Ćwiczenie 3.

SYSTEMATYCZNE BŁĘDY WYNIKU POMIARU

3.1. Cel ćwiczenia

Celem ćwiczenia jest wykrycie, identyfikacja i eliminacja systematycznego błędu wyniku pomiaru, na wy-
branym przykładzie pomiaru ciśnienia manometrem hydrostatycznym.

3.2. Wprowadzenie

Każdy realizowany w rzeczywistych warunkach proces pomiarowy narażony jest na oddziaływanie czynni-
ków wewnętrznych i zewnętrznych [1]. Skutkiem tego oddziaływania uzyskany wynik pomiaru xi różni się od
wartości prawdziwej x& mierzonej wielkości fizycznej X [2]. Ta różnica:
∆& xi = xi − x& (3.1)

jest nazywana bezwzględnym błędem pomiaru.

Na powstanie tego błędu mają wpływ zjawiska przypadkowe, systematyczne i pomyłki. Składowa błędu
&∆x wynikająca z wpływu niezidentyfikowanych (losowych) czynników tj. nieopisanych jednoznacznymi mode-
i
& x . Druga składowa błędu ∆& x wynika z występo-
lami matematycznymi nosi nazwę błędu przypadkowego ∆ p i i

wania w trakcie pomiaru zjawisk systematycznych i dzięki temu istnieje możliwość ich zidentyfikowania na
drodze analizy procesu pomiarowego i skorygowania wyników pomiaru. Tę część błędu pomiaru ∆& xi nazywa-
& x.
my błędem systematycznym ∆ s i
Uwzględnienie systematycznych oddziaływań na wynik pomiaru winno być jedną z pierwszych czynności
opracowywania wyników zrealizowanego procesu pomiarowego. Zidentyfikowanie błędu systematycznego
polega zarówno na określeniu jego wartości jak również ujawnieniu okoliczności, miejsca lub przyczyn jego
występowania. Błędy systematyczne są szczególnie groźne, gdy występują w wyniku pomiaru, a dokonujący
pomiaru nie podejrzewa ich istnienia.
W celu zidentyfikowania błędu systematycznego należy wykonać dokładną analizę:
• użytej metody pomiaru, aparatury,
• sposobu prowadzenia pomiarów,
• wpływu oddziaływań zewnętrznych i wewnętrznych na wynik pomiaru.
Ten sposób postępowania opiera się przede wszystkim na podstawach teoretycznych, a badania eksperymen-
talne, np. w postaci eksperymentu kontrolnego, służą do empirycznego sprawdzenia i potwierdzenia lub skory-
gowania hipotezy określającej przyczyny pojawienia się danego składnika błędu systematycznego. W przypadku
zidentyfikowania błędu systematycznego można rozważyć jego wyeliminowanie poprzez:
- usunięcie przyczyn lub ograniczenie wpływu zidentyfikowanych oddziaływań na wartość mierzoną,
- usunięcie (lub raczej ograniczenie) skutków zidentyfikowanych oddziaływań na wartość mierzoną w przy-
padkach, w których usunięcie przyczyn jest technicznie niewykonalne lub nieopłacalne. W takich przypad-
kach wartość mierzoną można skorygować poprzez:
• wprowadzenie w różnych odcinkach procesu pomiarowego wielkości działających w przeciwnym kie-
runku niż zidentyfikowane oddziaływanie (przykład: zerowanie przyrządu),
• wprowadzenie poprawek i/lub współczynników poprawkowych obliczanych na podstawie określonego
modelu matematycznego.
Błędy systematyczne ujawnione na drodze czysto empirycznej należy usunąć poprzez odpowiednie
korygowanie wyniku pomiaru. Wynik pomiaru przed korekcją oddziaływań systematycznych nazywany jest
surowym wynikiem pomiaru. Dalsze opracowanie wyników pomiaru winno być realizowane na wynikach
skorygowanych tj. po eliminacji systematycznych oddziaływań na zrealizowany proces pomiarowy.
 3.2.1. Pomiar ciśnienia manometrem hydrostatycznym
Pomiar ciśnienia p jest dokonywany względem określonego poziomu odniesienia podn, może nim być:
- ciśnienie panujące w próżni – podn = 0, tak zmierzone ciśnienie nazywamy ciśnieniem absolutnym,
- ciśnienie otoczenia – podn = pot = pbar, tak zmierzone ciśnienie nazywamy nad- (p > pot) lub podciśnieniem
(p < pot).
Omawiane poniżej manometry dokonują pomiarów ciśnienia względem ciśnienia otoczenia.
Manometrem hydrostatycznym nazywamy manometr, w którym mierzone ciśnienie p przetwarzane jest na
odpowiednią wysokość ∆h słupa cieczy manometrycznej. Pomiar tej wysokości, będącej miarą mierzonego ci-
śnienia, może być wykonany metodą wychyłową lub zerową. Rozróżniamy manometry jedno-, dwu- i wielorur-
kowe (bateryjne) o rurkach pionowych i pochylonych pod pewnym kątem względem poziomu (rys. 3.1). Poziom
cieczy w rurce mierzymy względem:
- dolnego menisku (rys. 3.1.e) dla cieczy tworzących menisk wklęsły,
- górnego menisku (rys. 3.1.f) dla cieczy tworzących menisk wypukły.
Wartość mierzonego ciśnienia p wyznaczamy z wzoru wielkościowego
p = ∆h ⋅ ρcm ⋅ g (3.2)
gdzie: ∆h - różnica poziomów cieczy manometrycznej (odczytana na pionowym manometrze) wywołana mierzo-
nym ciśnieniem,
ρcm - gęstość cieczy manometrycznej,
g - przyspieszenie ziemskie.

Rys. 3.1. Manometr hydrostatyczny: a) jednorurkowy, pionowy, b) dwururkowy, pionowy

(U-rurka), c) wielorurkowy, pionowy, d) jednorurkowy, pochylny (mikromanometr),
e), f) sposób pomiaru wysokości słupa cieczy
Użycie jako jednej z rurek manometru naczynia o przekroju poprzecznym An znacznie większym od pola
przekroju poprzecznego rurki Ar (rys. 3.1.a, 3.1.d) upraszcza pomiar ciśnienia - przy odpowiednio dużym An / Ar
>> 1 można przyjąć, że poziom cieczy w naczyniu jest stały i praktycznie nie zmienia się pod wpływem dopro-
wadzonego ciśnienia p. Porównując zmiany objętości cieczy w naczyniu i rurce możemy napisać
An· ∆ln = Ar· ∆lr
gdzie ∆ln, ∆lr - zmiana poziomu cieczy odpowiednio w naczyniu i rurce,
∆ln = Ar / An ∆lr (3.3)
gdy Ar / An << 1 ⇒ ∆ln << ∆lr ⇒ ∆ln ≈ 0
miarą ciśnienia jest, więc tylko zmiana poziomu cieczy w rurce manometrycznej. Zaniedbanie zmiany poziomu
cieczy w naczyniu powoduje powstanie dodatkowej składowej (∆& s p i ) An błędu systematycznego (mierzone
ciśnienie jest mniejsze niż jego rzeczywista wartość) o wartości wprost proporcjonalnej do mierzonego ciśnienia
Ar (3.4)
( ∆& s pi ) An = pi ⋅
An

2
 W mikromanometrach (rys. 3.1.d) pomiar niewielkiej różnicy poziomów cieczy ∆h zastępowany jest pomia-
rem ∆l znacznie większego przemieszczenia poziomu cieczy w rurce nachylonej pod kątem α względem pozio-
mu – pozwala to na zwiększenie dokładności pomiaru.
Stosunek przemieszczenia ∆l słupka cieczy wzdłuż długości rurki do przemieszczenia ∆h mierzonego w
płaszczyźnie pionowej
∆l 1
im = = (3.5)
∆h sin α
jest nazywany przełożeniem manometru im. Równanie (3.2) dla manometrów pochylnych przyjmuje postać
∆l ⋅ ρ cm ⋅ g
p= (3.6)
im

p ∆l
Rys. 3.2. Schemat blokowy procesu przetwarzania
w manometrze hydrostatycznym
Na schemacie blokowym procesu przetwarzania (rys. 3.2) zaznaczono wielkość wejściową – ciśnienie p i
wyjściową - przemieszczenie słupka cieczy ∆l. Równanie przetwarzania ma postać
∆l = k⋅ p (3.7)
gdzie – k = im / ρcm⋅g stanowi czułość mikromanometru.
Dla danego mikromanometru, o określonym położeniu (im), wyrażenie k ma wartość stałą - równanie prze-
twarzania manometru przyjmuje postać zależności liniowej. Równanie (3.6) jest więc odwrotną charakterystyką
mikromanometru (porównaj (5.2)).
Jako ciecze manometryczne najczęściej są stosowane: woda, rtęć, alkohol, toluen, czterochlorek węgla. Gę-
stość cieczy manometrycznej ρcm jest funkcją jej temperatury. Zmiany gęstości wybranych cieczy manometrycz-
nych w zależności od temperatury przedstawiono w tabeli Z2 (załącznik). Uwzględnienie tych zmian jest nie-
zbędnym przy dokładnych pomiarach ciśnienia.

3.2.4. Identyfikacja systematycznych oddziaływań przy pomiarze ciśnienia hydrostatycznego

manometrem pochylnym wielorurkowym
Przyczynami powstawania błędów systematycznych w manometrach hydrostatycznych mogą być:
- zmiana temperatury otoczenia (wpływ złożony - oddziaływuje m.in. na długość skali manometru, gęstość
cieczy, napięcie powierzchniowe),
- niedokładność ustawienia poziomu zerowego (dla p = 0) i kąta nachylenia rurek manometrycznych,
- zjawisko włoskowatości,
- zmiana gęstości cieczy manometrycznej wynikająca np. ze zmiany składu chemicznego cieczy, absorpcji
wody z otoczenia,
- zmiana ciśnienia otoczenia (dla cieczy w temperaturze pokojowej wpływ pomijalny),
- zmiana przyspieszenia ziemskiego związana ze zmianą lokalizacji miejsca pomiaru,
- krzywizna rurek manometrycznych,
- inne - związane bezpośrednio z danymi, konkretnymi warunkami pomiaru.
a) ρcm b) ∆l
∆l d1
∆li ∆& sm l p
∆li ∆& sa l p d2
ρ& cm
ρ cm < ρ& cm d1> d2

pi p pi p
& l – wywołana zmianą
Rys. 3.3. Składowe błędu systematycznego w manometrze hydrostatycznym: a) multiplikatywna ∆ sm p

& l - wywołana włoskowatością

gęstości cieczy, b) addytywna ∆ sa p

3
 Różnica między przyjętą w równaniu (3.2) wartością gęstości cieczy manometrycznej ρcm, a jej rzeczywistą
(w czasie pomiaru) wartością ρ& cm powoduje powstanie składowej błędu systematycznego ∆& sm l p (rys. 3.3.a)
proporcjonalnej do mierzonej wartości ciśnienia p (zwanej składową multiplikatywną).
Zjawisko włoskowatości, będące wynikiem działania sił napięcia powierzchniowego, powoduje podniesienie
lub obniżenie się poziomu cieczy w rurce (rys. 3.4). Zjawisko to jest szeroko wykorzystywane w przyrodzie
(doprowadzenie wody i soli mineralnych z korzeni drzew i roślin do liści i konarów, wymiana substancji odżyw-
czych, produktów przemiany materii w organizmach żywych itp.).
Wartość zmiany poziomu cieczy w rurce można wyznaczyć z zależ-
ności
4 ⋅σ (3.8)
∆h w = ⋅ cosϑ
ρ ⋅ g ⋅d
gdzie: σ - napięcie powierzchniowe [N/m],
d - średnica rurki [m],
ρ - gęstość cieczy [kg/m3],
Rys. 3.4. Zmiana poziomu cieczy w rurkach ϑ - kąt zwilżalności między styczną do powierzchni menisku
włoskowatych cieczy a tworzącą rurki,
g - przyspieszenie ziemskie [m/s2].
Wartość kąta ϑ zależy nie tylko od rodzaju i materiału powierzchni zwilżanej, lecz również od stopnia jej za-
nieczyszczenia. Dla szklanych, pionowych rurek zmianę poziomu cieczy wywołaną zjawiskiem włoskowatości
wyznaczamy z empirycznej zależności
A
∆hw = [mm] (3.9)
d
Wartość empirycznej stałej A wynosi: 30 mm2 dla wody, -12 mm2 dla rtęci, 10 mm2 dla alkoholu etylowego i
13 mm2 dla toluolu graniczących z powietrzem oraz -10 mm2 dla rtęci graniczącej z wodą [6].
Włoskowatość wprowadza błąd systematyczny addytywny (rys. 3.3.b).
Najskuteczniejszym sposobem eliminacji systematycznych oddziaływań jest usunięcie przyczyn ich wystę-
powania. Możliwe to jest na etapie projektowania i wykonywania mikromanometru bateryjnego poprzez:
- selekcję rurek użytych do budowy mikromanometru zapewniającą ich jednakową średnicę (m.in. eliminacja
różnic poziomów cieczy w poszczególnych rurkach wynikająca ze zjawiska włoskowatości),
- mocowanie rurek na sztywnej, nieodkształcalnej płycie z możliwością korekty położenia rurki względem
płyty (m.in. możliwość korekty wstępnej krzywizny rurek, eliminacja możliwości zmiany krzywizny rurki w
czasie eksploatacji przyrządu),
- wyposażenie mikromanometru w precyzyjną poziomicę zapewniającą jednoznaczne i powtarzalne ustawienie
mikromanometru względem płaszczyzny poziomej,
Eliminacja składowej systematycznej błędu pomiaru wynikającej z zmiany gęstości cieczy manometrycznej
wymaga okresowego pomiaru jej wartości (pomiar ten jest również wymagany przed szczególnie odpowiedzial-
nymi pomiarami ciśnienia).
W przypadkach niespełnienia powyższych warunków, korygowania surowych wyników pomiaru ciśnienia
należy dokonać przez:
- wprowadzenie poprawek i/lub współczynnika poprawkowego do surowego wyniku pomiaru,
- kompensację błędów (wprowadzenie w przyrządzie elementów czynnych, których działanie jest przeciwne
do zjawisk stanowiących źródła błędów systematycznych).
Wybór metody eliminacji błędów systematycznych jest zależny od rodzaju mierzonej wielkości, występują-
cych błędów systematycznych, konstrukcji przyrządu, metody opracowywania wyników itp. Wynik pomiaru po
naniesieniu poprawki kompensującej błąd systematyczny jest nazywany wynikiem poprawionym (skorygowa-
nym).
Zakładając, że w wyniku szczegółowej analizy procesu pomiarowego wykryto wszystkie wielkości, których
zmiana powoduje powstanie błędu systematycznego i że te wielkości w czasie pomiaru nie ulegają zmianie mo-
żemy przyjąć, że błąd systematyczny jest reprodukowalny - można go, więc określić przez wzorcowanie [4].

3.3. Opis stanowiska

Stanowisko pomiarowe (rys. 3.5) jest przystosowane do wyznaczenia wartości błędu systematycznego ma-
nometru hydrostatycznego poprzez jego wzorcowanie metodą porównawczą. Składa się ono z trzech podstawo-
wych części: badanego (1) i wzorcowego (2) manometru oraz generatora ciśnienia (3).

4
 Rys. 3.5. Widok stanowiska pomiarowego:
1 - badany manometr, 2 - manometr wzorcowy, 3 - generator ciśnienia, 4 - naczynia wyrównawcze, 5 - pokrętło,
6 - statyw, 7 - naczynie górne, 8 - naczynie dolne, 9 – zawór, 10 – włącznik zasilania manometru wzorcowego

3.3.1. Konstrukcja wzorcowanego manometru

Badany manometr (1) wykonany jest jako bateryjny manometr pochylny o skokowo zmiennym przełożeniu
(im = 1; 2; 5; 10; 20). Zawiera on dwie sekcje (baterie) rurek zamocowanych do wspólnej metalowej płyty i połą-
czonych z naczyniami wyrównawczymi (4) umieszczonymi w specjalnych uchwytach. Przemieszczenie naczy-
nia wyrównawczego (4) w górę lub dół za pomocą pokrętła (5) umożliwia ustawienie zerowego poziomu cieczy
w danej sekcji rurek. Płyta z rurkami manometrycznymi zamocowana zawiasowo do podstawy może być usta-
wiona pod różnym kątem do płaszczyzny poziomej.
Mierzone ciśnienie p powietrza, wytworzone w dolnym naczyniu generatora (3), doprowadzone do naczyń
wyrównawczych (4) powoduje przemieszczenie cieczy w rurkach manometrycznych. Poziom cieczy w danej
rurce jest miarą mierzonego przez nią ciśnienia - pomijamy zmianę poziomu cieczy w naczyniu (4).
Badany manometr skonstruowano go dla celów dydaktycznych: celowo nie usuwając przyczyn systematycz-
nych oddziaływań (a wręcz przeciwnie zwiększając je), by ułatwić ich identyfikację i eliminację przez wprowa-
dzenie odpowiednich poprawek. W każdej z dwu sekcji użyto rurki o różnej średnicy (6; 4; 1,5 mm), powodują-
cych wystąpienie błędów systematycznych o różnych wartościach.
Uwaga: W czasie pomiarów ciśnienia manometrem niedopuszczalne jest przemieszczanie naczyń (4) mano-
metru wzorcowanego.

3.3.2. Manometr wzorcowy

Jako wzorcowy manometr (2) zastosowano elektroniczny przetwornik ciśnienia [7] z piezorezystancyjnym
elementem pomiarowym, wykonanym w postaci krzemowej membrany, utwierdzonej na obrzeżu, z dyfundowa-
nymi w jej sieć krystaliczną półprzewodnikowymi tensometrami, połączonymi w układ pełnego mostka Wheat-
stone’a. Mierzone ciśnienie poprzez membranę separującą i warstwę oleju silikonowego oddziaływuje na mem-
branę krzemową, jej ugięcia są przetwarzane na zmianę sygnału wyjściowego mostka (porównaj ćwiczenie 6).
Analogowy sygnał elektryczny, proporcjonalny do mierzonego ciśnienia i temperatury doprowadzany jest na
wejście przetwornika analogowo-cyfrowego i mikroprocesora, który wg wbudowanych algorytmów wylicza
wartość ciśnienia i temperatury. Wyliczona, skompensowana termicznie, wartość mierzonego ciśnienia wyświe-
tlana jest na zintegrowanym wyświetlaczu LCD.
Podstawowe właściwości metrologiczne wzorcowego przetwornika ciśnienia, podane przez producenta, ze-
stawiono w tabeli 5.1.

5
 Tabela 5.1
Podstawowe właściwości metrologiczne wzorcowego manometru [7]
Zakres temperatury kompensacji
Zakres pomiarowy (podstawowy) 0 ÷ 2500 Pa -10 ÷ 70 oC
termicznej
Błąd temperatury (w całym zakresie
Błąd podstawowy ≤ 0,1 % ± 0,1 % (FSO)/10 K
kompensacji)
Dopuszczalne ciśnienie statyczne 100 kPa Błąd od zmian napięcia zasilającego ± 0,002 % (FSO) / 1 V
Dopuszczalne przeciążenie 35 kPa Błąd wskazania wyświetlacza LCD ±0,2 %
Czas ustalania sygnału wyjściowego 0,3 s Zakres temperatury pracy wyświetlacza -30 ÷ 50 oC
Rezystancja obwodu zewnętrznego 250 ÷ 1100 Ω Liczba cyfr wyświetlacza 4

3.3.3. Generator ciśnienia

Generator ciśnienia (3) (rys. 3.5) wykonany jest w postaci dwóch naczyń połączonych (7) i (8)
zamocowanych na pionowym statywie (6). Powierzchnia nad cieczą w naczyniu (7) jest połączona z otoczeniem,
zaś w naczyniu (8) z zamkniętą, szczelną komorą (przewody połączeniowe, naczynia wyrównawcze (4),
zamknięta przestrzeń w manometrze wzorcowym (2)). Umieszczenie naczyń (7) i (8) na różnej wysokości
powoduje przepływ cieczy z naczynia górnego do dolnego tak długo, aż ciśnienie powietrza w zamkniętej
objętości dołączonej do naczynia (8) zrównoważy ciśnienie hydrostatyczne wynikające z różnicy poziomów
cieczy w obu naczyniach.
Uwaga: Otwarcie zaworu (9), łączącego zamkniętą komorę z otoczeniem, jest możliwe dopiero wówczas, gdy
poziomy cieczy w naczyniach (7) i (8) są w przybliżeniu równe.

3.4. Przebieg ćwiczenia

Ćwiczenie składa się z dwóch części:

- wzorcowania hydrostatycznego mikromanometru bateryjnego,
- pomiaru ciśnienia wywzorcowanym manometrem.

3.4.1. Wzorcowanie manometru

Przebieg wzorcowania jest następujący (oznaczenia wg rys. 3.5):
a) włączamy zasilanie manometru wzorcowego i przy ustawieniu w dolnym położeniu naczyń (6) i (7)
generatora (3) otwieramy zawór (9),
b) włączamy komputer i uruchamiamy program opracowujący wyniki pomiarów,
c) określamy nominalny zakres z [Pa] badanego mikromanometru (uwzględniając jego przełożenie im),
temperaturę wzorcowania, gęstość cieczy manometrycznej ρcm w sekcji 1 manometru,
d) poziomujemy badany manometr i obserwujemy poziom cieczy w rurkach, identyfikujemy źródła różnych
poziomów cieczy w poszczególnych rurkach,
e) ustawiamy poziom cieczy w 1 i 4 rurce badanego manometru na wartość zero (wg dolnego menisku),
f) po termicznym ustabilizowaniu się wskazań manometru wzorcowego odczytujemy poziomy cieczy rurkach
manometru,
g) zamykamy zawór (9),
h) przemieszczając naczynie (7) zmieniamy wartość ciśnienia p, po ustaleniu się ciśnienia odczytujemy jego wartość
manometrem wzorcowym (2), a także poziomy cieczy li w poszczególnych rurkach manometru (1),
i) powtarzamy powyższe czynności tak by uzyskać odpowiednią ilość punktów pomiarowych rozmieszczonych
równomiernie wzdłuż długości skali manometru,
j) wyniki pomiarów zapisujemy w tabeli 1 sprawozdania oraz wprowadzamy do programu komputerowego
Tabela 1
Manom.
Manometr wzorcowany
wzorcowy
Lp.
pw l1 l2 l3 l4 l5 l6
Pa mm mm mm mm
1 0 0 …. 0 0
...

6
 3.4.2. Opracowanie wyników wzorcowania

Wyniki pomiarów przedstawione w tabeli 1 sprawozdania przedstawimy w postaci analitycznej. Zgodnie ze

schematem przetwarzania procesu przetwarzania manometru (rys. 3.2) równanie charakterystyki statycznej i-tej
rurki ma postać
∆li = a1 i · pw (3.10)
gdzie ∆li = li - (li)p=0 – różnica poziomów cieczy w i-tej rurce dla mierzonego ciśnienia i położenia początkowego
(dla p = 0)
Jeśli przed pomiarem dokonamy zerowania manometru tj. (li)p=0 = 0 równanie (3.10) ma postać
li = a1 i · pw (3.10.a)
Przed wyznaczeniem tych równań dla poszczególnych rurek badanego manometru należy wyeliminować za-
obserwowane oddziaływania systematyczne. Dla ciśnienia pw = 0 w badanym manometrze wartości (li)p=0 różnią
się, co jest efektem zjawiska włoskowatości. Wyeliminowanie tego oddziaływania jest możliwe tylko dla jednej
rurki w każdej z sekcji manometru – wykonano to w trakcie wzorcowania dla 1. i 4. rurki. Dla pozostałych rurek
musimy wyeliminować ten błąd systematyczny przez wprowadzenie poprawki równej poziomowi cieczy w tych
rurkach dla pw = 0. Skorygowane wartości poziomu li k cieczy poddane dalszemu opracowaniu wynoszą

li k = li dla i = 1, 4
 (3.11)
li k = li − (li ) p =0 dla i = 2, 3, 5, 6

Stałe a1 i dla i-tej rurki wyznaczamy metodą najmniejszej sumy kwadratów z zależności
n

∑p w ,i ⋅ li k
(3.12)
a1 i = i =1
n

∑p
2
w ,i
i =1

Wyznaczone stałe a1 i dla rurek obu sekcji manometru różnią się

(a1 1 = a1 2 = a1 3) ≠ (a1 4 = a1 5 = a1 6)
sugeruje to multiplikatywnego błędu systematycznego o wartości równej stosunkowi stałych a1 w obu sekcjach.
Źródłem tego błędu mogą być różne wartości gęstości cieczy manometrycznej w obu sekcjach badanego mano-
metru.
Równanie charakterystyki statycznej i-tej rurki , przy wyzerowaniu 1. i 4. rurki, ma postać
li = ki · a1 1 · pw + ∆sli (3.13)
a1, i
gdzie: k i = - współczynnik poprawkowy eliminujący multiplikatywną składową błędu systematycznego,
a1, 1
∆sli = (li)p=0 – poprawka eliminująca składową addytywną błędu systematycznego.
Przełożenie badanego mikromanometru, dla danych wartości ρcm, g
im = a1, 1 ⋅ ρ cm ⋅ g (3.14)

W następnym kroku opracowania wyników wyznaczamy odwrotne charakterystyki dla poszczególnych rurek
manometru p = f(li) oraz sporządzamy instrukcję dokonywania pomiarów wywzorcowanym manometrem.
Wynikiem wzorcowania manometru są:
- zidentyfikowane źródła błędów systematycznych,
- równania przetwarzania dla każdej z rurek manometru,
- instrukcja wykonywania pomiarów wywzorcowanym przyrządem.
Do opracowania wyników wzorcowania manometru można wykorzystać dostępny na stanowisku pomiaro-
wym obliczeniowo-graficzny program komputerowy „L3.exe” przygotowany w oparciu o program MATLAB
[5]. Widok monitora z opracowanymi wynikami wzorcowania przedstawiono na rys. 3.6.

7
 Rys. 3.6. Widok monitora programu L3.exe z opracowanymi wynikami wzorcowania manometru
Widoczne na rys. 3.6 przebiegi Ni = f(pw) dotyczą odwrotnej charakterystyki statycznej i przedstawiają różni-
ce między ciśnieniem p wyznaczonym z charakterystyki statycznej i-tej rurki a zmierzoną wartością pi odniesio-
ne do zakresu pomiarowego przetwornika z. Zostały one wyznaczone z zależności
( p ) − pi (3.15)
N i = i obl
z
i charakteryzują składową niepewności pomiaru ciśnienia p tą rurką manometru wynikającą ze skończonej do-
kładności procesu wzorcowania.
Wyniki pomiarów zapisywane są w pliku tekstowym o nazwie podanej w panelu „Nazwa pliku” w postaci
macierzy, w kolejnych wierszach podane są zmierzone wartości wprowadzane do tabeli pomiarowej.

3.4.3. Pomiar ciśnienia wywzorcowanym manometrem

Wyłączamy zasilanie wzorcowego manometru. Wywzorcowanym manometrem, po wypoziomowaniu i wy-
zerowaniu 1. i 4. rurki, dokonujemy pomiarów trzech różnych, losowo wybranych wartości ciśnienia, odczytując
położenie słupka cieczy li w każdej z rurek manometru. Na podstawie wyznaczonych równań odwrotnych cha-
rakterystyk statycznych wyznaczamy ciśnienie pi zmierzone przez każdą z rurek. Wyniki pomiarów i obliczeń
wpisujemy do tabeli 3 sprawozdania.
Tabela 3
Poziom cieczy manometrycznej w i-tej rurce Ciśnienie zmierzone przez i-tą rurkę
Lp l1 l2 l3 l4 l5 l6 p1 p2 p3 p4 p5 p6
mm mm mm mm mm mm Pa Pa Pa Pa Pa Pa
1
…

Dla danego pomiaru, wartości ciśnień zmierzone przez poszczególne rurki winny być sobie równe, wy-
stępujące ewentualne różnice wynikają z zakłóceń losowych występujących w czasie wzorcowania i pomia-
ru. Po wyliczeniu zmierzonych ciśnień, dla każdego pomiaru, wyznaczamy: minimalną, maksymalną

8
i średnią wartość ciśnienia oraz określamy maksymalną względną, odniesioną do zakresu pomiarowego,
niepewność pomiaru ciśnienia wywzorcowanym manometrem.

3.5. Uwagi końcowe

Sprawozdanie winno zawierać:

- cel ćwiczenia, krótki opis wykonanych czynności, tabele pomiarowe,
- równania przetwarzania dla poszczególnych rurek oraz przedstawione graficznie i analitycznie odwrotne
charakterystyki statyczne pi = f(li),
- zidentyfikowane źródła błędów systematycznych występujących w badanym manometrze z pełnym ich uza-
sadnieniem (dla każdej z rurek),
- instrukcję pomiaru wywzorcowanym manometrem (dla użytkownika),
- dokładność pomiaru (wartość liczbowa) wzorcowanym manometrem, w oparciu o wyliczone wartości sum
resztkowych, wartości wskaźnika Ni oraz wyników pomiaru manometrem (punkt 3.4.3),
- wnioski i uwagi własne.

Pytania kontrolne:
− źródła rozbieżności między wynikiem pomiaru a wartością rzeczywistą mierzonej wielkości fizycznej,
− definicja błędu pomiaru, błędu systematycznego, przypadkowego, niepewności pomiaru, popraw-
ki/współczynnika poprawkowego eliminujących błąd systematyczny,
− jaka jest różnica między surowym a skorygowanym wynikiem pomiaru ?
− na wybranych przykładach omówić błędy systematyczne: stałe, zmienne (postępowe, okresowe, zmienne wg.
określonego prawa),
− jaki jest praktyczny cel identyfikacji błędu systematycznego ?
− ile wynosi błąd systematyczny wynikający ze zjawiska włoskowatości przy pomiarze ciśnienia manometrem
pionowym (im= 1,0) wykonanym ze szklanych rurek o średnicy 1,5; 4; 6 mm i wypełnionych: a) wodą, b) al-
koholem metylowym ?
− ile wynosi błąd systematyczny wynikający ze zmiany gęstości cieczy manometrycznej: a) woda, b) alkohol
metylowy powstałej wskutek zmiany temperatury z 20 0C na 30 0C ?
− jaka jest wartość błędu systematycznego wynikającego z nieuwzględnienia zmiany poziomu cieczy w naczy-
niach (4) podczas wzorcowania manometru hydrostatycznego ? Czy błąd ten jest eliminowany przez wzorco-
wanie ? Odpowiedź uzasadnij,
− w ćwiczeniu przyjęto, że 1. rurka wolna jest od błędów systematycznych – czy możliwe jest przyjęcie, że wol-
na od błędów systematycznych jest np. 2. rurka ? Jeśli tak, jak wpłynie to na proces wzorcowania, a w szcze-
gólności na wartość przełożenia mikromanometru.
− czy wyznaczone w ćwiczeniu przełożenie im manometru zmieni się po napełnieniu go inną cieczą manome-
tryczną (zmiana ρcm)?

Literatura
1. Ciepłucha J. Podstawy Metrologii. Podręcznik akademicki. Wyd. 2, Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej,
Łódź, 2008
2. Guide to the Expresion of Uncentainty in Measurement. ISO/TAG 4/WG 3: June 1992. Opracowanie pol-
skie: Wyrażanie niepewności pomiaru. Przewodnik. Główny Urząd Miar, 1995
3. International Vocabulary of Basic and General Terms in Metrology. International Organization for Standa-
rization, 1993. Opracowanie polskie: Międzynarodowy słownik podstawowych i ogólnych terminów metro-
logii, Główny Urząd Miar, Warszawa, 1994
4. Piotrowski J., Kostyrko K. Wzorcowanie aparatury pomiarowej. PWN. Warszawa, 2000
5. MATLAB, The Language of Technical Computing. Version 7.7.0.471 (R2008b). The MathWorksTM
6. Poradnik inżyniera mechanika, t. 1. WNT, Warszawa, 1968
7. strona internetowa www.aplisens.pl

9
 Załącznik

Tabela Z1
Gęstości cieczy manometrycznych ρ [kg/m ] w zależności od temperatury
3

wg PN-65/M - 53950

Temperatura [0C] Alkohol metylo- Czterochlorek Trójbromoetan

Woda Rtęć Toluen
wy węgla
0 999,8 13 995 810
10 999,7 13 571 801 875 1 605 2 640
15 999,1 13 558
20 998,2 13 546 792 864 1 588 2 617
25 997,0 13 534
30 995,6 13 522 783 858 1 576 2 600
40 992,3 13 497 774 849 1 558 2 580
50 988 13 473 765 841 1 539 2 560
60 13 448 756

10