiadaniach Borowskiego, choć nie jest tak
tragiczna, niemniej nie sposób krytycznie oceniać
człowieka, który próbował przeciwstawić się władzy
totalitarnej, ale z uwagi na jej ucisk nie udało mu się to.
PATRIOTYZM
Patriotyzm to termin, który współcześnie brzmi patetycznie i „trąci myszką”. Kojarzony jest najczęściej z walką o Polskę, bohaterskimi czynami,
poświęceniem, martyrologią. Patriotyzm to miłość do ojczyzny, do własnego narodu, połączona z gotowością do poświęceń dla nich. To także
szacunek do historii, korzeni, tradycji i symboli narodowych. Motyw patriotyzmu zdominował literaturę romantyczną. W okresie powstań
narodowych twórcy nawoływali do czynnej walki o niepodległość i przeciwstawienia się zaborcom. Dla pozytywistów patriotyzm był przede
wszystkim pracą na polskiej ziemi, dbałością o kulturę i przeprowadzeniem reform społecznych. Po odrzuceniu tematów patriotycznych w
dwudziestoleciu międzywojennym problem ten powrócił podczas nowych działań zbrojnych. Pokolenie „Kolumbów” świadczyło nie tylko
słowami o przywiązaniu do ojczyzny, ale i heroicznymi czynami. Po wojnie patriotyzm był różnorodnie rozumiany. Dziś hasło to powraca w
dyskusjach o młodym pokoleniu, wychowanym w czasach niepodległości i pokoju, które często niechętnie odnosi się do więzi z ojczyzną, a
swojego miejsca poszukuje często poza granicami kraju. Negatywnym przykładem patriotyzmu może być postawa pseudokibiców narodowej
reprezentacji lub działalność skrajnie prawicowych organizacji
Mickiewicz opisuje martyrologię młodzieży polskiej
przeciwstawiającej się caratowi. Za swą patriotyczną
postawę doznają oni wielu szykan. Wieszcz ukazuje także
Adam Mickiewicz Dziady cz. III różne postawy społeczeństwa polskiego wobec zaborcy –
od służalczego poddaństwa do prób jawnego buntu.
Główny bohater nie waha się nawet wystąpić przeciwko
Bogu i dla ojczyzny zaryzykować zbawienie własnej
ojczyzny.
Epopeja wieszcza przesycona jest miłością do ojczyzny.
Bohaterowie na każdym kroku przejawiają szacunek dla
ojczyzny, bohaterów narodowych oraz czasów Sejmu
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz Wielkiego. Jacek Soplica po opuszczeniu stron rodzinnych
przyodziewa szaty mnicha i poświęca swoje życie sprawie
narodowej. Młody Tadeusz dochowując patriotycznych
rodzinnych tradycji wyrusza na wojnę przeciw Rosji wraz z
wojskami napoleońskimi.
Słowacki ukazał przemianę głównego bohatera, który
przechodzi od romantycznych uniesień do zaangażowania
Juliusz Słowacki Kordian w sprawę narodową i przeciwstawienie się caratowi.
Krytykuje również wodzów powstania, doceniając jednak
patriotyzm i zaangażowanie szlacheckiej młodzieży.
Kordian głosił tezę: „Polska Wikelriedem narodów”.
Żeromski ukazuje różne podejścia do patriotyzmu w
„nowej Polsce”. Nie unika ostrych ocen narodowych
Stefan Żeromski Przedwiośnie mitów: powstań i poświęcenia życia dla ojczyzny. Na
przykładzie ideowej ewolucji Cezarego Baryki mówi o
koncepcjach odbudowy państwa polskiego.
 Wyspiański dyskutuje o kondycji społeczeństwa polskiego
Stanisław Wyspiański Wesele oraz postawach inteligencji i chłopów wobec spraw
narodowych. Konfrontuje również mity narodowe z
rzeczywistością.
ZEMSTA
Zemsta to odwet za doznaną krzywdę. Bohater dokonujący aktu zemsty najczęściej przekonany jest o słuszności swoich działań. Traktuje zemstę
jako sposób wymierzenia sprawiedliwości, odzyskania honoru lub zadania podobnego cierpienia, jakiego sam doznaje. Zemsta odbywa się poza
prawem, dlatego postawa mścicieli często budzi – zarówno u czytelnika, jak i u samych postaci – wątpliwości o charakterze moralnym
W dziele Mickiewicza występuje postać Jacka Soplicy,
który później staje się księdzem i przyjmuje nazwisko
Robaka. Jego przemiana z zapalczywego szlachcica w
pokornego mnicha spowodowana była chęcią odkupienia
grzechu mściwości, który stał się przyczyną morderstwa
popełnionego na ojcu ukochanej Ewy Horeszkówny.
Stolnik Horeszko bowiem przed laty odmówił Soplicy ręki
swojej córki, czym uraził jego godność i nadwyrężył honor.
Po jakimś czasie przypadkowo znalazł się Jacek w okolicy
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz dworu Horeszki, który był właśnie napadany przez
Moskali. Wciąż pełen urazy i gniewu, chcąc wyrównać
rachunki, zabija dawnego oponenta. Dopiero po pewnym
czasie zdaje sobie sprawę z haniebności swojego postępku
i trawiony wyrzutami sumienia ucieka za granicę. Historia
zemsty Jacka Soplicy to tylko część opowieści o tym
skomplikowanym, złożonym człowieku. Jego zbrodnia
popełniona została w afekcie, a sam mężczyzna, jako w
głębi duszy prawy człowiek nie mógł uporać się z
wyrzutami sumienia. Dlatego przybrał postać zakonnika,
by zaświadczyć, że resztę swojego życia przeznaczy na
odkupienie swoich win.
Przenosząc się do bardziej odległej epoki starożytnej
natrafiamy na mitologię, w której aż roi się od spisków,
intryg i chęci zemsty. Pierwszym przykładem może być
Syzyf i kara, jaka go spotkała za nadwyrężenie zaufania
Bogów. W zemście za to, że kradł Bogom ambrozję,
rozsiewał plotki na ich temat oraz poważył się uwięzić
Tanatosa, został skazany na wieczną karę wtaczania głazu
pod górkę. Kiedy już jest przy szczycie, głaz nagle zsuwa
się po zboczu i Syzyf musi ponawiać swoje starania. I tak w
Mitologia nieskończoność. Zemsta była udziałem bogów olimpijskich
także jeśli chodzi o Prometeusza zwanego dobroczyńcą
ludzkości. Prometeusz bowiem ulepił człowieka, co nie
podobało się bogom, szczególnie Zeusowi. Co więcej,
wbrew jego zaleceniom, ofiarował ziemianom ogień i
nauczył wszelkich przydatnych umiejętności, jak wyrób
metali, czy praca na polu. Za sprzeciwienie się woli pana
Olimpu został Prometeusz przykuty do skały Kaukazu i
tam codziennie cierpiał okrutne męki, gdyż nasłany przez
Zeusa orzeł wydziobywał nieszczęśnikowi wątrobę, która
odrastała przez noc, by następnego dnia znów mogła
zostać pożarta.
Zofia Nałkowska Granica Justyna oblała Zenona kwasem, bo uważała go za winnego
aborcji
Rozpoczynając poszukiwania motywu zemsty w tekstach
kultury, warto zwrócić uwagę na komedię Aleksandra
Fredry. W Zemście Rejent Milczek i Cześnik Raptusiewicz
Aleksander Fredro Zemsta planują odwet na sąsiedzie. Działania Milczka (odbudowa
muru granicznego, obietnica ślubu z synem Wacławem
złożona Podstolinie) prowokują reakcję Raptusiewicza,
który atakuje murarzy, a ostatecznie zmusza do ślubu
Wacława ze swoją wychowanką Klarą. Szlachcice nie

Aleksander Fredro Zemsta
Adam Mickiewicz Dziady cz. III
PRZEMIJANIE
Biblia
Jan Kochanowski O żywocie ludzkim
William Szekspir Hamlet
J.W. Goethe Faust
domyślają się jednak, że ich żądza zemsty doprowadzi w
rzeczywistości do zakończenia konfliktu. Okazuje się
bowiem, że Wacław i Klara są w sobie zakochani, a
„zemsta” stanie się drogą prowadzącą do szczęścia i
zgody. Charakteryzując szlachtę, Fredro zwraca uwagę na
to, jak łatwo popada ona w konflikty, nie dbając ani o
cudze uczucia, ani o dobro ogółu. Konwencja komedii
pozwala jednak złagodzić wymowę dzieła i podpowiada,
że czasem nie warto chować urazy, a wszelkie
nieporozumienia należy rozwiązywać z rozwagą i
wzajemnym szacunkiem. Omawiając ten motyw, warto
zwrócić uwagę na kontrast, jaki zachodzi między powagą
tematu (zemsta), a formą (komedia jako gatunek, typy
komizmu).
W III części Dziadów pod koniec I sceny Konrad wraz z
Chórem wykonuje pieśń, w której wyraża pragnienie
zemsty na wrogu. Bohater porównuje tę pieśń do upiora,
który „żąda krwi”. Zemsta ma się dokonać „z Bogiem i
choćby mimo Boga”. Konrad zatem chce podjąć się
zadania sprzecznego z moralnością. Zwraca na to uwagę
Ksiądz Lwowicz, nazywając słowa bohatera „pieśnią
szatańską”. Konrad jednak mówi dalej o tym, że uczyni z
rodaków „upiory”, by wspólnie zaatakować nieprzyjaciela
i razem z nim zostać potępionym. Słowa Konrada są
przejawem desperacji patrioty, który gotowy jest
poświęcić własną duszę dla dobra narodu. Zemsta jest
jednak krytycznie oceniona przez autora, ponieważ w
następnej scenie bohater wygłasza słynną improwizację,
którą kończą słowa szatana. Konrad, będąc pod wpływem
złego ducha, buntuje się przeciwko Bogu. Dopiero
egzorcyzmy dokonane przez Księdza Piotra przynoszą
Konradowi wewnętrzny spokój i pogodzenie się ze
Stwórcą.
Motyw przemijania pojawia się w stwierdzeniu Boga,
który, po popełnieniu przez Adama i Ewę grzechu
pierworodnego, mówi o ludzkiej egzystencji ”prochem
jesteś i w proch się obrócisz”, podkreślając , jak kruche i
ulotne jest ludzkie życie. Przemijanie i marność ludzkiego
losu pojawiają się również w Księdze Koheleta, który
uważa, że dobra doczesne są niczym, a człowiek nigdy nie
zgłębi sensu istnienia. jedynie wiara i ufność wobec Boga,
mogą mu pozwolić żyć godnie.
Kochanowski w swojej fraszce mówi o życiu ludzkim
zgodnie ze stoicką filozofią. Wszystkie rzeczy materialne
nie są ważne, ponieważ przeminą. Na świecie nie ma nic
pewnego, a Fortuna śmieje się z ludzi zabiegających o
dobra doczesne:
”Fraszki to wszystko, cokolwiek myślemy,
Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy;
Nie masz na świecie żadnej pewnej rzeczy”
Szekspir snuje refleksje na temat przemijania i śmierci.
Hamlet nie może pojąć, że po człowieku nic nie zostaje,
nawet jeśli dużo w życiu osiągnął: ”Wszyscy tuczymy się
na pokarm dla robactwa. Tłusty król i chudy żebrak to
tylko odmiana tej samej potrawy”
Goethe pisze – „Chwilo trwaj, jesteś taka piękna”
podkreślając odwieczne pragnienie człowieka do
zatrzymania czasu w chwilach najszczęśliwszych. Każdy z

Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Charles Baudelaire Padlina
K. Przerwa-Tetmajer Koniec wieku XIX
K. Przerwa-Tetmajer Na Anioł Pański
Maria Dąbrowska Noce i dnie
Jarosław Iwaszkiewicz Panny z Wilka
Wisława Szymborska Nic dwa razy
PRACA
Praca nadaje człowiekowi ludzki wymiar, jest podstawą ludzkiej cywilizacji, niezbędnym warunkiem rozwoju społeczeństw, bez niej nie można
niczego osiągnąć zarówno w sensie materialnym, jak i duchowym. Jak napisał Horacy: życie nie , dało niczego śmiertelnym bez wielkiej pracy.
Praca staje się błogosławieństwem, źródłem satysfakcji i godności, wyznacza wartość człowieka, a bezrobocie było i jest nieszczęściem
podcinającym nie tylko podstawy bytu, ale i powodującym trudne do rozwiązania problemy psychiczne. Bywa też praca upokarzająca czy jałowa,
syzyfowa, ponad siły, wreszcie niewolnicza, służąca nie zaspokojeniu ludzkich potrzeb, ale zagładzie narodów (jak w hitlerowskich obozach) lub
ludzi uznanych za wrogów władzy (niczym w stalinowskich łagrach)
Jan Kochanowski Pieśń świętojańska o Sobótce
nas chciałby, aby wyjątkowe i niepowtarzalne chwile
trwały na zawsze.
Mickiewicz na emigracji wraca pamięcią do ”kraju lat
dziecinnych”, który już przeminął. Pragnie uciec od
rzeczywistości do krainy swego dzieciństwa. Idealizuje ją,
podkreślając równocześnie, że już jej nie ma (np.pisząc o
„ostatnim zajeździe na Litwie”).
Baudelaire przeciwstawia młodość i piękno brzydocie i
rozkładowi. Opisuje bardzo dokładnie rozkładające się
ciało, toczone przez czerwie, aby zwrócić się do swej
młodej przyjaciółki ze stwierdzeniem „Taką będziesz
kiedyś, o wdzięku królowo...”. Autor podkreśla w ten
sposób kruchość ludzkiego życia i nieuchronność
ludzkiego losu. Rozkład po śmierci nie ominie nikogo.
Przerwa-Tetmajer pisze o odchodzeniu starego wieku i
świadomości swojego pokolenia, które utraciło wszelkie
wartości. Na ich miejscu nie pojawiły się jednak nowe, a
człowiek bez wartości, jak pisze autor: głowę zwiesił
niemy”.
Przerwa-Tetmajer w wierszu dominuje nastrój smutku i
zadumy. Czas upływa i nie można temu w żaden sposób
zapobiec:
”I już nie wraca nigdy fala, (...)
I już nie wraca nigdy z dala.”
Dąbrowska opisując losy rodziny Niechciców pokazuje, jak
niepostrzeżenie płynie czas:
„Wszystko mija, a nic się nie zmienia. Po złotym tle wciąż
płyną szare obłoki...”
Historia wpływa na losy ludzi, powoduje, że zmieniają
miejsca zamieszkania, poglądy, zmieniają się mody, a
człowiek choć musi ulec przemijaniu, tak naprawdę nie
zmienia się, pozostaje wewnątrz taki sam.
Wiktor Ruben uświadamia sobie, że młodość
bezpowrotnie minęła, a dawni bliscy nie są już tymi
samymi ludźmi. Zmienił się również on sam. Znajome z
dzieciństwa panny, stały się dorosłymi kobietami i w
niczym nie przypominają siebie sprzed lat, dlatego próba
poszukiwania szczęścia w rodzinnych stronach nie
powiodła się i Wiktor wraca do miasta.
Szymborska w swej poezji często odnosi się do motywu
przemijania. Pisze, że ”nic dwa razy się nie zdarza”. Ta
świadomość powinna uczyć nas przeżywania każdej chwili
jako niepowtarzalnej. Poetka mówi o zgodzie, ponieważ w
tak krótkim życiu nie ma czasu na złe chwile.
Wieś z tego utworu jest szczęśliwą krainą, w której praca
stanowi przyjemność, daje poczucie szczęścia, nie jest
znojnym trudem chłopów, ale zajęciem ziemianina. Ten
ostatni dogląda całego gospodarstwa, pilnuje sadu i bydła,
gospodyni natomiast ma baczenie na dom. Ziemia-
karmicielka nie szczędzi ludziom wspaniałych darów,
człowiek pracowity może nie obawiać się głodu,
niedostatku, z ufnością oczekiwać plonów, zimę spędzać
na odpoczynku.

Bolesław Prus Lalka
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
Władysław Stanisław Reymont Chłopi
Joseph Conrad Jądro ciemności
Albert Camus Dżuma
Ogromna większość pochodzących z wyższych warstw
społecznych Polaków (np. Tomasz Łęcki) była (w
przeciwieństwie do np. ukazanych w powieści Niemców,
rodziny Minclów) niezdolna do normalnej pracy miała na
jej temat absurdalne wyobrażenia. W oczach arystokracji
ciężka praca Wokulskiego (przedsiębiorcy na ogromną
skalę, co wtedy wśród Polaków było rzadkością),
przynosząca bogactwo była czymś niegodnym (stała się
wielką przeszkodą w chorej, romantycznej miłości do
arystokratki Łęckiej, dla której fabryczni robotnicy byli
strasznymi ludźmi), u wszystkich majątek pana Stanisława
rodził zawiść. Niezdolność do rzetelnej, codziennej pracy
(także wielu ludzi z nizin społecznych, chociaż wśród nich
byli robotnicy uczciwie pracujący za marne
wynagrodzenie, np. Węgielek, bracia Wysoccy), brak dla
niej społecznego szacunku, uznania decydował o
cywilizacyjnym zapóźnieniu ziem polskich, a bezczynność z
reguły prowadziła do moralnego upadku. Zdaniem
Wokulskiego, bezczynność niezmiennie łączy się z
postępującym upadkiem moralnym - zarówno warstw
najwyższych, jak i ludzi ze społecznych nizin.
Zarówno w Warszawie, jak i w Zagłębiu proletariat żył w
biedzie, robotnicy dostawali za ciężką, niekiedy ponad siły,
pracę w koszmarnych warunkach głodowe
wynagrodzenie. Źle odżywieni, pracujący ponad siły,
mieszkający w brudnych, wilgotnych i ciemnych norach
robotnicy chorowali, szybko umierali, dzieci wyglądały
niczym przedwcześni starcy z obliczami trupów. Na
przykład Wiktor pracował w takich warunkach: Wówczas
na galerii z żelazną balustradą, za płomieniem, a w
połowie jego wysokości, zdawało się, że w samym ogniu,
jak salamandra, ukazała się czarna figura. (...) Robotnik
długie narzędzie, pewien rodzaj miotły kominiarskiej,
zanurzył w ciecz parskającą. Wtedy doktor poznał w tej
czarnej osobie swego brata - i serce zapaliło się w nim,
jakby w nie zleciała iskra z płomienistego ogniska.
O materialnym aspekcie życia na wsi decydował,
wyznaczający porządek prac polowych, rytm przyrody.
Indywidualne losy ludzi są uzależnione od społeczeństwa,
w którym żyje jednostka i wykonywanych przez owo
społeczeństwo prac, to z kolei zależy od przyrody, biologii
kształtującej (determinującej) ludzkie życie. Biologiczny
aspekt istnienia został w powieści bardzo mocno
podkreślony. Jedyną siłą mogącą chociaż częściowo go
zrównoważyć jest właśnie praca (główna wartość każdego
człowieka), ludzki pęd do budowania, tworzenia
pozwalający wyrwać się z kręgu ślepych instynktów.
Ciężka praca rolnika (utwór zawiera liczne jej opisy) jest
dla Reymonta czymś wzniosłym, świętym. Bardzo chory
Boryna wiosną wstał z łóżka, wyszedł na pole, rozpoczął
jakby symboliczny siew i dopiero wtedy niebo rozwarto
się przed nim, sam Bóg przemówił: Pódziże, duszko
człowieka do mnie. Pódziże, utrudzony parobku.
Praca to najwyższa wartość, jaką wyznawał Marlow. Dzięki
pracy pozostał przy zdrowych zmysłach. Wszelkie zadania
wykonywał z wielką dokładnością i najlepiej jak potrafił.
Jedynie ludzie, którzy pracowali równie ciężko i
entuzjastycznie jak on, zasługiwali na jego szacunek.
W ściślejszym rozumieniu można nazwać ten motyw, w
tym konkretnym przypadku, motywem lekarza. Wyraża
 się on rzecz jasna przez postawę doktora Rieux, który jest
przykładem do naśladowania nie tylko dla innych
medyków, ale dla wszystkich ludzi pracujących. Postawa
doktora stoi w opozycji do podejścia do pracy pozostałych
mieszkańców Oranu, którą narrator opisuje w ten sposób:
„Nasi współobywatele dużo pracują, ale zawsze po to, by
się wzbogacić. Interesują się przede wszystkim handlem i
zajmują się głównie, jak to sami nazywają, robieniem
interesów”. Swoistym mottem, przyświecającym
doktorowi Rieux jest: „Najważniejsze to dobrze
wykonywać swój zawód”, te słowa określają
najdoskonalej jego podejście do swojej służby lekarskiej.
Jak sam mówi wybrał ten sposób zarabiania na życie na
Albert Camus Dżuma przekór swojemu pochodzeniu, aby udowodnić ludziom,
że możliwy jest awans społeczny. Mimo długiego stażu w
zawodzie, doktor nigdy nie przyzwyczaił się do widoku
śmierci swoich pacjentów i zawsze robił wszystko co w
jego mocy, by jej zapobiec. Doktor ma często świadomość,
że rozmiary epidemii go przerastają, ale nigdy nie
rozważał nawet zaprzestania walki z zarazą: „Trzeba
walczyć w taki czy inny sposób i nie padać na kolana”.
Praca pojawia się także w powieści jako przyczyna
rozpadu zawiązku Josepha Granda: „Dalsza historia była
według Granda bardzo prosta. Jak ze wszystkimi: człowiek
żeni się, kocha jeszcze trochę, pracuje. Pracuje tyle, ze
zapomina kochać”. Po części podobnie dzieje się z
małżeństwem państwa Rieux. Doktor dopiero po
wyjeździe żony odczuwa, że zaniedbał ją na korzyść pracy.
Motyw pracy powtarza się w greckiej mitologii dosyć
często. Bogowie zazdrośnie strzegli swych umiejętności,
nie chcieli zdradzać ludziom np. tajemnic rzemiosła.
Między innymi za próby ułatwienia pracy ludziom ukarali
Prometeusza, Atena nie mogła znieść tego, że Arachne
utkała piękniejszą od jej dzieł tkaninę. Hefajstos, syn
Zeusa i Hery, zrzucony przez rozgniewanego ojca z
Olimpu, został oficjalnym kowalem bogów i herosów (sam
byt bogiem ognia). Ciężko i chętnie pracował, to on wykuł
wspaniałą zbroję Achillesa, trójząb Posejdona, pancerz
Heraklesa, berto i tarczę samego Zeusa. Był przedstawiany
w okrągłej czapce kowala, z młotem w ręku. Prometeusz
nauczył ludzi wielu pożytecznych prac, Dedal zasłynął jako
architekt, budowniczy oraz wynalazca. Najbardziej znaną
Mitologia spośród mitologicznych prac stała się kara Syzyfa.
Bogowie kazali mu wtoczyć na szczyt góry ogromny głaz.
Gdy Syzyf byt już niemal u wierzchołka, kamień stoczył się
w dół. l tak działo się za każdym razem. Praca Syzyfa, jego
kara nie miała końca pomimo ogromnego trudu. Podobny
charakter miała praca pięćdziesięciu Danaid (wszystkie
byty córkami króla Dana-osa), które zasztyletowały swych
mężów. Za karę musiały w Podziemiach wiecznie
napełniać wodą dziurawe beczki. Podobno to one
przyniosły do Grecji sztukę nawadniania pól i kopania
studni, zatem kara miała i wymiar symboliczny. Gdy Hera
zesłała na Heraklesa szaleństwo, pozabijał on własne
dzieci. Eurysteus wyznaczył mu srogą karę, ale po
wykonaniu dwunastu prac i po upływie dwunastu lat
heros miał stać się nieśmiertelny. Herakles uporał się z
całością pracy (między innymi pokonał hydrę, oczyścił
ogromne stajnie Augiasza, zdobył złote jabłka Hesperyd,
Mitologia sprowadził Cerbera z podziemi), mógł wrócić do Teb. Te

Stanisław Ignacy Witkiewicz Szewcy
Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
dwanaście zadań Heraklesa stało się symbolem
najcięższej, nadludzkiej pracy. Penelopa, latami czekając
na wracającego spod Troi Odysa i odtrącając zalotników,
w końcu obiecała, że wybierze jednego z nich na męża,
gdy tylko skończy tkać płótno. W dzień pracowała, a w
nocy pruła tkaninę.
Praca została ukazana jako sens egzystencji Szewców.
Pozbawieni zajęcia rzemieślnicy odchodzili od zmysłów i
marzyli o powrocie do wykonywania swojego zawodu.
Zupełnie inaczej na pracę reaguje Księżna, dla której jest
to wyrok, a nie przywilej. Ciekawym zabiegiem, na jaki
zdecydował się Witkacy było przyrównanie pracy fizycznej
do aktu seksualnego: „Wszystko we mnie dygoce, jak w
jakiej turbinie na milion koni i klaczy parowych. Dziwek nie
trza, piwa nie trza - nie trza radia, kina i pajęczarzy umysłu
wszelakich! Praca sama w sobie - oto jest cel najwyższy -
Arbeit an und f�r sich! Bierz, wal, dratwę wlecz - kłuj!
Buty, buty - powstają, wyłaniają się z nicości butowego
prabytu, z wiecznej czystej idei buta, tkwiącej w otchłani
idealnej, pustej, jak sto milionów stodół. Kuj, kuj - okute
buty nie drą się - to jest prawda, i to absolutna. Tyle jest
prawd, ile butów, i tyle pojęć buta, ile wynosi liczność alef
jeden! Boże - daj tylko tak do końca. Dziwek nie trza -
Arbeit an sich - to w serce jakby sztych. Piwa nie trza -
niech nikt mi mózgu już nie przewietrza. Szczęścia idzie z
flaków własnych tajny nurt - idzie furt. Ręczna buciornia
wali jak piekło, co wszystko już z nas wywlekło - a nie
nastarczy butów dla całego świata na hurt - nędzny wiersz
- ale nie o to chodzi: but się rodzi, but się rodzi!!”. Opętani
pracą Czeladnicy zarazili swoim zapałem nawet
„Dziarskich Chłopców”, którzy do tej pory ślepo wypełniali
polecenia Scurv’ego.
Pracę w łagrze można również potraktować jako jeden z
mechanizmów zbrodni i terroru. Była wyczerpująca, ciężka
i ponad ludzkie siły. Więźniowie pracowali w trudnych
warunkach atmosferycznych (niska temperatura – mróz),
nie byli dobrze odziani: „Około trzech czwartych więźniów
wychodziło do pracy w łapciach, często z odsłoniętymi
częściami nóg, ramion i piersi (...)”. Do najcięższych
należała praca w lesie przy wyrębie i ciosaniu drzew. Gdy
do obozu przybywał nowy etap wybierano najsilniejszych i
najzdrowszych, by – jak mówiono - „przepuścić ich przez
las”. Wartość człowieka mierzona była jego wydajnością,
uwzględniano tzw. produktywność więźnia. Od tego
zależały racje żywieniowe (pierwszy, drugi lub trzeci
„kocioł”). Ponadto stosowano zasadę konkurencyjności: ci
więźniowie, których dzienna wydajność pracy sięgała lub
przekraczała 125% normy dostawali teoretycznie większe
racje żywieniowe. Nazywano ich „stachanowcami”.
Przypominało to po części „wyścig szczurów”, jednak – jak
twierdzili sami skazańcy – nie kalkulowało się. Organizm
wyczerpywał swoją energię, a nie miał skąd gromadzić
zapasów, bo porcje jedzenia były zbyt skąpe. Nie
wystarczały nawet na uśmierzenie głodu. Lżejsze
(pozornie) prace to m.in. rozładunek żywności, pomoc w
kuchni (segregowanie jarzyn). Wykwalifikowani skazańcy
mogli się czuć uprzywilejowani, zamieszkiwali w baraku
technicznym i na ogół wykonywali prace związane ze
swoim zawodem (sprawy techniczne itp.). Wyjścia do
pracy odbywały się według ustalonego wcześniej

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
CODZIENNOŚĆ
Władysław Stanisław Reymont Chłopi
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Tadeusz Borowski U nas w Auschwitzu
harmonogramu, więźniowie byli konwojowani (konwojent
miał prawo użycia broni): „Za „lesorubami” ruszały
brygady na birżę drzewną brygady ciesielskie do miasta,
brygady ziemne, brygady na bazę żywnościową, brygady
zatrudnione przy budowie dróg, na stacji pomp i w
elektrowni”. Po pracy wszyscy byli rozliczani z wydajności i
jakości swojej pracy. Czynności tej dokonywał brygadier.
Czasem stosowano przy tym drobne oszustwo zwane
„tuftą” - polegające m.in. na „umiejętnym” wiązaniu
drewnianych kloców, dopisywaniu wyższych norm pracy
więźniom (za odpowiednią opłatą). Zależał od niej
autorytet brygadiera.
Autor ukazuje zwyczajne życie mieszkańców wsi Lipce.
Powieść skupia się na przedstawieniu realiów, takich jak
praca w polu, zajęcia domowe, obrzędy religijne, świeckie
obyczaje, a także porządek hierarchii wiejskiej i stosunki
pomiędzy mieszkańcami. Bieg życia chłopów wyznaczony
jest przez zegar biologiczny, naturalny rytm pór roku oraz
czas sakralny. Reymont kreśli koncepcję ludzkiego losu,
która sprowadza się do walki o byt i nieustannego
mierzenia się z trudami dnia codziennego. Odmalowana w
charakterystyczny dla estetyki realizmu powszedniość
uzmysławia, że życie człowieka związane jest z ciężką
pracą i udręką.
Pielęgnowanie obyczajów, przekazywanych z pokolenia na
pokolenie nadawało życiu szlachty i ich codzienności
głęboki sens. Wynikało z tradycji, szacunku do dawnych
czasów, kiedy wszystko miało swój określony porządek i
miejsce, było dowodem narodowej wspólnoty. Życie w
Soplicowie toczy się według ogólnie przyjętych zasad
obyczajowości szlacheckiej. Ważnym i znaczącym
elementem był ustalony porządek osób w czasie
wspólnego wyjścia lub powrotu do domu oraz
odpowiednia kolejność zajmowania miejsc przy stole.
Taką kolejność wyznaczał wiek i sprawowane urzędy oraz
płeć. Uwidacznia się to podczas drogi do dworu czy też
podczas posiłku na zamku. Równie istotnym składnikiem
szlacheckiego życia i kultury były zwyczaje, które
wzbogacały ich codzienne życie i dostarczały rozrywki.
Jedną z takich rozrywek jest polowanie, wyraz
szlacheckiego umiłowania przygody. Natura, lasy, ziemia
są wszechobecne w życiu szlachty, która jest pod ich
przemożnym wpływem. Samo polowanie przybiera formę
rytuału. Trwa od wschodu do zachodu słońca. Według
tradycji najznakomitsze było polowanie na grubego
zwierza – niedźwiedzia bądź też jelenia, ponieważ tylko
zwierzęta, posiadające kły lub poroże, są godne
szlacheckiego zainteresowania. Reszta zwierząt, na
przykład zające przeznaczone są dla służby.
„U nas w Auschwitzu” spisane jest w formie listów do
Marii, narzeczonej Tadka, uwięzionej w innym obozie.
Autor listów opisuje swoje zwykłe dni- zdobywanie
żywności, handel ze strażnikami, a nawet system
nagradzania więźniów, jakim jest obozowy dom publiczny.
Opowiadanie to ukazuje system demoralizacji więźniów,
którzy, psychicznie i moralnie należący do świata
obozowego, w zupełności zatracili podstawowe wartości.
Instynkt przetrwania popycha zamkniętych ludzi do

Tadeusz Borowski U nas w Auschwitzu
Gustaw Herling-Grudzińki Inny Świat
Stefan Żeromski Przedwiośnie (Nawłoć)
czynów, do jakich nie byłby zdolny człowiek wolny. Strach
i obawa o własne życie są w obozie tak naturalne, iż
dehumanizacja rośnie na niespotykaną skalę. Borowski
przedstawia nam dwa takie przykłady- równie szokujące
jak i zatrważające. Pierwszym z nich jest ojciec,
wepchnięty do komory gazowej przez własnego syna,
którego strach przed esesmanem jest silniejszy niż miłość
do ojca. Jako drugi przykład przywołać można rozmowę
Tadeusza z Abramkiem, który opowiada bohaterowi o
nowym sposobie palenia zwłok dzieci. Jest to dowód na
to, jak bardzo wyzbyci z ludzkich uczuć byli mieszkańcy
obozów i jak powszechna była śmierć.
Obóz sowiecki został ukazany jako przedsiębiorstwo
gospodarcze, będące częścią produkcji państwa
komunistycznego. Nastawiony był przede wszystkim na
zysk, a podstawową zasadą było maksymalne
eksploatowanie więźniów przy minimalnych racjach
żywnościowych. Skazańcy musieli wyrabiać odpowiednie
normy, co jednocześnie decydowało o przydzieleniu ich
do określonego przepisami „kotła”. Obowiązał system
brygadowy, w którym więźniowie kontrolowali się
wzajemnie, by podnieść swoją wydajność. Praca, skrajnie
wyczerpująca niedożywionych ludzi, doprowadzała do
wyeliminowania jednostek najsłabszych, które kończyły
swój żywot w „trupiarni”, żebrząc o jedzenie w kuchni i u
współtowarzyszy. Więźniowie nie otrzymywali zapłaty, a
praca służyła pokryciu kosztów utrzymania w obozie.
Jedynym sposobem na zregenerowanie sił był pobyt w
szpitalu, gdzie chorych „leczono” dodatkową porcją
chleba i niewielkimi kawałkami margaryny.
Charakterystyczna była także obyczajowość obozowa.
Wśród więźniów prym wiedli „urkowie” – skazańcy
pospolici, po kilkukrotnej recydywie. Ich rządy
obejmowały czas od zmierzchu do świtu. Dochodziło
wówczas do samosądów, brutalnego dobijania więźniów i
polowań na kobiety, które gwałcono. Funkcjonariusze
obozowi traktowali skazańców zgodnie z zasadą kat-
ofiara. Więźniowie nie mieli żadnych praw, a ich wyroki
mogły zostać przedłużone bez podania konkretnych
powodów. Na porządku dziennym było donoszenie na
współwięźniów, przekupstwo, a wśród kobiet –
prostytucja. Skazańcy, odarci z wszelkich ludzkich uczuć,
żyli wyłącznie pragnieniem zaspokojenia głodu. Praca,
brud, zimno i choroby wyniszczały nawet najbardziej
odporne organizmy. Ludzie zmuszeni byli do poszukiwania
jedzenia na śmietnisku, popadali w obłęd głodowy.
Niektórzy okaleczali własne ciała, aby na kilka dni trafić do
szpitala, gdzie mogli odpocząć w czystych łóżkach. Obóz
przyczyniał się do ostatecznego upadku moralnego
człowieka, który nienawidził i gardził współtowarzyszami
niedoli.
Cezary Baryka przyjmując zaproszenie Hipolita
Wielosławskiego do Nawłoci ma okazję zasmakować życia
polskiego ziemiaństwa. Pobyt w wiejskim majątku, w
pobliżu Częstochowy jest dla bohatera wspaniałym
odpoczynkiem po traumatycznych doznaniach rewolucji w
Baku, a następnie wojny z bolszewikami. Nawłoć to świat,
w którym czas się niejako zatrzymał i gdzie panują
uświęcone tradycją obyczaje. Stary dwór jest miejscem
przyjaznym i gościnnym, dlatego Cezary zostaje przyjęty

Stefan Żeromski Przedwiośnie (Nawłoć)
SZCZĘŚCIE, SZCZĘŚLIWE ŻYCIE (ARKADIA)
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
Stefan Żeromski Przedwiośnie
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
Dante Alighieri Boska Komedia
jak domownik. Czas odmierza się tu porami posiłków i
organizowanych rozrywek. Nad składem i porządkiem dań
czuwa stary sługa Maciejunio, który spełnia wszystkie
zachcianki państwa. Na śniadanie koniecznie do kawy
podaje się podgrzaną śmietankę z kożuszkiem, a
podwieczorek to z kolei: „Kawuńcia biała, herbata -
słowem five o' clock tea z tymi chlebkami, żytnim i
pszennym, z owym masełkiem nieopisanym a świeżym, z
tymi ciasteczkami suchymi, których sława szeroko rozeszła
się była poza granice państwa nawłockiego, a stanowiła
niewątpliwą spécialité de la Maison”. Czas między
kolejnymi posiłkami wypełniają domownikom przejażdżki
– konno lub bryczką – słuchanie muzyki, gra na
fortepianie, tańce, a wieczorem gra w szachy.
Wyidealizowaną krainą szczęśliwości, spokoju i ładu jest
Soplicowo. To mały zamknięty świat, który swym
mieszkańcom, uprzyjemniającym sobie życie polowaniem,
grzybobraniem czy dyskusjami o etykiecie, zdaje się być
krainą beztroski. Świat, który przepełniony jest dobrem,
harmonią, w której żyją zarówno ludzie, jak i przyroda, w
którym to, co złe jest chwilowe i ma swoje szczęśliwe
zakończenie. Istotnym składnikiem owej arkadii jest
wszechobecna natura, która dopełnia swoją istotą życie
człowieka. Współgra ona z życiem bohaterów, urzeka ich
swoim pięknem, a jednocześnie wyznacza rytm życia i
pracy poprzez następstwo pór roku oraz wschody i
zachody słońca. To świat, do którego chętnie chciałoby się
uciec, by, choć przez parę minut, zaznać uczucia
szczęśliwości, wypełniającego każdą sferę życia.
Wzorowany na Soplicowie dworek w Nawłoci jest
miejscem wręcz idyllicznym. Życie toczy się tam wyłącznie
wokół przyjemności. Czas Wielosławskim i ich gościom
upływa na wspaniałych posiłkach, wycieczkach po okolicy,
bankietach, balach. Wszystkie obowiązki spoczywają na
parobkach, co powoduje, że szlachcie nie muszą się
niczym martwić i oddają się uciechom życia. Stary dworek
jest otoczony wielkim parkiem. Nieopodal znajduje się
„Arianka”, czyli dom, w którym mieszkają rządcy i goście.
W drodze między tymi budynkami usytuowany jest
cmentarzyk rodziny Wielosławskich. Szlachcie są tak
przejęci swoimi sprawami, że nie dostrzegają nędzy
parobków i komorników. Arkadię zaburza dopiero śmierć
Karoliny.
Tomasz Judym, tak jak Schopenhauer, nie wierzył w
szczęście i ludzkie dobro, a wszystko, co go spotykało,
przyczyniło się do umocnienia się w nim twierdzenia, iż
człowiek nigdy nie zaspokoi swych popędów (miał
poczucie bezsensu życia, coraz mocniej emanował z niego
pesymizm i rezygnacja). Ta postać na początku powieści
zachwycała się posągiem Wenus z Milo, co było realizacją
poglądu niemieckiego filozofa o kontemplacji sztuki jako
jedynej wartości stałej.
NAJWYŻSZE SZCZĘŚCIE - RAJ: Czyściec oddzielony jest od
Raju ognistym murem. Po przekroczeniu muru Dante
żegna się z Wergiliuszem i spotyka ukochaną Beatrycze,
która za pośrednictwem Matki Boskiej i św. Łucji czuwała
nad jego bezpieczeństwem, kiedy podróżował przez Piekło
i Czyściec. Teraz ona staje się przewodniczką Dantego po

Dante Alighieri Boska Komedia
William Szekspir Romeo i Julia
Adam Mickiewicz Dziady cz. II
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz
niematerialnym świecie Raju. Na pierwszy plan w opisie
Raju wysuwają się doznania optyczne i słuchowe. W
krainie wiecznego szczęścia dominują bowiem muzyka i
światło, potęgujące atmosferę kontemplacji i radosnej
ekstazy. Przeżycia bohatera mają charakter mistyczny,
trudny do wyrażenia dostępnymi środkami. Dante skarży
się zresztą na ubóstwo ludzkiego języka, nie pozwalające
mu w pełni oddać bogactwa przeżyć. Raj przedstawiony w
Komedii nie jest jedynie miejscem szczęścia dusz
zbawionych, lecz także pretekstem do wyjaśnienia
abstrakcyjnych pojęć i prawd wiary. Służą temu spotkania
z różnymi ludźmi, uznanymi za świętych. Raj stanowi
dziewięć niebios systemu Ptolemeusza. Natomiast
siedzibą Boga jest Empireum. Pod Empireum znajduje się
Primum Mobile, poruszające pozostałe formy bytu, także i
wszystkie planety.
SZCZĘŚCIE ZNISZCZONE: W Weronie żyją dwa od dawna
skłócone rody: Kapulettich i Montekich. Przypadkowo w
domu Kapulettiego na balu pojawia się Romeo Monteki w
masce i poznaje Julię Kapuletti, w której się zakochuje. Na
przeszkodzie ich szczęściu stoi rodowy spór. Wyznają
sobie miłość i potajemnie biorą ślub w celi ojca
Laurentego. Już następnego dnia Romeo zostaje wplątany
w uliczną bójkę, zabija Tybalta z rodu Kapulettich (mszcząc
śmierć swojego przyjaciela, Merkucja) i zostaje wygnany z
Werony do Mantui. Julia ma zostać wydana za mąż za
hrabiego Parysa. W tych okolicznościach dziewczyna
decyduje się wypić eliksir nasenny podarowany jej przez
ojca Laurentego, co pozwoli jej upozorować własną
śmierć. Zakonnik, który miał o tym powiadomić Romea,
nie dociera do niego z powodu zarazy. Młody Monteki
myśli, że jego żona naprawdę umarła. Przybywa do
Werony i popełnia samobójstwo w jej grobowcu.
Obudziwszy się z letargu, Julia także się zabija. Skłóceni
rodzice godzą się nad zwłokami swoich dzieci.
SZCZĘŚCIE - COŚ, NA CO TRZEBA ZASŁUŻYĆ: Opisując
obrzęd "dziadów", poeta formułuje kanon wartości, dzięki
któremu można dostąpić wiecznego szczęścia. Zgodnie z
tym kanonem wartości, dzięki którym stajemy się ludźmi,
spełniamy swoje człowieczeństwo. Są to: cierpienie,
współczucie, miłosierdzie, zdolność do odwzajemniania
uczuć, miłość. W dramacie zostały także ukazane prawdy:
po śmierci grzesznicy są skazani na pokutę; istnieje
łączność pomiędzy światem zmarłych i żywych; pokuta
często przebiega na ziemi (tak jest w przypadku Złego
Pana); żywi mogą pomóc zmarłym, a ci w zamian mogą
pouczać, jak żyć, by po śmierci trafić do nieba.
SZCZĘŚCIE - OJCZYZNA: Ponieważ utwór powstał z wielkiej
tęsknoty za na zawsze utraconą ojczyzną (Mickiewicz nie
mógł wracać na ziemie polskie, bo zostałby aresztowany),
została ona wyidealizowana, opisana jako arkadia - kraina
szczęścia. Ziemia rodzi obfite plony, zwykłe rośliny zdają
się być bujniejsze i dorodniejsze niż w rzeczywistości.
Dzięki poddaniu się rytmowi natury, mieszkańcy
Soplicowa żyją w pełnej harmonii z przyrodą. Pory roku
określają rodzaj wykonywanych czynności, rozrywki i
obowiązki. W życiu szlachty ważną rolę odgrywa również
tradycyjna etykieta, dokładnie regulująca sposoby
zachowań oraz ustalająca swoistą hierarchię całej
społeczności. Dzięki temu każdy ma wyznaczone miejsce i
 rolę, a nawet błahe wydarzenia (grzybobranie, spacer czy
posiłek), poprzez towarzyszący im rytuał, stają się
niezwykłe i uroczyste. Soplicowo jest także przedstawione
jako centrum świata - tu wkraczają wojska przynoszące
wolność, tu nawołuje do powstania ksiądz Robak.
Teraźniejszość symbolizuje opisany w Epilogu Paryż -
miasto polskiej emigracji. To miasto pełne hałasu i zgiełku
jest nieprzyjazne dla pozbawionych ojczyzny przybyszów.
Polacy czują się tam obco i źle. Utracili swoją solidarność
narodową i rodzinną, podzielili się na różne frakcje i
obozy. Brakuje im stabilizacji i spokoju, nadziei i
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz optymizmu. Ludzie stali się anonimowym tłumem
pozbawionym indywidualności. Przymusowa emigracja
doprowadziła do utraty tożsamości, ciągłej tęsknoty,
poczucia zagrożenia i obaw o przyszłość. W porównaniu z
Paryżem, doskonale znanym osobom współczesnym
Mickiewiczowi, Soplicowo nadaje jego mieszkańcom sens
życia, pomagając im przetrwać tragiczne zwroty historii.
Dwór jest ostoją polskości: na ścianach wiszą portrety
bohaterów narodowych - Kościuszki, Rejtana, Korsaka,
stary zegar kurantowy wygrywa Mazurka Dąbrowskiego,
rodowy serwis jest pamiątką historyczną, obrazującą
sejmiki szlacheckie. Również dlatego Soplicowo pomaga
swoim mieszkańcom zachować optymizm i wiarę w lepsze
jutro, pielęgnując tradycje, ład moralny i hierarchię
społeczną tworzy podstawy szczęśliwego i uczciwego życia
dla przyszłych pokoleń.
SZCZĘŚCIE WYNIKAJĄCE Z NAJPROSTSZYCH FAKTÓW: pilot
- bohater drugoplanowy i narrator - jest dorosłym
samotnym człowiekiem, który zachował zdolność
czystego, "szczerego" - dziecięcego spojrzenia na świat.
Została ona przytłumiona, ale Mały Książę budzi w pilocie
dziecko, które zaczyna właściwie oceniać i doskonale
rozumie małego przybysza. Kiedy się spotykają, pilot jest
"poważny", uważa, że problemy Małego Księcia dotyczące
Antoine de Saint-Exupéry Mały Książę róży, planety i baobabów są błahe i nieprawdziwe. Z
czasem stają się one najważniejsze na świecie. W pilocie
budzi się wrażliwość, delikatność, skłonność do wzruszeń,
zrozumienie dla małego przyjaciela: "z czasem pojąłem
smutek życia, jakie wiodłeś", "Kraina łez jest jedną wielką
tajemnicą". Pod wpływem Małego Księcia pilot poznaje
wartość szczęścia i uczy się je przeżywać. Wie, że można
odnaleźć radość w rzeczach z pozoru błahych i
nieważnych, ponieważ szczęścia trzeba szukać sercem.
Pilot to dobry, wrażliwy człowiek. Dzięki małemu
przyjacielowi zaczyna inaczej patrzeć na świat.
CIERPIENIE, STRATA
(Cierpienie towarzyszy człowiekowi od początku. Jego przyczyną może być choroba, ból, strach, czyjaś śmierć, niespełniona miłość, tęsknota.
Najstraszliwsze i najbardziej poruszające jest cierpienie osób bezbronnych i słabych, a zwłaszcza dzieci. Cierpienie zaznacza swą obecność w
każdej epoce i w literaturze każdego kraju. Różne też bywają reakcje na cierpienie. Jedni buntują się przeciw niesprawiedliwości losu, inni
przyjmują je z pokorą, twierdząc, że cierpienie uszlachetnia)
Prometeusz to dobroczyńca ludzkości. Jako pierwszy
grecki bóg zszedł z Olimpu na ziemię i tam nauczył ludzi
używania ognia (który skradł Heliosowi lub, w innych
Mitologia - Mit o Prometeuszu przekazach mitu, Hefajstosowi z kuźni). Za ten czyn został
skazany na cierpienie: codziennie do przywiązanego do
gór Kaukazu Prometeusza przylatywał orzeł (sęp),
wydziobując mu odrastającą każdego dnia wątrobę.
Cierpienie Prometeusza to nie tylko rezultat miłości do
Mitologia - Mit o Prometeuszu człowieka. To przede wszystkim wynik buntu,

Jan Kochanowski Treny
Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
Bolesław Prus Lalka
Gustaw Herling-Grudziński Inny Świat
Albert Camus Dżuma
Dante Alighieri Boska komedia (Piekło)
nieposłuszeństwa w stosunku do innych bogów Parnasu –
niekwestionowanych autorytetów Hellady.
W dziewiętnastu trenach ojciec-poeta opłakuje swoją
zmarłą córkę – Urszulkę. Cierpienie Kochanowskiego
przyjmuje w cyklu różne fazy: najpierw poeta płacze,
lamentuje, potem zaczyna zadawać pytania o sens nie
tylko śmierci, ale i cierpienia właśnie, następnie zaczyna
szukać ukojenia, by ostatecznie zdać się na pozytywne
działanie upływającego czasu, który jako jedyny może
złagodzić tęsknotę po córce. Cierpienia poety to przede
wszystkim stan duszy i umysłu, to niemożność pogodzenia
się z zaistniałą sytuacją. Śmierć najbliższej osoby zadaje
najwięcej ran i uczy pokory wobec życia.
Tytułowy bohater, Werter, cierpi z powodu niespełnionej
miłości. Zakochuje się bez wzajemności w zaręczonej już
kobiecie, Lotcie. Jego starania o nią kończą się
niepowodzeniem. Sam Werter w akcie rozpaczy popełnia
samobójstwo, strzelając sobie w głowę z pistoletu. Werter
jest przykładem człowieka aż nadto wrażliwego, kruchego
psychicznie. Jego cierpienie zaś to zadręczanie się tym, co
z góry skazane na niepowodzenie – to cierpienie
negatywne, destruktywne.
Mickiewicz porusza wątek martyrologii narodu polskiego.
Ukazuje cierpienia uwięzionych, torturowanych, zsyłanych
na Syberię i skazanych na śmierć konspiratorów,
występujących przeciw caratowi. Szczególnie wstrząsające
wrażenie czyni opowiadanie Sobolewskiego, relacjonujące
wywózkę dzieci na Sybir, historia Cichowskiego i dzieje
więzionego syna pani Rollison, wyrzuconego przez
więzienne okno na bruk.
Prus pisze o cierpieniach Stanisława Wokulskiego,
spowodowanych nieszczęśliwą miłością do Izabeli Łęckiej.
Miłość Wokulskiego gardzi nim z powodu jego
pochodzenia. Cierpienie doprowadza go do ostateczności
– kupiec porywa się na swoje życie.
Herling-Grudziński, opisując losy jeńców
przetrzymywanych w łagrach, dotyka dna ludzkiego
cierpienia. Herling-Grudziński przedstawia codzienną
rzeczywistość obozu, wykorzystanie ludzi w różnych
porach roku, okrucieństwo życia erotycznego, reakcję
więźniów na głód, poniżenie, niedostatek. W
ekstremalnych warunkach ludzie przestają współczuć
innym, liczy się dla nich tylko własne przetrwanie. Ludzie
na granicy wyczerpania często zapominają, jaki sens ma
człowieczeństwo.
Powieść Alberta Camusa ukazuje jak groźna epidemia
opanowując całe miasto przynosi jego mieszkańcom wiele
cierpienia i bólu, wystawiając ich na bardzo ciężką próbę.
Nieszczęście, które nawiedziło Oran to dżuma, zwana
czarną śmiercią. Główny bohater powieści, Bernard Rieux,
starając się leczyć ludzi, ryzykując własne zdrowie jest
świadkiem, jak choroba męczy ludzi, a następnie uśmierca
– jednego po drugim. Mieszkańcy miasta są spanikowani,
nie potrafią poradzić sobie z chorobą, są świadkami
śmierci wielu ludzi, swoich bliskich, czy sąsiadów. Poczucie
bezsilności sprawia, że cierpią. Bolesna choroba, męki
zarażonych i ból ich najbliższych, to najstraszniejszy
przejaw dżumy i ej konsekwencje.
Męki dusz przebywających w dziewięciu kręgach piekła
 Biblia
Biblia
Legenda o św. Aleksym
Lament świętokrzyski
Adam Mickiewicz Dziady, cz. IV
Juliusz Słowacki Kordian
Henryk Sienkiewicz Quo Vadis
Stary Testament przedstawia historię Hioba. Żył on w
ziemi Ur w dostatku i szczęściu. Z powodu zakładu między
Bogiem i szatanem znosił liczne cierpienia: stracił dobytek,
zmarły jego dzieci, wreszcie sam został dotknięty trądem,
co spowodowało, że ludzie przestali go szanować,
ponieważ chorobę tę traktowano jako karę za grzechy.
Mimo szyderczej rady żony:”aby przeklął Boga i umarł”,
zniósł wszystko cierpliwie, nie tracąc wiary w boskie
wyroki. W nagrodę odzyskał zdrowie, majątek, obdarzony
został nowym potomstwem. Historia Hioba uczy, że
cierpienie nie jest karą za grzechy i nie sposób go uniknąć
żyjąc cnotliwie.
Tytułowy bohater utworu postanawia opuścić swoją
świeżo poślubioną żonę i rodzinny dom, ponieważ czuje, iż
powinien poświęcić swoje życie Bogu i swoje zdrowie i siły
musi wykorzystać , by pomagać ludziom. Swoim
szlachetnym postępowaniem sprawie ogromne cierpienie
i ból małżonce – Famijanie, która nie potrafi pogodzić się z
decyzją ukochanego. Radość ze ślubu, oraz ze wspólnego
życia z Aleksym w jednej chwili znika. Kobieta była
świadoma planów swojego męża, wyjawił jej, co ma
zamiar zrobić podczas nocy poślubnej. Mimo wielkiego
wewnętrznego bólu, Famijana wykazuje się ogromnym
zrozumieniem wobec ukochanego i wyrozumiałością,
obiecuje mu wierność i przyrzeka pobożne życie. Kiedy
Aleksy podróżował po świecie i doświadczał wielu
niesamowitych wydarzeń, jego żona w tęsknocie i żalu
cierpiała, jednak dotrzymała danego słowa. Jednak
również Aleksy doświadcza tak ciężkich i trudnych emocji,
kiedy to jako asceta i męczennik cierpiał głód i żył w
nędzy, znosząc upokorzenia ze strony ludzi. Po powrocie
do rodzinnego miasta, mężczyzna nie został rozpoznany
przez najbliższych po jego wieloletniej nieobecności.
Mieszkał ponad 16 lat pod schodami we własnym domu, a
przez służbę był traktowany jak żebrak, wyszydzano go i
gardzono nim. Bohaterowie utworu wykazują się ogromną
siłą i odpornością na ból, mimo ogromu cierpień, których
zaznali.
Ukazuje ludzki wymiar cierpienia Matki Boskiej. Jest to
uniwersalny i ponadczasowy obraz matki rozpaczającej po
śmierci swego dziecka. Maria zwraca się do ludzi,
opiewając swój ból.
Mickiewicz wspomina godzinę rozpaczy, poświęconą
rozpamiętywaniu przeżyć Gustawa po rozstaniu z
ukochaną. Gustaw buntuje się przeciw bogactwu, dzięki
któremu jego rywal zdobył ukochaną. Pod wpływem
obłąkania i rozpaczy popełnia samobójstwo.
Słowacki opisuje przemianę bohatera. Początkowo cierpi
on na ból istnienia, jest świadomy bezsensu życia i
niemożności dokonania wielkich czynów. Następnie
odczuwa ból z powodu niespełnionej miłości; traci wiarę
we wszystko w co dotychczas wierzył. Na górze Monc
Blanc przechodzi przemianę - znajduje cel, którym jest
obrona ojczyzny. Następnie po powrocie do kraju
samotny i opuszczony porywa się na cara. Niestety, jego
zamach nie powiódł się, a sam bohater zostaje
postawiony przed plutonem egzekucyjnym.
Sienkiewicz opisuje tragedię i cierpienia pierwszych
chrześcijan, którzy prześladowanie przez Nerona muszą
umierać w okropnych męczarniach, rozszarpywani przez

Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
Hanna Krall Zdążyć przed panem Bogiem
Sofokles Król Edyp
Sofokles Antygona
Joseph Bedier Dzieje Tristana i Izoldy
dzikie zwierzęta lub paleni żywcem.
Żeromski opisuje historię, pochodzącego z nizin
społecznych, doktora Tomasza Judyma. Po zdobyciu
wykształcenia decyduje się nieść pomoc pokrzywdzonym i
biednym ludziom. Doktor Judym podejmuje samotną
walkę o naprawę świata. Cierpi, ponieważ jego idea każe
mu zrezygnować ze szczęścia osobistego, dlatego rozstaje
się z ukochaną Joanną Podborską, uważając, że człowiek
nie może być szczęśliwy, gdy dookoła panuje nędza i
obojętność.
Hanna Krall w rozmowie z Markiem Edelmanem
przedstawia postawę uczestników powstania w getcie
warszawskim. Gniew przeciw masowej zagładzie,
cierpieniu, złu świata wojennego, niemożność
przebaczania oprawcom, miłość życia zmusiły ich do
podjęcia walki nie o istnienie, lecz o godność. Ich heroizm
miał odcień tragiczny. Walczyli, mimo świadomości klęski,
poczucia beznadziejności.
Utwór Sofoklesa, którego tematem jest tragiczny los
rodziny głównego bohatera ukazuje ludzkie cierpienia i ich
konsekwencje. Życiem bohaterów kierowało
przeznaczenie, a ich los nie był od ich działań zależny.
Edyp, tytułowy bohater tragedii stał się ofiarą klątwy,
przez którą cierpiał przez całe życie. Straszliwe fatum
doprowadziło do tego, iż nieświadomy niczego mężczyzna,
zabił swojego ojca, a następnie poślubił matkę, z którą
miał czwórkę dzieci. Sprowadziło to przekleństwo na ród i
doprowadziło do rodzinnej tragedii. Kiedy matka Edypa,
Jokasta, dowiedziała się, iż wyszła za swojego syna, bardzo
cierpiała. Nie poradziła sobie z tymi emocjami, poczucie
niesprawiedliwości, żalu i bezsilności doprowadziło ją do
załamania psychicznego. Również Edyp, dowiedziawszy
się, iż człowiek, którego zabił był jego ojcem, a on sam
poślubił swoją matkę, był przerażony i pełen bólu.
Obydwoje stanęli przed najtrudniejszymi emocjami dla
człowieka – bezsilnością i poczuciem niesprawiedliwości.
Sprawiło im to ogromne cierpienie i doprowadziło do
jeszcze większej tragedii. Cierpienie Edypa i Jokasty miało
nie tylko wyraz emocjonalny i psychiczny, ale i fizyczny.
Kobieta, załamana wypełnieniem klątwy i brakiem
wpływu na swój los, popełniła samobójstwo. Edyp zaś, nie
potrafiąc spojrzeć w oczy swoim kazirodczym dzieciom,
wyłupał sobie oczy.
Powodem cierpienia tytułowej bohaterki utworu jest
dylemat, przed jakim została postawiona. Po śmierci jej
brata, pragnęła godnie go pochować, ponieważ tak
nakazywało boskie prawo. Antygona bardzo kochała
swojego brata i szanowała go, a jego niepochowane ciało
budziło w niej przerażenie i ból. Jednak pochowanie brata
wiązało się ze sprzeciwem wobec władcy, który nie wyraził
na to zgody. Kobieta wykazała się ogromną odwagą,
postępując zgodnie ze swoim sumieniem, a jednocześnie
cierpienie i poczucie niesprawiedliwości nie pozwoliło jej
być posłuszną okrutnemu władcy. Jako karę za
nieposłuszeństwo, Antygona została skazana na śmierć
głodową.
Utwór jest historią wielkiej miłości, ale jednocześnie
opowiada o ogromnym cierpieniu zakochanych w sobie
młodych ludzi. Uczucie między głównymi bohaterami –
Tristanem i Izoldą jest miłością fatalną, prowadzącą do

Joseph Bedier Dzieje Tristana i Izoldy
William Szekspir Makbet
Zygmunt Krasiński Nie-boska komedia
Zygmunt Krasiński Nie-boska komedia
tragedii. Kochankowie są rozdarci, nie potrafią odnaleźć
szczęścia, gubią się w emocjach i maja problemy z
podjęciem istotnych decyzji. Rozłąka i życie oddzielnie
wydaje się im niemożliwe. Sam Tristan to człowiek, który
doświadczył wiele w życiu. Jego osobistym bólem i
cierpieniem była śmierć ojca i matki, stał się sierotą, którą
wychował opiekun. Miłość Tristana i Izoldy zrodziła się
poprzez działanie magicznego eliksiru i uczucie to
ogromne, a co za tym idzie – fatalne. Wiele przeciwności
losu i niepewności samych kochanków sprawiły, że miłość
ich łącząca sprawiała im niekiedy ból i cierpienie. Relacja
między Izoldą i Tristanem pełna była intryg, upokorzeń, a
nawet zdrad i niepewności. Żadne nie chciało cierpieć
bardziej od drugiego, co w efekcie odwracało się
przeciwko nim. Miłość i cierpienie, jakie rodziło się z ich
uczucia, doprowadziło do tragedii obojga kochanków.
Utwór Wiliama Szekspira ukazuje zbrodnię, jakiej dopuścił
się tytułowy bohater za namową swojej żony. Mężczyzna
dokonał morderstwa na swoim najlepszym przyjacielu,
królu Dunkanie, dzięki czemu przejął po nim królestwo.
Dokonana zbrodnia nie daje spokoju Makbetowi,
bezpośrednio po zasztyletowaniu ofiary zabójca zaczyna
tracić zmysły, wpada w panikę, która go paraliżuje. Ciągły
lęk przed wydaniem się tajemnicy i kary za swój czyn,
sprawiają, że Makbet nie jest w stanie normalnie
funkcjonować. Popada w rozpacz i obsesję, widzi zjawy i
boi się wszystkiego wokół. Jest to dowód na to, ze
wyrządzanie zła dotyka również tego, kto dopuszcza się
okrutnych czynów. Bezlitosna i żądna władzy Lady
Makbet, namawiając męża do zbrodni zdawała się być
zdecydowaną i silną kobietą. Jednak po dokonaniu
morderstwa jej psychika nie radzi sobie z wiecznymi
obawami i poczuciem niepewności i zagrożenia. Kobieta
choruje i cierpi, a z czasem dochodzi do załamania
psychicznego. Cierpienie głównego bohatera, Makbeta
wynika z wyrzutów sumienia, jakie odczuwa po dokonaniu
zbrodni. Mężczyzna jest rozchwiany emocjonalnie, z
jednej strony pokazuje się jako tyran, z drugiej ma napady
lęku i majaczy. Świadczy to o ogromnym cierpieniu
bohatera i rozpaczy, z którą nie potrafi sobie poradzić.
W utworze Zygmunta Krasińskiego cierpienia
doświadczyła rodzina głównego bohatera – Hrabiego
Henryka. Jego żona i syn Orcio zostali napiętnowani
szaleństwem, a przyczyną ich cierpienia jest dar poezji,
który przynosi na ich rodzinę jedynie tragedię i opętanie.
Syn Hrabiego – Orcio, obdarzony poetyckim darem,
posiada moc tworzenia niezwykłej poezji. Jest to
przyczyną jego cierpienia – nie może spędzić dzieciństwa
na zabawie z innymi dziećmi, ponieważ jest zbyt dojrzały
na swój wiek. To chłopiec bardzo wrażliwy i delikatny,
doświadcza cierpienia emocjonalnego i psychicznego, ale
cierpi również fizycznie – z czasem ślepnie. Mimo iż jest
symbolem genialnego poety, jego życie jest pasmem
nieszczęść i cierpienia. Podobnie jak Orcio, żona Hrabiego
Henryka była osobą wrażliwą i delikatną, bardzo kochała
swojego męża i cierpiała, dowiedziawszy się o jego
odejściu z dziewicą, która symbolizowała poezję. Jej
największym pragnieniem było to, by Hrabia pokochał ich
syna, Orcia. Obsesja na punkcie poezji i chęć zwrócenia na
siebie uwagi męża doprowadza kobietę do szaleństwa. Z

Honoriusz Balzac Ojciec Goriot
Maria Konopnicka Mendel Gdański
GODNOŚĆ
Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
ogromnego żalu, cierpienia i obłąkania kobieta z czasem
umiera.
Tytułowy bohater powieści Honoriusza Balzaka jest
handlarzem, który całe swoje życie, swój czas, miłość i
pieniądze poświęcił ukochanym córkom – Delfinie i
Anastazji. Mężczyzna bardzo dbał o swoje dzieci, starał się
pracować jak najwięcej, by dziewczynkom niczego nie
zabrakło i by były szczęśliwe. Kiedy Delfina i Anastazja
usamodzielniły się i wyszły za mąż, okazało się, że do
samodzielności było im daleko. Wówczas, pragnące
wyższej pozycji społecznej córki Goriota wstydziły się
swojego ojca handlarza i nie chciały się do niego
przyznawać w towarzystwie. Mężczyzna bardzo cierpiał,
ponieważ jego jedyne i ukochane córki ograniczyły
kontakty z nim. Mimo że przez wiele lat starał się
zapewnić ich godne życie i zabezpieczenie finansowe,
Delfina i Anastazja nie szanowały go i nie doceniały jego
starań. Mężczyzna czuł się samotny i porzucony przez
osoby, które kochał najbardziej na świecie. Nawet w
momencie jego śmierci, córki nie miały czasu się nim
opiekować i go wspierać. Goriot cierpiał, świadom, iż
umiera samotnie, mimo ze poświecił wszystko co ma
ukochanym dzieciom.
Bohaterem noweli Marii Konopnickiej jest mężczyzna,
który bardzo kocha miasto, w którym żyje- Warszawę i ma
wysokie poczucie patriotyzmu lokalnego. Jednak
powodem jego cierpienia jest niesprawiedliwość
społeczna, a przede wszystkim antysemityzm
mieszkańców miasta, który uderza w niego w bezpośredni
sposób. Mendel jest Żydem, wychowującym swojego
wnuka, Jakuba. Mężczyzna głęboko wierzył, iż miasto
kocha go równie bardzo, jak on kocha je. Z czasem
okazało się jednak, iż Mały Jakub zaczął być
prześladowany przez innych i wyśmiewany, ze względu na
swoje pochodzenie. Mężczyzna uczył swojego wnuka, by
ten był dumny z tego, że jest Żydem i by czuł się w pełni
mieszkańcem Warszawy, z której pochodzi jego rodzina.
Jednak nasilające się antysemickie poglądy warszawiaków
coraz częściej doskwierały Mendlowi i jego wnukowi.
Mężczyzna bardzo cierpiał, widząc rozpoczynający się
pogrom Żydów w jego okolicy. Całe życie czuł ogromną
więź z lokalną społecznością, która w jednej chwili nie
widziała w nim człowieka, czy sąsiada, a Żyda i wroga.
Mendel był pełen żalu, rozczarowania i smutku, nie
potrafił zrozumieć, jak ludzie, z którymi od lat żył w
dobrych relacjach w jednym momencie traktują go z
pogarną i okrucieństwem.
Książka Gustawa Herlinga-Grudzińskiego opisuje realia
życia w sowieckich łagrach. Jej tytuł jest niezwykle
wymowny – podkreśla, iż za murami takiego miejsca
panowała zupełnie inna rzeczywistość. Możemy
przyrównać ją właśnie do pojawiającej się w cytacie
„otchłani zła”. Władze łagrów miały opracowany wachlarz
działań, których celem było jak najdotkliwsze upokorzenie
człowieka, totalne zniszczenie jego psychiki. W panujących
tam warunkach ludzie traktowali siebie nawzajem
przedmiotowo. Poza wolą przetrwania, nie ma tam innych
wartości. W mijescu, gdzie panował głód, strach,

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
Biblia - Hiob
Ernest Hemingway Stary człowiek i morze
LOS: PRZYPADEK, PRZEZNACZENIE
Sofokles Antygona
nienawiść i przemoc trudno było o budowanie
autentycznych relacji międzyludzkich i wyznawanie
szlachetnych idei. Ludzie często zatracali swoje
człowieczeństwo i dawali się zdegradować do roli
krwiożerczych bestii, które uczynią wszystko, by
przetrwać. Jednak w utworze pojawiają się także postaci
toczące walkę o życie w sposób zgodny z zasadami
moralnymi, nie czyniąc krzywdy innym. Chociażby
przypalający swą rękę Kostylew. Wolał on okaleczyć
samego siebie niż stać się jednym ze znienawidzonych
przez siebie ludzi. Także przebywający w obozie Herling-
Grudziński, by przetrwać musiał wierzyć w sprawiedliwość
i ludzkie dobro. Wraz z kilkoma Polakami rozpoczął on
głodówkę, która miała doprowadzić do ich uwolnienia. Nie
trzeba nikogo przekonywać, że było to postępowanie
niezwykle heroiczne i wymagające niesamowitego hartu
ducha. Na szczęście – bohaterowi udało się dotrwać do
uwolnienia.
Mieszkaniec ziemi Us był człowiekiem zamożnym i
niezwykle szczęśliwym. Jednak jego spokój został
zmącony, gdy stał się ofiarą zakładu między Bogiem i
szatanem. Zły duch wierzył w to, że jeśli mężczyzna
zostanie pozbawiony tego, co było dla niego
najważniejsze, odwróci się od Boga i zacznie mu
złorzeczyć. Hiob stracił rodzinę, majątek, został także
dotknięty trądem. Jednak nie złamało go to. Wciąż
pozostał wierny swojej wierze i nie zwątpił ani na chwilę w
dobroć Boga. Za to został nagrodzony przez Stwórcę
przywróceniem wszystkiego, co utracił, a także
pomnożeniem majątku i zdrowia.
Tytułowy bohater tego dzieła – Santiago – to człowiek w
podeszłym wieku. Właśnie starość stanowi jego
największy problem. Wszyscy przekonani byli o jego
bezużyteczności i niezdatności do pracy rybaka. Jego
połechtana ambicja nakazała mu wypłynąć w morze i
złowić imponującą rybę. Udało mu się schwytać wielkiego
marlina, który stanowił zaszczytne trofeum. Jednakże w
drodze powrotnej, wycieńczony walką z rybą i sztormem
mężczyzna, musiał stawić czoło atakującym jego łup
rekinom. Ostatecznie dopłynął do brzegu, mając zaledwie
szkielet wspaniałego stworzenia. Mimo to, udało mu się
zdobyć coś więcej niż pożywienie – zyskał szacunek i
poważanie innych rybaków, którzy nie patrzyli już na
niego jak na niedołężnego starca.
Człowiek ukazany w dziele Sofoklesa to jednostka
tragiczna. Jego losem „sterują” bogowie, a ich „plan” musi
się wypełnić. Dowodzi tego wspomniany mit o
Labdakidach. Wyrocznia delficka orzeka o tym, co się
wydarzy i Edyp, mimo że próbuje uniknąć przeznaczenia,
paradoksalnie je realizuje. Nad rodem królewskim ciąży
fatum. Podobnie jest w „Antygonie”. Wróżbita Tyrezjasz
zna przyszłość, ale pojawia się on dopiero na końcu
dramatu, gdy wszystko jest już przesądzone. Teoretycznie
to człowiek podejmuje decyzje, dokonuje wyborów, ale
gdy godzą i przeczą one boskim planom, jednostka zostaje
ukarana i „sprowadzona” na właściwe tory przeznaczenia.
To, co „zaplanowali” bogowie musi się wydarzyć. I w owej
niemożności działania, przeciwstawienia się losowi tkwi

Sofokles Król Edyp
Ernest Hemingway Stary człowiek i morze
Joseph Bedier Dzieje Tristana i Izoldy
Zofia Nałkowska Granica
cały tragizm człowieka.
Gdy Edyp dowiedział się w młodości od wyroczni
delfickiej, że zabije swego ojca i podzieli łoże z matką,
postanowił opuścić rodziców i ruszyć w świat, by nie
dopuścić do wypełnienia przepowiedni. Na nic to się
jednak zdało, ponieważ ciążyło na nim fatum, czyli
nieodwracalne przeznaczenie. Dramat doskonale ukazuje,
że przed losem nie można uciec, ponieważ człowiek jest
jedynie bezwolną marionetką, zbyt bezsilną, by zmienić
bieg przeznaczenia. Dramat Sofoklesa jest opowieścią o
ogromnej – o ile nie nadrzędnej w stosunku do
wszystkiego – sile i roli przeznaczenia. Owo fatum,
kierujące ludzkim losem, jest czymś niezmiennym i
nieodwracalnym, niezależnym od człowieka. Dowodem na
to może być Edyp, który starał się odmienić
przepowiednię. Choć opuścił ludzi, których uważał za
rodziców i wyjechał z Koryntu, to jednak tymi
poczynaniami kierowało przeznaczenie. To ono
doprowadziło go na brzeg królestwa Teb, za jego
interwencją zabił przypadkowego mężczyznę, którym
okazał się jego rodzony ojciec – Lajos. W wyniku
niezmiennego przeznaczenia w końcu podzielił łoże z
matką i spłodził z nią czworo przeklętych dzieci. Sofokles
podkreśla, że nadrzędną siłą rządzącą życiem człowieka
jest przeznaczenie i wyroki wyroczni delfickiej.
Zły los sprawił, że Santiago nie mógł złowić ryby przez
osiemdziesiąt cztery dni, przez co ludzie w wiosce
nazywali go „salao”. Rybak rzucił wyzwanie swojemu
przeznaczeniu i wypłynął daleko w morze. Los zetknął go
tam z największą rybą, jaką starzec widział w życiu. Gdy
Kubańczyk był pewny, że odniósł zwycięstwo, rekiny
zaatakowały jego zdobycz. Drapieżniki uzmysłowiły
człowiekowi, iż ciąży nad nim fatum, którego sam nie
pokona.
Tristan, najlepszy rycerz króla Marka, otrzymał od niego
misję przywiezienia jego przyszłej żony Izoldy, by ten mógł
ją poślubić. Długa podróż statkiem zbliżyła bohaterów do
siebie, a omyłkowe wypicie eliksiru miłości, który był
przeznaczony dla króla i Izoldy, spowodowało, że Tristan i
Izolda pokochali się. Od tej chwili nic nie było w stanie ich
rozdzielić. Izolda miała poślubić Marka, a jej miłość do
Tristana była niespodziewana, żadne z bohaterów nie
potrafiło zapanować nad swoim uczuciem. W takiej
sytuacji trudno było zachować lojalność wobec króla.
Ponadto otoczenie zakochanych nie akceptowało ich
miłości, nie wierzyło w czystość i prawdziwość ich uczucia,
dlatego wystawili kochanków na ciężką próbę. Historia
Tristana i Izoldy zakończyła się śmiercią kochanków,
jednak nawet grób ich nie rozdzielił, bo "w nocy z Tristana
wybujał zielony i liściasty głóg [...] który wznosząc się
ponad kaplicę, zanurzył się w grobie Izoldy". Dzieje
nieszczęśliwych kochanków dowodzą, że człowiek jest
całkowicie bezradny wobec potężnej siły miłości. Gdy już
dostanie się w jej posiadanie, traci kontrolę nad swoim
życiem.
Człowiek nie potrafi kierować swoim losem w pełni
świadomie, często działa pod wpływem uczuć,
namiętności i popędów. Przykładem takiego bohatera jest
Zenon Ziembiewicz. Zenon wychował się na wsi.
Obserwując sposób bycia swojego ojca, który romansował

Zofia Nałkowska Granica
WĘRÓWKA, PODRÓŻ, TUŁACZKA
Adam Mickiewicz Sonety krymskie
Juliusz Słowacki Hymn
Joseph Conrad Jądro ciemności
Antoine de Saint-Exupéry Mały książę
Dante Alighieri Boska komedia
z biednymi dziewczynami, Zenon postanowił żyć według
zupełnie innych zasad, przede wszystkim budować życie
na moralnych prawach. Jednym z celów, do którego dążył
było stworzenie dobrego małżeństwa z ukochaną kobietą.
Z czasem ten szczytny cel przestał mieć znaczenie, a
Zenon poszedł w ślady ojca. Ważniejsze okazały się
egoistyczne pragnienie i namiętności. Okazało się, że
niedaleko pada jabłko od jabłoni. Na postępowanie
Ziembiewicza wpływ miało jego wychowanie, przykład
wyniesiony z rodzinnego domu. Także nad jego żoną
zaciążyła jej przeszłość. Elżbieta w dzieciństwie została
porzucona przez matkę, sama, kiedy urodziła dziecko, nie
potrafiła dać mu opieki oraz miłości. Była dokładnie taką
samą matką jak jej matka. Przykład Zenona i Elżbiety
ukazuje, że człowiek nie jest wolny od stylu wychowania
oraz wpływu środowiska, w którym wzrastał.
Mickiewicz wprowadza nowy typ bohatera,
charakterystycznego dla romantyzmu - pielgrzyma by
pokazać los poety-tułacza, opowiedzieć prawdę o losie
człowieka pozbawionego ojczyzny. Kreując postać
pielgrzyma pragnął stworzyć obraz własnej osobowości, a
za pomocą egzotyki Krymu swoje stany emocjonalne.
Mickiewiczowski pielgrzym to postać na wskroś
romantyczna. Cechuje go samotność, którą możemy
dwojako pojmować. Mickiewiczowski bohater jest
wygnańcem, zmuszonym do opuszczenia ojczyzny i
tułaczki po obcych krajach. Obarczony zostaje bagażem
pamięci, los gorzko go doświadcza. Odczuwa również
samotność uczuciową, ponieważ znajduje się daleko od
ludzi, których kocha.
Słowacki mówi o życiu wygnańca, skazanego na
nieustanną tułaczkę, żeglugę, której ostatecznym portem
nie jest ojczyzna.
Conrad o głównym bohaterze mówi: „Najgorszy zarzut,
jaki mógł spotkać Marlowa, to że nie był on typowym
przedstawicielem swego zawodu. Był marynarzem, ale był
również wędrowcem (…)”. Marlow nie potrafił zadomowić
się na dłużej w jednym miejscu. Podróżowanie było dla
niego czymś naturalnym, co sprawiło mu przyjemność.
Niemal przez całą opowieść widzimy Marlowa w ciągłej
drodze. Najpierw trzydzieści dni płynie z Europy do Afryki,
następnie przez piętnaście dni pieszo przemierza dżunglę,
a jego rejs do stacji Kurtza trwa około dwóch miesięcy.
de Saint-Exupéry ukazuje międzyplanetarną wędrówkę
małego mieszkańca planety B-612. Podróżowanie
dostarcza Małemu Księciu powodów do zdziwienia i
niezadowolenie. Dzięki niej poznaje, czym jest miłość,
przyjaźń i śmierć. Wartości, jakim hołdują dorośli
rozczarowują bohatera, który uosabia marzenia i
poszukiwanie dziecka.
Dante odbywa wędrówkę przez zaświaty. Oprowadza go
po tej niezwykłej rzeczywistości, nierzadko chroniąc go od
zguby – Wergiliusz. Bohater zwiedza najpierw Piekło –
ukazana przez poetę najbardziej sugestywnie. Ogląda
męki i cierpienia wielu sobie współczesnych oraz postaci z
dziejów świata. Dante odwiedza potem także Czyściec,
gdzie obserwuje ludzi pokutujących swoje przewinienia,
ale mających nadzieję na radowanie się z Bożej łaski.

Dante Alighieri Boska komedia
Juliusz Słowacki Kordian
Franz Kafka Proces
CZYTANIE LITERATURY, KSIĄŻKI ZBÓJECKIE
J. W. Goethe Cierpienia młodego Wertera
Wreszcie trafia do Nieba, gdzie na końcu wędrówki obcuje
z samym Bogiem, wyobrażanym przez wirujące okręgi.
Podróż Dantego ujmowana bywa symbolicznie jako droga
człowieka od grzechu, przez oczyszczenie do zbawienia.
Drugi akt dramatu Słowackiego Kordian zorganizowany
jest wokół motywu wędrówki. Bohater dzieła odbywa
serię podróży po Europie, które służą przewartościowaniu
ideałów oraz składają się na element romantycznej
biografii bohatera. Poszukiwanie autorytetów i
pozytywnych, trwałych wartości przynosi gorzkie
rozczarowania i rozdźwięk ideałów z rzeczywistością.
Monolog bohatera na szczycie Mont Blanc, gdzie rozważa
on nawet możliwość samobójstwa, przynosi mu jednak
ideę, dla której warto się poświęcić – będzie to walka
narodowowyzwoleńcza. Motyw podróży przynosi
otrząśnięcie się bohatera z młodzieńczych ideałów i
odnalezienie sensu życia.
W "Procesie" spotykamy narrację, świat przedstawiony,
postacie przedstawione w sposób nietuzinkowy i
rewolucyjny. W pojęciu Kafki podróż została
potraktowana w kategorii swoistej paraboli. Powieść
rozpoczyna się od sytuacji, w której główny bohater -
Józef K. zostaje oskarżony o przestępstwo i powiadomiony
o toczącym się przeciw niemu procesie. Józef K. zupełnie
nie wie o co chodzi, nie popełnił bowiem żadnej zbrodni.
Próbuje zatem wyjaśnić całą groteskową sytuację i
zaczyna się bronić. Jednak to właśnie było jego
zasadniczym błędem. Próba obrony bowiem stanowiła
potwierdzenie winy. Początkowo stara się wykonywać
wszystkie dotychczasowe obowiązki, ale z czasem
angażuje się w kolejne przesłuchania i procesy. Nadal
jednak nie ma pojęcia o co tak naprawdę został
oskarżony. Następuje jednak koniec tego kuriozalnego i
absurdalnego procesu. Józef zostaje skazany na karę
śmierci (wciąż niewiadomo za co) i okrutnie pozbawiony
życia. Główny bohater staje się człowiekiem z dnia na
dzień osaczonym przez wrogą mu rzeczywistość sądów.
Oskarżenie rujnuje całe jego życie, prowadzi do
dramatycznego końca. Józef próbuje udowodnić swoją
niewinność, szuka pomocy u ludzie bliskich i osób
nieznajomych. Wędruje po niekończących się korytarzach
sądu, które przypominają równie niekończące się labirynty
bez wyjścia. Wszędzie toczą się procesy ludzi niewinnych,
lecz postawionych w stan oskarżenia. Ich los podzielił
Józef K., który podejmuje walkę z sądem i panującym
systemem prawa. Jak się jednak szybko okaże, to niestety
będzie przysłowiowa walka z wiatrakami. Codzienność
głównego bohatera powieści koncentruje się i
podporządkowuje toczącym się gdzieś (niewiadomo gdzie)
procesom. Ludzie drżą oswój j los, walczą o siebie, ale nie
wiedzą jak, bowiem nie wiedzą o co ich oskarżono. To
swoista machina totalitarnego systemu, świata, niszcząca
indywidualność jednostki, degradująca go. Józef K. staje
się tułaczem proszącym o pomoc, zagubionym w tej
śmiertelnej wędrówce przez sieć sądowych korytarzy. To
podróż tragiczna, która kończy się jedynie w chwili
śmierci.
Tytułowy bohater to wrażliwy młodzieniec, początkowo

J. W. Goethe Cierpienia młodego Wertera
Adam Mickiewicz Dziady cz. IV
cieszący się życiem i egzystujący w zgodzie z naturą. Jako
człowiek o duszy artysty upaja się przyrodą i w jej
kontemplacji próbuje odnaleźć harmonię. Udaje mu się to
m.in dzięki lekturze poezji Homera, która uspokaja jego
duszę i daje poczucie stabilności oraz równowagi
wewnętrznej. Z kolei Biblia pozwala Werterowi na
nawiązanie kontaktu z Bogiem, w efekcie czego może Mu
powierzyć swoje troski, nadzieje i problemy. Wewnętrzny
spokój głównego bohatera burzy jednak lektura Hamleta,
po której nachodzą go wahania nastrojów, poczucie
samotności oraz odizolowania od społeczeństwa. Werter
identyfikuje się z tytułową postacią i przeżywa jej los.
Utwór Szekspira daje mu do zrozumienia, że trudno jest
zrozumieć sens życia, bo może ono prowadzić donikąd i
kończyć się wielką porażką. Gdy Werter poznaje Lottę i
dowiaduje się, że podziela ona jego fascynację Plebanem z
Wakefieldu Oliviera Goldsmitha, powoduje to wybuch
radości. Fakt, że ukochana ma podobny gust literacki i
identyczną wrażliwość, sprawia, że główny bohater
odczuwa wielkie szczęście. Niestety dla niego błogi stan
nie trwa długo i kończy się wraz z lekturą Pieśni Osjana, w
której Werter zaczytuje się, gdy uświadamia sobie, że
uczucie do Lotty może być niespełnione z powodu
powrotu Alberta do Wahlheim. Pieśni Osjana oddają jego
rozterki wewnętrzne i wątpliwości związane z miłością do
ukochanej kobiety. Dzieło Jamesa Macphersona wyzwala
w nim silny egzystencjalny ból i przyczynia się do
negatywnej metamorfozy ze szczęśliwego i prowadzącego
harmonijny żywot młodzieńca w załamanego i kompletnie
zdruzgotanego szaleńca. Pieśni Osjana nie tylko oddają
jego stan emocjonalny i duchowy, ale dodatkowo
pogłębiają go i potęgują rozpacz spowodowaną trudnością
pogodzenia się z niespełnioną miłością. Ostatnia z książek,
w których zaczytuje się Werter, towarzyszy mu tuż przed
śmiercią. Emilia Galotii bo o niej mowa opowiada o
buncie tytułowej bohaterki wobec woli księcia i pragnącej
z tego powodu odebrać życie. Werter identyfikuje się z jej
losem i w dużej mierze pod jej wpływem popełnia
samobójstwo, które stanowi wyraz desperacji w związku z
odrzuconą miłością. Emilia Galotii stanowi symbol buntu
wobec tradycyjnego porządku świata. Wszystkie lektury
nie tylko współgrają z sytuacją życiową i emocjonalną
Wertera, obrazując jego samopoczucie, ale także w dużej
mierze je kształtują i pogłębiają. Jego wrażliwość i
duchowy romantyzm decydują, że utożsamia się z
bohaterami swoich lektur, przeżywa ich historie i inspiruje
się nimi, co w połączeniu z delikatną duszą oraz
odrzuceniem ze strony Lotty prowadzi do tragedii w
postaci samobójstwa.
Głównym bohaterem czwartej części Dziadów jest
rozpaczający z powodu niespełnionej miłości nieszczęśliwy
kochanek o imieniu Gustaw. Jego zachowanie,
korespondujące z nietypowym wyglądem, wydaje się
dziwne i wręcz ociera się o szaleństwo. Wrażliwość,
emocjonalność i uczuciowość Gustawa sprawiają, że po
odrzuceniu ze strony ukochanej mocno cierpi i nie może
się pogodzić z tym, co się stało. Wpływ na jego stan
emocjonalny i burzliwe przeżycia wewnętrzne ma jednak
nie tylko romantyczna dusza, którą bez wątpienia został
obdarzony, ale też lektura omówionych przed chwilą

Adam Mickiewicz Dziady cz. IV
Juliusz Słowacki Kordian
ARTYSTA, TWÓRCA
Juliusz Słowacki Kordian
Cierpień młodego Wertera oraz Nowej Heloizy Jana
Jakuba Rousseau. Dzieło Goethego wzmaga w Gustawie
poczucie buntu wobec otaczającej rzeczywistości i
sprawia, że tak jak Werter czuje się niezrozumiały i
samotny w społeczeństwie. Podobnie jak tytułowa postać
dramatu Goethego, Gustaw całą swoją energię życiową
angażuje w uczucie do ukochanej. Miłość postrzega jako
najważniejszą i właściwie jedyną wartość, dla której warto
się poświęcać. Zachowanie obu bohaterów jest w gruncie
rzeczy podobne i wskazuje na występujące między nimi
pokrewieństwo romantycznych dusz. Werter jest owej
duszy archetypem, pierwowzorem i modelem, z którego
bardziej lub mniej świadomie korzysta Gustaw, zaczytując
się w Cierpieniach młodego Wertera. Obraz miłości w
oczach głównego bohatera czwartej części Dziadów
kształtuje również lektura Nowej Heloizy. Utwór Jana
Jakuba Rousseau wpływa na przekonanie Gustawa, że
miłość to wielkie i nierozerwalne uczucie, które jest w
stanie przełamywać konwenanse i bariery obyczajowe.
Biorąc sobie do serca przekaz książki, wierzy, że jego
uczucie pokona nawet śmierć, toteż ostatecznie odbiera
sobie życie. Lektury tzw. książek zbójeckich kształtują
romantyczną i niezwykle wrażliwą postawę Gustawa. Ich
treść decyduje, że staje się skrajnym idealistą ślepo
wierzącym w miłość, który postrzega rzeczywistość przez
pryzmat uczuć i emocji, a nie rozumu. Z powodu
czytanych książek czuje się samotny i niezrozumiały przez
innych, a w konsekwencji, jako wielce nieszczęśliwy i
zawiedziony kochanek, popełnia samobójstwo, tak samo
jak Werter.
Dzieło Juliusza Słowackiego ukazuje dzieje tytułowego
bohatera ? młodzieńca poszukującego ważnych i godnych
poświęcenia wartości oraz ideałów. Aby je odnaleźć,
postanawia odbyć podróż po Europie. Jednym z miejsc,
które odwiedza, jest angielskie miasteczko portowe
Dover, gdzie w samotności, pośród morskich klifów
zaczytuje się w Szekspirowskim ?Królu Learze?. Najpierw
recytuje liryczny fragment utworu angielskiego klasyka,
mówiący o tym, jak Edgar obrazuje w słowach ślepemu
Gloucesterowi górski krajobraz. Następnie zaczyna go
analizować i zachwycać się nim. Kordian wyraża najwyższy
szacunek dla kunsztu Szekspira i docenia jego
umiejętności artystyczne, jednak zestawiając cudowność
opisu z otaczającym go światem, dochodzi do wniosku, że
poetycka rzeczywistość, w której prawdziwość dotąd
wierzył, w istocie nie ma większego związku z codziennym
życiem. Kontrast pomiędzy cudownością lirycznego
krajobrazu a brutalnością i bezwzględnością świata daje
Kordianowi do zrozumienia, że ludzka egzystencja to nie
pasmo podniosłych i pełnych natchnienia chwil, lecz
wyboista droga wymagająca ciągłej walki. Można więc
stwierdzić, że w przypadku Kordiana książka otwiera oczy,
pozwala dojrzeć i zrozumieć reguły rządzące światem, a
także ukazuje nierealność poezji. Lektura to jeden z
elementów jego drogi do wielkiej metamorfozy
odbywającej się na górze Mont Blanc.
Dramat romantyczny ukazujący mesjanistyczny charakter
cierpienia narodu polskiego. To utwór polityczny, a

Juliusz Słowacki Kordian
J. W. Goethe Faust
Adam Mickiewicz Dziady cz. III
Stanisław Wyspiański Wesele
Sławomir Mrożek Tango
główny bohater jest typowym bohaterem romantycznym
walczącym o wolność kraju. Dużą rolę odgrywa w całej
sytuacji także poezja. Artysta-wieszcz spełnia tu kluczową
rolę: Naród ginie, dlaczego? – aby wieszcz narodu
Miał treść do poematu, a wieszcz rym odlewał,
Aby nieliczną iskrę ognia pośród lodu
Z pieśni wygrzebał anioł i w niebie zaśpiewał. Sens zostaje
nadany cierpieniu, które zamknięte w poemacie nabierze
ponadczasowej wymowy, a pamięć o nim pozostanie na
wieki.
W „Prologu w teatrze” zostają zestawione trzy koncepcje
poezji i roli artysty. Poeta wygłasza poglądy bliskie
romantykom – wierzy, że poezja rodzi się z natchnienia i
skierowana jest dla potomnych. Artysta powinien być
wybitną jednostką, obdarzoną mocą twórcą.
Artystą słowa, poetą – pieśniarzem i wielkim
improwizatorem jest Konrad z III części Dziadów. Wielka
Improwizacja to wspaniały monolog o potędze słowa i
myśli, za pomocą których bohater tworzy gwiazdy i
planety.
Wyspiański ukazuje go jako bawidamka flirtującego z
dwiema kobietami naraz (z Maryną i Rachelą). Staranny
dobór słów w wypowiedziach świadczy o jego kunszcie
literackim. Bohater ten stoi nieco z boku, nie tańczy,
izoluje się od chłopów. Można powiedzieć, że się
wywyższa, czuje się od nich lepszy. Sam mówi o sobie:
„Jestem sobie pan, żurawiec;
zlatam, jak się ma na lato(…)”.
Wypowiedź ta jest nawiązaniem do autentycznej cechy
Kazimierza Przerwy-Tetmajera, który był z zamiłowania
podróżnikiem. Jest negatywnie nastawiony do
chłopomani, którą wykazują się Pan Młody i Gospodarz.
Nie wie, czym się zachwycają w zwyczajnych dla niego
chłopach. Swój stosunek do sojuszu inteligencji z
chłopstwem zawarł w słowach skierowanych do Czepca:
„No pewnie, my do Sasa, wy do lasa”. Wewnętrznie targa
nim chęć robienia rzeczy wielkich (chciałby wziąć udział w
czymś naprawdę wspaniałym), lecz czuje się przytłoczony
pospolitością:
„(…) a tu pospolitość skrzeczy,
a tu pospolitość tłoczy,
włazi w usta, uszy, oczy; (…)”.
To on wraz z Rachelą wpadają na pomysł zaproszenia
fantastycznych gości na wesele. Poeta po spotkaniu z
Rycerzem – Zawiszą Czarnym (Kazimierz Przerwa-
Tetmajer napisał dramat pt. Zawisza Czarny, którego
premiera odbyła się na krótko przed premierą Wesela)
nabiera optymizmu i chęci walki o niepodległość ojczyzny,
ale ulatnia się ona wraz z nadejściem poranka. Podobnie
jak inni krakusi, nie cieszy się dobrą opinią u Czepca, z
którym wchodzi w otwarty konflikt.
W utworze artystą jest Stomil. Awangardysta poza swoimi
eksperymentami nie widzi świata. Artyści są uważani za
Artura za tych, którzy „nadgryźli epokę”, potwierdzają to
słowa jego ojca, który wspomina jak za młodu łamał
konwenanse i normy moralne. Na przykładzie Stomila,
autor ukazał, do czego prowadzi nieprzestrzeganie
podstawowych zasad oraz niezwracanie uwagi na
otaczającą nas codzienność. Jego fascynacja Edkiem
ściągnęła na całą rodzinę rządy „plebsu”. W przypadku

Sławomir Mrożek Tango
TYTUŁ DZIEŁA
Albert Camus Dżuma
Bolesław Prus Lalka
Stomila, sprawdza się stwierdzenie Artura, iż: „(… ) artyści
nie są mężczyznami”, ponieważ pan domu nie postępuje
ani zgodnie z logiką, ani nie posiada poczucia godności,
czy honoru. Widać to w momencie, gdy nie ma zamiaru
przeciwstawić się romansowi Eleonory z Edkiem.
Dżuma może być rozumiana w utworze jako:
1)Dżuma jako choroba - jest to dosłowne znaczenie
wynikające z przebiegu powieściowych zdarzeń.
2)Dżuma jako potężny, nieobliczalny kataklizm spadający
nieoczekiwanie na ludzi - przyczyn jego nic nie tłumaczy, a
jego siły nikt nie jest w stanie przewidzieć. Jest symbolem
zagrożenia człowieka, bezradności wobec żywiołu.
Podkreśla kruchość i nietrwałość ludzkiego losu, którego
scenariusz może ułożyć nieprzewidywalna w swym
działaniu siła natury.
3)Dżuma jako wojna - wiele szczegółów wskazuje na
podobieństwo dżumy do drugiej wojny. Stan oblężenia
miasta, rozłąka z bliskimi, segregacja ludności,
odosobnienie chorych, kremacja zwłok - nasuwają
skojarzenia z doświadczeniem ostatniej wojny. Również
niebezpieczny jak ten wywołany przez siły natury, jak
również ten stworzony przez człowieka (kataklizm).
4)Dżuma jako zło tkwiące w człowieku i w świecie - "Każdy
nosi w sobie dżumę, nikt bowiem na świecie nie jest od
niej wolny, mikrob jest czymś naturalnym" mówi Tarrou,
twierdząc że człowiek jest w swej naturze zły. Nosi w sobie
zło, którego bakcyl ujawnia się przede wszystkim w
sytuacjach ekstremalnych, w chwilach szczególnego
zagrożenia. Dobroć, wielkoduszność jakie potrafi okazać
to wynik walki, którą prowadzi z samym sobą. W gruncie
rzeczy skazany jest na zło i na walkę ze złem. Zła nie
można unicestwić ostatecznie, zwycięstwo nad nim jest
chwilowe, tymczasowe, nigdy nie wiadomo kiedy
ponownie "Dżuma obudzi szczury i pośle je by umierały w
szczęśliwym mieście" bo "bakcyl dżumy nigdy nie umiera i
nie zanika. Może przez dziesiątki lat pozostać uśpiony".
5)Dżuma jako absurd - "Co to jednak znaczy dżuma? To
życie ot i wszystko". Jest to nasza rzeczywistość, której w
żaden sposób nie jesteśmy w stanie zracjonalizować bo
wypełnia ją absurd. Jest ciągiem tragicznych zdarzeń,
które pogłębiają naszą samotność i poczucie obcości
świata. Ludzka egzystencja jest groźna i bezsensowna.
Dżuma spada przecież na mieszkańców miasta niczym siła
fatalna.Szukając jej przyczyn można uznać, że jest to kara
za grzechy. Taki pogląd zostaje jednak obalony. Umierają
ludzie, których taka wersja "nie obejmuje" (dziecko
sędziego, Tarrou, żona doktora). Świat przedstawiony
przez Camusa zapełniony jest ludźmi będących
marionetkami w rękach ślepego losu. Nie ma on oparcia w
opatrzności boskiej. Trudno by się dopatrzeć w nim sfery
sacrum. Niebo okazuje się być puste. Bóg nie troszczy się
swoje dzieci, czyli go nie ma, życiem na ziemi rządzi
przypadek. Człowiek w swym nieszczęściu jest zdany sam
na siebie, towarzyszy mu rozpacz, samotność.
Tytuł powieści można interpretować wieloznacznie,
metaforycznie lub dosłownie:
metaforyczność:
- pusta choć piękna Izabela Łęcka jako salonowa lalka,

Bolesław Prus Lalka
Zofia Nałkowska Granica
Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
- S. Wokulski w rękach Łęckiej jako bezwolna marionetka,
- człowiek jako lalka w teatrze świata, poruszana przez
innych ludzi czy też siły wyższe (los, Boga, historię itp.).
dosłowność:
lalka to ulubiona zabawka Heluni Stawskiej, obiekt
domniemanej kradzieży (wg baronowej Krzeszowskiej),
główny dowód w procesie.
Autorka w powieści ukazuje granice: psychologiczna,
społeczną, obyczajową, ludzkiej prawdy o sobie samym.
Zenon Ziembiewicz robiąc karierę z dnia na dzień wybiera
moralny relatywizm, przekracza granice przyzwoitości,
odpowiedzialności za działania. Romans z Justyna
Bogutówną to punkt kulminacyjny jego upadku. Odtąd
przestaje zauważać granicę między dobrem a złem, prawd
a kłamstwem, kłamie samemu sobie, nie dostrzega
prawdy, która widzą inni, a przede wszystkim narrator
powieści. Społeczna granica wiąże się ściśle z różnicami
materialnymi i z ludzką obyczajowością. Biedni ludzie
starają się żyć moralnie, bogatsi (ojciec Zenona, później on
sam) przekraczają moralne zakazy, utrzymują liczne
romanse. Jest granica filozoficzna, człowiek pyta o
możliwość poznania rzeczywistości, jest granica
konformizmu - Zenon Ziembiewicz dla kariery zupełnie
podporządkował się opinii i wymaganiom otoczenia.,
granica między samooceną a opinią otoczenia: "Jesteśmy
tacy jak myślą o nas ludzie..." A w tym wszystkim
rzeczywista, obserwowana na co dzień przepaść
społeczna, materialna. Nałkowska opisuje z dużą
znajomością świat ludzi bogatych, posiadających i świat
nędzarzy, bezrobotnych, krzywdzonych. Między nimi jest
przepaść, której nie sposób pokonać. Biedacy żyją w
swoim świecie (świat suteren, służebnych pokoi,
folwarcznych czworaków,) a posiadacze w swoim
(kamienice, majątki , wygodne pokoje ratusza, ).
Bogutowa Gołąbscy, Chąśbowie, manifestujący robotnicy
należą do jednego świata (dół), Tczewscy, właściciel huty,
rodzice Ziembiewicza, Cecyli Kolichowska do drugiego Jest
również granica obyczajowa. Ziembiewicz wykorzystał
Justynę Bogutównę po śmierci jej matki, ale żeni się z
Elżbietą Biecką.
Trudne losy głównego bohatera utworu Tomasza Judyma
nie są jedyna opowieścią o bezdomności. Jest to wręcz
odczuwalny, namacalny problem powieści. Bezdomnością
objęci są tutaj Tomasz Judym, jego brat Wiktor, Joanna
Podborska, Leszczykowski, a w sensie metaforycznym -
inżynier Korzecki. Piętno bezdomności determinuje ich
losy.Bezdomność możemy rozumieć tutaj dokładnie jako
brak domu, rodziny, korzeni, ale i brak idei, celu życia,
oddalenie od ojczyzny - tułaczkę; jako społeczna alienację
(wyobcowanie), brak wsparcia, pomocy dla
podejmowanych działań, słusznych idei. Tomasz i Wiktor
Judymowie wywodzą się z biednej, patologicznej rodziny
(ojciec szewc jest alkoholikiem, matka wcześnie
umiera).Tomasz mówi o swoim pochodzeniu następująco:
"Ja pochodzę z Warszawy, z samej Warszawy. I z bardzo
byle jakich Judymów". Podkreśla brak ciepła, pomocy,
rodziny, które towarzyszą jego życiu już od dzieciństwa.
Opisuje sieroce dzieciństwo, brak miejsca w domu ciotki:
"Pierwszych lat byłem na posyłkach, froterowałem,
czyściłem podsadzki, myłem w kuchni garnki, rondle,

Stefan Żeromski Ludzie bezdomni
Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
(...)Sypiałem zawsze w przedpokoju, na sienniku, który
wolno mi było przywlec z ciemnego parażyka za pokojem
ciotki wówczas dopiero, gdy się już wszyscy goście od niej
wynieśli. Kładłem się spać późno w nocy, a wstawać
musiałem najwcześniej ze wszystkich (...) Prał mnie, kto
chciał: ciotka, służąca, lokatorowie, nawet stróż w bramie
wlepił mi, jeśli nie kułaka w plecy, to przynajmniej słowo,
często twardsze od pieści. I nie było apelacji (...)".
Judym dzięki pracowitości i wytrwałości skończył studia
medyczne w Warszawie, ale nigdy nie uwolnił się od
piętna bezdomności. Osamotnienie w środowisku
zawodowym, brak wsparcia dla swoich społecznych idei -
to kolejne formy bezdomności jako samotności, braku
miejsca na ziemi. Wciąż zmienia miejsca pracy (Warszawa,
Cisy, Zagłębie), a marząc o założeniu rodziny, stworzeniu
domu, małżeństwie z ukochana kobietą - ostatecznie sam
rezygnuje z osobistego szczęścia. Pozostaje bezdomny,
krzywdzi Joannę Podborską. Nie mniej dramatyczne są
losy Wiktora. Ten ubogi robotnik z warszawskich stalowni
żyje w nieludzkich warunkach.W wciąż zmienianych
miejscach pracy walczy przeciwko krzywdzie
pracowników. Z Tomaszem nie utrzymuje bliższych
kontaktów. Braci w opinii Wiktora dzieli zbyt duża różnica
społeczna.Emigruje z kraju "za chlebem". Wyjeżdża do
Szwajcarii, a stamtąd chce dostać się do Ameryki.
Nieszczęśliwie ułożyło się również życie ukochanej
Tomasza, Joanny Podborskiej. Wcześnie traci rodziców,
wyjeżdża wiec z podkieleckiej wsi do Warszawy. Pracuje
jako guwernantka, utrzymuje młodszych braci: Henryka i
Wacława. Kiedy znajduje miłość Judyma ma tylko jedno
marzenie - chce założyć z nim szczęśliwy dom. Decyzja
Tomasza unieszczęśliwia dziewczynę. Bezdomność
dotyczy również bogatego kupca z Konstantynopola,
Leszczykowskiego. Syn ubogiego szlachcica spod Cisów.
"Już w szkole wojewódzkiej kieleckiej zbratał się z
pankiem Niewadzkim, z Węglichowskim i Krzywosądem.
Twarde życie i dziwne jego koleje na zawsze wyrwały go
ze strony rodzinnej". Za granicą, na Syberii umiera inny
bohater powieści - Wacław, brat Joanny Podborskiej.
Został tam zesłany za działalność patriotyczną w czasie
studiów. Inżynier Korzycki ogarnięty jest "bólem
istnienia", powtarza poglądy Schopenhauera o cierpieniu
człowieka. Wciąż szuka miejsca na ziemi, popełnia
samobójstwo. Jest tajemniczy, być może zamieszany w
działalność rewolucyjną.
Tytuł utworu Gustaw Herling-Grudziński zaczerpnął z
książki Fiodora Dostojewskiego: „Zapiski z martwego
domu”, którą czytał, przebywając w sowieckim obozie i
która wywarła ogromny wpływ na jego przemyślenia o
sytuacji, w której się znalazł. Lekturę dzieła określił jako
zmartwychwstanie. Z „Zapisków z martwego domu”
pochodzi również motto, którym Grudziński opatrzył
swoją powieść, a które w pełni oddaje metaforyczny sens
tytułu „Innego świata”: To otwierał się inny, odrębny
świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne
prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał
martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie
niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tu
opisać. Obóz pracy był dla pisarza takim właśnie „innym
światem” – światem, w którym obowiązywał swoisty

Gustaw Herling-Grudziński Inny świat
kodeks moralny, inna obyczajowość, inne zwyczaje niż w
świecie ludzi wolnych. Był to świat, w którym każdy dzień
był walką o przetrwanie, w którym należało skupiać się
wyłącznie na sobie, walcząc jednocześnie o zachowanie w
sobie choć odrobiny człowieczeństwa, by uchronić się od
całkowitego upadku. „Innym światem” dla Grudzińskiego
była także komunistyczna Rosja – kraj, w którym było
„można zwątpić w człowieka i sens walki o to, aby mu było
lepiej na ziemi”.